Upload
others
View
28
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
DIŞ TİCARET ENSTİTÜSÜ
WORKING PAPER SERIES
Tartışma Metinleri
WPS NO/ 35/2016-05
RUSYA'NIN KIRIM'I İLHAKINA YÖNELİK TÜRK DIŞ POLİTİKASI
Mürvet ŞAHİN*
*[email protected] , İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Uluslararası İlişkiler Tezli Yüksek Lisans Bölümü Öğrencisi
1
RUSYA'NIN KIRIM'I İLHAKINA YÖNELİK TÜRK DIŞ POLİTİKASI
ÖZET
Dış politikada sert gücün mü yoksa yumuşak gücün mü belirleyici olduğu Soğuk Savaş
sonrası uluslararası ilişkiler disiplininin en önemli tartışma konularından birisi olmuştur. Türk
dış politikası açısından ise özellikle AK Parti dönemi Türk dış politikasında yumuşak gücün
daha belirleyici olduğu ile ilgili çeşitli değerlendirmeler bulunmaktadır. 2014 yılı başında
Rusya tarafından ilhak edilen Kırım, Türk dış politikasında yumuşak gücün ne ölçüde
belirleyici olduğunu ölçmek adına önemli bir vaka olarak ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada
Türkiye’nin Kırım politikasının belirleyici faktörleri olarak, Türkiye ve Rusya askeri güç
karşılaştırması ile Türkiye ile Rusya arasındaki ekonomik ilişkiler incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Sert Güç, Yumuşak Güç, Türk Dış Politikası, Askeri Güç, Ekonomik Güç
ABSTRACT
Whether hard power or soft power is more determining on foreign policy is the most
important discussion in international relations discipline after the end of Cold War. Regarding
Turkish foreign policy, there are various evaluations about that soft power is more
determining on Turkish foreign policy especially in the rule of AK Parti. The annexation of
Crimea by Russia at the beginning of 2014 emerged a crucial case to measure the limits of
soft power of Turkish foreign policy. In this study, the comparison of Turkish and Russian
military power and economic relations between Turkey and Russia have been analyzed as the
determining factors of Turkish foreign policy on annexation of Crimea by Russia.
Key Words: Hard Power, Soft Power, Turkish Foreign Policy, Military Power, Economic Power.
2
Giriş
İlk olarak Josept Nye tarafından geliştirilen yumuşak güç, bir devletin diğer devletleri ikna ve
cazibe yolu ile istediğini yapmalarını sağlama yeteneği olarak tarif edilmektedir.1 Soğuk
Savaş sonrası dönemde dünyada yaşanan bütünleşme, karşılıklı bağımlılık ve küreselleşme
devletlerin dış politikalarında yumuşak gücü daha uygun hale getirmiştir.
1923 yılında cumhuriyetin kuruluşundan Soğuk Savaş döneminin sona ermesine kadar
güvenlik kaygılarının ön planda olması sebebi ile dış politikasında sert gücü ve unsurlarını
kullanan Türkiye için, SSCB’nin dağılması ile sona eren Soğuk Savaş dönemi sonrası sahip
olduğu yumuşak güç unsurlarını kullanabilmesine olanak sağlayan yeni bir dönemi
beraberinde getirmiştir.
Türkiye’nin dış politkasında yumuşak güç unsuru olarak en önemli enstrümanlarından biri
olan ve 1992 yılında kurulan Tükiye İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) da ilk ofisini
Kırım bölgesinde açmış ve bugün hem Kiev’de hem de Kırım’da ayrı koordinasyon ofisleri
bulunmaktadır.2 Bu süreçte bölgede 17 cami, 4 medrese ile hastaneler, okullar ve Kırım
Tatarlarına ait kültür merkezleri Türkiye’nin desteği ile kurulmuştur. Ak Parti döneminde de
Kırım bölgesinde yaşayan Kırım Tatarlarına TİKA aracılığı ile eğitim, sağlık, barınma, konut,
idari ve sivil altyapılar, diğer sosyal hizmetler ve ekonomik altyapılar alanlarında çeşitli
yardımlar yapılmıştır ve yapılmaya devam etmektedir. 2011 yılında Londra’da sürgünde ölen
ve Kırım Tatarları için çok önemli bir kişilik olan yazar Cengiz Dağcı’nın Londra yerine
Kırım’da defnedilmesi konusunda Türkiye ve dönemin Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu
Ukrayna nezdinde girişimlerde bulunarak Yalta’da defnedilmesini sağlamış ve Ahmet
Davutoğlu Yalta’daki cenaze törenine de bizzat katılmıştır.3
Bu çalışmada, Türkiye’nin yumuşak gücünü etki bir şekilde kullandığı önemli bölgelerden
birisi olan Kırım’ın ilhakı konusunda izlediği dış politikanın belirleyici faktörlerinin neler
olduğu incelenecek ve Türkiye’nin yumuşak gücünün sınırlarına ulaştığı ve sert güç olmadan
yumuşak gücün tek başına yetmediği için Kırım’ın Rusya tarafından de facto ilhakına etkin
bir şekilde karşı çıkamadığı sonucuna varılacaktır. Araştırmada sert gücün iki önemli unsuru
olan askeri ve ekonomik güç bakımından Türkiye ve Rusya karşılaştırılacaktır.
1 Joseph Nye, Soft Power: The Means to Success in World Politics, New York, Public Affairs, 2004.
2 Celal İçten, KTKYD İstanbul Şube Başkanı ile gerçekleştirilen röportaj, İstanbul, 9 Ekim 2015.
3 Fehim Taştekin, “Cenaze Diplomasisiyle Kırım Çıkarması”, Radikal, (Çevrimiçi)
http://www.radikal.com.tr/yazarlar/fehim-tastekin/cenaze-diplomasisiyle-kirim-cikarmasi-1065224/ (Erişim
Tarihi: 17.03.2016)
3
1. Türkiye-Rusya Askeri Güç Karşılaştırması
Türkiye’nin izlediği Kırım politikası konusunda, uluslararası sistemde her ne kadar yumuşak
güç kavramı ağırlığını arttırsa da Türkiye’nin sert güç konusunda Rusya ile rekabet edemediği
ve bunun da Türkiye’nin Kırım politikasını belirleyen temel faktörlerin başında geldiği
görülmektedir. Sert gücün en önemli enstrümanlarının başında ise askeri güç gelmektedir.
Ülkelerin askeri güç karşılaştırmaları yapılırken ilk başvurulan kaynaklar arasında yer alan ve
her sene ülkelerin askeri güçlerine göre sıralamasını yayınlayan Global Firepower (GFP)
sitesinin 2014 yılı listesinde Türkiye onuncu sırada yer alırken Rusya ise ABD’den sonra
ikinci sırada yer almıştır.4 GFP tarafından yayınlanan devletlerin askeri güç sıralaması verileri
analizinde, Türkiye ve Rusya insan gücü, kara, hava ve donanma gücü, öz kaynakları, lojistik
ve finansal yapıları ve coğrafya verileri ele alınarak değerlendirilmiştir.
1.1.İnsan Gücü
İnsan gücü kategorisinde Türkiye ve Rusya nüfus, insan gücü, hizmete uygun insan gücü,
askerlik çağına gelen yıllık insan gücü, aktif sınır personel sayısı ve aktif rezerv personel
sayısı kategorilerinde değerlendirilmiştir.
Şekil 1 Türkiye-Rusya İnsan Gücü Karşılaştırması
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
4 GFP , Countries Ranked by Military Strength”, (Çevrimiçi) http://www.globalfirepower.com/countries-
listing.asp (Erişim Tarihi:17.03.2016).
142.4
70.2
72
69.1
17.2
71
46.8
12.5
53
1.3
54.2
02
766.0
55
2.4
85.0
00
81.6
19.3
92
41.6
37.7
73
35.0
05.3
26
1.3
70.4
07
410.5
00
185.6
30
Nüfus İnsan Gücü Hizmete
Uygun İnsan
Gücü
Askerlik
Çağına Gelen
Yıllık İnsan
Sayısı
Aktif Sınır
Personel
Sayısı
Aktif Rezern
Personel
Sayısı
Rusya
Federasyonu
Türkiye
4
Şekil 2 Türkiye’nin Rusya Karşısında Oransal İnsan Gücü
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Tüm bu kategorilerde Türkiye’nin sadece askerlik çağına gelen yıllık insan sayısı
kategorisinde Rusya’dan sadece 1,2% oranında daha yüksek olduğu, diğer bütün
kategorilerde -25,22% ile -92,53% arasında değişen oranlarda Rusya’nın çok gerisinde kaldığı
görülmektedir.
1.2. Kara Gücü
Askeri güç karşılaştırmasının önemli kategorilerinden olan kara gücü kategorisinde iki ülke
sahip oldukları tank, zırhlı araç, kendinden tahrikli silah, çekili topçu ve çok namlulu
roketatar sistem kategorileri karşılaştırılmıştır.
Şekil 3 Türkiye-Rusya Kara Gücü Karşılaştırması
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
-42,71% -39,76% -25,22%
1,20%
-46,41%
-92,53%
Nüfus İnsan Gücü Hizmete
Uygun İnsan
Gücü
Askerlik
Çağına Gelen
Yıllık İnsan
Sayısı
Aktif Sınır
Personel Sayısı
Aktif Rezern
Personel Sayısı
15.398
31.298
5.972 4.625 3.793 3.778 7.550
1.013 697 811
Tank Zırhlı Araç Kendinden
Tahrikli Silah
Çekili Topçu Çok Namlulu
Roketatar
Sistem
Rusya
Federasyonu
Türkiye
5
Şekil 4 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Kara Gücü
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Kara gücü karşılaştırmasında, Türkiye’nin hiçbir kategoride Rusya’ya yaklaşamadığı ve -
75,46% ile -84,93% arasında değişen oranlarda Rusya’nın gerisinde kaldığı görülmektedir.
1.3. Hava Gücü
Diğer bir kategori olan hava gücü kategorisinde, iki ülkenin sahip olduğu toplam uçak,
savaşçı/önleyiciler, sabit kanat saldırı uçağı, taşıma uçağı, eğitim uçağı, helikopter ve saldırı
helikopteri verileri ele alınmıştır.
Şekil 5 Türkiye-Rusya Hava Gücü Karşılaştırması
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
-75,46% -75,88%
-83,04%
-84,93%
-78,62%
Tank Zırhlı Araç Kendinden
Tahrikli Silah
Çekili Topçu Çok Namlulu
Roketatar Sistem
3.429
769 1.305 1.083
346
1.120 462
1.020
223 223 439 276 443 59 Rusya Federasyonu
Türkiye
6
Şekil 6 Türkiye-Rusya Hava Gücü Karşılaştırması
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Kara gücünde olduğu gibi hava gücü karşılaştırmasında da Türkiye’nin Rusya karşısında
-20,23% ile -87,23% arasında değişen oranlarda geride olduğu görülmektedir .
1.4. Deniz Gücü
İki ülkenin karşılaştırıldığı donanma/deniz gücü karşılaştırmasında veri olarak, iki ülkenin
sahip olduğu toplam donanma gücü, uçak gemisi, firkateyn, imha edici, korvet, deniz altı, kıyı
savunma yeteneği ve mayın savaşçı verileri incelenmiştir.
Şekil 7 Türkiye-Rusya Deniz Gücü Karşılaştırması
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
To
pla
m U
çak
Sav
aşçı
/ Ö
nle
yic
iler
Sab
it K
anat
Sal
dır
ı U
çağ
ı
Taş
ıma
Uça
ğı
Eğ
itim
Uça
ğı
Hel
ikop
ter
Sal
dır
ı H
elik
op
teri
-70,25% -71,00%
-82,91%
-59,46%
-20,23%
-60,45%
-87,23%
352
1 4 12 74 55 65
34
115
0 16 0 8 13 50 32 Rusya Federasyonu
Türkiye
7
Şekil 81 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Deniz Gücü
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Tüm bu veriler içerisinde Türkiye’nin sadece firkateyn kategorisinde Rusya’dan 300%
oranında önde olduğu diğer tüm kategorilerde -5,88% ile -100,00% arasında değişen
oranlarda Rusya’nın gerisinde kaldığı görülmektedir.
1.5. Öz Kaynaklar
Öz kaynaklar kategorisinde yer alan petrol kategorisinde iki ülke petrol üretim ve tüketim ile
kanıtlanmış petrol rezervi ölçeğinde karşılaştırılmıştır.
Şekil 9 Türkiye-Rusya Özkaynak Karşılaştırması
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
-67
,33
%
-10
0,0
0%
30
0,0
0%
-10
0,0
0%
-89
,19
%
-76
,36
%
-23
,08
%
-5,8
8%
To
pla
m
Do
nan
ma
Gü
cü
Uça
k G
emis
i
Fir
kat
eyn
İmh
a E
dic
i
Ko
rvet
Den
iz A
ltı
Kıy
ı S
avu
nm
a
Yet
eneğ
i
May
ın S
avaş
çı
Petrol Üretim Petrol Tüketim Kanıtlanmış Petrol Rezervi
10
.58
0.0
00
3.2
00
.00
0 80
.00
0.0
00.0
00
53
.00
0
71
0.0
00
27
0.4
00
.00
0 Rusya Federasyonu
Türkiye
8
Şekil 10 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Özkaynağı
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Türkiye’nin tüm bu kategorilerde Rusya ile arasında büyük bir fark olduğu ve Rusya’nın
-77,81% ile -99,66% arasında değişen oranlarda çok gerisinde kaldığı görülmektedir.
1.6. Lojistik
Lojistik kategorisinde, Türkiye ve Rusya’nın sahip olduğu iş gücü, deniz ticari gücü, ana
liman ve terminal sayısı, toplam karayolu, toplam demiryolu ve hizmet verebilecek
havalimanı sayısı verileri incelenmiştir.
Şekil 11 Türkiye-Rusya Lojistik Güç Karşılaştırması
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Petrol Üretim Petrol Tüketim Kanıtlanmış
Petrol Rezervi
-99,50%
-77,81%
-99,66%
75.290.000
1.143 7 982.000 87.157
1.218
27.910.000 629 9 352.046 8.699 98 Rusya
Federasyonu
Türkiye
9
Şekil 12 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Lojistik Gücü
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Tüm bu kategoriler arasında Türkiye’nin sadece ana liman ve terminal sayısı kategorisinde
Rusya’nın 28,57% oranında üzerinde olduğu diğer tüm kategorilerde - 44,97% ile -91,95%
arasında değişen oranlarda Rusya’nın gerisinde kaldığı görülmektedir.
1.7. Finansal Yapı
Finansal yapı kategorisinde Türkiye ve Rusya’nın savunma bütçeleri, dış borçları, altın ve
döviz rezervleri ile satın alma gücü pariteleri incelenmiştir.
Şekil 13 Türkiye Rusya Finansal Güç Karşılaştırması
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
-62,93%
-44,97%
28,57%
-64,15%
-90,02% -91,95%
İş Gücü Ticari Deniz
Gücü
Ana Liman
ve Terminal
Toplam
Karayolu
Toplam
Demiryolu
Hizmet
Verebilecek
Havalimanı
Savunma Bütçesi Dış Borç Altın ve Döviz RezerviSatınalma Gücü Paritesi
60
.40
0.0
00
.00
0
US
D
71
4.2
00
.00
0.0
00
US
D
51
5.6
00
.00
0.0
00
US
D
2.5
53
.000.0
00.0
00
US
D
18
.18
5.0
00
.00
0
US
D
35
9.5
00
.00
0.0
00
US
D
11
7.6
00
.00
0.0
00
US
D 1.1
67
.000.0
00.0
00
US
D
Rusya
Federasyonu
Türkiye
10
Şekil 14 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Finansal Güç Karşılaştırması
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Tüm bu kategorilerde Türkiye’nin Rusya karşısında -49,66% ile -77,19% arasında değişen
oranlarda geride kaldığı görülmektedir.
1.8. Coğrafi Güç
Coğrafi güç kategorisinde iki ülkenin sahip olduğu yüzölçümü, kıyı şeridi, sınır uzunluğu ve
su yolu verileri karşılaştırılmıştır.
Şekil 15 Türkiye-Rusya Coğrafi Güç Karşılaştırması
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
-69,89%
-49,66%
-77,19%
-54,29% Sav
un
ma
Bü
tçes
i
Dış
Borç
Alt
ın v
e D
öv
iz R
ezer
vi
Sat
ınal
ma
Gücü
Par
ites
i
YüzölçümüKıyı Şeridi
Sınır
Uzunluğu Su Yolu
17.098.242
37.653 22.407
102.000
783.562 7.200
2.816 1.200
Rusya Federasyonu
Türkiye
11
Şekil 16 Türkiye'nin Rusya Karşısında Oransal Coğrafi Gücü
Kaynak: GFP / (Çevrimiçi) http://knoema.com/ssmsxvd/global-firepower-2015 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Tüm bu kategorilerde de Türkiye’nin -80,88% ile -98,82% arasında değişen oranlarda
Rusya’nın gerisinde olduğu görülmektedir.
2. Türkiye-Rusya Ekonomik Güç Karşılaştırması
Devletlerin dış politika davranışlarını belirleyen çeşitli iç ve dış unsurlar bulunmaktadır ve
ekonomik güç de devletlerin dış politika davranışlarını belirleyen önemli bir unsur olarak
uluslararası ilişkiler disiplininde önemli bir yere sahiptir.
Ekonomik gücün siyasi eylemleri etkileme konusundaki belirleyiciliğine, Kırım’ın 2014
yılında Rusya tarafından ilhakına karşı Türkiye’nin izlemiş olduğu dış politika önemli bir
örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’nin Rusya’ya enerji, inşaat ve turizm
sektörlerindeki bağımlılığının çok daha fazla olduğu görülmektedir. Bu asimetrik karşılıklı
bağımlılık ilişkisinin de Türkiye’nin Rusya’ya karşı pazarlık gücünü sınırlayan bir faktör
olduğu değerlendirilmektedir.5
Bu bölümde, potansiyel askeri güç olarak da adlandırılan ekonomik güç konusunda
Türkiye’nin Rusya’ya olan asimetrik karşılıklı bağımlılığı enerji, Türkiye’nin yurtdışı
müteahhitlik faaliyetleri ve turizm alt kategorilerinde incelenecektir.
5 Ziya Öniş ve Şuhnaz Yılmaz, Turkey and Russia in A Shifting Global Order: Cooperation,Conflict and
Asymmetric Interdependence in A Turbulent Region, ‘y.y’, Third World Quarterly, 37:1, s.71-95.
-95,42% -80,88%
-87,43%
-98,82%
12
2.1.Enerji
Dayanıklı bir ekonomi için yeraltı ve yer üstü kaynaklarını verimli kullanımı gibi ölçütler de
önem kazanırken, enerji de ekonominin, bağımsızlığın ve gelecek garantisinin önemli bir
temel taşını oluşturmakta ve enerji sektörü her ülke ekonomisinin temel sürücü gücü işlevini
görmektedir.
Enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasında pozitif korelasyonlu bir ilişki vardır. Ekonomik
büyüme, enerji talebini ve tüketimini artırarak enerji sektörü üzerinde etkili olurken, enerji
arzında yaşanan darboğazlar ekonomik gelişmeyi olumsuz etkilemektedir.6
Şekil 17 Yıllık Enerji Talebi Artış Ortalaması
Kaynak: DOĞAKA Enerji Sektör Raporu 2014/ (Çevrimiçi) http://www.dogaka.gov.tr/Planlama-
detay.asp?P=52&Planlama=sektorel-arastirma-raporlari&PD=524&PlanlamaDetay=enerji-sektor-
raporu-2014 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Son 10 yıl içerisinde OECD ülkeleri arasında enerji talep artışı en fazla olan Türkiye, 2002
yılından bugüne dünyada Çin’den sonra en fazla elektrik ve doğalgaz talep artışı olan ikinci
ülke konumundadır7 Ekonomideki büyüme, enerji ihtiyacının da artması anlamına
gelmektedir. Türkiye’nin yıllık enerji talep artışı ortalamasına baktığımızda dünya, gelişmiş
ve gelişmekte olan ülkelerin yıllık enerji talep artış ortalamalarının üzerinde olduğu
görülmektedir.
6 Muhsin Kar ve Esra Kınık, Türkiye’de Elektrik Tüketimi Çesitleri Ve Ekonomik Büyüme Arasındaki
İliskinin Ekonometrik Bir Analizi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, c: X, s: II, 2008, ss. 333-
353. 7 T.C. ETKB, 2015-2019 Stratejik Plan. s.5. http://sp.enerji.gov.tr/ETKB_2015_2019_Stratejik_Plani.pdf
(Erişim Tarihi: 07.05.2016).
7,0%
4,1%
2,4%
1,8%
Türkiye
Gelişmekte Olan Ülkeler
Dünya
Gelişmiş Ülkeler
13
Şekil 18 Türkiye Enerji Üretiminin Birincil Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı
Kaynak: T.C. ETKB 2014 Yılı Bütçe Sunumu/ (Çevrimiçi)
http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2f1%2fDocuments%2fSayfalar%2f2014+Y%c4%b1l%c4%
b1+B%c3%bct%c3%a7esinin+TBMM+Genel+Kuruluna+Sunumu.pdf (Erişim Tarihi:07.05.2016)
Türkiye’nin 2013 yılı Ekim ayı itibarı ile elektrik enerji üretiminin birincil enerji kaynaklarına
göre dağılımına baktığımızda 41,3% ile doğalgaz birinci, 29,2% ile hidrolik ikinci ve 24,2%
ile kömür üçüncü sırada gelmektedir.
Tüm bu veriler ışığında baktığımızda, sürdürülebilir bir kalkınma ve ekonomik büyüme
hedefleyen Türkiye için enerji arz güvenliği kritik bir önem arz etmekte ve dış politikasını
etkileyen önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.
2.1.1. Doğalgaz
Tüketimi tüm dünyada hızla yayılan ve tüketim artışı 1989-2009 döneminde 65% artan
doğalgaz rezervleri ağırlıklı olarak Türkiye’nin yakın bölgeleri olan Rusya, Hazar Havzası ve
Orta Doğu bölgesinde bulunmaktadır.8 Ekonomik büyüme için vazgeçilmez bir enerji girdisi
olan doğalgaz Türkiye için de çok kritik bir öneme sahiptir.
Şekil 19 2005-2014 Arası Doğalgaz Tüketim Verileri
Kaynak: EPDK Doğalgaz Piyasası Sektör Raporu 2014/ (Çevrimiçi) www.epdk.org.tr/TR/Dokuman/2500
(Erişim Tarihi:07.05.2016)
8 Erdal Akpınar ve Adem Başıbüyük, Jeopolitik Önemi Giderek Artan Bir Enerji Kaynağı: Doğalgaz,
Turkey, Turkish Studies, International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic, Volume 6/3, Summer 2011, p.119-136.
41,3%
1,6% 24,2%
29,2%
2,8% 0,5% 0,4% Doğalgaz
Petrol
Kömür
Hidrolik
Rüzgar
26,9 30,5 36,1 37,5 35,7 39,0
45,7 46,3 45,1 49,1
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
14
Türkiye’nin elektrik üretiminin birincil enerji kaynaklarına göre dağılımında doğalgaz 41,3%
pay ile ilk sırada yer almaktadır. 2005-2014 döneminde Türkiye’nin doğalgaz tüketim
verilerine baktığımızda sürekli bir artış olduğu ve 2014 yılında 49.1 milyon Sm3 olarak
gerçekleştiği görülmektedir.
Şekil 20 2014 Yılı Toplam Doğal Gaz Arzının Karşılandığı Kaynakların Payları
Kaynak: EPDK Doğalgaz Piyasası Sektör Raporu 2014/ (Çevrimiçi) www.epdk.org.tr/TR/Dokuman/2500
(Erişim Tarihi:07.05.2016)
Sürekli artış eğiliminde olan doğalgaz tüketimini ve ihtiyacını temin yollarına baktığımızda
99,04%’lük bir bölümünün ithalat yolu ile karşılandığı görülmektedir.
Şekil 21 2014 Yılı Kaynak Ülkeler Bazında Türkiye’nin Doğal Gaz İthalatı
Kaynak: EPDK Doğalgaz Piyasası Sektör Raporu 2014/ (Çevrimiçi) www.epdk.org.tr/TR/Dokuman/2500
(Erişim Tarihi:07.05.2016)
0,96%
99,04%
Yerli Üretim
İthalat
54,76% 18,13%
12,33%
8,48%
2,87% 3,43%
Rusya
İran
Azerbaycan
Cezayir
Nijerya
Diğerleri
15
Doğalgaz ihtiyacının 99,04%’lik bir bölümünü ithalat yolu ile karşılayan Türkiye’nin bunu
hangi ülkelerden ithal ettiğine baktığımızda ise, 2014 yılı itibarı ile 54,76%’lik bir bölümünü
Rusya’dan karşıladığı ve Rusya’nın doğalgaz ithal edilen ülkeler sıralamasında ilk sırada yer
aldığı görülmektedir.
Özet olarak, doğalgazın Türkiye’nin elektrik üretiminde 41,3%’lük bir payı vardır ve toplam
doğalgaz ihtiyacının 99,04%’lük büyük bir kısmını ithalat yolu ile tedarik etmektedir. İthalat
yolu ile tedarik ettiği bu büyük bölümün de 54,76%’lık bir bölümünü Rusya’dan tedarik
etmektedir. Tüm bu verilerin de gösterdiği gibi, Türkiye’nin Kırım’ın ilhakı konusunda
izlediği etkisiz dış politikada doğalgaz etkili bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.
2.2.Türkiye’nin Yurtdışı Müteahhitlik Faaliyetleri ve Rusya’nın Payı
Türkiye gelişen ekonomisi ile Yirmiler Grubu (G20) üyesi ülkelerden birisidir ve OECD
verilerine göre, 2017 yılında Çin ve Hindistan’dan sonra üçüncü en yüksek büyüme oranına
sahip olacak ülke olarak öngörülmektedir. Hızlı büyüme verilerine sahip olan Türkiye’nin bu
rakamlara ulaşmasında başat rol oynayan sektörlerden birisi de inşaat sektörüdür. Gayri Safi
Yurtiçi Hasila (GSYH) 'nın %5.9'unu oluşturan ve 1.8 milyon kişiye iş yaratan inşaat sektörü
Türkiye'nin ekonomik kalkınmasında çok önemli bir rol oynamaktadır. Diğer sektörler
üzerindeki doğrudan ve dolaylı etkileri dikkate alındığında, inşaat sektörünün Türk
ekonomisindeki payı %30'lara, tarım dışı istihdamdaki payı ise %10’a ulaşmaktadır9.
Türkiye’nin Kırım konusunda izlediği dış politikayı belirleyen faktörler arasında inşaat
sektörü diğer bir belirleyici olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’nin Rusya’da faaliyet
gösteren Türk firmaları, bu firmaların üstlenmiş olduğu projeler, bu projelerin toplam
değerleri ve istihdam ettiği Türk işçi sayısı, Türkiye’nin Kırım politikasını belirleyen ana
sebepler arasında yer almaktadır.
İnşaat firmalarının dünyadaki sıralamalarını belirleyen Engineering News Record (ENR)
dergisinin her yıl yayınladığı listeye baktığımızda 2013 yılında Türkiye Çin’den sonra bu
listeye en çok inşaat firması sokabilen ikinci ülke olmayı başarmıştır. Çin gibi dünyadaki en
hızlı büyüyen ekonomiye sahip olan bir ülkeden sonra Türkiye’nin bu listede ikinci sırada yer
almayı başarması aslında inşaat sektörünün Türk ekonomisi içinde lokomotif sektörlerden
birisi olduğunu göstermektedir.
9 TMB, Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri, ‘y.y’, Haziran 2015. / http://www.tmb.org.tr/doc/file/YDMH-2015-
03-Tr.pdf (Erişim Tarihi:07.05.2016)
16
Şekil 22 Dünyada İnşaat Firmaları Sıralaması
Kaynak: (Çevrimiçi) http://www.intes.org.tr/ti/953/0/Dunyanin-en-buyuk-250-firmasi-Arasinda-42-Turk-
Firmasi-Yer-Aldi- (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Türk inşaat firmalarının yurtdışında üstlenmiş oldukları projelerin toplam değerine
baktığımızda 2002 yılında 2,6 milyar USD iken 2014 yılında 22,8 USD dolar olarak
gerçekleşmiştir.
Şekil 23 Türk İnşaat Firmaları Yurtdışı Proje Değerleri
Kaynak: TMB Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri /(Çevrimiçi) http://www.tmb.org.tr/doc/file/YDMH-
2015-03-Tr.pdf (Erişim Tarihi:07.05.2016)
Şekil 24 Yurtdışı Faaliyetlerin Ülkelere Göre Dağılımı (1972-2014)
Kaynak: TMB Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri / (Çevrimiçi) http://www.tmb.org.tr/doc/file/YDMH-
2015-03-Tr.pdf (Erişim Tarihi:07.05.2016)
2013
2012
2011
2010
2009
2,6 4,6 11,7
12,4
24,3 25,7 25,0 21,7
23,1 21,0
29,7 33,0 22,8
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
18,5%
14,9%
9,6% 7,3% 6,4%
5,0%
4,8%
3,7%
3,3%
3,1% 22,5%
Rusya
Türkmenisten
Libya
Irak
Kazakistan
Suudi Arabistan
17
1972-2014 döneminde Türk inşaat firmalarının yurtdışında üstlenmiş oldukları projelerin
ülkelere göre dağılımına baktığımızda ise, Rusya’nın 18,5% pay ile ilk sırada geldiği
görülmektedir.
Şekil 25 Rusya'da İstihdam Edilen Türk İşçilerin Toplam İşgücü İçindeki Oranı
Kaynak: (Çevrimiçi) http://tr.sputniknews.com/rusya/20151202/1019428800/rusya-turkiye-yaptirim-isci-
topilin.html (Erişim Tarihi: 17.05.2016)
Son olarak da Rusya’da faaliyet gösteren inşaat firmalarının burada istihdam ettiği Türk işçi
sayısı ve bunun Türkiye’nin toplam iş gücü içindeki payına baktığımızda, 2014 yılında toplam
otuz bin kişinin istihdam edildiği ve bu rakamın da Türkiye’nin toplam iş gücü içinde 1,04%
bir paya sahip olduğu görülmektedir.
Sonuç olarak, Türkiye’nin Kırım konusunda izlediği sessiz ve etkisiz dış politikada
Türkiye’nin Rusya’daki inşaat faaliyetleri önemli bir ekonomik faktör olarak karşımıza
çıkmaktadır.
2.3. Türkiye Turizm Sektörü ve Rus Turistlerin Payı
Bacasız ekonomi olarak da adlandırılan turizm sektörü 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren
dünya ekonomisinin en hızlı gelişen ve büyüyen sektörlerinden birisi haline gelmiştir.
Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü (UNWTO) verilerine göre 2015 yılında uluslararası
turist sayısı 4% artarak 1.2 milyar kişiye ulaşmıştır . Turizm sektörü de diğer birçok endüstri
ve sektör gibi bölgesel ve ulusal kalkınmanın önemli araçlarından birini oluşturmaktadır. İş
imkanlarının artması, vergi gelirlerinin çoğalması, ödemeler dengesinin hafiflemesi ve
bölgesel ve ulusal gelişmeler turizm sektörünün sunduğu başlıca katkılar arasında yer
almaktadır.
28.786.000
30.000
Türkiye İş Gücü Sayısı (2014)
Rusya'da İstihdam Edilen Kişi
Sayısı - Yaklaşık
18
1980 ve sonraki yıllarda hızlı bir gelişme gösteren turizm sektörü Türkiye için de ülke
ekonomisine büyük katkı sağlayan önemli bir sektör haline gelmiştir. Türkiye’nin Kırım
konusunda izlediği dış politikayı belirleyen faktörler arasında turizm sektörü ve buna bağlı
olarak da Türkiye’ye gelen Rus turist verileri diğer bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır.
Şekil 26 Dünyada En Fazla Turist Alan İlk 10 Ülke
Kaynak:UNWTO/ (Çevrimiçi) http://www2.unwto.org/annualreport2014 (Erişim Tarihi:07.05.2016)
UNWTO verilerine göre Türkiye dünyada en fazla turist alan ülkeler sıralamasında 6. sırada
yer alarak ilk 10 ülke arasında yer almayı başarmıştır.
Şekil 27 Milliyetlerine Göre Türkiye'ye Gelen İlk 3 Ülke Sıralaması
Kaynak: KTB / (Çevrimiçi) http://yigm.kulturturizm.gov.tr/TR,9854/sinir-giris-cikis-istatistikleri.html
(Erişim Tarihi: 07.05.2016)
83
,7
74
,8
65,0
55
,6
48
,6
39
,8
33
,0
32
,6
29
,8
29
,1
83
,6
70,0
60
,7
55
,7
47
,7
37
,8
31
,5
31
,1
28
,4
24
,2
2014
2013
5 403 222 5 068 335 4 880 157
3 623 518
4 431 095 4 208 297
2 475 586 2 560 940 2 472 257
2 015 2014 2013
Almanya
Rusya
İngiltere
19
2013-2015 dönemi turizm verilerine baktığımızda Türkiye’yi ziyaret eden turistler
sıralamasında Almanların birinci, Rusların ikinci ve İngilizlerin de üçüncü sırada yer aldıkları
görülmektedir.
Şekil 28 Turizm Gelirlerinin GSMH İçindeki Oranı
Kaynak: TÜRSAB (Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler/turizmin-
ekonomideki-yeri/gsmh-icindeki-payi-1963-_79.html (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
Türkiye’nin turizm gelirlerinin GSMH içindeki oranına baktığımızda ise, 2000 yılında 2,9%
olan oranın 2014 yılında 4,3%’a çıktığı ve 48,28%’lik bir artış gerçekleştirdiği
görülmektedir.
Şekil 29 Turizm Gelirlerinin İhracat İçindeki Payı
Kaynak: TÜRSAB/(Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler (Erişim Tarihi:
07.05.2016)
2,9%
5,3% 5,4%
4,5% 4,4% 4,2%
3,5% 3,2% 3,4%
4,1%
3,4% 3,6% 3,7% 3,9% 4,3%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
27,5
%
32,1
%
33,9
%
28,2
%
25,2
%
24,7
%
19,7
%
17
,3%
16
,6%
20
,8%
18
,3%
20
,8%
19
,2%
21,3
%
21,8
%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
20
Turizmin Türkiye için taşıdığı önemi göstermesi bakımından önemli olan diğer bir gösterge
ise turizm gelirlerinin ihracat içindeki payının ne olduğu göstergesidir. 2000 yılında bu oran
27,5% iken 2014 yılında 21,8% olarak gerçekleşmiştir.
Şekil 30 Turzim Gelirlerinin İthalata Oranı
Kaynak: TÜRSAB/ (Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler (Erişim Tarihi:
07.05.2016)
Diğer önemli bir gösterge olan turizm gelirlerinin ithalata oranına baktığımızda ise, 2000
yılında 3,1% olan bu oranın 2013 yılında 2,1% olarak gerçekleştiği görülmektedir.
Şekil 31 Turizm Gelirlerinin İthalat Açığını Karşılama Oranı
Kaynak. TÜRSAB/(Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler/turizmin-
ekonomideki-yeri/dis-ticaret-aciklarini-kapatmada-payi_916.html (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
3,1%
4,2%
3,6% 3,5%
3,0% 2,9%
2,3% 2,4% 2,1%
3,6%
3,2%
2,3%
1,9% 2,1%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
37
,38
%
133,6
3%
98,1
9%
73,8
1%
58
,95
%
55
,72
%
42
,83
%
43
,34
%
44
,30
% 82,5
2%
46
,09
%
34
,13
%
43
,75
%
32,3
5%
40
,59
%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
21
Ülkelerin gelir-gider dengesi açısından önemli bir gösterge olan turizm gelirlerinin dış ticaret
açığını karşılama oranlarına baktığımızda Türkiye’nin turizmden elde ettiği gelir 2000 yılında
dış ticaret açığını 37,38% oranında karşılarken 2014 yılında 40,59% oranında karşıladığı
görülmektedir.
Şekil 32 Milliyetlerine Göre Turistlerin Toplam Bireysel ve Paket Harcamaları
Kaynak. TÜRSAB /(Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler (Erişim Tarihi:
07.05.2016)
Son olarak da milliyetlerine göre turistlerin toplam bireysel ve paket harcamalarına
baktığımızda Rus turistlerin 2,7 milyar USD harcama ile 2014 yılında üçüncü sırada yer aldığı
görülmektedir.
Özet olarak, turizm sektörü Türkiye için önemli bir sektör konumundadır. GSMH ve ihracat
içindeki payı, ithalatı karşılama oranı ve dış ticaret açıklarını karşılamada teşkil ettiği oranlar
ile turizm sektörü Türkiye için vazgeçilmez derecede kritik bir öneme sahiptir. Ve bu sektör
içerisinde turist sayısı ve payı bakımından ikinci, toplam harcama tutarları bakımından da
üçüncü sırada yer alan Rus turistler Türkiye için çok önemli bir yere sahip olduğu
görülmektedir. Türkiye’nin Kırım’ın ilhakına yönelik olarak izlediği sessiz ve etkisiz
politikada Türkiye turizm sektörü açısından önemli bir yere sahip olan Rus turistler de etki
eden bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.
3.838.823
2.908.868 2.703.722
1.895.558 1.636.308 1.474.541 1.301.364
Almanya Batı Asya
Ülkeleri
Rusya İngiltere OECD
Ülkeleri
İran Afrika
Ülkeleri
22
Sonuç
Soğuk Savaş sonrası dönem, tüm dünyada olduğu gibi Türk dış politikasında da yumuşak güç
unsurlarının daha fazla ön plana çıkmaya başladığı bir dönemi de beraberinde getirmiştir.
2003 yılından günümüze kadar yönetimde olan AK Parti döneminde ise Türkiye dış
politikada yumuşak güç unsurlarını daha fazla kullanmaya başlamıştır. Hatta Türk dış
politikası ile ilgili eksen kayması ve Türkiye’nin maddi gücü ile söylemleri arasında büyük
farklar olduğu tartışmaları uzun süre Türkiye ve dünya gündeminde kalmıştır.
2014 yılı başında Rusya tarafından ilhak edilen Kırım bölgesi ise, Soğuk Savaş sonrası
Türkiye’nin TİKA gibi kurumları aracılığı ile yumuşak gücünü etkin bir şekilde kullandığı
bölgelerden birisi olmuştur. Fakat, bölge ile tarihi, etnik ve kültürel bağları olan ve
milyonlarca Kırım Tatar kökenli Türk vatandaşı bulunan Türkiye için Kırım’ın ilhakı,
Türkiye’nin yumuşak gücünün sınırlarını ölçmek adına önemli bir vaka olarak ortaya çıkmış
ve Türk dış politikasında sert güç-yumuşak güç tartışmalarına kayda değer veriler sunmuştur.
Türkiye’nin her ne kadar yumuşak güç unsurlarını dış politikasında etkin bir şekilde
kullanmaya çalışsa da sert gücün hala ana belirleyici olduğu sonucuna, sert gücün iki önemli
unsuru olan askeri ve ekonomik güç bakımından Türkiye ve Rusya karşılaştırılarak
varılmıştır. Kırım’ın ilhakı ile ilgili Amerika’nın Sesi radyosuna verdiği bir röportajda Kırım
Tatarları lideri Mustafa Abdulcemil Kırımoğlu da “ Türkiye bir şeyler yapabilir. Ama doğal
gazının, petrolünün yarısını Rusya'dan alıyor. Ticareti de 40 milyar dolar civarında. Bu bağlantılar
kesilirse Türk ekonomisi zarar görür. Biz onu da istemiyoruz….Türkiye’de şimdi daha cesur bir
hükümet var. Ne kadar cesur olsa da, ne yapabilirler. Onlardan daha önce Boğazlar'ı Rus gemilerine
kapatmalarını rica ettim. Ama onlar Montrö Anlaşması'na bağlı olduklarını, savaş olmadığı sürece
Boğazlar'ı kapatamayacaklarını söylediler. Burada haklılar. Elbette eğer Türkiye Boğazlar'ı kapatsa,
petrol tankerlerini geçirmese etkisi olacak. Diyelim ki Karadeniz'e Türkiye'nin savaş gemileri
çıksaydı, Kırım'a yakınlaşsaydı, o da bize moral verecekti. Onun da etkisi olurdu, ama Türkiye ve
Rusya arasında gerginlik olacak ve elbette sonuçta bunun Türkiye'ye zararı da olur” 10
değerlendirmesinde bulunarak Türkiye’nin askeri ve ekonomik güç faktörlerine vurgu
yapmıştır.
10
Amerika’nın Sesi, “Kırımoğlu: 'Sanki Kırım'ı Unutmuş Gibiler'”, (Çevrimiçi)
http://www.amerikaninsesi.com/content/k%C4%B1r%C4%B1mo%C4%9Flu-sanki-
k%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1-unutmu%C5%9F-gibiler/1912061.html (Erişim Tarihi: 17.03.2016)
23
Kaynakça
AKPINAR, Erdal ve Adem BAŞIBÜYÜK. “Jeopolitik Önemi Giderek Artan Bir Enerji
Kaynağı: Doğalgaz”. Turkey. Turkish Studies. International Periodical for The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 6/3. Summer 2011.
Amerika’nın Sesi. “Kırımoğlu: 'Sanki Kırım'ı Unutmuş Gibiler'”. (Çevrimiçi)
http://www.amerikaninsesi.com/content/k%C4%B1r%C4%B1mo%C4%9Flu-sanki-
k%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1-unutmu%C5%9F-gibiler/1912061.html (Erişim Tarihi:
17.03.2016)
DOĞAKA. “Enerji Sektör Raporu 2014”. (Çevrimiçi) http://www.dogaka.gov.tr/Planlama-
detay.asp?P=52&Planlama=sektorel-arastirma-raporlari&PD=524&PlanlamaDetay=enerji-
sektor-raporu-2014 (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
“Dünyanın En Büyük 250 Firması Arasında 42 Türk Firması Yer Aldı”. (Çevrimiçi)
http://www.intes.org.tr/ti/953/0/Dunyanin-en-buyuk-250-firmasi-Arasinda-42-Turk-Firmasi-
Yer-Aldi- (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
EPDK. “Doğalgaz Piyasası Sektör Raporu 2014”. (Çevrimiçi)
www.epdk.org.tr/TR/Dokuman/2500 (Erişim Tarihi:07.05.2016)
GFP. “Countries Ranked by Military Strength”. (Çevrimiçi)
http://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp (Erişim Tarihi:17.03.2016).
İÇTEN, Celal. (9 Ekim 2015). “KTKYD İstanbul Şube Başkanı ile gerçekleştirilen röportaj”.
KAR, Muhsin ve Esra KINIK. “Türkiye’de Elektrik Tüketimi Çesitleri Ve Ekonomik
Büyüme Arasındaki İliskinin Ekonometrik Bir Analizi”. Afyon Kocatepe Üniversitesi.
İ.İ.B.F. Dergisi. C: X. S: II. 2008.
KTB. Turizm İstatistikleri / (Çevrimiçi) http://yigm.kulturturizm.gov.tr/TR,9854/sinir-giris-
cikis-istatistikleri.html (Erişim Tarihi: 07.05.2016)
24
NYE, Joseph. “Soft Power: The Means to Success in World Politics”. New York. Public
Affairs. 2004.
ÖNİŞ, Ziya ve YILMAZ, Şuhnaz. “Turkey and Russia in A Shifting Global Order:
Cooperation,Conflict and Asymmetric Interdependence in A Turbulent Region”. ‘y.y’.
Third World Quarterly. 37:1.
Rusya’da Çalışan Türk İşçi Sayısı. (Çevrimiçi)
http://tr.sputniknews.com/rusya/20151202/1019428800/rusya-turkiye-yaptirim-isci-
topilin.html (Erişim Tarihi: 17.05.2016)
TAŞTEKİN, Fehim. “Cenaze Diplomasisiyle Kırım Çıkarması”, Radikal, (Çevrimiçi)
http://www.radikal.com.tr/yazarlar/fehim-tastekin/cenaze-diplomasisiyle-kirim-cikarmasi-
1065224/ (Erişim Tarihi: 17.03.2016)
T.C. ETKB. 2014 Yılı Bütçe Sunumu/ (Çevrimiçi)
http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2f1%2fDocuments%2fSayfalar%2f2014+Y%c4
%b1l%c4%b1+B%c3%bct%c3%a7esinin+TBMM+Genel+Kuruluna+Sunumu.pdf (Erişim
Tarihi:07.05.2016)
T.C. ETKB. 2015-2019 Stratejik Plan. (Çevrimiçi)
http://sp.enerji.gov.tr/ETKB_2015_2019_Stratejik_Plani.pdf (Erişim Tarihi: 07.05.2016).
TMB. Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri / (Çevrimiçi)
http://www.tmb.org.tr/doc/file/YDMH-2015-03-Tr.pdf (Erişim Tarihi:07.05.2016)
TÜRSAB. (Çevrimiçi) http://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri (Erişim Tarihi:07.05.2016).
UNWTO/ (Çevrimiçi) http://www2.unwto.org/annualreport2014 (Erişim Tarihi:07.05.2016)