Development of the Idea regarding Importance and Conservation of Biodiversity

IVICA RADOVIC

FACULTY OF BIOLOGY UNIVERSITY OF BELGRADE iradovic@bf.bio.bg.ac.yu

ABSTRACT. - The term and concept of "BIODIVERSITY" today represents a commonly

used expression in the biological sciences, and it has become a customary word. It was born as "BioDiversity", at the session of the National Forum on BioDiversity held in Washington, D.C. in September 1986, under the auspices of the National Academy of Sciences and the Smithsonian Institution. At the Conference for Sustainable Development, held in Rio de Janeiro in 1992, biodiversity has moved to the center stage as one of the focal issues, as well as one of the major scientific and political concerns worldwide.

Ergo, what is it, and why its protection and conservation are so important? Biodiversity is the variety of all living things and their interactions. Scientists often speak

of three levels of diversity: genetic, species, and ecosystem diversity. In effect, these levels cannot be separated. Each one is equally important, interacting with and influencing the others. A change at one level can cause changes at other levels. Species and ecosystems they inhabit are permanently linked. The conversion or loss of ecosystems inevitably impairs the species that depend on them. Furthermore, changes in the life cycle of one species could have an impact on the life cycles of many other species (including human), alter ecosystems and their functions, and contribute to the local, regional, and ultimately, global changes.

Life, as we know it, will not be the same if our rich heritage is dramatically altered. In HIPPO, an acronym which scientists have coined to denote the five primary causes of species decline and extinction: Habitat alteration, Invasive species, Pollution, Population growth, and Overexploitation. The most prevalent and powerful of these five causes is habitat alteration.

Conservation International has identified 25 biodiversity “hot spot”. The primary criteria are the amount of the original habitat remaining and the number, of unique – endemic species present in the region. The part of territory of Serbia and Montenegro, together with the mountainous part of Bulgaria, Albania and Greece represents a part of one of this – Mediterranean Basin. Approximately 70% of the European mammals, 75% of the European birds, 52% of the European freshwater fishes, and 39% of the European vascular plants, including over 1600 internationally significant species, inhabit the territory of Serbia and Montenegro. The marine aquatory of South Adriatic is also characterized with a high level of biological diversity (79% of the Mediterranean marine fish species).

2

RAZVOJ IDEJE O ZNA^AJU I POTREBI ZA[TITE

BIODIVERZITETA

IVICA RADOVI] BIOLO[KI FAKULTET

UNIVERZITET U BEOGRADU iradovic@bf.bio.bg.ac.yu

Uvod

U posledwe vreme u nau~noj javnosti, ali i {ire, sve vi{e se govori o biodiverzitetu, odnosno, biolo{koj raznovrsnosti. Termin je mlad i ro|en je kao BioDiverzitet, na sastanku Nacionalnog Foruma za BioDiverzitet, odr`anog septembra 1986 u Va{ingtonu, u organizaciji Nacionalne Akademije Nauka (SAD) i Smitsonijevog instituta. Konvencijom o za{titi biolo{ke raznovrsnosti, zvani~no prihva}enoj na Konferenciji o odr`ivom razvoju u Rio de @aneiru 1992. godine, pojam biodiverziteta dobija centralni polo`aj ne samo u u`e biolo{kom ve} i u jednom {irem dru{tvenom, ekonomskom i politi~kom smislu.

Dakle, {ta se podrazumeva pod pojmom biodiverziteta; za{to i kako je

razvijana misao i ideja o zna~aju wegove za{tite? Zajedni~ki imeniteq za sve postoje}e `ive i ne`ive oblike i pojave na

Zemqi je, bez svake sumwe, raznovrsnost ili diverzitet. @ivot i wegova fascinantna raznovrsnost predstavqaju jedistveno bogatstvo koje ~ini planetu Zemqa razli~itom u odnosu na sve ostale poznate planete unutar Univerzuma. Raznovrsnost `ivota na Zemqi je kvantitativna koliko i kvalitativna kategorija i uporediva je jedino sa beskona~nim brojem i raznovrsno{}u nebeskih tela. Zapravo, dovoqno je ~ak i letimi~no pogledati fizi~ko-geografsku, klimatsku, geolo{ku, pedolo{ku, vegetacijsku ili biomsku kartu sveta, pa se, vrlo slikovito, uveriti u ~iwenicu da Planeta po~iva na raznovrsnosti. Biolo{ka raznovrsnost Zemqe osim vrsta tzv. divqe flore, faune, gqiva, bakterija, virusa, kao i svih ekosistema, obuhvata i sve mnogobrojne, qudskom aktivno{}u domestifikovane, sorte kulturnih biqaka i gajenih `ivotiwa.

Mo`emo re}i da su se evropqani sa sagledavawem velikog diverziteta `ivih organizama na Zemqi ozbiqnije sreli pre oko 500 godina, zapravo u vreme Kolumba i Magelana, odnosno u vreme kada su brodovima po~eli da dospevaju u najudaqenije delove na{e planete i da se tu susre}u sa velikim brojem, za wih do tada nepoznatih, egzoti~nih vrsta biqaka i `ivotiwa. Sagledavawu velike raznovrsnosti `ivog sveta, osim tih putovawa, kasnije tokom 17. i 18. veka posebno doprinosi pronalazak mikroskopa i usavr{avawe mikroskopske tehnike. Na taj na~in tada{wi biolozi po~iwu da uo~avaju i ogromnu raznovrsnost mikroorganizama, prisutnih prakti~no svuda oko nas, pa i u nama samima.

Sveukupnoj raznovrsnosti `ive i nezive prirode moramo dodati i raznovrsnost qudskih populacija, sa svom raznoliko{}u jezi~kih, kulturnih i duhovnih, etnolo{kih obele`ja starosedela~kih, tradicionalnih i lokalnih zajednica qudi u specifi~nom odnosu sa prirodom koja ih okru`uje.

Na taj na~in, oba ova segmenta "planetarnog" diverziteta fundamentalni su za stabilnost i trajawe harmonije na Zemqi. Qudska vrsta predstavqa danas kriti~ni element o~uvawa tog ~udesnog spektra, koji u svim svojim aspektima zapravo predstavqa samu osnovu budu}e qudske civilizacije. Otud je sasvim

3

razumqivo, da je za{tita ukupne biolo{ke raznovrsnosti postala jedna od osnovnih paradigmi ekolo{kog pona{awa savremenog ~ove~anstva, odnosno jedna vrsta ideologije - ekolo{ke ideologije.

O pojmu Biodiverzitet Na samom po~etku, neophodno je bli`e razjasniti pojam biodiverziteta, koji

je danas op{te prihva}en u nauci, praksi i svakodnevnom `ivotu. Pojam biodiverziteta ili biolo{ke raznovrsnosti uveden u terminologiju koja se ti~e globalnih aspekata za{tite `ivotne sredine (Norse, McManus, 1980; Lovejoy, 1980; Wilson, 1985; Norse et al., 1986), na predlog ekologa, pre dvadesetak godina, a s obzirom na rezultate fundamentalne ekologije, biogeografije i taksonomije. Naime, biodiverzitet, prema naj{ire prihva}enoj definiciji, ozna~ava sveukupnost gena, vrsta, ekosistema i predela na Zemqi. Konvencija o biodiverzitetu defini{e ovaj pojam kao sveobuhvatnu raznolikost i razli~itost `ivih organizama, ukqu~uju}i, izme|u ostalog, kopnene, morske i ostale vodene ekosisteme i ekolo{ke komplekse ~iji su deo; ovo ukqu~uje diverzitet u okviru vrsta, izme|u vrsta i izme|u ekosistema (CBD, UNEP, 1992). U razli~itim literaturnim izvorima nalazimo jednostavnije definicije po~ev od one da biodiverzitet "obuhvata sve vrste biqaka, `ivotiwa i mikroorganizama i ekosisteme i ekolo{ke proces ~ije su one (vrste) deo" (McNeely et al., 1990), zatim "raznolikost, razli~itost i promenqivost me|u `ivim organizmima i ekolo{kih kompleksa u kojima oni postoje" (OTA, 1987), do onih najop{tijih "sveukupna varijabilnost `ivota na Zemqi", odnosno najjednostavnijih koje ovaj pojam prepoznaju "kao sveobuhvatnost svih oblika `ivota" (Heywood, Watson, 1995). Biodiverzitet mo`emo posmatrati i "kao odgovor evolucije na promenqivost uslova sredine, odnosno kao raznovrsnost i varijabilnost me|u `ivim organizmima i ekolo{kim kompleksima u kojima se oni odigravaju". Enger i Smith (2004) ga defini{u kao: meru raznovrsnosti vrsta prisutnih unutar jednog ekosistema, a Brennan i Withgott (2005): Biodiverzitet je raznovrsnost `ivota i svih wegovih formi, nivoa i kombinacija.

Postoje i druge mawe konvencionalne definicije kao {to je ona ameri~kog ekologa Lavxoja (Lovejoy, 1980) koji biodiverzitet upore|uje sa ogromnom bibliotekom u kojoj su kwige napisane na razli~itim jezicima i koje nisu jo{ uvek pro~itane i koje ~ekaju da wihiova sadr`ina bude odgonetnuta. U tim nepro~itanim i delimi~no pro~itanim kwigama, kako ka`e Lavxoj, kriju se re{ewa opstanka ~ove~anstva (Stevanovi}, 1996; Stevanovi}, Radovi}, 2001). Slikovito re~eno, biodiverzitet kao ki{obran pokriva sve ono {to se odnosi na raznovrsnost, raznolikost i varijabilnost `ivog sveta planete (Stevanovi}, 1996; Stevanovi}, Radovi}, 2001). Iz definicije pojma biodiverzitet proizilazi da on obuhvata nekoliko organizacijskih novoa: geneti~ki, specijski i ekosistemski, od kojih svaki ima svoj, kako prostorni tako i vremenski kontinuitet na na{oj planeti (Sl. 1). Pod geneti~kim diverzitetom podrazumeva se raznovrsnost DNK strukture izme|u jedinki koje pripadaju istoj vrsti (individualna varijabilnost).

Geneti~ki diverzitet ukqu~uje gene koje svaka individua nasle|uje od roditeqa i predaje potomstvu. Pri tom svaka jedinka ukqu~uje samo deo ukupnog genetskog materijala (genofonda) vrste kojoj pripada. Genetski diverzitet se nalazi svuda, po~ev{i od raznovrsnosti pesama i boja perja kod ptica, boje qu{ture pu`eva, pa sve do raznovrsnosti boja, ukusa i teksture jabuka, bez obzira {to pripadaju istoj vrsti.

4

Sl. 1 Tri nivoa biodiverziteta

Pod specijskim diverzitetom podrazumevamo raznovrsnost, odnosno

sveukupnost organskih vrsta na na{oj planeti od nastanka `ivota pa do danas. O ukupnom broju organskih vrsta na Zemqi postoje brojne spekulacije. Pri tome treba konstatovati da bez obzira na razli~ite pretpostavke o ukupnom broju organskih vrsta na na{oj planeti, do danas ih je opisano i klasifikovano oko 1,5 miliona (od toga ne{to oko 1 milion `ivotiwskih i oko 1/2 miliona biqnih vrsta - preciznije 1.435.662) (McNeely et al., 1990). U okviru tog broja opisano je oko 4.500 vrsta sisara, 10.000 vrsta ptica, 22.000 vrsta riba, 70.000 vrsta gqiva, 270.000 vrsta biqaka, 400.000 vrsta beski~mewaka (bez insekata), 960.000 vrsta insekata, od ~ega su pribli`no 600.000 iz reda Coleoptera.

Me|utim, mogu}e je samo naga|ati koliko se sve neotkrivenih vrsta jo{ uvek krije u dubinama tropskih {uma odnosno na dnu okeana. Malo je biologa koji bi taj broj procenili na mawe od 10 miliona, neki smatraju da samo insekata ima oko 30 miliona (Odegaard, 2000) a ima i onih koji procewuju da se ukupan broj organskih vrsta na na{oj planeti kre}e oko 100 miliona (Pimm et al., 1995). Ako pri sagledavawu bilo kog od ovih brojeva na umu imamo i ~iwenicu da veliki broj vrsta egzistira u brojnim me|usobno jasno razli~itim morfolo{kim formama (fenonima), kao {to su polovi, uzrasne klase, sezonske forme, kaste itd. onda obim diverziteta `ivota na na{oj planeti postaje daleko ve}i. Na osnovu svega toga slobodno mo`emo re}i da je specijska raznovrsnost `ivog sveta zapawuju}a. Imaju}i na umu ~iwenicu da je sada na gotovo celoj Planeti veoma izra`en negativan antropogeni uticaj koji se manifestuje procesima naru{avawa i uni{tavawa prirodnih stani{ta, veoma je verovatno da }e mnoge organske vrste koje su se zadr`ale do danas nestati, a da prethodno ne budu ni otkrivene, opisane i katalogizirane, odnosno nau~no obra|ene i klasifikovane.

5

Pod ekosistemskim diverzitetom podrazumeva se raznovrsnost iznad specijskog nivoa, odnosno raznovrsnost stani{ta, `ivotnih zajednica, ekosistema i predela. Geni determini{u specifi~ne osobine jedinki koje obrazuju populacije odre|ene vrste. Populacije i abioti~ke komponente `ivotne sredine – kao {to su voda ili minerali – koji ih okru`uju nalaze se u stawu dinami~kih interakcija i time formiraju ekosistem, kao strukturno i funkcionalno jedinstvo abiogena i biogena. Na nivou Planete danas prepoznajemo brojne i raznovrsne ekosisteme – po~ev{i od estuara, jezera, fjordova, mo~vara, koralnih sprudova i drugih akvati~nih ekosistema preko savana, prerija, {uma, pustiwa, planinskih vrhova i drugih terestri~nih ekosistema. Vrste nisu podjednako distribuirane na celoj povr{ini Zemqe. Neki ekosistemi kao {to su tropske ki{ne {ume i koralni sprudovi su vrlo kompleksni i obuhvataju veliki broj vrsta. Drugi ekosistemi kao {to su pustiwe i arkti~ki regioni imaju mawu raznovrsnost vrsta ali su podjednako zna~ajni.

Razlikovawe geneti~kog, specijskog i ekosistemskog diverziteta treba shvatiti uslovno, odnosno bitna odrednica biodiverziteta je me|usobna povezanost i uslovqenost sva tri nivoa. Ekolo{ki i biolo{ki gledano ove nivoe je te{ko me|usobno razdvojiti jer su geni sadr`ani u populacijama vrsta, dok su vrste sastavni deo ekosistema, te se, na taj na~in, ostvaruje jedinstvo na kome po~iva `ivot i wegova evolucija na Zemqi.

Me|utim, ovakva podela biodiverziteta na geneti~ki, specijski i ekosistemski je zna~ajna za prakti~ne svrhe, kako pri iskori{}avawu biolo{kih resursa (odre|enog nivoa), tako i pri primeni mera wihove za{tite.

Zna~aj biodiverziteta Na prvom mestu biodiverzitet je u `i`i interesovawa biologa, zatim

nau~nika iz primewenih biolo{kih disciplina, koji na razli~ite na~ine pristupaju za{titi i uravnote`enom kori{}ewu biolo{kih resursa, ali i onih istra`iva~a koji se bave kulturnim i duhovnim vrednostima raznovrsnosti lokalnih i regionalnih qudskih polulacija i wihovim odnosom prema prirodi.

Za{to se biodiverzitet mora posmatrati kao slo`en fenomen i u ~emu je zna~aj daqih istra`ivawa biodiverziteta? Dva su osnovna razloga za to: aplikativni i fundamentalni.

Fundamentalni zna~aj biodiverziteta otkrivamo u ~iwenici da sveukupnost svih oblika `ivota na na{oj planeti jeste znatno slo`eniji fenomen od ukupnog zbira pojedina~nih organskih vrsta. Biodiverzitet kao fenomen ukqu~uje raznovrsnost ekolo{kih interakcija, odnosno, raznovrsnost ekolo{kih odnosa koji su se u dugogodi{woj evoluciji uspostavqali izme|u razli~itih organskih vrsta i koji u stvari ~ine osnovu postojawa, slo`enosti, stabilnosti, i funkcionisawa, kako svakog pojedina~nog ekosistema, bioma, odnosno, biosfere u celini, tako i opstanka, budu}nosti i evolucije svake organske vrste, pa i vrste Homo sapiens.

@ivot na na{oj planeti zavisi od tri me|usobno povezana faktora: protoku energije, kru`ewu materije i gravitaciji. Biodiverzitet nam obezbe|uje sisteme za odr`avawe `ivota. Bez biodiverziteta nema biogeohemijskih ciklusa i produkcije kiseonika, nema funkcionisawa ekosistema, nema fotosinteze niti razgradwe organske materije. O~uvani biodiverzitet doprinosi regulaciji klime, umawuje efekat gasova staklene ba{te, odr`ava kvalitet vazduha i vode, javqa se kao kontrolor su{a i poplava ...

6

Aplikativni zna~aj treba prepoznati u ~iwenici da je celokupna evolucija organske vrste Homo sapiens, a samim tim i qudske civilizacije u celini, kako u pro{losti, sada{wosti, tako i u budu}nosti vezana za kori{}ewe {irokog spektra biolo{kih resursa. Geni, vrste i ekosistemi koji imaju aktuelnu ili potencijalnu vrednost za ~oveka predstavqaju fizi~ke manifestacije globalnog biodiverziteta, odnosno biolo{ke resurse. Biolo{ki resursi ~ine osnovu za `ivot na na{oj planeti. Socijalna, eti~ka, kulturna i ekonomska vrednost biolo{kih resusrsa prepoznavana je kroz religiju, umetnost, literaturu i ekonomiju od najranijih do dana{wih dana qudske civilizacije. Sa aspekta politike jedne zemqe, posmatrawe biolo{kog diverziteta prvenstveno se defini{e u ekonomskom smislu vrednosti biolo{kih resursa za socijalni i ekonomski razvoj date zajednice. Biolo{ki resursi predstavqaju gradivni materijal koji ulazi u svaki osnovni tip ekonomske delatnosti i to na wenim bazi~nim nivoima.

Pitawa vezana za biolo{ke resurse, wihov obim i diverzitet, strukturu i geografski raspored oduvek su bila od izuzetnog ekonomskog, ali i politi~kog zna~aja. Poru~ja visokog biodiverziteta sa svim wegovim aplikativnim potencijalima, zatim wihova geografska pozicija, nalaze svoje mesto u svim ozbiqnim geostrate{kim i geopoliti~kim studijama kao i u razvojnim planskim dokumentima, gde se kao osnovna pitawa javqaju: “ Ko {ta poseduje od biolo{ke raznovrsnosti?” i “Odakle {ta dolazi?”. Skoro da nije potrebno nagla{avati da se pitawe “Koliko se ~ega mo`e eksploatisati?” name}e samo od sebe.

Prema Konvenciji o biodiverzitetu biolo{ki resursi se defini{u kao "geneti~ki resursi, organizmi i wihovi delovi, populacije ili bilo koje druge bioti~ke komponente ekosistema sa stvarnom i potencijalnom namenom i kori{no{}u za ~ove~anstvo". Wihova upotreba se ne mo`e zamisliti bez o~uvawa ukupne biolo{ke raznovrsnosti. Uni{tavawe, kriti~no ugro`avawe, a naro~ito nestanak ili izumirawe organskih vrsta dovodi do trajnog gubitka stvarnih i potencijalnih biolo{kih resursa, koji su, ili, mogu biti, od velike va`nosti za ~ove~anstvo.

Od ukupnog broja poznatih vrsta ~ovek koristi relativno mali broj biqaka i `ivotiwa, kao hranu, lek, industrijsku ili drugu sirovinu. Tradicionalna kineska medicina oslawala se na oko 5.000 vrsta biqaka. Smatra se da na{e narodno lekarstvo eksploati{e oko 400 vrsta biqaka, {to je negde oko 10 % na{e vaskularne flore. Danas tragawe za novim medikamentima sadr`anim u neistra`enim biqnim vrstama dosti`e visoke razmere. Neprekidno se traga za novim medikamentima kao potencijalnim lekovima protiv raka ili AIDS-a. Kao aktivna supstanca i oficijeni lek u le~ewu raka i intenzivnoj primeni je Taxol , ekstrahovan iz borealnih ~etinarskih vrsta Taxus celebrica, Taxus brevifolia i Taxus baccata. Pre samo nekoliko godina dve supstance do tada nepoznate za nauku su optkrivene u veoma ~estoj biqnoj vrsti sa Madagaskara – Cataranthus rosaeus: Vinblastin i Vincristin. Kori{}ewem ove dve komponente u tretirawu dece obolele od leukemije bilo je mogu}e redukovati stopu smrtnosti obolelih od ovog obolewa sa 90% na samo 10%. Kod nekih vrsta `bunova iz tropske Afrike Putterlickia spp. (Celasteraceae) jedna druga komponenta – Maytensene je prona|ena i utvr|eno je da ona ima veoma izra`en uticaj na smawewe rasta nekih formi raka dojki. U spravqawu lekova i le~ewu nekih oblika kancera zna~ajne supstance ekstrahovane su i iz biqnih vrsta Maytenus buchananii koja `ivi u isto~noj Africi i Moringa oleifera iz jugoisto~ne Azije. Za supstance ekstrahovane iz biqne vrste Steganotaenia araliacea iz Tanzanije konstatovano je da ubla`ava efekte AIDS-a u po~etnim fazama. Veoma intenzivna istra`ivawa supstanci iz biqke Castanopsis auastrale iz isto~ne

7

Australije se tako|e odnose na wihovu primenu u suzbijawu AIDS-a. Supstance ekstrahovane iz Harrisonia abyssinica i Aspilia mosambicensis iz isto~ne Afrike pokazuju izvanredna antifungicidna svojstva i mogu se koristiti u le~ewu ko`nih infekcija, posebno kod qudi sa oslabqenim imunitetom. Sigurno da jedan od osnovnih razloga velike akcije spa{avawa tropskih {uma le`i u ~iwenici da se u wihovim cenobiontima kriju za sada nepoznati i potencijalni resursi ne samo za farmaceutsku ve} i za prehrambenu industriju, {umarstvo i sirovine za nove biotehnologije (Stevanovi}, 1995). Mo`emo samo zamisliti kakva farmaceutska sredstva mo`emo u budu}nosti dobiti iz hiqada jo{ uvek neotkrivenih biqnih sastojaka. Kakva li je tek mogu}nost primene sastojaka koji jo{ nisu otkriveni u svetu mikroorganizama, ako samo imamo na umu ~iwenicu da ih je do danas opisano samo oko 4.000 vrsta, a da se procewuje da wihov broj vrsta nije mawi od 1.000.000 (Barthlot, Winiger, 2001).

Ako po|emo od ~iwenice da na Planeti `ivi izme|u 250.000 – 300.000 biqnih vrsta, onda od tog broja 10.000 – 50.000 vrsta su jestive ili upotrebqive za ~oveka, a realno se oko 5.000 vrsta koristi u ishrani. Me|utim, u odnosu na taj broj 20 vrsta `itarica u~estvuje sa vi{e od 90% u ukupnoj svetskoj `etvi, pri ~emu samo 3 vrste `itarica (kukuruz, pirina~ i p{enica) ~ine 70% te `etve i podmiruju skoro 60% kalorija i proteina potrebnih svetskoj qudskoj populaciji.

Vekovnom ve{ta~kom selekcijom kulturnih biqaka i doma}ih `ivotiwa stvorene su brojne sorte i rase koje su, nesumwivo, omogu}ile vi{e hrane za qudsku populaciju, ali i usporile proces kori{}ewa ostalih biolo{kih resursa. S druge strane, preterane geneti~ke manipulacije kulturnih biqaka i doma}ih `ivotiwa u ciqu stvarawa produktivnijih sorti i rasa dovele su, u znatnom stepenu, do optere}ewa i erozije geneti~kog materijala gajenih vrsta. Ovakvi, geneti~ki insuficijentni hibridi, zahtevali su sve ve}a ulagawa u wihovu produkciju i odr`avawe. Re{ewe problema krilo se u geneti~kim resursima divqe flore i faune, ili u zapostavqenim i zaboravqenim sortama i rasama "pripitomqenih" organskih vrsta. Koliko su drevno selekcionisane rase bile zapostavqene, nasuprot favorizovanim, visoko produktivnim sortama, re~ito govori podatak da je danas od 2719 hibrida najra{irenijih doma}ih `ivotiwa (gove~e, ovca, koza, sviwa, bivo, kow i magarac), 391 hibridna sorta u opasnosti da nestane, dok je 295 ve} i{~ezlo, od ~ega oko 200 rasa u zapadnoj Evropi i biv{em SSSR-u (Loftus, Scherf, 1993). Ispo{}eni geneti~ki materijal mnogih kultivisanih biqaka i rasa doma}ih `ivotiwa najefikasnije se mo`e osve`iti genima preostalih divqih srodnika (Stevanovi}, 1996).

Ilustrativan primer je pronalazak divqeg srodnika kukuruza (Zea diploperennis), pre dvadesetak godina, na planinskom kompleksu Sierra de Manantlan u Meksiku. Pronalak ove biqke spada me|u najve}a aplikativna botani~ka otkri}a dvadesetog veka. Radi o izvornom geneti~kom materijalu biqne vrste (kukuruza) koja je jedna od najva`nijih u ishrani celokupnog ~ove~anstva (godi{wi obrt vezan za proizvodwu procewuje se na oko 80 milijardi dolara). Ovim pronalaskom otvaraju se neslu}ene mogu}nosti geneti~ke manipulacije ispo{}enog genoma kukuruza i stvarawa istovremeno i produktivnijih, ali i adaptibilnijih sorti.

Veza izme|u autohtonog i "kultivisanog" biodiverziteta je veoma sna`na, a ~ini se da }e u budu}nosti biti i presudna za odr`avawe hanidbene (nutricione) osnove ~ove~anstva. Zna~aj divqih srodnika gajenih biqaka i doma}ih `ivotiwa, danas predstavqa mo`da jedan od najja~ih, za veliki deo ~ove~anstva razumqivih, argumenata za o~uvawe ukupne biolo{ke raznovrsnosti i primarni korak u strategiji za{tite planete. Izvanredni prakti~an zna~aj biodiverziteta ne ogleda se samo u ve} realizovanom kori{}ewu biolo{kih resursa, ve} i

8

neslu}enim mogu}nostima koje poseduju neistra`ene organske vrste. Tragawe za novim medikamentima sadr`anim u velikom broju farmaceutski neistra`enih biqnih vrsta {irom sveta dosti`e grozni~ave razmere. Sli~na istra`ivawa se sprovodi na divqim srodnicima gajenih biqaka i `ivotiwa.

Odr`ivo kori{}ewe biodiverziteta Iskori{}avawe prirodnih resursa i o~uvawe izvorne prirode i

biodiverziteta bilo je oduvek me|usobno suprostavqeno, a ~itave struke su, vrlo ~esto, bile na suprotnim stranama. Jasno je da biolo{ke resurse ne mo`emo beskrajno iskori{}avati i iscrpqivati, kao {to je jasno da ih moramo koristiti, samo se postavqa pitawe kako i u kojoj meri. Rasprostraweno mi{qewe da su biolo{ki resursi obnovqivi samo je delimi~no ta~no. Izumirawe organskih vrsta i izuzetno spora obnova prirodnih ekosistema koja se meri stotinama i hiqadama godina upravo to potv|uju. Eksploatisati ili odr`ivo koristiti biolo{ke (ali i sve druge prirodne) resusrse danas vi{e ne bi trebalo da bude dilema. Potrebno je na}i ravnote`u izme|u za{tite i kori{}ewa biolo{kih resursa. Na taj na~in se, prakti~no generalno, prihvata koncept odr`ivog/uskla|enog kori{}ewa, koje po definiciji Konvencije o biodiverzitetu podrazumeva "kori{}ewe komponenti biolo{kog diverziteta na na~in i u obimu koji ne vodi ka dugoro~nom smawewu biolo{kog diverziteta, odr`avaju}i na taj na~in wegov potencijal radi zadovoqavawa potreba i te`wi sada{wih i budu}ih generacija (Konvencija o biolo{koj raznovrsnosti, ~l. 2, "Kori{}ewe termina", 1992). Kqu~ni elementi koncepta odr`ivog razvoja svake dru{tvene zajenice osim komponenti `ivotne sredine su i ekonomski potencijal kao i nivo dru{tvenog razvoja. U smislu obezbe|ivawa prosperitetne budu}nosti kako prirodno okru`ewa tako i qudske civilizacije neophodno je koncept odr`ivog razvoja zasnivati na ravnomernom kori{ewu elemenata sva tri skupa.

To prakti~no zna~i da se biolo{ki resursi ne mogu koristiti stihijski, bez prethodne procene stawa i na~ina wihovog kori{}ewa (Topisirovi} i sar., 1997). Pri tome se kao osnovni kriterijumi za{tite i kori{}ewa biolo{kih resursa ukqu~uju}i tu reliktne, endemo-reliktne i endemi~ne vrste javqaju slede}i: Koli~ina resursa; Upotrebqivost resursa; Ugro`enost i osetqivost resursa i Obnovqivost resursa.

Kao ilustraciju ekonomske vrednosti biodiverziteta navodimo samo neke podatke: procewuje se da biodiverzitet u funkcionisawu ekosistema ~ove~anstvu pru`a pribli`no 33 triliona dolara godi{we, skoro 2 puta vi{e u odnosu na procewenih 18 triliona dolara koliko godi{we ~ine svi produkti i servisne usluge vezane za delatnost ~oveka. Smatra se da zemqi{ne bakterije u procesu pretvarawa azota u formu nitrata i nitrita daju doprinos od oko 33 milijardi dolara godi{we, dok doprinos insekata kao polinatora gajenih biqaka na prostoru SAD-a godi{we iznosi oko 30 milijardi dolara (Alonso et al., 2001).

Posledwih nekoliko godina posebna pa`wa vrednosti i upotrebqivost biolo{kih resursa pojavquje se kroz geneti~ko in`ewerstvo, odnosno biotehnologiju tj. uvo|ewe gena odre|ene biolo{ke vrste u }eliju druge vrste - doma}ina. ]elija doma}in mo`e biti mikroorganizam, biqna ili `ivotiwska }elija. Osnovna funkcija uvedenih gena u }eliju doma}ina je u proizvodwi odre|enih proteina ili nekih drugih jediwewa, koja mogu biti od ekonomskog, medicinskog ili drugog zna~aja. Na ovaj na~in mogu}e je konstruisati nove vrste mikroorganizama, pa ~ak i biqaka i `ivotiwa (transgene biqke i transgene `ivotiwe). Ovo su de facto novi organizmi koji nisu postojali u prirodi, pre svega

9

zbog geneti~kih izolacionih barijera, koje su prisutne izme|u biolo{kih vrsta, a koje predstavqajku proizvod dugotrajne evolucije. Ovim tehnologijama sada je od transgenih mikroorganizama, biqaka i `ivotiwa mogu}e napraviti “biolo{ke fabrike” koje }e proizvoditi farmaceutski va`ne proteine, vitamine, aminokiseline, antibiotike, antitumorna jediwewa, antitela, humane hormone, pesticide, herbicide itd (Topisirovi} i sar. 1997).

Me|utim, neophodno je ista}i da ni savremeni i toliko hvaqeni mehanizmi i metode genetskog in`eweringa ne mogu zaustaviti ili nadomestiti visoku stopu gubitka biodiverziteta, jer molekularni biolozi – ne kreiraju nove gene. Oni zapravo vr{e samo transfer ve} postoje}ih gena ili delova gena iz jedne organske vrste u drugu i tako u svom radu, u pogledu obezbe|ivawa neophodnog gradivnog geneti~kog materijala, su{tinski zavise od o~uvawa sveukupne prirodne biolo{ke raznovrsnosti.

Jedan od prioritenih zadataka sada{wih i budu}ih generacija nau~nika je detaqan popis vrsta, inventarisawe biodiverziteta. Tek tada, kao i kompleksnim istra`ivawima, sti}i}e se do saznawa o velikom nau~nom zna~aju biodiverziteta, kroz fundamentalna istra`ivawa u taksonomiji, biogeografiji, ekologiji, genetici, biohemiji itd.

. U globalnim akcijama o~uvawa biolo{ke raznovrsnosti planete (UNESCO, 2000) razmatra se ne samo wegov fundamentalni i aplikativni zna~aj na Zemqi, ve} i estetske, kulturne, eti~ke i duhovne vrednosti biodiverziteta za pro{lost, sada{wost i budu}nost qudskih populacija.

Zna~ajan broj istaknutih svetskih nau~nika i filozofa saglasni su da u odnosu na ~oveka postoji jedna duboko zna~ajna psiholo{ka dimenzija o~uvawa biolo{ke raznovrsnosti. Edward O. Wilson, profesor sa Harvada i jedan od vode}ih svetskih eksperata u oblasti prou~avawa i za{tite biodiverziteta, ovaj fenomen ozna~ava terminom biofilija i obja{wava ga na slede}i na~in: «veza koju qudsko bi}e podsvesno ose}a u odnosu na ostala `iva bi}a». Wilson i ostali pobornici ovog koncepta isti~u kao realnost biofilije - privla~nost koju ose}amo prema parkovima ili divqim `ivotiwama, na{u posve}enost ku}nim qubimcima, na{ ose}aj o visokoj vrednosti pojedinih dr`ava sa o~uvanim prirodnim predelima , kao i na{ jo{ uvek visok interes (bez obzira {to smo evolutivno jako daleko od nekada{qeg ~oveka lovca – sakupqa~a), za izlete i pe{a~ewe u prirodi, posmatrawe ptica, ribolov, lov, kampovawe i ~itav niz drugih aktivnosti u prirodi.

Biodiverzitet; stabilnost i funkcionisawe ekosistema Veza izme|u biodiverziteta, produktivnosti i stabilnosti ekosistema, kao

i biosfere u celini, jedna od osnovnih paradigmi ekologije (Johnson et al. 1996). Ova veza dokazana je mnogim primerima proisteklim iz fundmentalnih ekolo{kih istra`ivawa razli~itih prirodnih, kopnenih i akvati~nih ekosistema.

Naime, kako je ve} napomenuto, svaku organsku vrstu mo`emo shvatiti kao specifi~no re{ewe opstanka, odnosno, originalno i neponovqivo re{ewe `ivota, u veoma promenqivim i raznolikim uslovima stani{ta koji postoje na Planeti. Upravo svaka vrsta svojim specifi~nim polo`ajem i funkcijom u ekosistemu omogu}uje da se dati ekosistem realizuje na adekvatan na~in, odnosno da produkciono bude najefikasniji i da samim tim doprinosi odr`avawu globalnih biogeohemijskih ciklusa i ekolo{koj ravnote`i biosfere.

Imaju}i na umu zna~aj biodiverziteta u odnosu na stabilnost i funkcionisawe ekosistema u proteklih 50-etak godina mo`emo konstatovati

10

nekoliko relevantnih hipoteza koje razmatraju ovu problematiku, odnosno poku{avaju da daju odgovor na pitawe: Kakve su mogu}e posledice iz~ezavawa i gubitka velikog broja vrsta u odnosu na budu}e funkcionisawe `ivotnih zajednica i ekosistema na Planeti? Zapravo ovo se pitawe pojavquje kao esencijalnijalni sadr`aj konzervacione biologije. Wegova su{tina je u sagledavawu zna~aja me|uodnosa koji se uspostavqaju izme|u razli~itih organskih vrsta unutar jedne

`ivotne zajednice/ekosistema (Sl. 2). Da li }e gubitak jedne ili nekoliko vrsta iz zajednice izazvati kaskadni («domino») efekat iz~ezavawa ostalih vrsta? Pedesetih godina 20. veka englaski ekolog Charles Elton (1958) predla`e sagledavawe linearnog, odnosno direktno korelacionog odnosa izme|u diverziteta (broj vrsta) i stabilnosti ekosistema Sl. 2 Odnos diverziteta i funkcionisawa ekosistema (zadr`avawe nepromewenog stawa tokom dugog vremenskog perioda). Wegova hipoteza ozna~ena kao diversity – stability hypothesis (raznovrsnost – stabilnost) zastupa stav da {to je vi{e vrsta u

zajednici, da je time zajednica/ekosistem stabilniji. Tokom 1981. godine ameri~ki ekolozi Paul i Anne Ehrlich sa Stanford

univerziteta predla`u hipotezu ozna~enu kao rivet hypothesis ( hipoteza zakovice). Diverzitet vrsta unutar jedne zajenice/ekosistema je , po mi{qewu Erlihovih, analogan zakivcima u trupu aviona. Po wima svaka organska vrsta igra malu, ali va`nu ulogu u funkcionisawu ekositema, sli~no zakivcima koji trupu aviona daju kompaktnost, neophodnu za odr`avawe u vazduhu. Gubitak svake pojedina~ne zakovice naru{ava sigurnost leta aviona. Gubitak svega nekoliko zakovica verovatno mo`e biti i zanemarqiv u odnosu na sigurnost leta, ali gutitak ve}eg broja u jednom trenutku mo`e izazvati gubitak strukturnog integriteta i pad aviona. Sli~no je i sa funkcionisawem ekosistema gde gubitak odre|enog broja vrsta mo`e izazvati kaskadni efekat i sveukupnu destrukciju ~itavog ekosistema.

Ideju Erlihovih razvija i konceptualno pro{iruje 1992. godine australijski ekolog Brian Walker. Wegova hipoteza poznata je kao redundancy hypothesis (hipoteza suvi{nih) ili passenger hypothesis( ili hipoteza - nebitnih putnika). Prema ovoj hipotezi ve}ina vrsta unutar jednog ekosistema mo`e biti smatrana putnicima unutar jednog aviona. One/oni zauzimaju unutar ekosistema/aviona odre|eni prostor, ali zna~ajnije ne doprinose funkcionisawu ekosistema, odnosno sigurnosti leta aviona. Naime, funkcionisawe ekosistema, odnosno sigurnost leta aviona zavisi pre svega od nekoliko kqu~nih vrsta, odnosno ~lanova posade, kao {to su kqu~ni predator, odnosno pilot, kopilot ili navigator. Po ovoj hipotezi gubitak vrsta koje nisu kriti~no bitne, odnosno putnika u avionu ne}e ugroziti funkcionisawe ekosistema odnosno sigurnost leta. Me|utim, gubitak kriti~no va`nih (keystone, umbrella species), kqu~nih vrsta, odnosno gubitak pilota i ~lanova posade aviona ho}e. Prema Walker-ovoj hipotezi vrste unutar ekosistema mogu biti klasifikovane unutar funkcionalnih grupa u zavisnosti od wihove uloge koje imaju u zajednici (imaju sli~nu funkciju unutar zajednice ili ekspoati{u iste resurse, kao npr: herbivori koji pasu,

11

polinatori ...). Vrste unutar bilo koje funkcionalne grupe mogu biti smatrane me|usobno zamewivim. Ovakav model nagla{ava ve}i zna~aj funkcionalnih grupa u kontroli strukture i funkcije `ivotnih zajednica/ekosistema u odnosu na zna~aj pojedina~nih vrsta. Gubitak bilo koje vrste unutar odre|ene funkcionalne grupe mo`e biti prevazi|en bez ikakvog ili sa samo malim efektom na funkcionisawe zajednice/ekosistema. Me|utim, gubitak ~itave funkcionalne grupe, je taj koji mo`e izazvati kaskadni efekat na strukturu i funkcionisawe ekosistema. Naime, ako je jedna predatorska vrsta izgubqena iz zajednice, druga vrsta iz te funkcionalne grupe }e zauzeti weno mesto.

Me|utim, kqu~no pitawe za ovu hipotezu glasi: Koliko mnogo ili malo zamewivosti je prisutno unutar svake `ivotne zajednice/ekosistema.

Kao {to je to ~esto slu~aj u nauci, problem sa suprostavqenim hipotezama nastoji se prevazi}i odgovaraju}im posmatrawima u prirodi, odnosno eksperimentalnim proverama. Dobijeni rezultati u odnosu na rivet i redundancy hipotezu, za sada mogu biti prepoznati kao podr{ka i jednom i drugom pogledu na strukruru i funkcionisawe ekosistema. Nema sumwe, da ~esto dominantne, kqu~ne vrste igraju krucijalnu ulogu unutar jedne zajednice i da wihov gubitak mo`e imati dramati~an efekat kako na strukturu tako i na funkcionisawe zajednice. Poznat je ~itav niz primera kada gubitak jedne predatorske vrste dovodi do naru{avawa i degradacije ~itave zajednice/ekosistema. Sa druge strane ekosistem nije kula od karata, u kojoj uklawawe bilo koje vrste/karte dovodi do kaskadnog efekta i ru{ewa celokupnog sistema.

Najzad, kao posledwa hipoteza i alternativa prethodno izlo`enim hipotezama pojavquje se 1994. godine hipoteza engleskog ekologa John Lawton-a. Su{tina wegove hipoteze koja je ozna~ena kao idiosyncratic hypothesis (hipoteza visoke individualnosti, neovisnosti; odnosno hipoteza «svaka vrsta za sebe») je da nema prepoznatqive me|usobne zavisnosti izme|u bogatstva vrsta unutar jednog ekosistema i wegove funkcionalnosti.

U tom smislu kqu~ni zadatak ekologa je da odrede gde izme|u svih ovih hipoteza odnosno modela le`i istina i to dovoqno pre nego {to odgovor na ovo pitawe postane samo akademski. Samo na taj na~in mogu}e je na odgovaraja}i na~in pristupiti mehanizmima za{tite, o~uvawa i upravqawa ekosistemima. U odnosu na pomenute ~etiri hipoteze rivet i redundancy hipoteza imaju najve}i broj pobornika, pri ~emu koli~ina empirijskih podataka govori najvi{e u prilog teorije suvi{nih. Na primer, {umski ekosistemi Amerike su jo{ uvek funkcionalni uprkos gubitku goluba – pismono{e, koji migrira u velikim jatima i koji je zbog prelova iz~ezao jo{ 1914. i Karolin{kog papagaja. Posmatraju}i na {irem globalnom planu vredno je konstatovati da produktivnost (koli~ina biomase) umerenih listopadnih {uma Severne hemisfere je prakti~no identi~na uprkos zna~ajne razlike u bogatstvu broja vrsta drve}a: Isto~na Azija ima 876 vrsta, Severna Amerika 158, a Evropa 106. U prilog ovog koncepta govore istra`ivawa koja pokazuju da dominantna godi{wa produkcija biomase unutar {umskih ekosistema zavisi od 10 do 40 vrsta. Prisustvo ostalih vrsta drve}a mo`e osigurati sigurnosnu rezervu ukoliko bi neka od najproduktivnijih vrsta podbacila u pogledu prirasta, recimo zbog invazije insekata ili neke bolesti. Istra`iva~i koji zastupaju ovaj koncept isti~u primer ameri~kog kestena i bresta, dve vrste ~iji se broj jedinki zna~ajno smawio sredinom 20– tog veka, ali su bez obzira na to {umski ekosistemi u kojima su oni bili prisutni nastavili da funkcioni{u.

U su{tini, diverzitet, funkcionalnost i autoreparabilnost eksosistema su povezani slo`enim bioti~kim odnosima. Mnogobrojni primeri u svetu su pokazali

12

da se namernim ili slu~ajnim uni{tavawem ~ak samo jedne kqu~ne vrste u ekosistemu izaziva lan~ana reakcija promena bioti~kih odnosa (Sl. 3).

Sl. 3 Polo`aj kqu~ne vrste u ekosistemu

Me|utim, obi~no se ne uni{tava samo jedna, ve} ~itav niz me|usobno

povezanih i uslovqenih vrsta. Priroda nema cenu, ne mo`e se govoriti da li je ne{to u `ivoj prirodi vi{e ili mawe vredno, te da se na osnovu toga odre|uju kriterijumi {ta treba sa~uvati a {ta uni{tavati. Rasprostraweno je i pogre{no mi{qewe da je mogu}e izvr{iti uspe{nu supstituciju uni{tene vrste nekom drugom. Brojni primeri namernih i spontanih introdukcija biqaka i `ivotiwa u svetu ukazuju da su one veoma {tetne po izvorni diverzitet prirodnih ekosistema.

Vrsta koja se stotinama hiqada godina adaptirala na odre|ene uslove stani{ta, te{ko se mo`e uspe{no zameniti nekom drugom, odnosno nekim drugim re{ewem opstanka, ~ak i onim koji se mo`e u~initi sli~nim.

Ekolo{ki gledano svaka biqna i `ivotiwska vrsta u prirodnim ekosistemima vredna je pa`we i po{tovawa jer je sastavni deo biolo{ke raznovrsnosti. Ona sre}om jo{ uvek, odr`ava, u razli~itim proporcijama i u~incima, ovu, qudskom delatno{}u naru{enu planetu u odre|enoj ravnote`i.

Globalno smawivawe biolo{ke raznovrsnosti Me|u biolozima, posebno me|u ekolozima nema dileme da `ivot na Zemqi

po~iva na raznovrsnosti. Raznovrsnos}u oblika, funkcija i najrazli~itijih re{ewa opstanka, `ivi svet odgovora na mnogostruke i stalno promenqive uslove sredine, od nastanka `ivota na planeti do danas. Dinami~ke promene raznovrsnosti `ivog sveta, kroz slo`enu istoriju planete, bile su burne i cikli~ne. Vrste su izumirale, druge su nastajale, ali se, uprkos ovim promenama, ravnote`a u biosferi odr`avala zahvaquju}i upravo raznovrsnosti `ivog sveta. Me|utim, u posledwih nekoliko stotina godina, a posebno tokom veka kojeg smo tek ispratili, de{avale su se velike i nagle globalne promene u biosferi, izazvane qudskom delatno{}u. Osnova na kojoj po~iva `ivi svet Planete - izvorna raznovrsnost - danas je naru{ena, ugro`ena i rawiva.

Kako izmeriti ovakvu eroziju biolo{ke raznovrsnosti? Najupe~atqiviji pokazateq ugro`enosti biodiverziteta je pove}awe broja iz~ezlih i ugro`enih organskih vrsta, koji se izra`ava kroz apsolutni broj ili procentualno smawewe specijskog diverziteta.

13

U skladu sa {iroko prihva}enom teorijom organske evolucije sve danas `ive}e organske vrste vode poreklo od oblika koji su `iveli ranije. Proces nastanka novih vrsta ozna~ava se kao specijacija i on podrazumeva nastanak dve ili ve}eg broja vrsta od jedne preda~ke vrste, kao rezultat odgovora na promewivost uslova spoqa{we sredine. Naravno da su promene u sastavu – raznovrsnosti `ivog sveta od wegove pojave pre oko 3,7 milijardi godina pa do danas bile ogromne. Me|utim, neophodno je ista}i da osim specijacije jo{ jedan proces dominantno uti~e na broj i tipove organskih vrsta na Zemqi. Taj proces predstavqa is~ezavawe, odnosno izumirawe organskih vrsta. Zapravo sa promenom uslova spoqa{we sredine, odnosno uspostavqawem takvih uslova koji ne omogu}avaju wen daqi opstanak, pred svakom organskom vrstom se nalaze dva alternativna puta – evoluirati odnosno nizom novih adaptacija se boqe prilagoditi na novonastale uslove spoqa{we sredine ili prestati sa postojawem, odnosno iz~eznuti. Iz~ezavawe naravno dovodi do stalnog gubitka genetskog materijala i na taj na~in uti~e na daqu evoluciju i razvoj `ivota. U smislu dugogodi{we istorije Zemqe kao planete specijacija i iz~ezavawe su uzrokovani sa nekoliko glavnih faktora: pomerawem kontinenata (kontinentalni drift) (Sl. 4 ), koji se odigravao u toku vi{e miliona godina; gradualnim klimatskim promenama uzrokovanim kontinentalnim pomerawem i blagim pomerawem Zemqine orbite u odnosu na Sunce i najzad zna~ajnim brzim klimatskim promenama uzrokovanim katastrofalnim doga|ajima ( velike vulkanske erupcije, sudari velikih meteorita i asteroida sa Zemqom).

U su{tini slobodno

mo`emo re}i da je iz~ezavawe posledwa bitka (ili “labudova pesma”) svake organske vrste, ba{ kao {to je umirawe i smrt sudbina svake jedinke. Evolucionisti procewuju pojedina~no sredwe vreme trajawa svake organske vrste na na{oj planeti na period izme|u 4 – 22 miliona godina, pri ~emu se sredwe vreme `ivota

Sl. 4 Pomerawe i razdvajawe kontinenata kroz istoriju sisarskih vrsta procewuje na jo{ kra}i period izme|u 2 – 5 miliona godina. U tom smislu smatra se da je ~ak vi{e od 99,9% svih vrsta koje su `ivele - danas iz~ezlo, odnosno da dana{wi broj vrsta na Zemqi predstavqa mawe od 0,1% svih - ikad `ive}ih vrsta. Neke organske vrste nepovratno su nestale sa scene `ivota gotovo “ne~ujno” ili “u senci” u skladu sa lokalnim promenama uslova unutar wihovih stani{ta. Nasuprot tome, neke vrste nestale su u takozvanim masovnim katastrofalnim iz~eznu}ima, kada je stopa izumirawa bivala znatno ve}a od uslovno govore}i “prirodne”. Ovi katastrofalni doga|aji naj~e{}e prisutni na {irokom prostoru (~esto globalnom) dovodili su do iz~ezavawa ogromnog broja postoje}ih vrsta (mo`da ~ak izme|u 25% - 70%). Ve}ina masovnih iz~eznu}a bila su uzrokovana jednom ili kombinacijom ve}eg broja globalnih klimatskih promena, koje su bile toliko intenzivne da su u kratkom vremenskom periodu dovodile do

14

iz~ezavawa ogromnog broja vrsta i pre`ivqavawa samo onih koje su bile sposobne da se adaptiraju na nove uslove spoqa{we sredine. Fosilni ostaci i geolo{ki podaci govore da su se u toku posledwih 500 miliona godina odigrala ukupno 5 takvih doga|aja masovnog iz~ezavawa – izumirawa. Ne{to mawi doga|aji masovnog iz~ezavawa ( ali koji su ipak odnosili sa Zemqe izme|u 15% i 24% `ive}ih vrsta) odigravali su se izme|u wih. Posledwe masovno iz~eznu}e odigralo se pre oko 65 miliona godina, kada su nestali dinosaurusi, koji su pre tog doga|aja na Zemqi `iveli oko 140 miliona godina. Na `alost, mnogi evolucioni biolozi smatraju da se mi danas nalaziomo na po~etku {estog perioda masovnog izumirawa organskih vrsta. Sve je isto ili }e biti isto kao i u prethodnih pet, jedina razlika je u izvoru globalnih promena- wihov uzro~nik je naravno ~ovek (Miller, 1998).

Sa evolucionog aspekta kriza i nestanak jedne vrste je istovremeno, prilika i {ansa za drugu. ^iwenica da milioni vrsta egzistiraju danas zna~i da evolucija i specijacija na globalnom nivou imaju dominantnost nad iz~ezavawem (izumirawem). Na osnovu ranije navedenih podataka biolozi su u mogu}nosti da uo~e da nakon masovnih iz~eznu}a, na Zemqi sledi period sna`nog i intenzivnog oporavka `ivota, koji se ozna~ava kao adaptivna radijacija, u okviru koje dolazi do razvoja velikog broja novih vrsta tokom nekoliko miliona godina i popuwavawa novih ili oslobo|enih ekolo{kih ni{a u promewenim uslovima spoqa{we sredine. Izumirawe dinosaurusa krajem Mezozojika bilo je sle|eno evolutivnom eksplozijom sisara. Zapravo adaptivna radijacija sisara obele`ila je po~etak Cenozoika. Fosilni podaci nam ukazuju da je nakon masovnog iz~eznu}a dinosaurusa trebalo da pro|e oko 10 miliona godina ( mo`da ~ak i ne{to vi{e) da bi se ponovo uspostavio biolo{ki diverzitet ( u pogledu broja vrsta). (Sl. 5).

Sl. 5 Preriodi velikih iz~eznu}a

Nakon svega mogu}e je zaklu~iti da trenutna biolo{ka raznovrsnost

(biodiverzitet) na Zemqi predstavqa razliku izme|u specijacije i izumirawa (specijacija – izumirawe = biodiverzitet). Biodiverzitet ustvari predstavqa sveukupni planetarni geneti~ki gradivni materijal za budu}u evoluciju u skladu sa promenama u `ivotnoj sredini. Kada razmi{qamo o ova dva suprotna procesa onda je jasno da masovna izumirawa privremeno zna~ajno smawuju biodiverzitet.

15

Me|utim, ovi procesi istovremeno omogu}avaju ili osloba|aju specifi~nu evolutivnu priliku za vrste koje su pre`ivele, da do`ive sna`nu adaptivnu radijaciju i evoluiraju u niz novih vrsta koje }e zauzeti slobodne ekolo{ke ni{e.

Iako je iz~ezavawe, odnosno izumirawe organskih vrsta prirodan proces, svesni smo ~iwenice da ~ovek danas nizom svojih aktivnosti postaje wegov glavni uzro~nik. U tom smislu, u sredi{tu na{e pa`we u odnosu na mnogostruko i raznovrsno destruktivno delovawe ~oveka na `ivotnu sredinu svakako treba da se nalazi problem nestanka organskih vrsta. Drugi oblici negativnog ~ovekovog delovawa se na naki na~in i mogu prevazi}i, ali i{~ezla odnosno izumrla organska vrsta odlazi zauvek nepovratno sa na{e planete. ^ovek ne uni{tava vrste od ju~e. Potrebno je ista}i i skrenuti pa`wu onima koji jo{ uvek veruju da je pre na{eg industrijskog i tehnolo{kog uzleta postojalo zlatno doba ekolo{ke harmonije, ~ovek svojom aktivno{}u jo{ u praistoriji delovao na prirodu i da je uspeo da istrebi mamute, moe i mnoge druge krupne `ivotiwe.

Ipak, demografska eksplozija ~ovekovih populacija s kraja XX veka dala je ~ovekovoj destruktivnosti potpuno nove razmere. ^ovekove potrebe i osvajawe sve novih i novih predela dovele su do gubitka ne samo pojedina~nih vrsta ve} i do uni{tavawa ~itavih biocenoza odnosno ekosistema. Smatra se da se ovakvim uticajem ~oveka na `ivotnu sredinu broj vrsta koje nepovratno bivaju izgubqene pewe na fantasti~nih 27.000 vrsta godi{we, odnosno 74 vrste dnevno. Sa 100 organskih vrsta izumrlih u toku jednog dana, stopa izumirawa postaje 1.000 puta ve}a od procewene “normalne” evolucione stope izumirawa. S obzirom na ogroman broj postoje}ih vrsta, ~ak i uz ovakav tempo, potrebne su stotine godina da bi se uni{tile sve vrste. Ako se izumirawe nastavi po sada{woj stopi, tokom narednih 30 godina moglo bi da nestane 20% dana{wih vrsta. S ovim bi, po svojim razmerama, mogla da se poredi samo katastrofa koja se dogodila pre 65 miliona godina, kada su sa lica Zemqe nestali dinosaurusi (Wilson, 1992).

Ovim se ne mora tvrditi da svaka organska vrsta mora da pre`ivi. Uostalom, izumirawe vrsta je sa evolucionog i biolo{kog aspekta normalan proces. Me|utim, ono sa ~ime }emo se narednih godina suo~iti nisu te i takve prirodne evolutivne promene u sastavu `ivog sveta, ve} masovno i nepovratno uni{tavawe `ivog sveta od strane ~oveka, pri ~emu ova alarmantna stopa nestanka organskih vrsta postaje glavni globalni, odnosno, biolo{ki problem.

Uni{tavawe, odnosno istrebqivawe sve ve}eg broja organskih vrsta, pre svega zbog uni{tavawa wihovih stani{ta moglo bi da povu~e konce koji bi rasparali svet prirode. Naime, pri sagledavawu problema nestanka organskih vrsta kao imperativ se name}e pitawe razumevawa hijerarhijske organizacije `ivota odnosno bioti~kih nivoa od molekularnog, preko nivoa }elije, jedinke, populacije, vrste, zajednice, ekosistema, bioma do biosfere. Ovo hijerarhijsko jedinstvo treba shvatiti kao jedan sistem dinami~ke ravnote`e u okviru kojeg je ~ovek samo jedan od podsistema. Shvataju}i na taj na~in jedinstvenu organizaciju i manifestaciju `ivota na na{oj planeti jasno nam je da promena koja se desi na bilo kom delu sistema mora imati uticaj na celinu sistema, odnosno da svaka promena celine ima uticaj na bilo koji wen deo (Peyton et al., 1995).

Organske vrste su nosioci specifi~ne kombinacije gena i specifi~nih funkcija u odre|enim ekosistemima (svaka vrsta je originalno i neponovqivo re{ewe `ivota/evolucije), te wihovo antropogeno uslovqeno izumirawe ili ugro`avawe zapravo predstavqa najdirektnije smawivawe ukupnog biodiverziteta planete, {to se mo`e zakqu~iti i na osnovu uporednih podataka IUCN-a o broju ugro`nih vrsta u okviru glavnih grupa organizama za period 1996-2000 (Tab. 1). Postoje vrlo upe~atqivi podaci o stepenu ugro`enosti odre|enih grupa

16

organizama. Naravno, najpouzdaniji podaci su oni koji se odnose na dobro istra`ene grupe, kao {to su ki~mewaci i vaskularna flora. Prema najnovijim podacima, u posledwih 400 godina, i{~ezlo je 87 vrsta sisara, 131 vrsta ptica, 22 vrsta gmizavaca, 5 vrsta vodozemaca, 91 vrsta riba, 303 vrsta meku{aca, 73 vrste insekata, 9 vrsta rakova i 3 vrste drugih beski~mewaka (Baillie, Groombridge, 1996; Hilton-Taylor, 2000), kao i izme|u 400 i 900 vrsta vaskularne flore (Walter, Gillet, 1998). Ovome treba dodati da su iz prirodnih stani{ta i{~ezle, tako|e, jo{ i 3 vrste sisara, 4 vrste ptice, 1 vrsta gmizavca, 11 vrsta riba i 9 vrsta meku{aca, ~iji se malobrojni primerci ili populacije odr`avaju samo u zoolo{kim vrtovima ili ve{ta~ki napravqenim pribe`i{tima sa relativno malim izgledima da }e se tu sa sigurno{}u odr`ati i u budu}nosti ili sa tih mesta biti vra}ene na prirodna stani{ta. Osim i{~ezlih, postoji daleko ve}i broj vrsta koje su, prema novim IUCN kriterijumima, u razli~itom stepenu ugro`ene. Utvr|eno je da se 180 vrsta sisara, 182 vrste ptica, 56 vrsta gmizavaca, 25 vrsta vodozemaca i preko 1000 vrsta vaskularnih biqaka nalazi na ivici opstanka, odnosno, u kategoriji kriti~no ugro`enih. Ove zabriwavaju}e brojke su jo{ nagla{enije zastra{uju}om procenom da je, uop{te uzev, oko 25-35% ukupne ki~mewa~ke faune, kao i oko 48% ukupne svetske vaskularne flore, u razli~itom stepenu ugro`eno.

Tabela 1. Broj ugro`nih vrsta u glavnim grupama organizama (prema: Hilton-Taylor,

2000). Broj vrsta u

grupi Broj ugro`nih vrsta u 1996.

Broj ugro`nih vrsta u 2000.

% ugro`enih vrsta u

odnosu na ukupan broj vrsta u grupi

u 2000.

% proceweno ugro`enih u odnosu na

ukupan broj vrsta u grupi

u 2000.

VERTEBRATA Mammalia 4763 1096 1130 24% 24% Aves 9946 1107 1183 12% 12% Reptilia 7970 253 296 4% 25% Amphibia 4950 124 146 3% 20% Pisces 25000 734 752 3% 30%

Subtotal 51926 3314 3507 7% 19%

INVERTEBRATA Insecta 950000 537 555 0,06% 58% Mollusca 70000 920 938 1% 27% Crustacea 40000 407 408 1% 20% Ostali 130200 27 27 0,02% 0,2%

Subtotal 1190200 1891 1928 0,2% 29%

PLANTAE Bryophyta 15000 80 0,5% 53% Gymnospermae

876 141 16% 22%

Dicotyledones 194000 5099 3% 53% Monocotyledones

56000 291 0,5% 26%

Subtotal 265876 5611 2% 48%

17

Osnovni faktori naru{avawa biodiverziteta Aktuelni pristup prepoznavawa osnovnih faktora koji dovode do gubitka

biodiverziteta veoma je dobro definisan skora{no imenovanim akronimom HIPPO (Brennan, Withgott, 2005) , koji je izveden iz po~etnih slova slede}ih re~i (na engleskom jeziku): (H): Habitat alteration (Izmene/Promene stani{ta), (I): Invasive species (Invazivne, alohtone vrste), (P): Pollutiion (Zaga|ivawe), (P): Population growth ( Populacioni rast organske vrste Homo sapiens), (O): Overexploitation (Preterana eksploatacija).

(H): Habitat alteration (Izmene/Promene stani{ta). Ve}ini vrsta neophodno je neporeme}eno stani{te – nezaga|eno mesto za pronalazak hrane, vode, skloni{ta i partnera. Ali ~ovek naru{ava status stani{ta {irom sveta. Mi kr~imo {ume, isu{ujemo mo~vare, preoravamo prerije i stepe, vr{imo ispa{u stoke na nekada nenaru{enim pa{wacim, a da pri tom hiqade me|usobno povezanih biqnih i `ivotiwskih vrsta koje `ive na tim stani{tima, zamenimo jednom vrstom `itarica ili jednom vrstom drve}a, odnosno monokulturama. Uskoro nakon toga, ~ovek je u situaciji da tro{i veliku koli~inu vremena, energije i novca da odr`i te neautomne ili poluautonomne ekosisteme (monokulture) od neprekidne masovne invazije oportunisti~kih vrsta biqaka (korova), mnogih insekatskih vrsta koje se pojavquju kao {teto~ine, kao i ~itavog niza drugih patogenih vrsta (gqive, virusi, bakterije) koje uzrokuju niz obolewa na biqkama koje `elimo da gajimo.

Mi otvaramo rudnike i gradimo nova naseqa. Mi gradimo stambene objekte, puteve, tr`ne centre, poslovne centre, terene za golf i turisti~ka odmarali{ta. Sve ovo vodi promeni pejsa`a, prirodnog toka reka i rasporedu vrsta u prostoru. Akvati~na stani{ta se uni{tavaju time {to zidamo brane na rekama i ko~arimo na dnu mora i okeana.

Naj~e{}e je gubitak stani{ta posledica vi{e stresnih faktora koji deluju zajedno Promene klime i namene kori{}ewa zemqi{ta smawuju koli~inu vlagom bogatih vetrova potrebnih za formirawe oblaka od kojih zavisi opstanak stani{ta. Na mestima gde stani{ta nisu u potpunosti uni{tena, ona su ~esto fragmentirana u mawe delove, stvaraju}i ostrvca stani{ta u moru degradiraju}ih promena. Fragmentirawe izla`e vrste ve}em intenzitetu svetlosti, vetra ili temperaturnih efekata nego {to je to prirodno, izazivaju}i smawewe raspolo`ive hrane i vode kao i mawak raspolo`ivih partnera, a time uti~u}i na opstanak vrste. Mnoge jedinke koje ostanu u iscepkanim stani{tima uskoro bivaju izolovane od ostalih jedinki svoje vrste, {to rezultuje neplodno{}u, gubitkom genetskog diverziteta i lokalnim nestankom.

(I): Invasive species (Invazivne, alohtone vrste). Sa namerom ili slu~ajno, qudi ~esto donose strane vrste u nove oblasti gde one imaju malo ili uop{te nemaju prirodnih predatora koji reguli{u brojnost wihovih populacija. Ove invazivne vrste – tako|e nazvane “alien”, introdukovane ili egzoti~ne vrste – va`e za drugi po opasnosti faktor gubitaka u biodiverzitetu, odmah posle uni{tavawa stani{ta. Na primer invazivne vrste su odigrale zna~ajnu ulogu u reme}ewu statusa 35 do 46 procenata od svih vrsta koje se trenutno smatraju ugro`enim u SAD.

Neke od introdukcija realizovane se slu~ajno u vidu akcidenta, na primer neki marinski organizmi koji su bili transportovani izme|u udaqenih kontinenata su bili samo slu~ajno uzeti sa morskom vodom koja se koristi kao balast u trupu prekookeanskih brodova; neke `ivotiwe su se na{le u prirodi, a

18

bile su kroz trgovinu ku}nim qubimcima namewene nekom kavezu ili akvarijumu unutar stana; semena nekih biqaka preneta su slu~ajno zaka~ena za na{e ~arape ili man`etnu na pantalonama. Me|utim, zna~ajan broj introdukcija je realizovan kao svesna aktivnost: imigranti su na nove prostore sa sobom uneli i introdukovali veliki broj vrsta useva ili domestifikovanih `ivotiwa, qudi su transportovali zna~ajan broj vrsta na nove lokalitete imaju}i na umu pre svega ekonomske ili estetske razloge, po pravilu ne razmi{qaju}i mnogo o ekolo{kim posledicama koje iz tih aktivnosti mogu proiste}i.

Invazivne vrste, sisari, ptice, vodozemci, gmizavci, ribe, zglavkari i meku{ci ko{taju SAD godi{we oko 137 milijardi dolara godi{we. U oblasti Velikih Jezera i drugih slatkovodnih Severno Ameri~kih sistema invazivna vrsta {koqke Dreissena polymorpha je izazvala stotine miliona dolara {tete vodenoj opremi i postrojewima. Invazivne vrste mogu tako|e da naru{e cikluse u kojima se javqaju po`ari, kru`ewe nutrijenata, hidrolo{ke i energetske rezerve ekositema u koje se unesu.

(P): Pollution (Zaga|ivawe). [to vi{e konzumiramo vi{e proizvodimo otpada i zaga|ewa, koje ugro`ava biodiverzitet i na{e zdravqe. Zaga|ewe se javqa u mnogim formama – izlivawe nafte, kisele ki{e, toksi~ne hemikalije u ve{ta~kom |ubrivu i pesticidima, deponovawe otpada kako iz urbanih tako i suburbanih podru~ja. Zaga|ewe mo`e momentalno da izazove smrt organizma ili mo`e da ga oslabi, uti~u}i na wegovu mobilnost i sposobnost za reprodukciju. Pesticidi, kojima se `eli kontrolisati brojnost nekih insekatskih vrsta, {teto~ina poqoprivrednih kultura istovremeno elimini{u i mnoge vrste insekata opra{iva~a, ukqu~uju}i populacije doma}e medonosne p~ele, {to za uzvrat mo`e da izazove smawewe roda useva. Otpadne vode koje se ulivaju u reke, jezera i obalne ekosisteme mogu da izazovu negativan efekat na ceo akvati~ni ekosistem. Samo u SAD pesticidi ubiju oko 75 miliona ptica i milijarde korisnih insekata na usevima svake godine. Oko 140.000 qudi se godi{we razboli od pesticida i otpadnih voda na teritoriji SAD. Nekoliko pesticida zabrawenih u SAD se i daqe izvoze u zemqe u razvoju. Naro~itu brigu izazivaju hemikalije koje izazivaju probleme `lezda sa unutra{wim lu~ewem kao {to su DDT, DDE i PCB. Ove supstance opona{aju ili uti~u na rad normalnih hormona u `ivim organizmima. Abnormalije u razmno`avawu su otkrivene kod aligatora, galebova i lososa izlo`enih visokim nivoima hemikalija iz pesticida i `ivotiwskih hormona u wihovom okru`ewu.

(P) Population growth ( Populacioni rast organske vrste Homo sapiens). Danas prakti~no nema ni jednog problema u `ivotnoj sredini, a da se on, bilo direktno ili indirektno, ne mo`e povezati sa eksponencijalnim rastom humane populacije koji traje posledwih 200 godina. Taj rast deluje na svaku od preostalih koponenti u okviru akronima HIPPO. Vi{e qudi na Planeti istovremeno zna~i i ve}i broj izmewenih i naru{enih stani{ta, vi{i nivo zaga|ivawa, ve}i nivo prekomerne ekspoatacije biolo{kih resursa i ve}i broj invazivnih i introdukovanih vrsta.

(O) Overexploitation (Preterana eksploatacija). Qudi koriste mnoge biqne i `ivotiwske vrste daleko vi{e od wihove sposobnosti da se razmno`avaju, {to mo`e dovesti do wihovog nestanka. Devet najve}ih ribolovnih okeanskih lovi{ta u svetu su u opadawu kako zbog prevelikog ulova, tako i zaga|ewa vode i destrukcije stani{ta. Popularne komercijalne vrste kao {to su bakalar, atlantska tuna, atlantski list i atlantski losos su zbog preteranog ulova danas ugro`ene. Aktuelne stope se~e prete da elimini{u mahagoni i druge vrste drve}a kojima je potrebno mnogo godina da izrastu i budu spremne za reprodukciju. 10 milijardi dolara je godi{wa vrednost svetske trgovine divqim vrstama, koje se

19

koriste za qubimce, narodnu medicinu, gurmansku ishranu, dekorativne objekte i ostalo. Sve ovo ugro`ava slonove, nosoroge, nilske kowe i `ivopisne korale, tropske biqke i ptice, medvede, pande i tigrove. Svake godine potro{a~i u SAD kupe oko 12.000 jedinki primata, 2,5 miliona orhideja, 200.000 `ivih ptica, 2 miliona gmizavaca, 250 miliona tropskih riba i veliki broj produkata divqih `ivotiwa. Pri tom blizu jedne ~etvrtine trgovine divqim vrstama po~iva na krivolovu. Od za{tite prirode do za{tite biodiverziteta i konzervacione biologije

U posledwih desetak godina pojam biodiverzitet se veoma ~esto koristi u ekolo{koj i "za{titarskoj" terminologiji, {to je, svakako, bilo podstaknuto Konvencijom o biolo{koj raznovrsnosti, zvani~no prihva}enoj u Rio de @aneiru 1992. godine. Me|utim, pojam biodiverzitet se preterano ~esto koristi u redukovanom zna~ewu, naj~e{}e kao sinonim za za{titu prirode ili, u jo{ pojednostavqenije, kao za{tita ugro`enih vrsta. Nema sumwe da je za{tita prirode, odnosno ugro`enih vrsta i wihovih stani{ta samo jedan, dodu{e veoma va`an deo strategije o~uvawa ukupne biolo{ke raznovrsnosti.

Jo{ su veliki klasi~ni filozofi stare Gr~ke, Platon i Aristotel u svojim delima govorili o problemu prekomerne se~e {uma, ~ime je uni{tavana lepota wihove domovine. Oni koji su do{li posle wih mawe su brinuli za lepotu, a vi{e za prakti~ne stvari, smatraju}i prirodna bogatstva artiklima korisnim za razli~ite svrhe. Rimqani koji su govorili u prilog o~uvawa odre|enih {umskih podru~ja `eleli su prvenstveno da obezbede stalno snabdevawe drvetom za izgradwu ratnih brodova. U sredwem veku sa|ena je i {ti}ena tisa, da bi se od wenog drveta izra|ivali duga~ki elasti~ni lukovi za strelce, a monarsi i veleposednici Evrope ~uvali su {ume da bi zadovoqili svoje lova~ke strasti i kao izvor divqa~i za prepune trpeze na ~estim banketima.

To je ve} bilo svojevrsno o~uvawe prirode. Me|utim, i siroma{niji qudi tog vremena, iako nesvesno, praktikovali su mo`da jo{ zna~ajniju formu o~uvawa prirode. Ne sme se zaboraviti da su postojali tradicionalni na~ini na koji su ratari i seqaci iskori{}avali zemqi{te u skladnoj ravnote`i sa prirodnom sredinom. Stalno i dobro odr`avawe terasa na padinama bregova, bilo to u Indoneziji, u Italiji ili u Andima, primitivni ali efikasni sistemi navodwavawa u su{nim i polusu{nim pojasevima, otvoreni pa{waci za `ivotiwe u afri~kim savanama i slo`ene izvijugane {are poqa i `ivice u severozapadnoj Francuskoj – sve je to stvorio i odr`avao ~ovek. ^ovek je svojim neprestanim radom u stvari odr`avao razli~ite tipove stani{ta za ~itav niz divqih i domestifikovanih biqaka i `ivotiwa. U Aziji je mo`da jo{ vi{e razvijeno tradicionalno po{tovawe prema divqim `ivotinajama i biqnom svetu; u nekim religijama ono je u stvari podignuto na nivo dogme.

U toku 18 i 19. veka u SAD dolazi do prvih organizovanih i nau~no utemeqih akcija u funkciji za{tite pojedinih vrsta i wihovih stani{ta. Godine 1864. Josemitska dolina sa svojim veli~anstvenim zajednicama xinovskih sekvoja biva progla{ena za{ti}enim podru~jem pod upravom dr`ave Kalifornija, a 1872. godine Jeloustonski region u Vajomingu, progla{en je za Nacionalni park, pod nadzorom federalnih vlasti. Me|uitim u dokumentima Prve svetske konferencije o nacionalnim parkovima (Washington, D.C. 1962) navodi se da su u Evropi 1576 god. Princ od Oran`a i dr`ava Holandija sklopili sporazum sa magistratom Haga o o~uvawu ha{kih {uma u nedirnutom stawu. Dokumenti sa ove Konferencije tako|e navode da je prvi rezervat prirode u savremenom smislu bio deo {ume Fontenblo,

20

ju`no od Pariza, koja je zakonom za{ti}ena 1858. god. Kanada je 1885. godine izdvojila kao za{ti}eno podru~je teritoriju oko mineralnih termalnih izvora Banf. Meksi~ka vlada 1898 preuzima prve korake za za{titu zna~ajnih kompleksa {uma, da bi 1917. proglasila Nacionalni park Dezerto de los Leones. U Ju`noj Americi prvi nacionalni parkovi progla{eni su u ^ileu 1931, u Argentini 1934 i u Ekvadoru 1935. god. U Africi 1892. za{ti}en je rezervat divqa~i Sabi, koji je kasnije postao poznaati Nacionalni park Kruger u Ju`noj Africi.

Interesantno je ista}i da je na podru~ju Srbije i Crne Gore izdvajawe za{ti}enih podru~ja zapo~elo tako|e sredinom 19. veka. Tako je 1878. godine po zahtevu vladaju}e dinastije Petrovi}., kao lovni rezervat izdvojen «Branik» na Biogradskoj gori kod Kola{ina. Me|utim, mo`da je jo{ interesantnije ista}i ~iwenicu da se u okviru Du{anovog Zakonika ( ^lan 123) mogu prepoznati prvi zakonski poku{aju za{tite prirode u Srbiji: «A od sada napreda, Sasin da ne se~e, a {to se~e, onoga – zi da ne te`i, ni qudi da ne sa|a, tako da stoji pusta, da raste gora» ( Radovi}, Mandi}, 1998).

Intenzivan industrijski razvoj u drugoj polovini 19. veka doveo je do prvih objediwenih me|unarodnih aktivnosti u oblasti za{tite prirode. U Be~u je 1873. godine odr`an Me|unarodni poqoprivredni kongres, koji se bavio i za{titom ptica korisnih za poqoprivredu. U Londonu 1900. godine biva odr`ana Konferencija posve}ena za{tite flore i faune Afri~kog kontinenta. U istom gradu 1933. ponovo je odr`ana Konferencija o za{titi flore i faune Afrike. Zna~aj ove Konferencije je pre svega u tome {to su tom prilikom po prvi put ustanovqeni osnovni pojmovi i kategorije u za{titi prirode.

Nakon II Svetskog rata 1948. godine u Fontenblou pod organizacijom Privremene me|unarodne unije za za{titu prirode u okviru [vajcarske lige , francuske Vlade i UNESCO-a biva realizovana Konferencija na kojoj dolazi do osnivawa Me|unarodne unije za za{titu prirode (IUCN). Od tog vremena pa do danas IUCN postaje jedna od vode}ih institucija u oblasti za{tite prirode i biodiverziteta, koja ukqu~uje preko 1000 ~lanica iz preko 150 dr`ava sveta.

IUCN po~etkom 60-tih godina pro{log veka ula`e napore da defini{e stepen ugro`enosti pojedinih biqnih i `ivotiwskih vrsta kroz program Crvenih lista i Crvenih kwiga. Razvija se sistem za klasifikaciju vrsta prema stepenu opasnosti od iz~ezavawa, koji se usavr{ava 1994. odnosno 2001. godine od strane IUCN Species Survival Commission.

^itav niz aktuelnih, nau~no osmi{qenih i organizovanih aktivnosti na za{titi biodiverziteta Planete mogu} je pre svega zahvaquju}i, osim ekologije, intenzivnom razvoju jo{ jedne mlade biolo{ke discipline - konzervacione biologije. Konzervaciona biologija predstavqa nau~nu disciplinu ~iji je predmet istra`ivawa usmeren na prepoznavawe i razumevawe faktora, snaga i procesa koji uti~u na gubitak, ali istovremeno i onih koji omogu}avaju za{titu i oporavak biodiverziteta unutar i izme|u ekosistema. Nema nijednog konzervacionog biologa koji se bavi problemom iz~ezavawa per se, bez o~ekivawa da }e istra`ivawima istovremeno doprineti u spre~avawu iz~ezavawa, odnosno oporavku ugro`ene vrste i/ili stani{ta.

Smatra se da konzervaciona biologija zadobija oblik nau~ne discipline u okviru biolo{kih nauka 1959. godine kada Raymond Dasmann publikuje svoju kwigu Environmental Conservation. Slede}i zna~ajan korak u wenom razvoju predstavqa pojava jo{ jedne kwige Biological Conservation autora David Ehrenfeld -a 1970. godine, da bi od osamdesetih godina konzervaciona ekologija postala {iroko prepoznata i cewena nau~na disciplina. Konzervacioni biolozi poku{avaju da integri{u razumevawe evolucije i iz~ezavawa sa ekologijom i dinami~kom, promewivom

21

prirodom svih hijerarhijskih bioti~kih nivoa organizacije. U svom radu oni se koriste terenskim istra`ivawima, laboratorijskim podacima, teorijskim postulatima, kao i eksperimentom u {to je mogu}e suptilnijem sagledavawu uticaja ~oveka na druge organizme. Rezultati konzervacione biologije dovode do definisawa odgovaraju}ih kriterijuma i strategija za{tite biodiverziteta (Brennan, Withgott, 2005).

Savremeni koncepti i strategije za{tite biodiverziteta na nivou Planete

Osnovni nau~ni ciq savremene konzervacione biologije je o~uvawe i za{tita visoke specijske raznovrsnosti, odnosno biodiverziteta na nivou Planete. U pro{losti dominantan pristup u zatiti je ~esto bio usmeren ka za{titi pojedina~nih vrsta, koje su ozna~avane kao «komandni/admiralski brod». Primeri takvog pristupa za{tite su indiski nosorog, odnosno ameri~ki bizon. Za{tita ovih vrsta po pravilu je obezbe|ivana velikim naporom usmerenim ka o~uvawu wihovih stani{ta.

Savremeni pristup za{tite biodiverziteta razlikuje se od ovakvog pristupa za{tite pojedina~nih vrsta, zato {to u prvi plan stavqa za{titu stani{ta, koja osim tih ukqu~uje veliki broj drugih vrsta.

Koji delovi Planete predstavqaju stani{ta najve}eg broja vrsta? To su , generalno uzev, pre svega stani{ta u tropskom, ekvatorijalnom pojasu planete. Tako npr. na svega 13,7 km2 La Selva Forest rezervata u Kostariki konsatovano je gotovo 1.500 biqnih vrsta. Ovaj broj vrsta je ve}i od ukupnog broja vrsta biqaka koje naseqavaju Veliku Britaniju, ~ija je ukupna povr{ina 243.500 km2. U Ekvadoru je konstatovano prisustvo vi{e od 1.300 vrsta ptica ili skoro dva puta vi{e u odnosu na broj vrsta ptica koje naseqavaju teritoriju SAD i Kanade zajedno. Naravno i na nivou pojedinih zemaqa koje se nalaze u topskom pojasu postoji zna~ajan nivo razlike u pogledu broja prisutnih vrsta. Tropska podru~ja Ju`ne Amerike i Azije su znatno bogatija u pogledu broja vrsta u odnosu na prostor tropske Afrike.

Bogatstvo vrsta odre|enog podru~ja. Jedna od metoda koja ima za ciq za{titu odre|enih podru~ja na nivou Planete, je prepoznavawe pojedina~nih dr`ava sa najve}im brojem vrsta tzv. megadiverzitetnih dr`ava. Ovakva strategija favorizovana je od strane World Wildliffe organizacije i istra`iva~a Russell Mittermeier-a (1988, Mittermeier and Werner, 1990). Na primer, Mittermeier i saradnici (McNeely et al, 1990) za definisawe ovakvih dr`ava koriste listu vrsta ki~mewaka, biqaka i dnevnih leptira i identifikuju ukupno 12 takvih dr`ava na nivou Sveta: Meksiko, Kolumbija, Ekvador, Peru, Brazil, Zair, Madagaskar, Kina, Indija, Malezija, Indonezija i Australija. Na teritoriji ovih dr`ava `ivi vi{e od 70% ukupnog svetskog specijskog diverziteta ovih grupa. U ovom pristupu ve}e dr`ave imaju ve}u vrednost u odnosu na mawe ili male dr`ave jer na wihovoj teritoriji `ivi ukupno ve}i broj vrsta. Kako se sa za{titom biodiverziteta naj~e}e rukovodi i upravqa na nacionalnom nivou, zastupnici megadiverzitetnog pristupa veruju u wegovu uspe{nost, jer velike dr`ave sa velikom teritorijom istovremeno raspola`u i najve}im delom sredstava u okviru me|unarodnih fondova namewenih za{titi.

Stepen endemizma. Me|utim, mogu}e je da jedan od najve}ih problema ili nedostataka ove strategije le`i u ~iwenici da iako ove teritorije sadr`e najve}i broj vrsta, to istovremeno ne zna~i da one sadr`e i ve}inu jedinstvenih – endemi~nih vrsta (Williams et al., 1996; Reid, 1998). Na primer lista sisara koji `ive u Peruu sadr`i 344 vrste, dok u Ekvadoru `ivi 271 vrsta, pri ~emu je 208 vrsta

22

zajedni~ko za obe dr`ave. Imaju}i ovo na umu name}e se neophodnost definisawa takve stategije za{tite koja }e voditi ra~una ne samo o ukupnom broju ve} i o jedinstvenosti vrsta odre|ene teritorije odnosno nivou enemi~nosti.

Engleski ekolog Norman Myers i saradnici (2000) i Conservation International su identifikovali ukupno 25 “hot spot” (vru}ih ta~aka) biodiverziteta na nivou Planete (Sl. 6).

Nekoliko kriterijuma je kori{}eno u funkciji identifikovawa ovakvih prostora. Prvi kriterijum je procenat teritorije koji je zadr`ao primarnost, odnosno originalnost tipa stani{ta, a drugi je broj jedinstvenih, odnosno endemi~nih vrsta na tom prostoru. U najve}em broju slu~ajeva osnovni razlog gubitka ili izmene stani{ta je uslovqen qudskom deletno{}u. Zbog toga za{tita ovih prostora zahteva akcije koje }e pre svega umawiti i zaustaviti daqe izmene originalnog stani{ta.

Kako je u za{titi odre|enog podru~ja prakti~no nemogu}e prou~avati sve organizme, konzervacionisti su svoju pa`wu fokusirali na stepen endemizma unutar dve grupe dobro izu~enih i poznatih organizama: biqne vrste i vrste ki~mewaka.

Visok stepen endemizma je konstatovan u podru~jima, koja su bila izolovana, od drugih podru~ja, za dovoqno dug period vremena. Ako se pogleda karta sveta sa ovih 25 vru}ih ta~aka Planete mogu}e je konstatovati da 8 od wih ~ine ostrvo ili grupa ostrva. Ostala podru~ja mogu biti izolovana zbog toga {to su okru`ena nekim drugim zna~ajno razli~itim tipom ekosistema, koji karakteri{u veoma razli~iti tipovi organizama. Tako je naprimer, prostor tropskih ki{nih {uma zapadne Afrike izolovan podru~jima suvih savana sa severa, istoka i juga. U svakom slu~aju kada jedan odre|en ekosistem ostaje relativno izolovan u periodu od nekoliko miliona godina, velika je verovatno}a da }e se na tom prostoru u procesu specijacije razviti jedinstvene – endemi~ne vrste, koje ne `ive nigde drugo na Planeti.

Sl. 6 Centri biolo{ke raznovrsnosti na Zemqi

. Ako analiziramo ovih 25 vru}ih ta~aka konstatova}emo da na wima `ivi

ukupno 133.149 endemi~nih biqnih vrsta, {to ~ini 44% ukupnog broja vrsta biqaka sveta i 9.645 endemi~nih vrsta terestri~nih ki~mewaka ( bez riba), {to

23

~ini 35% ukupnog broja ovih vrsta i to na svega ukupno 1,4% teritorije svetskog kopna (Stiling, 2002; Enger, Smith, 2004). Jedan od “najvru}ih” prostora je Kejp region roga Afri~kog kontinenta. Sa aspekta na{eg interesovawa zna~ajno je konstatovati da prostor Mediterana, koji ukqu~uje i zna~ajan deo Balkanskog poluostrva, odnosno delova teritorije Srbije i Crne Gore predstavqa jedan od 25 vru}ih ta~aka biodiverziteta sveta.

U odnosu na definisane kriterijume region Mediterana je zadr`ao svega 4,7% originalnog tipa stani{ta. Na tom prostoru `ivi oko 13.000 vrsta endemi~nih biqnih vrsta (10% svetskog endemizma biqaka), odnosno 52% endemi~nih biqnih vrsta u odnosu na ukupan broj. Broj endemi~nih vrsta ki~mewaka je 235: 47 vrsta ptica, 46 vrsta sisara, 110 vrsta gmizavaca i 35 vrsta vodozemaca (2,4% svetskog endemizma ki~mewaka), odnosno 30,5% endemi~nih vrsta ki~mewaka u odnosu na ukupan broj ki~merwaka koji `ivi na ovom prostoru.

Za{titom ovih 25 vru}ih ta~aka biodiverziteta mo`e se spre~iti iz~ezavawe ve}eg broja endemi~nih vrsta, nego kada bi pristupili za{titi nekih drugih predela sli~ne veli~ine. Kako je u aktivnostima za{tite biodiverziteta koli~ina raspolo`ivih sredstava ograni~ena, od presudnog je zna~aja odabir teritorije koji se {titi, a samim tim i stepen endemizma prisutnog na tom prostoru.

Slede}e pitawe koje se name}e je da li se na teritorijama koje se odlikuju visokim stepenom endemizma biqaka i ki~mewaka, sli~an stepen endemizma sre}e i u okviru ostalih taksona. Ukoliko je odgovor na ovo pitawe pozitivan onda }e za{tita ovih 25 vru}ih ta~aka omogu}iti za{titu daleko ve}eg broja vrsta razli~itih taksona. Bibby et al. (1992) su upore|ivali podatke za ptice, sisare, gmizavce i vodozemce i konstatovali da bar me|u ovim grupama postoji pravilnost u pogledu korelacije u pogledu stepena endemi~nosti. Me|utim, prisutni su i izuzeci u odnosu na ovaj zakqu~ak. Na primer dok je prostor Valacea (sistem malih ostrva Indonezije, koja le`e izme|u Bornea i Nove Gvineje) bogat endemi~nim vrstama sisara, on je siroma{an u pogledu broja endemi~nih vrsta vodozemaca. Sa druge strane tropski Andi su bogati endemi~nim vrstama ptica, ali siroma{ni u pogledu broja vrsta endemi~nih sisara.

Nedostatak o~uvawa specijskog diverziteta sveta prvenstveno kroz za{titu centara endemizma jeste u ~iwenici na najve}i broj od 25 vru}ih ta~aka predstavqaju jedan te isti biom – biom tropskih ki{nih {uma.

Tip/jedinstvenost stani{ta. Nau~nici su danas saglasni da se ne mo`emo zadovoqiti samo ovakvom stategijom za{tite biodiverziteta. State{ki pristup za{tite mora ukqu~iti za{titu svih glavnih tipova stani{ta (Woinarski, Price and Faith, 1996). Tako se region pampasa u Ju`noj Americi, koji najverovatnije predstavqa najugro`eniji tip ekosistema celog ovog kontinenta, naravno ne mo`e uporediti sa tropskim ki~nim {umama u pogledu broja i stepena endemi~nosti organskih vrsta. Me|utim ekosistemi pampasa predstavqaju jedinstvena podru~ja celog sveta, koja ako se ovde ne sa~uvaju , nestaju sa Planete u celosti.

U tom smislu ova strategija se zala`e za za{titu odre|enih tipova stani{ta, koja su bez obzira na ni`i nivo diverziteta, vi{e ugro`ena, u odnosu na vrstama bogatija, ali trenutno mawe ugro`ena podru~ja tropskih ki{nih {uma.

Imaju}i na umu sve napred navedeno, najboqa strategija za{tite biodiverziteta sveta bila bi kombinacija kriterijuma, odnosno strategija koja }e uzeti u obzir: bogatstvo vrsta odre|enog podru~ja, stepen endemizma i tip/jedinstvenost stani{ta.

24

Teritorija Srbije i Crne Gore kao deo jednog od centara biodiverziteta Planete

Kao {to je ve} ranije istaknuto delovi Balkanskog poluostrva, odnosno

Srbije i Crne Gore pripadaju Mediteranskom regionu, kao jednoj od 25 vru}ih ta~aka biolo{ke raznovrsnosti Planete.

Teritorija Srbije i Crne Gore, povr{ine 102.173 km2, ~ini samo 0,07 % teritorije svetskog kopna, odnosno, 2,1% evropskog kontinenta. Na teritoriji Srbije i Crne Gore mogu}e je definisati tri geomorfolo{ke celine: ravni~arski prostor Panonske nizije, centralnu brdsko planinsku oblast i najzad Jadransko primorje, odnosno priobalnu oblast u Crnoj Gori. Izme|u ovih dobro definisanih celina, nalaze se brojni prelazni reqefni oblici. Odmah treba ista}i i ~iwenicu da je ovako raznovrstan reqef dodatno uslo`wen kompleksnom hidrolo{kom mre`om. Pri tom, ta slo`ena hidrolo{ka mre`a ukqu~uje dva velika akvati~na sistema: sistem kopnenih voda i ekosistem Jadranskog mora.

U klimatskom pogledu teritorija na{e zemqe je tako|e veoma razli~ita, {to je definisano pre svega wenim polo`ajem na Balkanskom poluostrvu, kao i uticajem {irih klimatskih faktora. U tom smislu, na teritoriji Srbije i Crne Gore mogu}e je definisati tri osnovna klimatska tipa: mediteranski, umereno-kontinentalni i kontinentalni.

U pogledu geolo{ke gra|e, na teritoriji Srbije i Crne Gore se sre}emo sa ve}im brojem razli~itih oblika sedimentnih stena: kre~wacima, dolomitima, glinom, laporcem, peskom i lesom kao i sa silikatima i serpentinitima iz grupa magmatskih i metamorfnih stena.

Ako svim ovim ~iniocima orografske, klimatske i geolo{ke raznovrsnosti dodamo jo{ i istorijsku dimenziju promena koje su se de{avale u pro{losti, onda nam na osnovu te sveukupne abioti~ke raznovrsnosti teritorije Srbije i Crne Gore postaje jasno za{to wu prati jedna jedinstvena i fascinantna biolo{ka raznovrsnost.

Na teritoriji Srbije i Crne Gore sre}emo se prakti~no sa svim karakteristi~nim biomima Evrope, odnosno, sa 5 od ukupno 12 terestri~nih bioma Sveta.

Severni deo Srbije i Crne Gore u oblasti Panonske nizije ~ini karakteristi~ni ravni~arski biom stepa i {umo-stepa; centralni brdsko-planinski deo Srbije i Crne Gore ~ini biom umerenih listopadnih {uma, da bi se najzad, du` Crnogorskog primorja sreli sa karakteristi~nim biomom mediteranske {ume i makije. Zahvaquju}i karakteristi~nom visokoplaninskom reqefu, na planinama Srbije i Crne Gore se sre}emo sa orobiomom ~etinarskih {uma borealnog tipa, a na samim vrhovima, sa biomom visokoplaninske tundre. Najzad, ne smemo zaboraviti da teritorija Srbije i Crne Gore ukqu~uje i deo najve}e svetske `ivotne oblasti, odnosno, Jadransko more ~ini deo jedinstvenog sistema svetskih mora i okeana (Stevanovi}, 1997; Stevanovi} i sar., 1996; Stevanovi} i sar. 1997; Stevanovi}, Radovi}, 2001, Stevanovi} i sar. 2004).

Kada govorimo o biolo{koj raznovrsnosti na teritoriji Srbije i Crne Gore, onda je neophodno ista}i da na teritoriji na{e zemqe `ivi preko 1600 vrsta od me|unarodnog zna~aja, sa velikim brojem endemi~nih vrsta (Tab. 2 ).

25

Tabela 2. Numeri~ki pregled biolo{ke raznovrsnosti nekih taksona na prostoru Srbije i Crne Gore (prema: Stevanovi}, Vasi}, 1995).. Region Evropa Srbija i

Crna Gora %

SCG/EU SCG SCG

Taksoni 4.900.000 km2 102.181 km2 2,1 % me|. zna~. endemi~nih

Vaskularne biqke 11.000 4.282 38,93% 329 87 Lepidoptera (Rhopalocera)

300 200 66,67%

Pisces (Osteichtyes) 215 110 51,16% 23 3 Amphibia 74 26 35,14% 18 6 Reptilia 203 44 21,67% 34 8 Aves 516 382 74,03% 326 - Mammalia 142 101 71,12% 23 -

Tako|e se morska akvatorija na{e dr`ave karakteri{e visokim stepenom biolo{ke raznovrsnosti. Naime akvatoriju ju`nog Jadrana naseqava 402 vrste riba, {to u odnosu na ukupno 540 vrsta riba Sredozemnog mora predstavqa 74%.

Zakqu~ak Biodiverzitet je dana{wa mera opstanka biosfere i razvoja civilizacije

na Zemqi. Izvorni biodiverzitet nema cenu, ili boqe re}i on je neprocewiv. On je vredan sam po sebi, ne samo zbog elementarnog globalnog ekolo{kog zna~aja (biogeohemijski ciklusi i organska produkcija), aplikativnih potencijala, ve} i zbog svojih nau~nih, obrazovnih, kulturnih, rekreativnih, estetskih i duhovnih vrednosti. Prostori na Zemqi bez o~uvane prirode gube lik, a qudske populacije, narodi i dr`ave svoje upori{te. Biolo{ka raznovrsnost mora biti briga svakog ~oveka, nacije i dru{tva, na isti na~in kao {to su to i sva druga prirodna bogatstva, kao {to je to voda ili zemqi{te. Prema tome, o~uvawe biolo{ke raznovrsnosti neodvojivo od za{tite `ivotne sredine. Biolo{ka raznovrsnost je kamen temeqac `ivota na Zemqi, a svojim, o~uvanim bogatstvom i obilno{}u mo`e da bude u stawu da ubla`i posledice antropogenih uticaja na prirodne ekosisteme. Raznovrsniji ekosistemi i predeli ne samo {to su ekolo{ki sadr`ajniji, ve} su efikasniji i stabilniji. Stoga je o~uvawe biodiverziteta imperativ i filozofija savremenog ~oveka (Stevanovi}, 1996, Stevanovi}, Radovi}, 2001).

Kao ilustracija zuzetnog, prakti~no globalnog zna~aja, o~uvawa svake organske vrste, poslu`i}e nam pri~a o bakterijskoj vrsti Termus aquaticus. Kery Mullis je 1993. god. dobio Nobelovu nagradu u oblasti organske hemije, pri ~emu je wegov pronalazak bio je vezan za otkri}e lan~ane reakcije polimerizacije molekula DNK, odnosno PCR (polymerase chain reaction), {to se smatralo za senzacionalno otkri}e. Danas, desetak godina kasnije ova metoda je na{la vi{estruku primenu u svakodnevnom `ivotu i postala prakti~no nezaobilazna u oblasti molekularne biologije, biotehnologije, klini~ke dijagnostike, sudske medicine, forenzetike i kriminologije. PCR je mogu} samo u prisustvu enzima taq polimeraze , ekstrahovanog iz bakterije T. aquaticus, koja ina~e `ivi u termalnim izvorima Nacionalnog parka Jelovston u SAD. Ovo otkri}e, zapravo je omogu}eno, primenom koncepta za{tite odre|enog podru~ja, odnosno celokupnog biodiverziteta. Potsetimo se, Jelovston je prvi nacionalni park u svetu, progla{en jo{ davne 1872. god.

26

Svest ~ove~anstva se sporo i postepeno, ali pouzdano okre}e u pravcu razumevawa, prihvatawa i po{tovawa osnovnih ekolo{kih principa i o~uvawa biolo{ke raznovrsnosti. Ipak, pou~eni dosada{wim iskustvima na tom planu, ne smemo biti nerealni optimisti. Naprotiv, zabrinutost, opreznost i briga za opstanak sada{wih i budu}ih generacija, mo`da su najsna`niji motivi da se istog trena pristupi o~uvawu svekolike raznovrsnosti na Zemqi, na obostranu korist, i ~ove~anstva i biosfere.

Razmi{qaju}i o za{titi biodiverziteta, treba da imamo na umu da raznolikost prirode, odnosno, biodiverzitet predstavqa i deo na{eg nasle|a isto toliko kao i umetni~ke slike ili gra|evine. Iako je mi nismo stvarali, priroda predstavqa bitan element onog {to nas je u~inilo qudima. Apsolutno je ispravno da ula`emo sve napore u za{titu piramida starog Egipta, Panteona, Manastira Mora~e, Studenice ili De~ana, odnosno Leonardove Mona Lize i Belog An|ela u Mile{evu. Me|utim, na{i potomci ne}e biti zahvalni ako isto tako sa du`nom pa`wom ne spre~imo i nestanak slonova, vukova, orlova, lastinog repka, ili stotine hiqada drugih ugro`enih organskih vrsta. Imamo li uop{te pravo da na{im potomcima uskratimo mogu}nost i zadovoqstvo susreta sa jednim prelepim Apolonovim leptirom, impresivnim {umama molike i munike na Prokletijama, mladicama iz Drine, odnosno, jedinstvenim predelima Boke Kotorske, Tare, Kopaonika ili Durmitora (Radovi}, 1998)?

Mo`da je na kraju najboqe zavr{iti citatom – Edvarda Wilsona (1992): “ukoliko bi se planeta Zemqa na{la u istra`iva~kom fokusu biologa sa neke druge planete, ja verujem da bi on posmatraju}i i analiziraju}i nas zakqu~io: - tamo je dominatna jedna vrsta u sredwoj fazi svog sopstvenog uni{tewa”.

Literatura

Alonso, A., Dallmeier, F., Granek, E., Raven, P. (2001): Biodiversity: Connecting with the

tapestry of life. Smithsonian Institution / Monitoring and assessment of Biodiversity Program and President's Committee of Advisors on Science and Technology. Washington, DC.

Baillie, J., Groombridge, B. (Eds.) (1996): 1996 IUCN Red List of threatened animals. - IUCN, Gland & Cambridge.

Barthlott, W., Winiger, M. (Eds.). (2001): Biodiversity; A Challenge for Development Research and Policy. Springer-Verlag. Berlin.

Bibby, C.J., M.J. Crosby, M.F. Heath, T.H. Johnson, A.J. Lang, A.J. Sattersfield, and J. Thirgood. (1992). Putting biodiversity on the map: Global priorities for conservation. ICBP, Cambridge, U.K.

Brennan, S., Withgott, J. (2005): Biodiversity and Conservation Biology. (In): Environment; The Science behind the Stories. Pearson, Bewamin Cummings, San Francisco.

Ehrlich, P. R., A.H. Ehrlich. (1981). Extinction: The cause and consequences of the disappearance of species. Random House, New York.

Elton, Ch. (1958) The ecology of invasions by animals and plants. Methuen, London. Enger, E., Smith, B. (2004). Biodiversity Issues. (In): Environm,ental Science; Astudy of

Interrelationships.McGraw-Hill Inter. Edit., Boston. Heywood, V. H., Watson, R. T. (1995): Global biodiversity assessment. - UNEP, University

Press, Cambridge. Hilton-Taylor, C. (Ed.) (2000): 2000 IUCN Red List of threatened species. - IUCN, Gland &

Cambridge.

27

Johnson, K.H., K. A. Vogt, H.J. Clark. O.J. Schmitz, and D.J. Vogt. (1996). Biodiversity and the productivity and stability of ecosistems. Trends in Ecology and Evolution. 11: 372 – 377.

Lawton, J. H. (1994). What do species do in ecosystems. Oikos 71 367-374. Loftus, R., Scherf, B. (Eds.) (1993): World Watch List for domestic animal diversity. 1st edn.

Food and Agriculture Organisation of the United Nations, Rome, Italy. Lovejoy, T. E. (1980): Foreword. In: Soule, M. E. & Wilcox, B. A. (eds.), Conservation

biology: An evolutionary ecological perspective, V-IX. Sinauerr Associates, Sunderland, Mass.

McNeely, J. A., Miller, K. R., Reid, W. V., Mittermeier, R. A., Werner, T. B. (1990): Conserving the world's biological diversity. IUCN, Gland, Switzerland; WRI, CI, WWF-US, and the World Bank, Washingtone, D.C.

Miller, G. T. (1998). Living in the Environment. Wadsworth Pub. Comp., Belmont. Mittermeier, R. A. (1988). Primate diversity and the tropical forest: Case studies from Brazil

and Madagascar and the importance of themegadiversity countries. (In): E.O.Wilson and F. M. Peter (Eds), Biodi ersity (pp. 145-154). National Academic Press, Washngton, D.C.

Mittermeier, R. A., T. B. Werner (1990). Wealth of plants and animals unites „megadiversity“ countries. Tropicus 4: 1, 4-5.

Myers, N., R.A. Mittermeier, C.G. Mittermeier, G.A.B. Fonseca, and J.Kent. (2000). Biodiversity hot spots for conservation priorities. Nature 403: 853-858.

Norse, E. A., McManus, R. E. (1980): Ecology and living resources biological diversity. In: Environmental quality 1980: The eleventh annual report of the Council on Environmental Quality, 31-80. Council on Environmental Quality, Washington, DC.

Norse, E. A., Rosenbaum, K. L., Wilcove, D. C., Wilcox, B. A., Romme, W. H., Johnston, D. W., Stout, M. L. (1986): Conserving biological diversity in our National forests. The Wilderness Society, Washington, DC.

Odegaard, F. (2000). Haw many species of artropods? Erwin’s estimate revised. Biol. Jour. of Linn. Soc. , 71(4).

Peyton, B. et al. (1995): Biological diversity. Environmental education module. UNESCO - UNEP 1-152.

Pimm, S.G.J., Russell, S.L., Brooks, T.M. (1995): The future of biodiversity. Science, 269: 347-350.

Radovi}, I. (1998): Biodiverzitet. Pp. 132-134 U: M. Todorovi} (Ed.), Srpsko biolo{ko dru{tvo - pola veka. Srpsko biolo{ko dru{tvo, Beograd.

Radovi} I., Mandi} R. (1998): Za{ti}ena prirodna dobra i za{tita i unapre|ivawe biodiverziteta - osnova prirodne ba{tine Srbije. Za{tita prirode, 50; 13-32. Beograd.

Reid, W. V. (1998). Biodiversity hotspots. Trends in Ecology and Evolution 13: 275-280. Smith, R., Smith, T. (2003). Biogeography and Biodiversity. (In): Elements of Ecology.

Bewamin Cummings, San Francisco. Stevanovi}, V. (1996): Biodiverzitet i za{tita `ivotne sredine. V kongres

ekologa Jugoslavije. Zbornik plenarnih referata, pp. 21-34, Beograd. Stevanovi}, V. (1997): Biogeni potencijali (biodiverzitet) razvoja Crne Gore. U:

Pravci razvoja Crne Gore ekolo{ke dr`ave (finalni izve{taj). Evropski centar za mir i razvoj, Beograd.

Stevanovi}, V., Vasi}, V. (Urednici). (1995): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od me|unarodnog zna~aja. Biolo{ki fakultet i Ecolibri, Beograd.

Stevanovi}, V., Vasi}, V., Radovi}, I. (1996): Biodiversity in Yugoslavia - A review of landscapes, ecosystems, and biota, with an outline of the conservation status and activities (including the list of internationally significant species). International

28

Senckenberg Conference "Global Biodiversity Research in Europe", 9-13. Dec. 1996. Frankfurt a M. Germany, Abstract Volume, p. 75.

Stevanovic, V., Vasic, V., Regner, S. (1997): Biological diversity of FR Yugoslavia: assesment, threats and polices. (paralelni tekst na srpskom: Biolo{ka raznovrsnost SR Jugoslavije: stawe, ugro`enost, politika o~uvanja). Ecolibri-Bionet, Beograd i Ministarstvo za razvoj, nauku i za{titu `ivotne sredine SR Jugoslavije, Beograd (reprint: 2000).

Stevanovi}, V., Radovi}, I. (2001) Pojam, koncept i zna~aj za{tite biodiverziteta. Prirodni potencijali kopna, kontinentalnih voda i mora Crne Gore i wihova za{tita (31-49). Zabqak

Stevanovi}, V., Radovi}, I., Regner, S., Mandi}, S., Buli}, Z. (2004). Biodiversity and biological potentials of the Mediterranean part of Montenegro. I Symposium of Ecologists of the Republic of Montenegro. Abstract Book. Tivat.

Stiling, P. (2002). Global Patterns in Species Richness. (In):Ecology, Theories and Applications. Prentice Hall, New Jersey.

Topisirovi}, Q. i saradnici (1997): Kriterijumi valorizacije aplikativnih potencijala komponenti biodiverziteta SR Jugoslavije. Studija 187 str. Savezno ministarstvo za razvoj, nauku i `ivotnu sredinu, Sektor za `ivotnu sredinu. Beograd.

Walker, B. H. (1992). Biodiversity and ecological redundancy. Conservation Biology 6: 18-23. Walter, S., Gillett, H. (Eds.) (1998): 1997 IUCN Red List of threatened plants. - IUCN, Gland

& Cambridge. Williams, P., D. Gibbson, C. Margules, A. Rebelo, C. Humphries, and R. Presey. (1996). A

comparasionof richness hotspots, rarity hotspots, and complementary areas for conserving diversity of British birds. Conservation Biology 10: 155-174.

Wilson, E. O. (1985): The biological diversity crisis. BioScience, 35: 700-706. Wilson, E. O. (1992): The diversity of life. Harvard University Press. 424 pp. Woinarski, J.C.Z., O. Price, and D.P. Faith. (1996). Application of a taxon priority system for

conservation planning by selecting areas which are most distinct from environments already reserved. Biological Conservation 76: 147-159.