Derin Ekoloji

Prof. Dr. Abdulkadir EN

Uluda niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm, Bursa

Bu almann amac, insan ve doa ilikisini hem tarihsel hem de sistematik adan ele alarak insann

doa karsnda, yannda ve birlikte nasl var olmas gerektiini aklamaktr. Bu ama dorultusunda

ncelikle tarihsel srete filozoflarn doay nasl yorumladklar zerinde durulacaktr. lk adan

gnmze kadar doa felsefesi zerinde aklamalar yaplarak dnrlerin doay anlama abalar

verilecektir. kinci olarak evre, etik ve evre etii tanmlanacaktr. Son blmde ise amzn evre

ve doaya bak temelinde ekolojinin prensipleri, derin ekolojide yaama ve doaya sayg etii ele

alnacaktr. Felsefe, insan dncesinin geliimi srecinde ortaya km bir bilgi trdr. Felsef

yaklamlardan nce insanlar kendilerini, doay ve evreni birok ekilde aklamlardr. nceleri

mitolojik bir yaklamla var olan kavramaya alrlar. Mitoslarn verdii bilgilerle var olan kavrarken,

kendi deneyimlerinden deil de doa-st glerin deney ve bilgilerinden yararlanyorlard. Buradaki

bilgi insana ait deil, mitolojik varlklarn bilgisiydi. nsan edilgen olarak kendi kaderinin bu varlklar

tarafndan belirlendiine inanmaktayd.1 Akln sorgulayarak elde ettii sistemli felsefe yaklak M..

6. yzylda dou Akdeniz ve Ege Denizindeki adalarda balad. . Bu blgede felsefenin doabilmesi

iin her trl olanak olumutu: Toplumsal dzen, zgrlk, maddi ve kltrel zenginlik. Bundan

sonra geriye kalan ey, bireyin merak idi. Birey verilen ve retilenlerin tmn yeterli grmeyip, var

olanlarn nedenini aratrmaya balad anda felsefenin de temeli atlm oldu.

a. lk a Doa Felsefesi

Doa felsefesi; M. . 6. ve 5. yzyllarn salt doay konu yapan, sonra da Yunan ve Hristiyan

Avrupada, genel metafizik sistemlerin doaya ilikin aklamalarndan kaynaklanan felsefedir.

Doa felsefesi, yonyada duyumcu/gzlemci, Yunan yarmadasnda aklc/dnsel bir zellik

kazanmtr. M.. 600lerde Thalesle balayan ve yaklak iki yz yl sren bir dnemi kapsayan

doa felsefesinde ama, varln ana ilkesini bularak, her trl var olan bu ilke ile aklamakt.

Felsefeyi bir doa aklamas olarak gren bu yaklama gre, varln ana maddesi felsef

dnle belirlenebilir ve doa, evren ve insan bu ana maddeyle aklanabilirdi.2 Yunanllarn

Thalesden nce, her toplumun olduu gibi, toplumun din, dnya, toprak ve doayla ilgili

grlerini ortaya koyan Homeros, Hesiodos gibi bilgeleri ve airleri var. Bilge kiilerin zellii,

toplumsal olaylar, insan ilikilerini, doa olaylarn bilen insanlar olmalardr.3 Thales evreni,

Yunan dini ya da mitolojisinin sunduunun dna kararak anlamaya ve aklamaya almtr.

Thales Her eyin ana maddesi sudur. aklamasyla ilk defa doa felsefesini balatmtr. Ayrca;

M.. 28 Mays 585 ylnda gne tutulmas olacaktr. tahmini ile de hem gzlem hem de

matematiksel verileri kullanan ilk bilim insan rneini sergilemitir. Onu, Anaximandros,

Anaximenes ve dierleri izlemitir. Bu filozoflarn evreni aklarken kullandklar ortak ey, doa,

doann gzlemi ve onun aklsal aklamalar idi. Bu sebeple onlarn yapt felsefeye doa

felsefesi ya da varlk felsefesi denmitir. Bu ilk doa filozoflar d dnyay gzlemlemi ve okluk

olduunu grmler; bu okluun ancak ve ancak onun kendisinden kt veya tredii bir

birlie indirgenebildii zaman anlalr hale gelebileceini ve dolaysyla aklanabileceini

dnmlerdir. Bundan dolay ilk doa filozoflar arkh (ana madde sorunu) problemi ile

uramlar ve her eyi, arkhnin deiik grnmleri olarak aklamladr. Sokrates ncesi ilk

doa felsefesi kendi iinde drt dnem ya da okula ayrlr. Srasyla maddi neden ya da arkh

problemi zerinde duran Milet Okulu, madde deil de form zerinde duran Pythagoras Okul,

deime problemi zerinde younlaan Herakleitos ve Elea Okulu ve son olarak birden ok arkh

ne sren Plralistlerdir.

1 en, A. Kadir, Felsefeye Giri, Asa Kitabevi, Bursa, 2001. s. 41.

2 en, A. Kadir, a.g.e. , s. 76.

3 http://www.geocities.com/felsefem/index_felsefe/felsefe_index.htm

a) yonya Okulu: Thales (su), Anaximandros (apeiron ), Anaxsimenes (hava )

b) Pythagoraslar

c) Deiim problemi: Elea Okulu ( Parmenides, Zenon, Xenophanes ), Herakleitos

d) Plralistler: Empedokles, Anaxagoras, Atomcular4

Sokrates, insan yaamn temele alarak doa felsefesine kar karak felsefenin merkezine insan

koyar. M.. 5. ve 4 yzyllar kapsayan insan felsefesi Sokratesin Atina sokaklarnda genlere

insanla ilgili sorduu sorularla balamaktadr. Sokratesin rencisi olan Platon ve onun da

rencisi Aristotelesle devam eden felsefeyi tanmlamadaki deiim sonucu artk felsefe bir ana

madde arayndaki dnme sreci olmaktan kmtr. Bu filozofta insan, yaad toplum ve

devleti hakknda sorular soran bir felsefe anlay iindedirler. Felsefeye bak ve tanmlama insan

varlnn akll olmasna dayanyordu.5

Hellenistik dnemde, Epikros Demokritosun atomcu mekanist grn, Stoaclar,

Herakleitosun dinamik doa anlayn canlandrp gelitirir. Buna karn, Yeni Platoncular, bu

alanda tmyle soyut dnceler ileri srer. Orta ada, doann bilimsel adan incelenmesi

byk lde ihmal edilmitir. Bu dnemin felsefesi, Aristotelesiliin, Platonculuun ve

Hristiyan metafiziinin bir karmndan oluur. Felsefeyi teoloji asndan ele alan Orta a

felsefecileri, felsefeyi tanr bilimin hizmetine yardm edecek bir ara olarak ele almlardr.

Felsefe, teolojiye; yani asl varlk olan Tanrnn varl ve bilgisi iin yaplmaktadr. Felsefenin tek

konusu Tanrdr. Tanr merkezli bir felsefe yaklamnda inan, vahiy ve sezgi gerei veren bilgi

trleridir. Akl ise doa olaylarn aklayan dolayl bilgidir.

b. Modern Felsefede Doa Felsefesi

Rnesans dneminde dnrler, doay Tanrdan bamsz bir biimde, kendi iinde kapal

bir sistem olarak grerek modern bilimin teorik ve ontolojik temellerini hazrlamlardr.

Francis Bacon, insan bilgisinin ve eyleminin doaya dayanmas ve doa zerinde

temellenmesi gerektiini belirtmitir. Bacon, bu konuda unlar syler: Doann hizmetkr

ve yorumcusu olan insanolu, deney ve dnme yoluyla doa dzeninin srlarn anlad

lde, eylemde bulunabilir ve bilgi edinebilir. Doaya egemen olmann koulu, ona boyun

edirmektir. Baconla balayan doaya egemen olma tutkusu sanayi devrimi ile birlikte

doay smrme tutkusuna dnt. Bu tutku tketim ekonomisini krkledi. Tketim diye

diye doa da insann kendisi de tkenme noktasna geldi.6 Modern ala birlikte, akl kendi

yaratm olmayan eylere kar bayrak aarak, onlar denetleme ve bylece kendine baml

klma srecine girdi.7 Felsefe yine insan merkezli bilgi, varlk ve ahlk zerinde aklamalar

yapan ussal bir dn biimi olmutur. Modern fizikte birincil ve ikincil nitelikler ayrmna

bal olarak felsefeye de beden ve ruh sorunu girer. Beden, fiziksel bir dnyann bir paras

olarak, doa biliminin inceleme alanna girer. Ruh ise fiziksel dnyann dndadr.8

Descartes maddeyi uzam, ekil ve harekete indirgeyerek maddeyi geometrikletirdi. Hatta

maddi eylerin var olduklarn bile geometri ispatlarnn konusu olarak ele alnca anlyordu,

nk onlar ancak byle ak ve seik olarak kavryordu. Maddeyi blmlerinin

hareketliiyle aklyor ve bylece Descartes maddeyi bir makine gibi tasarlyordu.9

Bylece modern felsefenin bilgisi, matematiksel fiziin bilgisidir. Bu bilgi nesnel/objektiftir,

doada olan tam olarak yanstr. Nicelikseldir, herkes tarafndan test edilebilir. Yeni

epistemolojinin yaklam bireyci, zmleyici ve indirgemecidir. Mekanist gr; aklc,

bilimci ve teknomerkezcidir.10 Romantizm, modern bilime hkim olan mekanist doa

tasarmna, doay anlamdan yoksun cansz bir madde lemi olarak gren anlaya iddetle

kar karak, doay iirle bezenmi anlaml bir varlk alan olarak grm ve ondaki anlaml

bulduu unsurlar bulup kartma abasna girimilerdir. Romantiklerin doa felsefesine

gre, doal fenomenler bizim, istediimizde anlayabileceimiz birtakm imgeler ieren bir dil

meydana getirir. Bu dili anlamak, doann fenomenlerini anlamak, gzlem ve deney yoluyla

deil, fakat sezgiyle mmkn olur. nk doann fenomenleri insana yabanc fenomenler

olmayp, yaamla da dorudan bir ilikisi olan fenomenler, zihnin/tinin davurumlardr. te

bu anlamda doa felsefesi, doann bilimin kavrayamad iin yabanc kald unsurlarn,

ynlerini aa karan kuramlar gelitirme faaliyetini ifade eder.

Doa felsefesi, materyalizme gre, doal dnyann fenomenlerine ilikin, bireysel bilim

adamlarnn tekil aratrmalarndan daha temel ve kapsam bakmndan daha genel olan,

felsef incelemeyi ifade eder. Doa, somut ve maddesel olarak zihni/tini nceler. Her tr

madde diyalektik yasalara tabii olarak deiim ve dnm iindedir.

Doa felsefesi terimi gnmzde, genel ve kuramsal bir kapsam iinde, bir gereklik olarak

doann temel yn ve boyutlarna ilikin aratrmadan oluur ve kendi iinde fizik ve biyoloji

felsefesi olarak ikiye ayrlr. Doal gerekliin en temel ve nemli ynlerini ele alan bu

disiplinden hareketle, bir btn olarak gerekliin kendisi, insann dnya gr, antropolojisi

ve ahlkyla ilgili sonular karld iin, doa felsefesi, yalnz felsef adan deil, fakat pratik

bakmdan da byk nemi olan bir disiplindir. Baka bir deyile, bir gereklik olarak doann

aktel boyutlaryla ilgili aratrmalardan meydana gelen felsefe tr olarak doa felsefesi,

fizik felsefesiyle biyoloji felsefesinden meydana gelmektedir. Doa felsefesi bu balamda

insann doal kuruluuyla evresine ilikin salam bir kavrayn onun inan ve tavrlarn

nemli lde koulland anlayyla, doaya ilikin aratrmalardan baz sonular

kartmaya alr.11

4 http://www.geocities.com/felsefem/index_felsefe/felsefe_index.htm

5 en, A. Kadir, a.g.e. , s. 76.

6 Akarsu, Bedia, nsan ve evre, Cogito, say 2, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1994s. 31

7 Tufan, Hlya, Kolektif Bellek ve nsan/Doa likisi, Cogito, say 2, Yap Kredi Yaynlar, stanbul

1994s. 69

8 nder; evre Felsefesi, Doruk Yaymclk, Ankara 1996, s. 56

9 Uslu, brahim, evre Sorunlar, nsan Yaynlar, stanbul 1995. s. 74

10 nder; A.g.e. , ss. 54-55

c. evre Etii

evrenin tehlike iinde olduu dncesiyle, doa ile insan ilikisi zerine yaplan felsefi

soruturmaya evre etii ad verilmitir. Bu ilikinin ne lde olanakl olabilecei sorusu

temel problemdir. nk geleneksel etik, insan ilikilerini incelemektedir. Etik kuramlar

Nasl yaamalyz? sorusunu cevaplamaya alr. Bu anlamyla (geleneksel) etik felsefenin

bir alt disiplini olarak, ne yaplmas ya da yaplmamas gerektiiyle ilgili genel bir bilgi salar.

Nasl yaamalyz? Ne yapmalyz? Hangi davranlarmz doru ya da yanltr? Ahlk

anlamda ykmllklerimiz neler olmaldr? benzeri sorular etiin konusunu oluturur.

Geleneksel etik anlaynn zelliklerini Hans Jonas drt noktada toplar:

1. nsan olmayan dnya ile insann ilikileri etik olarak ntrdr.

2. Etik bakmndan nemli grlen ey, insann kendisiyle ilikisi dhil, insann insanla

dorudan ilikisine aittir. Tm geleneksel etik insan merkezcidir.

3. Bu alandaki eylemi iin, insan neni ve onun temel koulu znde deimez grlr ve

teknenin ekillendirmesinin bir nesnesi deildir.

4. Eylemin dikkate alnmas gereken iyi ve kt, eyleme yakn bir yerdedir, ya praksisin

kendisinin ya da onun hemen yaknndadr ve uzak planlama sorunu yoktur.12

evre etii bu sorulara ve ilkelere doal evremize iaret ederek yant verir. Tm doal varlklar ve

sistemlerin kendi balarna bir deere sahip olduklar iin ahlk saygy hak ettikleri kabul edilir. evre

etiinin insann doayla ya da d dnya ile nasl ilikide bulunmas gerektiini incelediini

syleyebiliriz. Tarihsel olarak, evre etiinin konusunu genellikle vahi doa, doada yaayan

hayvanlar, organizmalar, ekosistemler ve biyolojik eitlilik oluturmasna ramen, zellikle son

yllarda insann iinde yaad yakn evresi ve onunla olan ilikisi de, evre etiinin konusunu

oluturur. evreci hareketlerin ortaya k srecini aamal bir yaklamla ele almak

gerekmektedir: Birinci aamay bilimsel evrecilik hareketi oluturmaktadr. Bu dnemin en nemli

ismi Ernst Heackle'dr. Biyolog olan Heackle 1876 ylnda Ekoloji bilimini kurmutur. Ekoloji bilimiyle

birlikte doal denge ve onun uzants olan doal varlklarn korunmas gerei de insanln

gndeminde nemli bir yer tutmaya balamtr. kinci aamada evreci hareketin 68 olaylaryla

birlikte toplumsal bir hareket olarak ortaya k yer almaktadr. Son aamada ise 1979'larda

balayarak siyasal bir oluuma dnen ve yeiller hareketinin ban ektii evreci hareket

bulunmaktadr.13

11 Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2003. ss.

12 nder; A.g.e. , s. 69

13 smail Ceritli, "evreci Hareketin Siyasallama Sreci", C.. Sosyal Bilimler Dergisi, Aralk 2001 Cilt:

25 No: 2; 213-226, s.214

Bir felsefe disiplini olarak evre etiinin sylemi, ncelikle yaanan evre sorunlarna kamuoyu

dikkatini ekmektir. Bu boyutuyla evre etii, bir eylem etii olup, uygulanan evre politikalarnn da

takipisidir. evre etikileri, insanolunun ve doann srdrlebilir geleceini tehdit eden

politikalarn evre duyarll bilincini glgelemesini engellemek isterler. Bu balamda bilimdeki

ilerleme ile elde edilen bilginin teknolojide kullanlmasndan kaynaklanan sorunlar da, evre etiinin

temel konularndandr. evre sorunlarna artan ilginin doal bir sonucu olarak, evre etiinde de

zm nerileri farkllk gstermektedir. Ancak, tm bu farkllamalara ramen, hepsinin ortak

ilgisinin, evre sorunlarnn en aza indirilmesi olduunu belirtmek olanakldr.

Felsefe tarihi asndan ise insann doayla ilikisi ok eski bir problemdir: lkalardan itibaren insan

hem akl sahibi hem de ahlk bir varlk olarak tanmlanmtr. nsann bu zellikleri, onun dier

canllar karsnda zel bir konuma sahip olduunu gsterir. nsann bu zel konumu, Stoac felsefede

olumlu anlamda kullanlarak, insann kendisini doadan ayrmasna deil, tam tersine onunla

btnlemesine yarayan bir olanak olarak ele alnmtr. Aristoteles ve Thomas Aquinas ise, doal

hukuk diye adlandrlan yaklamlarnda, var olan her eyin bir potansiyele sahip olduu ve bu

potansiyeli ortaya karma, kendini gerekletirme arzusu iinde olduunu sylerler. rnein, bir

elma ekirdei sahip olduu potansiyeli, bir aaca dnerek ortaya karr. Aristoteles, insann da

byle bir potansiyele sahip olduunu, ancak insann bir de byme ve kendini yeniden retme

potansiyelini de kapsayan entelektel, zihinsel ve ahlk potansiyelinin bulunduunu syler. Bu

durumda, ahlk insan doasnn bir ifadesini, ahlk tutumlar da moral erdemlerin bir davurumunu

gsterir. Ahlaki bir varlk olan insan, yalnzca akll bir varlk deil, deerlere sahip, baka deyile

deerlerle rlm btn bir canl varlktr. Doann insann karsna konulmas anlay, 16. ve 17.

yzylda, Bacon ve Descartesin akl tek g grmesiyle balar. Artk, akln klavuz edinen insan,

doada mistik ya da dini deil hesaplanabilir, ifade edilebilir mekanik bir dnyann efendisi olarak

dolar. Doann cmerte sunduu olanaklar, bilimsel ilerlemenin ve teknolojinin deney sahas olup

kmtr. Bu durum evre etikilerini teknolojiyle olan ilikilerini en aza indirgemeye yneltir. nk

genel eilim, teknolojinin ykc etkisinden kurtulmaktr. Ekolojik grler, Bacon ve Descartesle

balayan her eyin akl yoluyla tasarland kuramsal bilgiden ziyade sezgisel bilgiye ve insann

doayla duygusal bana nem verirler. evre etiinin kavramsal snrlarnn kesin olarak izilememesi

ve bireysel kullanma ak olmas dolaysyla pek ok evre etii gr ortaya kmtr. Bylece bir

anlam ve kavram kullanm greceliiyle kar karya kalnmtr. Buna karn hepsinin birletii ortak

nokta, insan-doa ilikilerinin ahlk ynnn vurgulanmas ve insann doal evreye, dier varlklara

kar sorumluluk duygusu gelitirmesidir. nsan merkezci etiklerin doay dta brakmalar ve doay

insann kullanmna sunmalar, evreci etik kuramlarnn ortaya kndaki en byk etkendir.

evre felsefesi literatrnde, evre sorunlarnn temelinde grlen dnya gr, bazen evre

sorunlarnn zmnde teknolojiye umut balamas nedeniyle tekno merkezci, bazen dier canllarn

(doann, evrenin) insan iin olduunu kabul etmesi dolaysyla insan merkezci, bazen de modern

matematiksel fiziin dnya tasvirini kabul etmesi dolaysyla mekanist olarak nitelenir. Mekanist

gr iinde iki tr ahlak anlayndan sz edilebilir: Benmerkezci ve insan merkezci ahlak.

Benmerkezci ahlak, daha ok ngiliz deneyci geleneinde grlr. Bireycidir.14

Genellikle Aydnlanma felsefesi ile ilikilendirilen ve eletirilen gr yledir: Ruh ve madde iki ayr

eydir (ikicilik). kici gre gre, doada ruhun bulunduu varlk yalnzca insandr. Ruhu sayesinde

insan; dnen, amalar ve niyetleri olan, akll olan tek varlktr. Bu zellikleriyle insan, dier

varlklardan tamamen farkldr ve yeri onlarn stndedir (insan-doa ayrm). nsan dnda kalan

ruhsuz doa, birbirinden ayr ve kopuk cansz atomlardan oluur ve mekanik ilkelere gre, ereksiz, ne

yaptn bilmeden ileyen kocaman bir makinedir. Doa, insan iin yaratlmtr, insan iin vardr;

insann, gereksinmelerini gidermek iin kullanabilecei ya da smrebilecei bir kaynak, olmaktan

te bir deere sahip deildir (insan merkezcilik). nsann yeryzndeki misyonu, doay kefetmek,

ona egemen olmak tr. Bilim ve ona dayanan teknoloji bu egemenliin kurulmasnda balca

aralardr (tekno merkezcilik). nsan, bilimsel ve teknolojik gelime ile doay fethetme ve onun

stnde egemenlik kurma yolunda ne kadar ileri giderse, o kadar iyidir (ilerleme fikri). nsan-doa

ikiciliinin en u noktas ise, hayvanlar otomat olarak grmektir. Bylece Descartes; insann

cennetten kovuluuyla birlikte yitirdii doastnde iktidarn ve egemenliini yeniden kurmak ve

yaymak iin aba gstermeyi soylu bir ama olarak grr.

14 nder; A.g.e. , s. 57

evre felsefesinde yaygn gre alternatif olarak gelitirilen grler, insan-doa ayrmna kar

karlkl bamll, zsel deerden yoksun makine doa anlayna kar zsel deeri olan canl

doay vurgular. Bunlar yaplrken, bilimlerden zellikle ekoloji biliminden Batda aznlkta kalm

grlerden ve uzak dou dinlerinden veya felsefelerinden ilham alnr. te yandan ekolojinin doa

betimlemesi varlk zinciri dncesini yakndan artrr. kisi arasnda birok kesime noktas vardr:

* eitliliin korunmas ekolojinin temel ilkelerinden biridir. Bir ekosistemin iinde ne kadar eitli

e varsa, sistem o kadar istikrarl ve salkldr.

* Zincirdeki her halka btn yapy srdrmek iin gereklidir; sistemdeki her bir halkann varl

dierlerine baldr; yani karlkl bamllk iindedirler.

* Zincirdeki her halka stn varlktan yaylan Evrensel ruh sayesinde birbirlerine balanarak bir btn

oluturur. Dnya yle ya da byle tek bir yaamdr/canldr.

* Zincir dncesinde, ekosistem anlaynda olduu gibi, btn hem organik hem de inorganik

varlklar ierir.15

Doadaki her ey btn yapy srdrmek iin gereklidir. Sistemdeki her bir eyin varl dierlerine

baldr, yani karlkl bamllk iindedirler. Bylece geleneksel ya da egemen dnya anlaynn

bireylerin balantlarn ikinci plna iten bireyciliine ve insan doadan ayran ikiciliine kar evreci

felsefeler, ekoloji biliminin, bir ekosistemdeki btn canllar, kaderleri birbirine bal bir a ya da bir

btn olarak resmetmesinden hareketle, bireylerin karlkl bamlln, ilikilerin iselliini ve

insann doann bir paras olduunu vurgular.16

Ekolojik baka gre, doa hem deimelerin olduu hem de istikrarl bir yapya sahip sretir.

Dnya, ekosistemlerden oluur. Bir ekosistem bireylere ayrtrlabilir olmakla birlikte, onu

tanmlayan ey, bireylerden ok, srelerdir. Ekosistem bir yaam a ya da yaam alandr. Yaam

alannda bireylerin durumu, bir alandaki her bir srecin durumuna benzer. eler geri plna ekilir,

ilikiler ve balantlar n plna kar. Tek tek nesneler atomcu ya da mekanist grte olduu gibi

ayr, kapal birimler olarak deil, birbirine bal, birbirlerinin devam veya uzants olarak grnrler.

Tm birlikte bir a/alan olutururlar. Tek tek elerin a/alan dnda ve srelerden bamsz bir

varl yoktur. Her biri adaki balantlaryla birlikte ve balantlar sayesinde vardr; onlar kendi

balarna mevcut deildir. Enerji ak durunca yok olurlar. Btn dnya bireyin bedeni, egonun

uzantsdr. Sistemin eleri, yani besin zincirindeki halkalar yle balanmlardr ki, birinin var olmas

iin dierlerinin varl gereklidir. Her halka, sistemin btn iin yaamsal bir ilevi sahiptir.17

Nesnelerin bu birbirlerine balantl gr, bilimsel ve bilimsel olmayan grlerle de desteklenir.

Bilimsel grlerden ise, doal ayklanmann mekanik ve amasz bir biimde ilediini ne srse de,

byk varlk zinciri fikrini zaman sallatran ve btn canllar ortak bir atadan tremi hsmlar

olarak resmeden Darwinin evrim kuram, bu gre ite bu noktada nemli bir bilimsel destek

salar.18 Darwinin evrim kuram var olan bitki ve hayvan trlerini ya da be ya da daha az atadan

tretir. Hatta Darwin, bitki ve hayvan aras yeni canllarn varl gz nne alndnda yeryznde

yaam ve yaayan btn organik varlklarn bir tek-ilk balang biimden tremi olabileceini de

kabul etmeliyiz der. Yaam aac eretilemesi, insan dhil, btn canllar tek bir ortak atadan

tremi olduklarn dolaysyla hepsinin akraba olduunu ifade eder.19 Sonu olarak ekosistem ksaca,

belli bir alanda yaayan ve birbirleriyle srekli etkileim iinde olan canllarla bunlarn canszlarla olan

ilikilerinin tmn gz nnde tutarak insan doa ilikisini deerlendirir.

nsann doaya kar ykc eylemlerini snrlamak iin izlenen stratejilerin bazlar insan merkezci ve

tanrc bir erevede kalrken, dierleri doaya bir tr deer, bilin, zek veya kutsallk atfederek ona

dokunulmazlk veya saygn bir konum kazandrma yolunu takip eder. evre sorunlar iin insan

merkezci olmayan yeni bir etik gelitirmeye gerek olmadn, insan merkezci bak asnn evre

sorunlarnn zm iin yeterli olduuna inananlar, insanlarn evreyi istedii gibi kullanabilme hakk

olduunu savunurlar, fakat bir yandan da imdiki veya hem imdiki hem gelecek kuaklarn uzun

vadeli karlarnn evreyi ya da ekolojik dengeleri korumay gerektirdiini ileri srerler (aydnlanm

insan merkezcilik). Buna karn, tanrc bak asn benimseyenler, Allah adam ald, baksn ve onu

korusun diye Aden bahesine koydu (Tekvin, 2.15) ayetinden hareketle, Tanrnn insann doaya

mdahalesine ve doay kullanmasna snrlar getirdiini, ona doay koruma sorumluluunu

yklediini ileri srerler.20

Thomas Aquinas, varlk zincirinde en akll varlklarn en stte, akldan en yoksun varlklarn da en

aada olduunu ileri srer. Ona gre bir varlk Akla sahip olduu lde mkemmeldir. Zincirin en

st halkasnda Tanr, onun altnda melekler, meleklerin altnda insanlar, insanlarn altnda dier

varlklar vardr. Ancak akll varlklar kendi eylemlerini kontrol edebilirler ve bu nedenle kendi

balarna amatrlar. Thomasa gre, Kitab Mukaddesin insanlarn dilsiz hayvanlara eziyet ve zulm

yapmasn yasaklar gibi grnen pasajlar varsa, bu ya insanlarn kafasndaki baka insanlara zulm

yapma dncelerini ortadan kaldrmak ve hayvanlara zulm yaparak dier insanlara karda zalim

hale gelmemeleri iindir ya da hayvann sakatlanmas geici olarak insann da yaralanmasna

gtrd iindir.21

Son olarak, bir btn olarak doaya znellik atfetmek suretiyle, doa yeniden bylendirilir. Canl

veya cansz btn varlklarn insanlara zarar ya da yardm edebilen ruhsal glere sahip olduu

inancndan animizm; Tanrnn doada ikin olduunu ileri sren, bu nedenle doaya sayg

duyulmasn telkin eden panteizm; yaayan, nefes alan, duyarl yaratklara ac ve zarar vermeme,

onlar ldrmeme ahimsa grleri, doay yeniden bylendirme abasn ama edinirler.22

15 nder, A.g.e. , s. 83.

16 nder, A.g.e. , s. 83-84.

17 Baknz; nder; 2005 s, 600 ve nder, evre Felsefesi, Doruk Yaymclk, Ankara 1996.

18 Baknz; nder; 2005 s, 600 ve nder, evre Felsefesi, Doruk Yaymclk, Ankara 1996.

19 nder, evre Felsefesi, Doruk Yaymclk, Ankara 1996, s. 93.

evre Felsefesinde Balca Akmlar

Derin Ekoloji: Modern toplumlar doay kontrol ederek insanolunu maddi yoksunluktan kurtarmay

umarak, insanlarn da doann bir paras olduu gereini gz ard ederler. Bu nedenle, doay

kontrol etme giriimleri, ayn zamanda zgrln kstlayacak ve "kendini-gerekletirmesini

engelleyecek ekilde, insan davranlarnn da kontrol altna alnmas giriimlerine yol aar. Genel

olarak, derin ekolojistler tm canllar iin kendini-gerekletirme kural ile ynlendirilen, insan-

merkezli insanlktan eko-merkezlie doru gitmeyi talep ederler.23

Derin Ekoloji ise kendisini doa merkezli bir dn olarak insan merkezli evreciliin tam tersi

olarak tanmlar.24 Vahi doa y merkez alan bu dn, temelde idealist olup doa ile mistik bir

birlik olarak btnleme yolunu Budizmde, Taoizmde ve zellikle dier dou dini dncelerde

bulur.25 nsann doadan tekilemesini ilk gnah olarak grp buna lanet etmekle kalmaz,

evrimsel sreteki farkllklar grmezden gelip canl cansz her eyi e deer sayarak bu

yabanclamann ortadan kaldrlacan savunur. Genel olarak mistik ekoloji denebilecek derin

ekoloji hareket(leri) tm yaam biimlerini, bakteriler ve virsler de dahil olmak zere, isel

deerler asndan birbiriyle eitleyen biyomerkezcilik denilen ortak bir gr paylarlar.26

Arne Naessin, 1973de yaynlad The Shallow and the Deep: Long Range Ecology Movement: A

Summary adl makalesinde evre hareketini derin ekoloji olarak, temellerde deiiklik yapmay

nermeyen reformcu evreci hareketten farkl olarak, dnya grnde, insan deerlerinde ve

amalarnda ve politikalarda, yaam tarzmzda kkl deiiklikler yaplmas gereini savunan hareket

olarak tanmlar. Arne Naess ile George Sessionn 1984de birlikte saptad derin ekoloji hareketinin

platform ilkeleri, derin ekoloji taraftarlarnn byk ounluunun rtk ya da belirtik olarak kabul

ettikleri genel ilkelerdir.

Norveli felsefeci Arne Neassn ileri srd derin ekoloji kavram 8 temel ilke zerine kurulmutur:

1. Yeryzndeki her ey deerlidir ve insan merkezci dnceden uzaklamaya davet etmek.

2. Ekosistemin tmyle deerli olduunu kabul edip, trlerin devamn srdrmek.

3. nsanlarn yaamalar iin gerekli ihtiyalarn, evreyi yok etmeden sade bir biimde doadan

almas gerekeni almaya davet etmek.

4. Ekosistemdeki tm yaamn dengeli olmas.

5. nsanlarn evrelerine olan etkilerinin ar olduu ilkesine kar kabilecek ok az kii olmasna

ramen, pek ok kiinin bu mdahaleyi vicdanlar rahatsz olmadan yaptklar inanc.

6. Yaplacak deimeler, ekonomik ve ideolojik kurumlar mutlaka etkileyecektir.

7. Yaamn nitelii her eyden nemlidir.

8. nsanlarn derin ekoloji ilkelerini kabul etmeleriyle ok byk deiikliklerin yaanacak olmas. Buna

gereke olarak; mekanistik dnya gr ile gelien endstri toplumunun gereklerine gre yaam

felsefesinin maddeci, faydac ve insan birbirinin kurdu olarak gren rekabet iinde grmesidir.27

20 nder; 2005, s. 602

21 nder, evre Felsefesi, Doruk Yaymclk, Ankara 1996, s. 65.

22 nder; 2005, s. 602

23 http://uk.geocities.com/anarsistbakis/makaleler/ecommunard_manifesto.htm

24 Gnseli Tamko, Derin Ekolojinin genel izgileri, Birikim say 57-58, ss 87-91, ocak-ubat 1994

25 Stephan Elkns, Mistik ekolojik politika, ev. : Sevda Alanku Kural, Telos, K 1989-90, say: 82

ayn makale Birikim say 57-58 de yaynlanmtr.

26 dem, adi, "Toplumsal Ekoloji Nedir? Ne Deildir?" Alnt yaplan kaynak;

http://www.metu.edu.tr/~wwwcevre/Yazilar/Toplum_Eko-Nedir_29%20ocak.doc

Bu ilkelere farkl dnsel ve dinsel geleneklerden de hareket edilerek, varlabilir. Herkes bu

geleneklerden birinin veya birkann temel ilkelerine yaslanarak kendi ekozofilerini, yani evreye

ilikin kendi uyum ve denge felsefelerini gelitirebilir. Naess kendi ekozofisini Norveteki kendi

Tvergastein adl da kulbesinin adndan hareketle Ekozofi-T diye adlandrr. Naess, ekozofisini

olutururken, zellikle Spinoza ve Gandhiden yararlandn aklar.28

Naess iin en temel ilke, kendini gerekletirmedir. Ona gre, biyosferdeki tm canllarn kendilerini

gerekletirmeye eit lde haklar olduu ak bir deer aksiyomudur. Bylece her canl trnn

kendi doal tarzna gre yaama ve potansiyellerini gelitirme, mkemmelletirme itkisin sahiptir.

Ksaca yaa ve brak yaasn! ilkesi temel ilkedir. nsan iin kendini gerekletirme, tinsel gelime ve

isel zn amlanmas, gizil glerin kullanlmas, glenme, mkemmelleme gibi anlamlara gelir.

Kendini gerekletirme, yaam tarzlarnn ve yeteneklerinin var olan eitliliini kullanmay

gerektirdiinden, her varln kendini gerekletirmesi, eitlilii en oa karmay gerektirir.

Potansiyellerin azam gerekletirilmesi azam eitlilii, eitliliin arttrlmas karmakln

arttrlmasn, yani baka yaam formlarnn da kendi kendini gerekletirmelerini gerektirir. Smr

ve bamllk ise, potansiyellerin gereklemesini azaltr. Kendini gerekletirme ilkesinden herkes iin

kendini gerekletirme, yani biyosferik eitlik ilkesi kar.29

Kendinin da alp genilemesi, giderek artarak btn evrenle zdeim kurma veya zdeleme

yoluyla olur. zdeleim snrlar ne kadar geni olursa, kendini gerekletirme o kadar tam olur.

zdeleilebilecek en son snr evren olduundan, tam kendini gerekletirme btn evreni evreyi-

kendinin bir uzants olarak alglamay ve korumay gerektirir.30

Neass, derin ekolojinin grlerini yzeysel ekoloji ilkeleriyle aadaki tabloda grld gibi

karlatrmaktadr:

YZEYSEL EKOLOJ

Doadaki eitlilik bizim iin deerli bir kaynaktr.

nsan iin olmayan deerden sz edilmez.

Bitki trleri insanlarn yararna tarm ve tpta kullanld iin deerlidir.

Kirlenme eer ekonomik bymeyi etkiliyorsa durdurulmaldr.

Gelien toplumlardaki nfus art, ekolojik dengeyi tehlikeye sokmaktadr.

Kaynak, insan iin yararl her ey demektir.

nsanlar yaam standartlarnda geni apl bir gerilemeye raz olmazlar.

Doa acmaszdr ve byle olmas gereklidir.

DERN EKOLOJ

Doadaki eitlilik kendisi iin deer tar.

Deeri insan deeri olarak anlamak, rk bir nyargdr.

Bitki trleri korunmaldr, nk onlarn deeri zlerindedir.

Kirlenmenin durdurulmas, ekonomik gelimeden nce gelir.

Dnya nfusunun art ekosistemi tehdit etmektedir ama gelimi lkelerin davranlar daha

tehlikelidir.

Kaynak, tm yaam iin kaynaktr.

nsanlar, ar gelimi uluslarn yaam standartlarnn dmesine deil, genel yaam niteliinin

dmesine raz olmazlar.

nsan da acmaszdr, ama byle olmas gerekmez.

27 Gkday 1997 s. 177.

28 nder, 2005 s. 604

29 nder, 2005 s. 604

30 nder, 2005 s. 604

Bu balamda derin ekoloji anlay; kapitalizmin ngrd srdrlebilir kalknma anlayna gre,

olaylara daha gereki ve doal olarak yaklamaktadr.31. Derin ekolojistler doann kendisi iin ve

kendinde bir deer tadn ileri srerler, kalknmay ve ilerlemeyi ikinci plana atarlar ve insan

merkezcilie tamamyla kar karlar. Gnseli Tamko derin ekoloji evreci reformculuun tam

tersidir der. Yani insan odak alan bir dn deil, doay odak alan (biyosantrik) bir grtr.32

Gnseli Tamko evreci hareketin 19. yzylda gelimeye balad dnemden itibaren pragmatik

amal olduunu ve endstrileme ve kentlemenin temelindeki sosyal ve felsefi varsaymlar pek

kurcalamadn syler. evreciliin geliimindeki kaynak korumac yaklam ve ekonomik deerlere

verilen nemi eletirir.33

Sosyal/Toplumsal Ekoloji; insann doaya hkmetmesi ve smrmesi gerektii eklindeki varsaymn

insann insana hkmetmesi ve onu smrmesinden kaynaklandn savunur. Yani tersten ele alacak

olursak; insann doay emek potasnda eriterek zgrleecei varsaymnn tersine insann, ancak

doayla ahenkli bir ekilde oluturaca etiksel ve ekolojik bir mdahale ile doay zenginletirerek

zgrleebileceini savunur.34 imdiki ekolojik sorunlarn hemen tmnn iyice kklemi sosyal

problemlerden kaynakland nclnden yola kan, sosyal ekolojinin kurucusu Bookchine gre,

insan doa ayrm, doann hiyerarik alglanmas, doa zerinde egemenlik kurma abas, hiyerarik

iliki biimlerinin olutuu toplumlarda ortaya kmtr. Bu hiyerarik ilikiler ortadan kaldrlmadka,

ne kadar alrsak alalm, doa ile ilikilerin ritellerle, sihirli szlerle, eko-teolojilerle, grnte

doal yaam tarzlarnn benimsenmesiyle, uyum iine girmesi mmkn deildir. Ona gre, evre

hareketi toplumsal bir hareket olup, evre sorunlar da sosyal sorunlardr.35

Bookchin doay evrimsel bir adan ele alr. Ona gre, doa yalnzca bir yap deil, ayn zamanda

yeni, karmak ve indirgenemez yaplarn ortaya kt bir sretir. Doal evrimde, gittike daha

karmak ilikiler ve eitlilik yaratma ynnde bir erek vardr. Bu sre sonunda, insansz ve insan

dndaki doadan znellie sahip ve bu yzden niteliksel olarak farkl, karmak bir yap olan insan

toplumu, znellii ve kltr ortaya kmtr. Bookchin, derin ekoloji taraftarlar arasnda grlen

insanlardan nefret etme tutumuna kar kar. O, derin ekolojistlerin bir talihsizlik olarak grdkleri

insann ortaya kn, olumsuz bir ey olarak grmez.36

Yalnzca insanlar diyor Bookchin, dier yaam biimlerine deer bien, ei olmayan bir etik

sistemler yaratma kapasitesine sahip olduklarna gre kendilerine ait zel bir deerleri olduu aktr.

Davranlarnn ve onlarn yaratt ekolojik etkinin tamamen farknda olabildiklerine gre biyosferde

nadir bulunan varlklardr; nk baka hi bir yaam biimi evrim tarafndan kendine bahedilen bu

olaanst bilinlilie sahip deildir.37 Dolaysyla insan yaam bir kuun veya aynn yaam ile eit

dzeye getirilemez. Tpk bir kuun veya aynn yaam bir aacn varl ile ve bir aacn varl bir

tan varl ile e tutulamayaca gibi.38

Ekoloji hareketi, btn ynleriyle egemenlik sorununu kucaklamadka, zamanmzn ekolojik

bunalmnn kkenindeki nedenleri ortadan kaldrma ynnde hibir katkda bulunamayacaktr.

Ekoloji hareketi, radikal bir biimde kapsaml bir devrim fikrine olan ihtiyac gz nne almakszn,

sadece kirlenme ve korunma ile ilgili reformlarda, yani sadece evrecilikte taklp kald takdirde

mevcut doa ve insan smrsne dayal sistemin emniyet subay olmaktan teye gitmeyecektir.39

Eko feminizm: Genel olarak feminist almalarn ayrt edici zellii, eitli alanlardaki erkek

nyarglarna kar duyarll, kadn zerindeki tahakkm anlama ve sergileme ve bunlar ortadan

kaldrma abasdr. Eko-feminizm terimini 1974de, kadnn bask altna alnmas ile doann bask

altna alnmas arasnda ak balantlar gren ve feminist hareketin evreci hareket ile

birletirilmesini savunan Fransz feminist Franoise dEaubonne literatre sokmutur. Eko-feminist

almalar da, hem kadn hem de doa zerinde kurulan tahakkm sergilemeyi, aralarndaki ilikiyi

anlamay ve ortadan kaldrmay amalar. Eko feminizmi, eer evre felsefelerinden ayran nokta,

onun evreye ilikin zmlemelerinde kadn sorununu ile evre sorununu ilikilendirmesi, evre

sorunlarnn analizinde kadn bak asn kullanmasdr.40

Eko-feministlere gre, erkein kadn zerindeki egemenlii ile insann doa zerindeki egemenlii

arasnda bir balant vardr. Onlara gre, doann tahribinden sorumlu olan insan merkezcilik deil,

erkek merkezciliktir.

Feminist zmlemelerde genellikle kullanlan kavramsal emaya gre, erkek egemen Bat

dncesinde kendimize ve doaya bakmza ekil veren birbiriyle balantl ve birbirini glendiren

rnein, zihin/beden, akl/duygu, erkek/kadn, insan/doa, kltr/doa, zel/kamusal, akn/ikin

gibi birbiriyle balantl ve birbirini glendiren ikilikler vardr. kiliin birinci terimleri eril olanla,

ikinci terimleri diil olanla eleir; birinci terimler hiyerarik olarak dierinden stn ve zsel olarak

daha deerli grlr; ikinci terimler birinci terimin hizmetinde, onun ihtiyalarn tatmin etmek iin

var olan bir ara olarak deerlendirilir. nsan doadan; erkek kadndan; akl duygudan yukar bir yere

konur. Byle bir kavramsal ereve, kadnn ve doann tbi klnmasn merulatrr. Dolaysyla,

kadnn ve doann kaderi ayndr. Bu nedenle, insann doayla ilikisini yeniden kavramsallatrmak

iin, bu hiyerarilerin ve ikiliklerin yok edilmesi gerekir.41

Bu ikiliklerin tarihte ne zaman balad konusunda bir anlama olsa da, ikiliin kadnlar aleyhine

olduu konusunda anlamazlk vardr. Rosermary Radford Reuthere gre, Bat uygarlnn tarihinde,

branilerden bu yana doa ile kadn zdeletirilmi; erkekler aa yukar e zamanl olarak hem

doay hem de kadnlar tahakkm altna almlardr. Merchanta gre de, kadn ile doa modern

doa biliminin ortaya kndan ok nceleri zdeletirilmitir. Ancak, mekanik doa biliminin ortaya

kndan nce doa organik bir biimde anlaldndan, bu kadna saygn bir konum salad iin,

her zaman olumsuz olmamtr.42

Sonu: Doaya Sayg

Alman Filozof I. Kant'a gre sayg; yalnz ahlk yasasna kar duyulan bir duygu olduundan ve ahlk

yasasnn znesi de insan olduundan, yalnz kiilere ynelir, hibir zaman eylere ynelmez. Sayg,

insana saygdr.43 Kantta sayg duygusu, ahlk yasasndan nce gelen bir duygu deildir; aksine ahlk

yasasnn eilimleri engellemesiyle ortaya kan bir duygu olduundan, tutkusal olarak nitelendirilen

dier btn duygulardan ayrdr. Dolaysyla ahlk yasasna sayg duygusu, deneysel kaynakl olmayan,

dnsel bir nedenin uyandrd bir duygu olduundan, a priori olarak bilinebilecek ve zorunluluu

dorudan kavranacak olan tek duygudur.44

nk sayg, temelini saf aklda bulan a priori bir duygu olduundan her zaman ikindir; oysa tutkusal

duygular akndr, dolaysyla da her zaman eylere ynelirler. Bir kii, en sradan insanda bile bir

drstlk olduunu fark ederse, istese de istemese de o drst kiiye sayg duymaktan kendini

alamaz. nk iyi olan her ey insanda her zaman eksiklik gsterir ve o drst kiinin eylemini kii

kendi eylemiyle karlatrdnda, kendini beenmilii yerle bir eden bir yasann yasaya uygun

eyleminin baarlabileceini eylemde grm olur. Zira bir kiiye duyulan btn sayg, aslnda, bize

rneini verdii yasaya (drstlk yasasna vb.) saygdr.45 En sradan insann bile kendinde insana

sayg duygusunu olanak olarak tadn ileri sren Kant, bu paralelde, saygya ilikin olarak yle bir

genellemeye varr: Doal yapmzn yceliini, ayn zamanda davranmzn bu yapya uygunluu

bakmndan gsterdii eksiklii fark ettirmekle, bylece de kendini beenmilii yerle bir etmekle,

gzlerimizin nne seren bu sayg uyandran kiilik idesi, en sradan insan iin bile doaldr ve kolayca

fark edilir.46

Kantn saygy insana ait bir ahlak duygusu olarak tanmlamasna karn Kuuradiye gre sayg,

insann deeri asndan ele alnmaldr. nk insan deerli bir varlktr. Deer, bir eyin bir eit

zelliidir yani o eye ait olan zelliktir. nsan deerli yapan onun doutan getirdii bir olanak olarak

deer retebilme olanadr. Deer srf insanla, dolaysyla insan baarlaryla ilgilidir. Kendiliinde

doal bir eyin deeri yoktur. Bir ey, insan yaant olanaklarna bir eyler katyorsa deerlidir. Bu

nedenle, insan, insan olmasndan dolay deer ortaya koyma olanana sahip olduu iin deerlidir.47

Ekoloji, btn dnyann, insann bedeninin bir paras olduunu ve insann kendisine sayg gsterdii

gibi, ona da sayg gstermesi gerektiini retmektedir. Bu nedenle, insann kendisine, dier

insanlara ve doaya bir ama olarak bakmas insann sorumluluk bilincini gelitirir. nsan ve doa birer

ara deil artk amatr.

nsan; gelecee sayg ilkesiyle; yaanabilir bir dnya, doa ve insan iin eylemde bulunmaldr.

Bylece doaya sayg, insann kendisine saygsyla balar. Kantn akll bir varlk olarak tanmlad

insan, doaya sayg etii gr kapsamnda doann bir paras olarak grlr. Bu yaklam, insan ve

doann birlikteliini temele alarak birlikte uyum iinde var olmann yolarn arar. Doaya sayg etii

kapsamnda; nsan, doa ile birlikte var olduuna gre doa ile birlikte yaamasn da renmelidir.

31 Gkday 1997 s. 177

32 Tamko G. Derin Ekolojinin Temel izgileri. Derin Ekoloji iinde, Derleyen: Gnseli Tamko, Ege

Yaynclk, zmir, 1994, s. 93-105

33 ahin, mit, Ekolojizmi evrecilikten Ayrmak: Bir Yeniden Dnme Denemesi alnt yaplan yer:

http://www.geocities.com/ucekoloji/umitsahin.htm.

34 dem, adi, "Toplumsal Ekoloji Nedir? Ne Deildir?" Alnt yaplan kaynak;

http://www.metu.edu.tr/~wwwcevre/Yazilar/Toplum_Eko-Nedir_29%20ocak.doc.

35 nder, 2005 ss. 604-605

36 nder, 2005 ss. 604-605

37 Murray Bookchin, zgrln Ekolojisi, Ayrnt Yaynlar, 1994, ev. Alev Trker, ss 22-77.

38 dem, adi, "Toplumsal Ekoloji Nedir? Ne Deildir?" Alnt yaplan kaynak;

http://www.metu.edu.tr/~wwwcevre/Yazilar/Toplum_Eko-Nedir_29%20ocak.doc.

39 Bookchin M. Ekolojik Bir Topluma Doru. eviren: Abdullah Ylmaz, Ayrnt yaynlar, stanbul,

1996, s. 48

40 nder, 2005 s. 605

41 nder, 2005 s. 605

42 nder, 2005 s. 605

43 rek, Ogn, Kantta Sayg Kavram, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Hacettepe niversitesi,

Sosyal Bilimler Enstits, 1997. s. 44

44 Kant, Pratik Akln Eletirisi, ev. . Kuuradi, . Gkberk, F. Akatl, TFK Yaynlar, Ankara 1994; s, 82.

45 Kant, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi, ev. . Kuuradi, Hacettepe ni. Yaynlar, Ankara,

1982, s.17.

46 Kant, Pratik Akln Eletirisi, s.96. 47 Tepe, Harun, evre Etii: Toprak Etii mi yoksa nsan Etii

mi?, Felsefelogos, 1999/1, Bulut Yaynlar, stanbul, s.52.

Kaynaka

Akarsu, Bedia, nsan ve evre, Cogito, say 2, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1994.

Bookchin M. zgrln Ekolojisi, ev. Alev Trker, Ayrnt Yaynlar, 1994.

Bookchin M. Ekolojik Bir Topluma Doru. eviren: Abdullah Ylmaz, Ayrnt yaynlar, stanbul, 1996.

Ceritli, smail, "evreci Hareketin Siyasallama Sreci", C.. Sosyal Bilimler Dergisi, Aralk 2001 Cilt: 25

No: 2.

Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2003.

en, A. Kadir, Felsefeye Giri, Asa Kitabevi, Bursa, 2001

Gkday, smail. evrenin Gelecei Yaklamlar ve Politikalar, Ankara: Trkiye evre Vakf Yayn,

1996.

Gnseli Tamko, Derin Ekolojinin genel izgileri, Birikim, say 57-58, ocak-ubat 1994.

dem, adi, "Toplumsal Ekoloji Nedir? Ne Deildir?" Alnt yaplan kaynak;

http://www.metu.edu.tr/~wwwcevre/Yazilar/

Kant, I. Pratik Akln Eletirisi, ev. . Kuuradi, . Gkberk, F. Akatl, TFK Yaynlar, Ankara 1994

Kant, I. Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi, ev. . Kuuradi, Hacettepe ni. Yaynlar, Ankara,

1982,

Kktrk, Gkhan, Ekonomi-evre-Ynetim likisi Balamnda Bir 21.Yzyl Fenomeni: Srdrlebilir

Kalknma, Ekonomi ve Toplum, Cilt 4, Say 2.

nder, Hasan, evre Felsefesi, Doruk Yaynlar, Ankara 1996.

nder, Hasan, evre Felsefesi, Felsefe Ansiklopedisi Editr; Ahmet Cevizci, cilt 3 Babil Yaynlar,

Ankara 2005.

rek, Ogn, Kantta Sayg Kavram, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Hacettepe niversitesi, Sosyal

Bilimler Enstits, 1997.

Uslu, brahim, evre Sorunlar, nsan Yaynlar, stanbul 1995.

Stephan Elkns, Mistik ekolojik politika, ev. Sevda Alanku Kural, Telos, K 1989-90.

ahin, mit, Ekolojizmi evrecilikten Ayrmak: Bir Yeniden Dnme Denemesi alnt yaplan yer:

http://www.geocities.com/ucekoloji/umitsahin.htm.

Tamko G. Derin Ekolojinin Temel izgileri. Derin Ekoloji iinde, Derleyen: Gnseli Tamko, Ege

Yaynclk, zmir, 1994.

Tepe, Harun, evre Etii: Toprak Etii mi yoksa nsan Etii mi? Felsefelogos, say 1, Bulut Yaynlar,

stanbul 1999.

Tufan, Hlya, Kolektif Bellek ve nsan/Doa likisi, Cogito, say 2, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1994.

nder, Hasan, evre Felsefesi, Doruk Yaynlar, Ankara 1996.

nder, Hasan, evre Felsefesi, Felsefe Ansiklopedisi Editr; Ahmet Cevizci, cilt 3 Babil Yaynlar,

Ankara 2005.

Uslu, brahim, evre Sorunlar, nsan Yaynlar, stanbul 1995.