1

3

5

Delirious New York

Delirious New York, 1978.

7

Delirious New York Manifestu Erretroaktibo bat Manhattan’entzat Rem Koolhaas

Titulu originala: Delirious New York, A Retroactive Manifesto for Manhattan Autorea: Rem Koolhaas Itzultzailea: Bingen Haretzederra Erentxun 2015 01 28 | 08:18 | Donostian, Nabarroan, Eurôpêan, Lurrean, Kosmosean Designed in Vasconish | Printed in Navarre Athea Argitaldaria | 2015

9

Edukiak Sarrera Prehistoria Coney Island: Phantastikotasunaren Tekhnologia Utopiaren Bizitza Bikoitza: Zeruarraskaria Muga Zeruan Zeruarraskariaren Theôristak Bloke baten Bizitzak: Waldorf-Astoria Hotela eta Empire State Eraikina Ezegonkortasun Definitiboa: Downtown Athletic Cluba How Perfect Perfection Can Be: Rockefeller Center’en Sorkuntza Raymond Hood’en Talentua Rockefeller Center Guztiak Radio City Music Hall: Dibertimentuak Ez Du Etenik Kremlin Jauregia Bostgarren Etorbidean 2 Postscriptum Eurôpêarrak: Biuer! Dalí’k eta Le Corbusier’ek New York Konkistatzen dute Postmortem Apendixa: Ondorio Fikzional Bat Oharrak Eskertza Kredituak

11

Sarrera Philosophoak eta philologoak, lehen-lehenik, metaphysikê poiêtikoaz arduratu behar lirateke; alegia, ez lirateke arduratu behar froga kanpo-munduan bilatzen duen zientziaz, baizik-eta kanpo-munduari buruz meditatzen duen gogoaren eraldaketetan bilatzen duenaz. Nazioen mundua gizonek egina denez, gizon hauen gogoetan bilatu behar lirateke mundu horren printzipioak. ― Giambattista Vico, Principi di Scienza Nuova, 1759 Zertarako daukagu gogoa, nahi duguna egiteko ez bada? ― Fyodor Dostoyevski MANIFESTUA Nola idatzi manifestu bat ― XX. mendearen hondarrerako balio behar duen hirigintza-forma bati buruz ― manifestuez nazkatuta dagoen garai batetan? Manifestuen ahultasun fatala euren ebidentzia-gabetasun inherentea da. Manhattan’en arazoa aurkakoa da: manifesturik gabeko ebidentzia-mendilerro bat da. Liburu hau bi obserbazio horien arteko intersekzioan kontzipetu zen: Manhattan’entzako manifestu erretroaktibo bat da. Manhattan XX. mendearen Rosetta Harria da. Bere azaleraren parte haundiak mutazio arkhitektônikoz (Central Park, Zeruarraskaria), fragmentu utopikoz (Rockefeller Center, Nazio Batuen Eraikina) eta phainomeno irrazionalez (Radio City Music Hall) okupatuta daude. Horrez gain, bloke bakoitza mamu-arkhitekturazko hainbat geruzaz estalita dago: iraganeko okupazioz, proiektu abortatuz eta phantasia popularrez. Geruza horiek guztiek New York existentearekiko alternatiboak diren irudiak eskaintzen dituzte. Bereziki 1890 eta 1940 artean, kultura berri batek (Mekhanê-Aroa?) laboratorio bezala hautatu zuen Manhattan: uharte mythiko bat, non, experimentu kolektibo

bezala, metropolitar bizi-stylo baten eta bere arkhitektura laguntzailearen asmakuntza eta testatzea aurrera eraman ahal izango baitzen. Experimentu hartan, gizakiak eraikitako experientziaren faktoria bat bilakatu zen hiri osoa. Bertan, errealak eta naturalak existitzeari utzi zioten. Liburu hau Manhattan horren interpretazio bat da. Interpretazio honek konsistentzia- eta koherentzia-gradu bat ematen die itxuraz jarraigabeak ― eta, are, inkonpatibleak ― diren epeisodioei. Interpretazio honen asmoa hau da: Manhattan Manhattanismoa den theôria formulatugabearen produktu bezala ezartzea. Theôria horren programma oso anbiziotsua zen: osoki gizonak-fabrikatua zen mundu batetan existitzea, hau da, phantasiaren barnean bizitzea. Programma hain zen anbiziotsua, ezen, errealiza zedin, ezin baitzen inoiz ere modu irekian deklaratu. EKSTASIA Baldin-eta Manhattan theôria baten bila ari bada oraindik, orduan, theôria horrek, behin identifikatuta, aldi berean anbiziotsua eta popularra den arkhitektura bat garatzeko formula eskaini behar luke. Manhattan’ek arkhitektura lotsagabe bat generatu du. Arkhitektura hori bere autogorroto-gabetasun desafiantearekiko proportzio zuzenean maitatzen da; urrunegi joan izanaren gradu zehatzeraino errespetatzen da. Manhattan’ek arkhitekturarekiko ekstasia inspiratu du etengabe bere lekukoengan. Hau guztia gora-behera ― edo agian hau guztia dela-eta ―, arkhitekturaren lanbideak etengabe ignoratu ditu Manhattan’en performantzea eta bere inplikazioak. Are gehiago, ezabatu egin ditu. DENSITATEA Manhattanismoa, bere kontzepziotik bertatik, metropolitartasunaren ― hyper-densitatearen ― esplendore eta miserietatik edan duen ideologia urbanistikoa da. Manhattan’ek ez du inoiz izaera horrengan zuen fedea galdu. Metropolitartasuna kultura moderno eta desiragarri baten oinarri izatea nahi zuen. Manhattan’en arkhitektura kongestioaren ustiaketarako paradigma bat da. Manhattan’en programmaren formulazio erretroaktiboa operazio polemiko bat da. Formulazio honek hainbat stratêgia, theôrema eta aurrerapen azaleratzen ditu. Horiek guztiek logikêa eta patterna ematen diote hiriaren iraganeko performantzeari. Baina, gainera, euren baliozkotasun iraunkorra Manhattanismoaren bigarren etorrera batetarako argumentu bat da. Manhattansimoa, oraingoan, jatorrizko uhartea transzendi dezakeen doktrina explizitu bilaka daiteke, eta, horrela, hirigintza garaikideen artean egokitzen zaion tokia eska dezake. Manhattan adibide bezala hartuta, liburu hau “Kongestioaren Kultura” baten aldeko blueprint bat da.

13

BLUEPRINTA Blueprint batek ez ditu etorkizunean garatuko diren arrakalak aurresaten; egoera ideal bat deskribatzen du. Egoera ideal hori soilki aproximatua izan daiteke. Era berean, liburu honek Manhattan theôriko bat deskribatzen du, Manhattan aieru bezala. Gaur egungo hiria aieru horren errealizazio konprometitu eta inperfektu bat da. Liburu honek une jakin batzuk isolatzen ditu Manhattan’en hirigintzaren epeisodio guztien artetik. Une horiek blueprinta egoerarik nabarmen eta konbintzenteenean gordetzen duten uneak dira. Manhattan’etik eta Manhattan’i buruz emanatzen den analysi negatiboen oldearen aurka irakurri behar litzateke liburu hau, eta, ekidinezinki, hala irakurriko da. Analysi horiek guztiek Krisi Iraunkorraren Hiriburu izendatu dute Manhattan. Manhattan’en arrakasta eta akats monumentalak irakurri ahal izateko modu bakarra Manhattan perfektu baten berreraikitze espekulatiboa da. BLOKEAK Maila egituralean, liburu hau Manhattan’eko Saretaren simulakro bat da: bloke-bilduma bat da. Bilduma honetan, blokeen arteko hurbiltasunak eta juxtaposizioak berrindartzen ditu bloke bakoitzaren esanahi bereiziak. Lehen lau blokeek ― “Coney Island”, “Zeruarraskaria”, “Rockefeller Center”, eta “Eurôpêarrak” ― Manhattanismoaren permutazioen khronikê bat egiten dute. Khronikê hori, doktrina explizitu bezala baino, doktrina inplizitu bezala egiten da. Manhattan’ek determinazio bat du. Bere lurraldea gizatiarki posible den bezain beste aldendu nahi du naturalitatetik. Lehen lau blokeek determinazio horren progresioa (eta gainbehera subsekuentea) erakusten dute. Bostgarren blokea ― Apendixa ― proiektu arkhitekturalen sekuentzia bat da. Bloke honek doktrina explizitu batetan solidifikatzen du Manhattanismoa. Era berean, Manhattanismoaren ekoizpen arkhitektural inkonszientetik phasi konsziente batetara igaroko den transizio bat negoziatzen du. MAMU-IDAZLEA Sarri, adbenturaz betetako bizitzak ukan dituzten kinema-izarrak egokentrikoegiak izan ohi dira patternak aurkitzeko, inartikulatuegiak intentzioak adiarazteko, geldigaitzegiak gertakizunak erregistratu edo oroitzeko. Lan horiek mamu-idazleek egiten dizkiete. Era berean, ni izan nintzen Manhattan’en mamu-idazlea. (Konplikazio gehigarri bat ukan nuen: nire iturburu eta subjektuak senilitate goiztiar bat garatu zuen bere “bizitza” osatu aurretik. Horregatik, nire amaiera propioa eman behar izan nion.)

Manhattan: progresuaren theatroa (New York’eko Kaiaren sarreraren ondoan apendix txiki bat dago; beranduago Coney Island bilakatuko da).

15

Prehistoria PROGRAMMA “Zer arrazak populatu zuen Manhattan uhartea lehenengoz? “Egon ziren, baina ez daude. “Khristiar aroko hamasei mende iragan ziren, eta ez zen zibilizazio arrastorik gelditu leku honetan. Orain hiri bat zutitzen da. Hiri hau ezaguna da bere komertzio, inteligentzia eta aberastasunagatik. “Naturaren seme-alaba basatiak, gizon zuriak molestatugabeak, hara-hona ibiltzen ziren bertako basoetan zehar, eta euren kanoa arinak bultzatzen zituzten bertako ur lasaietan. Baina, laster, arrotzek inbadituko zituzten basatien domeinu hauek. Arrotz horiek estatu boteretsu baten oinarri xumeak ezarriko zituzten, eta euren ibilbide guztian zehar barreiatuko zituzten euren printzipio exterminatzaileak, zeinak, konstanteki haunditzen zihoan indarrez, ez baitziren inoiz eteten, harik-eta arraza aborigine osoa extirpatu eta beronen memoria [...] zeruaren azpitik desagerrarazten zuten arte. Zibilizazioa ekialdean sortu zen eta mundu zaharraren mendebaldeko mugaraino iritsi zen. Orain, progresua geldiarazi zion hesia gaindituko zuen. Khristiar Munduan bizi ziren milioika personen begirada harrituaren aurrean, kontinente bat agertu zen. Progresuak kontinente honen basoa penetratu ahal izango zuen. “Ipar Amerikar barbarismoak lekua emango zion Eurôpêar fintasunari.”1 XIX. mendearen erdian ― Manhattan den experimentua hasi eta 200 urte baino gehiagora ― Manhattan’en bakantasunari buruzko bat-bateko auto-konszientzia bat lehertzen da. Orduan, bere iragana mythologizatzeko beharra eta bere etorkizuna zerbitza dezakeen historia bat berridazteko beharra urgente bilakatzen dira. Goiko aipuak ― 1948koa da ― faktuekiko axolagabekeriaz deskribatzen du Manhattan’en programma, baina modu zehatzean identifikatzen ditu bere intentzioak. Manhattan progresuaren theatro bat da.

Jollain, “New Amsterdam’en gaineko txoribista-ikuspegia”, 1672.

17

Theatroaren protagonistak hauek dira: “printzipio exterminatzaileak, zeinak, konstanteki haunditzen zihoan indarrez, ez baitziren inoiz eteten”. Theatroaren trama hau da: barbarismoak fintasunari bidea ematea. Oinarri hauetatik abiatuta, Manhattan’en etorkizuna eternitateraino extrapola daiteke: printzipio exterminatzaileak inoiz eteten ez direnez, une batetan fintasuna dena barbarismoa izango da hurrengoan. Beraz, antzezpena ezin da inoiz bukatu. Are gehiago, antzezpenak ezin du harilkatze dramatikoaren ohiko zentzuan progresatu; thema bakar baten berradiarazpen kyklikoa baino ezin du izan: sorkuntza eta suntsikuntza atzeraezinki elkarlotuta, amaigabeki berrantzeztuta. Espektakuluaren suspense bakarra antzezpenaren intensitate konstanteki gorakorrak sortzen du. PROIEKTUA “Eurôpêko jende askorentzat, noski, New Amsterdam’i buruzko faktuak garrantzigabeak ziren. Nahikoa zitzaien ikuspegi osoki fiktizio bat. Behar zuen gauza bakarra hau zen: hiri bat denari buruzko euren idearekin bat egitea [...]”2 1972an, Frantziar grabatzaile batek, Jollain’ek, New Amsterdam’en txoribista-ikuspegi bat bidali zuen mundura. Osoki faltsua da; komunikatzen duen informazioko ezer ez dago errealitatean oinarrituta. Alta, Manhattan-proiektuaren irudikatze bat da ― agian istripuzkoa ― zientzia-fikzio urbano bat. Irudiaren kentroan nabarmenki Eurôpêarra den harresi-hiri bat dago. Hiri horren izateko arrazoia, Amsterdam originalarena bezala, portu linear bat da. Portua hiriaren luzeran hedatzen da eta hirirako irisbide zuzena ematen du. Eliza bat, merkatu finantzial bat, udaletxe bat, justiziaren jauregi bat, espetxe bat, eta, harresitik kanpo, hospitale bat. Horiek osatzen dute ama-zibilizazioaren aparatua. Hirian, Mundu Berrian egotearen lekukotza ematen duen gauza bakarra animale-larrua traktatu eta gordetzeko instalazioen kopuru haundia da. Harresietatik kanpo, ezkerretara, zabalgune bat dago. Zabalguneak ― 50 urtera ozta-ozta iristen den existentziaren ondoren ― hasiera berri bat prometitzen duela ematen du. Hasiera berri horri forma ematen dion systêma egituratu bat da. Systêma hori gutxi-asko identikoak diren blokez osatzen da. Bloke horiek, beharra sortuko balitz, uharte osoan zehar zabal litezke. Blokeen rythmoa Broadway-itxurako diagonale batek eteten du. Uhartearen landagunea aldakorra da, ordokitik menditsura, basatitik lasaira; klima alternatu egiten dela ematen du, Mediterranear udetatik (harresi-kanpoa azukre-kainabera zelai bat da) negu (larru-ekoizle) gorrietara. Maparen osagai guztiak Eurôpêarrak dira; baina, euren kontextutik bahituta eta uharte mythiko batetara transplantatuta. Osotasun berrezagutezin ― eta, hala ere, osoki zehatz ― batetan berrosatzen dira: Eurôpê utopiko batetan. Eurôpê utopiko

New Amsterdam’en gaineko txoribista-ikuspegia, eraiki bezala ― “Ipar Amerikar barbarismoak” bidea ematen dio “Eurôpêar fintasunari.”

Manhattan’en mamu-salerostea, 1626.

19

hori konpresioaren eta densitatearen produktu bat da. Jada, gaineratzen du grabalariak, “hiria entzutetsua da bere biztanle-kopuru erraldoiagatik [...]”. Hiria ereduen eta aurrekarien katalogo bat da: Mundu Zaharrean barreiatuta dauden elementu desiragarri guztiak leku bakarrean bilduta, azkenean. KOLONIA Indiarrak beti egon dira bertan: Weckquaesgeck’ak hegoaldean, Reckgawawack’ak iparraldean, biak-ere Mohikar tribuak. Indiarrak alde batetara utzita, Henry Hudson’ek 1609an aurkitu zuen Manhattan. “Indietara iparraldetik iristeko bide berri bat” bilatzen ari zen, Herbehereetako Ekialdeko Indietako Konpainiaren izenean. Lau urte beranduago, indiar etxolen artean, Manhattan’ek lau etxe hartu zituen (hau da, Mendebaldeko begiek etxetzat har zitzaketenak). 1623an, 30 familiak Holandatik Manhattan’erako itsasbidea egin zuten, bertan kolonia bat ezartzeko asmoz. Euren artean zegoen Cryn Fredericksz ingeniaria, zeinak hiriaren antolatzeko gidalerro idatziak eramaten baitzituen. Euren herrialde osoa giza-egintza bat denez, Herbeheretarrentzat ez dago “istripurik.” Euren amerri fabrikatuaren parte izango balitz bezala planifikatu zuten Manhattan’eko kokagunea. Hiri berriaren bihotza gotorleku pentagonal bat izango zen. Fredericksz’ek “24 oin [7.3 metro] zabal eta 4 oin [1.2 metro] sakon den ur-erretena zuinkatu” behar zuen. “Ur-erretenak laukizuzen bat inguratzen du. Laukizuzenak 1,600 oineko [488 metro] hedadura du uretatik atzerantz eta 2,000 oineko [610 metro] zabalera.” “Ur-erreten inguratzailearen kanpoaldea goian azaldu bezala zuinkatu ondoren, 200 oin [61 metro] zuinkatu behar dira barnealdean, A, B, C diren hiru aldeen luzeran. Honen helburua landerritarren bizitzetxeak eta euren baratzeak bertan lekutzea da. Gainontzekoa hutsik utz daiteke, etorkizunean etxe gehiago eraik daitezen [...].”3 Gotorlekuaren kanpoaldean, ur-erretenaren beste aldean, 12 landetxe antolatu behar ziren, ur-erretenen bidez bereiziten ziren orube laukizuzenez osatutako systêma baten arabera. Baina, “pattern symmetriko garbi hori, konpaniaren Amsterdameko bulegoetako segurtasunean eta konfortean kontzipetua, desegokia gertatu zen Manhattan’en muturreko orube hartarako [...].” Gotorleku txikiago bat eraiki zen; hiriaren gainontzeko atalak modu nahikoa desordenatuan antolatu ziren. Herbeheretarren ordenerako senak beste behin soilki agertu zuen bere burua: kolonoek, hondo-arrokaren gainean, hiriaren kentroraino iristen zen ubide bat zulatu zutenean. Ubidearen bi aldeetan bi isurialdeko herbeheretar etxe tradizionalen multzo bana zegoen. Honek ilusio bati eusten zion: Amsterdam Mundu Berrira transplantatzea arrakasta bat izan izanaren ilusioari.

1626an Peter Minuit’ek Manhattan’eko uhartea erosi zien “indiarrei” 24 dollarren truke. Baina transakzio hau aizunkeria bat da; saltzaileak ez ziren proprietatearen jabeak. Ez ziren bertan bizi ere. Bisitariak baino ez ziren. AURRESATEA 1817an, Manhattan’en okupazio “final eta konklusiboa” erregulatuko duen modeloa diseinatzea eskatzen zaie Simeon De Witt’i, Gouverneur Morris’i eta John Rutherford’i. Lau urte beranduago honakoa proposatzen dute ― hiriaren parte ezaguna eta ezagutezina bereizten dituen demarkazioaren gainean: iparraldetik hegoaldera doazen 12 etorbide eta ekialdetik mendebaldera doazen 155 kale. Ekintza sinple horrekin 13 x 156 = 2,028 blokeko hiri bat deskribatzen dute (istripu topographikoak alde batetara utzita): gainerako lurralde guztia eta uhartearen etorkizuneko aktibitate guztia simultaneoki kapturatzen dituen matrix bat. Manhattan’eko Sareta. Autoreen hitzetan, “Saretaren Apotheôsi” honek “ondasun higiezinen erostea, saltzea eta hobetzea” erraztuko ditu ― “gogo ez-sophistikatuei eragiten dien erakarpen sinplearekin.”4 Gaur egun, uhartearen gainean gainjarri zenetik 150 urtera, interes komertzialen epelaburkeriaren symbolo negatibo bat da oraindik. Egiaz, Mendebaldeko zibilizazioan egin den aurresate-ekintzarik ausartena izan da: zatitzen duen landa, okupatugabea; deskribatzen duen populazioa, konjekturala;

Manhattan’eko Sareta, Batzordekideen proposizioa, 1811 ― “zatitzen duen landa, okupatugabea; deskribatzen duen populazioa, konjekturala; lekutzen dituen eraikinak, mamuak; barnebiltzen dituen aktibitateak, inexistenteak.”

21

lekutzen dituen eraikinak, mamuak; barnebiltzen dituen aktibitateak, inexistenteak. TXOSTENA Batzordekideen txostenaren argumentazioak Manhattan’en performantzearen gako-stratêgia bilakatuko den zerbait aurkezten du: intentzio errealen eta intentzio adiarazien arteko deskonekzio drastikoa. Formula honek no-man’s-land kritiko bat sortzen du. Bertan, Manhattanismoak bere anbizioak gauzatzen ahal ditu. “Haien atentzioa deitu zuen lehen gaietariko bat hau izan zen: arazoa bideratzeko forma eta modu egokia hautatzea. Alegia, kale lerrozuzenetara mugatu ala ustezko hobekuntzetariko zenbait adoptatu; hau da, zirkuluak, obaleak nahiz izarrak. Izan ere, forma hauek egiazki edertzen baitzuten plangintza, erosotasunaren eta utilitatearen arloan eragiten zituzten efektuak zirenak zirela ere. Gaia aztertzean, ezin izan zuten faktu bat burutik kendu: hiri bat, nagusiki, gizakientzako bizitzetxeek osatzen dutela, eta alde zuzeneko nahiz angulu zuzeneko etxeak direla eraikitzeko merkeenak, eta bizitzeko erosoenak. Hausnarketa argi eta sinple hauen efektua erabakigarria izan zen […].“ Manhattan polemikê utilitario bat da. “Askorentzat sorpresa bat izan daiteke aire freskoaren onurarako eta osasunaren zaintzarako hain espazio huts gutxi utzi izana, eta gutxi horiek ere txiki-txikiak izatea. Zalantzarik gabe, New York hiria Sena edo Thames bezalako erreka txiki

baten ondoan egon izan balitz, espazio zabalen kopuru haundi bat beharrezkoa zatekeen; baina Manhattan besarkatzen duten itsas-beso haundi horiek pekuliarki atsegina egiten dute egoera, bai osasunari eta plazerrari dagokionean, bai erosotasunari eta komertzioari dagokionean; beraz, arrazoi horien ondorioz lurraren prezioa hain ezohikoki haundia zenez, egokia zirudien oikonomiaren printzipioei beste egoera batetan ― zuhurtziaren diktatuarekin eta betebeharraren zentzuarekin bat ― ukan lezatekeena baino influentzia haundiagoa aitortzea….“ Manhattan kontra-Paris bat da, anti-London bat. “Batzuentzat sorpresa bat izan daiteke uharte osoa hiritartu ez izana; beste batzuentzat alaitasun-iturri bat izan daiteke Batzordekideek Txinatik alde honetarako edozein lekutan biltzen dena baino populazio haundiagoarentzako espazioa zuzkitu izana. Aspektu honetan, lurraldearen formak gidatu ditu […]. Eremu marratuaren hedaduran labur gelditu izanak expektazioak zapuztuko zituzkeen, eta urrunago joan izanak espekulazioaren izpiritu kaltegarria materialez horni zezakeen […].“5 Sareta, beste ezeren gainetik, espekulazio kontzeptual bat da. Bere itxurazko neutralitatea gora-behera, uhartearentzako programma intelektual bat inplikatzen du: topographiarekiko eta preexistentziekiko erakusten duen indiferentziaz, eraikuntza mentalak errealitatearen gainean duen nagusitasuna aldarrikatzen du. Bere kale eta blokeen antolaketak adiarazten du ezen Saretaren benetako anbizioa naturaren menperatzea dela, edo areago, naturaren obliterazioa bera. Bloke guztiak berdinak dira; euren berdintasunak, bat-batean, baliogabetu egiten ditu hiri tradizionalen diseinua gidatu izan duten artikulazio-systêma eta diferentziazio-systêma guztiak. Saretak irrelebante bihurtzen ditu arkhitekturaren historia eta hirigintzaren ordura arteko irakasgai guztiak. Saretak balio formalen systêma berri bat garatzera behartzen ditu Manhattan’en eraikitzaileak. Bloke bat bestearengandik bereizgarri egiteko stratêgiak asmatzera behartzen ditu. Saretaren disziplina bidimensionalak, era berean, anarkhia tridimensionalerako askatasun aurrez-amestugabe bat sortzen du. Saretak kontrolaren eta deskontrolaren arteko oreka berri bat definitzen du. Oreka berri horretan, hiria ordenatua eta fluxukorra izan daiteke aldi berean, khaos zurruneko metropoli bat. Inposizio honek betiko immunizatzen du Manhattan (beste) ezein interbentzio totalitarioren aurka. Kontrol arkhitekturalaren azpian eror daitekeen eremu posiblerik haundiena bloke bakuna da. Ego urbanistikoaren unitate maximoa bloke bakun horren baitan garatzen da. Ez dago inongo itxaropenik bezero edo arkhitektô bakar batek uhartearen eremu haundiagoak dominatu ahal izan ditzan. Ondorioz, intentzio bakoitza ― ideologia arkhitektural bakoitza ― bere osotasunean errealizatu behar da blokearen mugen baitan. Manhattan finitua denez eta bere blokeen kopurua betiko finkatuta dagoenez, hiria ezin da modu konbentzional batetan hazi.

23

Beraz, bere plangintzak ezin du denboraren iraupenean statiko iraungo duen konfigurazio eraiki zehatz bat deskribatu; aurresan dezakeen gauza bakarra hau da: edozer gertatzen dela ere, Saretaren 2,028 blokeen baitan gertatu behar izango duela. Horren ondorioa argia da: giza-okupazio forma bakoitza lehenaldiko beste baten gainean bakarki ezar daiteke. Hiria epeisodioen mosaiko bat bilakatzen da. Epeisodio bakoitzak bere bizi-aldia du eta elkarren artean lehiatzen dute Sareta den bitartekoaren bidez. IDOLOA 1845ean hiriaren modelo bat erakusten da. Hasieran, hirian bertan. Gero, Manhattan’en auto-idolatria hazkorra justifikatzen duen objektu bidaiari bezala. “Metropoli haundiaren duplikatu bat” da: “New York’en fac-simile perfektu bat. Hiriko kale, lur-sail, eraikin, etxola, parke, hesi, zuhaitz eta gainerako objektu guztiak errepresentatzen ditu [...]. Modeloaren gainean estalki bat dago. Zizelkatutako zur-lan ornamental bat da, arkhitektura Gothikozkoa. Olio-pintura hoberenen bidez, hiriko negozio-estabilimentu nagusiak errepresentatzen ditu. Erreligioaren eikônak eraikuntzaren eikônek ordezkatzen dituzte. Arkhitektura da Manhattan’en erreligio berria. TAPIZA 1850erako, New York’eko populazio leherkorrak ― monstru-olatu bat bailitzan ― Saretako gainerako espazioa irenstearen posibilitateak erreala dirudi. Larrialdi-planak egiten dira oraindik erabilgarri dauden parke-orubeak erreserbatzeko, baina “gaiaz eztabaidatzen ari garen bitartean hiriaren populazio aurrerakorra euren gainean zabaltzen ari da eta gure irismenetik at jartzen ari ditu….”7 1853an, Estimazio eta Balorazio Batzordekideen izendapenarekin, arrisku hau saihestu egiten da. Batzordekideek parke batentzako lurra erosi eta neurtu behar dute Bostgarren eta Zortzigarren etorbideen eta 59. eta 104. (beranduago 110.) kaleen artean designatutako eremu batetan. Central Park, Manhattan’eko aisialdi-instalazio nagusia izateaz gain, Manhattan’en progresuaren erregistroa da: kulturak natura atzean utzi izanaren drama erakusten duen naturaren preserbazio taxidermiko bat da. Sareta bezala, fede-jauzi kolosal bat da; deskribatzen duen kontrastea ― eraikiaren eta eraikigabearen artekoa ― ia ez da existitzen. “Iritsiko da New York eraikita egongo den unea. Une horretan, berdintze-lan eta betetze-lan guztia eginda egongo da. Une horretan, uhartearen formazio pintoreskoki bariatu eta arrokatsua beste zerbait bilakatuko da: kale zuzen eta monotonoen ilaraz eta ilaraz eta eraikin zutituen pilaz osatutako formazio bat. Parkeko akre gutxi batzuek salbu, jada ez du ezerk iradokiko gaur egungo gainazal bariatua.

Naturaren manipulazioa: “Zuhaitzak mugitzeko Mekhanêa […] zuhaitz haundiagoak transplanta zitezkeen, eta, horrela, landaketaren eta azken itxuraren arteko aldea murrizten zen […].”

Central Park, Saretaren gainean txertatutako Arkadiar Tapiz synthetikoa (planoa, c. 1870).

25

“Orduan, gaur egungo lurraldearen ingerada pintoreskoaren balio ordainezina bereziki nabarmenduko da, eta lurraldeak bere helburuak betetzeko duen adaptabilitatea osoki berrezagutuko da. Beraz, desiragarria ematen du bere ingerada leun eta uhinkoiekin nahiz bere skênê pintoresko eta arrokatsuarekin ahalik-eta gutxien interferitzeak. Desiragarria ematen du, halaber, bereziki indibidualak eta kharaktêristikoak diren landagune-efektuen iturburu hauek areagotzen eta zuhurki garatzen saiatzeak, modu azkarrean eta bitarteko legitimo guztien bidez….“8 “Ahalik-eta gutxien interferitzea,” baina bestalde “landagune-efektuak areagotu eta garatzea”: Central Park preserbazio-operazio bezala irakur daiteke. Alta, hori baino gehiago, manipulazioen eta transformazioen serie bat da, diseinatzaileek “gorde” duten naturaren gainean burutua. Bere lakuak artifizialak dira, bere zuhaitzak (trans)plantatuak, bere istripuak ingeniatuak, bere gertakariak sustengatuak ― elkarren arteko uztartzea kontrolatzen duen azpiegitura ikusezin baten bidez. Elementu naturalen katalogo oso bat bere kontextu originaletik hartzen da, eta naturaren systêma batetan berkonstituitzen eta konprimatzen da. Systêma horren eraginez, Mall izeneko merkataritza-gunearen lerrozuzentasuna ez da Ramble izeneko ibilbidearen informalitate planifikatua baino formalagoa. Central Park Arkadiar Tapiz synthetiko bat da. DORREA London’eko Erakustazoka Internazionala 1851n burutzen da Crystal Palace jauregian. Adibide inspiratzaile honek Manhattan’en anbizioa pizten du. Bi urteren buruan, bere azoka proprioa antolatu du, eta beronen nagusitasuna aldarrikatzen du, ia aspektu guztietan, gainerako Amerikar hirien gainean. Une horretan ― Sareta omnipresenteaz gain ― hiria ozta-ozta zabaltzen da 42. Kaletik iparraldera. Wall Street inguruak salbu, hiriak landatar itxura du: belarrez estalitako blokeen gainean etxe bakarrak barreiatzen dira. Azoka, Bryant Park bilakatuko denaren gainean inplantatua, bi egitura kolosalek ezagugarritzen dute. Egitura hauek presentzia osoa hartzen dute euren inguruaren baitan. Eskala berri bat ematen diote uhartearen zerulerroari eta errazki dominatzen dute. Lehen egitura London’eko Crystal Palace jauregiaren bersio bat da; alta, blokeen zatiketak luzera jakin batetik haragoko egiturak mugatzen dituenez, gurutze-formako egitura bat da. Gurutzearen intersekzioa kupula batek estaltzen du: “Bere saihets estuek desegokiak dirudite bere tamaina haundiari eusteko: zeru urrunera hegan egiteko inpaziente dagoen globo zabaldu baten itxura du […].”9 Bigarren egitura, konplementarioa, 42. Kalearen beste aldean dagoen dorre bat da: Latting Behatokia. 350 oineko [107 metro] garaiera du. “Babel’eko Dorrea alde batetara uzten badugu, agian Munduko lehen Zerruaraskari izenda daiteke […].”10

Latting Behatokia.

Elisha Otis’ek igojaisgailua aurkezten du ― antiklimaxa deskorapilatze bezala.

27

Burdin-euskarridun zurez eraikita dago. Bere oinarrian dendak daude. Lurrunezko igojaisgailu batek lehen eta bigarren solairuetako eskaileraburuetarako irisbidea ematen du. Bertan teleskopioak daude instalatuta. Lehen aldiz, Manhattan’eko biztanleek euren domeinuak beha ditzakete. Uhartearen osotasunaren zentzu bat ukatea uhartearen beraren mugez jakitun izatea da, bere barnebiltasunaren ezeztaezintasunaz jakitun izatea. Konszientzia berri honek Manhattan’eko biztanleen anbizio-eremua mugatzen badu ere, anbizio horren intensitatea areagotu baino ez du egiten. Hau bezalako goitiko behatzeak ohikoak bilakatzen dira Manhattanismoaren baitan; behatze hauek sortzen duten auto-konszientzia geographikoak energeia kolektibo sugarrak pizten ditu, helburu megalomaniako partekatuak. SPHAIRA Manhattan’eko Crystal Palace jauregian, Erakustazoka goiztiar guztietan bezala, juxtaposizio sinesgaitz bat gertatzen da. Alberrikako Victoriar salgaien ekoizpen burugabe batez osatzen da juxtaposizioa. Mekhanêek bakantasunaren tekhnikêak mimetizatzea lortu dutenez gero, objektuaren dêmokratizazioa ospatzen dute salgaiek. Erakustazoka, era berean, egiazki berriak eta iraultzaileak diren tekhnikê eta asmakuntzaz betetako Pandoraren kutxa bat da. Nahiz-eta elkarren artean erabat inkonpatibleak izan, ebentualki uhartean zehar askatuko dira guztiak. Masa-garraiorako modu berrien artean, adibidez, lurrazpiko, lurgaineko eta lurretik altzatutako systêmen proposizioak daude. Systêma bakoitza razionala da bere baitan, baina, guztiak simultaneoki aplikatuko balira, erabat suntsituko lukete elkarren logikêa. Aitzitik, kupula den kaiola kolosalean barnebilduta, tekhnologia berrien Galapago Uharte bat bihurtuko dute Manhattan. Bertan, egokienaren biziraupenaren kapitulu berri bat imminentea da. Oraingoan, mekhanê-espezieen arteko borroka bat da. Sphairako erakusgaien artean, beste guztien gainetik, Manhattan’en aurpegia (eta, neurri txikiagoan, munduarena) eraldatuko duen asmakuntza bat dago: igojaisgailua. Espektakulu theatral bat bailitzan aurkezten zaio publikoari. Elisha Otis, asmatzailea, plataforma igokari baten gainean muntatzen da. Aurkezpenaren atal nagusia dela dirudi. Alta, plataformak mailarik altuena iritsi duenean, laguntzaileak daga bat aurkezten dio Otis’i. Zetazko kuxin batetan aurkezten dio daga. Asmatzaileak labana hartzen du. Antza, bere asmakuntzaren elementurik funtsezkoena erasotzeko asmoa du: plataforma gorantz altzatu duen kablea. Kableak plataformaren erorketa saihesten du. Otis’ek kablea mozten du; hautsi egiten da. Ez da ezer gertatzen. Ez plataformari, ez asmatzaileari.

Crystal Palace jauregia eta Latting Behatokia New York’eko lehen Erakustazoka Mundialean, 1853an. Atzealdean agertzen den irudi bikoitza: Trylôn·a eta Perisphaira, 1939ko Erakustazoka Mundialaren thema nagusia. Manhattanismoaren hasieran eta amaieran: orratza eta globoa.

29

Segurtasun-euskailu ikusezin batzuek ― Otis’en argitasunaren erakusgarri ― plataformaren eta lurrazalaren arteko berrelkartzea saihesten dute. Horrela, Otis’ek asmakuntza bat txertatzen du theatralitate urbanoan: antiklimaxa deskorapilatze bat da, ez-gertakizuna garaipen bat da. Igojaisgailua bezala, asmakuntza tekhnologiko bakoitza irudi bikoitz batez haurdun dago: asmakuntzaren arrakastak bere hutsegite posiblearen mamua gordetzen du bere baitan. Mamu-hondamendi hori ekiditeko bideak ia asmakuntza originala bezain inportanteak dira. Otis’ek thema berri bat aurkeztu du. Uhartearen etorkizuneko garapenaren leitmotiv bilakatuko da thema hori: Manhattan inoiz gertatzen ez diren hondamendi posibleen metaketa bat da. KONTRASTEA Latting Behatokiak eta Crystal Palace jauregiaren kupulak kontraste arkhetypiko bat aurkezten dute. Kontraste hau agertu eta desagertu egingo da Manhattan’en historiaren iraupenean, haragiztatze beti-berritan. Orratzak eta globoak Manhattan’en hiztegi formalaren bi muturrak errepresentatzen dituzte eta bere hautu arkhitekturalen kanpo-mugak deskribatzen dituzte. Orratza, Saretaren baitan, lekutze bat markatzen duen egiturarik lirain eta bolumen gutxikoena da. Inpaktu physiko maximoa lur-konsumo arbuiagarri batekin konbinatzen du. Esentzialki, barnealderik gabeko eraikin bat da. Globoa, mathêmatikoki, kanpo-azal minimo baten baitan barne-bolumen maximo bat barnebiltzen duen forma da. Objektu, jende, eikônographia eta symbolismoak absorbitzeko gaitasun promiskuoa du; bere baitan duten koexistentziaren faktu soilaren bidez jartzen ditu harremanetan horiek guztiak. Zentzu askotan, Manhattanismoak arkhitektura bereizi eta identifikagarri bezala duen historia bi forma hauen arteko dialektikê bat da. Orratzak globo bilakatu nahi du, eta globoa, aldian-aldian, orratz bihurtzen saiatzen da ― zehar-fertilizazio honek zenbait hybrido arrakastatsu ekarri ditu. Hybrido horietan, orratzaren atentzioa erakartzeko gaitasunak eta apaltasun territorialak sphairaren harkortasun frogatuarekin bat egiten dute.

323