De taal- en spraakontwikkeling van de kleuter

Alert zijn voor alarmsignalen tijdens het contactmoment K1

Ellen Rombouts, PhD(KU Leuven)

Symposium “Kleuters in ontwikkeling”, VWVJ 15 november 2019

De kleuter in ontwikkeling (3 – 4 jaar)

▪ Taal

▪ Meertaligheid

▪ Spraak

▪ Stotteren

▪ Mondgewoonten

Taal

Vorm

Woordvorm

Zinnen vormen

Inhoud

Begrijpen

Verbandenleggen

Gebruik

Functie

Sociale regels

Oog voor kind én omgeving

Taal: factoren

<div>Icons made by <a href="https://www.flaticon.com

Zinnen van minstens 3 woorden

Zinnen aan elkaar plakken: “en dan … en dan … en dan…”

Wie/wat/waar - vragen

Typische foutjes:

meerlettergrepige woorden (milionade)

herhalingen, haperingen, zoeken naar woord

meervouden (paarten, dosen, schippen, zwembatten)

lidwoorden de/het verwisselen (de boek)

Taal van het kind: Wat kan je verwachten op 3 jaar?

www.kindentaal.be

Foutjes:

voegwoorden maar/of/want/omdat = afwezig of fout

zelf verzonnen woorden (uitslikken)

verleden tijd (brengen/brengde/gebrengd)

Ik is recht bij de wei hardgeloopt, ikke

Trailer is ook lampjes, blauwe

Ik heb al gedrinkt, mama

Ik heb heel veel slokjes genemen

Ik heb de stoel omgeslaagd

Dat vind ik niet beterder

Taal van het kind: Wat kan je verwachten op 3 jaar?

www.kindentaal.be

Taal van het kind: Wat moet het kind kunnen/doen?

Gereviseerde Minimum Spreeknormen

2;06-3;00 jr Begrijpt 3-woord zinnenMaakt 2-woord uitingenWoordopbouw nog onvolledig

3;00-3;06 jaar Maakt 3 tot 5-woord uitingenOngeveer de helft is verstaanbaar (!)

3;06-4;00 jaar Vertelt spontaan een verhaaltje50-75% verstaanbaar

(Goorhuis-Brouwer, 2007, p.16 )

4;00-5;06 Kan verhaaltje vertellen ahv plaatjesMaakt enkelvoudige zinnen79-90% verstaanbaar

>5;06 jaar Goed gevormde ook samengestelde zinnenGoed verstaanbaar

Taal van het kind: Wat moet het kind kunnen/doen?

(Goorhuis-Brouwer, 2007, p.16 )

Gereviseerde Minimum Spreeknormen

▪ Aanbod: lezen ouders voor?, spelen samen spelletjes?, …

▪ Meertalig?Welk aanbod (wie) in elke taal? Is hier een vaste structuur in?

▪ Gevarieerd brabbelen op 12 maanden?

▪ Familiale spraak- en taalproblemen?

▪ Begrijpt jouw kind jou goed als je iets vraagt?

▪ Kan jouw kind al zinnetjes maken (woorden aan elkaar)?

▪ Kan jij goed verstaan wat jouw kind vertelt of zegt?

Taal anamnese

Opleiding JGZ - Module Jonge Kind - Screening van

taalontwikkeling10

Bij follow-up (vermoeden mogelijk taal/spraak problemen):

peuters: consultatiebureaus kind en gezin

kleuters: kleuterleidsters, zorgcoördinatoren, CLB

Basiskennis taalontwikkeling

Mijlpalen bereikt?

• Bevraging ouders en observatie

• Van Wiechen-onderzoek

• SNEL: vragenlijst (1-6 jr)

https://www.kindentaal.nl/snel-test

Spontane taal van het kind

Laat kind iets meenemen wat die graag heeft of kiezen uit speelhoekje(begin hierover gesprekje met kind: wat heb je daar?)

Integreer observatie in andere metingen(bv. ‘waar is jouw mond?’, ‘geef ... maar aan mama’)

Ben je onzeker? Gebruik SNEL als ‘handleiding’(begrip en productie)

Taal observatie

Follow-up: SNEL, voorbeeld, items

https://www.kindentaal.nl/snel-test

Sommige kinderen hebben tijd nodig om te acclimatiseren -> laat hen pas vertellen als ze zich meer op hun gemak voelen.

Kind is heel verlegen en zegt niets? Bevraag of dit thuis ook zo is.

Kind praat opnieuw als ‘baby’: soms regressie bij nieuw broertje/zus. Deze fase gaat voorbij.

Kind praat maar is heel moeilijk verstaanbaar?

-> follow-up onderzoek (zie minimumnorm van 50% verstaanbaar)

Logopedie in K3 bij individuele spraakklankjes?

Nog niet echt nodigSommige logopedisten verkiezen dit omwille van lezen in L1

Taal observatie

Signalen voor tragere of atypische taal/spraak ontwikkeling?

1. Wat je vaststelt bespreken met ouders en nagaan of ze hier zorg over hebben

2. Toetsen bij leerkracht

3. Evt. uitnodigen voor eerste verdiepend onderzoek om de taal en spraakontwikkeling te toetsen aan andere ontwikkelingsdomeinen

4. Na integratie van alle info zo nodig verwijzen.

Taal observatie

Follow-up: Van Wiechenschema

https://www.ggdghorkennisnet.nl/?file=656&m=1310474916&action=file.download

Follow-up: EPV

Vermoeden atypische sociale interactie

• EPVs: Evaluatie pragmatische vaardigheden (6-30m)

gebruik taal in sociale context (intenties, reageren, conversatie, …)

Beslissingsschema: geen probleem, op te volgen, verder onderzoek

EPV, voorbeeld item

Spontane taal van het kind

Taalaanbod vanuit ouder

Interageren ouders met kind?

Druk op kind?

“neen dat is verkeerd.”“Zeg het eens juist.”

Onaangepast aanbod?

Meegeven taaladviezen aan ouders

Taal observatie

Taaladviezen: Hoe en waarom?

▪ Gebruik concrete voorbeelden om kind te situeren tovleeftijdsgenoten

▪ Wijs ook op sterktes

▪ Betrek ouders actief: zij kunnen taal ondersteunen en stimuleren (adviezen)geef adviezen mee naar huis (brochure, website)

▪ Stel samen actieplan op – enkele concrete handelingen die ouders ondernemen (bv. elke avond 1 verhaaltje).

Taaladviezen: Hoe en waarom?

▪ Kinderen leren vanuit natuurlijk aanbod

Kinderen nemen taal op als spons (natuurlijk vermogen)

Meer taalaanbod doorheen de dag = meer leerkansen

Volwaardige gesprekspartner, vermijd kinderlijke taal

Taaladviezen: Hoe en waarom?

▪ Kinderen leren vanuit natuurlijk aanbod

– Voorlezen

– Spelletjes

– Liedjes

– Bouw vaste momenten in (bv. avondritueel)

– Voortdurend aanbod geven

• Beschrijf wat jij of het kind doen

• Expansie

Taaladviezen: Hoe en waarom?

▪ Het kind volgen eerder dan ‘sturen’

Het vertellen op zich is belangrijker dan op een juiste manier vertellen

Nadruk op spontaan en natuurlijk vertellen, niet dwingen tot …

Taaladviezen: Hoe en waarom?

▪ Het kind volgen eerder dan ‘sturen’

– Impliciet verbeteren

– Aandacht volgen en hier samen over praten

– Oogcontact (zelfde hoogte)

– Geef kind tijd en ruimte om te vertellen

• Opletten voor té sturende communicatie

– Stel open vragen

– Durf stiltes te laten vallen tijdens vertel- en leesmomenten

– Vermijd “zeg eens na”

Stimuleer zoveel mogelijk taal

Voorlezen, vertel voortdurend wat jij/het kind doet

Maak vaste rituelen: liedjes, verhalen, …

Leg geen druk op het kind

Laat in eigen tijd rustig vertellen

Niet expliciet corrigeren

Stiltes zijn ok!

Ga steeds in op wat het kind vertelt of boeit

als het kind niets vertelt, praat dan over waar het kind naar kijkt of mee speelt

ga verder op wat het kind zegt of doet

Taaladviezen overzicht

Meertaligheid

Meertaligheid - achtergrond

Simultane taalverwerving = 2 of meer talen vanaf geboorte

Onderlinge verschillen groter dan bij monolinguale kinderen

Taal kan later op gang komen

Zelfde taalontwikkelingsproces als monolinguale kinderen. Niet noodzakelijk in beide talen zelfde fase

Meertaligheid - achtergrond

Successieve taalverwerving = 2 of meer talen vanaf 3;00 jaar

Best zo vroeg mogelijk en zoveel mogelijk aanbod Nederlands

‘stille periode’ mogelijk

Verwerving eerste taal geeft opstapje naar 2de taal

Mogelijke taal en cultuur-shock

Meertaligheid

Signaal voor taalprobleem

Kind krijgt geen énkele taal onder de knie

-> brabbelde kind gevarieerd op 12 maanden?

Taalproblemen

Oorzaak moeilijk te achterhalen bij meertaligheid

Normale fenomenen:

kind wil niet meer praten (stille periode)

kind gebruikt woorden uit ene taal in andere taal(“dat is chouette”)

woordvolgorde in ene taal volgens andere taal(“ik morgen naar oma gaan”)

vreemd accent

Toch bezorgd? Logopedist met specialisatie meertaligheid: https://www.taalbrug.be/databank-afgestudeerden

Meertaligheid - Advisering

Aandachtspunten

• Goed nadenken over motivatie / toekomst

• Beide talen positief in beeld stellen

• Culturele verschillen in opvoeding / taalaanbod

• Ouders bieden de taal aan die ze goed beheersen

• Indien ouders Nederlands niet goed machtig zijn

→ via andere wegen zoveel mogelijk aanbod geventelevisie, bij vriendjes spelen, namiddagactiviteiten (in lokale bibliotheek)

https://www.uitinvlaanderen.be/agenda/search?kleuters=1

• Beide talen evenwichtig aanbieden

• Duidelijke afspraken maken:

– “één persoon één taal” strategie

– “één plek één taal” strategie (woordenschat)

Taaladviezen meertaligheid overzicht

Articulatie

Itt taal is spraak = motoriek

– Motorisch in staat zijn de individuele klanken of opeenvolgende klanken uit te spreken

– Kinderen die klanken verwisselen, maar wel juist kunnen uitspreken = taalprobleem (fonologisch probleem), geen spraakprobleem

De meeste klanken verworven behalve /r/ en /s/

Uitspraak van lettergrepen:

• clusters moeilijker dan individuele klanken (NIET som van de delen): /kn/ k + n

• moeilijkheidsgraad: motoriek/combinatoriek is autonome factor

• vooral clusters met /s/, /r/ en /l/

SNEL: verstaanbaarheidscriterium 50%

Meestal nog te vroeg om aan individuele klanken te werken. Pas ten vroegste vanaf K3/L1 (nog niet de /r/ en /s/).

Observatie articulatie

Stotteren

Stotteren

▪ Begint vaak tussen 3-5 jaar

▪ Sommigen groeien hier spontaan uit

▪ Kleuters zijn typisch niet-vloeiend (“euh’”)

▪ Echter, opletten voor afwachtende houding

Haperen IN het woord

• Oma, gi-gi-gi-gisteren zijn we na-na-naar de ker-ker-kermisgeweest.

• naar de k-k-k-kermis

• Niet stotteren = ‘Euhm, oma, oma, en weet je wat? Gisteren, euhm gisteren zijn we naar, naar de..., naar de kermis geweest’...

Negatieve reacties van ouderalé, zeg het nu gewoon. Zeg het nog eens in één keer.

Negatieve reacties van kindgrimassen, stoppen met praten bij blokkering, bewegingen, frustratie

Stotteren observeren

Screening Lijst voor Stotteren; voor kinderen tussen 2 en 7 jaar.https://www.stotteren.nl/ouders/screeningslijst-voor-stotteren-sls.html

Bij twijfel of bezorgdheid ouders: vragenlijst voor ouders

Huisarts (attest) -> logopedist (stottertherapeut!)

Lijst stottertherapeuten in de buurt:

https://www.vvl.be/logopedisten

Stotteren - doorverwijzen

Analoog aan taaladviezen

Vermijd: ‘denk eerst goed na’, ‘probeer nog eens een beetje trager’, adem eerst rustig in’

Laat het kind uitspreken, vul niet aan, geef voldoende tijd

Geef het kind positieve aandacht: het gaat over wat het kind vertelt en niet hoe.

http://www.stotteren.be/stotteren/tips-voor-ouders/

Stotteren – Adviezen voor ouders

Mondgewoonten

Mondgewoonten

Voortdurend open mond?

Is het kind verkouden?

Neen?– Bevraag aan ouders: zit kind altijd met open mond?

– Indien ja, even laten langsgaan bij huisarts

Mondgewoonten

Duimzuigen / speen tijdens de dag?

– Gradueel afbouwen, gestructureerd• Eerst specifieke momenten, dan momenten opbouwen• Beloningssysteem• Duimzuigen: evt. eerst ‘vervanging’ (doekje)

– Niet tijdens potentieel stressvolle momenten (zoals nieuwe broer/zus)

Waarom? Voorkomen scheefstand tandenMoet volledig (dag/nacht) afgeleerd zijn voor orthodontische behandeling

Mondgewoonten

Tongriempje & mondmotoriek

Kan kind tong uitsteken? Tong naar boven richten?

Slokje water nemen zonder morsen?

Bij afwijkende mondgewoontes: naar huisarts (die verwijst indien nodig naar NKO-arts)

Overzicht

Mondgewoontes Voortdurend open mond?

Duimzuigen/speen doorheen dag?

Kan tong naar boven richten?

Taal Anamnese: brabbelen, sociale situaties, meertaligheid

Observeren tijdens contactmomentBevragen ouders (aanbod en kind)

Stotteren Stottert het kind geregeld IN het woord?

Negatieve reacties van kind en/of ouder?

Observeren - samenvatting

Meertaligheid Sociale activiteiten in de buurt voor taalaanbod

Logopedisten met specialisatie meertaligheid(eerst via huisarts)

https://www.taalbrug.be/databank-afgestudeerden

Mondgewoontes Logopedisten die myofunctie behandelen in de buurt (eerst via huisarts)https://www.vvl.be/logopedisten

Stotteren Logopedisten met stotterspecialisatie in de buurt (eerst via huisarts) https://www.vvl.be/logopedisten

Sociale kaart

Informatieve websites

www.stotteren.be

www.kindentaal.be

https://www.kindentaal.nl/snel-test

https://www.stotteren.nl/ouders/screeningslijst-voor-stotteren-sls.html

www.meertaligheid.be

Bronnen

Cocquyt, M., & Zink, I. (2010). EPVS: Een nieuw screeningsinstrument voor de vroege opsporing van kinderen met een risico op communcatieve problemen. Signaal, 73, 20 – 37.

Cocquyt, M., & Zink, I., (2010). EPVs: Lijsten voor Evaluatie van Pragmatische Vaardigheden. Screeninginstrument voor de vroege opsporing van kinderen met een risico op communicatieve problemen. Handleiding. Destelbergen: Sig.

Goorhuis-Brouwer, S., (2007). Gereviseerde minimumspreeknormen (G-ms). Van Horen Zeggen, 48, 14-17.

Spraak en Taalnormen Eerste Lijn (SNEL). (2017). Website Kind en Taal. Te raadplegen op: https://www.kindentaal.nl/snel-test.

Van Wiechen Ontwikkelingsonderzoek 15-54 mnd. (2005). Koninklijk Van Gorcum.

Zink, I., & Lejaegere, M. (2002). N-CDIs: Lijsten voor Communicatieve Ontwikkeling. Aanpassing en hernormering van de MacArthur CDIs van Fenson et al. Leuven/Leusden: Acco.

Zink, I., & Smessaert, H., (2009). Taalontwikkeling Stap voor Stap. Vlaamse Vereniging voor Logopedisten: Herentals.

Hartelijk dank voor jullie aandacht!