Source gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

De puerorum indolequaedam notantur : Facultatilitterarum parisiensi... thesim

proponebat / R. Thamin,...

Thamin, Raymond (1857-1933). Auteur du texte. De puerorumindole quaedam notantur : Facultati litterarum parisiensi... thesimproponebat / R. Thamin,.... 1895.

1/ Les contenus accessibles sur le site Gallica sont pour la plupart des reproductions numériques d'oeuvres tombéesdans le domaine public provenant des collections de la BnF. Leur réutilisation s'inscrit dans le cadre de la loi n°78-753 du 17 juillet 1978 : - La réutilisation non commerciale de ces contenus ou dans le cadre d’une publication académique ou scientifiqueest libre et gratuite dans le respect de la législation en vigueur et notamment du maintien de la mention de sourcedes contenus telle que précisée ci-après : « Source gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France » ou « Sourcegallica.bnf.fr / BnF ». - La réutilisation commerciale de ces contenus est payante et fait l'objet d'une licence. Est entendue par réutilisationcommerciale la revente de contenus sous forme de produits élaborés ou de fourniture de service ou toute autreréutilisation des contenus générant directement des revenus : publication vendue (à l’exception des ouvragesacadémiques ou scientifiques), une exposition, une production audiovisuelle, un service ou un produit payant, unsupport à vocation promotionnelle etc.

CLIQUER ICI POUR ACCÉDER AUX TARIFS ET À LA LICENCE

2/ Les contenus de Gallica sont la propriété de la BnF au sens de l'article L.2112-1 du code général de la propriétédes personnes publiques.

3/ Quelques contenus sont soumis à un régime de réutilisation particulier. Il s'agit :

 - des reproductions de documents protégés par un droit d'auteur appartenant à un tiers. Ces documents ne peuventêtre réutilisés, sauf dans le cadre de la copie privée, sans l'autorisation préalable du titulaire des droits. - des reproductions de documents conservés dans les bibliothèques ou autres institutions partenaires. Ceux-ci sontsignalés par la mention Source gallica.BnF.fr / Bibliothèque municipale de ... (ou autre partenaire). L'utilisateur estinvité à s'informer auprès de ces bibliothèques de leurs conditions de réutilisation.

4/ Gallica constitue une base de données, dont la BnF est le producteur, protégée au sens des articles L341-1 etsuivants du code de la propriété intellectuelle.

5/ Les présentes conditions d'utilisation des contenus de Gallica sont régies par la loi française. En cas deréutilisation prévue dans un autre pays, il appartient à chaque utilisateur de vérifier la conformité de son projet avecle droit de ce pays.

6/ L'utilisateur s'engage à respecter les présentes conditions d'utilisation ainsi que la législation en vigueur,notamment en matière de propriété intellectuelle. En cas de non respect de ces dispositions, il est notammentpassible d'une amende prévue par la loi du 17 juillet 1978.

7/ Pour obtenir un document de Gallica en haute définition, contacterutilisation.commerciale@bnf.fr.

;:QU^DAM -NOT/VNTGR;

FICULTATI UTTERARUM PARISIENSI'

Ad gradus dootoris"rito oapesseiidos' .- .\' ','. X '.

,..THEBJM. 1'BOPONEBAT

,

'.'_ •'.•</•. "'-''"'

':'j-^-^':- ;:':^R/THAMiN\::;^i/-'''';;.v;..;'.";." _ '"""• SCHOi.,F.'NORMAI.tSOI.lM.AI.UWXUS"..'/_;_

.'..-.. \ '"-'.

.COM.OQUIOJIUM'OUM.MAfilSTKK' 1N" -FACUI/FATlfMTTERA1U'M LCODUSENSI - *.;"" ;'"

- .. i\"i.vci:o « COXIIORCKV» i'iiii.bsoi'iii.*: pnoricssqR-

"':'-.'"'

LUTETIiE.PXRTSI0RUM:;>:-;: ;..;• ;.G.\MASSON EDIDIT'-/^:,:; 1̂?5

1 2 0, VIA 1) I C TA ' <C H.O V hf. V A R D".. SAJ N T - G R11M A 1. N»

,Ml)CCC\CV

DE PUEROMM INDOLE

QUzLJDAM NOTANTUR

DE PUEROMMINDOLE

JQ^DAM NOTANTUR:

"'-';'-HCflLTilTl LITTERARUM PJRISIENSI

Ad gradus doctoris rite oapessendos

.: 'fllKSIM l'HOPONEBAT

. . L ,.

R. THAMIN'_,.",' ;. SCHOLAvNORMAMS.OMM ALUMNUS

_

'; \ '*."" "'."' COI.LOQUIOUUM OMM M.VGISTKR IX FACULTATli LITTKRAUUM LUOUUX13XS1

.

."'" '

.IX LYCKO « COXDORCCT » l'HILOSOPHIA3 PROFKSSOR

.

-KUTETL^E PABISIORUM\G. MASSON EDIDIT

.120, YIA DICTA CC ItOIJLEVAIU) SAINT-GERMAIN »

MDCCCXCV

;' Urbis Lugdiini \y :

Minoruni scliolarnnr magistris

- :'}--. )>. D. D. -'-;:'.

QU^DMJ^_

V:V

VV:\VV -V. /Vv'iV:-vV'V;-:r.-^V^V''

DE METHODO OUADAM IN ETIIOLOGIA

Auclore St. Mill, primum manifeslum fuitscientiam quamdam desiderari qua3, cum psy-ehologiie, tum illi, qlia3 ad mores informandds

mores perlincl^ arli annumerarelur et quasimeclium locum leneret, ethologiam dico, veliridolis humanicscientiam.Quam ille non solumadhue infentalam monstravit; sed cl quomodopostea tractanda essct docuit, et vix inveniie

prajcepla adumbravit.IHc vero clari Mill clarus locus eo diligeniius

esl perspieiendus, quod omnes,: qui poslea dehumana indole scripserunt, illumquodam modoreyocaverunt, et illins nilionem prreeeptaqUA

_ 8 T- ~-

secuti sunt. Scientia autem humanre iridolis, utaii St. Mill, non usu et observatione consti-tuenda, sed demonstratione; leges enim rerumhominumque usu et observatiohe parloe semperad universa comprehendenda minime valerent,iiiimd ne necessaria? quidcm viderentur, quodproprium est in scienlia legis cujuslibet. Cumigilur lex quocvis usu parla, nisi majori legisubjecta sit, ad iempussolum vigeatet emenda-lione forsan egeal, nunc a psychologiii3 legibus,utpole majoribus, potius sumenda sunl novacscientia3 principia, quandoquidem necessarioad illas confugiendum, si indolis humanaQquanidam speciem definire ac constiluerc volu-

mus. « Quid plura? leges, quibus indoles cujus-'que propria ihformatur, velul a fonle (juadam, amajoribus illis, quibus mens ipsa regitur, legi-bus defluuni. Nec ullp modo conslilui possunt,nisi ab illis majoribus delrache

,quarum

auxilio videndum cst quomodo lempprum dalaiqua^dam vcl locorum condicipnes ad infor-mandam ihdolem immutandamvovaleant 1. » Siquid falsi permanseril, et pernianebit quidem

scmper in conjecluris ea ratione conquisilis, hoc

i. ST, MILL, Sijsfcm ofLorjh, VI, v, 4.

---''.— 9 —

' " - :

ea causa iiel, quod plerumque illas condicionesviliose noverimus, quarum vis et efTectus cumlegibusmentisconsocieiur.Quaratioheadhibita,elholbgite principia appellare licebit « axiomatamedia » psychologine, quodammodo cum ab his

usu et mera observatione partis legibus, tum abillis majoribus psychologia^ legibus discre-pantia, ila.ut ethologia ipsa quasi e corollariis

constare videalur. Adde quod, ut ail St. Mill,haud aliter nonnullic scienlia3 cpnstituta3 sunt,scilicet quas gra3ce ^n/avuriv, cnxwcv, dy.dvaxiy.rtv

-vocamus, quaj usum conlirmandis lantum pra3-ceplisadhibeant. Sicilla, qua3 dehumana tractatindole, scientia, eo ipso quo magis usu impli-

cala esl, e rerum iurba, quibus obruitur, perinductionem cduci non polest, scd rerum pperaui probelur fieri potest, immo necesse est.

Equidem faleor a St. Mill velut a magislrodescriplam fuisse absolute et, ut ila dicam, apriori ethologiam. Porro spero futurum csse utejusmodi scienlia constilui possil. Sed, ul adpricscntia speclem, ab illustri illo philosophodissenlio. Minime probabile esl e psychologia,quasi e malhemalica quadam moribus adhibila,principia de quibns non contendatur trahi posse.Quot igitur de animo doctrime, fol de indole

— 10 —

crunt; ex quo eflicietur leges, quibus ilhc doc-• *trina3 conslcnl, conjecturarum, quaj plus mi-

nusve placcant et plus minusve rcrum amplee-lentiir, non veritatis speciem prrcbere. Quodplanc inviti dcmonslraverunt qui nuper c<onati

sunt cthologiam inslituere. Nec mehercule in

vanum conati sunt; immo iHorum opera reccn-lissima psychologia mire et magnifice exomalafuii et illustrala. Cum autem ex illorum scriplisapparcat dcmonstralioneconsistcre elhologiam

-non posse, has minores legcs usu et observa-tione conditas, ijuas procul a scicntia Si. Mill

arcet, amicc accipiemus, nc lcmerc despicia-

mus. Quas quidem, aliis tanlum deficienlibus,

qimeremus et vindicabimusj scilicet ut sperato'auro aliquantulos in manu numinos, ila majpri-bus legibus, qure sclidis fundamentis careant,minpres antepcnenles. — Allamen, anlequammethcdum noslram, quidquidvalel, expliccmus,paucis verbis colligamus qua? pneslanlissimaab illa St. Milldisciplinaqupqupmpdppcndeant.

Pendeiquidem illud prpfesscris Bain ppus,cui ncmen Stiuhj pf Charader inscribilur(MDCCCLXl). Priinum Bain lum dpclrinamillam infirmat cpue indolcm ccrebri conslilu-tioni ct exleriori liguive subjeclam lingif, lum

"/ -",

_!]._;- -•--.-,

eamdeni fatetur bene de philosophia meruisse,homines natura differre egregie docendo. Cujustamen doctrinaj iiv locum alteram quamdamsupponit, quam e psychologia deducil. De-

ducit enim e tribus illis vulgo descriptis animimodis, elhumaniu indolis tria genera discernit

qiuxj ad voluntatem, affectus et menlem spec-tent, vel, ut subtilius dicam, tres parles quajad animum informandum societatem quamdammultis modis ineani. Suscepta igiturilla tripar-tila ethologia, (qua3 quidem divisio air nonmire inventa sit minimc rcfert), plura notavii

qluxj e melioribus fontibus hausit, aut propriaobservatione callide conquisivit. Ut exemplisular, quid sensus ad aflectum movenduni pro sequisque valeant, quid ad indolem componendamegregium ingenium, — quod quidcm ab indplcsegregandum, — notavit. In illius vero menlem

non venit in tribus illis, de quibus supra dixi,classibus genera et species discerncrc, necquomodo efiingatur genus quodlibet el speciesdocere, nec qua lege diversi animi impelus autconjurenl aut discrepent. Qiii tanlum materiamet quasi rcrum silvam collegit, nihil a^dificavil;

ergo ctvt/lv^iv, non avvOimv hujus mclhodi instru-mciilum jiire judicabimus.

IVVOKJIC auleiti qua3 a professore Ribdt, adviani ethologia3 moristrandam, nuperrime'scripta fiierunl, exquc tempcre studium illud,qudd dc iridele tractat, hiagis necessarium om-

.nibus apparuit. Nempe duc, ui aii Ribot, indolicuique necessaria, ut siinplex et slabilis sit.Inde, lemcrius fbrsan, e sludic illps repelliiRibet, quds mformes cVinstabUes appcllal, per-mulles quidem. Qui cum permulli essenl, npnne

.

hic- locus erai gerierav.qiiajdam distinguere, necpmnes veliit confusam turbam ab elhplogia dc-trudere? Nonne inslabilium diversi modi sunt,el qiia'£i~; incpnstanliaj gradus? Sed Incc pmii-tamus cl ad veram iiidolis specieih transeamus.Ui, auctPre Ribpl, Phmis ahimivita ih duobiis'modis principio includilur, ei iisdcm cxpromi-lur, scilicet in sentiendo ctin agendo, ila homi-

lium, qudd ad indplem spectat, duc gcnera : quiseniiunt, qui aulem agunt; — quibus quidemilli quasi npvum geiius addendi, qur valide necseiiliunl nec agunt, scd in-y.nc.Otic/. quadam yilamdegunl. E meritCj tanquam e minus recpndiiaionle, tum demum nova indolis liheamenta oriun-tur, qiiibiis genera in species dividanlur. llle-

1. MDCCCXCI1.=

" *,

— 43 ---':.

rum enim qui in affectibus plerumque versan-tur, menle si quis pariim valuerit, huiiiilis erit;si mullum eminuerit, ad omnia clare intuendaperscrutandaque paratus et quodam modo suc-cinctus erii. Addita vero quadam agendi poles-tale, ideni rebus aple commovqbitur ita ut arti-bus et forma allicialur. Ilorum autem quosagere jiival, pro mentis vigore, alii agunt utaganl, vcl potius agilantur, alii pra3clara confi-ciunt, imperia sive condant, sive evertant. Ter-tium aulem genus illorum, quos in dnxQtia. lor-

pere supra diximus, mire mentis vi et auxilioinformatur, eo ipso quod illis neque afTeclus,

neque agendi cupido ullum afTerl, impedimen-lum. Si sfultus in dnzOtiu, fil iners; sin aulem,lacenlibus affectibus el agendi cupidine, menssola pra3valel, ralione el consilio omnia rcgiiei lemperai, sicul elWilhelmus Tacilurnus co-gnomine, et nosler Undccimus Ludovicus. —Posl gcnus et speciem, variclas, quam duo in

eodcm rl>r.u adullerip qupdam constituunt. Qualege unus et scnlit ef agil,alter et lorpet et agil,tcrlius el lorpei ct sentii. Pra3terea cum luectria inler se pariter conjungunlur, lit mediaquicdaiii varielas, qurc temperatorum dicitur.

— lllis denique, quos informes Ribol omiserat,

.. — u .... -_••_

ex habilu quodam aut cupidine indolis imagp elmendacium nascilur. Ut'exemplo utarhominis.qiii musicae lanlum,aut picturae, aut alea3 indul-geal, lelus illc adeo sua3 curai incumbit,ul inde-lis lecuni ea leneai.

Ui aequum-

esl, qucd pra3sertim in tamhumili lecp humanam mentcm Ribot ccllpca-veril magnum cerlamen excrlum est!. Cuijure ha3c cbjccla fuerunt : quamvis in lempcrepost affectum etagendi vim niehs appareat, nihi-lominus praeslans quojdam ei egregia mens inhpmine quasi pra^forniari polesi, ita ut ejusproprium et quasi causa finalis oplime dicalur.lis qui hominis naturam ex affectibus dedu-cunt, quiacx illis velul e fuiidamenlo-quodam,

mens orilur, animalium eodem paclo natura exinferioribus modis, qui et animalibus et plantis

communes suni, trahendaj utpole qui temporcpriores sint vilajque animantium materiamquasi suppositam afferant. Quod si quis dicatin animi intima el alla parle liullum esse nientilocumjCiii^scilicetnihilobjeclumsitnisi alienumei cxternum,hoc tanlum respondeamus: mentisipsius modos ab illis qua3 menti objiciuntur

*1. Vide FOUILLKB, llevue des Deuce Mtndes {15 fcviier dS9t)et RAUH, liemte de Mttaphysique, primo anno, p. 492 et seq.

"

. . — 15 _i '

segregandos, nec mcnlem ab animo alienaii-dam. Alienanda potius et, ut ita dicam, mi-

nus nostra sunt illa quae a majoribus.

vel-.acorporis natura accepimus ; vere propria coiitraet hostra sunt hajc quaj conscii ralione ei in-telligentia haturajaddidimus. Nec solum segre-gatae ab pmni ccncreticne mentes sic oriuntur,et quae Schopenhauer, citatus apud Ribpt,

« mpiistra per excessum » vccat; sed in aliasanimi partes vis mentis redundat, quas speciequadam humanitatis exernat et dignieres animincmine facit. Sed, qued Ribet existimal, minusrefert qune sinl ncbis sentiendi yel agendi

causiB, quippe quaj menli sclum pbjecta3sint. Unde fit ut ambe in idem genus (eerumqui sentiunt ct agunt) cpmpcllanlur SanctusVincentius a Paule et Napclee, — quas difficil-

lime due ejusdem indelis exempla esse cpnten-damus.

Ex eadem dcctrina fit ut omnes cujusque in

semetipsum converti affeclus videantur, ii

conlra animi motus, qui ad alios homines spec-lenl,abinierioreanimo longius absint et quasi anobis alieni dicantur. Porro, ejusdem doctrinajcrimine, ab ista agendi cupidine vcra voluntasillorum maledistinguiiur qui consilio et delibe-

- - — 16,— ;

ratione- iftccrla quaeque strenue enpdant, etcerlum quoddam consectantur, liberorum ani-moriim, etiam si servum arbilrium sii, imagi-

nem sibi ei aliis prajbenles. Quibus de causisjure dictum fuit corporis potitis quam- animihabitum a professore Ribot descriptum fuisse.Inde fil ul hujusniodi indoles, — qua3 indolisnonien immerito usurpat,—^^mutari 1.1011 possit.Immerilo cenlra appellari hanc indolcm Ribotdicit qua3 mulari potest. Iiorum est, qui men-icm, in moribus et vila majorcs parles lcnereprofilentur, mutabilem illius opera indolemducere. —Iila a professorc Ribot indolis

111—

vcnta descriptio, quod jam suspicari licebai,pendet ab illa ejusdem scripldris peculiari etminime probabili psycliologiaj doclrina. Qiue,

ul verba St. Mill referam, vere e corollariis cons-tare videtur, quorum aulem theoremata nullamauctorilatem habeiil.

Aliam de animi natura doctrinam alia deindole sequiiur. Haque, cum a Paulhan novaqua^dam psychologia inventa sit, ex qua finisinlerior aniiiii in loctim illius legis causalissticcedat, CJUUJ anle omnibus mentis opcribusprajfueril, inde in mentem eidcm venif nonsolum e quibus affeclibus animus conslel,_ctad

'--"*: •;.- '- .,.'; /. ~n- ;,.;:;-;;-..

_\..;-,

— 18 —

Paulhan pulcherrime notavil; quibns iriquietosel imppiiuiips, callida hcrculc junclura, an-numeravit, quia velut impetu qtiedam impel-lunlur, ut centraria illis, quaj vel ipsi nuper-rimc probaverinf, vcl ab aliis expcsila audiverintslrenuc ampleclenlur, adee ut non aliis lanlunised sibi ipsis hiolesle adversentur. Nonnullienim ob eam causam opinionem quamvistuentur quod alios atidiunt conlrariam luenles.Immo omnibus ntilla melior via eril ad proba-biles senlcnlias invcniendas, quam si ciimadversario sc decertare menlc finxerunl. Obeamdem vero insitam animo consueludinem,nostra3 sentcntiae vel affeclus semper in liipluversantur, et mirum in modum disturbanlur,

>

adeo tit inius exeruciemur, et inierdum huncanimi crucialum non sine quadam deleclationehauriamus.

Quae plerumquc quamvis eleganler el-vcre* invenfa sint, in hoc tamen scriptoris noslri ldco

descriplus exitus causaj suaj. non convenire,sed quasi criusa major evadere videlur. Nec lieri

polest ut iantum illius legis opcra, quaj ordinem

et compositionem in menle regat, turbeturanimi quies et tantae exorianlur procellaj. Quamlegem forsitan exanimo perturbato nasci 'potius

_ 19 —

quain illitis perturbalionisiniliumossedicemus,Nostrorum animorum quasi profundum pene-Irare et regere exleriores pmne leges rogre feri-

mus. Motus quilibefaiiimi harum leguni auxilioaugeliir, ncn nascitur. Is autem, qui secumcchseniit ei vere unus est, hpiv inclinalienequadam qua3 impcrium appcliveril et celerasibi subjecerit, tantummodo constat, verumimprimis cen,silipetveluntate.Hinc sui ccmppsillc jure vocabitur, qui non solum- se inhibet,vel inlrospicit 1, sed tolius inentis vere gubcr-nator csi et quasi opifex. Gonsensus parlium

non facit animum, sed facit animtis consensum.Noii dc libero arbiirio hic disptitandum; sed,proctil dubio, quajdam libcrtalis imagd existit,

qua menies quasi consciaj liberlatis fiant,miniihe negligenda. Ctim, genera indolis divi-dendo, plura verai hominum natura3 concedatPaulhaii quam Ribot, tamen quajdam omittit,allissima quidem et humanissima. Optimis inlerliomines nulltis in hac divisionc locus, nisialiquid de illorum nalura delrahas.

Nunc qtioque loquendum de quodam callidolibro quem scripsitvir ptieris observandis feli-

I. p. 36. .->'

— 20 —

cilcr dodilus\ Generalia quajdam auicm in hoclibro R, Perez tradere conalur, cl quamdam decujuslibet tetalis hoininc doctrinam, inodcslis-simc quidem, susciperc. Ejus nempc sententia,

sex projcipuis corporis modis, quod ad molunipertinet, affeclus, cogitalio, voluntas non solumexprimuntur, sed immulantur» Omnium, qui

nunc dc animi nalura dispulant, consensti,molus, qui affectum quemdam sequitur, ejus-dem affectus pars vere dici polcsf, Immo,secundum nostrum Percz, per meluih affectusdcfimlur et motu ceiie significatui. ihde fiuiildiversa ihdolis genera: vivhlorum (quibus moluscilus); lentorum (quibus lardus); ardcntium (qui-bus validus) \j)ividorum-ardcntium (quibus simulcitus ci validus) \lentorum-ardentuim (quibus va-lidus una ei \enh\s); ponderatorum denique (qui-bus hajc omnia moderate et numerose insiht).

In hac descriplicne multa Perez, ut illi mcsesi, justc ebservavit et distincle pirixit. Ha3c

verc descriptic anle experimenta et, ut dicunl,apriori parta fuit. Tola pendel a quodam callidoinslilulo, quod aliquaexparteverum est,sed noivplenam veritatem asseqiiitur. « Num amamus

i1. MDCCCXCII. •

— 21 —

homintjm, ut Fouilleo' scribit, quia vividus autlentus, mcllis aut acer, validus aut infirmus est?Minimc vere. Ili sunt corporis habilus, quibus

vora honiinis natura non conslal. » Iiis addifFotiillee (quod una Paulhan ct Ribot ipsumquoPerez speclat, et ctuti illis, qtife jam a nobisobjecla fucrunt, consentit): « Vcra homihis in~

dolesin coiisciavitaetvoluiilatisusu,scilicet in

nalura pcr mtelligentiam etvolunlalem instau-rala ponitur. Non machinam quamdam inerlemet minime ccnsciaiii ainamus, sed censciumanimum, qui cogilat, sentit ct vtilt, qui deniqueamat. Hoc esl indolis pretium et signum: quo-modo amemus. »

Medici Azam 9 de validorum et laborantiumindole librum praelermilto, qriia non solumindolem per ordines distribucre noii tentavit,sed nullam legem adumbravit. Bonis enim etmalis fejunclis contentus fuit. Illa qua3 de-scripsit Azam rhetoris.s untpotius quam medici,licet exquisila interdum et ulilia. Cum vero delaborantium indole, quod medicorum propriumest, nosler medicus disserit, expeririiento iumdcmum utitur. Quod eo magis miramur quod

1. FOUILLKE, loc. cil., p. 822.2. MDCCCXXXVII.

_" -' * "-"..- ;-- 22 —-;•_

; '•. - •-

cxpcrinieiito iid jd tcmporis ethologia carct.Scriplores de quibus in suporiore loco itiehtio

facta esl, viaiii a St. Mill dcmcnstralam ingressi,sciliccf a cciia quadahi de aiiinio doctritia pro-fecli, ihdolcni el indclis gcnera dciihieruiiL Scx-

cenla passini el snepe aciilissiina: jaiiv invenlamdefmiiioneih illustraVeruht,.ct: aliqua ex partecomprobaverunt. Ut vero fertur-ih hisloria

quaecumque veliht reperire eos qtii civilaiesregant, ita illas quae -in menle aguntiir fabulasmullimodis interpreiari liceLNonne ita abun-daiis el permixla maleria illius doctrina3,qua3demoribus et aninio esi,ut cuilibet definilioni con-sentaiieum quidquam Tcperialur? Ad defuiitio-

nem adornandam cxemplorum magna vis uti-liter colligitur; utilius ab exeihplis definilio sti-melur. Etholdgioe experiihentp condendae citius

spem remiseriihl. ln animd ei quasi anie PCUIPS

doctrinae cujusdam erat perfecttxj et absoluloeimago, qtiam e rerum mele clicere nimis ar-duuin exislimaverunt. Dubium esl vero an adeosimplices ct/perfecla3 nostra3 de animo vel deindole doctrinaj unquam futurie sint. Illi, quiin hujusce modi scientia plaiie vera conseclan-tur, opoiiei nihil amplius spectent quam humi-lem, ui ita dicam, veritatem, quaj a rebtis liatid

-- • — 23 ~

longius absit, cujusque auxilio res flecti possint,Quid enim prodest ad iiiforinandos et bene ins-lituendos pueros illorum indolem qui scntiunt,ab illis quiagunt, seponcrc, nisi ha3c tamgene-ralia per longos circuilus in usum vciias ?

Compeiio vcro yhiulem quamdam cum alleravirtulc aul cerlo vitio conjungi solcre, ob hu-

jusce modi cohsueludinem quid facicndiim,quid non, quasi expeiium habcbo. Ut corptisanimus, ut laboranles sani diligentcr inspi-ciendi; scilicel mulla experierido ei inquiTendoqtiasi clihica quajdam psychologia instiluaturopprtel. Adtle qued pmnia, quajcumque normajconvcniunf, difficilitis inspicies quam ca quaj a

norma abhorrent; ergo ct accuralius inspicicndasunL Ceierum, cum in aninio parum a morbovaleludo distet, eadeni ralio ulriquc adhibenda,et minime imilandus niedicus, qtii ex iis doc-Lrinis, qu;e analomia ct physiologia dicunltir,medendi aiicm sine' tillp morborum- usti de-ducat.!

Addamus a piierorum nattira inspecta ini-lium ethclpgiaj capessendum, qticrum animus,et paiies quibus animtis ccnstet, ila simplices

l. Ihcc jnmdudiim in mente lialiebamus, qua? mullo cumgaudio npud cyregum amicum Uauli invcnimus. (Loc. cit.)

0/S

sint, ul legum materiam apiiorem prmbeant.Pra^terea pueros observare, ut apparebit, faci-lius cf uberius nobis dalur. Denique in puerisexperimento uti ethologiai liccbit, simul et aiiiscujusdam locum tcnere. A pueris pcieiidae

leges, quibtis ptieros informare vclis,At enim « mcdia » Raconis « axiomata »

hujus modi meihodo revocamus, nedum clliolo-giam scientim nomine dignam unquam conda-

mus. Nobis tamen, quocljam diximus, piwsen-tibus divitiis liceai csse conlcniis; immo forsilanct de.clhologia dicendum : TcD dcpiarov dcp^xcc v.cd

bv.avwj teuv; plumbeaque regula philosophi deindole dispulanfes poliiis qtiani ferrca utanluroporlet. Nec lamcn lolam methoduni hac htimili

ei rerum ser\fa ralione conlineri conlendimus.Jamjam iis quas anic recognovimtis doctrinis

mens ad nova exquirenda observandave excila-ttir. Sin vero, quomodo conveniant inler seanimi impetus vel discrepent, compertumhabucrimus, firma futuraj cujusvis de indoledeclrinae furidamenta nobis sint. Hocce modo

rertim et rationis quasi malrimpnio scientianoslra, ul decel, instiitiatur.

Sed jam non solum quid faciendum sit, sedquid fecerimus, dicamus. '

11

QUM m EODEM PUERO EODEM

TEMPORE NOTATA SINT'.'."

Lugduni olim nobis pajdagpgiam docehtibusoccasjo dala fuit nonnullos minorum scholarummagistroshortandi, utptierorum, quos in scholarudimcniis instiliieiidos haberent, indolem bre-vitis notarent ac describerent. Quomodo. aulcm

quave rationc liujus modi descripliones compo-nendajesseht, illis nepaucis qtiidem verbis signi-ficabanius, quo liberius stiuiri quisque senstutiexprimercl, puercTumqtic liaturaiiv sinceriusobservaref. Qua3 holata hoc consilio diligentercontnlimus,etquasi in unuiii redegimus,ul quaj-dam exhiberemtis qunj in eodem puero codemtempore animadverti solerenf. Hujusce modiobservationes, si major copia fuisset, lbgis no-mine digna essent; quod untim legum genus,

I. ^rdlice dicas; lois tlc cocxistenec. .--'.

"- -- ' ' ' "— 20 —.

.'"" .' .;.- .-;

tisu ef expcrienlia eonquisituni, hujus tcmporiselhologiuj coiicedimus, De lriclhodo lamen nos-tra hPh ex jcjuna liac ct cxili maleria exisliman-dum, quam ccllegihius ; quod enim accepimtis,

lariium reddimus, nec dcclrinam qiiamdam,pmniinpdp cpiislittilam ei planc ccnfeclam, sed

ivonnulla uhdique dcccrpta legoiiti iradimus.Ceterum mulla qua\nptavi, velut iniriimc re-cdndila ei pajiic dbsplela, hc quis despiciataut parvi faciai, mediei Azam mihi sontentiauti liceat: « arduum esse el ppercsum dc illis,

quaj; omnium cculis expesita sint, scribere;yidelicet tinumquemque logendc dicturumj sehtec omnia jamdudum nevisse nec inauditicjuidquam reperire 1. » Qiiiciimquc ethclpgiamscienliae niodo traciare volunt, cotiimunia elvulgo trita revocare oporfet audeant. Est ingenii

lilteris et arli studenlis quadam novitatis cupi-dine eapolius cxquircre quaj singularia videan-

tur. His conira qua3 ih hoc libcllp coljegi inestaliquid a quo vel latidem vel ceiie excusationcm

sumam : noh mea stint, id est, non a me invcnta,sed a multis tradita, tinde plus auctorilatis ha-beant, ncc, ut ila dicam, proprium ac peculiare

'-- L. p.c. ;-.

;. .;. ,-:_.;,;' \'- ".''-

=

- .;

./ -''-"— 27 — ' •. : "*

_

..."-

sonent, — Propria lamen ac peciiliaria haudomiiino abjecimus, quibus Iradilam a Ltigdu-nonsibus magistris materjam comprobaremusvel cxomarcmus; alia eliam addidiihus, ab illis,de quibus stipra dixiinus, invehla scriploribus,qtiaj qtiidein inlerduni valde latidabilia jam arileconcessiihus,

Pra3terea riobis in animo crat, ut materiaobservationi subjecla augcretur, undique perscholas litleras dislribuere,-in qtiibus cciiaquajdani magistri rogarentur. Quas cum in eoessem ut dislribuerem, ejusdemmodi litterasegregius collega Rinet implcndas inisit. Nemagistros veluti a^mtilis litteris ad satietatemlaCesscrem, prislinum consiliumrepudiavi,nec,faleor, desidero, Profectp non utililate carenlillaj de quibtis loquimur litterae, atque sine dtibiopra3clara et eximia Rinet nola sublililate e tammultiplicimatcria eliciei. Scd, niea quidem sen-lenlia, hujiisce modi littertc doctrinamquamdanvcelant, ccrtaquc responsa suggertint ei quasidictant, Cum prajseiiiiri liunianam indolem ob-

servas, mctuendum ne parum cauto mens liis,quibus respondendum. occupata sit ct hebescatacies oculorum. Sic ceiia morborum indiciaadhuc lalcnlia qui laborant, interrPgaiite iiie-

- 28 —

dico, liliii demum sentiunt. IJoc jejunioris ine-thodi nostraj propriiim cral ut illorum, quibusobservandi curam oommiltercmus, quorum au-lem nulla de animio doctrina mcntcm prajoccuparcl, merum el sincerum cxperimontuni per-manerei. Cavcndum igiltir erat neperniisccren-tur diversi pretii et quasi e duplici fonlc qmesificommenlarii, neu methodorum confusio fieret.

Haud mulla accepimus, e quibus manifosiunvesset pucrorum disparcs habitus dispares indo-lis species sccultiras. Equidem, fateor, laliaperconlari de industiia praicrmittebam, nefoiie lhagislrds in periculum lcvioris ctprajina-turi judicii iiiducercm.Unum aulcin discipulo-

rtim gentis, acrium ct male quielorum, frequen- 'tius ihvcnitur quam ut omnino negleclum sit anoslris magislris; qui quidem mulla a R. Pc-

rez nolala confirmavcrunt. Plerique tamen ma-gislri, ut mihi apparet, magis amicc quamB. Perezdehujusce mcdi pucris, liceljn schclaniplestiset imppiiuiiis, loquuntur; qnippe qui-busaliquidinsitboni, Nonne enim quoquo modobonuni est utilitatem ct proprium commodumminime respicere? Prompti igitur suntadiram,non ad invidiam; colaphos cilo dispensant, pa-cem rursus cito componuni; uliro quidvis' com-

— 20 —

modant, immo danl; dcnique, cum motus omnesanimi sua faciesignilicenief slatim geslu pate-faciant, ne iivinimequidcm, qiiid senlianl, celarcpossunl, unde iit ut non mcntianlur, Nec suaipsorum mala diutius hiiseranlur, ila ul quiedamanimi levitas viiiulis parles lcneal, In ludendosi forfe cadunt, stalim resurgunl el dc intcgro

cum ceteris luduiit. Quoruni animus, velut cor-pus, semper est in niolu; niens aulem nohmagni et producli consilii capax; sed, quocLadscholam el pucrilia studia speclat, hatid spcr-nenda, scilicet ad disccndum et intelligendumprompla. Dtilcc cnim magistro pucrilcsmcnles,quasi cursorcs, ad se ipsum properantcs ani-madvcrterc.

Multa significet, mea quidem sentcnlia, ptic-rorum os ethabittis, dummodo attente iiolelur.Mihi videntur mei liberi suanibujusqtienidolemexprimere ipso grcssu, non prajsenti soltimtempore, scd cum tirones primum pedibusingrcdiebantur. Unum adhuc vidcre mihivideor tardilatis impaticntem, maturius et cele-rius progredientem, ila ut quot gressus, lotlapsus essent; alterum vero cautiorem, necimprudenler tinquam pedibus confidentem;

quam autem indolis dissimilitudinem talia

— 30 —

indicia pramuritiabaiit, illam sequeiilcs anniprobavcrunt. Nolandus et vocis sonus, dum-modo caveas ne illis indiciis majorem ei cilio-

rem fidem adhibeas. Magistra quajdam durumvocis soniini durumqtie animuiii eidem puellnvinessc apud mc conquerebatur; quaj quidemptiella, utaiebai, amicas velul gregarios centti-rio objurgabalur. Vocem vero, teslc eadem,paulalim remisit, simtil alque miiior animusfaclus est el feminm similior.

Dementis etindolis mutuo commercio paucaquoquc nolata et nobis tradita sunt. An, ul Her-barl 1 referam, quo magis imprcssa in aniihopersevcranl, co firmior fit, voluntas, ila ut emeihoria imprimis constet tenax propositum?An, ul rursus volunlale menlcm mutalam consi-deremus, sui compos ahimus se libcntius intros-picit, quod Paulhan 9 docuii? Qui vero sc illo

more inirospiciuni polius inceiii mihi videnlur,et fabutio inlus actae otiosi qtiasi speclalores.Apud meos ipsitis liberos imaginaivdi vim limo-

rem secntum esse animadverti, quem nemoadhtic eos incaulis et intempestivis iiajniis

i. PINLOCHE transtulit, p. 224.2, p. 6.

— 31 —

doctieraf. Necnon animadveiii ex eadem ima-ginandi vi el consuefudine alterum illud, veltilifructum, yilium crcscere, dico inor.daciuin ;

qtiia difficilius pueris quid vcruni sit, quid fic-

lum, dislingucre. Nonnuili in quibus illudvilium una cum callida menleanimadverteretur,nobis denuniiati ftierunt, quod qtiidem minimemiramur. Celerum cx ihfirma memoria menda-cium soepe priturum Perezputat 1, De mendacio

vero mox disptilabimus; nunc exexemplis datisqtuorehdum est qiuc in ejusdem ptieii solaindoleeodem tempore reperiantur.

Primtim quaj virtutes inler se coivjunganlurdicamtis, postea quaj vilia dicemus. Equidcm

non ignoramtis ltienle et verbis viiiutum vilio-

rumque discrepantiaih nimiamfingi, multosqueanimorum impetus inler virlutis et vitii nomenqtiasi incerlos pehdere. Quos praecipue explo-rabimus, nedum projtermiltamus,- ei certasvitiorum virtutumque societates describemus.Qtiod ad solas virtutes pertinel, brevis materia.Puerorum yirtus vitiorum inopia constat;quippe qui in malis rebus quodammodo emi-neant, in bonisiiunquam. In bonis enim emi-

;

i. p. 289.

— 32 —

nerevirorum polius quam puerPrum. Atlamenplus qtiam vilie carere jurc vidcaiur ille cuiordp el culltis mimditia insit, qua3 ambae vir-tules milem et urbanam natura indelem inter-dum cpmitentur. Hajc cmnia fprsan alr una-inclinaliene defiuunt, quam elegantiaj prpxi-

mam haud immerito judicabimus. — Dtiae

autem alii generis viiiutes, ut B. Perez ait,necessario conjurant; ut enim ejusverbis utar :

« Nec omnino bontis dici pofest, qui non since-

rus, nec omnino malus, qui-non plane fallax', »

lmmo amba3 virtutes indolis sinceraj simtil etbona3 oporlet ad commuiiem fontem referantur,animum dico ingenuum el ila locuplelem ut seipsum quasi uberiorem exp.andat. Qua ratione

•

probari possint ha3c a magistro quodam de hoc

ptiero nolata, qui non soluminlercondiscipulos

untis in omni re eminerc velitetaliis imperarc,sed idcm benigno sit aninio. Quod bonorumunimoruni genus (diycrsa enim genera distin-guenlur a nobis) inest illis, qtii surc prtes-tantite conscii primas oblinuisse solum gau-denl.

Vitiis contra eadem qtue virtuiibus societas

1. p. 849»

:,. — 33 —.

.-.. - ;

cl mtittia origo. Primum illdrum vitiorum vir-tutibus, quarum ante defmita secietas est, cpn-trarierum similis societas nobis observantibusoccurrit. Nobis denuntiaiur puertim eumdem

et scrdidum esse el pigrum, et sajpe pigrisindolem ordinis et disciplinaj impalienterii pro-pinquilate quadain conlingere. Ctim in ptterisplerumqtie hajc omnia, tif opinor, vere obser-venlur, ncgleclis lamcn pucris, eos reperirepossis, qtii quoddam omnia beiiecomponendistudium cum -quadam mollitie conjungant;ctijtis novi foederis eausas mox explanabimus.A vero aulem magnopere abesse medicumAzam putamus, qtii puerPs omnia confusc elincomple collocare corilcndat. Nonnujlos enim

pueros commemorarc possimus, qtii in stioquajque locc pcnant lali cum religipne, ui nonjam virttitis nomine illorum consuetudo digna,sed plane ridenda videalur. Cum autem non

.

etimdem loctim illi quem nos cuique rei assi-gnent, ordine carcre illos pntamus, dtim aliamin disponendis rebus ralionem sequuiilur. Fal-

sum cl hoc aliud medici Azam : pueros abomni lege abhorrere. Nam cnm illis, ob ajlalisinsciliam, paucce ad agendum vitc pateanf,easdem semperperseqnunlur, eteadem poslero

3

_ 34 — ;

die, quae pridie,efficere volunt, ila utjam legi etcertaj-rationi qtiodam modo pareanl.

Sed, ut ad epriim vilia revertamur, quajdaminfirmilas vplunlalis, quaj qtiidem diversosmodos induit, cum multis aliis viliis init secie-latem. Pauca medici Azam,. ante illa quaj ma-gislii neslri tradiderunt, nebis tradere liceal.Eesdein qtii nalura, qtiid vclint, semper inccrlisunt, turbulenlps (gallice brouillons) vccat; —hic enim morbus a voluntale politis quam amenle, tit ait Paulhaii, pendct. — Sunt el par-yarum reruin gravcs disceptatores (gallice tatit-lons)\ quasi, levioribus ctiris libentius incum-bendo, a magnis rebus ef difficilibus consiliismcrilem averlanl. Inde omnia vel minima accu-rratius inspiciuni; cx qtio efficitur in scdiilo ho-miiie. sa^pe imbecillam indolem apparere, inimbeciHove sedulam. In imbccillam eamdemindolem stcpe qtioque scrupulus injiciiur, ila tiiomiiia rcligioni habeat. Inde idem et sedulus etreligiosus. Ul in agendo, sic in cogilando par-va potissiincctirat. —Quibus vitiis describendismedicus Azam inscius methodum nostram ad-hibuit, qua non unum vitiuni per sc expcdimus,sed, qnomodo multa inler se viiia affniilate qua-dam conjtingantui', ins])icimus.

; —3B —

*• , -Iniiis atitem, quaj de ptieris notata sunt, ti-mida indole deiiuntiatur plerumque hajc infirmavoluntas, elsi iidem ihterdtim ct fortes et limidiinveniunttir. Ptieroriim qtiidcm iiatura3 insitaesl quajdam timiditas, adeo ut eis, qui illa

carere videaiitur, paene indignemtir. E quasajpe quajdam nasctintur, qtiaj limidis mininieconvenire pules; scilicct eodem nomine qtiohtimanilale carenles et sc ipsos tinice curanleshomines « agresles et incultos » voces, non-ntillos vocabis qtiibusiimidum modo-cst- inge-hiuhi; atfamcn illi urbaniialis inopia potius

(piam indplis vilippeccant. Immo non idquidemvitiuhi, sed absenlis virtutis conscitmi deside-rium, ila til dc limidis jtirc illtid dicani : « ini-litim sapientiaj nolilia peccati ». Affertur mihicujtisdam pucllaj exempluni, eo ipso timidaj,qtiod eam parum compii vestiius magnoperepudebal, ila tit quodam modo niundiliaj curalabprarct, et injucunda nimio placcndi amorelieret. Aliorum, ob timiditalem, prtocipites etinopinali motus fiuiit; nulltis in habitti ordo,nulla in membris concinnitas. Denique iractin-dia, ut viri sajpe, Achillis excinplo, vires stiasdeclarani, ita pueri suam intirmitatem. lhociimidorum ira, tit ita tlicam, non modo per

— 36 —

omnes ajfalis gradus, sed liiaxime in puerisin-venitur. Nam timidus quisque coiitumeliamtogrius patitur et, nisi dissimtilandi arteih iii-venerit, impoteniis •furoris frenos remitlil. Cui

poenam tempcres oporlel, ne gravius etini com-moveas. —:

Nunc breviter commemoranda vitiaquajdam magis vitiosa qtuc noslrorum inquisi-iortini ntillus qtiidem, at vero Perez infirmitatiaddit, mire probabili ralione. Ex infirmitatcfraudeiri ef dolum nasci vulgo qtiidem dicitur;

porro ex eadem, auctore Perez, fitint mali etcrudeles, qiiasi ut iiifirmitatcm tilciscanlur etsolenttir.'

Insuper infirmitalem jaclantiaj ctiidam etquasi superbia3sociamessemihircferuni.Nempe/infirmiores voluntate liPmines iiimium sibi tri-buere sajpe videntur, seque inflant, ut se ipsesdecipiant. Iidem sajpe qui vana tinient, vanistumeiil. Sunt verc qui aliis causis lumcanl.Ha3c diversa superbiaj genera saepissime inpueris reperiuntur, si illis, qute nebis traditasuni, credimus. Quaj quidem plerumqtie depuellis netala ftierunt iisdemqueiiiincris cendi-cicnis. Ea scilicet aetate, qtia pueri perspiiaj,

1. p. 194 et m.

_ 37— '-'.-.'''-*; ' - "

•'

qtiam sustinendam liabent, conscii fiunt, timcn-dum est ne magnificentius de se sentiant. Stint

qtioque quoruiii simplicitas superbiaj sit excu-sationi, et qtii ristim moveanipotiusquam indi-gnatioiiem. NecnPn aliquando miserandi stint :

commemorantur mihi gioriosarum puellarumexempla, qtiarum le eo magis misereat, quo.hu-miliori sorti sint dedilaj. Nihil tristius quammisellas videre puellas inani comptu ornatas,audireve liclo spleiidorc ei egcnariiagniiicentiaapudamicas gioriantes.

Mirabile aliqtiid, tit mihi feiitir, ex oslenla-tione efficilur, tit pra^sto esse ad horam ptieri

iiunquam possint. Dulcc in mora esse, et quasidesiderari, nec aliis misceri gregatim inlranli-btis, sed in se intranlcm omiiium octilos conver-tere : « Scholam A.., ingreditur, ctim jam horajdimidium est ex quo puellas clemenla, tit mosesl, docere magislra ccepit. Anhelat, velut longo

cursu defessa; cuctirrit enim, scd in.porticutaiilum, ut nimne celerilalis ei diligcntiae fidem

faeereL ln mediam Iectionem incidit; profecto

magnopere veretur ne aliis disccnlibus vel mi-nimam perturbationem afferaf. Janua lente etleniter apeiitur, ita utiiullum stridorem reddat,vehementer vero clauditnr. Omnes, audito fra-

,

- ;,\ .; -;- '-- -- 38 — ,- •.. \ •-: - ; -. .

gore,-ad jantiani spectare;; gaudct ndslra ptiella

sc iiispectaculo esse. Gapile opciip, nondunirejeclo amiclii, labttlas in manu teiiens, ad ca-thcdram properat; necnpii amicas gestti et ntituhpiiatur tit; rursus sttidiis incumbant. Deihde

me alacris anipleclitur et mcraj causas diuiiusnarrat. Sqcj iie ttim quidem spectaculi finemfacii.Amictum ntiiic caute extiii, nunc prcpe-raiiter et fastidiesp pre rejicit; amicas tandemin auxiliuni: invpcat, ut una globtilis vestehiadstringat, aJteraque capillos nodp; cohibcat. »

Eadem, nisi serius, anle iempus venit et schdlajjanuain pulsat, ut apcriattir. Secl praesto cssead lioram hpii pptesi et ccmmunem repudiatcondicionem.

;

Iia3c vero a superbia ordine directivis gentisducunt: cpntintia fraude uiiiur ille, qtti super-biajeausa pniiiibfis fucum facerein aiiimphabel.Siint cf intcr puellHs qtias, illhis hcstri fabula-

rum scripfpris mov&^paupercs lewnas)ha\u] itn-merite appelles, scilicet qtias in viliiim nimiacultus cupidp impnlerit. Ecce ad mcndaciuinvenimus,. amborum -viliorum cpmmunem fruc-tum, qnoruiii tam odiosa nbertas est, iniirmamdico Yolnntatem tumidhmque animttm. In eum-dem convcniunt imbecillitas, stipcrbia, menda-\

: _'39 -_.'-: :r- '.•;..4. 'cium. Celerum ncn est vitium; ctii ncn cemile-

tur mendacium, quippe quod omnia vilia simu-lalipnum invplucris legat. Omnia ad id, id adoinnia dticit. Attanictimcmiiii ipsam puelke ctt-jtisdam jaclantiam a magistra adhibitam fuisse,ui mendacii ccnsuctudo extterelur. Niinirumverecuiidiaj et non injticundaj superbiajproximaest sajpe jactanlia. Prosunt quidem hajc vitio-

runi bella; vertim linicndiim estiie uni, qrio adalterum yincendum utaris, nimis Trenos remit-ias. Sed,anlequam viiiutuih ei vitiorumsocieta-tem exploremus, nonnullam meram vitiorumsocielatem brcvitcr indiccmus, quio in Lugdti-nensibus noslris pueris invenilur. Alii tina sibiel gulaj indulgcnt ;alii cl gula3 indulgenl el prte-danlur: fitenim e gula alienartim divitiarum cn-pido; alii inconsulli et indiligenles tempus mo-raiiiur, (qutinivis mortc alias essc causas videri-mus); alii derisores et jurgiosi; alii el jurgiosi eijurgiorum impatienles. llle enini, qui ludibriisaliosoiTenderesolet,se ipsum offeiidi male pati-iiir. Nec mirum : nam impoiiiino et jurgiosoinestnecessario nienlis qutcdam acies, qua, quidmaxime risuin moveat, nudei el cujusquc sol-lerter tilcus iangat. Quie ipiidem acies molli adaccipiendani ofTonsioncmanimoconvenit, potius

— 40 —

quam facillime et toleranti, qtii irridentis impe-

tum bene sustineat.Haec aiitenv vit.ia cum viriutibtis qtiibusdam

conjunguntur, atii potius virlutum Vanamimarginem prajbent. Illum pueruni, qui silere solet,ob sapienlem aninium quiescere dicas libenter,qui re vera obincuriosum; liuncplacidum vocesicujiis niens simul et corpus torpet. Ha3c puellablandiiias exsequitur, non vera ainicitia, sedquodam inscio ct pra3iiialuro voluplalis sludio;illa, qutc vel minimis rebus affici vidclur, nihildolet, nisi proprium, alienumque dolorem misc-ratur, quia' invila ex illo laborat. Aliquando;atitem veram misericordiam falsa illa agendoila imitalur, utviriulis parles bene teneal. Sictraiisimus ad ha?c qtite supra nunliavimus,idesl,ad veras viiiules ctim veris vitiis eongruentcs.Etenini sermonis communis egestale addti-cimtir, uf incertos et ambiguos indolis modoscerti vilii atit certaj virtulis noinine signiti-

cemus.Primuni tit atl aliqua vilia reveiiamur, qute

nuperrime commemoravimus, eadem dubitatioquam.in quibusdam sednlis hominibtis nola-vimus, bonis aliquandp inest, sed illius medibpnis qni a malp abstiiieaiit, qued nec faccre

--.\ -,. v •.;- _•*; •— 41 — " .';"--,.., -'. ; *;

hec cupere qtiidem audeant. Stint et qui, nihilomiiino curaiites, benigni vicleantur; quippe quiveliementer quemquam ncc oderint nec aiiient,sed omnibtis qttamdain coiiimtineni et miiiimipretii benevolentiam:largiantur; alterius autem

catisa difficilia moleslave mininie consectentur.Illud bonoruiii gentis, etsi omhiiolati commune,in ptteris profccto milii observatum est; qtiodiiiinime despicieiiduiii, prajsertiiii si hujuscemodi bonos cum illis malignis conferas quj,obstinato animo omnes pmniaque reprehen-dentes, ere libere et sincerc lcqui dicuntur. —HPC atilem ali.ucL gcnus intillp fecundius cui equadam agendi iiecessilate benigniias nasci-

lur. Qui ciim mullo- negolio et mtilta viriumimpensa gaudcant, agendi catisas in benefa-ciendo quolidie inveniunt. Stcpe etiam (qtiod amagislris nolatum pro certo jam anle habe-banius) iidem el inconstilti stini et boni. Neclniruin :iiam se ipsosminimecuranfetilla tillronegligunt, qtiibus nitilti impcdiuntur, ila uimivsericordiaj liberiore aiiimo indulgeant. Ea de

causa a mcndacio abhcrreiil^ ut niihi ferttir,incpnsiilii pueri, nccnon ulriusquc sexus jocosiloqtiacesve.

A puerili etiam stiperbia noiinnlla oriuntihy

,:_;42 —/

-quibus jam alicim originem tribuimus. Superbiaenim: in, pucris inundis, diligentibus, scdulis

sa3pe invenitur. Dn ptiella quadam gloriosa ha3c

sunt a inagistra seripta : « quam decorc gio-ripsne nostraj libri-.in librario capsulave cpmpp-iiuiitur! quam; niunda commentariorum scrip-tura! Sutim cuiqtie rei loetim ista. puella tribuit,;ad usuni maxinie commodatum. » Gloriosaptiella diligciis est et acris^ omiiiaque tenlat utin se ociilos oihhium eonveiiat; immo cnlpamcdminitiet vel ttiniultum in schola iivovebit iieiri aliarum grege tranquilla maneat. Quajdammagistra3 profitentur se haiic eniiiicndi ctipi-dinem in usuhi vertere et iis.puellis, in qtiibus

eam notent, munusquoddam in schola tribuere,scilicei bibliolhecaj vel Gwv.yo\fhc tutelam. Eidenipuellsje officiosa sedtililas : fanntlto munerefungitur, magistramque ab alia adjuvaii ajgrepatitur, non modo utaliis obscquii miraliotiemiiijiciat, sed et magistrte placeal. E superbiaenim placendi cupido nala. Suni quaj aniareament, qliaj conlraamari. Nam cumcuiquegio-riosum sit ab aliquo diligi, amicos gioiiosi sibi

aticupantur, qtio similes corum fitint, qui vcrc"amant. Immo et ipsi vero ahiant; nam affecliisilli qui ttuitum ih ore el in vultu oslenlaiitur,

. ,-,-

.-,. -

.;..;; _ 43 —-"• ; '-•; ;-"'•*-

'.

_

-.-;

paulatim in ipsam indelem irrepunt. Coiiime-

iiioralur mihi quitlam ptier, qui de suo aliquidttltro detraliit, quofl aliis largiaiur niulta ciiniostenfalioiie : qui fil e gloria liberalis. GIo-

ripsos etiam ita jtival tuendum aliquem susci-

pere, tit gloriosa puella ergaininores quasdammaterculcie personam ltidendo induat, et sus-ceptum officium bcna fide inipleai.

Gum in validis benigniias qutedam appareat,llli, quivalides gipriai anipre imitaiifur, ppprtettit ef bcnps imileiilur. Prteierea, nen mpdp utaliis, sed ttl sibimet ipsis placeant, perspiiamihduunt. llcique benignilate intus glcriaiitur;quajqtiidem inlimagleriaviiiutiproxima.Necadptierosianttim hajc dnniia spectanL Interboiiosqtiidem eminent illi, in qttibus aut uberiPranirmtis benigncgestis veltiii ilereat, atit benignila-tis sit parens humilitas. Nec lamen-lionorum iip-mine pmniiip indigni quibtis ad benevoleiiliamjactaiitia pro partesua prosit. — Breviler adda-

miis in eadem jaclanlia aciileum essc laboran-libiis sludenlibtisve. Lnler teqtium sui amoremet liimiam supcrbiam minimum est discrimen;itnque ad pueros inlbrmandos magisiri hoc sli-mulo perilc iitunlur, quippe qtii intelligantptteros ille pptissime inpveri, anlcquam quid

" ' " \\; '"' -/"'.' .-;'- — U —'- -- *": :.•

"V -'-'

sii pfficitim didiceritit. Ccnfiietur lnilii magistra

se desperare de ptiella qtiadam cujus/parcnlcsila moleslissimaiivsupeiitiam fregcrunt, tit neullum qtiidehi vestigitim hujtis vitii retinerei,iiinnp-in yitiuni cpiilrarium dccideret, et minime

t ractabilem riialeriam dccenti prajberei.\ Uiinter ees qui superbiunt bonos reperics,ila inler eos qui irasci solcnt. Quai quidem beni-gnitatis geriera niuliuni discrepant; scilicel iraiii acri animo iiascitur qui ab utililatis nimia

,

cttra, ttt jam dicttiih est, velut abhorrct. Eodemliiodp sub itidi; specie lener ei delicatus stopelalet animuSi Stint, etinler puercs, ques asperessimul ei beliignps (gallice bournn bienfaisants)

;appelles.Qui quidein, hatid sine qtipdarii pudcrebenignijbencfacieiidi liceiiiiam qtiasi supplicesrcgani, cjuaiiluin ab illis dislanles, qui cbglpriam suni benigni!/lloriim humilis beni-gniias qtiasi flosculus, crescil in imo pectoreabciilris; gratiaque ct lepore deficionte, velulexcusalipiie etvcnia egcre videttir. Necnon in-lerdtim ille rudis siniul alque bontis, dc-quo.dicimus, homo unum eligil quein tinice amel,cui uiii se amaiitem apeiiro audeat. DemoiiS'-

iranturinihi pueri quidahi,ipii inlirmioribus sedevovent, ct eosdem lenera tuiela proscquuntur.

— 45' —Hocunius saltem ainicitiae desiderio laborantem

ptierum magistra' quccdam perite instituit et,

qua3 ad placendtim necessaria essent docendo,mitiorem fecit. Htoc inter parvulos pueros actasunt.

Deniqtte noiintilli magislri, utmihi fatentur,incerli stint quid sii judicandum de qtiibus-dam pueris, qtios mendaces epntumacesveexperti ftterint; nempe, ut illis videtur,utrumque vitium ex libero tenaciqueanimo iiirlerdtim oriltir, id esi e "vcra virtutum. fonlc.lllius qtiidem generis vitia in pueris non planereprehendenda et castiganda, qtiod a puerilicondicione nascuntur, el a nobis, ul ila dicam,in ingentia peciora inscruntur. Ea indoles, qutBdisciplinto iiostrto nostroque imperio repugnat,non ideo mala, sed tanltim indocilis et freniimpaliensdicipolesi. Qute impatienliavirttilum

parens est.

III

QUOMODO PUERORUM INDOLES

W SCIIOLA FLECTATUR

Est nostrat de puerorum ihdolc discopta-tionisinspicerequa via illa in scliola flecti possit.Nunc igitur non quitl pro se quisque agat, sedquid ad informaiidam cujusque indolem mu-tuum valeaLcommerciuiii dicamus. Familiamprrctermilto, licel magislri niagistrajque apud

nos deilla multa, inlerduminaligiiius, dcfcrarit;

quos ob invidiam iniqtie loqui paululum sus-picor. Hoc ununi retineo, inajqualein indolcm

eorum fieri, quibiiscum parenles lemere agant,proculab onini rationeefconsilio. His prajcipucschoko disciplina prodcrit, quain quidein omiii-btis prodesse iitriusque sextis magislri valdcprofiteiitur, ciim mire laudanda, eliain si for-tassc nimia sit, fide. Profilentcs niullos audivi,

quod omiltere 'mininve iicet, de: nnllo ptierodesperandiuii, sed qtia arfe qiiisque polissimeconimovealur magislro inveriiendnm, Cuiqueoiiim inesiialehs virfutis sejncn, quod fovcre.etcolcre dcbes, iia iii alliiis ratlicibus nitalur et

per ahinium difftindatur;:Quid hoc paclo tenla-,

vissciil, quid eliam obiiiiuissent, liiiilti iniliideclaravcruiii, quasiiri:coiisiliorum socielatehiadscilo.

Hoc jam notuiii eipervulgaltiih.omittemus,iii schpla jusliliam tloceri, doceri et cpnsbrtiuniv(nempe discipulis yel in riialuin cpiijuraiitibusaliquid boni esl); in scliola demitti superbos,muluamqtic alieni juris observaiitiam animisiiijici. Stint tamcn iinte oculos ctin maiiumullaatlenle notala. Iiajc mulla, qttia nihil novi affe-

rimt, nobis liceal, elsi non inattdila reqtiiren-qttibus, nimisaudila relinquerc. Cum vcro yulgodicatur severa scholaj disciplina familiaj molli-

ticm compensari, niultis coiitra pueris minimecommendabililoco nalis domique amore cgen-tibus,.fii schola velut justititi ei lenilate guber-nata civilas. Htec quaj a parcntibus onini modo

excrucialur, miseramque sortem patienter fertetsine querela, omnem in schola justitiae spemei amorem posiiit, ut, quo domi miserior esset,

. — 48 -eo magis, ih schola injurine iinpatiejis, suiobser-vantiam appolerct, *

Rogavi ut iiotarelur quid ad puerorum indo-lem valereviderenturconsueta in noslris scholis

pticrorum ceiiamiiia et velui princijiaius ahi-bilio, (quam quideni quajslionem collegiorummagislri liuperriiiie agilaverunt), Equidemfaleor iriultum niinoruiii scholarum magislros

sensu inter se differre. Nonnulli suuni ctiiqueordinem etiocum tribuere arduum esse feruiit,narrantque se sorlis auxilio tisos esse, tinde illis,qui inferiorem locum soiiiti essent, discipulis

magna3 etjuslajherculefierentiraj. Audivi aliosob victoriam ridiculesupeii)ire,aliosob invidiamdulccs amicitias repudiare; nonntillos tanien ,audivi amice tiomulari. Hi profecto sunt nostra3genti insiti mores, ut gioriam el latidem potius

ijuam rectum officium aucupemur. Equidem,

reccns Publicarum Scholarum Ministri rescrip-lum fidelissime seculus, discijiulos pj^ajmoneo,ut notam animadveiianl, non loctmi:; lociquepretium mipuo, multis eumdem locum ex seqnoiribuendo. Nihilominus tamen, ut jampridem

.

mos est, tantum loco adulescens bono gaudet,malo moeret.

Quid plura de seliolaj legibus et moribus ?

_ 49 —Nimc* quomodo alter ctim allcro ptier se agat,paticis observandum. Smpe ariiicitias conjtin-guntbiniopucjlto, quibusutraquevaldemtilatur,Altera absenle allera luduiii fastidit. Ita fit qua-runidam virttitum velul oxercitalio. Hoc vcroprtijcipue observatione dignum, in htijus modiamicitiis alteram amictu patrocinitim suscipere,altoram auteiii se tuendam prtubcre. Stint quaenatura lulelam requirant, et ad fortiorcm quasiconfugiant. Duarum ycro allera dominatur etamictoimperai, scilicetquto seluendam prtobuit.Infirmiori cnim fortior cetlif, majoris nalu so-roris more, cui jam hialernus inest animus.Inicrdum susceplo jialrocinio melior fil illa,

quaj amicaj exemplo esse tlebeaf; quod argumen-lu 111

apud iiigenuam indolcm maxime valere nia-gistraj conseniiunt.

Communi qupque ihagistrprum seiitentia,vicinerum centagipne immutantur discipuli. Utloquaces el turbulenli veltit pestem iindique in-ferunt, iia quortimdam puerorum gratia etdili-gentia circum paulatim diffunditur. Magisterquidam, cum permtillos discipulos ci onininodispares doccndos haberet, indoclissimocuiqtiedocliorem adjungcre instituerat, qui de parvisdifficultatibus euin monerel et dubilaiiti sttccur-

4

— iiO —

reret. Sic nosler magister oinnes una, scjiara-tim autemdiscipulorumalterallerumerudiebal.Eadem dujilici loge ad informandos mores uliliccat, quanta vcro ctini cura! Timendum enim

tiie in lioc commercio mali bonorum magislrifiant; nempe malos faeijius pueri imitanturquam bonos. Mali profecto facelius magislrumeludendo, et insoleiitius respondendo, moveritadmiralionem. Audivi scholas anlc florenles ariovo discipulo in medio anno eorrtiptas fuissc.Iltique cavcnduni nc bonos pucros malortimcdiilagioni obnoxios libcnler prajbeas. Attamen,pucris perschoItB subscllia aslulc dispositis, nepessimus quisque noceat ingeniosi magistriprohibenl, et periculum prppulsaiit. Non eniin/discipulos sponte coiisociari perniittendum, nemalos dubii sequantur, et mox mali fiant.

H.ijc in animo habebat ille vir, qui scholt»normali Malisconensi prtofectus, discipulos

non in schola, velutinearcere, contirieri, verumextra muros habitare statuit. Inier inultas illavitaj ratione partas utililates, hanc niaximi pretiiajstimabatjutpossetillisexemjilisadulescentein,eonsilioquodanv,circumvenire, quaj ad cujusqueindolem informandam apte convenirent. Ihtrasctiolam omnia, quibus adulescens niovetur,

— Sl —

pcrmixla et confusa stint; ef qune vcjit eligerecujusquc permitlilur arbiliio, imprudenti licel.Sin atilem diseipulos exlra scholam in privato-

rum domos collocaveris. huiic dc ctijtis moribusdubiias probissimi et severissimi viri tulelajcomniendabis, adjunctis insuper duobus valdeincorruplissociis, qttosimilandos habeaL Cumplures sint catiste0 qtiibus meliorfiatadulesceiis,parenlum vel abscnlium amor et excmplum,magislri auctorilas, toiatis maluritas, hac tamende qua diximus vitre ralione egregius nostermagisler adulesccnles quosdam sanatos fuissecontendif,

Noli atilem propriam magislri magistrajveatictorilatem despicere; 11011 hanc dico, cui 0111-

nos pariter obnoxii, — communia enim omni-btis magistri prajcepla ei exempltim, — sedaiiam quamdani qua singulos tuettir. Multienim discipuli ajgre fertint in schola se ceterisianttim aiinumerari; magistri oculos et benevo-lenliam in se converlere -gesliunt et oniniummagisirum qtiasi siium facere cupiunt. Nonignoralqtiicunique pucros docet quosdam ctimmagistroquptidie,ppstdiscenditempus,seorstimcolloqui, 11011 modo tit conspicui fiant, sed ut

, -docenlis gratiam velut pra3sentiorem sentiant et

; \; -. - — '52-—;,

_•;

*

voceni ad se perfiiienlem audiaiiL Htec cupidoin jmcilis nitilto validiorcst, utpotequajaffeciuspotiiis quani ralionem soquanlur; itaque, uimagistrte cujusdam dictis ular, rioiiiiullaj sunlpucllajj qtiaj de illiusvero offtcioettoquoinPiiiiiesstudio malo judiconl:ijuijipo quaj illani ple-

rumquc non discijiuhe cujusque iiieriiis, sed

stite ipsius iiicliiiatiohi consulere existiment.Unde fil ut castigala3 vitujieratajye se omninoiiiinvidia essc jiersuasum sibi habeant, et nonlaboi'o diligeiitiave sed obsequio magistrajamicitiam et benevolenliam aucupenlur. Porroct ipstu magistram amant, iiitcrdum aiiiantiiimsollicitudine of suspicione comice excruciatte.Magistri igiturutriusque sexns Pjioiiol ul jiarce '

et verecunde cum discipulis agant, nec tamen

eos lam infirmos tamqiic imbecillos illa, quaegeant, privata benevolentia, destitutos ct quasiorbalos relinquanf. Ceterum aliquos csse puerosquos ea ratione tantum informare pdssis, htecsatis moiislrabunt :

ln schola Portus Sanclaj Fidei 1, apiid-flumen--'Duranium, cui prteest presbyler quidem refor-matae religjonis, Theivaud nomine, inter oinnes

1. Port-Sainte-Fby (Dordogne).

— 53 —

perdilos el a pareiilibtis relictos pueros, uiiuserat tristissimus et obedienlite impalientissi-hius, de quo magislri jnenc desperabant. Diequodani, cum presbyter Thenaud, lilleras ad

pueros scrfplas distribuendo, lionien aliquodforte enuiiliavisset nostri pueri uomiiii conso-htim, ila ut se designari ille pattlisper credi-disset, illius ore et vullu tanla ketitia refulsil,ut presbytero,,quomodo forsan informari possefferus illo disciptilus, repeiitein nientem venirel,Itaquc

iamictim quomdam Nantiaci, ex qua

urbe puer ille oritiiidus erat, per epislolam oxo*ravit, ut misello litlcras mitlcret. Quibus acceji-tis, ille simtil hiiratur oi gaudet aliquem sibi,licet ignotuin, scripsisse ei benevolciitiam dc-claravisse non commuiicin, magistri modo, sedprivalaih, amici morc. Cum atitem presbyteraiiimadveiieret obhas singulas litteras ejtts ani-

mum tristilia et invidia vindicari et expneraricoepisse, amicum rogaVil ut alias epislelas scri-berei. Sic ab amicc igncto nosler puer liberaiuset quasi renovalus fuit.

Nec ilIosfalJit,qui iudigeiitibus oiiem et salu-lem ferunt, niultum viruin apud virtim,feniiiiamapud femiiiam gratia ef auctoritate pollere. Hoccorisjlio miserorum iiduciam sjbi parare teiilaiit,

.— M —

quo melius illos adjuvent, Quod significat htoc

veltis opinio:

sanari lantiim atlactu morjios.Quem atlaclum amicte nianus honnulli pticridesiderant, quoruin corpus non laborat, sedanimtis amicitia caret, el poene vacutis esl.

IV

QUOMODOPUERORUM INDOLES

ULTRO MUTETUR 1

Ecce nova invesliganda, qtue qtiidehi pcr-scrutarivehementcr ihleresi,a quibus verohajc,

quam a priori diximus, elhologia: lohgissimeabost. Sin autem, qtiie iii mullis pucris exjKuiusfueris, in commentarios ordine et via rcfcras,quasdam leges invcnicndi sjicm haud inconshltofovoas, Eieniin ii ipsi, qui iridolein mutari possenegaiit, hanc lamen latenteiii ef immutabilehinaluram divcrsis elsajjie inopinatismodis in lu-

ccm proferri confilontur. Qute igittir soloant

esse iljorum modorum vices eo accuratius inda-ganduiii quo utilior htec aiiimorum historia fu-iriia sit. Egregie Paulhan ail naiuram cuique

! "L,

,i, Gallico ijieas : lois dc bitccashn, adJasque dLias esse otin etliologia \-uiics. s'aliquc el thjnamiqite yocandas.

,";.,--;•-""-

. ,

— 36 — ' ", ",

,_-•,_-

suani ad icnipus laiiluiii mahore/eahique iiitlo-leiii a jiJorisqueiiimis absojulo voeari, qtite hia-turte aitalis indoles rccliuswpcctuiv linriioritoonim anialorius (gallico erotique) ille dicetur,qui ih Viccsimo anno amori indulseril, autplanejiicndax, qui vix a euiiaiiulis mendacio quoclani

usus fucrit.Qiiovero jiacto ti mansuris oi por-pettiis vitiis imperpelua el qttasi transiioria dis-cernes?

: :Nullo enim in indicc recognita ei dojiicia

sunt quaj vilia in ptieris verc excusanda, otquasi normte cuiclam consenlanea videntur.Htec cxperimenla, ulpole fulilia, ab illis quianimuhi explorandum habebant, negiecla fue-runi. Ut exemjilo ular, vulgp fertur esse ct in

>

puerilia quosdam annos, qui «ingrafaj ajlatis »

nomen jure usurpeiil. Magislri magislrajquede medias classis discipulis' apud nos habentplerumquO qtierimonias. Ouarum multte suntin ipsa scliola causaj. Scilicelmediae classis dis^cijiulus, ut non jam nova exerciialione novoquevitie gcnerp dcleclatur, nec magislri limoreoccujiatur, quo quidem nimis familiariler uti-tur, ila futurum judicium, quod de cujusque

1, Gallice cours moyen, 4 :

;'

-

-.."'•- -

—.s? — '"•:'*-.

.

"''-,- •--

pueri ddelrina, posl confecla slutlia, forri solel,'ot propriam ulilitalem nondurii cogilal. llisiieeausis salis inlcUiguiititr constieiaj, de qtiibusdixinius, querimoniaj? 0pera3 pretiuiii est remperpendere. Inter octavum el decimum aniiumhanc telatem quani ijigratamvocayinius tinus eniagistris collocat, Ob id ipsuiti foi^san disson-iiunt, rpiod plures sint, quasingratas juredicas,pueritiae tempeslates. Equiderii cum mtiltispueris, tlum vacanl sclioke, vilam degero mihidalur, qnoruni uniis inter omncs tino qtioque

aniio injucundus, nec vero scqtienli aniio ideniinjuctihdilatc eniinet, De hac puerortim incons-tanlia est qtiajtlam in oinni familia qtiasi iraditadoctrina, ctijus avia quteque pra3cillua, magis-tra, quippe qute experimenta iterare potuerit,Nonne, ex quo pueri nas(unitur,\hujus modiexpcriiiieiila plus quani semel ilerari debuis-sent, e quibtis scientia qtitedam cerla constilue-rettir ? — Qtia ralione pueri animus et mensipsa jiatilatim crescal et adolescai nescimtis,Eximius ille scriplor, tjtii Loti nomine vulgoappcllatur, nobis narrat aninitim sutim in jiue-iilia non pedetentim, sed subsultim crevisse.Ita- nonnulli pttcri certo qtiodam tempore mul-tuni proficitmt, poslea atiteni tliu torperit. An

— 58 —

sint tales vices omnibus comnnincs nescio ;

sod omniuni profcclo indolcs lcnlc subilovcimmulatur,

Mulla3 enim consuctudincsindurcscunl, mul-taque vitia ingravescunt. Haec pucrilis jactantia,de qua remissius loquebar, inlerdtiin — si non-nullis magistris credam, quibtts pcr pltircs

aiinos discipulos suos observare dalum fuerit—

vcra superbia fit et inlojeranda sui oslentalio.Similis mutalio de mtillis aliis vitiis virtuli-busvc jure nolari possit; stepe enim magna exnihilo fiunl. Talia Merimee ille scripior narra-baf ; se malrcm olim forte audivisse qute absen-tem eum derideret, ideoque Pyrrhonis prte-ceplis jioslea in omni re assensum fuisse;

,lantuin ne puerijia quidem despicicnda !

Scepe indoles immutafrir, nova cupidine inlocuni pristinte succedentc. Ut exemplis utar,idemne, qui valdc amataduicscciis, necessilatcquadam vir factus honores ei iiiiperiiiip strenuecaptabit? Nolatum esi a Paulhan mtilios libidi-

nosos adulescenles in senecttite reliitionibustobligari. Notatum et pucllas mullas nimia erga

Deum jiietaie, post connubitim, ila malerno miirnere fuisse occupatas ut pristinani religionemrcinilierent. Illarum igitttr pietas, non indoli

• — 59 —

penilus insila, atl temptis lanluiii vigebal, necaliud erat nisi eujusdam inlerioris diulurntequeiiiclinalionis forma et signuni. Maximc igiturprosit scirc qua lege cujusquc indoles immu-teltir/ctprtenoseere cxprajsenli tempore qtiid inanimo futurum sif. Scientia enini illa, qute deindole tractat, omni modo constituatiir, si nonsolum quaj in eodem temporc, setl et qtue vicis-sim in indolcajijDareaiitnoscere liceatl,Attamenin iiujuscemodi sludio, utmihi vidclur, non cer-ta3 qu^edam et inimutabiles leges, sed iiiipcr-fectaj, ct qtue e longa recensione conficiantur,exquirendae, quod consilium jam permagnumesl. Hte atilem,mea quidem sententia, in huinililoco et demissa condicione plcrumqiic stiiitcxquircndto, ubi rerum magniludine aiTcclus

naltira riec adulteralur nec occultalur. Qttodsluditim instipcr, etsi ad omiiein humaiiamtelatem pertinet, de ptieris tamen imprimis estsuscipiendtim.

Posi has legesiali inodopaiias,videndumestquomodo aliquaj resmagni monienli ad indolem

I. Haec melhodus a Novi Mundi pliilosophis adhibolurmenti et .sensihus pucpnim explorandis. (Offtnal Cafalogve ofexhibils, \VoiId's Columbian Exposilion, Deparlmenl M, An-tlirqpologicul Building, p. 63). .'-'....

— 60 — \informaiidam valcant, singulos potissimum ins-picicndo pueros ei generatim diiiumeraiido 1.

Memini a qtiodam magistro narratum essequinquc pueros in una schola niniis sese amare,quortini trcs uiiici iilii erant, dtio auteni pps-tremc gcnili. Multo magis ad indolis cognLtionem Yaleant hujusce modi exempla, in untimredacla, quani perviilgalio ilke ojiiniones, qutesemper in incertum cadanl.

Posl illas indolis species qtue permanciit,post has atilcm tjtite vicissim mulaiilur, terlium

genus obscrvandum est earum qute evanes-cunt, aul potius cvanescere videnlur. Nihileiiiin omni.no pcriit, etillud « in nihilum nihil »,ut de rebtis, ita do indole jure.dicilur. Atlamen

eorum, de quibus ntiiic agittir, in indole niodo-

rum coiisctjuentiael, ut ila dicam, vestigia nullomodo apparent, quijipe qui puerorum naturte otcoiidicioni atit oniiiino tetati propiii stepe sinl acpeculiares. Namque non idem homo, (|tii puer,venlri indtilget; iraeundia vero, quam in qtio-rtimdam puqrorum indole imbecilloruin mol-liumve supra nolavimus, aliqunndo concidit etin traiiquillilatem vciiilur; delatio eliam, inpuoiis plerumque ingenua ei vero liberoqtie

1. Quam methodum gallicc Skitislique vocunt»

— 61 —

aiiimo rirla, poslea mtitua iide atit quibusdaiiiturpioribus pactis depellitur, qiiaj pueri stepe,hominum more,interseconjtingunt;jociinteiii-perantia denique lemperalur, qua quidem pueri,

cuiii puerilia officia, id cst majorum natti obser-vantiam siIentiumve,quod in schola decet, tegrepatiantur, velut solalio utuntur.

Porro, utiii meiitc instiluenda, sic in indoleinformanda, timendum ne ptieros ad sapientiaminsigniores el quasi.porlcnti similes efficiamus.Diffisum est enim vulgtts lluic prtematurajsapienlite, velul« aquto slagnnnli ». Diffisus elSpeiicerj)hilosoi)hus,qui laliascribal: « Indolissimul ac mcniis suinnne factiltales plura conti-nentjideoqucpari lardilaleerescuni,ilaulinentisindolisve prtematura coaclaque cultura fuluroincremento velut impedimeiilum infcrat. Undc

stope fit ut nonnulli pueri, ineunte telate absorInli et perfecti, per singulos ajtatis gradtis,mutata Ibrluna, deleriores videantur, ct ple-lisque aliis meiite et indole inferiores tandemliani, alii contra, in pueritia minimam suioxspectationem fncienlcs, poslea felicilcr mti-tentur. Prteclara enim indolesv velut meiis,longo teniporissjialio producitur1. »

1. Educafion, 111.

— 02 --Inler oninia puerilia vitia, unuiiv Csl tam

ttirpe lamquc letrtim cui cxcusalionem afferre

nos pudcat, scilicel mendacium. Nobis tanienfaleri liceal qttid de illo nolaverimus. Priinummcndacium nihil alittd est riisi oculorum ctniemorite imperilia ct crror. Deinde pucromnia miscerc ct turbarc gaudct, ila utqtii inscius anle, idchi jam nunc joco ullromeniialur. Quam mcntiendi artem puer qtiivis

natura callet, adeo tit, poelarummore, seipsum illis qtias narret fabulis decipiat, etverum a falso mininie dijudicet. Iiaud igilurfacile inexperto animo cttni lide et Yeritateloqui. « Cur eiiinv ptier, ut ait egregia illafemiiia, Nccker de Saussurc nomine, verbarebtis accommPdare sludeat? Qtiid ad illuin his-toiia3 fides ct prajleriium tempus, cujus vixmemoriam leneat? Nihilaliud jirofeclonisiblan-dilias curat et votoruni felicem cxilumL » Sicpueri vcrbis 11011 res alienas prtoterilasye signi-licaht, sed velut iiistrumeiito utunlur tit qiueVeliht asscquantur. Ut exemplo domestico tilar,quondam uiii e meis liberis, qtiatuor annos nalo,alicujus culpte haud admisste confessioJieniexpi^essh liubebamcohhienlom insontem, quod

1. fiducalion progv. seive, III, 4.

— 63 —

ille mihi acritis quteslionem exercenti sperabatconfilentlo forc tii placeret.

Meos ipsiusliberosanimadvcrti tisqtiead qtiin-luni annum ignorasse quid nieiidacium appelki-rclur, et hoc nomiiie tisos esse quoliescumqucvel sponlestta, vcliiiviti errarenl. Qtti cum inler

se ludendo naturam et spociem rei oujtisdamlaientis vicissim odoranlur, illuin qui erraimendacem appellaiit. Alii eliam palresfamilias

se in suis cujusque liberis similia nolavissemihi reluleruiii. Quid in vero mendacip fial evolunlaleeiconscioconsiliomiiiime intclligunt;et errorcm, HPII culpam sentiunt, adee culpa-

rum veltit inscii sttnl, adec res in animeccnfusas habent. ltaqtie ege, ctim liberum cbmendaeium punic, nequeo illi manifeslum face-

re a me 11011 ctilpam ipsam aiilecedentem, sedctilpte dissimulationemreprehendi.

Hac via venimus ad aliani eausam mendacii.Cum sajpenumero non eunidem seiisum nobis

et puciis verba exprimaiit, inlerdum cos, dumineple loquunlur, mciitiri credimus» Memini mequondam tiliolam meain castigasse, quod falsoaiebat sc ab ancilla quadam verberatam fuissc;postea atitem intellexisse illam hoc verbe. « severberari »

niliil aliud nisi se pbjur^ari, offendi

— 6/i —

mere stic significare : quippe qtite dclpris pin-iiinp impaliens emnes inelestias pariler invisaseodem verbo notaret. Eadem ratione alius emeis liberis, tres aiinos natus, qtiem ctilpte cujus-dam vere admissa3 convincere tentabam, res-ponsuni rcddebat a me delationem saepe repre-liendi 1.

Quibus exemplis non adduci debemus ut ptie-ris juslo miliores sinius, sed conlra tit attenteiiisjiicianius quid in mendaciis nialitite, qtiidincerta3 memorite, nimio imaginandi amori,dtibitanli sermoni sit Iribuenduni. Qiu-. alitia

cum stepe malure apparcat, remedio vehenienli

ptierum sanabis ct docobis quanlum valeai

verus el libcrus animtis. Filia nnius e meis ami-cis, incluti scripioiis, sacpe sttte matri memo-rat sc ob priinum meiidacium prima- telatecasligatam, jam quid verum. quid falsum vale-

ret, puellulam licet, sensisse, soluttnjue poena,pfiieii prelium intellexisse.

ln lipe prajserfim capite libclli iipstri non-nullas vias lantum niphstraviihus, ordihemqucet quasi fbrniam npvie scienlite adumbravimus.Parum eiiim in hac ultima inspecticiie jircde-

I. Vido in Coiresfioiatance Gtndrale, primo ahlio, p. t»7et seq.quiudam a meo discipulo PniLii'1' dc pnerili mendtiCvio notata.

,. - _ 65 — -

*; •'.rant illa a magistris Lugduni, in urbe celeber-

rima, nolata, in qua pueri, cpnfectc annc,magistri pculos effugiunt. Attamen ex illis, quteconluli, exemjilis ei qutesiionibus apparetdesi-derari projirios et peculiares ctijttsque animiannales, quiiion motlo ad oinnein jihilosr hiaiii

et indolis scientiam insliluendam, sed et ad

indolem ipsam ctijusque iiilbrmnndam multtimvaleant. Sjepe multi monuertinl ut de iamilia,iiniiio de puero qttoque (noh iamen a puero)libelli scriberentur : quos quidem niaxime com-mendabo.Magisterquidam, inillaprovinciaquaj

nomen a flumine Gerunda ducil, conimentaiiis

per intervalla, ubi res poscebat, illa mandabat

qtiae de puero quoquenotaverat, unde cujusquepropriam indolem plenius fideliusque nosceret,ideoque aptius tractaret 1. Multis ex hujtiscemodi commeiiiariis melius elhologia tedificefur

quam per argtimeiita et conclusiones callidis-simi philosophiV Patres etiain nimis memoriteconfidtinl; perpeluo etiim de pttero increseenteet quotidie mutato nova et alia ita senlitinl, ut

i. Vide I\evue Mdagogiquct aoul 1894, p. 182.2. LHilissimainpuerili psycliologircmaleiium i)lo moro praj-

hiifruut TAINE, EGOKII, et ipse PKUHZ, si»(^utos ptieros oliser-yaiulo.

. — 66 — /. -

memciia parum auctcritaiis habeat. Puerosvel nostros summatim tanium novimus; quodie autem prinium illi metu.-trepidaverint,mendacium dixerint, recle fecerint plane ignc-

ramus. — Sunt commentariela in quibus pon-dus infantis quotidie noteiur, desunt autemin quibus indolis iiicremenlum in dies attenteinscribaiur. Qute tameii ad aiiimi valetudinemvalde pertineant et, in unum redacta, rationeeLscientia multa autveraprobentautfalsaever-lant.

— .07 —

INDEX RERUM TRACTATARUM

I. — De methoao quadam in ethologia.

7

II. r- Qure in eodem puero eodem tempore notatasint 25

III. — Quomodopuerorum indoles in schola flectalur. .

46

IV. — Quomodo puerorum indoles ullro mutetur.. . ,

ijo

Vidi ac perlegi

Lutetiie Parisioruin in Sorhonaa. d. X Kal. apr. aiin. MDCCfiXCV

Kacultatis Litterarum in Acadeniia Parisiensi pecanus,

liiitctlfe Patkioium. — llnp. L. Marctheux, 1( vla Gassettu.