Embed Size (px)
Citation preview
Evelyne Meerpoel Master Taal- en Letterkunde: Engels-Nederlands Masterscriptie
De poète maudit ontmaskerd?
Een historisch-kritische editie van Jotie T’Hoofts Junkieverdriet
Promotor: Prof. Dr. Y. T’Sjoen Vakgroep Nederlandse Letterkunde
Academiejaar 2009-2010
Een woord van dank vooraf
Dit werk had niet tot stand kunnen komen zonder de hulp van een aantal mensen. Deze wil ik
vooraf even vermelden en bedanken. Allereerst gaat mijn dank natuurlijk uit naar mijn
promotor professor T’Sjoen, die van meet af aan zeer enthousiast was en mij het hele
academiejaar door met raad en daad heeft bijgestaan. Verder ook de mensen van het AMVC
Letterenhuis in Antwerpen om mij te gidsen in mijn zoektocht naar materiaal. Zonder dit
materiaal was er van deze scriptie natuurlijk niets terechtgekomen. Ook speciale dank voor de
heer Bert Van Raemdonck van de KANTL dankzij wiens tips mijn synoptisch apparaat
perfect overzichtelijk geworden is. En natuurlijk ook dank aan mijn vriend, mijn familie, mijn
medestudenten en de vele vrienden en vriendinnen voor hun steun en luisterend oor, het hele
academiejaar lang.
Inhoudstafel
Inleiding ..................................................................................................................................... 7 1. Leestekst............................................................................................................................. 9
[1] LEVENSVERHAAL........................................................................................................ 9 [2] HALFWEG DE WANDELING..................................................................................... 10 [3] SAMEN .......................................................................................................................... 11 [4] ADAM KADMON......................................................................................................... 12 [5] VOOR BOER EN TUINDER ........................................................................................ 13 [6] HUIZEN ......................................................................................................................... 14 [7] VOETSTAPPEN ............................................................................................................ 15 [8] NAMEN.......................................................................................................................... 16 [9] VRIENDEN.................................................................................................................... 17 [10] OOGSTTIJD................................................................................................................. 18 [11] HERFST 1975 .............................................................................................................. 19 [12] EEN STERFHUIS ........................................................................................................ 20 [13] ALLE ZIELIGEN......................................................................................................... 21 [14] OH, AL DE BALZALEN VAN MIJN JEUGD........................................................... 22 [15] NIET VOOR MIJ ......................................................................................................... 23 [16] WAT IK BEMIN.......................................................................................................... 24 [17] MATERIA PRIMA ...................................................................................................... 25 [18] SCHEIDING VAN LICHT EN DUISTER.................................................................. 26 [19] DIES IRAE: GEZELLEG ............................................................................................ 27 [20] JEZUS ONTHULT....................................................................................................... 28 [21] KAPITEIN NEMO....................................................................................................... 29 [22] GOOCHELEN.............................................................................................................. 30 [23] VLAANDEREN, MIJN LAND ................................................................................... 31 [24] AAN MIJN PRINSES .................................................................................................. 32 [25] KEERZIJDE ................................................................................................................. 33 [26] HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN ................................................................. 34 [27] STERRENSCHEPEN................................................................................................... 35 [28] TELEPAAT VAN NEPTUNUS .................................................................................. 36 [29] EEN MARSMAN OP AARDE.................................................................................... 37 [30] AARDMAN OP MARS (zendt:).................................................................................. 38 [31] FIRST AND LAST MEN............................................................................................. 39 [32] ....................................................................................................................................... 40 [33] ....................................................................................................................................... 41 [34] ....................................................................................................................................... 42 [35] ....................................................................................................................................... 43 [36] ....................................................................................................................................... 44 [37] ....................................................................................................................................... 45 [38] ....................................................................................................................................... 46 [39] ....................................................................................................................................... 47 [40] BALLADE VOOR 1 BEEN (invalidee) ...................................................................... 48 [41] EENHOORN ................................................................................................................ 49 [42] ....................................................................................................................................... 50
2. Variantenapparaat............................................................................................................. 51 [1] LEVENSVERHAAL...................................................................................................... 52 [2] HALFWEG DE WANDELING..................................................................................... 53 [3] SAMEN .......................................................................................................................... 55 [4a] ADAM KADMON ....................................................................................................... 56 [4b] ADAM KADMON....................................................................................................... 57 [5] VOOR BOER EN TUINDER ........................................................................................ 59 [6] HUIZEN ......................................................................................................................... 61 [7] VOETSTAPPEN ............................................................................................................ 62 [8] NAMEN.......................................................................................................................... 64 [9] VRIENDEN.................................................................................................................... 66 [10] OOGSTTIJD................................................................................................................. 68 [11] HERFST 1975 .............................................................................................................. 69 [12] EEN STERFHUIS ........................................................................................................ 70 [13] ALLE ZIELIGEN......................................................................................................... 71 [14] OH, AL DE BALZALEN VAN MIJN JEUGD........................................................... 72 [15] NIET VOOR MIJ ......................................................................................................... 73 [16] WAT IK BEMIN.......................................................................................................... 74 [17] MATERIA PRIMA ...................................................................................................... 75 [18] SCHEIDING VAN LICHT EN DUISTER.................................................................. 76 [19] DIES IRAE: GEZELLEG ............................................................................................ 77 [20] JEZUS ONTHULT....................................................................................................... 79 [21] KAPITEIN NEMO....................................................................................................... 80 [22] GOOCHELEN.............................................................................................................. 81 [23] VLAANDEREN, MIJN LAND ................................................................................... 82 [24] AAN MIJN PRINSES .................................................................................................. 83 [25] KEERZIJDE ................................................................................................................. 84 [26] HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN ................................................................. 85 [27] STERRENSCHEPEN................................................................................................... 87 [28] TELEPAAT VAN NEPTUNUS .................................................................................. 88 [29] EEN MARSMAN OP AARDE.................................................................................... 90 [30] AARDMAN OP MARS (zendt:).................................................................................. 91 [31] FIRST AND LAST MEN............................................................................................. 92 [32] ‘Mijn eeuwenoud, mijn levenslang junkieverdriet’...................................................... 93 [33] ‘Ik verlang naar een kleine ontroering.’ ....................................................................... 94 [34] ‘(bijziend)’ .................................................................................................................... 95 [35] ‘Mijn hart wordt naar binnen toe kouder’ .................................................................... 96 [36] ‘(daar zit muziek in)’ .................................................................................................... 97 [37] ‘Een grijze ochtend met pijlen van licht’...................................................................... 98 [38] ‘Vele malen hebben wij de naald gezuiverd’ ............................................................... 99 [39] ‘Vanuit mijn sluimering spreek ik tot stenen steden’ ................................................. 100 [40] BALLADE VOOR 1 BEEN (invalidee) .................................................................... 102 [41] EENHOORN .............................................................................................................. 103 [42] ‘(l’os van de wereld)’ ................................................................................................. 104
3. Commentaar ................................................................................................................... 105 3.1 Editeursverantwoording ......................................................................................... 105
3.1.1. Bronnen .......................................................................................................... 105 3.1.2. Datering.......................................................................................................... 107 3.1.3. Keuze van de basistekst.................................................................................. 108 3.1.4. Ingrepen in de basistekst ................................................................................ 109
3.2 Documentaire bronbeschrijving ............................................................................. 110 3.2.1. Typoscripten................................................................................................... 111
3.2.1.1. T1 .........................................................................................................111 3.2.1.2. T2 .........................................................................................................123 3.2.1.3. T3 .........................................................................................................130
3.2.2. Junkieverdriet (eerste druk) [=D1] ................................................................. 135 3.3 De poète maudit ontmaskerd.................................................................................. 138
3.3.1. Inhoudelijke veranderingen............................................................................ 138 3.3.2. Samenstelling van de bundel.......................................................................... 141 3.3.3. Inspiratie en intertekstualiteit ......................................................................... 143
Bibliografie............................................................................................................................. 145 Bijlage 1 ................................................................................................................................. 147 Bijlage 2 ................................................................................................................................. 148 Bijlage 3 ................................................................................................................................. 149 Bijlage 4 ................................................................................................................................. 150
7
Inleiding
Volgens Durnez behoort ‘Jotie T’Hooft [anno jaren tachtig] tot de meest gelezen moderne
Vlaamse dichters.’ (1982 : 56) Deze bewering blijft tot op de dag van vandaag, dertig jaar
later, nog altijd overeind. T’Hooft is nog steeds een populaire dichter, zeker bij jongeren, die
vooral zijn misschien wel bekendste bundel Junkieverdriet (1976) ter hand nemen.
Maar anders dan tijdens zijn korte schrijverscarrière (van zijn debuut in 1975 met
Schreeuwlandschap tot zijn dood in 1977) en tot een tiental jaar na zijn dood1, bereiken
poëticale studies over T’Hooft het grote publiek niet meer. Als zijn naam vandaag valt, denkt
men aan zijn dandyeske verschijning, zijn obscure interesses en bovenal aan zijn overlijden
ten gevolge van een overdosis cocaïne. De dichter die in 2008 nog door Dirk van Bastelaere
in diens bloemlezing Hotel New Flanders2 beschouwd werd als een paradigmadichter, een
dichter die iets veranderd heeft in het naoorlogse Vlaamse literaire landschap, en daarmee
naast gecanoniseerde grootheden als Claus en Pernath geplaatst werd3, is bij het hedendaagse
lezerspubliek gereduceerd tot slechts een onderdeel van zijn veelzijdige persoonlijkheid.
Toegegeven, aan zijn obscure imago heeft T’Hooft tijdens zijn leven maar al te graag zelf
bijgedragen. Na zijn dood is de mythevorming rond zijn persoon echter alleen maar
toegenomen, niet in het minst door de mythische retoriek waarmee zijn uitgever en
schoonvader Julien Weverbergh T’Hoofts postume uitgaven heeft verzorgd. Mede daardoor is
de dichter vandaag de dag een soort cultfiguur geworden, de Vlaamse Kurt Cobain.
Ten gevolge van die status gaan hedendaagse lezers T’Hoofts werk natuurlijk ook lezen met
die mythische bril. En daardoor ontstaat volgens mij een grote misvatting, namelijk dat
T’Hooft een soort geniale poète maudit was, een dichter die in een waas van Weltschmerz en
in een roes van verdovende middelen zijn gedichten neerschreef en er daarna niet meer naar
omkeek.
1 Ik verwijs hiervoor onder meer naar L. De Vos, ‘Enkele zinnige bijdragen over Jotie T’Hooft’, in: L. De Vos, (red.), Jotie T’Hooft. Een witboek, Borgerhout, EXA, 1984, p.210-212. 2 D. van Bastelaere, Hotel New Flanders. 60 jaar Vlaamse poëzie 1945-2005, Gent, Poëziecentrum, 2008. 3 Moderne Nederlandse Letterkunde II, academiejaar 2009-2010, prof. dr. Y. T’Sjoen, college van 10 mei 2010 (eigen notities).
8
Deze misvatting wil ik ontkrachten, meer bepaald door van zijn bekendste bundel
Junkieverdriet, dat door de titel alleen al aanleiding kan geven tot dergelijke vooroordelen,
een historisch-kritische editie te presenteren waarin de hele ontstaansgeschiedenis van de
bundel in kaart gebracht wordt.
Ik begin met het presenteren van de leestekst waarin ik, ten gevolge van mijn onderzoek, een
aantal ingrepen uitgevoerd heb. Daarna volgt een synoptisch variantenapparaat waarin ik alle
variante lezingen van eerste typoscript tot eerste druk in kaart breng en in nootvorm een aantal
belangrijke zaken signaleer. Ten slotte eindig ik de editie met een commentaar met daarin
editeursverantwoording, documentaire bronbeschrijving en een besluit waarin de mythe van
de poéte maudit doorprikt wordt aan de hand van het overgeleverd materiaal.
9
1. Leestekst
Voor de editie van de leestekst ben ik uitgegaan van de enige geautoriseerde druk van
Junkieverdriet, namelijk de eerste druk (D1) uit 1976. Voor meer toelichting bij de keuze van
de basistekst verwijs ik naar paragraaf 3.1.3 in de commentaar. De gedichten worden
hieronder gepresenteerd en worden telkens voorafgegaan door het volgnummer, tussen
vierkante haken, dat ik in de varianteneditie gebruik. De ingrepen die ik in D1 heb uitgevoerd,
vermeld ik allemaal in de commentaar (paragraaf 3.1.4) en als verzen waarin ik een ingreep
heb uitgevoerd voorkomen in het apparaat, signaleer ik dit in een voetnoot.
[1] LEVENSVERHAAL
Vader hardhandig edelhert moeder niet aflatend
Heelkruid in een tegeltuin van gefluister.
Jarenlang was ik er niet meer
Dan een trage bloedsomloop
Die een lijzige pen voortstuwt
Jarenlang Luminal Johnnie Walker Peragon
Maken de mens tot dof oog
Gekneld in verstijfd licht.
‘Met jou loopt het nog slecht af’
en ja hoor;
Ellenlange dijen kan ik niet meer bekoren,
Ruisende riet en halmend koren
Kan niet meer horen! Niet meer horen!!
Weggaan!!!
Jullie moesten nu maar liever weggaan
Allemaal
En opa rustig alleen laten.
10
[2] HALFWEG DE WANDELING
In mijn keel begint de kanteling
Van het uurglas zodat ik weet
Ik ben halfweg de wandeling
Waarvan ik geen stap vergeet:
‘De dorenhagen, vader, en de haat
Ze hebben ons uiteengedreven:
Ik, afkomstig van uw zaad
Werd de verminker van uw leven.’
Nu is mijn radde mond verbloeid,
omdat ik enkel vrucht wou zijn
En niet de tak die haar moet dragen
Bleef ik een dier, en heb geloeid.
‘Liefste, de stropers liggen klaar
In de stervende wouden wachtend
Terwijl ik naar Gods lichtbak staar
Verblind de jaren slachtend.’
Want meer heb ik nooit geleerd
Van de kinkels in hun keten;
Dat men best zijn oudsten eert
En verder zorgt voor eten.
‘Zie mij nu, moeder, uw droevig kind
Dat kreupel was en dat u moest verlaten
Nu ik eindelijk een antwoord vind
Kan het ons niet meer baten...’
11
[3] SAMEN
Moeder, gij hebt mij moeizaam uitgespuwd
En van elk jaar de harde striem verdragen
Want mijn waaien was niet gauw geluwd
Ik wou eerst in alle kieren klagen.
In uw hagelwit harnas gemetseld
Zijn wij samen door de tijd verwond
Die ons nimmer wilde dragen
En bittere lijnen kerfde rond de mond:
Of er een vrucht is van dat alles
Vraag ik mij niet langer af,
Maar ik probeer u te benaderen,
Nog even, voor het graf.
12
[4] ADAM KADMON
Vader, ik heb u nooit begrepen
Uw ouders zijn al doodgegaan
En ook voor u is ’t mes geslepen:
mocht ik u voor die tijd verstaan.
De wonden die in u ontstonden
Vinden in mij hun einde
- Ik wil het geen voltooiing noemen
Omdat ik de ziekten ken en zonden
Die de ziel beletten te ontstaan.
Ik draag u als anker aan mijn voeten
Terwijl gij in mijn hoofd nog groeit:
Ik wou, als gij in aarde, in u wroeten
Maar vader ik was steeds zo gauw vermoeid.
13
[5] VOOR BOER EN TUINDER
Mijn geboorte was geen verstilling
Maar regelrechte oorlog
Want tussen brandnetel en dovenetel
Ligt een verterend vuur.
Hoe huiverde ik in die tuin en zag
Het bewegen van gelederen ledematen
Vanuit het sprakeloos veld van de hersenen.
Bemest en bemoederd ontstond verdriet
Om de duif die langzaam huiswaarts keert
Over de meren en gebieden, cirkelend
En haperend aan de dorst, de draden.
Om al wat in mijn maag verteert.
En na de brand, die dooft, na het rood
Der geraniums en het groen van agaves
Bemorst de kwasterige bloem ons
Van een in herfstkou geteelde chrysant.
14
[6] HUIZEN
Huizen, lange aaneengesloten rij
Huizen van verleden, ver en nabij
Maar allen gevuld met het duister
Aan ramen klevend waar ik luister:
Aan een huis langs water, langs riet
Waar ratten zitten, waar wij samen
Waren, waar wij hoopten op verschiet.
Huis vol schaduw nu, vol namen.
Verdieping in een grootstad, vol
Van een enkele geur: mijn pijn.
Huizenzwam van mijn jeugd
Vol roddel en woordenloos venijn
Tot stad aaneengekleefd.
Een klein huis aan de rand ervan
Waar ik wisselvallig heb geleefd
En dat ik altijd vinden kan
Ook nu elk ander pad verdwenen is.
Klein huis, wanneer ik terug kom
- Dat is: misschien, en dan te laat,
Beschaamd, berooid, met stille trom
Zal, doorheen dodenmist en as,
In de lage kamers iets nog
Mij herinneren aan wat was?
15
[7] VOETSTAPPEN
Een man, een schaaldier op de bodem,
Een boom die ringen groeit.
Herfst. Van vocht glanzende dijken.
Dan komt de zee, zacht eerst, en breekt
Op die dijken het dier, breekt
De dijken en ontwortelt de boom
Waarin de man geklommen was.
Haaien cirkelen rond ons eiland op aarde.
Onze schaal is broos. Vele bladeren vallen
Op de grond, en in de mist, in regen
Vergaan de voetstappen van het kind
Dat aan de akkers is gegroeid
En nooit de weg naar huis nog vindt.
16
[8] NAMEN
Ik draag ze als een doem.
Mijn stofnaam mens
Een mager woord, een woeker,
Een overschrijden van de grens.
Mijn eigen naam, die niemand kent
De som van al mijn trilling
Van mijn lot equivalent
Tegelijk mijn warmte en verkilling.
Plaatsnamen, zaaknamen. Liefdesnamen
Die nooit voorbij zouden gaan,
Waarvan sommige al vergeten zijn
Terwijl wij andere beramen.
Dat alles binnen de taal,
Keelklank, eeuwenoude kwaal:
Slechts één naam legt iets bloot
De eeuwenoude roepnaam Dood.
17
[9] VRIENDEN
Net als mij vroeger drijft hen nog
De dronkenschap, verzachtende zatheid.
Geen middel heiligde mijn doel, toen,
Geen moeheid bedolf het verlangen.
Hun vele huiveringen hoorde ik,
Het spalken van hun muilen
Op stramienen van verdriet
Eens kleurde hun gekakel mij mede.
Het rangschikken der gramschap was lastig
Met mijn vermorzelde vingers en de mortel
Van talloze herinneringen uit kuilen
Waar de gesperde kaaimannen wachtten:
Mijn vlees voedt nu al vele gieren
Tussen hun stamelen sta ik stil
Geschouderde man in een kamer
Rechthoekig, wezen in wording.
18
[10] OOGSTTIJD
Daar ik een vermorzeld mens ben, liefste
Leg ik me behoedzaam neder
En tracht in het gebied dat ik verken
Geen sporen na te laten.
Mijn razernij lijkt afgelopen,
Ik zwijg, ik leer begrijpen:
Terwijl de zomer in ons loeit
Hoor ik de herfst zijn sikkel slijpen:
Mijn lichaam laaft jou even,
Verdrijft je uit je enge cel
Naar een terrein van louter beven
Dat ook mij verovert in mijn vel,
Intussen gaan maaiers op het veld te keer
En in de schuren houten vlegels:
Op, en neer
Want niets ontkomt de regels.
19
[11] HERFST 1975
Eerst zetten zwaluwen op de draden
De noten van het gekend gezang,
Dan komen meeuwen landinwaarts
En de laatste vruchten smaken wrang:
Wind bladert in de kruinen
En leest het dode lover af
Belegert onze dorre tuinen
En scheidt koren van het kaf.
Kind, die in de bossen noten raapt
Hoor de dood in onze schedel kruipen
En zie hoe wij het geluk besluipen
Dat binnen in die bittere bolster slaapt.
20
[12] EEN STERFHUIS
Zo wordt, na zijn dood, de mens verdeeld.
In zijn huis waar de stilte dichter wordt
Bedrijven zelf kleiner wordende wezens
De laatste, de kortste rituelen.
Het elektries licht is er zwakker
En zwarte gaten in de muren mompelen
Al stiller en verbaasder over het verteren
Dat verdergaat. Over het doven.
Hij die ons uitspreekt hoort ons ook
Terwijl wij wandelen en ons vergissen:
Onder onze voeten legt hij lichamen stil
In de eindeloze omarming van aarde
Om uit te blazen van het vergapen.
21
[13] ALLE ZIELIGEN
Een oude zon schijnt in de vergeelde berken
Waar zwart geklede mensen lopen in het gras
Tussen de taxushaag en wat gebarsten zerken
Treurig zoekend naar iets dat hen eigen was.
Dat het dood is, en dat zij het niet merken...
Gevouwen handen en gevallen bladeren. Zand.
Modder op de bruine foto’s in het marmer.
God, die beitelt met een vaste hand
En aan ons allen: slechts even zijn we warmer
Dan de kou die ons omringt, dan ons verstand
Dat zegevieren moet, maar dat alleen verzint.
’s Anderendaags, de witte bloemen bruingevroren
In de ontstane stilte komt de dood, het oude kind
Hoofdschuddend wandelen langs zijn gemaaide koren.
22
[14] OH, AL DE BALZALEN VAN MIJN JEUGD
Oh, al de balzalen van mijn jeugd
Zijn nu bestoft en door velen verlaten.
De vrienden die er bleven zijn mij vreemd,
Maken geluid door de barst in hun gelaten.
Onder de slingers en het licht van weleer
Zetten zij de polka verder van de dromen,
De quick-step van het verjaarde zeer
Cirkels dansend om nooit aan te komen.
Dancings waarin spreken spasme wordt
Vriendschap sjacheren met moederkoren
En waar mijn hart toen is verdord
Want de zachtheid ging erin verloren
Aan mijn dorst naar geilheid en glamour.
Ik ben vrucht en kan slechts vallen;
Gij roept mij toe: ‘l’amour, toujours l’amour’
Maar ik zie u: likkebaarden, lallen.
23
[15] NIET VOOR MIJ
Enkel de schade maakt ons wijzer,
Niet de schande, die komt van anderen.
Wij zijn machines van God en van ijzer
Enkel wat in ons zit kan veranderen.
Men vond vissen en kevers in klei
Gestopt, in dozen van doods glas.
Hars. Versteende varanen. De ijstijd voorbij
En mammoets ontdooiden, bewogen hun slurf:
Er is alleen geen schimmelveld voor mij
Om in te verzuren tot zachte dode van turf,
Geen Tollund, geen zonnewende, enkel deze eeuw
Die door God is uitgekakt gelijk een ei.
24
[16] WAT IK BEMIN
Er woont nu een marter in mijn hart,
Die kleine spier die ziekte doorstond
En verrukking, genezing en smart
En waarmee ik zal verderleven, liefhebben
En scheppen. Want de mens is rond.
Eens splijt zijn kern, een kei
Rolt plotseling door de pas
En alles is verbrijzeld en bevroren.
Zij het november, zij het mei,
In gistend fruit vormt zich een gas
En kleine dieren knagen aan het koren.
Dat heb ik geleerd. Nog ben ik jong
Maar ik ben oud. Al wat ik bezong
Verschrompelt vlug, wat ik bemin
Bestaat, hoewel ik het verzin
En door mijn woorden waadt het einde
Nader, duidelijker dan het begin.
25
[17] MATERIA PRIMA
In den beginne
droomt God de wereld:
‘Geen voetstap en geen vleugelslag,
nog geen vis is gestrand
tussen vier poten in het lawaai
van de overdonderende zuurstof.
In mijn droom sta ik al tot de knieën
in donker water. Een splinter licht
ontglipte mijn hand en vormde in de modder
een lichaam, een dam tussen mij
en het verloren vuur
en achter mijn bezweet voorhoofd
weet ik niet meer wie dit is, noch
waar zijn geduldig reïnkarnerende vingeren
mij zullen vinden, na hoeveel vergeefse voortplanting,
oh, en ik kan maar niet wakker worden.’
26
[18] SCHEIDING VAN LICHT EN DUISTER
De nacht raast altijd onder ons door.
Een zwarte draak verslindt de zon,
Een gouden draak verscheurt de maan.
Urenlang versplinteren wielen van vuur
Het duister en het licht sterft
Op spaken van zwart water gespietst.
Het is de dag, het is de nacht.
Ontbind het lichaam
En maak de geest vast,
Praat met de draken,
Drijf ijs in hun hart
Verstar hun radereren; hun kaken
En uit kolken van ijzer en bloed,
Mist van angstzweet en slopen
Vouwt zich, in stilte, onverhoed
De pauwenstaart der kleuren open.
27
[19] DIES IRAE: GEZELLEG
Kwade dag, die al de dagen
eens als asse weg zult vagen,
een voorbode van oostenwind
rukte uit de iepen een lijsternest
en vrat het op. Ik ben een zwarte man,
mijn tong is een bot mes lang,
mijn hand is een vuist groot, mijn hart
staat altijd open op de nacht.
Een pijn tussen mijn oren, in het nest
van mijn hersens waar een vreemde spuiter
zijn koekoeksei heeft gelegd, splijt mij
langzaam tot donsjes en rietjes open.
28
[20] JEZUS ONTHULT
Een vreemde vogel
Vogelde moeder vlug.
Jozef zag dit niet;
Mij troffen kogel
En zaad in de rug.
Nu ik, op hout gespijkerd,
Vruchteloos die Vader roep
Die zijn kelk in moeder leegde
De mijne vullend met gal en troep
Nu men met azijn mijn zweet afveegde
Ben ik inderdaad koning van zijn Judea
Dat zich in mijn stervend hart bevond
En dat zag geen der vele dwazen
Die zich bedronken aan mijn mond
En wiens kinderen nog op woorden azen.
29
[21] KAPITEIN NEMO
(Leefde in een huis vol rook, planten stierven er,
En de dieren aan vreemde ziektes en lawaai)
Uiteindelijk de geuren kennen, de kleuren,
Het verborgen haar der vrouwen, vormen
Van duisternis valleien. Die dan stil wil
Worden, vergeten. (Wat is eenzaamheid voor de heiden?)
Een terugtocht verving de rooftocht.
In een verborgen grot, omgeven
Verblijft nu een verwaterd man,
Een hamerhaai die luistert
Naar huiverende vissen en gefluister
Van alles wat hij woedend kelderde.
In zijn kelk van staal.
In zijn kist. In zijn kolk
Van ijzer en spijt.
30
[22] GOOCHELEN
Een degen slikt ons niet: kelen begeven
Te zelden als roekeloos gespannen
De tocht begint, te vaak tomeloos
En te volkomen eindigend.
Schaduw bevlekt de buik die verstarde,
Door levenslicht blind werd, brak
En bitter over de vezels spant.
Siervissen kweken moeilijk en sterven.
Oefenen met stomp bestek
Is een nederiger beginnen:
Is de goudvis voederen en dromen
Van de wonderen, van vertrek.
31
[23] VLAANDEREN, MIJN LAND
Orchideeën bloeien er niet, enkel papavers
Met suf sap dat haast geen dromen bevat.
Rivieren zonder vis en met weinig kadavers
Van dieren. Soms een mens, of een rat.
Hier groeien de bastaarden op,
Zwakzinnige zonen der geschiedenis
Wiens vaders stikten in een strop
Terwijl de moeders kreunden in het lis
In de Spaanse greep van een soldaat.
Dat is nu voorbij. De tijd regeert
Zonder maat: mens, land en verraad.
Onze pest heeft er zichzelf verteerd.
32
[24] AAN MIJN PRINSES
Liefste, hart en woorden
Houden voor jou stil,
Jij blinde vlek in mijn vermoorden
Van wat ik vergeten wil.
Kleine vink, lieve kleine kinkel
- De liefde speelt mij parten -
Baby-face, bijou, scharminkel
Voor wie ik alles weer wil tarten
Tot ik, als vroeger, blind van pijn
Weer neerlig, eenzaam in het laken.
Het gaat niet om het zijn
Maar om wat wij er van maken.
Envoi:
Prinses, ik beschrijf wat ik bewonder,
Wat ik vrees, bemin of haat
Prinses, nu ik u ken kan ik niet zonder,
Gedoog niet dat ik u verlaat.
33
[25] KEERZIJDE
Oud en angstig wijf
in een te jong, te mager lichaam.
Liplezen leerde ik ook in de lauwte
waar je halfdood te slapen ligt
mond van ijs aan droomruiten gekleefd.
De ogen zijn soms toe, moede bloemen
die doofden in saus van avondrood
en ochtendtranen. Vleugels daarover
broos aan het granieten ei der schedel.
Keerkringend lijf, oppervlak van hoeveel vijvers,
van hoeveel hitte en bederf de gretige bron. Droom
van genadiger borsten maar ontwaak tussen heupen
hard aan een bijster lijf of geranselde benen.
Volregende vrouw waarin het water stil
is komen te staan en hoorbaar is
slechts het dunne bloed, niet te stelpen
door eenvoud van aderen en het warrige warse hart.
Dat het lichaam, dit de ziel, schemering ertussen
door ons hardnekkig mens genoemd.
Ik denk dat niets nog standhoudt in de man
waarin eens de verharding van je kanker is begonnen.
34
[26] HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN
Geen duisternis is hem diep genoeg
En waterspiegels ontwijkt hij wankelend
Bang voor zijn bijeengeroofd gezicht
Waarachter geleende hersens zoemen:
Wat mij wakkerhoudt weet geen mens,
Geen moeder wiegde mij want mijn vader
Was een wild vuur dat mij kortstondig
Verkrampte. Tussen koningskaars en hoefblad
Lig ik wakker in de nacht, nat in de dag
Die mij slordige woorden wekt in de mond
- van wie, de tanden, mijn huig, mijn hijgen?
Menselijke warmte heeft mij nodeloos verbrand.
35
[27] STERRENSCHEPEN
Sterrenschepen, jaja, metalen zaad van mensheid
Stuiptrekkend verstuurd in een ruimte
Waarin vergeten werden: de galactieten
En de Richterschaal van het geweten
Dat het geweten heeft maar moe vergat.
En dat ruimtepak (zijn jullie bedonderd?) zit ruim:
Vacuüm verpakte Erdnusse, blikjes cornedbeef
Met malse hersens, harnassen vol humbug.
Pas na muizen en apen, als altijd: wij
Immer lustig Guru Guru Groove
Vuur maar raak, raak maar vuur en water
En chloorgassen aan op Jupiter,
Het baat niet, die badkuipen vergaan
Tot komies stof en gaan hierin vooraf:
De aarde, interstellaire keizerrijken,
Menselijk gebeente.
36
[28] TELEPAAT VAN NEPTUNUS
Ik die hier leef, ledig
gat voor de gedachte Alles
ist, was der Fall ist Stoorzender
in mijn Zen.
Klein en kleurloos worm
In mijn akwarium methaan
Metalen ooglid lipleest lipvlees
whether it is nobler in the mind
to suffer de afschuw.
Duizend talen kruisen mijn tank
Mijn massa - grijs, duizendcellig
leeft lang Noël, morte saison
ou les loups vivent du vent
Leeft droevig in halfduister denkwerk,
Losweken uit de leegte daarvan
Tetagrammaton Ain Soph Kether
Door toedoen van de liefde de dalende
in alles Hakmah Binah Chesed
37
[29] EEN MARSMAN OP AARDE
Altijd het afgewend zijn, het leven
In een landschap dat ik niet ken,
Verscheurd door de schuld
En verlangen naar het einde
Van de twijfel die ik ben.
Altijd hongerig in deze platgebrande,
Nietige wereld waarin ik niets herken
En zoek naar de onrust die mij heeft bepaald
Maar waarvan ik blijf afgewend, kortademig
En door geen mens gekend.
En ik ben alleen, zoals enkel die mens
Alleen was, poging tussen einde en begin.
Na de behaaglijke blindheid jeugd
De zure geur van zoveel vrouwen
Die niets ontstaken in mij dan nacht,
Dan kortstondig stamelen voor de stilte.
Ik heb niemand gekend en niemand kent mij.
Geen antwoord: echo’s, spiegelingen, rook.
Gebeente staat stijf in mijn vlees
Zoals ik in de anderen doodstil
Wachtend op het langzaam ontbloten.
38
[30] AARDMAN OP MARS (zendt:)
‘Vader die mij duchtig vilde, gewelven
ontvouwde in mijn tamme firmament
met de taal van meetlat en gewichtig
instrument, weet mij nu te vinden
In de holte in de schede van rood zand
want ik ben uw trotse robot geworden.
Achter verschaalde lenzen, zuurstofmaskers
en door moeheid besprongen in de Zee
van Tijd lopend vader, silicose en methaan
tasten, tasten, tasten mij aan.
Mare Temporis vader uw roest en barsten
weten mij te vinden vreten mij aan.’
39
[31] FIRST AND LAST MEN
Een lens heeft zijn ogen uitvergroot
tot waterige soepborden in een dood hoofd,
kaal,
waar een oor nog eenzaam aanstaat
waar een elektrisch strottenhoofd lukraak
bevelen inschreeuwt.
Allah heeft hem in de kijker,
de stem heeft hij er al uitgekraamd
tot een stille put in de keel
die nog schor fluistert: thorax,
dulcolax, paralax, microlax, pax.
Hij heeft nog wel tien vingers over
en een penis van leder en hoorn.
In een uitgebrand, moegekeken oog
in een wieg van kristal
ligt de ziel na haar val infantiel.
Rondom is de aarde
weer woest en ledig.
40
[32]
Mijn eeuwenoud, mijn levenslang junkieverdriet
Van geboortepijn tot nu mijn eenzaamheid
Die ik deel met duizenden nu ik weet wat ik weet:
Dat de mens een naald is zoekend naar een ader
Zoekend naar de kiespijn van zijn ver verleden.
Junkieverdriet, bass-toon van deze tijd
Waar de verschopte verschaalt in een dode hoek
Van het denkperspectief, in de paranoia
Van de kleine penis en de schizofrenie van schaamte.
In deze wereld mijn waansisteem werd liefde
Een misdrijf in het duister en reizen kruipen
Uit de schaduw der ouders naar de schaduw van de dood.
Verdrinken tijdens de armslag naar meer.
Licht van alle licht, licht
Dat niet dooft met de dagen en mijn geheugen
Voortdurend doorschijnt, licht licht
Dat niet zinkt in de stof het woord
Dat muis is knagend binnen klein bestek,
Licht dat bomen doorruist en water, licht
Dat leeft op de vloedlijn bij springtij,
Tussen afkick en hit, wit licht, witte hitte.
41
[33]
Ik verlang naar een kleine ontroering.
De vuren der groei lieten mij achter.
Mijn woorden zijn dood, mijn taal
Werd van teken tot tamme herhaling.
Een kwade kreeft zit op mijn hielen,
Nog steeds, een meute mergelt mij uit.
Toen in de kering der jaren verwondering
Stierf en het gelaat gevormd werd
Tot een kei met een kapotte kern
Hoorde ik enkel echo’s van een getij
Dat wegebde, en niet terug wou keren.
Rondom mij: de dieren. In mij hun gebroed.
Ik verlang naar een kleine ontroering.
Rukwinden, warm in de brand der zomer
Verzengden wat ik had gezegend en zonken
Dan in het verstand. Geen woord is gebleven
Om mij te steunen in mijn woede, niets
Ontkwam de mensen en hun roede.
42
[34]
(bijziend)
Stil de winter, met vingers die mij vouwen
Langs de oude lijnen van eender verdriet:
De vrouwen versta ik nog aan één kant
Hun oogleden voorzichtig verkoold papier
Hun lichamen van zuiver vuur en vet
Van vroeger, die dan deining werden
Waarop gedonder volgde. Tam gedierte
Was ik, dat zich volvreet en vergeet
En zich dus altijd blijft vergissen
Tussen dronkenschap en kater.
Doof licht likt aan mijn ogen
En haalt de dichte dingen dichter
In te laat herinneren van diepste stilte
En vlak voor het slapen in nergens.
Bijziend, beverig, terwijl het woord
Zich nog beweegt tussen doel en verte
Of elders tijd verloopt, zie ik nog
Mijn tastende vingertoppen, en niet veel verder.
43
[35]
Mijn hart wordt naar binnen toe kouder
Want ieder is zichzelf het meest nabij:
De anderen kan ik sedert niet meer horen
Ook zij doen niet meer nodeloos alsof.
Ik buig mij over en tuur in de holle spiegels
In de kanker van de herhaling en het purper
Dat mij later zal bedekken in een goede dood.
Koffie werd een warm sap voor mij, in liefde
Vermoed ik verstijving en in de hartslag
Erna, de stilte. Nog schijnt licht
Door mijn raam, maar het kwijnt
En wat mij rest na het verbannen
Van de warmte warm ik op en verorber.
44
[36]
(daar zit muziek in)
Weinig wiegeliederen aan mijn wieg
Wel snel verderetende doods vingerafdrukken
Onder mijn ogen, duimen die het kijkglas verdoften.
Maar mijn oor bleef open.
Open voor de jazz-tune van daddy,
Open voor de swing van de pop-songs
En de street-jive van dope-dealers,
Amerikaans dekor van mijn angst
Die de wereld een lepel groot maakte,
Geluk een naald lang, het oog blind.
Maar mijn oor bleef open, wagenwijd
Want boven suizingen en roddel, oorvet
En harteklop, hoorde ik en bleef ik horen
De calypsos van mijn shot.
45
[37]
Een grijze ochtend met pijlen van licht
In mijn vel, zoals alle ochtenden
Na het gebeuk met de buiken,
Geur van honing en hars uit boze vrouwen
De sintels in het uitgebrande bed
Het knarsen van de resten, dat ik ken.
Uit de alembic van mijn droeve alchemie
Beurde ik niets dan dat de dood, de dood
Alleen en zijn gewicht in tijd en ruimte
Ons richt en ons bepaalt tot in de oogopslag
Tot het ontwaken in het stoppelveld morgen.
Het veld heeft oren, het woud heeft ogen
Ik wil zien, zwijgen en horen hoe anderen
Na mij hun voeten richten naar een doel
Dat door een cirkelzaag van zomers wordt vervalst.
46
[38]
Vele malen hebben wij de naald gezuiverd
Die etste in ons vel en hersens kwetste
Met haar zeldzaam zuur. En gehuiverd
Bij het warmen van de laatste lepel lafenis.
De dagen - is er van dagen sprake
In een luchtbel buiten de tijd?
Waar enkel wisselende kleuren
Der aardlagen voortgang verraden? -
De dagen glijden voorbij. Toen
Als nu, in de donkere spiegel
Blijven de kleuren bloeien
Die men te zelden ziet.
Vele malen het zuiveren verzuimd.
En met de cirrhosis de haaruitval
De embolie van woorden, huidziekten
Sluipen uit de buitenwereld onder ons vel
En verdringen, bijten toe.
47
[39]
Vanuit mijn sluimering spreek ik tot stenen steden
Die schor door ontzetting worden bezet
En waarin ik me tot de hals begeef
Zedeloos in de zoektocht naar vergeving.
Van anderen die tam en kansloos
In segmenten van cirkels uitgloeien
Kan ik de langdurige stuiptrekking zien
Maar nooit de ademtocht overnemen
Want onder geselslag en kruistocht
Zijn het steeds de talmenden die vallen
Nimmer of zelden de bedachtzaam bedroefden
Die van uitmergeling het proefstuk verstaan.
Binnen die wendingen en spiralen bevind ik mij
Weerloos, weersta aan het nijdig overwicht
Van laster, muiterij van het woord en oproer
Van wezens die afdruipen in het zwijgen.
Het is kramp die ons verderkeilt, gedijt
In kamers en kuilen: dat de vrienden ons
Misleiden weten we, doch vaak verbant de droom
Het verband tussen altaar en schavot
Die kromzwaarden bevatten of een zegen
Doch waarop wij moeten evenaren de gedachte
En de groei die in spaanders van jaren
De hartslag verderslingert.
48
[40] BALLADE VOOR 1 BEEN (invalidee)
Eenzaam been, om op te staan
Tot gij het ander achterna zult gaan
In het graf waar het zo vroeg verzeilde:
De wankele mens, die gij steunt
Die met al zijn kommer op u leunt
Die als ieder aan zijn boeien vijlde
Ontkomt niet. Wat hij ook doet
En of het bitter smaakt of zoet,
Wat hem ook door het leven keilde
’t Is vergeefs. Eenzaam, pezig been
Van al uw liefdes rest er u nog één:
De doek die, na de houw, (van evenknie,
van evenscheen) het bloed opdweilde.
49
[41] EENHOORN
Here, zonder naam en zonder gezicht
Zie vanuit den hoge
Op uw droeve eenhoorn neer
Die danig hunkert naar uw licht,
Die sierlijk door de wouden dwaalt
Maar bladeren geen voedsel vindt,
Die voor de poort der doden draalt,
Allen bladeren op uw wind.
Here, zonder handen zonder stem
Snij de lichtlans van zijn voorhoofd
En vang hem in uw stalen klem
Voor de wereld hem de glans ontrooft,
Lok hem langs de stapsteen sterven,
Niet als anderen domweg gedoofd
Maar rein, vrij van bederven
Langs de kruisweg waar hij in gelooft.
50
[42]
(l’os van de wereld)
Leeftijdgenoten, buurmeisjes, schoolvrienden
In de starthouding verstard
Spuitbroeders, medelijders, helderzienden
Die in wachten zijt verhard
En mij niet meer horen kunt:
Hoe diep zijn onze sporen
In de sneeuw der ziel? De munt
- niet dat zij waarde had - der jeugd; verloren
Of verpatst. En nu? Geen vuur meer
Dat onze dwaasheid op kan voeren.
De vrouwen waaraan ik mij voorgoed bezeer
Blijken altijd opnieuw toch hoeren.
Envoi:
Prins, u die ik altijd diende, Dood,
Ook toen ik mij met blikvoer voedde
Of heroïne in mijn aders spoot:
Gij wordt mij vreemd te moede.
51
2. Variantenapparaat
In het synoptisch apparaat presenteer ik alle variante lezingen van gedichten uit
Junkieverdriet. Ik heb alleen die gedichten opgenomen die voorkomen in de eerste druk van
de bundel uit 1976, met uitzondering van de b-versie van ‘Adam Kadmon’, die de eerste druk
niet gehaald heeft.
Van elke teksteenheid wordt afzonderlijk de genese gereconstrueerd van typoscript tot eerste
(en enige) geautoriseerde druk, met uitzondering van gedichten [30] ‘Aardman op mars
(zendt:)’ en [36] ‘(daar zit muziek in)’, waarvan ik geen eerdere versies teruggevonden heb.
In het apparaat heb ik naast woord- en spellingvarianten (inclusief schrijf- en tikfouten) ook
interpunctie- en onderkast/kapitaalvarianten geïntegreerd. Typografische varianten geef ik
niet weer, maar waar de auteur expliciete opmerkingen maakt bij een bepaalde typografie,
signaleer ik dit in een voetnoot. Schrijfstof en -kleur van de correcties geef ik ook niet weer,
aangezien er, zoals te zien in de documentaire bronbeschrijving, erg veel verschillende
schrijfstoffen en -kleuren gebruikt zijn in de typoscripten. In de typoscriptversies zijn
trouwens veel correcties geschreven/getypt bovenop een eerdere laag die met
correctievloeistof is uitgewist. Wanneer dit voorvalt, worden in de a-fase de overschreven
letters als onleesbaar gerepresenteerd aan de hand van x’en tussen rechte haken ([xxx]). Ook
hier staat alle editeurstekst gecursiveerd tussen rechte haken en heb ik gewerkt met de
gangbare diakritische tekens uit de moderne editiewetenschap. Voor verdere verklaring
verwijs ik naar de toelichting bij het gebruikte diakritisch tekensysteem bij de documentaire
bronbeschrijving (p.110) en naar Mathijsens Naar de letter. Handboek editiewetenschap (Van
Gorcum, Assen, 1995, p.295). Ik vermeld ook nog dat ik een beperkt aantal inhoudelijke en
formele annotaties opgenomen heb in het apparaat, aangezien het soms van belang is in welke
fase iets dat een annotatie behoeft, opgenomen is.
Voor verdere toelichting bij de datering en editeursingrepen verwijs ik naar de algemene
editeursverantwoording (paragraaf 3.1).
Ten slotte vermeld ik nog dat de varianten in de b- en eventuele c-lagen van T2 en T3, van de
hand van Julien Weverbergh4 (hierna JW) zijn, tenzij anders vermeld. Alle andere wijzigingen
zijn van de hand van T’Hooft zelf.
4 T’Hoofts uitgever en schoonvader (Mulders & Lesage 2002 : 29).
52
[1] LEVENSVERHAAL OVERLEVERING T2: blad 95 D1: p.9 DATERING Voor augustus 1976 VARIANTEN EN CORRECTIES 2 T2 a Heelkruid in de tegeltuin van gefluister.
b [ ] een [ ] D1 | |
5 T2 a Die een lijzige pen voortstuwt b [ ] pen voortstuwd b [ ] voortstuwt D1 | | lijzige | | 6 T2 a Jarenlang luminal Johnnie Walker peragon b [ ] Luminal [ ] Peragon
D1 | | 9 T2 “ Met jou loopt het nog snel af ’ D1 ‘ | | 13 T2 a Kan niet meer horen Niet meer Horen b [ ]! [ ]![ ]!
D1 | |° horen !! 14 T2 a Weggaan b [ ]!!
D1 | |! 15 T2 Jullie moesten maar liever weggaan
D1 | | nu | |
5 De varianten binnen deze versie zijn van de hand van T’Hooft.
53
[2] HALFWEG DE WANDELING OVERLEVERING T2a: achterzijde blad 476 T2b: blad 46 T2c: blad 47 T2d: blad 11 D1: p.10 DATERING Voor augustus 1976 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T2a HALFWEG DE WANDELING . T2b-d/D1| |° 2 T2a van het uurglas, en ik weet, T2b-c | | zodat ik weet° T2d/D1 Van het uurglas° | | 3 T2a-c ik ben halfweg de wandeling T2d/D1 Ik | | 4 T2a-c waarvan ik geen stap vergeet: T2d/D1 Waarvan | | 5 T2a De dorenhagen, vader, en de haat T2b a de | | dn | | a [ ] en [ ]
T2c De | | T2d/D1 ‘De | | 6 T2a ze hebben ons uiteengedreven , T2b | | uiteen gedreven, T2c | | uiteengedreven : T2d/D1 Ze | | 7 T2a afkomstig van uw zaad T2b-c ik, | | T2d/D1 Ik, | | 8 T2a werd ik verminker van uw leven. T2b-c werd de | | T2d/D1 Werd | |’ 9 T2a Mijn radde mond is nu uitgebloeid- T2b Nu is mijn radde mond verbloeid : T2c a | |: b [ ]; T2d/D1 | |,
6 Dit is een onvolledige versie die slechts uit 10 verzen bestaat.
54
10 T2a ik wou de tak zijn T2b-d/D1 omdat ik enkel vrucht wou zijn 11 T2b-c en niet de tak die haar moet dragen T2d/D1 En | | 12 T2b-c bleef ik een stier, en heb geloeid. T2d/D1 Bleef ik een dier , | | 13 T2b-c Liefste, de stropers liggen klaar T2d/D1 ‘Liefste, | | 14 T2b-c in de stervende wouden wachtend T2d/D1 In | | 15 T2b-c terwijl ik naar een lichtbak staar T2d/D1 Terwijl ik naar Gods | | 16 T2b-c verblind de jaren slachtend , T2d Verblind | |’
D1 | |’ 17 T2b-c want meer heb ik nooit geleerd
T2d/D1 Want | | 18 T2b van de vele kinkels in hun keten : T2c a van de | | ; b [ ] : T2d/D1 Van | | ; 19 T2b-c dat men best zijn oudsten eert T2d/D1 Dat | | 20 T2b-c en verder zorgt voor eten. T2d/D1 En | | 21 T2b Zie mij nu moeder, uw droevig kind T2c Zie mij nu, | | T2d/D1 ‘Zie mij nu, | | 22 T2b dat kreupel was en dat u moest verlaten T2c a | | b [ ]: T2d/D1 Dat | |° 23 T2b-c nu ik eindelijk een antwoord vind T2d/D1 Nu | | 24 T2b kan het ons niet meer baten . T2c | |… T2d/D1 Kan | |…’
55
[3] SAMEN OVERLEVERING T1: blad 6 T2: blad 7 T3: blad 4 D1: p.11 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 a SAMEN. b Samen T2-3/D1 SAMEN 1 T1 a Moeder, gij hebt mij moeizaam uitgsspuwd a [ ] uitgespuwd T2-3/D1 | | 3 T1 a Want mijn wind was niet gauw geluwd , b [ ] waaien werd [ ], T2-3/D1 | | was | |° 4 T1 a Ik wilde eerst in alle kieren klagen. b Ik wou/moest [ ] T2-3/D1 Ik wou | | 8 T1-2 En bittere lijnen kerfde rond de mond:
T3 a | | b [ ] [xxxx] mond. c [ ] de mond. D1 | | de mond: 12 T1 Nog even, voor het graf … T2 | | . T3 a | | b Nog even… [ ] ° D1 Nog even, | | .
56
[4a] ADAM KADMON ‘Vader, ik heb u nooit begrepen’ OVERLEVERING T2: blad 67 D1: p.12 DATERING Voor augustus 1976 VARIANTEN EN CORRECTIES 3 T2 uw ouders zijn al doodgegaan D1 Uw | | 4 T2 en ook voor u is ’t mes geslepen: D1 En | | 6 T2 vinden in mij hun einde D1 Vinden | | 7 T2 -ik wil het geen voltooiing noemen D1 -Ik | | 8 T2 omdat ik de ziekten ken en zonden D1 Omdat | | 9 T2 die de ziel beletten te ontstaan. D1 Die | | 11 T2 terwijl gij in mijn hoofd nog groeit: D1 Terwijl | | 12 T2 ik wou, als gij in aarde, in u wroeten D1 Ik | | 13 T2 a maar vader ik was zo gauw vermoeid. b steeds [ ] D1 Maar | |
7 De varianten binnen deze versie zijn van de hand van T’Hooft.
57
[4b] ADAM KADMON ‘Vader, tussen lis en varens vastgezogen’ OVERLEVERING T1: blad 78 T2: blad 5 T3: blad 5 DATERING voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 ADAM KADMON . T2-3 | |° 3 T1 En loodzwaar hoofd geheel gevuld met ogen . T2 a | |, b [ ]° T3 a | | b [ ], 4 T1 Nu uw ouders dood zijn en uw hart T2-3 | | zwaar 5 T1 Zwaar aan de bezopen ribben hangt , bedaart gij T2 Aan | | ° | | T3 a | | b [ ] , [ ] 6 T1 Niet, bedaart gij niet meer maar verstart. T2 a | | verhard . b Niet, [ ] verhardt.9 T3 a | | bedaart gij | | verhard . b [ ] , maar verhardt. 9 T1 a In de schaduw, gemeten en gewogen b Ik tast in uw duister c < > d Ik tast in uw duisternis T2-3 | | duister, in het ondermijnde
8 T’Hooft schreef onderaan deze versie: ‘moet korter en directer niet de omweg van beelden.’ Misschien een van de redenen waarom niet deze maar de eenvoudigere a-versie van Adam Kadmon de eerste druk heeft gehaald. Ook een groot vraagteken ter hoogte van de titel, ook van de hand van T’Hooft, verraadt de onzekerheid over de ‘geschiktheid’ van (deze versie van) het gedicht. 9 Deze identieke correcties in de b-lagen van T2 en T3 zijn gemaakt door JW maar hij twijfelt of T’Hooft tegenwoordige tijd (verhardt) of voltooid tegenwoordige tijd (zijt verhard) bedoelt. Dit signaleert hij in T2 door beide mogelijkheden naast de correctie te schrijven met een vraagteken erbij en in T3 door bij de correctie ‘Ik weet niet of dit een dichterlijke vrijheid is maar 2e pers. enkelv. is met “t”.’ te schrijven. T’Hooft nam het blijkbaar niet altijd zo nauw met spellingsregels ofwel lapte hij ze gewoon aan zijn laars. (Mulders & Lesage 2002 : 253)
58
10 T1 a Bestaat gij nog en verteert: b Begrijp slechts wat u ondermijnde [?] c < > T2-3 En door de tijd vernielde denken. 11 T1 De wonden die in u ontstonden T2 | | daar | | T3 a | | b [ ] [ ] 12 T1 Vinden in mij hun einde T2 | | nu | | T3 a | | b [ ]. 13 T1 -Ik wil het geen voltooiing noemen T2-3 | |- 14 T1 Omdat ik ziekten ken en zonden T2-3 | | de | | , de | | 15 T1 Die wonen in ons allen , waan T2-3 Wonend | | en de | | 16 T1-2 Die sluimert in de hersenlobben T3 a | | b [ ], 17 T1 En de ziel beletten te ontstaan. T2 a | | op te staan. b [ ] belet [ ] T3 | | beletten | |
59
[5] VOOR BOER EN TUINDER OVERLEVERING T0: blad 4810 T1: blad 8 T2: blad 8 T3: blad 6 D1: p.13 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES 1 T0 Het was geen geboorte, geen verstilling T1-3/D1 Mijn geboorte was | | 2 T0 maar een regelrechte oorlog
T1 Maar | | T2-3/D1 Maar | | 4 T0 ligt een verterend vuur .
T1 Ligt | | T2 a | | ° b [ ] . T3 | | ° D1 | | . 5 T0-1 Hoe huiverde ik in die tuin , en zag T2-3/D1 | | ° | | 6 T0 de bewegingen der gelederen ledematen
T1 De bewegingen van | | T2-3/D1 Het bewegen | | 7 T0 in het sprakeloos veld der hersens.
T1 Uit | | van de hersens. T2-3/D1 Vanuit | | hersenen. 8 T0 Geverfd en gevederd ontstond verdriet
T1 Bemest en bemoederd ontstond mijn verdriet T2-3/D1 | | | | 9 T0 om de vroegtijdige scheur in mijn kalender:
T1 Om | | T2-3/D1 Om de duif die langzaam huiswaarts keert
10 Het blad waarop deze versie staat komt uit T2, meer bepaald uit het deel waarin een aantal gedichten terugkeren die ook al eerder in het typoscript voorkwamen (zie documentaire bronbeschrijving p.125). Deze versie komt tekstgenetisch echter voor T1, daarom noem ik ze hier T0, zodat de opeenvolging van cijfers juist blijft en zodat voor de andere versies duidelijk blijft uit welk typoscript ze komen.
60
10 T0 fouten en verbeteringen ringden de duif T1 Fouten | |
T2-3/D1 Over de meren en gebieden, cirkelend 11 T0 die huiswaarts keert over meren en gebieden,
T1 Die | | T2-3/D1 En haperend aan de dorst, de draden. 12 T0 kringelend en haperend aan de dorst, de draden,
T1 Cirkelend | | T2-3/D1 Om al wat in mijn maag verteert. [1311 T0 Woestijnen tegen water in slagorde gevat, 14 T0 vadsig verlossertje in onze binnenzak 15 T0 zingend en heilbrengend in de bronsttijd 16 T0 terwijl onze dagen verlopen, geteld, gewogen.] 13 T0 [17] En na de brand, die dooft, na het rood T1-3/D1 | | 14 T0 [18] der geraniums en het groen gevaar van agaves
T1 Der | | T2-3/D1 | | | | 15 T0 [19] vermorst de kwasterige bloesem ons T1-3/D1 Bemorst | | 16 T2a [20] van een in herfstkou geteelde krisant. T1-3/D1 Van | | chrysant.
11 Het gedicht in T0 bevat een strofe meer dan de andere versies. Deze strofe beslaat verzen 13 tot en met 16. Verzen 17 tot en met 20 van de T0-versie zijn echter verwant met verzen 13 tot en met 16 van de andere versies.
61
[6] HUIZEN OVERLEVERING T1: blad 9 T2: blad 14 T3: blad 7 D1: p.14 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES 1 T1 Huizen, lange aaneengesloten rij , T2-3/D1 | | ° 3 T1 Maar allen gevuld met duister T2-3/D1 | | het duister 4 T1 Aan de ramen klevend waar ik luister: T2-3/D1 Aan | | 7 T1 Waren, waar wij hoopten op verschiet. T2-3 a Waren° | | b Waren, [ ] D1 | | 8 T1 a Huis vol donker nu, vol namen. b [ ] schaduw [ ] T2-3/D1 | | 10 T1 Van een geur; mijn pijn. T2-3/D1 Van een enkele geur: | | 11 T1 Huizenzwam van mijn jeugd T2-3 a | | jeugs a [ ] jeugd D1 | | 12 T1 Vol achterklap en woordenloos venijn T2-3/D1 Vol roddel | | 16 T1 En dat ik nog altijd vinden kan T2-3/D1 | | | | 18 T1-2 Klein huis, wanneer ik terug kom T3 a | | b [ ] weer eens kom D1 | | terug kom 22 T1-2 In de lage kamers iets nog T3 a | | b [ ] , [ ] D1 | | ° | |
62
[7] VOETSTAPPEN OVERLEVERING T1: blad 10 T2: blad 12 T3: blad 8 D1: p.15 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 a DE VOETSTAPPEN b VOETSTAPPEN T2-3/D1 | | 2 T1 a een boom bij het groeien van zijn ringen. b Een boom die ringen groeit ° T2-3/D1 | |. 4 T1 a Dan komt de zee, zacht eerst b [ ] en breekt T2-3/D1 | | , | | 5 T1 a en breekt op die dijken het dier, b [ ] breekt T2-3/D1 Op | | 6 T1 a breekt de dijken, en ontwortelt b [ ] de boom T2-3/D1 De dijken° | | 7 T1 a de boom waarin de man geklommen was. b [ ] T2-3/D1 Waarin | | 10 T1 a en op de grond , in de mist, in regen b Op [ ] T2-3 Op de grond ° en | | D1 | |, | | 11 T1 a vergaan de voetstappen van de kinderen b [ ] het kind T2-3/D1 Vergaan | | 12 T1 a die aan de akkers zijn gegroeid , b dat [ ] is [ ] ° T2-3/D1 Dat | |
63
13 T1 a en die nooit meer huiswaarts zullen keren. b en [ ] zal [ ] c en nooit de weg naar huis nog vind . T2-3/D1 En | | vindt.
64
[8] NAMEN OVERLEVERING T1: blad 11 T2: blad 27 T3: blad 9 D1: p.16 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1-3 NAMEN , D1 | |° 1 T1-2 Ik draag ze als een doem . T3 a | | b [ ]: D1 | |. 2 T1 Mijn stofnaam : mens , T2 | | ° mens ° T3 a | | b [ ] ‘Mens’,
D1 | | °mens°° 5 T1 a Mijn eigennaam , die niemand kent b Mijn eigen naam, [ ] T2-3/D1 | | 10 T1 Die nooit voorbij zouden gaan , toen T2 a | | b [ ],
T3 a | |° b [ ] ° [xxxxxxx] b [ ] D1 | |,
11 T1 Waarvan sommigen al vergeten zijn T2-3/D1 Waarvan sommige | | 12 T1 Terwijl wij andere beramen. T2-3 a | | anderen | | b [ ] andere [ ] D1 | | 13 T1 En dat alles binnen de taal, T2-3/D1 Dat | | 14 T1 a Keelklank, eeuwenoude kwaal b [ ]: T2-3/D1 | |
65
15 T1 a En slechts één naam legt iets bloot : b Slechts [ ]° T2-3/D1 | | 16 T1-2 De eeuwenoude roepnaam Dood . T3 a | | b [ ] ‘Dood’. D1 | | Dood .
66
[9] VRIENDEN OVERLEVERING T2a: blad 50 T2b: blad 49 T2c: blad 40 D1: p.17 DATERING Voor augustus 1976 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T2a-b VRIENDEN . T2c/D1 | |° 1 T2a-b Net als mij vroeger drijft hen nu nog T2c a | | b [ ] nog D1 | | 2 T2a-b de dronkenschap, verzachtende zatheid. T2c/D1 De | | 3 T2a-b Geen middel heiligde mijn doel toen, T2c/D1 | |,| | 4 T2a geen moeheid bedolf het verlangen , T2b | |. T2c/D1 Geen | | 5 T2a de vele huiveringen hoorde ik T2b De | |, T2c/D1 Hun | | 6 T2a en het spalken van de muilen T2b | | T2c/D1 Het | | hun muilen 7 T2a-b op stramienen van verdriet : T2c/D1 Op | |° 8 T2a-b hun gekakel kleurde mij mede. T2c/D1 Eens kleurde | | | | 9 T2a Die gramschap rangschikken was lastig T2b-c/D1 Het rangschikken der gramschap | | 10 T2a-b met vermorzelde vingers en de mortel T2c/D1 Met mijn | | 11 T2a-b van talloze herinneringen uit kuilen T2c/D1 Van | |
67
12 T2a-b waar de gesperde kaaimannen wachtten . T2c a Waar | | b [ ]: D1 | | 13 T2a-b Mijn vlees voedt nu al vele gieren , T2c/D1 | |° 14 T2a tussen hun stamelen sta ik stil T2b | |, | | T2c/D1 Tussen | |° | | 15 T2a-b geschouderde man in de kamer, T2c/D1 Geschouderde | | een kamer° 16 T2a rechthoekig wezen in wording. T2b wezen, rechthoekig | | T2c/D1 Rechthoekig, wezen | |
68
[10] OOGSTTIJD OVERLEVERING T1: blad 14 T2: blad 24 T3: blad 11 D1: p.18 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 OOGSTTIJD . T2-3/D1 | |° 1 T1 Daar ik een vermorzeld mens ben, liefste T2 a | | b [ ], T3/D1 | |° 4 T1 Geen wonden meer te maken. T2-3/D1 Geen sporen na te laten. 5 T1 Mijn tijd van razernij lijkt afgelopen T2-3/D1 Mijn | |, 6 T1 Ik zwijg en leer begrijpen: T2-3/D1 | |, ik | | 8 T1 a Hoor ik de herfst zijn sikkel slijpen . b [ ]° T2-3/D1 | |: 12 T1 Dat ook mij verovert in mijn vel : T2-3/D1 | |, 14 T1 En in de schuren stalen vlegels ; T2-3 | |: D1 | | houten vlegels : 15 T1 Op, en neer T2 a | | b [ ], T3/D1 | |°
69
[11] HERFST 1975 OVERLEVERING T1: blad 15 T2: blad 25 T3: blad 12 D1: p.19 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES 2 T1-2 De noten van het gekend gezang, T3 a | | b [ ] [ ] D1 | | het | | 3 T1 a Dan komen de meeuwen landwnwaarts a [ ] landinwaarts T2-3 a Dan komen meeuwen lanwinwaarts b [ ] landinwaarts D1 | | 7 T1 Belegert onze broze tuinen T2-3/D1 | | dorre tuinen 8 T1-2 En scheidt koren van het kaf. T3 a | | b [ ] het [ ] c [ ] [ ] D1 | | 9 T1 Kind, die in de bossen noten raapt T2 a Kind, die | | b [ ] dat [ ] T3 a | | die | | b [ ] dat [ ] c [ ] die [ ] D1 | | 11 T1-2 En zie hoe wij het geluk besluipen T3 a | | b [ ] ’t [ ] c [ ] het [ ] D1 | | 12 T1 a Dat binnen in de bittere bolster slaapt. b [ ] die [ ] T2-3/D1 | |
70
[12] EEN STERFHUIS OVERLEVERING T1a: achterkant blad 33 T1b: blad 1612 T2: blad 4 T3: blad 13 D1: p.20 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1a Een sterfhuis T1b EEN STERFHUIS . T2-3/D1 | |° 2 T1a In zijn huis , waar de stilte dichter wordt T1b-3/D1 | |°| | 5 T1a a Het elektries licht es er gedempter a [ ] is er zwakker T1b-3/D1 | | zwakker 9 T1a God, die ons uitspreekt , hoort ons wel T1b a | | b [ ] ook T2-3 God°| |°| | D1 Hij | | 10 T1a Zoals wij wandelen en ons vergissen: T1b-3/D1 Terwijl | | 11 T1a Onder onze voeten liggen lichamen stil T1b-3 | | legde hij | | D1 | | legt | | 12 T1a-b In eindeloze armen van aarde T2-3/D1 In de eindeloze omarming | | 13 T1a Uit te blazen van het vergapen. T1b-3/D1 Om uit | |
12 Vanaf T1b is ‘Een Sterfhuis’ ‘in memoriam’ opgedragen aan Gerard T’Hooft, Joties grootvader van vaderszijde aan wie hij erg gehecht was. Gerard T’Hooft overleed op 25 oktober 1975. (Mulders & Lesage 2002 : 249) De opdracht is dan ook hoogst waarschijnlijk pas na die datum toegevoegd.
71
[13] ALLE ZIELIGEN OVERLEVERING T1: bladen 17 en 1813 T2: blad 26 T3: blad 14 D1: p.21 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 ALLE ZIELIGEN . T2-3/D1 | |° 1 T1-2 Een oude zon schijnt in de vergeelde berken T3 a | | b [ ] [ ] D1 | | de | | 4 T1-2 Treurig zoekend naar iets dat hun eigen was . T3 a | |. b [ ]° D1 | | hen | |. 5 T1-2 Dat het dood is, en dat zij het niet merken… T3 a | | b Dat [ ] niet meer merken… c Dat het [ ] het niet merken… D1 | | 9 T1 a En aan ons allen: slechts e[xx]n zijn we warmer b [ ] even [ ] T2-3 a | | alles: | | b [ ] allen: [ ] D1 | | 13 T1 a Komt de dood, dat oude kind dat ons bemint b In ontstane stilte Komt de dood, dat oude kind T2-3 In de | | komt | | D1 | | het oude kind 14 T1 Hoofdschuddend wandelen langs zijn te maaien koren. T2-3/D1 | | gemaaide koren.
13 Blad 18 is een kopie van blad 17 (zie documentaire bronbeschrijving p.111).
72
[14] OH, AL DE BALZALEN VAN MIJN JEUGD OVERLEVERING T1: blad 13 T2: blad 10 T3: blad 10 D1: p.22 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES 2 T1 Zijn nu bestoft en van velen verlaten : T2-3/D1 | | door | |. 3 T1 a De vrienden die er bleven zijn vreemd b [ ] mij vreemd, T2-3/D1 | | 4 T1 a Maken geluid uit de barst in hun gelaten. b [ ] door [ ] T2-3/D1 | | 5 T1 Onder de slingers en het licht van weleer T2-3 a Onder [x]e | | b Onder de [ ] D1 | | 6 T1 Zetten zij de polka voort van de dromen T2-3/D1 | | verder | |, 7 T1 De quick-step van het verjaarde zeer T2-3 a De quick[x]step | | b De quick-step [ ] D1 | | 13 T1 Aan de dorst naar geilheid en glamour. T2-3/D1 Aan mijn | | 14 T1 Ik ben vrucht , en kan slechts vallen; T2-3 a | |° en kan slechst vallen; b [ ] slechts vallen; D1 | | 15 T1 Gij roept mij toe: ‘l’amour, toujours l’amour T2-3/D1 | |’ 16 T1 Maar ik zie u: likkebaarden , lallen … T2 a | |. b [ ] likkebaardend, [ ] c [ ] likkebaarden , [ ] T3/D1 | |
73
[15] NIET VOOR MIJ OVERLEVERING T1: blad 19 T2: blad 38 T3: blad 15 D1: p.23 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES 3 T1 a Wij, machines van God , zijn van ijzer b Wij° zijn [ ], en [ ] T2-3/D1 | |°| | 4 T1 a En enkel wat in ons zit kan veranderen. b [ ] T2-3/D1 Enkel | | 6 T1 Gestopt, in dozen van doods glas. T2-3 a Gestopt, i, | | a Gestopt, in [ ] D1 | |
74
[16] WAT IK BEMIN OVERLEVERING T1: blad 20 T2: blad 23 T3: blad 16 D1: p.24 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 WAT IK BEMIN . T2-3/D1 | |° 1 T1 Er woont nu een marter in mijn hart . T2 a | |. b [ ], T3 | |. D1 | |, 3 T1 En verukking, genezing en smart T2 a | | b [ ]. T3/D1 | |° 4 T1 Vormde een veelvraat met wrede mond. T2 a | | b [vers geschrapt] T3 Vormde een veelvraat met wrede mond. D1 [vers niet opgenomen]14 5 T1-3 Daarmee zal ik verderleven, liefhebben D1 [4] En waarmee ik zal | | 7 T1 Eens splijt zijn kern : een kei T2-3 | |,| | D1 [6] | | 10 T1 Zij het november , zij het mei T2-3 | |°| | D1 [9] | |,| |,
14 De versie in D1 is dus een vers korter dan de andere versies.
75
[17] MATERIA PRIMA OVERLEVERING T2: blad 4315 D1: p.27 DATERING Voor augustus 1976 VARIANTEN EN CORRECTIES 3 T2 a Geen voetstap en geen vleugelslag, b “[ ] D1 ‘| | 12 T2 a [x]n achter mijn bezweet voorhoofd b en [ ] D1 | | 14 T2 a waar zijn geduldig reinkarnerende vingeren b [ ] reïnkarnerende vingeren D1 | | 16 T2 a oh, en ik kan maar niet wakker worden. b [ ]” D1 | |’
15 In T2 zijn verzen 3 tot en met 16 ongecursiveerd, in D1 zijn deze verzen wel gecursiveerd. In T2 staat naast vers 3 wel ‘curs.’ geschreven, een aanwijzing van (vermoedelijk) T’Hooft zelf.
76
[18] SCHEIDING VAN LICHT EN DUISTER OVERLEVERING T2: blad 2916 D1: p.28 DATERING Voor augustus 1976 VARIANTEN EN CORRECTIES 16 T2 a Een pauwestaart van[?] kleuren open. b De pauwenstaart der [ ] D1 De pauwenstaart17| |
16 In T2 schreef T’Hooft naast verzen 8 en 9 ‘Alchemie’ Klossowski’. Dit verwijst naar het boek Alchemie: De geheime kunst door Stanislas Klossowski de Rola, in het Nederlands verschenen in 1974 bij De Haan (Bussum). (http://winob.cevi.be/webopac/List.csp?SearchT1=stanislas klossowski&Index1=Index32&Database=2&OpacLa nguage=dut&NumberToRetrieve=25&SearchMethod=Find_1&SearchTerm1=stanislas klossowski&Profile=Def ault&PreviousList=Start&PageType=Start&RequestId=& WebPageNr=1&WebAction=NewSearch&StartValue =1&RowRepeat=0&MyChannelCount=, 13 april 2010). 17 Stilzwijgende correctie van ‘pauwestaart’ naar ‘pauwenstaart’.
77
[19] DIES IRAE: GEZELLEG OVERLEVERING T2a: achterkant blad 3218 T2b: achterkant blad 32 T2c: blad 22 D1: p.29 DATERING Voor augustus 1976 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T2a-b [ongetiteld] T2c/D1 DIES IRAE: GEZELLEG 1 T2a Kwade dag , die al de dagen T2b | |° | | T2c/D1 | |, | | 2 T2a lijk asse weg zult vagen T2b | |, T2c/D1 eens als | | 3 T2a in de sterfput van ’t heelal. T2b a en naderend, zoals [xx] gebergte a [ ] de berg T2c/D1 een voorbode van oostenwind 4 T2a Kwade neerschijn, koude lichthal T2b a geduldig het dal opvult , a [ ]. T2c/D1 rukte uit de iepen een lijsternest 5 T2a a schuin en grijs messenstraal a [ ] grijze [ ] T2b onder de kleine hamer van de wind. T2c/D1 en vrat het op. Ik ben een zwarte man, 6 T2b Lichtpunt aan het tunneleinde T2c/D1 mijn tong is een bot mes lang, 7 T2b raaklijn van de klankenzuilen T2c/D1 mijn hand is een vuist groot, mijn hart 8 T2b in een kern van purper vuur T2c/D1 staat altijd open op de nacht.
18 T2a en T2b zijn onvolledige versies van het gedicht, door T’Hooft met de hand geschreven. T2a telt 5 verzen, T2b telt er 8.
78
10 T2c a van mijn hersens waar een vreemde spuite b [ ] spuiter19 D1 | |
19 Het blad waarop T2c staat, vertoont sporen van afscheuring aan de rechterkant. Waarschijnlijk ontbreekt daarom de r in de a-fase. In de b-fase is de r boven de e van ‘spuite’ geschreven.
79
[20] JEZUS ONTHULT OVERLEVERING T1: blad 22 T2: blad 42 T3: blad 1820 D1: p.30 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1-3 JEZUS ONTHULT : D1 | |° 1 T1 “ Een vreemde vogel T2-3 ‘| | D1 °| | 7 T1 Vruchteloos die vader roep T2-3/D1 | | Vader roep 9 T1 De mijne vullend met gal & troep T2 | | en troep T3 a | | b [ ]. D1 | |° 11 T1-2 Ben ik inderdaad koning van zijn Judea T3 a | | b [ ] zijn koning van Judea D1 | | | | zijn Judea 15 T1 En wiens kinderen op mijn woorden azen. ” T2-3 | | nog op | |’ D1 | |°
20 In T3 suggereert (vermoedelijk) T’Hooft zelf om strofe 2 te laten lopen van vers 6 tot en met 8 in plaats van 6 tot en met 10 en strofe 3 van vers 9 tot en met 12 in plaats van 11 tot en met 15. Vers 13 tot en met 15 zou dan een nieuwe vierde strofe vormen. Deze aanpassing is echter nooit doorgevoerd.
80
[21] KAPITEIN NEMO OVERLEVERING T1: blad 33 T2: blad 41 T3: blad 26 D1: p.31 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 KAPITEIN NEMO . T2-3/D1 | |° 1 T1 (Leefde in een huis vol rook, waar planten stierven T2-3/D1 | | | | er, 2 T1 a En de dieren aan vreemde ziektes en [xxx]awaai.) b [ ] lawaai .) T2-3/D1 | | lawaai °) 3 T1 a Uiteindelijk de geuren keenen, de kleuren a [ ] kennen, [ ] b [ ], T2-3/D1 | | 7 T1 Een terugtocht verving de rooftocht. T2 a Een terugtoch | | b Een terugtocht [ ] T3 Een terugtoch | | D1 Een terugtocht | | 14 T1 In zijn kist , in zijn kolk T2-3/D1 | |. In | |
81
[22] GOOCHELEN OVERLEVERING T1: blad 2521 T2: blad 31 T3: blad 23 D1: p.32 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES 2 T1 a Te zelden als ze roekeloos gespannen b [ ] [ ] T2-3/D1 | | 3 T1 a De tocht beginnen, te vaak tomeloos b [ ] begint , [ ] T2-3/D1 | | 5 T1 Schaduw bevlekt de buik die verstarde T2-3/D1 | |, 9 T1 a Oefen met stomp bestek b Oefenen [ ] T2-3/D1 | | 10 T1 Is een nederiger beginnen ; T2-3/D1 | |:
21 In T1 heeft T’Hooft ‘opdragen aan nonkel Herwig?’ bij dit gedicht geschreven. In T2 en T3 is er geen opdracht maar in D1 is ‘Goochelen’ opgedragen aan een zekere Vetie.
82
[23] VLAANDEREN, MIJN LAND OVERLEVERING T1: blad 28 T2: blad 15 T3: blad 24 D1: p.33 DATERING Voor 23 mei 1975 INGREEP T3/D1 9: In [ En (< T2b) VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 VLAANDEREN . T2-3/D1 | |, MIJN LAND 1 T1 Orchideeën bloeien er niet, enkel papavers T2 a Orchidëen | | b Orchideeën [ ] T3 Orchidëen | | D1 Orchideeën22| | 7 T1 Wiens broeders stikten in een strop T2 a | | b Wier vaders [ ] T3 Wiens broeders | | D1 Wiens vaders | | 9 T1 En de Spaanse greep van een soldaat. T2 a | | b In [ ] T3/D1 In23| | 11 T1 a Zonder maat: mens, land en verraed. b [ ] verraad. T2-3/D1 | | 12 T1 De pest heeft er zichzelf verteerd. T2-3/D1 Onze | |
22 Stilzwijgende correctie van ‘Orchideën’ naar ‘Orchideeën’. 23 Correctie van ‘En’ naar ‘In’ naar analogie met T2b.
83
[24] AAN MIJN PRINSES OVERLEVERING T0: blad 124 T2: blad 225 T3: blad 25 D1: p.34 DATERING Voor 23 mei 1975 (?)26 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T0 Aan mijn prinses T2-3/D1 AAN MIJN PRINSES 1 T0 a Liefste, hart en woorden houden voor jou stil b [ ] T2-3/D1 | | 4 T0 Van wat ik vergeten wil. T2-3 a | | vergetnn wil. a [ ] vergeten wil. D1 | | 7 T0 Babyface, bijou, scharminkel T2-3/D1 Baby-face, | | 8 T0 Voor wie ik alles weer wil tarten T2 a | | b [ ] tarten wil c [ ] wil tarten T3/D1 | | 9 T0 a Tot ik, blind van pijn , als vroeger b [ ] als vroeger, [ ], T2-3/D1 | |° 11 T0 Het gaat niet om het zijn , T2-3/D1 | |° 14 T0 wat ik vrees, bemin of haat : T2-3/D1 Wat | |° 16 T0 Gedoog niet , dat ik u verlaat. T2-3/D1 | |°| |
24 Dit is het enige blad uit T4 dat ik in deze editie gebruik en dit omdat het vermoedelijk bij T1 hoort (zie editeursverantwoording p.105 en documentaire bronbeschrijving p.112). Omdat de (handschriftelijke) versie uit T4 tekstgenetisch voor T2 komt, heb ik deze versie hier T0 genoemd, zodat de opeenvolging van cijfers juist blijft en zodat voor de andere versies duidelijk blijft uit welk typoscript ze komen. 25 In T1 en T2 staat ‘Envoi:’ voor vers 13, in D1 boven vers 13. In T0/4 ontbreekt deze aanduiding echter. 26 De datering is hier twijfelachtig omdat niet helemaal zeker is of T0/4 bij T1 hoort.
84
[25] KEERZIJDE OVERLEVERING T2: blad 1827 28 D1: p.35 DATERING 7 april 197529 VARIANTEN EN CORRECTIES 3 T2 Liplezen leerde ik ook in die lauwte D1 | | de lauwte 4 T2 a waar je nu halfdood in te slapen ligt b [ ] halfdood [ ] D1 | | 6 T2 De ogen zijn soms toe, moeë bloemen D1 | | moede bloemen 8 T2 en ochtendtranen. Vleugels daarover , D1 | |° 14 T2 Volregende vrouw , waarin het water stil D1 | |°| | 17 T2 door de eenvoud der aderen en het warrige , warse hart. D1 door eenvoud van | |°| | 18 T2 a Dit het lichaam, dat de ziel, een schemering b [ ] schemering ertussen D1 Dat | | dit | | 19 T2 a ertussen, door ons hardnekkig mens genoemd. b [ ] D1 | |
27 In T2 is het gedicht opgedragen aan ‘Ingrid W.’, T’Hoofts weduwe. 28 De varianten binnen deze versie zijn van de hand van T’Hooft. 29 ‘Keerzijde’ is het enige gedicht met een specifieke datering, die vermoedelijk door T’Hooft zelf is toegevoegd in T2.
85
[26] HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN OVERLEVERING T0: blad 5130 T1: blad 23 T2: blad 30 T3: blad 19 D1: p.33 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T0-1 HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN . T2-3/D1 | |° 1 T0 Geen duisternis is hem diep genoeg , T1-3/D1 | |° 2 T0 a watersp[xx]gels ontwijkt hij wankelend b waterspiegels [ ] T1-3/D1 En | | 3 T0 voor zijn bijeengeroofd gezicht T1 Voor | | T2-3/D1 Bang voor | | 4 T0 waarachter geleende hersens zoemen , T1-3/D1 Waarachter | |: 5 T0 naar wat zijn aangenaaide handen graaien T1 “ Wat mij wakkerhoudt weet geen mens, T2-3 a “at | | b ‘ Wat [ ] D1 °| | 6 T0 weet geen mens, geen moeder wiegde hem T1-2 Geen moeder wiegde mij want mijn vader T3 a | | b [ ] vader D1 | | mijn vader 7 T0 want zijn vader was een wild vuur T1-3/D1 Was | | dat mij kortstondig
30 Het blad waarop deze versie staat komt uit T2, meer bepaald uit het deel waarin een aantal gedichten terugkeren die ook al eerder in het typoscript voorkwamen (zie documentaire bronbeschrijving p.125). Deze versie komt tekstgenetisch echter voor T1, daarom noem ik ze hier T0, zodat de opeenvolging van cijfers juist blijft en zodat voor de andere versies duidelijk blijft uit welk typoscript ze komen.
86
8 T0 dat hem kortstondig verkrampte. T1 Verkrampte. Tussen koningskaars en hoefblad T2-3 a Verkramtte. | | a Verkrampte. [ ] D1 | | 9 T0 Vaak verduisterd zijn rondedans, T1-3/D1 Lig ik wakker in de nacht, nat in de dag 10 T0 verdwijnt in de bek der lamprij T1-3/D1 Die mij slordige woorden wekt in de mond 11 T0 die in doodsnood aan hem vastgezogen T1 -van wie, de tanden, de huig, mijn hijgen? T2-3/D1 | | mijn | | 12 T0 lang en wreed zijn lichaam is. T1 Menselijke warmte heeft mij nodeloos verbrand. ” T2-3 | |’ D1 | |°
87
[27] STERRENSCHEPEN OVERLEVERING T1: blad 3031 T2: blad 17 T3: blad 20 D1: p.37 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES 6 T1 a En dat ruimtepak (zijn jullie bedonderd?) zit ruim : b [ ]. T2-3/D1 | |: 7 T1 Vacuüm verpakte Erdnüsse, blikje cornedbeef T2-3/D1 | | blikjes | | 8 T1 Met malse hersens, een harnas vol humbug T2-3/D1 | | harnassen | | 9 T1 a Pas na muizen en apen als altijd: wij b [ ], T2-3/D1 | |,| |° 10 T1 a Waggelend maar onvermoeibaar bronstig. b Immer lüstig guru guru groove T2 a Immer lustig Guru Guru Groove b Immer lüstig [ ] T3/D1 Immer lustig | | 15 T1 a De aarde, interstellaire keizerrijken b [ ], T2-3/D1 | |
31 Dit blad bevindt zich in de permanente tentoonstelling van het AMVC Letterenhuis.
88
[28] TELEPAAT VAN NEPTUNUS OVERLEVERING T1: blad 2932 T2: blad 19 T3: blad 21 D1: p.38 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES 2 T1 Gat voor de gedachte … kommen T2-3 | |° kommen D1 gat | | Alles 3 T1 Sie herein Fraulein, ich… T2-3 | |, fraulein, ich° D1 ist, was33 der Fall ist Stoorzender 4 T1-3 Stoorzender in mijn Zen. D1 | | 5 T1 Klein en kleurloos worm , T2 a | | b Kleine en kleurloze worm , T3 Klein en kleurloos worm , D1 | |° 6 T1 In mijn aquarium methaan T2-3 | |, D1 In mijn akwarium methaan ° 7 T1-3 Metalen ooglid , lipvlees lipleest D1 | |° lipleest lipvlees 8 T1 a de afschuw… wether it is b [ ] nobler T2 a wether it is nobler in the mind b Wether [ ] T3/D1 whether34| |
32 In T1 is niets gecursiveerd maar zijn de anderstalige woorden en verzen (verzen 2-3, 8-9, 12-13 en 17) wel onderstreept en ernaast heeft T’Hooft ‘cursief’ geschreven. Vanaf T2 zijn deze woorden en verzen wel gecursiveerd. 33 Stilzwijgende correctie van ‘wass’ naar ‘was’. 34 Stilzwijgende correctie van ‘wether’ naar ‘whether’.
89
9 T1 a In the mind to fu… b [ ] suffer T2 a to suffer de afschuw: b To [ ] T3 to suffer D1 | | de afschuw. 10 T1-3 Duizend talen kruisen mijn tank , D1 | |° 11 T1-3 Mijn massa –grijs, duizendcellig - D1 | |° 12 T1 Leeft lang, … Noël, morte saison , T2-3 | |°| |° D1 leeft lang° | | 13 T1 Ou les loups vivent du vent et… T2-3 | | ° D1 ou les loups vivent du vent 14 T1-3 Leeft droevig in halfduister van denkwerk. D1 | | denkwerk, 15 T1 Losweken uit de leegte daarvan … T2-3 | |° Ain D1 | | 16 T1 a [bestaat niet] b Ain Soph aur, Kether, Hokmah, Binah [naast vers 15 T2-3 Soph Aur: | | geschreven] D1 Tetagrammaton Ain Soph Kether 17 T1 [16] a Rahde Govinda Bola … door toedoen b [ ] T2 a [bestaat niet] b Door het toedoen [onder vers 16 T3 [bestaat niet] geschreven] D1 Door toedoen van de liefde de dalende 18 T1-3 [17] Van duisternis die daalt in alle dingen. D1 in alles Hokmah Binah Chesed
90
[29] EEN MARSMAN OP AARDE OVERLEVERING T1: blad 27 T2: blad 39 T3: blad 22 D1: p.39 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES 7 T1 Nietige werreld waarin ik niets herken T2 a Nietige wereld waarin ik niet | | b [ ] niets [ ] T3 | | niet | | D1 | | niets | | 9 T1 a En waarvan ik blijf afgewend [x] kortademig b [ ] , [ ] T2-3/D1 Maar | | 10 T1 Want door geen mens gekend. T2-3/D1 En | | 11 T1-3 En ik ben alleen, zoals enkel de mens D1 | | die mens 12 T1-3 Alleen is , poging tussen einde en begin. D1 Alleen was, | | 13 T1-2 Na de behaaglijke blindheid jeugd T3 a | | b Na de behaaglijke blindheid [xxx] jeugd c [ ] jeugd D1 | | 14 T1 a Ze zure geur van zoveel vrouwen b De [ ] T2-3/D1 | | 16 T1 Niets dan kortstondig stamelen voor de stilte. T2-3/D1 Dan | | 17 T1 a Ik heb niemand gekend en niemand kett mij. a [ ] kent mij. T2-3/D1 | | 20 T1-2 Zoals ik in de anderen doodstil T3 a | | b [ ],[ ] D1 | |°| |
91
[30] AARDMAN OP MARS (zendt:) OVERLEVERING D1: p.40 DATERING Voor augustus 1976
92
[31] FIRST AND LAST MEN OVERLEVERING T2: blad 20 D1: p.39 DATERING Voor augustus 1976 VARIANTEN EN CORRECTIES 7 T2 God heeft hem in de kijker, D1 Allah | | 11 T2 a dulcolax, paralax, microl[x]x, pax. a [ ] microlax , pax. D1 | |
93
[32] ‘Mijn eeuwenoud, mijn levenslang junkieverdriet’ OVERLEVERING T1: blad 3535 T2: blad 34 T3: blad 28 D1: p.45 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1-3 JUNKIEVERDRIET D1 [ongetiteld] 6 T1 Junkieverdriet, basstoon van deze tijd T2-3/D1 | | bass-toon | | 7 T1 Waar de verschopte verschaald in een dode hoek T2 a | | b [ ] verschaalt [ ] T3 | | verschaald | | D1 | | verschaalt | | 10 T1 a In deze wereld ,[?] mijn waansisteem werd liefde b [ ]° [ ] T2-3/D1 | | 11 T1 Een misdrijf in het duister en reizen een kruipen T2-3/D1 | | kruipen 12 T1 Uit de schaduw der ouders naar de schaduw van de dood , T2-3 a | |, a [ ]. D1 | | 13 T1-3 Het verdrinken tijdens de armslag naar meer. D1 Verdrinken | | 17 T1 Dat niet zinkt in de stof in het woord T2-3/D1 | | | | 18 T1 Dat muis is , knagend binnen klein bestek, T2-3/D1 | |° | |
35 In T1 is in vers 21 ‘wit licht, witte hitte.’ onderlijnd en voorzien van de verwijzing ‘Velvet Underground’. White Light/White Heat is een album uit 1968 van de New Yorkse rockgroep The Velvet Underground. (http://nl.wikipedia.org/wiki/The_Velvet_Underground, 14 april 2010). T’Hooft was vooral fan van zangeres Nico uit deze groep. Hij zou haar een exemplaar van Junkieverdriet willen sturen hebben. (Mulders & Lesage 2002 : 207) Dit zou de Engelse vertalingen bij een aantal gedichten kunnen verklaren (zie documentaire bronbeschrijving).
94
[33] ‘Ik verlang naar een kleine ontroering.’ OVERLEVERING T1: blad 36 T2: blad 35 T3: blad 29 D1: p.46 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 a GEEN WOORD IS GEBLEVEN. b [geschrapt] T2-3/D1 [ongetiteld] 3 T1 a Mijn woorden zijn dood, Mijn taal b [ ] mijn taal T2-3/D1 | | 6 T1 Nog steeds . Een meute mergelt mij uit. T2-3/D1 | |, een | | 11 T1 Dat wegebde, en niet terug wou keren . T2-3 a | | k[xx]en. b [ ] keren . D1 | | 18 T1 a Ontkwam de mensen met hun wrede roede. b [ ] en hun harde roede. T2 | | T3 a | | b [ ] roede. D1 | |
95
[34] ‘(bijziend)’ OVERLEVERING T1: blad 37 T2: blad 36 T3: blad 30 D1: p.47 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 a BIJZIEND. b [geschrapt] T2-3/D1 [ongetiteld] 1 T1 [0] a [bestaat niet] b (bijziend) T2-3/D1 | | 2 T1 [1] Langs oude lijnen van het eender verdriet: T2-3 a [xx]ngs de oude lijnen van een eender verdriet: b Langs [ ] D1 | | 6 T1 [5] Hun lichamen van zuiver vuur en vet , T2-3/D1 | |° 10 T1 [9] a Of dat zich altijd blijft vergissen b En zich dus [ ] T2-3/D1 | | 14 T1 [13] a In te laat herinneren van diepste b [ ] stilte T2-3/D1 | | 15 T1 [14] En vlak vòòr het slapen in nergens. T2-3/D1 | | voor | | 16 T1 [15] Bijziend al begroeid, terwijl het woord T2-3/D1 | |, beverig ,| | 17 T1 [16] Zich nog beweegt tussen doel en verte T2-3 | | ergens | | D1 | | | | 19 T1 [18] Mijn tastende vingertoppen, en niet veel verder . T2-3 a | |° b [ ]. D1 | |.
96
[35] ‘Mijn hart wordt naar binnen toe kouder’ OVERLEVERING T1: blad 38 T2: blad 37 T3: blad 31 D1: p.48 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 a QUISQUD SIBI PROXIMUS. b [geschrapt] T2-3/D1 [ongetiteld] 1 T1 Mijn hart wordt naar binnen toe kouder , T2-3 a | | [x]ouder ° b [ ] kouder D1 | | 6 T1 In de kanker van de herhaling en het purper T2-3 a | | h[xx]haling | | b [ ] herhaling [ ] D1 | | 10 T1 Daarna, de stilte. Nog schijnt licht T2-3/D1 Erna , | | 13 T1 a [x]an de warmte warm ik op en verorber. b Van [ ] T2-3/D1 | |
97
[36] ‘(daar zit muziek in)’ OVERLEVERING D1: p.49 DATERING Voor augustus 1976
98
[37] ‘Een grijze ochtend met pijlen van licht’ OVERLEVERING T1: blad 39 T3: blad 32 D1: p.50 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 a DAN DE DOOD. b [geschrapt] T3/D1 [ongetiteld] 2 T1 a In mijn strooien vel, zoals de ochtenden b [ ] [ ] T3/D1 | | zoals alle ochtenden 3 T1 Na het gebuig van de buiken, na de geur T3 | | gebeuk met | | D1 | | 4 T1 a Van honing en hars uit de broze vrouwen b [ ] boze vrouwen , b [ ]° T3/D1 Geur van | | 10 T1 Ons richt en bepaalt tot in de oogopslag , T3/D1 | | ons | |° 11 T1 a Tot het ontwaken in het stoppelveld des morgens. b [ ] morgen . T3/D1 | | 14 T1 a Na mij hun manke voeten richten naar een doel b [ ] [ ] T3/D1 | |
99
[38] ‘Vele malen hebben wij de naald gezuiverd’ OVERLEVERING T1: blad 4136 D1: p.48 DATERING Voor augustus 197637 VARIANTEN EN CORRECTIES 4 T1 a Bij het warmen van de laatste lepel lagenis. b [ ] lafenis. D1 | |
36 Het gedicht in T1 heet ‘Teleurgang’ (deze titel is later geschrapt). Enkel verzen 1 tot en met 4 van dit gedicht zijn verwant met de eerste vier verzen van ‘Vele malen hebben wij de naald gezuiverd’. Het gedicht in T1 is geschrapt en ernaast heeft T’Hooft ‘niet’ geschreven, waarmee hij dus duidelijk aangaf dat hij het gedicht niet geschikt bevond voor publicatie. Hij heeft echter later de eerste vijf verzen omcirkeld en ‘Dit is nog bruikbaar’ erbij geschreven. Misschien keren de eerste vier verzen daarom terug in ‘Vele malen hebben wij de naald gezuiverd’. 37 Omdat de versie in T1 niet helemaal verwant is aan de versie uit D1, dateer ik hier volgens het tweede principe (zie editeursverantwoording p107).
100
[39] ‘Vanuit mijn sluimering spreek ik tot stenen steden’ OVERLEVERING T1: blad 4038 T3: blad 33 D1: p.52 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 a DE ADEMTOCHT OVERNEMEN. b [geschrapt] T3/D1 [ongetiteld] 2 T1 Die schor door de ontzetting worden bezet T3/D1 | | | | 3 T1 En waarin ik me tot de hals begeef , T3/D1 | |° 4 T1 Zedeloos in de zoektocht naar vergeving : T3/D1 | |. 5 T1 a Van de anderen die klam en kansloos geklemd b Van [ ] tam [ ] T3/D1 | | 6 T1 a In segmenten van cirkels uitgloeien b In fragmenten [ ] T3/D1 In segmenten | | 7 T1 a Kan ik wel de langdurige stuiptrekking zien b [ ] [ ] T3/D1 | | 8 T1 a Doch nooit de ademtocht overnemen b Maar [ ] T3/D1 | | 9 T1 a Want onder de gesesslag en de kruistocht b [ ] geselslag [ ] T3/D1 | | geselslag en kruistocht 15 T1 Van terreur, muiterij van het woord en oproer T3/D1 Van laster , | | 16 T1 Van de wezens die afdruipen in het zwijgen. T3/D1 Van | |
38 T’Hooft geeft in T1 na vers 12 aan om dit gedicht ‘In twee [op te] splitsen’. Dit is evenwel nooit gebeurd.
101
19 T1/T3 Misleiden weten we doch vaak verbant de droom D1 | |, | | 23 T1/T3 En de groei die in spaanders der jaren D1 | | van jaren
102
[40] BALLADE VOOR 1 BEEN (invalidee) OVERLEVERING T1: blad 4339 T3: blad 35 D1: p.53 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES 12 T1 De doek die, na de houw (van evenknie, T3/D1 | |, | |
39 Dit gedicht zou gaan over een zekere Cyriel, een man die bij een treinongeval een arm en een been verloren had en een buurman was van T’Hooft in diens kindertijd. T’Hooft sloeg reeds als driejarige geregeld een praatje met deze man en ook op latere leeftijd bleef hij naar hem informeren. (Mulders & Lesage 2002 : 45) T’Hooft maakte op het typoscript ook een tekening van een oude, angstig kijkende man die een been mist en wiens andere been uitloopt op een injectienaald.
103
[41] EENHOORN OVERLEVERING T3: blad 36 D1: p.54 DATERING Voor augustus 1976 VARIANTEN EN CORRECTIES 7 T3 a Die voor de poort der doden draa[xx], b [ ] draalt , D1 | | 12 T3 a Voor de wereld hem de glans ontroofd , b [ ] ontrooft40, D1 | | ontrooft41,
40 Deze correctie is van de hand van JW maar hij twijfelde blijkbaar over de lezing. Hij schreef er immers bij: ‘is dit 3e pers. enkelvoud of voltooid tegenw. tijd?’. Zoals eerder gezegd (zie noot 7) beheerste T’Hooft ‘elementaire spellingsregels, zoals de dt-regel, niet [of lapte ze] gewoon aan zijn laars.’ (Mulders & Lesage 2002 : 253) De lezing in voltooid tegenwoordige tijd klinkt ietwat stroef maar heeft het toch gehaald in D1. Ik heb er echter voor geopteerd om deze vermoedelijke dt-fout te corrigeren naar 3e persoon enkelvoud. 41 Stilzwijgende correctie van ‘ontroofd’ naar ‘ontrooft’ naar analogie met T3b.
104
[42] ‘(l’os van de wereld)’ OVERLEVERING T1: p.39 [eigen paginering]42 T3: blad 34 D1: p.55 DATERING Voor 23 mei 1975 VARIANTEN EN CORRECTIES Titel T1 L’os van de wereld. 43 T3/D1 [ongetiteld] 1 T1 [0] [bestaat niet] T3/D1 (l’os van de wereld) 5 T1 [4] Die allen zijt verhard T3/D1 Die in wachten | | 8 T1 [7] In de sneeuw der ziel? De munt – T3/D1 | |° 9 T1 [8] niet dat zij waarde had- der jeugd : verloren, T3/D1 -| |; verloren° 11 T1 [10] a Dat onze dwaasheid op kan voeren b [ ]: T3/D1 | |. 16 T1 [15] Of heroine in mijn aders spoot , T3 | |: D1 Of heroïne | | 17 T1 [16] a Nu wordt gij mij vreemd te moede. b gij wordt mij [ ] T3/D1 Gij | |
42 In T1 is ‘Envoi:’ boven vers 14 geschreven, in T3 voor vers 14 getypt en in D1 boven vers 14 gedrukt. 43 In T1 staat onder het gedicht, vermoedelijk ,een alternatieve titel, namelijk ‘Rondeel: l’os der wereld’. Deze is later weer geschrapt.
105
3. Commentaar
3.1 Editeursverantwoording
3.1.1. Bronnen
Voor deze editie wilde ik mij enkel baseren op geautoriseerde tekstoverleveringen. Ik heb vier
documentaire bronnen gevonden die aan dit criterium beantwoorden, namelijk drie verbeterde
typoscriptversies (hierna respectievelijk T1, T2 en T3) en de eerste druk (hierna D1) van
Junkieverdriet (1976). Met postuum en dus niet geautoriseerde uitgegeven teksten heb ik geen
rekening gehouden.
De typoscriptversies worden bewaard in het AMVC-Letterenhuis te Antwerpen. Dit zijn
respectievelijk een eerste bundeling van de gedichten, een eerste ontwerpsamenstelling en een
tweede ontwerpsamenstelling. In T1 (met uitzondering van de kaft) heeft enkel T’Hooft zelf
aantekeningen gemaakt. In T2 heeft Julien Weverbergh, T’Hoofts uitgever en schoonvader
(Mulders & Lesage 2002 : 29), de bladen genummerd en, op een paar uitzonderingen na waar
T’Hooft zelf ingegrepen heeft, correcties aangebracht en wijzigingen uitgevoerd in de
gedichten. In T3 ten slotte zijn de correcties en wijzigingen allemaal van de hand van
Weverbergh. Bij sommige gedichten heeft hij ook zijn persoonlijke mening of een boodschap
aan T’Hooft geschreven.
Er is ook nog een vierde typoscript (hierna T4) met een bundelontwerp beschikbaar in het
archief van het AMVC-Letterenhuis. Dit heb ik echter niet opgenomen in deze editie. Het
betreft hier een soort schriftje waar de gedichten ingeplakt zijn en waarop daarna met de hand
nog aantekeningen zijn toegevoegd. De meeste van deze ingeplakte gedichten zijn echter van
de blaadjes van het schrift verdwenen en het valt haast niet te reconstrueren welke
opmerkingen en welke wijzigingen bij welk gedicht horen. In T4 zat echter ook een los blad
met daarop een handgeschreven versie van het gedicht ‘Aan mijn prinses’ waarvan ik
vermoed, aan de hand van de aangebrachte paginering, dat het eigenlijk bij T1 hoort (zie noot
X in documentaire bronbeschrijving p.104). Daarom heb ik dit blad wel opgenomen in de
editie en beschouw ik het als een onderdeel van het eerste typoscript. Maar omdat er twijfel
bestaat over de plaats van invoeging van het blad, heb ik het niet ingevoegd in de
documentaire bronbeschrijving van T1 maar helemaal op het einde geplaatst.
106
Ik vermeld ook nog dat van gedichten ‘Herfst 1975’ (2), ‘Een sterfhuis’, ‘Adam Kadmon’,
‘(bijziend)’, ‘Samen’ (2), ‘Ik verlang naar een kleine ontroering’, ‘Het monster van
Frankenstein’, ‘Keerzijde’, ‘Oogsttijd’ en ‘Jezus onthult’ nog versies overgeleverd zijn die
bewaard worden in aparte mappen en dus niet aan (een fase van) Junkieverdriet toegevoegd
zijn. Ook deze gedichten heb ik buiten beschouwing gelaten aangezien ik de focus wil leggen
op de genese van Junkieverdriet als bundel en dus wil vertrekken van de eerste poging om
gedichten samen te brengen in een teksteenheid. Ik had ze echter wel opgenomen, als ik ook
voorpublicaties in tijdschriften voor handen gehad had. Dit was echter niet het geval. Ik
vermeld wel ter info dat ‘Samen’ en ‘Het monster van Frankenstein’ met zekerheid
voorgepubliceerd zijn in Amarant, jaargang 3, februari 1976, nr. 3.
D1 heb ik ontleend uit de bibliotheek van de vakgroep Nederlandse Letterkunde van de
Universiteit Gent (Blandijnberg 2).
107
3.1.2. Datering
In de typoscripten zijn amper vier dateringen te vinden en slechts drie daarvan zijn van belang
in de reconstructie van de ontstaansgeschiedenis van Junkieverdriet: de datering ’23 05 75’
die Weverbergh toevoegde aan zijn boodschap aan T’Hooft op de map van T1, de datum ‘15
juni’ die Weverbergh vermeldt in die booschap en ‘eind 75 - aug. 1976’ op blad 1 van T1. De
vierde datering staat op blad 18 van T2: ‘7 april 1975’. Dit is hoogstwaarschijnlijk de datering
van het gedicht ‘Keerzijde’ dat op dat blad staat waarmee dit meteen het enige specifiek
gedateerde overgeleverde gedicht is. Maar deze datering is dus minder relevant in de
reconstructie van de genese van de bundel.
Ook de publicatiedatum van de eerste druk is ongeveer bekend, namelijk oktober 1976
(Mulders & Lesage 2002 : 217).
Als deze vier relevante dateringen bij elkaar gelegd worden, kom ik tot volgend besluit. Uit
Weverberghs datering is af te leiden dat alle gedichten uit T1 geschreven moeten zijn voor 23
mei 1975, anders had Weverbergh deze gedichten natuurlijk niet terug kunnen sturen naar
T’Hooft op deze dag. T’Hooft heeft vervolgens van 23 mei 1975 tot ten laatste 14 juni 1975
deze gedichten een eerste keer bewerkt, aangezien hij ze voor 15 juni terug moest sturen naar
de uitgeverij. Daarbij komt dat ‘aug. 1976’ uit de derde datering vermoedelijk pas later
toegevoegd is (dit deel van de datering is immers geschreven in een andere ductus) en dat de
eerste druk in oktober 1976 al verscheen. Hieruit leid ik af dat alle gedichten uit de eerste
druk vermoedelijk tussen 23 mei 1975 en augustus 1976 bewerkt zijn tot de versies uit die
eerste druk. Dit zijn natuurlijk slechts veronderstellingen, aangezien ik geen relevante
correspondentie teruggevonden heb.
Desalniettemin hanteer ik volgens bovenstaande redenering de volgende principes bij de
datering van de gedichten. Wanneer de gedichten overgeleverd zijn in T1, dateer ik ze ‘voor
23 mei 1975’. Zijn de gedichten pas overgeleverd vanaf T2 of later, dan dateer ik ze ‘voor
augustus 1976’.
108
3.1.3. Keuze van de basistekst
Als basistekst neem ik de eerste druk uit 1976 en wel om volgende redenen44. Ten eerste is de
eerste druk een representatieve versie van een werk, een voltooiing van een proces en bovenal
een beredeneerde daad. Verder is een eerste druk ook een publiek feit, dat onder meer
aandacht krijgt in de literaire kritiek. Ten derde worden in een eerste druk minder ingrepen
gepleegd door derden. En ten vierde maakt een eerste druk de grootste impact op het
leespubliek. Doorslaggevend en laatste argument is echter dat de eerste druk meteen ook de
enige geautoriseerde druk is van Junkieverdriet, aangezien T’Hooft op 6 oktober 1977
overleed (Mulders & Lesage 2002 : 14).
44 Nederlandse Letterkunde V: Moderne Editiewetenschap, academiejaar 2008-2009, prof. dr. Y. T’Sjoen, college van 7 oktober 2008 (eigen notities).
109
3.1.4. Ingrepen in de basistekst
Ten slotte geef ik hier nog een overzicht per gedicht van alle ingrepen die ik uitgevoerd heb in
de basistekst. De meeste hiervan zijn stilzwijgende ingrepen in de spelling. Hierbij heb ik
echter wel getracht om de eigenzinnige, progressieve spelling die T’Hooft eigen is zoveel
mogelijk te respecteren, enkel manifeste taalfouten heb ik gecorrigeerd. Ik heb ook een
inhoudelijke ingreep uitgevoerd, naar analogie met een ingreep van Julien Weverbergh.
[18] SCHEIDING VAN LICHT EN DUSITER
– vers 16: stilzwijgende ingreep van ‘pauwestaart’ naar ‘pauwenstaart’
[23] VLAANDEREN, MIJN LAND
– vers 1: stilzwijgende ingreep van ‘Orchideën’ naar ‘Orchideeën’
– vers 9: inhoudelijke ingreep van ‘En’ naar ‘In’ naar analogie met een ingreep van
Julien Weverbergh in de b-laag van T2
[25] KEERZIJDE
– vers 20: stilzwijgende ingreep van ‘standhoud’ naar ‘standhoudt’
[28] TELEPAAT VAN NEPTUNUS
– vers 3: stilzwijgende ingreep van ‘wass’ naar ‘was’
– vers 8: stilzwijgende ingreep van ‘wether’ naar ‘whether’
[41] EENHOORN
– vers 12: stilzwijgende ingreep van ‘ontroofd’ naar ‘ontrooft’
110
3.2 Documentaire bronbeschrijving45
In dit onderdeel zal ik alle documentaire bronnen die ik gebruikt heb uitgebreid en tot in het
kleinste detail beschrijven. Eerst geef ik een materiële beschrijving en daarna representeer ik
alle tekst, aanduidingen, tekeningen enz. die niet onmiddellijk deel uitmaken van de genese
van de gedichten. De genese reconstrueer ik immers in het variantenapparaat. Hierbij maak ik
telkens gebruik van het gangbare diakritische tekensysteem uit de moderne editiewetenschap.
Scherpe haken ‘< >’ markeren een doorhaling, eventueel direct gevolgd door de correctie.
Een dubbele scherpe haak ‘>>’ betekent dat de schrijver een onmiddellijke correctie maakte,
dus in dezelfde schrijflaag. Een aantal x’en tussen rechte haken ‘[xxx]’ staat voor
onleesbaarheid van een woord of een deel van een woord. Het aantal x’en representeert
daarbij het vermoedelijk aantal onleesbare letters. Een gecursiveerd vraagteken tussen rechte
haken ‘[?]’ wijst op de twijfelachtige lezing van het voorafgaande woord.
Editeurscommentaar ten slotte staat steeds cursief tussen rechte haken.
Ik merk ook nog op dat de schrijfstoffen en -kleuren hier niet visueel worden weergegeven
maar telkens worden gespecificeerd in de editeurscommentaar. Wanneer niet gespecificeerd,
is de tekst getypt of gedrukt in zwarte inkt.
45 Deze had niet tot stand kunnen komen zonder het voorbeeld van professor T’Sjoens editie van Paul Snoeks Nostradamus. (T’Sjoen, Y., ‘Nostradamus van Paul Snoek’, Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, jg. 2004, 2, p.181-262). Ik heb dan ook de indeling van de bronbeschrijving en verschillende vaktechnische verwoordingen uit deze editie overgenomen.
111
3.2.1. Typoscripten
Van Junkieverdriet zijn vier verbeterde typoscriptversies overgeleverd (bewaarplaats:
AMVC-Letterenhuis, Antwerpen)46. T1, T2 en T3 worden hier elk afzonderlijk beschreven.
Eerst worden per bron enkele algemene zaken vermeld die gelden voor de hele bron en niet
gedetailleerd besproken hoeven te worden. Daarna volgt een gedetailleerde bronbeschrijving.
3.2.1.1. T1
T1 (magazijnplaats H 7685 / H(4)) bestaat volgens de Agrippa-databank (de databank van het
archief van het AMVC-Letterenhuis) uit 45 bladen. Blad 2 ontbreekt echter in het typoscript.
Ook blad 30 ontbreekt maar dit bevindt zich in de permanente tentoonstelling van het AMVC-
Letterenhuis en heb ik dus toch kunnen bekijken.
Onder de 44 bladen (allemaal wit papier) bevinden zich een titelblad, 5 bladen met
cyclustitels en/of citaten of motto’s en 39 bladen met gedichten. Ook opvallend is dat blad 18
een kopie is van blad 17, enkel het formaat verschilt (zie hieronder) en op blad 19 zijn een
aantal kleine zaken bijgeschreven (zie noot 52).
Er zijn drie papierformaten te onderscheiden in T1. Bladen 1, 3, 4, 9, 11, 13, 18, 21, 29, 32,
34, 35 en 43 zijn van A4-formaat (29,5 cm lengte, 21cm breedte). Bladen 5 tot en met 8, 10,
12, 14 tot en met 17, 19, 20, 22 tot en met 25, 28, 30, 31, 33, 36 tot en met 41, 44 en 45
hebben A4-breedte maar zijn 33 centimeter lang. Ten slotte zijn bladen 26, 27 en 42 getypt op
de achterkant van briefpapier van uitgeverij Manteau. Deze bladen zijn 27,5 centimeter lang
en slechts enkele millimeters breder dan A4-breedte.
Deze documentaire bron wordt bewaard in een oranje kartonnen map met op de voorzijde
T’Hoofts handtekening en een gedateerde (‘21/2/77’) aantekening van een medewerker van
het archief. Op de binnenzijde staat een boodschap in potlood van Julien Weverbergh ([JW] in
de gedetailleerde bronbeschrijving) aan T’Hooft47. Deze is gedateerd ‘23 05 75’. Het eerste
blad bevat een datering in turkooizen inkt (‘eind 75 - aug. 1976’), vermoedelijk van de hand
van de auteur. ‘aug. 1976’ is echter wel in een andere ductus geschreven.
46 T4 heb ik niet opgenomen in deze editie, zie editeursverantwoording p.105. 47 Zie gedetailleerde bronbeschrijving.
112
De paginering van de bladen is nogal gecompliceerd en behoeft een nadere toelichting. Er zijn
twee pagineringsystemen in T1, respectievelijk paginering 1 en 2. Paginering 1 staat het
hoogst op de bladen. De nummers zijn geschreven in paarse stift en zijn omcirkeld. Er zijn
wel drie uitzonderingen: op blad 18 is de paginering geschreven in zwarte balpen, op blad 13
in blauwe balpen en op blad 44 is de paginering wel geschreven in paarse stift maar niet
omcirkeld. Paginering 1 begint op blad 35, waarop het titelgedicht ‘Junkieverdriet’ staat48,
met nummer 1 en loopt vervolgens ononderbroken door tot nummer 10 op blad 44. Daarna
moeten we terugbladeren naar blad 4 waar paginering 1 doorgaat met nummer 1149. De
paginering loopt vervolgens chronologisch en ononderbroken door tot en met 27 op blad 21.
Vanaf blad 22 tot 33 is paginering 1 nog aanwezig, maar ze verloopt niet langer
chronologisch en verscheidene paginanummers ontbreken. Bladen 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28,
29, 30, 31, 32 en 33 zijn respectievelijk gepagineerd 40, 32, 28, 30, 37, 41, 31, 38, 39, 33, 42
en 36; pagineringen met nummers 29, 3450 en 35 ontbreken dus. Blad 34 ten slotte is niet
gepagineerd volgens paginering 1.
Paginering 2 situeert zich het dichtst bij de titels van de gedichten. Hier zijn de nummers
geschreven in rood potlood en dus waarschijnlijk op het zelfde moment geschreven als toen
de omkadering van de gedichten in rood potlood plaatsvond (zie verder). Deze
paginanummers zijn eveneens omcirkeld, behalve op bladen 29, 30 en 43. Paginering 2 begint
op blad 5 met nummer 1 en loopt ononderbroken door tot nummer 15 op blad 20. Blad 21 is
niet genummerd volgens paginering 2, misschien omdat het hier om een blad met een
afdelingstitel en motto gaat. Bladen 22, 23 en 24 zijn nog genummerd volgens paginering 2
met respectievelijk nummer 16, 17 en 18. Vanaf blad 25 tot en met 30 verloopt paginering 2
echter niet meer chronologisch, wordt ze onderbroken en opnieuw ontbreken er een aantal
paginanummers. Voor bladen 25, 26, 27, 28, 29 en 30 is de paginering respectievelijk 20, 24,
48 Er was dus vermoedelijk een plan om de bundel te laten beginnen met het titelgedicht waarvan later weer is afgezien. 49 Dit lijkt onlogisch maar de bladen in T1 zijn geordend volgens paginering 2. Daarom moeten we terugbladeren om paginering 1 te zien verdergaan. 50 In T4, de bron die ik dus niet gebruikt heb in deze editie, vond ik echter wel een blad gepagineerd volgens paginering 1 met nummer 34 en volgens paginering 2 met nummer 22. Dit blad hoort dus vermoedelijk bij T1 maar ik heb het niet zelf ingevoegd in T1. Beide paginanummers komen immers voor in onchronologische paginaopeenvolgingen in de bron, de juiste plaats van dit blad is dus onbekend. Het kan ook niet het ontbrekende blad 2 zijn omdat dit een blad is uit het begin van het typoscript en dus vermoedelijk niet gepagineerd is (zie pagineringoverzicht). Omdat ik het gedicht op het blad wel opgenomen heb in het variantenapparaat; zal ik het blad wel beschrijven in de gedetailleerde bronbeschrijving van T1, maar duidelijk afgescheiden van de rest van de bladen. (zie ook editeursverantwoording p.105)
113
27, 21, 25 en 26; dus paginering met nummers 19, 2251, 23 en 28 ontbreken. Vanaf blad 31 tot
en met blad 44 verloopt paginering 2 weer chronologisch en ononderbroken van 29 tot 41.
Op bladen 1, 3, 34 en 45 ten slotte vinden we helemaal geen paginering.
Hieronder een kort overzicht van de paginering in een handig schema (wanneer de
paginanummers gecursiveerd zijn, duidt dit aan dat de nummering onchronologisch verloopt):
BLAD PAGINERING 1 PAGINERING 2 1 - - 2 [ontbreekt] 3 - - 4 11 - 5 12 1 6 13 2 7 14 3 8 15 4 9 16 5 10 17 6 11 18 7 12 19 8 13 20 9 14 21 10 15 22 11 16 23 12 17/18 24 13 19 25 14 20 26 15 21 27 - 22 40 16 23 32 17 24 28 18 25 30 20 26 37 24 27 41 27 28 31 21 29 38 25 30 39 26 31 33 29 32 42 30 33 36 31 34 - - 35 1 32 36 2 33 37 3 34 38 4 35
51 Zie voorafgaande noot.
114
39 5 36 40 6 37 41 7 38 42 8 39 43 9 40 44 10 41 45 - -
In de bronbeschrijving hieronder gebruik ik in de kolom ‘pagina’ de nummering volgens
paginering 2 in de volgorde zoals ze voorkomt op de bladen. Paginering 1 wordt niet
weergegeven. Ook de schrijfstof van de paginering vermeld ik niet aangezien dit hierboven al
aangegeven is. Als er nog andere cijfers voorkomen op de bladen die niet tot een van de twee
weergegeven pagineringen behoren, worden deze opgetekend in de laatste kolom.
Vooraf vermeld ik ook nog dat alle getypte gedichten in T1 (uitgezonderd ‘World Wildlife
Fund’ en ‘Teleurgang’) omkaderd zijn met rood potlood, evenals het handgeschreven motto
op blad 4.
De volgende gegevens worden geregistreerd in onderstaande gedetailleerde bronbeschrijving:
bladen recto/verso (verso wordt niet vermeld tenzij de versozijde beschreven is), paginering,
titel van het gedicht of beginregel, schrijfstoffen (in volgorde van voorkomen: blauwe stift (bl
stift), zwarte inkt (zw inkt), potlood (pl), zwarte balpen (zw bp), turkooizen inkt (tk inkt),
blauwe balpen (bl bp), blauwe inkt (bl inkt), paarse stift (prs stift), turkooizen stift (tk stift),
rood potlood (rd pl), rode balpen (rd bp), zwarte stift (zw stift)), tekening(en), opschriften van
de auteur of anderen (wanneer niet anders vermeld is het opschrift van T’Hooft). Ook de
oranje map waarin het typoscript bewaard wordt, is opgenomen in de bronbeschrijving. Ten
slotte vermeld ik nog dat de cijfers tussen rechte haken de volgorde van de gedichten in de
eerste geautoriseerde druk van Junkieverdriet (1976) weergeven.
115
[blad] [pagina] [ titel/beginregel] [bibliografische gegevens] Kaft - [bl stift:]‘Junkieverdriet’ 1e worp. Jotie [handtekening] [zw inkt, hand onbekend:] Jotie T’Hooft typt normaal zijn gedichten rechtstreeks op de schrijfmachine. Bij uitzondering (bijv. in de trein) schrijft hij ze met de hand. ([xxxxx]. J. T’Hooft te Brussel 21/2/77.) [binnenkant] [boodschap JW aan T’Hooft, pl:] wees héél streng tov. jezelf, beter een kleine sterke [xxx] 23 05 75 Jotie, Hierbij de bundel weer terug. Zorg dat je omstreeks 15 juni je keuze stuurt naar bij ons, t.n.v. dhr Jos Vossius handtekening [handtekening JW] [J. Weverbergh] 1 - [zw bp:] na 7u. tekening [lachend gezicht] → trein Antwerpen. 8u. tekening [schedel met snor en injectiespuit in rechteroog] JUNKIEVERDRIET [tk inkt:] Jotie T’Hooft eind 75 - aug. 1976 [bl bp:] tekening [slapende/dode(?) oude man,verwijst vermoedelijk naar de foto die opgenomen is in de eerste druk, zie p.XX] [zie bijlage 1] [2 ontbreekt] 3 [opdracht] Deze bundel is met al mijn liefde opgedragen aan va en moe. [citaat] [bl bp:] Schicksal ‘Wir sind in Zorn und Unverstand Wie Kinder tun, geschieden Und haben uns gemieden Von blöder Scham gebannt. Die jahre gingen drüber her Mit Reuen und mit Warten In unsern Jugendgarten Fuhrt keine Strasse mehr’ [schrapping in bl bp:] <(Schicksall -> Herman Hesse<)> 4 [afdelingstitel] [schrapping in bl inkt:] 2<.Verleden Verdriet> [bl inkt:] Oogsttijd [motto] ‘Though the world is my oyster It’s only a shell full of memories’ [schrapping in bl bp:] <(uit> ‘A song for Europe’ van Brian Ferry) [bl bp:] Deel 1 Oogsttijd “Though the world is my oyster It’s only a shell full of memories,,
116
5r 1 [schrapping in zw bp:] <MARINE.> [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <4.> [tk inkt:] dit niet 6r 2 [schrapping in pl:] [3] <SAMEN> [linkerbovenhoek, schrapping in bl ink [pl:] Samen inkt:] <1.> [bl bp:] <Liebes kleines Mütterlein> [daaronder, bl inkt:] m [rechts bovenaan, zw bp, schrapping in bl bp:] <[xxxxx] a lot, (Stevens)> [rechts boven gedicht, pl, schrapping in bl bp:] <Am> [midden onder gedicht, bl bp, handtekening:] Jotie [rechts onder, zw bp:] 12 6v - - [bl inkt:] - Deze wereld. - Eenzaam been - Mijn vader zei altijd. - [er staat niets geschreven na dit streepje] 7r 3 ADAM KADMON. [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <11.> [daaronder,bl inkt, schrapping in bl bp:] <m> [midden boven gedicht, bl bp:] <11.> [ter hoogte van titel, pl:] ? [rechtsonder, tk inkt:] - moet korter en directer, met de omweg van beelden. [dit gedicht is een andere versie dan deze die opgenomen is in de eerste druk] 7v - [zw bp:] KLEIN HUIS [alles in zw bp] [midden onder gedicht:] tekening [plattegrond van een huis] [rechts onder gedicht:] tekening [bloem] 8 4 [5] VOOR BOER EN TUINDER [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <3.> 9 5 [6] HUIZEN 10 6 [schrapping in zw bp:] [7] <DE> VOETSTAPPEN [linkerbovenhoek:] 25 [daaronder, bl bp:] D. [ter hoogte van vers 8, bl inkt:] Jaws! 11 7 [8] NAMEN, [ter hoogte van vers 1, prs stift]: spell 12 8 ZO IS HET. [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <5.> [ter hoogte van vers 8 en 9, bl bp:] niet [hele gedicht geschrapt met een diagonale lijn van rechtsboven naar linksonder, bl bp] 13 9 [14] OH, AL DE BALZALEN VAN MIJN JEUGD 14 10 [10] OOGSTTIJD. [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <19.> [daaronder, bl inkt:] D. 15 11 [11] HERFST 1975 [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <10.> [daaronder, bl inkt:] D. [ter hoogte van titel, bl inkt, schrapping in bl bp,:] <Restant> [naast verzen 9 tot en met 12, bl bp,:] Child, gathering nuts in the wood
117
Hear how Dead [sic] is creeping through our skull See how we stalk around happiness That’s sleeping in that bitter shell [midden onder gedicht, handtekening, bl bp:] Jotie 16 12 [12] EEN STERFHUIS. [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <28> [daaronder, bl inkt:] D. [ter hoogte van titel, bl inkt:] Restant. [daaronder, bl bp:] (in memoriam G.T.) [naast verzen 1 tot en met 4, bl bp:] First like this, after his dead [sic], man is divided. in his hous [sic] where silence is densening [vanuit de eerste Engelse regel vertrekt een pijl naar boven; daarnaast, tk inkt:] This way, after dying, man is divided. [midden onder gedicht, handtekening, bl bp:] Jotie 17/1852 13 [13] ALLE ZIELIGEN. [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <14.> [daaronder, bl inkt:] D. [boven paginanummer, bl bp:] kruisje [x] [ter hoogte van titel, bl inkt:] Restant [rechts daarnaast, bl bp:] [xxxx] heb ik een voorlopig karakter [midden onder gedicht, handtekening, bl bp:] Jotie 19 14 [15] NIET VOOR MIJ [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <8.> [daaronder, bl inkt:] G. [ter hoogte van titel, tk stift:] R. [midden onder gedicht, handtekening, bl bp:] Jotie 20 15 [16] WAT IK BEMIN. [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <7.> [ter hoogte van titel, bl inkt:] Restant. [vers 13 en 14 verbonden, daarnaast, tk inkt, hand van auteur [?]:] Jacob Groot? 21 [afdelingstitel] <3.>>2. [overschreven in rd pl] [zie bijlage 2] [schrapping in bl inkt:] <dit gebeurt> [naast oorspronkelijke titel, bl inkt:] Goochelen [later geschrapt met rd pl bij omkadering motto] [daaronder bl bp:] <AMATOMIUM> [ter hoogte van citaat,bl bp:] Reïnkarnaties [motto] ‘Le hazard est curieux, Il provoque les choses Et le destin pressé, un instant Prend<s> [schrapping in bl bp] la pose…’ (Charles Aznavour) [midden, pl:] tekening 1 [skelet met kaars] [door tekening 1 geschreven, bl bp:] I have suffered many deaths
52 Op blad 18, een kopie van blad 17, staat rechts bovenaan nog ‘19’ in pl en ‘karakter’ is overschreven in bl bp.
118
[onderaan, tk inkt:] tekening 2 [angstige[?] man] [gedachteballon bij man tekening 2, tk inkt, hand van de auteur [?]:] I Like the way the doo-doos fly 22 16 [20] JEZUS ONTHULT: [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <13.> [daaronder, bl inkt:] G [linksboven titel, bl bp, omcirkeld:] 1 [rechtsboven gedicht, pl, later overschreven door paginering 2:] Am [midden onder gedicht, handtekening, zw inkt:] Jotie 23 17 [26] HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN. [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <16.> [daaronder, bl inkt:] G [linksboven titel, bl bp, omcirkeld:] 2 [rechtsboven gedicht, pl:] Am. [naast strofe 1, tk stift,:] Restant 5 [midden onder gedicht, handtekening, bl bp:] Jotie 24 18 EEN WAKKERE KOK. [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <6.> [rechts bovenaan, zw inkt, hand van auteur [?]:] Le hazard est curieux (Aznavour) [linksboven titel, bl bp, omcirkeld:] 3 [rechtsboven gedicht, pl:] Am. [ter hoogte van verzen 5 en 6, bl bp:] niet [rechtsonder, pl:] 12 [2 later overschreven met 3. in zw inkt] 25 20 [22] GOOCHELEN [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <24.> [daaronder, bl inkt:] G. [boven titel, bl bp, omcirkeld:] 5 [voor omcirkeling, bl bp:] B [vanuit strofe 1 vertrekt een pijl naar boven, daarnaast, bl bp:] opdragen aan nonkel Herwig? 26 24 [geschreven in bl bp:] Galactisch Imperium. [ter hoogte van strofe 2, bl bp:] niet [strofe 2 en 3 geschrapt met onderbroken lijn van rechtsboven naar linksonder, bl bp] 27 27 [29] EEN MARSMAN OP AARDE [linksboven titel, bl bp:] A.G. [ter hoogte van vers 3 en 4, prs stift:] T[xx] [ter hoogte van strofe 3, tk stift:] Restant 4 [midden onder gedicht, handtekening,rd bp:] Jotie 28 21 [23] VLAANDEREN [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <20.>
119
[daaronder, bl inkt:] G [boven titel, bl bp, omcirkeld:] 6 29 25 [28] TELEPAAT VAN NEPTUNUS [ter hoogte van vers 2, 8, 13 en 16, bl inkt:] cursief [ter hoogte van vers 8, bl bp, met pijl naar rechts ervoor:] Shakespeare [ter hoogte van vers 13, bl bp,met pijl naar rechts ervoor:] Villon [vanuit vers 17 vertrekt een pijl naar beneden, bl bp] [onder die pijl, bl bp:] Sepher Yetzirah 30 26 [27] STERRENSCHEPEN [rechts bovenaan, bl bp:] A.G. [ter hoogte van strofes 2 en 3, tk inkt:] tekening [marsman vliegend op injectiespuit] [rechtsonder gedicht, handtekening, bl bp]: Jotie [zie bijlage 3] 31 29 NAPOLEON RACONTE [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] <22.> [daaronder, bl inkt:] G. [naast titel en gedeeltelijk door strofe 1, tk inkt:] tekening [Napoleonfiguur die zichzelf injectie toedient in de arm] [onder gedicht, tk inkt:] niet 32 30 WORLD WILDLIFE FUND [ter hoogte van strofe 1 bl bp, omcirkeld:] niet [gedicht is geschrapt met lijn van rechtsboven naar linksonder, bl bp] 33r 3<0>>1 [21] KAPITEIN NEMO. [linkerbovenhoek:] 26. [daaronder, bl bp:] 2 [?] [naast titel, bl bp:] (Verne) 33v [bl bp, T’Hooft:] [alles in zw bp] [12] Een Sterfhuis [onderaan:] adres [[xxxx]elize Coeck Diependaele 30 <[xxxxx]> 9700 Oudenaarde Leupegem.] 34 [afdelingstitel] <1.>>3 [overschreven met rd pl, omcirkeld] [schrapping in bl bp:] <Heroine> [motto] <‘ The movies took our language, the great red signs A DOUBLE BILL OF GASSERS Teen Age Nightmare Hooligans of the Moon But we were never nightmare hooligans but seekers of the blind nose for Truth Some old men are still alive, but the old Junkies are gone- We are a legend, invisible but legendary, as prophecied’ (uit ‘Back to Times Square’ van Allen Ginsberg)> [geschrapt met een lijn van boven naar onder in bl bp] [naast dit citaat, bl bp:] citaten Nico
120
[onder dit citaat, zw inkt, omkaderd:] JUNKIEVERDRIET [J overschreven in bl bp] [citaat] <‘Waarheid en sociale ‘werkelijkheid’ hebben al heel weinig met elkaar te maken. Om ons heen zien we pseudo-gebeurtenissen, waaraan we ons aanpassen met een vals bewustzijn, dat er precies op berekend is die gebeurtenissen te zien als waar en werkelijk, ja als schoon. (…) Wat moeten wij daaraan doen? Kunnen wij, die nog half in leven zijn, in het vaak trillende hart van een oud wordend kapitalisme -nog iets meer doen dan nadenken over het verval rondom en in ons? Kunnen we nog iets meer doen dan <d>>onze droeve en bittere liederen zingen over desillusies en verslagenheid? (r d laing Strategie van de ervaring)> [dit citaat is eerst gedeeltelijk (tot aan ‘schoon’.) en daarna helemaal geschrapt met verschillende lijnen door de tekst in zw inkt] 35 3<1>>2 [32] JUNKIEVERDRIET [naast titel, zw stift:] tekening [hoofd van een man, huilend] [naast verzen 1 tot en met 14, prs stift:] from birthpain [sic] till now my loneliness that I share with thousands now I know what I know That men [sic] is a fix searching for the mainline searching for the thootache [sic] of his distant past [uit vers 21 vertrekt een pijl naar onder, bl bp] [onder die pijl, zw inkt:] Velvet Underground [onder het gedicht, prs stift:] Junkysadness, bass-tune of our time 36 33 [geschrapt in bl bp en [linkerbovenhoek, schrapping doorgestreept in bl inkt:] in bl inkt:] <12.> <GEEN WOORD IS GEBLEVEN> [rechts bovenaan, zw inkt:] old [xxxxxx] ([xxxxxxx]) [rechtsboven gedicht, pl:] Am [rechtsonder, pl:] 1<9>>2 37 34 [schrapping in bl inkt en bl bp:] [linkerbovenhoek:] 17. [34] <BIJZIEND.> [daaronder, bl bp:] D [naast titel, bl inkt, schrapping in rd pl:] <Restant> 38 35 [schrapping in bl inkt en bl bp:] [linkerbovenhoek, schrapping in bl [35] <QUISQUD SIBI PROXIMUS.> inkt:] <15.> [naast titel, bl inkt:] Restant 39 36 [schrapping in bl inkt:] [linkerbovenhoek, schrapping in bl inkt:] [37] <DAN DE DOOD.> <23.> [daaronder, bl inkt:] D. [vanuit vers 12 vertrekt een pijl naar rechts, bl bp] [naast die pijl, bl bp:] tekst op ets H. Bosch
121
40r 37 [schrapping in bl inkt:] [linkerbovenhoek:] 9. [39] <DE ADEMTOCHT OVERNEMEN.> [onder vers 12, horizontale lijn, tk inkt] [vanuit die lijn vertrekt een lijn naar onder, tk inkt] [daaronder, tk inkt:] In twee opsplitsen 40v - [rd bp:] ‘Ik en mijn aders,’ [hele gedicht geschreven in rd bp] 41 38 [schrapping in bl inkt:] [linksboven titel, bl bp:] A <TELEURGANG> [naast titel, bl inkt:] kleine letters [citaat onder titel geschrapt in bl inkt] [naast strofe 1, bl bp, omcirkeld:] niet [daaronder, tk stift:] Restant 2 [strofe 1 omcirkeld in tk inkt] [daaruit vertrek een pijl naar beneden, tk inkt] [daaronder, tk inkt, hand van de auteur [?] :] Dit is nog bruikbaar 42 39 [42] L’os van de wereld. [rechts bovenaan, bl bp:] A [naast titel, bl inkt:] kleine letter [naast strofe 3, tk stift:] Restant 1 [onder gedicht, bl bp:] <Rondeel: l’os der wereld.> [schrapping in andere soort bl bp] [daaronder, bl inkt:] L’os 43 40 [40] BALLADE VOOR 1 BEEN (invalidee) [linkerbovenhoek, paginering 1 overschreven in bl bp:] m [naast titel staat een pijl naar rechts, bl inkt] [daarnaast, bl inkt:] kleine letters [naast strofen 2 en 3, tk stift:] Restant. [onder gedicht, tk inkt:] tekening [man met maar een been in de vorm van een injectienaald] [onder naast en onder tekening, zw inkt:] doedelachtige tekeningen [zie bijlage 4] 44 41 NA DE VERSLAVING [linkerbovenhoek:] 27. [dit later overschreven in prs stift:] 10 [= paginering 1] [daaronder, bl bp:] A [naast strofe 2, tk stift:] Restant 3 [onder gedicht, tk inkt:] niet. 45r [citaat] [bl bp:] Die Kindheit Du bist, mein fernes Tal, [voor, achter en door vers 1 loopt een lijn in tk inkt] Verzaubert und Vers<o>>unken. Oft hast du mir in Not und Qual Empor aus deinem Schattenland gewunken Und deine Märchenaugen aufgetan Das ich entzückt in kurzem Wahn Mich ganz <d>>zu dir zurück [sic] verlor.
122
O dunkles Tor O dunkles Todesstunde Komm du heran, dass ich gesunde Und das aus dieses Lebens Leere Ich heim zu meinen Träumen kehre! [naast vers 1, tk inkt:] tekening [kind dat opstijgt aan ballon] [linksonder citaat, tk inkt:] tekening [heksachtige figuur die naar het kind kijkt] 45v - [rechts bovenaan, bl bp:] telefoonnummer en namen [050/353855 Vienne Pol Emile Jans[xxx]] Kaft - ?53 22 [bl inkt:] [24] Aan mijn prinses [hele gedicht geschreven in bl inkt] [rechts onder gedicht, pl:] NnB [?]
53 Dit is de beschrijving van het blad uit T4 dat vermoedelijk bij T1 hoort (zie noot 50)
123
3.2.1.2. T2
T2 (magazijnplaats H 7685 / H(4)) zou volgens de Agrippa-databank 48 bladen moeten
bevatten maar ik trof 51 bladen aan in het typoscript. Daaronder bevinden zich een titelblad,
een blad met een afdelingstitel en motto, 44 bladen met gedichten en 5 bladen waarop
‘opdracht, citaat, etc…’ geschreven staat in plaats van de afdelingstitels, opdrachten, enz. zelf.
Dit zijn meerbepaald bladen 3, 13, 16, 20 en 28.
Ook in T2 zijn verschillende papierformaten en -soorten te onderscheiden. De meeste bladen
zijn van A4-formaat (29,5cm lengte, 21cm breedte) en wit, namelijk bladen 2, 4, 5, 7, 8, 10
tot en met 12, 14, 15 ,17, 19, 23 tot en met 27, 30 tot en met 42, 46, 48, 50 en 51. Blad 1 heeft
A4-breedte maar is enkele millimeters korter dan A4-lengte. Bladen 3, 13, 16, 20 en 28 (dus
de bladen zonder afdelingstitels, motto’s enz.) hebben ook A4-breedte maar zijn nog korter
dan blad 1, de lengte is namelijk 27,5cm. Deze bladen zijn ook steviger dan de A4-bladen.
Bladen 6, 9, 20, 45 zijn dan weer in breedte en lengte iets groter dan A4, ze meten namelijk
30,3cm lengte bij 21,5cm breedte. Het papier is ook dunner en heeft een gelere kleur dan de
A4-bladen. Dan zijn er nog enkele bladen met A4-breedtes maar met verschillende lengtes:
blad 18 is 27,5cm lang, blad 43 25cm en blad 47 is 26,1cm lang. Ook blad 49 heeft A4-
breedte en een afwijkende lengte, namelijk 26,2cm, maar dit blad wijkt op nog twee manieren
af van alle voorgaande bladen. Ten eerste is het papier gladder en ten tweede staat er een
vermoedelijk voorgedrukte foto/tekening (?) op in zwart wit van een langharige fluitspelende
(?) man. Ten slotte zijn er nog drie totaal afwijkende bladen. Blad 44 meet 21cm lengte bij
16,6cm breedte, blad 22 21cm lengte bij 14,5cm breedte en blad 29 21cm lengte bij 15,5cm
breedte. Deze laatste twee bladen zijn vermoedelijk twee helften van eenzelfde, liggend (dus
horizontaal gedraaid) blad. Blad 22 vertoont immers sporen van afscheuring aan de
rechterkant en blad 29 aan de linkerkant. Bovendien hebben deze bladen dezelfde lengte.
Deze bron wordt bewaard in een dun bruin papieren mapje. Op het mapje of het voorblad
staat geen datering, enkel blad 18 is, vermoedelijk door T’Hooft, gedateerd met ‘7 april
1975’. Dit hoort vermoedelijk bij het gedicht (‘Keerzijde’) dat op dat blad staat. Op het eerste
blad stond oorspronkelijk iets geschreven in potlood maar dat is later uitgegomd. Er stond
vermoedelijk ‘Door J.W. [Julien Weverbergh] genummerd + correcties’. Alle aantekeningen
in dit typoscript zijn dus van de hand van Weverbergh, behalve op de gekopieerde bladen (zie
p.125)
124
Ook in T2 zijn twee pagineringen te onderscheiden. Paginering 1 bevindt zich in de
linkerbovenhoek. Deze paginering is geschreven in potlood en later, op enkele uitzonderingen
na, met rode stift geschrapt. Paginering 1 ontbreekt echter op heel wat bladen en er is niet echt
een systeem in te ontdekken. Daarom wordt deze paginering niet verder behandeld. Ik neem
ze echter wel op in de laatste kolom van de gedetailleerde bronbeschrijving hieronder
voorzien van de opmerking [linkerbovenhoek]. De schrijfstof (telkens potlood) en de hand
(telkens Weverbergh) vermeld ik niet nog eens apart.
Paginering 2 staat telkens bovenaan, in het midden van de bladen en is telkens geschreven in
blauwe balpen. De schrijfstof van deze paginering vermeld ik ook enkel in de gedetailleerde
bronbeschrijving als ze afwijkt van wat ik hier gezegd heb. Ook hier zijn een aantal bladen
niet gepagineerd maar in deze paginering zit wel een zeker systeem in, zeker in het eerste deel
van het typoscript. Paginering 2 begint op blad 2 met nummer 1 en loopt vervolgens
chronologisch en ononderbroken door tot nummer 4 op blad 5. Blad 6 is niet gepagineerd.
Van blad 7 tot en met 13 loopt paginering 2 daarna weer verder van 5 tot en met 11 en dit
opnieuw chronologisch en ononderbroken. Vervolgens ontbreekt een blad gepagineerd met
nummer 12 want op blad 14 gaat de paginering verder met 13. Bladen 15 tot en met 17 zijn
daarna weer chronologisch en ononderbroken gepagineerd van 14 tot en met 16. Blad 18 is
dan weer niet gepagineerd. Op blad 19 loopt de paginering vervolgens weer verder met
nummer 17 maar daarna ontbreekt opnieuw een paginanummer, deze keer 18 want blad 20 is
gepagineerd met nummer 19. Blad 21 is gepagineerd met nummer 20 maar ook paginering
met nummer 21 ontbreekt want blad 22 is gepagineerd met 22. De paginering loopt daarna
weer chronologisch en ononderbroken voort van blad 23 tot en met 25 met ook nummering
van 23 tot 25. Vervolgens ontbreekt opnieuw een paginering, deze keer met nummer 26 want
blad 26 is gepagineerd met nummer 27. Bladen 27 en 28 sluiten daar chronologisch bij aan
met nummers 28 en 29. Hierna ontbreken opnieuw twee pagineringen, namelijk met nummers
30 en 31. Van blad 29 tot en met 31 verloopt paginering 2 vervolgens weer chronologisch en
ononderbroken van 32 tot en met 34. Dan verspringt de paginering naar 37 op blad 32,
pagineringen met nummers 35 en 36 ontbreken dus. Van blad 33 tot en met blad 37 wordt de
paginering weer chronologisch en ononderbroken vervolgd van 38 tot en met 41. Vanaf blad
38 tot en met blad 51, dus tot het einde van het typoscript, is er ten slotte geen paginering
meer.
Samenvattend zijn van T2 dus bladen 2 tot en met 37 (met uitzondering van bladen 6 en 18)
gepagineerd van 1 tot en met 42. Pagineringen met nummers 12, 18, 21, 26, 30, 31, 35 en 36
ontbreken echter.
125
Het valt ook op dat achteraan in T2, meer bepaald op bladen 46 tot en met 51, een aantal
gedichten terugkeren die ook al eerder in het typoscript voorkwamen, soms zelfs meerdere
versies van een al eerder voorgekomen gedicht. Deze terugkerende gedichten zijn versies die
tekstgenetisch ontstaan zijn vóór de versies die vroeger in het typoscript staan. Omdat deze
gedichten later nog aangepast zijn en sommige ook in meerdere versies voorkomen, zal ik in
de gedetailleerde bronbeschrijving bij deze vroeger ontstane versies niet met cijfers tussen
rechte haken aanduiden in welke volgorde ze in de eerste druk van Junkieverdriet voorkomen.
Bij de versies die vroeger in T2 staan, doe ik dat wel.
Ten slotte vermeld ik ook nog dat sommige bladen in T2 geen originelen maar kopieën van
eerdere versies zijn, waarmee ik bedoel dat ze gemaakt zijn met een kopieermachine en niet
dat ze bijvoorbeeld overgeschreven zijn. Correcties of wijzigingen in de gedichten op deze
bladen zijn immers niet geschreven maar mee gekopieerd uit een eerdere versie waarop deze
aanduidingen wel met de hand geschreven zijn. Deze eerdere versie is echter onbekend.
Als er zich aantekeningen van Weverbergh op deze bladen bevinden (want niet elk blad bevat
aantekeningen), zijn deze wel origineel en dus pas na het kopiëren aangebracht. Het gaat meer
bepaald om bladen 6, 9, 20, 29, 43, 44 en 46.
De gegevens die worden geregistreerd in onderstaande gedetailleerde bronbeschrijving zijn
dezelfde als in de bronbeschrijving van T1: bladen recto/verso (verso wordt niet vermeld
tenzij de versozijde beschreven is), paginering, titel van het gedicht of beginregel,
schrijfstoffen (in volgorde van voorkomen: zwarte balpen (zw bp), potlood (pl), blauwe
balpen (bl bp), blauwe inkt (bl inkt) en grijze inkt (grz inkt)) en opschriften (wanneer niet
anders vermeld zijn die van de hand van Julien Weverbergh). De cijfers tussen rechte haken
representeren opnieuw de volgorde van de gedichten in de eerste geautoriseerde druk van
Junkieverdriet (1976).
126
[blad] [pagina] [ titel/beginregel] [bibliografische gegevens] Kaft - 1 - [zw bp:] Junkieverdriet 1e ontwerp samenstelling [pl, later uitgegomd:] Door J.W. [xxx] genummerd + correcties 2 1 [24] AAN MIJN PRINSES [linkerbovenhoek:] <25.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] <7> 3 2 [bl bp:] opdracht citaat etc..... 4 3 [12] EEN STERFHUIS [linkerbovenhoek:] <12.> [rechterbenedenhoek, bl inkt:] a 5 4 ADAM KADMON [linkerbovenhoek:] <3.> [vanuit vers 7 vertrekt een pijl naar links, bl bp] [daarnaast, bl bp:] <nog zeer [?] [xx]> [ het schrijven van deze opmerking is vermoedelijk tijdens het schrijven afgebroken] 6 - [5] ADAM KADMON [andere versie van hetzelfde gedicht, enkel deze is opgenomen in D1] [rechterbenedenhoek, bl bp:] <17>>11 [daarvoor, bl bp:] oudere/andere [?] versie nemen [?] 7 5 [3] SAMEN [linkerbovenhoek:] <2.> 8 6 [5] VOOR BOER EN [linkerbovenhoek:] <4.> TUINDER [rechterbenedenhoek, bl bp:] A 9 7 [1] LEVENSVERHAAL [rechts onder gedicht, bl bp:] a 10 8 [14] OH, AL DE BALZALEN [linkerbovenhoek:] <9.> VAN MIJN JEUGD [rechterbenedenhoek, bl bp:] a 11 9 [2] HALFWEG DE [linkerbovenhoek:] <10.> WANDELING [rechterbenedenhoek, bl bp:] A 12 10 [7] VOETSTAPPEN [linkerbovenhoek:] <6.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] A 13 11 [bl bp:] opdracht citaat etc….. 14 13 [6] HUIZEN [linkerbovenhoek:] <5.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] A 15 14 [23] VLAANDEREN, [linkerbovenhoek:] <25.> MIJN LAND [rechterbenedenhoek, bl bp:] A [vers 12 is met 2 golvende lijnen onderstreept, de bovenste lijn is een pijl naar rechts en daarnaast staat een onleesbare, doorgestreepte opmerking, bl bp] 16 15 [bl bp:] opdracht citaat etc..... 17 16 [27] STERRENSCHEPEN [linkerbovenhoek:] <19.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] <a>>? [in vers 14 is in het woord ‘komies’ ‘kom’ onderstreept, bl bp] [daaruit vertrekt een kort pijltje naar links, bl bp] [daarvoor, bl bp:] dit is een woordspeling
127
18 - [25] Keerzijde [boven titel:] 4. [rechts van titel:] (voor Ingrid W.) [rechts onder gedicht, zw bp, T’Hooft [?]:] 7 april 1975 19 17 [28] TELEPAAT VAN [linkerbovenhoek:] <20.> NEPTUNUS [rechterbenedenhoek, bl bp:] ? 20 19 [31] FIRST AND LAST MEN [rechterbenedenhoek, bl bp:] a 21 20 [bl bp:] opdracht citaat etc..... 22 22 [19] DIES IRAE: GEZELLEG [onder gedicht, bl bp:] a 23 23 [16] WAT IK BEMIN [linkerbovenhoek:] <15.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] A 24 24 [10] OOGSTTIJD [linkerbovenhoek:] <10.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] a 25 25 [11] HERFST 1975 [linkerbovenhoek:] <11.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] a 26 27 [13] ALLE ZIELIGEN [linkerbovenhoek:] <13.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] a 27 28 [8] NAMEN, [linkerbovenhoek:] <7.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] a 28 29 [bl bp:] opdracht citaat etc..... 29 32 [18] SCHEIDING VAN LICHT [rechter benedenhoek, bl bp:] A EN DUISTER [verzen 8 en 9 zijn met een boogje met elkaar verbonden] [daarnaast, schrijfstof onbekend want gekopieerd blad, T’Hooft [?]:] ‘Alchemie’ Klossowski 30 33 [26] HET MONSTER VAN [linkerbovenhoek:] <17.> FRANKENSTEIN [rechterbenedenhoek, bl bp:] a 31 34 [22] GOOCHELEN [linkerbovenhoek:] <24.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] <?>>a 32r 37 [41] EENHOORN [linkerbovenhoek, pl:] 37. [rechterbenedenhoek, bl bp:] a 32v - ‘Kwade dag, die al de dagen’ [2 (onvolledige) versies van 1 gedicht (‘Dies ‘Kwade dag die al de dagen’ Irae: gezelleg’), elk fragment in andere ductus, blad ondersteboven gedraaid, bl inkt, T’Hooft] 33 38 [afdelingstitel] 3. JUNKIEVERDRIET [motto] ‘The movies took our language, the great red signs A DOUBLE BILL OF GASSERS Teen Age Nightmare Hooligans of the Moon But we were never nightmare hooligans but seekers of the blond nose for Truth Some old men are still alive, but the old Junkies are gone- We are a legend, invisible but legendary, as prophecied’ (‘Back to Times Square’ Allen Ginsberg)
128
34 39 [32] JUNKIEVERDRIET [linkerbovenhoek:] <30.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] A 35 40 [33] ‘Ik verlang naar een kleine [linkerbovenhoek, pl:] 31. ontroering’ [rechterbenedenhoek, bl bp:] A 36 41 [34] ‘(bijziend)’ [linkerbovenhoek, pl:] 32. [rechterbenedenhoek, bl bp:] a 37 42 [35] ‘Mijn hart wordt naar [linkerbovenhoek, pl:] 33. binnen toe kouder’ [rechterbenedenhoek, bl bp:] a 38 - [15] NIET VOOR MIJ [linkerbovenhoek:] <14.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] A 39 - [29] EEN MARSMAN OP [linkerbovenhoek:] <21> AARDE [rechterbenedenhoek, bl bp:] n 40 - [9] VRIENDEN [linkerbovenhoek:] <7a.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] n 41 - [21] KAPITEIN NEMO [linkerbovenhoek:] <29.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] n 42 - [20] JEZUS ONTHULT: [linkerbovenhoek:] <16.> [rechterbenedenhoek, bl bp:] n 43 - [17] MATERIA PRIMA [rechterbenedenhoek, bl bp:] N [naast vers 3, schrijfstof onbekend want gekopieerd blad, T’Hooft [?]:] curs. [midden onder gedicht, schrijfstof onbekend want gekopieerd blad, handtekening, T’Hooft:] Jotie 44 - REIZEN [rechterbenedenhoek, bl bp:] <?>>n [daarboven, pl:] P.B. [naast vers 1, schrijfstof onbekend want gekopieerd blad, T’Hooft:] lied 45 - VAARWEL AAN HET [rechterbenedenhoek, bl bp:] <?>>n VERDRIET [daarboven, pl:] J.V. 46 - HALFWEG DE [bovenaan, schrijfstof onbekend want WANDELING gekopieerd blad, T’Hooft:] (where I’m from is also where i’m [sic] going to) (J. Tar[xxxx] “G[xxx]la,,) 47r - HALFWEG DE [rechts van titel, grz inkt:] WANDELING. heden - ik verleden - gij hed. verl. - ik heden - gij verleden - ik hed. verl. - gij [hiervan is regel 1 met een gebogen dubbele pijl verbonden met regel 4, idem voor regel 2 met regel 5 en regel 3 met regel 6, grz inkt] [voor strofes 1 en 4, grz inkt:] heden [voor strofes 2 en 5, grz inkt:] verleden [voor strofes 3 en 6, grz inkt:] heden verlerden [achter strofes 1, 3 en 5:] ik [achter strofes 2, 4 en 6:] gij 47v - <HALWEG DE [onvolledig fragment van een eerdere versie WANDELING.> van het gedicht] [titel en gedicht geschrapt met meerdere lijnen in grz inkt] 48 - VOOR BOER EN TUINDER 49 - VRIENDEN. [voor titel, bl inkt:] kruisje [x]
129
50 - VRIENDEN. 51 - HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN.
130
3.2.1.3. T3
Ten slotte rest nog de beschrijving van T3 (magazijnplaats H 7685 / H(4)). Deze documentaire
bron bestaat uit 37 bladen waaronder een titelblad, 5 bladen met cyclustitels en/of citaten of
motto’s en 31 bladen met gedichten.
Alle bladen zijn wit en meten 35,4cm (lengte) bij 21,6cm (breedte). Op elk blad is enkel de
rectozijde bedrukt en/of beschreven. Op de achterkant van de bladen staat een soort
watermerk in de vorm van blauwe tulpen.
T3 wordt ook bewaard in een kartonnen map, op deze map staat echter niets geschreven. Het
typoscript is ook nergens gedateerd.
Deze bron is, in tegenstelling tot de vorige twee, slechts een keer gepagineerd. De paginering
is geschreven in de linkerbovenhoek. De schrijfstof is in principe onbekend want alle bladen
zijn kopieën, maar hieronder zal blijken dat de oorspronkelijke schrijfstof toch te achterhalen
is. Bladen 1, 2 en 3 zijn niet gepagineerd. Dit komt waarschijnlijk doordat blad 1 een titelblad
is, blad 2 een blad met een citaat en opdracht en blad 3 een blad met een afdelingstitel is. De
paginering op bladen met afdelingstitels wordt overigens blijkbaar overgeslagen (zie verder).
De paginering begint op blad 4 met nummer 2 en loopt vervolgens chronologisch en
ononderbroken door tot en met nummer 7 op blad 9. Op blad 10 loopt de paginering verder
met nummer 9, een paginering met nummer 8 ontbreekt dus, en wordt daarna weer
chronologisch en ononderbroken verder gezet tot en met blad 16 dat genummerd is met
nummer 15. Blad 17, opnieuw een blad met een afdelingstitel, is niet gepagineerd maar op
blad 18 loopt de paginering gewoon verder met nummer 16. Blad 19 is echter opnieuw niet
gepagineerd en pagineringen met nummer 17 en 18 ontbreken, want op blad 20 verspringt de
paginering naar nummer 19. Bladen 21 en 22 volgen daar nog chronologisch op met nummer
20 en 21 maar bladen 23 tot en met 27 zijn niet gepagineerd, opnieuw ontbreken dus heel wat
pagineringen, namelijk met nummers 22 tot en met 29. Bladen 28 tot en met 33 zijn dan weer
chronologisch en ononderbroken gepagineerd van 30 tot en met 35. Hierna ontbreekt opnieuw
een paginering, deze keer met nummer 36, want op blad 34 verspringt de paginering naar
nummer 37. De laatste drie bladen van het typoscript, namelijk bladen 35, 36 en 37, zijn ten
slotte opnieuw niet gepagineerd.
131
Samengevat zijn van T3 dus bladen 4 tot en met 34 (met uitzondering van bladen 17, 19, 23
tot en met 27 en 35 tot en met 37) gepagineerd van 2 tot en met 37. Pagineringen met
nummers 8, 17, 18, 22 tot en met 29 en 36 ontbreken echter.
Ten slotte zijn, net zoals enkele bladen in het vorige typoscript, bladen 4 tot en met 16, 18 tot
en met 26 en 28 tot en met 31 van dit typoscript met zekerheid kopieën van een eerdere
versie, waarmee ik dus opnieuw bedoel dat ze gemaakt zijn met een kopieermachine. Hier is
de paginering van de bladen, zoals eerder gezegd, niet geschreven maar mee gekopieerd uit
een eerdere versie waarop deze wel met de hand geschreven is. Hier is die eerdere versie wel
bekend, want het gaat om kopieën van bladen uit T2 waarop (door Julien Weverbergh met
potlood, zie vorige paragraaf) paginering 1 al aangebracht was maar nog niet geschrapt,
paginering 2 nog niet aangebracht was en nog geen handgeschreven correcties en/of varianten
in de gedichten aangebracht waren. Bladen 4 tot en met 16, 18 tot en met 26 en 28 tot en met
31 uit T3 zijn respectievelijk kopieën van bladen 7, 5, 8, 14, 12, 27, 24, 25, 4, 26, 10, 38, 23,
42, 41, 31, 15, 2, 30, 17, 19, 39, 34, 35, 36 en 37 uit T2. Dit betekent dat varianten ten
opzichte van T1 identiek zijn in de getypte a-lagen van de gedichten die zowel in T2 als T3
voorkomen. De varianten in b- of eventuele c-lagen die achteraf met de hand in de
typoscripten zijn aangebracht, verschillen echter wel doch niet altijd. Dit is uiteraard adequaat
gerepresenteerd in het variantenapparaat.
Sommige opschriften op bladen uit T3 zijn echter ook hier wel origineel en dus rechtstreeks
op de kopieën aangebracht. Het betreft hier steeds opmerkingen van Julien Weverbergh en
deze zijn altijd in potlood geschreven. Deze opschriften zal ik in de gedetailleerde
bronbeschrijving registreren maar de schrijver en de schrijfstof, behalve op blad 1 want daar
is zwarte balpen gebruikt, zal ik niet nog eens apart vermelden.
De gegevens die worden geregistreerd in onderstaande gedetailleerde bronbeschrijving zijn
opnieuw dezelfde als in de bronbeschrijving van T1 en dus ook van T2: bladen (verso wordt
niet vermeld omdat de versozijde nergens beschreven is), paginering, titel van het gedicht of
beginregel, schrijfstoffen (in volgorde van voorkomen: zwarte balpen (zw bp) en potlood (pl))
en opschriften, die dus telkens van de hand van Weverbergh zijn. De cijfers tussen rechte
haken representeren opnieuw de volgorde van de gedichten in de eerste geautoriseerde druk
van Junkieverdriet (1976).
132
[blad] [pagina] [ titel/beginregel] [bibliografische gegevens] 1 [titelblad] JUNKIEVERDRIET... [daaronder, zw bp:] 2e ontwerp samenstelling 2 [citaat] SCHIKSAL Wir sind in Zorn und Unverstand Wie Kinder tun, geschieden Und haben uns gemieden Von blöder Scham gebannt. Die jarhe gingen druber her Mit Reuen und mit Warten In unsern Jugendgarten Fuhrt keine Strasse mehr. Herman Hesse. [later is aangegeven dat ’jarhe’ veranderd moest worden in Jahre, is de umlaut geplaatst op de u van ‘druber’ en is de naam van de auteur tussen haakjes gezet, alles in pl] [opdracht] Deze bundel is met al mijn liefde opgedragen aan va en moe 3 [afdelingstitel] 1. OOGSTTIJD [motto] ‘Though the world is my oyster It’s only a shell full of memories…’ (Brian Ferry) 4 2 [3] SAMEN [links onder gedicht:] 2 kruisjes [xx] [rechts daarvan:] Zeer mooi gedicht. 5 3 ADAM KADMON [bij een vermoedelijke dt-fout in vers 6 staat een verwijzingsteken] [dit teken wordt onder het gedicht herhaald, daarnaast:] Ik weet niet of dit een dichterlijke vrijheid is maar 2e pers. enkelv. is met “t”. [dit gedicht is een andere versie dan deze die opgenomen is in de eerste druk] [links onder gedicht:] 2 kruisjes [xx] 6 4 [5] VOOR BOER EN [links onder gedicht:] 2 kruisjes [xx] TUINDER [onder gedicht:] Mooi maar zwaar. 7 5 [6] HUIZEN [links onder gedicht:] 1 kruisje [x] 8 6 [7] VOETSTAPPEN [links onder gedicht:] 2 kruisjes [xx] [daaronder:] Zeer mooi 9 7 [8] NAMEN, 10 9 [14] OH, AL DE BALZALEN [links onder gedicht:] 2 kruisjes [xx] VAN MIJN JEUGD [daaronder:] zeer mooi 11 10 [10] OOGSTTIJD [links onder gedicht:] 2 kruisjes [xx] [daaronder:] zeer mooi 12 11 [11] HERFST 1975 [links onder gedicht:] 1 kruisje [x] 13 12 [12] EEN STERFHUIS 14 13 [13] ALLE ZIELIGEN [onder gedicht:] Jotie, terwijl ik je poëzie aan ’t lezen ben ontlokt ze aan mij de volgende kritiek: 1) je hebt zeer goeie, fijne gedachten & gevoelens 2) je moet ze echter soms zoeken t/s een hoop strooi [?]. m.a.w. je moet woordenballast afgooien wil je stijgen
133
‘k Weet niet of ik gelijk heb hoor doch ‘k schrijf spontaan neer datgene wat ik denk. [paraaf] 15 14 [15] NIET VOOR MIJ [onder gedicht:] Hier vind ik bijvoorbeeld weinig of geen eenheid t/s vorm en inhoud en kan dit [x] niet waarderen. ofwel begrijp ik het niet. [paraaf] 16 15 [16] WAT IK BEMIN [links onder gedicht:] 1 kruisje [x] 17 [afdelingstitel] REINKARNATIES [motto] ‘Le hazard est curieux, Il provoque les choses Et le destin pressé, un instant Prend la pose’ (‘Je n’ai rien oublié’ Charles Aznavour) 18 16 [20] JEZUS ONTHULT: [ter hoogte van vers 11, schrijfstof onbekend want gekopieerd blad, T’Hooft [?]:] 1 strofe 19 - [26] HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN 20 19 [27] STERRENSCHEPEN 21 20 [28] TELEPAAT VAN [links onder gedicht:] 1 kruisje [x] NEPTUNUS 22 21 [29] EEN MARSMAN OP [links onder gedicht:] 1 kruisje [x] AARDE 23 - [22] GOOCHELEN [links onder gedicht:] 1 kruisje [x] 24 - [23] VLAANDEREN, [links onder gedicht:] 1 kruisje [x] MIJN LAND [daaronder:] Goed maar nogal somber gezien. Kan je eens geen gedicht maken over hoe je zou willen dat Vlaanderen was (wordt)? 25 - [24] AAN MIJN PRINSES [links onder gedicht:] 2 kruisje [xx] 26 - [21] KAPITEIN NEMO 27 [afdelingstitel] 3. JUNKIEVERDRIET [motto] ‘The movies took our language, the great red signs A DOUBLE BILL OF GASSERS Teen Age Nightmare Hooligans of the Moon But we were never nightmare hooligans but seekers of the blond nose for Truth Some old men are still alive, but the old Junkies are gone- We are a legend, invisible but legendary, as prophecied’ (‘Back to Times Square’ Allen Ginsberg) 28 30 [32] JUNKIEVERDRIET 29 31 [33] ‘Ik verlang naar een kleine [onder gedicht:] Jotie, Je brengt hier ontroering.’ onder woorden wat moeilijk onder woorden te brengen is maar je doet het goed. Je taal is tamelijk eenvoudig het ritme dat doet lezen is er eveneens. Ik vind dit een zeer goed stukje. Evenwichtig zowel naar taal als naar inhoud en niet negatief want hier “verlang” je weer. Een beetje een synthese van de meeste v. je werkjes. Een gedicht dat doet nadenken. 30 32 [34] ‘(bijziend)’
134
31 33 [35] ‘Mijn hart wordt naar binnen toe kouder’ 32 34 [37] ‘Een grijze ochtend met pijlen [links onder gedicht:] 1 kruisje [x] van licht’ 33 35 [39] ‘Vanuit mijn sluimering spreek ik tot stenen steden’ 34 37 [42] ‘(l’os van de wereld)’ [voor strofe 1:] Kameraden [voor strofe 2:] Jeugd [voor strofe 3:] Vrouwen [voor strofe 4:] Dood 35 - [40] BALLADE VOOR 1 BEEN (invalidee) 36 - [41] EENHOORN [links onder gedicht:] 2 kruisjes [xx] [daaronder:] Zeer mooi [in vers 12 is een vermoedelijke dt-fout omcirkeld, daaruit vertrekt een lijn naar beneden] [daaronder:] is dit 3e pers. enkelvoud of voltooid tegenw. tijd? 37 [citaat] DIE KINDHEID Herman Hesse Du bist, mein Fernes Tal, Verzaubert und versunken. Oft hast du mir in Not und Qual Empor aus deinen Schattenland gewunken Und deine Märchenaugen aufgetan Das ich entzückt in kurzem Wahn Mich ganz zu dir zürück verlor. O dunkles Tor, O dunkle<s> Todesstunde Komm du heran, das ich gesunde Und das aus dieses Lebens Leere Ich heim zu meinen Traumen kehre.
135
3.2.2. Junkieverdriet (eerste druk) [=D1]
Junkieverdriet is in oktober 1976 opgenomen in het fonds van Uitgeverij Manteau te Brussel.
De bundel omvat in totaal 59 pagina’s, waarvan 43 genummerde pagina’s en 16
ongenummerde. Deze eerste druk is de enige geautoriseerde druk van de bundel, aangezien
T’Hooft in 1977 overleden is. Hieronder een overzicht van de samenstelling van de bundel
waarin bladen (recto en verso), paginering en titel of beginregel weergegeven worden. De
cijfers tussen rechte haken representeren de volgorde van de gedichten.
[blad] [pagina] [ titel of beginregel] [bibliografische gegevens] Kaft 1r [foto] [Gerard T’Hooft op zijn doodsbed] 1v - 2r - JUNKIEVERDRIET 2v - Foto voorplat: Gerard T’Hooft op zijn doodsbed Copyright Marc Vandenborre, Oudenaarde. 3r [titelpagina] JOTIE T’HOOFT JUNKIEVERDRIET manteau 3v [copyright] Copyright Jotie T’Hooft, Brussel, 1976 ISBN 90 223 0571 6 D 1976 0065 77 4r [citaat] SCHIKSAL Wir sind in Zorn und Unverstand Wie Kinder tun, geschieden Und haben uns gemieden Von blöder Scham gebannt. Die Jahre gingen drüber her Mit Reuen und mit Warten In unsern Jugendgarten Führt keine Strasse mehr. (Herman Hesse.) 4v [opdracht] Deze bundel is, apart van de afzonderlijke opdrachten uit mijn hele hart opgedragen aan va en moe. 5r [afdelingstitel] 1. OOGSTTIJD 5v [motto] Though the world is my oyster it’s only a shell full of memories (‘A song for Europe’ Brian Ferry) 6r 9 [1] LEVENSVERHAAL 6v 10 [2] HALFWEG DE WANDELING 7r 11 [3] SAMEN 7v 12 [4] ADAM KADMON 8r 13 [5] VOOR BOER EN TUINDER 8v 14 [6] HUIZEN 9r 15 [7] VOETSTAPPEN 9v 16 [8] NAMEN 10r 17 [9] VRIENDEN
136
10v 18 [10] OOGSTTIJD 11r 19 [11] HERFST 1975 11v 20 [12] EEN STERFHUIS 12r 21 [13] ALLE ZIELIGEN 12v 22 [14] OH, AL DE BALZALEN VAN MIJN JEUGD 13r 23 [15] NIET VOOR MIJ 13v 24 [16] WAT IK BEMIN 14r [afdelingstitel] REÏNKARNATIES 14v [opdracht] Voor Sjors ‘Yvan Dorenne’ Vandoren [motto] ‘Le hazard est curieux, il provoque les choses et le destin pressé, un instant prend la pose…’ (Uit ‘Je n’ai rien oublié’ Charles Aznavour) [motto] Ic wil leve(n) en ick moet sterve(n) wes ic heb moet ic derven Wil moet ic over gheve(n) doe ic wel soe mach ic leven Huden te leven - morgen doet hebt dat voer oghen - dat is wijsheit groet Neemt exempel. Anno 1513 (Tekst op het portret van Dirc Bakenes, Frans Hals-museum, Haarlem) 15r 27 [17] MATERIA PRIMA 15v 28 [18] SCHEIDING VAN LICHT EN DUISTER 16r 29 [19] DIES IRAE: GEZELLEG 16v 30 [20] JEZUS ONTHULT 17r 31 [21] KAPITEIN NEMO 17v 32 [22] GOOCHELEN 18r 33 [23] VLAANDEREN, MIJN LAND 18v 34 [24] AAN MIJN PRINSES 19r 35 [25] KEERZIJDE 19v 36 [26] HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN 20r 37 [27] STERRENSCHEPEN 20v 38 [28] TELEPAAT VAN NEPTUNUS 21r 39 [29] EEN MARSMAN OP AARDE 21v 40 [30] AARDMAN OP MARS (zendt:) 22r 41 [31] FIRST AND LAST MEN 22v - 23r [afdelingstitel] JUNKIEVERDRIET 23v [citaat] ‘Ben je dronken?’ ‘Nee.’ ‘High van het een of ander?’ ‘Misselijk.’ ‘Welke drugs heb je ingenomen?’ ‘Ik kon de juiste niet vinden,’ zei hij en hij bedoelde dat hij de deur had willen sluiten waardoor zijn dromen kwamen, maar dat geen van de sleutels op het slot had gepast. (Uit ‘The Lathe of Heaven’ van Ursula Le Guin) [motto] ‘Wrap your troubles in dreams and send them all away: put them in a bottle and across the sea they’ll stay.’ (Uit ‘Wrap your troubles in dreams’ Nico)
137
24r 45 [32] ‘Mijn eeuwenoud, mijn levenslang junkieverdriet’ 24v 46 [33] ‘Ik verlang naar een kleine ontroering.’ 25r 47 [34] ‘(bijziend)’ 25v 48 [35] ‘Mijn hart wordt naar binnen toe kouder’ 26r 49 [36] ‘(daar zit muziek in)’ 26v 50 [37] ‘Een grijze ochtend met pijlen van licht’ 27r 51 [38] ‘Vele malen hebben wij de naald gezuiverd’ 27v 52 [39] ‘Vanuit mijn sluimering spreek ik tot stenen steden’ 28r 53 [40] BALLADE VOOR 1 BEEN (invalidee) 28v 54 [41] EENHOORN 29r 55 [42] ‘(l’os van de wereld) 29v 56 [citaat] DIE KINDHEIT Du bist, mein fernes Tal, Verzaubert und versunken. Oft hast du mir in Not und Qual Empor aus deinem Schattenland gewunken Und deine Märchenaugen aufgetan Das ich entzückt in kurzem Wahn Mich ganz zu dir zurück verlor. O dunkles Tor, O dunkles Todesstunde Komm du heran, das ich gesunde Und das aus dieses Lebens Leere Ich heim zu meinen Träumen kehre. Herman Hesse Kaft [flaptekst] dit is de tweede Bundel van een jong en merkwaardig dichter, die er plots wàs, eigenzinnig, onmodisch, verrassend, aangrijpend, gedreven; - afgetekend.
138
3.3 De poète maudit ontmaskerd
Ik begon deze editie met de vraag of Jotie T’Hoofts hedendaagse reputatie van poète maudit
doorbroken kon worden. Het omvangrijke variantenapparaat alleen al kan op deze vraag een
positief antwoord verschaffen. Toch wil ik, om deze editie te besluiten, nog even stilstaan bij
verschillende redenen waarom T’Hooft zoveel meer is dan en misschien wel totaal
tegengesteld is aan wat zijn cultstatus, van een druggebruikende dichter die in de roes van
verdovende middelen zijn gedichten uit het niets neerschreef en ze daarna ongemoeid liet,
doet vermoeden. Hiervoor wil ik niet teruggrijpen naar biografische elementen, maar naar
zaken die rechtstreeks uit de overgeleverde geautoriseerde versies van Junkieverdriet af te
leiden zijn.
3.3.1. Inhoudelijke veranderingen
Allereerst zijn er de talloze veranderingen waar T’Hooft zelf over nagedacht heeft en zelf
aangebracht heeft in zijn gedichten. Ik heb het hier over inhoudelijke varianten (zoals
verandering in woordkeuze, weglaten van woorden of woordgroepen of die vervangen door
andere woorden, het opnemen van totaal nieuwe verzen...) en niet over minder belangrijke
ingrepen in bijvoorbeeld interpunctie of schrijfwijze.
In bijna alle gedichten waarvan meerdere versies overgeleverd zijn, heeft T’Hooft
inhoudelijke wijzigingen aangebracht. In onderstaande tabel geef ik per gedicht uit D1 aan
hoeveel inhoudelijke wijzigingen T’Hooft zelf aangebracht heeft doorheen de hele genese van
de tekst, titel inclusief, van eerste typoscript naar eerste druk. Hierbij beschouw ik veranderde
woordgroepen, de vervanging van een woord door meerdere woorden of omgekeerd,
weggelaten verzen en totaal nieuwe verzen als één inhoudelijke wijziging. Een verandering in
de woordvolgorde beschouw ik dan weer niet als een inhoudelijke wijziging.
Gedicht Aantal
inhoudelijke
wijzigingen
[1] LEVENSVERHAAL 3
[2] HALFWEG DE WANDELING 7
139
[3] SAMEN 4
[4a] ADAM KADMON 1
[5] VOOR BOER EN TUINDER 17
[6] HUIZEN 6
[7] VOETSTAPPEN 8
[8] NAMEN 4
[9] VRIENDEN 7
[10] OOGSTTIJD 4
[11] HERFST 1975 3
[12] EEN STERFHUIS 9
[13] ALLE ZIELIGEN 5
[14] OH, AL DE BALZALEN VAN MIJN JEUGD 5
[15] NIET VOOR MIJ 3
[16] WAT IK BEMIN 3
[17] MATERIA PRIMA 0
[18] SCHEIDING VAN LICHT EN DUISTER 1
[19] DIES IRAE: GEZELLEG 13
[20] JEZUS ONTHULT 1
[21] KAPITEIN NEMO 1
[22] GOOCHELEN 3
[23] VLAANDEREN, MIJN LAND 3
[24] AAN MIJN PRINSES 1
[25] KEERZIJDE 7
[26] HET MONSTER VAN FRANKENSTEIN 10
[27] STERRENSCHEPEN 3
[28] TELEPAAT VAN NEPTUNUS 18
[29] EEN MARSMAN OP AARDE 5
[31] FIRST AND LAST MEN 1
[32] ‘Mijn eeuwenoud, mijn levenslang junkieverdriet’ 4
[33] ‘Ik verlang naar een kleine ontroering.’ 3
[34] ‘(bijziend)’ 8
[35] ‘Mijn hart wordt naar binnen toe kouder’ 2
[37] ‘Een grijze ochtend met pijlen van licht’ 8
140
[38] ‘Vele malen hebben wij de naald gezuiverd’ 0
[39] ‘Vanuit mijn sluimering spreek ik tot stenen steden’ 11
[40] BALLADE VOOR 1 BEEN (invalidee) 0
[42] ‘(l’os van de wereld)’ 4
Dit geeft in totaal 196 inhoudelijke wijzigingen. Ter vergelijking, Julien Weverbergh heeft
slechts 23 maal inhoudelijk ingegrepen en vele van deze wijzigingen zijn uiteindelijk niet
opgenomen in de eerste druk. De meeste van Weverberghs ingrepen hebben te maken met
interpunctie en zijn dus in se niet zo belangrijk in de tekstgenese. Weverbergh heeft met
andere woorden op inhoudelijk gebied niet zoveel invloed gehad in de ontstaansgeschiedenis
van Junkieverdriet. Weverberghs invloed, op alle gebieden, is na het overlijden van T’Hooft
natuurlijk fel toegenomen, wat sommigen hem niet altijd in dank afgenomen hebben. Dit is
bijvoorbeeld te zien in De Vos’ (ooit mederedacteur van T’Hooft bij Restant (Durnez 1982 :
56) nawoord ‘Insekticide op T’Hoofts hoop’ in zijn Jotie T’Hooft. Een Witboek (1984).
Het feit dat T’Hooft zoveel aandacht besteed heeft aan de inhoud van zijn gedichten en
daardoor zijn gedichten meerdere keren kritisch bekeken en bewerkt heeft, toont aan dat hij
wel degelijk ‘bezig’ was met zijn poëzie, dat hij gedichten herwerkte en bewerkte en pas
tevreden was als een gedicht naar zijn mening af was. Het kan overigens bijna niet anders dan
dat deze bewerkingen op ‘roesvrije’ momenten gebeurden.
141
3.3.2. Samenstelling van de bundel
Een tweede element waaruit T’Hoofts ernst en serieuze aanpak blijkt, is het feit dat hij in T1
grondig nagedacht heeft over de samenstelling van zijn bundel54. Zo is duidelijk te zien dat hij
gereflecteerd heeft over welke gedichten geschikt waren voor publicatie en welke niet.
Verscheidene werken uit het typoscript, bijvoorbeeld ‘Marine’ en ‘Napoleon raconte’, kregen
immers het opschrift ‘niet’ en/of werden geschrapt en hebben dan ook de eerste druk niet
gehaald (zie hiervoor documentaire bronbeschrijving van T1). Ook bij de ordening van de
gedichten is T’Hooft blijkbaar niet over een nacht ijs gegaan, getuige de 2
pagineringsystemen in T1 (zie opnieuw documentaire bronbeschrijving). In dit verband
vermeldde ik al eerder dat er blijkbaar eerst een plan was om de bundel te laten beginnen met
het titelgedicht, aangezien het blad met het gedicht met beginvers ‘Mijn eeuwenoud, mijn
levenslang junkieverdriet’ gepagineerd is met nummer 1. Ter zijde wil ik hier ook even
vermelden dat velen aannemen dat het titelgedicht in D1 loopt van pagina 45 tot en met 52.
Het is echter zo dat elk van de gedichten op deze pagina’s in T1 een apart, nieuw gedicht is
met een eigen titel, die T’Hooft later dan weer geschrapt heeft. Dit is duidelijk te zien in de
documentaire bronbeschrijving en het variantenapparaat, behalve bij ‘(daar zit muziek in)’,
dat enkel in de eerste druk overgeleverd is. De gedichten sluiten thematisch natuurlijk wel bij
elkaar aan. Het is dan ook vermoedelijk niet toevallig dat T’Hooft deze gedichten na elkaar
heeft geplaatst en de titels geschrapt heeft, zodat ze als het ware in elkaar over lopen.
Opnieuw een weldoordachte compositorische keuze.
Van de ordening van de gedichten in T1 blijft uiteindelijk niet veel meer over in de eerste
druk, maar het is vooral van belang dat T’Hooft hier, net zoals bij de inhoudelijke ingrepen,
kritisch bezig geweest is met zijn eigen werk. Dit blijkt overigens ook uit het feit dat T’Hooft
soms formele zaken signaleert aan zichzelf, bijvoorbeeld: ‘moet korter en directer met de
omweg van beelden’ op blad 7 van T1 of stukken overneemt uit afgekeurde gedichten, zoals
gebeurd is in het gedicht met beginvers ‘Vele malen hebben wij de naald gezuiverd’ (zie noot
36).
54 Zoals eerder gezegd is in T2 en T3 vooral de ordenende hand van Julien Weverbergh te zien.
142
Ook de doordachte onderverdeling van gedichten in cycli met even doordachte titels en het
bewerken van die titels getuigen van een grote preoccupatie met de samenstelling van de
bundel. Iedere cyclustitel heeft immers, zoals af te leiden uit de documentaire
bronbeschrijving, meerdere versies gekend: de eerste afdeling ‘Oogsttijd’ heette eerst
‘Verleden Verdriet’, voor de tweede afdeling ‘Reïnkarnaties’ heette, was deze eerst
achtereenvolgens ‘dit gebeurt’, ‘Goochelen’ en ‘Amatomium’ getiteld en de laatste afdeling
‘Junkieverdriet’ heette eerst ‘Heroine’. T’Hooft heeft ook met veel aandacht gezocht naar
passende motto’s, ontleend aan onder meer Brian Ferry en Charles Aznavour, die de cycli
voorafgaan. Sommige motto’s zijn immers toegevoegd en dan weer geschrapt of bewerkt.
Kortom, T’Hooft heeft duidelijk intensief gewerkt aan de samenstelling van zijn bundel, wat
opnieuw zijn ‘poète maudit gehalte’ ondermijnt.
143
3.3.3. Inspiratie en intertekstualiteit
Een derde en laatste element dat ik wil behandelen, is het feit dat T’Hooft zijn gedichten soms
schreef met een bepaalde inspiratiebron als achtergrond, blijkens sommige opschriften in T1,
of in sommige gedichten duidelijk refereert aan andere teksten.
Eerst enkele voorbeelden waarbij in opschriften naast de teksten in T1 (zie documentaire
bronbeschrijving) verwezen wordt naar de inspiratiebron. Zo is het gedicht ‘Samen’, waarin
de dichter zijn moeder aanspreekt, blijkbaar geïnspireerd door ‘Liebes kleines Mütterlein’,
een song van T’Hoofts geliefde zangeres Nico (zie noot 35). ‘Kapitein Nemo’ is dan weer
geïnspireerd op schrijver Jules Verne. Vers 12 uit ‘Een grijze ochtend met pijlen van licht’
(‘Het veld heeft ogen, het woud heeft oren’) ten slotte, is volgens de auteur dan weer een tekst
op een ets van Hieronymus Bosch. Bovendien is de inspiratiebron soms ook zonder letterlijke
opschriften van de auteur makkelijk te achterhalen. Zo zijn gedichten als ‘Sterrenschepen’ en
‘Een marsman op aarde’ duidelijk geïnspireerd door sciencefiction.
Maar ook intertekstualiteit is T’Hooft niet vreemd. Het gedicht ‘Het monster van
Frankenstein’ refereert bijvoorbeeld duidelijk aan Mary Shelleys roman Frankenstein. Een
deel van vers 21 (‘wit licht, witte hitte’) van het titelgedicht is dan weer ontleend aan een
albumtitel van rockgroep The Velvet Underground, namelijk White Light/White Heat uit
196855 (zie ook noot 35). De naam van deze groep wordt ook letterlijk gesignaleerd in T1.
Maar vooral het gedicht ‘Telepaat van Neptunus’ is interessant in dit verband aangezien het
bijna barst van de intertekstualiteit, het is als het ware samengesteld uit tekstuele
readymades56. In de versie uit D1 luiden verzen 2 en 3 deels ‘Alles ist, was der Fall ist’, een
duidelijke referentie naar Wittgensteins uitspraak ‘Die Welt ist alles, was der Fall ist.’57 In T1
wordt in verzen 8 en 9 (‘whether it is nobler in the mind to suffer’), die terugkeren in alle
overgeleverde versies, dan weer duidelijk verwezen naar de beroemde speech van Hamlet uit
Shakespeares gelijknamige toneelstuk.58 Naast deze verzen staat overigens letterlijk
‘Shakespeare’ geschreven in T1. Verzen 12 en 13 (‘Noël, morte saison, Ou les loups vivent du
vent et...’) zijn in T1 dan weer voorzien van een verwijzing naar Villon, een Franse dichter uit
55 http://nl.wikipedia.org/wiki/The_Velvet_Underground (14 april 2010) 56 L. De Vos, ‘Schopenhauers achterkleinzoon: Jotie T’Hooft en het negatieve denken’ in L. De Vos (red.), Jotie T’Hooft. Een witboek, Borgerhout, EXA, 1984, p.141. 57 http://nl.wikiquote.org/wiki/Ludwig_Wittgenstein (20 mei 2010). 58 W. Shakespeare, Hamlet (ed. C. Hoy), W.W. Norton & Company, New York, 1992, p.45.
144
de 15e eeuw59, aan wie dit vers vermoedelijk ontleend is. Vers 16 (‘Ain Soph aur, Kether,
Hokmah, Binah’) uit T1 dat ook terugkomt in T2 en T3, is dan weer volgens een opschrift van
de auteur ontleend aan de Sepher Yetzirah, het joodse boek der schepping dat onder meer van
belang is in de kaballah filosofie60. Het zelfde geldt voor het laatste vers van dit gedicht in D1
‘in alles Hokmah Binah Chesed’, waarin een aantal woorden uit T1-3 terugkeren.
En zo zijn er nog gelijkaardige voorbeelden te vinden in heel wat andere gedichten. Ook dit
ontkracht de fabel, het vooroordeel dat de dichter zijn gedichten in een roes neerschreef. Er
kwamen immers duidelijk heel wat voorkennis en persoonlijke interesses bij te pas: muzikaal,
literair, artistiek en zelfs filosofisch. En al deze verwijzingen waren niet in de gedichten
opgenomen, als T’Hooft niet beginnen schrijven vanuit een eigen inspiratie, een eigen intentie
om dergelijke elementen op te nemen in zijn gedichten.
Dat Jotie T’Hooft een ietwat labiele druggebruiker was, kan blijkens zijn notoire
levenswandel zeker niet ontkend worden. Maar dit gegeven en de twee andere besproken
elementen tonen in elk geval aan dat hij in de eerste plaats een schrijver in hart en nieren was.
59 http://www.nrcboeken.nl/recensie/ik-ken-alleen-mezelve-niet-francois-villon-vertaald (20 mei 2010). 60 http://nl.wikipedia.org/wiki/Sefer_Jetzirah (13 april 2010).
145
Bibliografie
Primaire lectuur Archief Jotie T'Hooft, dossier 103477/1-46 (H 7685/H4), AMVC-Letterenhuis, Antwerpen. Archief Jotie T'Hooft, dossier 169259/1-48 (H 7685/H4), AMVC-Letterenhuis, Antwerpen. Archief Jotie T'Hooft, dossier 169260/1-37 (H 7685/H4), AMVC-Letterenhuis, Antwerpen. T’Hooft, J., Junkieverdriet, Manteau, Antwerpen, 1976.
Model T’Sjoen, Y., ‘Nostradamus van Paul Snoek’, Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, jg. 2004, 2, p.181-262.
Secundaire lectuur Boeken Brems, H., Altijd weer vogels die nesten beginnen: geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005, Bakker, Amsterdam, 2006. Durnez, G., Vlaamse schrijvers: vijfentwintig portretten, Manteau, Antwerpen, 1982. Mathijsen, M., Naar de letter. Handboek editiewetenschap, Van Gorcum, Assen, 1995. Mulders, J-P, en A. Lesage, Een zeer treurige prins: het leven van Jotie T’Hooft, Poëziecentrum, Gent, 2002. Nelissen, W., Jotie T’Hooft: een dichtersleven, Elsevier/Manteau, Amsterdam/Antwerpen, 1981. Shakespeare, W., Hamlet (ed. C. Hoy), W.W. Norton & Company, New York, 1992. Vos, L. De (red.), Jotie T’Hooft. Een witboek, Borgerhout, EXA, 1984.
146
Websites http://winob.cevi.be/webopac/List.csp?SearchT1=stanislasklossowski&Index1=Index32&Database=2&OpacLanguage=dut&NumberToRetrieve=25&SearchMethod=Find_1&SearchTerm1=stanislasklossowski&Profile=Default&PreviousList=Start&PageType=Start&RequestId=&WebPageNr=1&WebAction=NewSearch&StartValue=1&RowRepeat=0&MyChannelCount= (13 april 2010). http://nl.wikipedia.org/wiki/Sefer_Jetzirah (13 april 2010). http://nl.wikipedia.org/wiki/The_Velvet_Underground (14 april 2010). http://nl.wikiquote.org/wiki/Ludwig_Wittgenstein (20 mei 2010). http://www.nrcboeken.nl/recensie/ik-ken-alleen-mezelve-niet-francois-villon-vertaald (20 mei 2010). Eigen notities Nederlandse Letterkunde V: Moderne Editiewetenschap, academiejaar 2008-2009, prof. dr. Y. T’Sjoen. Moderne Nederlandse Letterkunde II, academiejaar 2009-2010, prof. dr. Y. T’Sjoen.
147
Bijlage 1
Blad 1 T1: Titelblad (archief AMVC-Letterenhuis)
148
Bijlage 2
Blad 21 T1: Titelblad afdeling Reïnkarnaties (archief AMVC-Letterenhuis)
149
Bijlage 3
Blad 30 T1: ‘Sterrenschepen’ (permanente tentoonstelling AMVC-Letterenhuis)
150
Bijlage 4
Blad 43 T1: ‘Ballade voor 1 been (invalidee)’ (archief AMVC-Letterenhuis)
