Upload
others
View
5
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Afrikaanse Talen en Culturen
Academiejaar 2008-2009
De Betekenis en Hedendaagse Gebruiksvormen van
Adinkrasymbolen en hun bijhorende Spreekwoorden
Wose fa, na woamfa a, wonnhumu.
Wohwehwe mu a, na wohu mu;
wopusu mu a na wote ne pampan
“You miss the chance of knowing the context of a thing, when you refuse to take it upon a request. When you
examine it, its content will be known. You know the smell only when you shake it.”
Promotor: Prof. Ngo kabuta
Masterproef, voorgelegd voor het behalen van de graad van Master in de
Afrikaanse Talen en Culturen door MEUL RAGNA.
INHOUDSTAFEL
1 INLEIDING .......................................................................................................................... 2
ting over het onderwerp ..................................................................... 2
.2 Onderzoeksmethodes ........................................................................................ 3
SPREEKWOORDEN
Spreekwoorden bij de Akan in Ghana ......................................................... 7
KUNST
Welke variant was er het eerst? .................................................................. 14
Voorwerpen met Spreekwoordovereenkomsten ...................................
ADINKRASYMBOLEN EN
Oorsprong ............................................................................................................. 18
Adinkradoeken ......... ...........
4.4.1.4.
ED
VI
7 BESLUIT............................................................................................................................ 69
BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................................... 70
W
IJLAGEN.................................................................................................................................. 76
1.1 Toelich
1
2 .............................................................................................................. 5
2.1 Spreekwoorden in Afrika .................................................................................. 6
2.2
3 - & GEBRUIKSVOORWERPEN MET SYMBOLEN ZOALS ADINKRA’S .................... 12
3.1 Voorwerpen met Vormelijke Overeenkomsten ...................................... 12
3.2
3.3 16
4 HUN GEBRUIK........................................................................... 17
4.1 Definitie ................................................................................................................. 17
4.2
4.3 .... ............................................................................ 19
4.4 De Adinkrasymbolen zelf ................................................................................ 23
Morfologie van de symbolen ................................................................. 23 4 2 Betekenis & Bijhorende Spreekwoorden .......................................... 23
5 H ENDAAGSE GEBRUIKSVORMEN VAN ADINKRA’S..................................................... 55
CREATI TEIT................................................................................................................... 64 6
GEÏNTERVIE DEN & CONTACTPERSONEN ............................................................................. 74
B
1
1 INLEIDING
1.1 Toelichting over het onderwerp
In zowat alle kunst- en gebruiksvoorwerpen van de Ashanti schuilt een zekere symboliek.
Soms is die te vinden in de aard van het voorwerp, soms in de betekenis van de gebruikte
decoratieve elementen (APPIAH 1979, DOMOWITZ 1992). Meestal wordt de betekenis gegeven
door een associatie met een historische gebeurtenis of een gezegde.
“there are few types of Akan art that do not have proverb associations.” (DOMOWITZ 1992:82)
Bepaalde ontwerpen komen terug in verschillende kunstvormen. Aan de hand van de
bestaande literatuur zou ik willen uitzoeken of de symbolen die traditioneel voorkomen op de
gestempelde adinkradoeken vergelijkbaar zijn met de decoratieve figuren op ‘traditionele’
architectuur, parasols, kammen, meubels, goudgewichtjes en andere kunstvormen - zoals de
inleiding van APPIAH (1979) doet vermoeden. Hierbij wil ik niet enkel kijken naar hun vorm
maar zeker ook naar hun betekenis, aangezien betekenis vaak het belangrijkste gegeven is
van een symbool. Tevens wil ik onderzoeken of de spreekwoorden die mee de betekenis van
de symbolen bepalen, dezelfde zijn als die van de vergelijkbare decoratieve elementen, en of
deze spreekwoorden ook op andere manieren worden verwoord of verbeeld, in poëzie en
liedteksten bijvoorbeeld.
De centrale vraag die ik wens te beantwoorden in dit onderzoek, is die naar wat de
hedendaagse gebruikswijzen van adinkrasymbolen zijn. Tijdens mijn veldwerk in Ghana
(februari en maart 2009) wou ik daarom nagaan of het gebruik van adinkrasymbolen en hun
varianten in de loop der jaren veranderd is.
De structuur van deze paper is als volgt:
Ik begin met een inleiding over de gebruikte methodes en methodologie (1.2), waarna er een
hoofdstuk volgt over het belang van spreekwoorden en metaforisch taalgebruik, in Afrika
(2.1) en meer specifiek bij de Akan in Ghana (2.2). Daarbij vindt u ook een situering van dit
volk en hun taal (met kaartjes in bijlage). In hoofdstuk 3 vindt u een bespreking van de
verschillende spreekwoordelijke kunstvormen van de Akan, in vormelijke en betekenis-
vergelijking met de adinkra’s die de kern van dit onderzoek vormen. Vanaf hoofdstuk 4 wijdt
de tekst zich hoofdzakelijk aan deze symboolspreekwoorden. Zo zult u kunnen lezen over hun
vermoedelijke oorsprong (4.2), traditionele gebruiksvormen (4.3), de betekenis en de
morfologie van de symbolen (4.4). Waarna ook de hedendaagse gebruikswijzen van de
traditionele tekens (hoofdstuk 5) en de creatieve omgang met symboliek en spreekwoorden
(hoofdstuk 6) aangehaald worden.
2
1.2 Onderzoeks
methodes
ss oor haar studie van symbolische voorwerpen in
art Afrika in 1992 (pp. 111-120) twee methodologische benaderingen:
De eerste is een taalkundige benadering, waarbij ze een linguïstische analyse geeft van de
Ik opteerde voor een derde weg, namelijk een “functioneel-decoratieve” benadering. Naast
een het
concrete gebruik van deze tekens:
n
ten zijn, én of de betekenis voor de mensen die ze nu gebruiken
nog even belangrijk is als voor diegenen die ze enkele eeuwen geleden gebruikten.
e
un hedendaags gebruik in de Ghanese
literatuur, poëzie en liedteksten. Dergelijke studie vereist echter een grote competentie van
helaas te beperkt voor gebleken. Hoewel de
Profe or Clémentine FAÏK-NZUJI beschrijft v
zw
terminologie die wordt gebruikt om symbolen en voorwerpen met een zekere symbolische
waarde te benoemen (in het Cilubà). De andere is een socio-religieuze benadering, die
veeleer een beschrijving is van de symboliek van deze voorwerpen.
beschrijving van de symboliek van de adinkra’s die ik wil bespreken, onderzocht ik
Is er een specifieke ondergrond waarop de symbolen worden aangebracht?
Wordt het gebruik van deze tekens beperkt tot een specifieke context?
En hoe is dit veranderd in de loop van de geschiedenis?
De meeste onderzoekers schrijven over het oorspronkelijke gebruik van adinkrasymbolen en
halen slechts kort hun hedendaagse gebruiksmogelijkheden aan. Net deze ‘nieuwe’
gebruiksvormen en contexten lijken mij uitermate interessant. Daarom zou ik willen
bestuderen op welke manieren adinkra’s tegenwoordig gebruikt worden, in welke contexte
ze heden ten dage te spot
Oorspronkelijk had ik gepland om de vele verschillende gebruiken van Adinkrasymbolen t
onderzoeken, waarbij ik naast het bekende decoratieve gebruik van de symbolen ook op zoek
zou gaan naar de bijhorende spreekwoorden en h
het Twi, en mijn eigen basiskennis is daar
spreekwoorden die bij deze symbolen horen ontzettend interessant zijn voor een diepere
studie naar hun hedendaagse gebruiksvormen en betekenis, zal ik me tijdens het verdere
verloop van dit onderzoek dus eerder toespitsen op het grafische aspect van de
adinkrasymbolen.
Omdat de meeste adinkrasymbolen hun betekenis krijgen van een spreekwoord of gezegde
zal een onderzoek naar de bijhorende spreekwoorden niet helemaal ontbreken, hoewel dit
beperkt zal blijven tot het achterhalen en verklaren van die zegswijzen die de betekenis
vormen van de belangrijkste adinkra’s.
3
Via een combinatie van veldwerk en
o
een studie van de bestaande literatuur probeerde ik te
ntdekken op welke manieren deze tekens worden gebruikt in het hedendaagse Ghana. Het
resultaat hiervan leest u hieronder.
ngsstudent. Later
r
en.
op observatie en deed ik
een twintigtal interviews met verschillende “adinkragebruikers”. Ik sprak met traditionele
unstenaars uit Sunyani, Kumasi en Accra; een
decorontwerper bij de commerciële zender TV Africa; een drumsnijder; en de uitbaatster van
e “adi n door te
emen oplage.
er ple rkracht Engels is en een
drummer van het cultureel centrum van Sunyani.1
In 2001-2002 verbleef ik een tiental maanden in Sunyani als AFS uitwisseli
keerde ik enkele keren, telkens voor ongeveer een maand: in 2004, 2005 en 2006. In kade
van dit onderzoek vertrok ik in februari 2009 opnieuw naar Ghana, ditmaal voor zeven wek
In deze periode van veldwerkstudie heb ik me vooral geconcentreerd
chiefs uit de Brong Ahafo regio; een professor adinkra symbolism aan de universiteit van
Kumasi (de Kwame Nkrumah University of Science and Technology, afgekort K.N.U.S.T.);
een adinkrastempelaar uit Ntonso; k
d nkra bar” in Sunyani. Tevens kreeg ik de kans om nieuwe geschreven bronne
n , zoals thesissen van de K.N.U.S.T. en Ghanese boeken met een beperkte
T kke werd ik begeleid door Awaar Martin Kennedey, die lee
1 De namen van mijn contactpersonen vindt u achter de bibliografie. Wanneer in de tekst naar hen verwezen
wordt, gebeurt dit op dezelfde wijze als auteursverwijzingen.
4
2 SPREEKWOORDEN
Ondanks de moeilijkheid om een algemene definitie te geven van het begrip ‘spreekwoord’
die wereldwijd van toepassing is (YANKAH 1989:247), wil ik beginnen met het bekijken van de
verklaringen die we in VAN DALE vinden voor de verschillende taaluitingen van metaforische
aard die we in het Nederlands kennen, zoals het spreekwoord, de zegswijze en de spreuk:
spreek·woord het; o -en uitspraak die een algemene levenservaring of wijze les bevat
ge·zeg·de het; o -n, -s 1 (taalk) werkwoord en de daarbij horende woorden
2 zegswijze, spreuk
zegs·wij·ze de; v(m) -n min of meer vaste manier van zeggen; uitdrukking
spreuk de; v(m) -en zegswijze met diepere betekenis
Het Engels “proverb” wordt door de Encarta English Dictionary op dezelfde manier uitgelegd
als het Nederlandse “spreekwoord”, maar er wordt geen verder onderscheid gegeven tussen
“gezegdes”, “uitdrukkingen”, “axioma’s” etcetera. Volgende worden als synoniemen
beschouwd, ondanks hun subtiele betekenis- en fun
ctieverschillen: maxim, axiom, adage,
saying, aphorism, saw, truism en epigram.
Ik ben gedwongen op te merken dat er in de westerse traditie meer onderscheid bestaat
tussen deze categorieën dan in de Afrikaanse. Elke term bezit voor ons een aantal specifieke
definitiecriteria. In de Afrikaanse orale traditie daarentegen bestaat in de meeste talen2
slechts een enkele term (MAALU-BUNGI 2006:41). Dit is ook zo bij de Akan, waarop deze studie
zich specifiek wil focussen. Omdat de Akan met hun term “mbε” of “mbεbusεm” (ABBIW
s.d.:31, DSEAGU 1976:82) geen onderscheid maken in soort van uitdrukking of wijsheid3, zal
ik in het verdere verloop van deze tekst de verschillende Nederlandse benamingen als
evenwaardige begrippen behandelen. Ook in onze taal is het verschil tussen spreekwoorden
en gezegden namelijk niet uitermate groot, zoals u hoger kunt zien, waardoor ze in vele
gevallen door elkaar gebruikt kunnen worden.4
“Proverbs vary from simple statements in the form of similes which anybody at all can learn to say, to
metaphorical sayings exclusive to community members.” (DSEAGU 1976:82)
2 Er kunnen drie talen worden gepresenteerd als uitzondering op deze regel: Swahili, Yoruba en Fon hebben
als enige Afrikaanse talen meerdere termen die, net als in de westerse traditie, een onderscheid aanduiden in het type van expressie (MAALU-BUNGI 2006:43).
3 Naast spreuken, spreekwoorden en gezegdes worden ook raadsels en andere wijsheden met deze term
4 aangeduid (DSEAGU 1976:82). Zie ook: www.spreekwoorden.info
5
2.1 Spreekwoorden in
Afrika
een verhaal. Het is dus onhoudbaar om eenzelfde typeclassificatie te forceren als in de
wes sche
ver .:3 e vraag stellen of
men best kan classificeren vo e woorden en metaforen, of volgens de
dome te thematische
spreekwoordenlijsten opteren voor het eerste. Dit is ook zo in spreekwoordenboeken van
westerse talen.5 Daarnaast zou men kunnen opteren voor een functionele opdeling. Het is
rden.
989:28), zelfs hun vorm kan veranderen.
MAALU-BUNGI (2006:232-237) beschrijft vier algemene functies van spreekwoorden in Afrika:
e
lisch
n zich te
n
hun belerende karakter. Ze weerspiegelen de
traditionele filosofieën van een samenleving, oude gewoontes, en de ideeën die bestonden
over waa K BISSATH 2004:VI).
Nochtans kunnen de spreuken net zo goed gebruikt worden zonder evaluatieve bedoeling
(YANKAH 1989:252).
Een uitbreiding komt van MAALU-BUNGI (2006). Hij onderscheidt drie soorten normen waarop
spreekwoorden kunnen gebouwd worden: imperatieve, indicatieve en instructieve. Daarnaast
aa
Zoals ik net al aangaf, is het niet gemakkelijk om een sluitende definitie te geven van
Afrikaanse spreekwoorden (DSEAGU 1976:81). Doordat er vaak maar één term wordt gebruikt,
kan men geen onderscheid uitdrukken tussen korte spreuken met een algemene wijsheid,
symboolspreekwoorden en langere gezegdes die oorspronkelijk dienden als de opening van
terse symboolkunde. Een mogelijke oplossing is het maken van een themati
deling, zoals ABBIW (s.d 2) en anderen. Hierbij moet men zich echter d
lgens voorkomend
inen die worden bestreken door de betekenis van het gezegde. De mees
echter onmogelijk slechts één manier te bepalen waarop een bepaalde spreuk kan worden
gebruikt (DSEAGU 1976:80-81). Vele spreekwoorden zijn op verschillende wijzen te
interpreteren en kunnen mede daardoor in zeer uiteenlopende domeinen gebruikt wo
Eveneens kunnen de meeste Afrikaanse zegswijzen net een andere betekenis krijgen door de
context waarin ze worden gebruikt (YANKAH 1
de recreatieve of ludieke functie, de educatieve functie of initiatie, de sociale functie, en d
politieke of juridische functie. ABBIW (s.d.:31) noemt er vijf, maar hij beperkt zich tot de
praktische gebruiken: het verfraaien van de spraak, verduidelijking (ondanks hun symbo
karakter), verkorting van een uiting, opvallen ten aanzien van de luisteraars, en iemand de
les spellen of moraal bij brengen. Wanneer we meer gedetailleerd gaan kijken naar de
gebruiksmogelijkheden van spreuken in de praktijk, zien we dat deze lijst van ABBIW te
beperkt blijft. Zo zijn er nog: de mogelijkheid om aandacht te trekken, op te vallen e
onderscheiden in metaforisch taalgebruik, het gebruik van spreekwoorden als middel tot
zelfreflectie, en andere (YANKAH 1989:252). De gebruiksmogelijkheden van spreekwoorde
zijn legio. Toch wordt vaak de nadruk gelegd op
rden en aanvaardbaar gedrag (o.a. AGBO 2006:VII, OREM & A
h lt hij aan dat spreuken eveneens gerelateerd zijn aan historische gebeurtenissen en de
5 Voorbeelden hiervan zijn:
WALTERS, Nel. 10.000 Spreekwoorden. Nederlands Spreekwoordenboek. Groningen, TextCase, 1991, 831 p. rdenboekVAN EDEN, Ed. [ed.] Groot spreekwoo . Aartselaar, Zuidnederlandse Uitgeverij, 1947, 249 p.
6
were isie van het volk. CHRISTENSEN
g
ldv (1958:233) voegt nog toe dat hetgene dat wordt
ereflecteerd in spreekwoorden en gezegdes, slechts de norm weergeeft. Het is een spiegel
van de standaard ethiek van een bepaalde samenleving, maar niet van het effectieve gedrag
orden
wee
de
he
el
udie
aan het Volta meer situeren. In bijlage vindt u een gedetailleerde kaart
van Ghana (1), en een taalkaart (2).
l
niet volledig homogeen (ABARRY 1994), maar ze hebben elkaar in de loop van de geschiedenis
van de leden van die samenleving. Daarom kunnen uitdrukkingen eveneens gebruikt w
in de opvoeding van kinderen, het oplossen van conflicten, als aanmoediging of als feedback
(AGBO 2006:VIII).
CHRISTENSEN (1958:233) stelt een eenvoudigere opdeling voor. Hij onderscheidt slechts t
algemene categorieën, waarvan de eerste een algemeen geweten waarheid bevat, en
tweede een meer metaforisch karakter heeft. Dit kunt u lezen in onderstaand citaat.
“West-African proverbs, like those from elsewhere, may be grouped in two general categories: the truism
or ‘proverbial apothegm’, which has limited application because of its literal or definite assertion; and t
‘metaphorical proverb’, which because of the metaphorical use of a simple event or statement has wide
applicability.” (CHRISTENSEN 1958:233)
2.2 Spreekwoorden bij de Akan in Ghana
Een situering van de Akan:
De term Akan heeft in de loop van de geschiedenis heel uiteenlopende invullingen gekend.
In de 16de eeuw werd hij bijvoorbeeldgebruikt om, in de vorm Akani of Akanisten, te
verwijzen naar de goudhandelaars van de toenmalige Goudkust (YANKAH 1989:16, naar
Meyerowitz). Voor een volledige uiteenzetting over de oorsprong van deze naam, en de
verschillende betekenissen die ze heeft gehad, zie MEYEROWITZ 1957.
Door de invloed van de historische taalkunde, heeft de term Akan sinds de 19de eeuw zow
een linguïstische betekenis, als een etnografische. Enerzijds duidt hij de naam van één der
Kwa-talen, met al zijn dialecten aan, anderzijds verwijst hij ook naar de sprekers van die taal.
De Akan leven voornamelijk in de zuidelijke helft van Ghana (ongeveer twee derde van de
groep) en het Zuidoosten van Ivoorkust. De westgrens van het taalgebied is voor deze st
niet echt van belang, aangezien ze zich wil beperken tot de Ghanese Akan. De oostgrens
kunnen we ongeveer
De Akan-sprekende volkeren bestaan uit Ashanti, Fanti, Akwapem, Akim, Bono (of Brong),
Wassa, Agona, Denkyira, Anyi, Assin, Adansi, Kwahu, en andere. Deze groepen zijn culturee
7
sterk beïnvloed, zowel na strijd als door handelscontacten. Er zijn dus wel veel
overeenkomsten, onder andere op het vlak van de orale literatuur.
Eén van de belangrijke culturele gelijkenissen is hun voorliefde voor metaforisch taalgebruik
en symbolische kunstvormen (ABARRY 1994, QUARCOOPOME 1997). Spreekwoorden spelen een
belangrijke rol in het alledaagse taalgebruik van niet enkel de Akan, maar ook van de vele
anderstalige Ghanezen. ABBIW (s.d.:31) noemt daarom enkele van de verschillende
“Our languages have beautiful proverbs which cover all aspects of our lives. They are drawn from careful
et totale aantal Twi moedertaalsprekers wordt geschat op twee miljoen in de jaren 1950
(CHRISTENSEN 1958:232). In 2004 schat men een zeven miljoen moedertaalsprekers.6
rstalige Ghanezen een Akan-dialect als
eede taal (YANKAH 1989:20).
bolen en metaforisch taalgebruik kennen ze veel mogelijke
gebruiksdomeinen voor uitdrukkingen en gezegdes. Zo worden ze bijvoorbeeld vaak
ze dit
het
eren
st, zijn jongeren niet
altijd geïnteresseerd in het poëtische taalgebruik van hun ouders en grootouders. Enkel
us
I). Om deze redenen, hopen schrijvers zoals ABARRY
benamingen die in Ghana worden gebruikt om te verwijzen naar spreekwoorden en andere
wijze uitspraken.
observations of social events, the lives of people and animals. Some are also drawn from experiences in
occupations such as farming, fishing, hunting and weaving. We have proverbs that talk about family and
human relations, good and evil, poverty and riches, joy and sorrow.” (ABBIW s.d.:31)
H
Daarnaast spreekt ook een groot deel van de ande
tw
Door hun voorliefde voor sym
aangehaald in alledaagse conversaties tussen oudere mensen. Veel van heb hebben een
uitgebreid spreekwoordrepertoire en gebruiken dit in alle mogelijke situaties. Vaak doen
in de vorm van een citaat van de voorouders (MAALU-BUNGI 2006:145). Steeds meer zijn
echter enkel nog de ouderen die dit repertoire echt onder de knie hebben. Omdat de kind
bij de Akan niet traditioneel worden geïnitieerd in de spreekwoordkun
diegenen die opgroeien in de dichte buurt van taalvaardige ouderen of de kans hebben om
traditionele zittingen bij te wonen, lijken zich zelf te kunnen initiëren.7 De anderen pleiten
vaak voor vereenvoudiging, omdat ze de betekenis niet altijd begrijpen wanneer ze op een
symbolische manier worden toegesproken (Kingsford NYAME). Metaforisch taalgebruik lijkt d
voornamelijk het domein van de volwassenen (MAALU-BUNGI 2006:148), maar ook een deel
van hen heeft geen toegang meer tot het kleurrijke taalaanbod van het Akan. Veel
hoogopgeleide Ghanezen blijken zich namelijk niet meer uit de slag te kunnen trekken met
spreekwoorden (KOREM & ABISSATH 2004:VI
(1994), KOREM & ABISSATH (2004), en andere, met hun werk bij te dragen aan een algemenere
verspreiding van spreekwoordelijke kennis.
6 http://www.vreemdetalen.nl/Talen/Niger-Congo/Twi.html 7 Een voorbeeld hiervan is Kwesi YANKAH, die als kind al af en toe zittingen bijwoonde aan het hof van Agona
Duaka, waar zijn oom chief was (YANKAH 1989:10). Het is door deze, en niet door de rechtstreekse input van zijn ouders, dat deze man een vloeiend spreekwoordgebruiker (en onderzoeker) is geworden.
8
“By using African proverbs in our daily life, we can greatly enhance the beauty and quality
exercise a more positive influence on the environment around us.” (KOREM
of our life and
& ABISSATH 2004:IX)
et slechts
n over symboliek. Het enige advies dat aan iedereen
wordt meegegeven, hoorde ik van Kingsford NYAME: wanneer je een symbool of een gezegde
nie
Een
ver teriaal en een
bredere verspreiding van de lessen over traditionele symboliek over de schoolcarrière van
p.
et alledaa
HRISTENSEN
gebruik van spreekwoorden door één van de partijen de uitkomst van het proces kan
t
zakelijk
ready
zijn:
de situatie aan het (gerechts)hof zelf. Het is
belangrijk op te merken dat spreekwoorden vaak niet in een vaste vorm worden gebruikt,
ast worden (YANKAH 1989:243). Dit is
nie
In verband met de kennis van grafische symbolen bestaat een vergelijkbaar ‘probleem’.
Kinderen worden er niet in geïnitieerd, en op school krijgen ze slechts een beperkte inleiding
die in hun verdere studies meestal niet wordt uitgebreid. Het boek van ABBIW (s.d.) kan dit
illustreren. Als handboek voor het derde jaar Junior Secondary School (JSS), geeft h
heel kort aan wat symbolen zijn en bespreekt het maar een tiental adinkra’s. Toch wilt het
kinderen stimuleren om na te denke
t begrijpt, “you have to sit down and think, until you’ve been able to interpret”.
groot aantal van de kunstenaars die ik heb gesproken naar aanleiding van dit werk, liet
staan dat er een noodzaak was aan een betere uitwerking van het schoolma
Ghanese jongeren. Ook DJAMPIM (1992), MONAK (1997) en TURKSON (2005) doen deze uitroe
Naast h gse gebruik bij ouderen, hebben spreekwoorden bij de Akan ook een functie
in de traditionele rechtspraak. Hoewel velen (o.a. C ) beweren dat het frequente
beïnvloeden, benadrukt YANKAH (1986,1989) dat het aantal gebruikte maximes er niet ech
toe doet, maar dat ze vooral op een correcte manier moeten gebruikt worden en nood
samengaan met bewijsmateriaal. Wel is het zo dat sommige spreuken het vaakst gebruikt
worden in een juridische context, omdat ze op een duidelijke manier verwijzen naar conflicten
en/of de oplossing ervan. Deze kunnen echter niet benoemd worden als “gerechtelijke
maximes”, zoals CHRISTENSEN (1958:234) probeert, omdat ze ook in andere situaties en soms
zelfs met een andere betekenis gebruikt kunnen worden.
“Like proverb users in several societies, the Akan use the proverb essentially, to embellish opinions al
formed in discourse; proverbs do not guide the speaker’s judgement or opinion; neither do they take over
his faculties of reasoning. The proverb validates and augments a trend of augmentation affirming to the
speaker that his viewpoint has the blessing of an unquestionable truth” (YANKAH 1989:221)
Tijdens gerechtelijke procedures kunnen gezegdes voor verschillende doeleinden ingezet
worden. YANKAH (1989:226-227) onderscheidt er vier, die niet erg strikt afgebakend
Cause Corrobation, Denounciation, Verdict Ratification en Meta-Judical. In de eerste twee
gevallen wordt een spreekwoord gebruikt in het pleidooi van de aanklager of de beklaagde.
Het volgende duidt op een gezegde in een uitspraak van de rechter of de jury. En het laatste
is wanneer iemand metaforisch verwijst naar
maar naar believen en naar noodzaak kunnen aangep
t enkel zo in juridische context, maar algemeen in het taalgebruik van de Akan.
9
Ora
lied n
andere sociaal-politieke context te reflecteren (Q 1997:337).
”
,
werpen
worden samen aan een touw of net gehangen, dat min of meer dient als ‘archiefkast’ voor
tevens hun verzameling “tentoonstellen” voor een publiek. De toeschouwers kunnen op die
momenten (tegen betaling) een voorwerp kiezen waarvan ze het spreekwoord willen horen,
gezegde. Dit soort performances zouden voornamelijk voorkomen in de Ashanti, Eastern en
Brong Ahafo regio’s (die allen Akan-sprekend zijn) (Y 1989:192-193). Zelf ben ik echter
tijdens geen van mijn verblijven zo’n spreekwoorddemonstratie tegengekomen, en heb ik er
ook nooit iemand over horen vertellen... Zou dit kunnen betekenen dat het gebruik van de
spreekwoordenkoord in onbruik is geraakt? Of meer verdoken dan voorheen? Het zou
nochtans nog een jonge traditie zijn, volgens Y (1989:201) is men hier pas mee
begonnen in 1949.
Doo
Met k
pag ord-
g. While
le tradities zoals deze zijn in constante evolutie. Het gebruik van gezegdes, verhalen en
eren kan veranderen, maar ook hun betekenis past zich aan om nieuwe ideeën of ee
UARCOOPOME
Daarnaast worden er regelmatig nieuwe spreekwoorden gecreëerd tijdens conversaties.
De auteurs hiervan kunnen hun eigen spreuken laten registreren bij een “Proverb Custodian
of “spreekwoordbewaarder” (YANKAH 1989:188). Deze persoon legt een verzameling aan van
alle nieuwe spreekwoorden nadat die door hun auteurs verbeeld worden in/met een artefact
object of een eigen visuele creatie. Een voorwaarde is er slechts voor deze visuele
voorstellingen, hun bewaarder moet er op een deductieve manier de oorspronkelijke
spreekwoorden uit kunnen afleiden wanneer hij ze bekijkt. Alle binnengekomen voor
nieuw geregistreerde spreuken.
YANKAH (1989: 188-212) lijkt de nadruk te leggen op het verzamelen van nieuwe
spreekwoorden (ook de naam van de persoon die zich hiermee bezig houdt, spreekt eigenlijk
voor zich), maar laat ook weten dat de spreekwoordverzamelaars naast hun archiefwerk
en de Custodian vertelt hen dan de naam van de auteur en de ontstaanscontext van het
ANKAH
ANKAH
r hun grote liefde voor spreuken, gebruiken de Akan ze ook in spelcontexten.
“spel” wil ik niet enkel verwijzen naar gezelschapsspellen zoals ɔware of dammen (zie oo
ina 28), maar eveneens naar kinderspel, taalspelletjes en bovenal ook spreekwo
wedstrijden. Bij deze laatste is het de bedoeling om voor een publiek je tegenstander te
overtreffen in het opnoemen van algemeen erkende gezegdes. Spelers A en B lossen elkaar af
en noemen elk om beurt een spreekwoord. Degene die het langste kan doorgaan is de
winnaar van het spel (ABARRY 1994:313). Bij dit soort wedstrijden tonen de deelnemers enkel
hun “spreekwoordenboekkennis”, niet hun “spreekwoordvaardigheid”, terwijl die laatste juist
het belangrijkste is in hofcontext en bij alledaagse conversaties. Hieronder een citaat van
YANKAH ter verduidelijking.
“[...] the interaction subsists on proverb display, and exegetical comments made by participants are often
in the form of challenges or defence pleas, in respect of a formula’s proverbial status or meanin
10
such games drive the proverb to the core of interaction, they nevertheless do not present an adequate te
for proverb competence since the proverbs chosen do not have to be addressed to pertinent demands i
the rhetorical situation.” (Yankah 1989:251)
st
n
bij de Akan vaak een spreekwoordelijke gezel. Dit hoeft echter niet gesproken te zijn. Zo
t symboolsp
(1979) en D (1992) lieten bijvoorbeeld weten dat in Ghana en Ivoorkust vaak
t-
interessant, maar zou me hier waarschijnlijk te ver leiden.
recent development among the Akan. In the days before these
commercially printed textiles were widely available, all the various patterns of traditional handwoven cloth
d or could not
8
er
Bij de bespreking van dit soort symbolische kunstvormen is het volgens mij belangrijk een
- verbeelde spreekwoorden (RM1)
- beelden met een spreekwoordelijke of metaforische betekenis (RM2)
- abstractere beeldvormen met een spreekwoord als betekenis (RM3).
en,
waardoor ze niet altijd even gemakkelijk zijn te definiëren. Het eerste type verbeeldt duidelijk
en op een figuratieve manier de kernwoorden, of de hele zin van een spreuk, zoals sommige
Gezegdes vergezellen niet enkel conversaties en spelen, ook alledaagse voorwerpen hebben
kunnen dingen worden versierd me reekwoorden zoals adinkra, of met andere
metaforische decoraties. Daarnaast kunnen ze ook worden benoemd met een gezegde. APPIAH
OMOWITZ
spreekwoordelijke namen worden gegeven aan gedrukte stoffen met zeer kleurrijke, nie
adinkra motieven. Een gedetailleerde vergelijking met echt adinkratextiel lijkt me ontzettend
“Proverb names for cloth are not a
had names derived from proverbs, individuals, or events. The names often denoted who coul
wear a specific pattern.” (DOMOWITZ 1992:82)
Andere symbolisch-spreekwoordelijke decoraties en kunstvormen zijn de alom bekende
goudgewichtjes, de beeldjes bovenop de staven van chefs en hun raadsmannen (Okyeame),
de afwerking op parasols, en zo meer. Enkele hiervan zullen in het volgende hoofdstuk me
in detail besproken worden. Vanaf dit punt zal ik eveneens sterker focussen op de voor mij
belangrijkste spreekwoordsymbolen, namelijk de adinkra’s.
onderscheid te maken tussen drie types spreekwoordrepresentaties:
De lijnen van deze categorieën vallen niet samen met de grenzen van de kunstvorm
van de figuratieve goudgewichten en de meeste Linguist staffs. Beelden met een
spreekwoordelijke betekenis, ofte het tweede type dat ik hier onderscheid, hebben een
symboolbetekenis, die minder duidelijk te onderscheiden is, maar verwijzen niet rechtstreeks
naar een bepaald gezegde. Het derde en laatste type doet dit wel, maar niet op een
figuratieve wijze zoals de beelden van het eerste type.
8 De
verwijzen naar de staf van de Okyeame.
Okyeame, of raadsman van de chef, wordt vaak verkeerdelijk Linguist genoemd. Hij heeft namelijk ook deels een juridische functie en soms zelfs een religieuze. Hoewel bewust van dit feit zal ik in het verdere verloop van deze tekst soms nog spreken over de Linguist Staffs, in deze verwoording, wanneer ik wil
11
3
1) als
Zijn de decoratieve elementen op de gevels, goudgewichtjes, forowa9 en andere kunst- en
geb
De
een
merken chts een gelijkenis en zou de betekenis niet
st. In veel
soms
kruiste
t
ditzelfde
1.A). Gestempeld op een
adinkradoek lijkt het eerder te verwijzen naar eenheid, solidariteit en verdraagzaamheid, al
dan niet tussen familieleden (zoals voorgesteld op afb. 3.1.C en u kunt lezen op pagina 47).
KUNST- & GEBRUIKSVOORWERPEN MET SYMBOLEN ZOALS ADINKRA’S
Architectuur, meubels, goudgewichten, kammen, sierraden, textiel, Linguist Staffs,...
Omdat zowat alle kunst- en gebruiksvoorwerpen van de Akan een symboolwaarde of
metaforische betekenis hebben, is het interessant een vergelijking te maken tussen enkele
van de bekendste hiervan. Hoewel de plaats hiervoor beperkt is in dit artikel, wil ik u er niet
van onthouden. Hieronder vindt u een aanzet van zowel een vormelijke vergelijking (3.
één volgens betekenis (3.3). Daarnaast poog ik ook een korte historische schets te maken
van de vormelijke evolutie van de meest voorkomende symboolelementen (3.2).
ruiksvoorwerpen van de Ashanti varianten van de symbolen op adinkradoeken?
verschillende bronnen die ik heb kunnen raadplegen, zijn het daarover niet met elkaar
s. Hoewel er in bepaalde gevallen een overduidelijke vormovereenkomst valt op te
, blijft het voor sommige onderzoekers sle
steeds dezelfde zijn. Zo bestaat er bijvoorbeeld grote onenigheid over het al dan niet dragen
van betekenis van de ornamenten op tempelmuren, en de graad van bekendheid hiervan bij
de bevolking. Slechts enkele van de door WOUTERS (1993:136-134) aangehaalde auteurs zijn
overtuigd van het belang van de betekenis en geven een lijstje met de meest voorkomende
symbolen en hun mogelijke verklaring.
3.1 Voorwerpen met Vormelijke Overeenkomsten
Vormovereenkomsten betekenen niet noodzakelijk ook betekenisovereenkom
gevallen is een teken op verschillende manieren te interpreteren, soms door de context,
door de mogelijke toekenning van meerdere spreekwoorden. In haar vergelijkende studie
tussen de symbolen op goudgewichtjes, adinkradoeken en ‘traditionele’ architectuur, geeft
WOUTERS (1993:143) een mogelijke verklaring voor de afbeelding van een paar ge
krokodillen op een tempelmuur. Dit symbool, dat in uiteenlopende situaties als ornamen
terugkeert, zou hier verwijzen naar de “onafhankelijkheid van de leden van de familie” of de
“gemeenschap tussen man en vrouw”. De verklaring die APPIAH (1979:66) geeft voor
symbool gebruikt als goudgewicht sluit hier bij aan (afb. 3.
r
9 forowa zijn cilindervormige potjes van messing (geel koper), die voornamelijk gekend zijn voor hun gebruik als zalfcontainers. Hun hoogte varieert van 4 tot 24 centimeter. Deze potjes zijn versierd met zeeuiteenlopende motieven, die in vele gevallen geassocieerd kunnen worden met spreekwoorden. (ROSS 1974:40)
12
Toch wil dit niet zeggen dat het daarom om een compleet ander symbool gaat. Zoals
1
(ROSS
974:47) bevestigt, kunnen aan de meeste tekens/symbolen meerdere spreekwoorden
verbonden zijn, die soms door verschillende mensen ook anders geïnterpreteerd kunnen
rschilt
laggen
(LABI 2002). De boodschappen die worden overgebracht naar de rivaliserende Asafo’s toe zijn
van
ok
kenis breidt hij uit naar harmonie en een
gezamenlijk streven. MCLEOD (1971:15) weigert een inhoudelijke bespreking, maar hij ziet dit
teken naast het Gye Nyame symbool ook terugkomen in meubeldecoratie, voornamelijk op
en uitvoering als interpretatie, zoals
kunt zien op de afbeeldingen hieronder.
worden. Ook zij geeft een mogelijke betekenis voor de siamese krokodillen, die weer ve
van bovenstaande, maar wel van hetzelfde spreekwoord werd afgeleid. Het motief van de
gekruiste krokodillen wordt in veel teksten over Ghanese kunst aangehaald als
voorbeeldornament, en lijkt bijna universeel toepasbaar. Eén van de weinige kunstwerken
waarop het krokodillensymbool slechts uitzonderlijk zal voorkomen, zijn de Fanti Asafo-
vlaggen. De Asafo zijn rivaliserende politiek-militaire organisaties die hun kracht op een
spreekwoordelijke manier verkondigen aan de hand van appliqué-figuren op hun v
vaak vurig en ietwat provocerend. Een symbool van broederschap en eenheid zoals
Funtunfunafu is hier dus niet echt op zijn plaats. Hoewel ook bij zwaarden het thema
militaire superioriteit centraal staat in de versiering (ROSS 1977:19), kunnen er daarnaast o
andere thema’s worden uitgebeeld. ASIEDU (2005:86) toont een voorbeeld van een
zwaardornament met deze siamese krokodillen dat ik helaas niet heb mogen overnemen.
Antiri (1974:35) bespreekt eveneens een kam met ditzelfde symbool, waarop de betekenis
eveneens door menselijke figuren wordt uitgebeeld (afb. 1.3.B). Verder vond QUARCOOPOME
(1997:141) het symbool ook samen met enkele andere dierenprenten, de maan en een ster,
en de omkijkende vogel Sankɔfa geborduurd op een Akunitan-doek, een wikkeldoek voor
belangrijke mannen (afb. 3.1.D). De bete
stoel en krukjes. Er is dus veel variatie mogelijk, zowel in
u
Afbeelding 3.1 - Funtunfunafu Denkyemfunafu in verschillende representaties.
(a) goudgewichtjes (boven: eigen foto, onder: APPIAH 1979:65)
(b) kam (ANTIRI 1974:35)
(c) twee variaties van het symbool zoals het wordt gestempeld op adinkratextiel
(d) Akunitan (Quarcoopome 1997:141)
13
De schrijver van het pamflet van het Rotterdams Museum voor Land- en Volkenkunde (1954
merkt eveneens gelijkenissen tussen de patronen op hun nieuwe aanwinst, een adinkrad
en de tekens op goudgewichten maar gaat hier niet dieper op in. Wel probeert hij een
algemeen beeld te scheppen van het symbolische gedachtegoed van de Ashanti, waarbij de
betekenis van de symbolen zou aansluiten. Daarmee suggereert hij dat de symbolen op be
voorwerpen niet enkel op elkaar lijken, maar dat het effectief dezelfde zijn.
DEMEY (1999:99) ziet de tekens tevens terugkeren in de motieven op kuduo10 en forowa.
ANTIRI (1974:34) vermeldt er enkele als typische kamdecoraties. En ook OWUSU (2002:2
meldt, net als de adinkra-gerelateerde website 1, een toepassing van adinkrasymbolen in
plastische kunst, en als decoratie op muren en stoffen.
Het ene symbool is echter universeler in gebruik dan het andere. Het net besproken
Funtunfunafu en de omkijkende vogel Sankɔfa, zijn terug te vinden in zowat alle domeinen
van de Akan kunst. Andere spreekwoorden worden traditioneel enkel verbeeld op één
bepaalde ondergrond, maar kunnen door hedendaagse kunstenaars ook in alternatie
creaties worden toegepast.
3.2 Welke variant was er het eerst?
Zowel WOUTERS (1993) als APPIAH (1979) schrijven de verschillen tussen adinkra’s en andere
decoratieve motieven van de Ashanti toe aan de chronologie waarin de voorwerpen die diene
als ondergrond voor de symbolen populair waren.
G
)
oek,
ide
05)
de
ve
n
oudgewichtjes, bijvoorbeeld, werden gebruikt toen er in Ghana nog betaalde met goudstof.
Iedereen bezat minstens één gewichtje, om zo de juiste prijs te kunnen bepalen. Van
goudgewichtjes bestonden er twee visuele categorieën, de figuratieve en de geometrische
(QUARCOOPOME 1997:144, MCLEOD 1971, e.a.). Het zijn de gewichtjes van de laatste categorie
die de meeste overeenkomsten vertonen met adinkrasymbolen en de bas-reliëfs op
tempelmuren, hoewel er ook gewichtjes bestaan zonder enige gelijkenis met de andere
kunstvormen. De iets jongere figuratieve gewichtjes zijn vaak verbeelde spreekwoorden die
eerder zijn te vergelijken met de afwerking van linguist staffs. In veel gevallen kunnen ze
naar meerdere spreuken of wijsheden verwijzen.
Bij de vergelijking van de decoraties op geom trische goudgewichtjes, traditionele tempels en
radoeken stelt W t i e symbolen.
es vertonen eenvoudigere vormen dan die op de
e
adink OUTERS (1993:375-379) een evolutie vas n de vorm van d
De ornamenten op de oudere goudgewichtj
10 kuduo zijn eveneens cilindervormige potjes van messing,
forowa gemaakt zijn uit bladmetaal. Ook de functie verschimet dat verschil dat deze gegoten zijn, terwijl de lt: kuduo worden geassocieerd met specifieke
riten, zoals bijvoorbeeld het “wassen van de ziel” (ROSS 1974:42).
14
recentere adinkradoeken, en tempelornamenten zouden een overgang tussen beiden kunnen
vormen. Zij ziet een verband tussen deze evolutie en de politieke en economische situatie van
het land. Opmerkelijk is dat het gebruik van de decoratieve motieven op tempels en
goudgewichten enorm is afgenomen na de komst van de Britten in 1974. Enkel de
adinkrasymbolen zijn in gebruik gebleven, en hebben zich verder kunnen uitspreiden over de
verschillende kunstvormen van de Akan.
“Er zijn duidelijke gelijkenissen merkbaar tussen ornamenten op textiel en architectuur. Men kan zelfs
stellen dat, de vorm van de versieringen in kwestie geheel behouden blijft. De gelijkenissen tussen die op
textiel en goudgewichten zijn al iets minder expliciet: soms treedt vereenvoudiging op of de oriëntatie
verandert. [...] Er zijn gelijkenissen tussen de ornamenten op
textiel en op goudgewichten, maar deze zijn
niet zo expliciet. Soms is zelfs enige verbeeldingskracht vereist om ze op te merken. Hieruit kunnen we
ar
rtonen op
ROSS (1974) voegt hieraan toe dat de producenten van forowa’s zich laten inspireren door alle
oorgaande motieven uit het Akan-repertoire. De decoratie op deze doosjes lijkt vaak afgeleid
te zijn van die op goudgewichtjes, kuduo, de staven van chefs en/of adinkradoeken. Hierbij
RO alom bekende tekens vaak gebruiken
nder symbolische bedoelingen, terwijl de kopers van de kunstige gebruiksvoorwerpen zich
vaak wel laten leiden door de symbolische waarde. Persoonlijk viel mij op dat ook veel kopers
ten. Het woord “adinkrasymbolen”
heeft zich intussen omgevormd naar een containerterm, waarmee verwezen wordt naar het
is
adinkrasymbolen op te representeren, waardoor je ze in zowat alle mogelijke contexten kunt
.
concluderen dat de mogelijkheid bestaat - wat de chronologie betreft - dat ze enigszins van meka
verwijderd kunnen zijn. [...] Hieruit kunnen we besluiten dat architecturale ornamenten een verdere
evolutie zijn - zowel in tijd als in vorm - van die op de goudgewichten. De adinkra-versieringen ve
morfologisch vlak de minste gelijkenis met de goudgewichten en zijn er chronologisch het verste van
verwijderd.” (WOUTERS 1993:375-377)
v
stelt SS ook dat hedendaagse kunstenaars deze
zo
afgaan op de esthetiek van de motieven omdat ze de betekenis niet meer kennen. De
hedendaagse Akan lijken hun eigen symbolen te verge
hele arsenaal Akan symbolen met een spreekwoordelijke betekenis. Toch komen adinkra’s
vaker voor in hedendaagse situaties dan andere oude motieven. Een alternatieve term
“Gye Nyame symbolen”, waarmee wordt verwezen naar alle adinkra’s met de naam van het
ene teken dat vooral bij Christenen zeer populair is geworden, Gye Nyame (zie ook p.31).
Op dit moment gebruiken artiesten een uitgebreid gamma aan ondergronden om
tegenkomen, traditioneel of modern. Voorbeelden van hun hedendaagse
gebruiksmogelijkheden vindt u in de hoofdstukken 5 en 6
15
3.3 Voorwerpen met Spreekwoordovereenkomsten
Bij een vergelijking van de verschillende Akan kunstvormen met een metaforische be
valt het op dat de spreuken waarnaar verwezen wordt niet steeds dezelfde zijn. Wanneer we
de voorwerpen met dezelfde spreekwoord
tekenis,
betekenis vergelijken, zien we dat de uitwerking van
het gezegde niet altijd op dezelfde manier werd gerepresenteerd.
Op
figu rd
geto
gedeta .B)
en e
spr
Ash ),
die dinkrasymbool.
l.
De visuele uitwerking van nieuwe spreekwoorden, zoals die aan het spreekwoordenkoord van
ANKAH
sols of linguist staffs, noch
worden ze uitgevoerd als goudgewichtjes of uitgekerfd in houten kammen. Desondanks
unnen hedendaagse kunstenaars er eventueel wel inspiratie uit putten voor hun werk, zeker
als ze de auteur van het gerepresenteerde spreekwoord persoonlijk zouden kennen. In zo’n
geval kunnen ze gecombineerd worden met de traditionele symbolen die traditionele spreuken
verbeelden, of kunnen ze worden omgevormd tot een geheel nieuw spreekwoordsymbool.
Regelmatig worden er frisse motieven gecreëerd uit het bestaande symboolrepertoire. Over
deze en andere vormen van creativiteit met traditionele tekens leest u meer in hoofdstuk 7.
pagina 13 zag u enkele uitvoeringen van de siamese krokodillen. Het goudgewicht op
ur 3.1.A werd zeer naturalistisch en in 3D uitgevoerd. Ook het zwaardornament dat we
ond door ASIEDU (2005:86) heeft dezelfde artistieke kwaliteiten. Wanneer we deze fijn
illeerde voorstellingen vergelijken met de meer gestileerde versies op de kam (3.1
de stoffen (3.1.C), is de gelijkenis toch nog duidelijk zichtbaar. Anders is dat bij ander
eekwoord-representaties. Zo toont ASIEDU (2005:101) een hoofdversiering van de
antihene die werd gevormd naar de uitdrukking “Obi nka obi” (letterlijk: Bijt elkaar niet
sterk afwijkt van het gelijknamige a
Een ander duidelijk voorbeeld is de verbeelding van “Akokɔ nan tia ba, na ennkum ba.” (De
hen trapt op haar kuikens maar doodt ze niet.), wat zowel kan worden uitgewerkt als een
levensechte kip, haar schaduw of profiel, of als een abstracte “pootafdruk” van deze voge
Afbeelding 3.2 - Verschillende representaties van Akokɔ Nan.
(a) figuratief uitgebeelde hen met kuikens,
gepresenteerd als standbeeld (eigen foto)
(b) gestileerde poot zoals die voorkomt op kammen (ANTIRI 1984:34)
(c) adinkrasymbool
de Proverb Custodian, kennen geen tegenhangers in de andere kunstvormen (Y
1989:188). Ze worden nooit gebruikt als afwerking van para
k
16
4 ADINKRASYMBOLEN EN HUN GEBRUIK
dded in them. Many attempts
are being made today, to educate and inform on the importance of these symbols.” (TURKSON 2005:1)
gdes.
elde spreekwoorden (type RM1).
Andere hebben een zeer abstract ontwerp, waardoor ze eerder aansluiten bij het tweede en
l
Het Akan woord ‘adinkra’ betekent zoveel als ‘vaarwel zeggen’, en verwijst naar de dubbele
gevoelens die men ervaart bij heid nemen. Langs de ene kant is er verdriet omdat
men van elkaar gescheiden w n
(ANTUBAM 1963:157, GLOVER 1 an het Rotterdamse
museum voor volkenkunde (195
a- = prefix voor een abstract substantief of een onbepaalde wijs van een werkwoord
di = gebruik maken van
nkra = de boodschap die iedere ziel (“kra”) meeneemt van God wanneer zij naar de aarde komen
dinkra = (bijgevolg) “afsc d nemen”
nkra [nkrá] = boodschap, maar ook: “vaarwel”
“Adinkra symbolism has been used in a number of ways to reflect and depict the believes and philosophies
of traditional ‘Asante’ culture in our contemporary Ghanaian culture. Although these symbols and their
importance are a reflection of the indigenous culture, not many people including artists are aware of their
meanings and the wealth of information and design concepts that are embe
4.1 Definitie
Adinkra’s zijn tweedimensionale motieven met een duidelijke symbolische waarde voor de
Akan (o.a. DJAMPIM 1992:18). De meeste tekens verwijzen naar één of meerdere geze
Sommigen lijken zeer representatief, hoewel ze op een gestileerde wijze worden
weergegeven, en kunnen geclassificeerd worden als verbe
het derde type, afhankelijk of hun betekenis samenvalt met een gezegde (type RM3) dan we
of het gewoon een niet-iconische symbool betekenis heeft (type RM2).
het afsc
ordt, aan de andere kant is er hoop op een spoedig weerzie
992, OWUSU 2002:205). In het artikel v
4) wordt een taalkundige analyse gegeven:
hei
Wanneer we deze vergelijken met de verklaringen in het woordenboek Twi-Engels van KOTEY
(1996) komen we tot een gelijkaardige analyse:
di [dì] = eten, consumeren (gebruik maken van)
kra [krá] = weggaan, vaarwel zeggen
di nkra [dì n krá] = vaarwel zeggen
17
4.2 Oorsprong
Over de ouderdom van de adinkrasymbolen en de manier waarop ze eigen zijn geworden aan
de
mo
Vel
Bon
18de eeuw, mogelijk aan het begin van de 19de eeuw, zou de vorst van dit gebied (die de
poging hebben ondernomen om het machtssymbool van de Ashanti
reproduceren, namelijk de ‘gouden stoel’. Dit meubel zou tijdens de regeringsperiode van
Osei Tutu, de vierde Ashantikoning, uit de hemel neergedaald zijn als een machtig geschenk
27:264,
d zou op
mogen zitten (RATTRAY 1923:290). De strijd van de Ashanti met het volk van Gyaman
n
Eén versie be ze zou in
ruil voor zijn vaders symbolen hebben doorgegeven.
In een ander r
ongeve u hebben uitgez kte hoofd van koning Adinkra, zijn kleed
(adinkratextiel), een houten ‘stoel’ (die later ook als symbool is gaan dienen), en een aantal
werd opdat ze hun talenten ten dienste
zouden stellen van de Ashantihene en hun kunsten zouden aanleren aan de craftsmen van het
hof. Het vervaardigen vaardigheden. De motieven die
late krasymbo iet enkel die van het meegebrachte textiel,
maar evene el’ (DJAMPIM 1992:18).
Ashanti zijn de meningen verdeeld. Zoals Nana OWUSU-ANSAH (1992:71) ons meedeelt,
et de exacte oorsprong van de symbolen nog verder worden nagegaan in onderzoek.
en vertellen dat ze werden overgenomen uit Gyaman, de streek rond het huidige
doukou in Ivoorkust (o.a. GLOVER 1992, BAKER 1978:15 en SEKYERE). In de loop van de
naam Adinkra droeg) een
te
van God (Nyame). Het zou de ziel (sunsum) van het Ashantirijk in zich dragen (RATTRAY
1923:288-290), en is nog steeds het belangrijkste symbool voor de Ashanti. De
Ashantihene11 in de tijd van koning Adinkra, Nana Kwame Bonsu Panyin (RATTRAY 19
OWUSU-ANSAH 1992:72), zag de reproductie van de ‘stoel’ bijgevolg als goede reden om een
oorlog te beginnen. Osei Tutu, had namelijk meteen na het ontvangen van dit spirituele
geschenk een decreet uitgevaardigd waarin een oorlog gerechtvaardigd werd om deze reden
(OWUSU-ANSAH 1992:72). De regelgeving was zelfs zo streng dat er nooit ieman
eindigde met de dood van koning Adinkra.
Tot zo ver komen alle geschiedenissen overeen. Over de oorlogsbuit en de exacte manier
waarop de symbolen van Adinkra juist bekend raakten aan de Ashanti ambachtslui bestaa
verschillende verhalen:
schrijft het krijgsgevangenschap van Adinkra’s zoon (GLOVER 1992). De
leven het geheim van zijn
e versie van de geschiedenis (OWUSU-ANSAH 1992:72) wordt vertelt hoe de buit e
er zo ien: het afgeha
krijgsgevangenen. De belangrijkste gevangenen waren bekwame ambachtslieden en
kunstenaars uit Gyaman, van wie het leven gespaard
van adinkratextiel was één van deze
r de ‘adin len’ zijn geworden, zijn n
ens de versieringen van Adinkra’s houten ‘sto
11 Het woord ɔhene betekent ‘koning’ of ‘chef’. De titel Ashanti ɔhene of Ashantihene verwijst dus naar de
koning van de Ashanti. De koning van Gyaman kan worden aangeduid met de titel Gyamanhene. Eveneens het hoofd van een vereniging en personen met verantwoordelijke functies kunnen met het woord ɔhene benoemd worden. Zo is er een safoahene (‘sleutelverantwoordelijke’, maar ook de leider van een Asafo), een okyeamehene (‘hoofdraadsman’), en zo verder.
18
De motieven werden genoemd naar de gestorven koning en werden gebruikt om hem te
herdenken (o.a. HAIZEL 2001, NYAME en SEKYERE). Want ondanks alles werd hij ook door de
RATTRAY (1927:264-265) haalt deze geschiedenis wel aan, maar vervolgt met de mogelijkheid
erdere
re
.
beide
oegere koning van Gyaman. Als we deze stelling voor waar aannemen,
lijkt het makkelijker te verklaren waarom er heden ten dage nog nieuwe maar vergelijkbare
r
ver leest u in hoofdstuk 7 (over “creativiteit”).
e-
estellen
[...] Zeer interessant zijn de patronen, die alle een naam hebben. Waarschijnlijk zijn vele van deze figuren
Ashanti gezien als een groot en diplomatisch leider (OWUSU-ANSAH 1992:72). Later dienden ze
ook als vaarwelgroet bij het afscheid nemen van andere overledenen.
dat de symbolen werden overgenomen van minder verwante bevolkingsgroepen, uit v
oorden dan Gyaman, zoals de Moslims die meer noordelijk leefden. De Ashanti zouden de
tekens dan later zelf benoemd hebben en er eigen betekenissen aan hebben gegeven. Ande
onderzoekers leggen eveneens nadruk op de mogelijke invloed van de Mohammedaanse
iconografie en kalligrafie in de decoratieve stijl van de Ashanti. PRUSSIN (1980) is één van hen
Omdat ze hierbij opmerkt dat de invloedssfeer van de Islam zich tot ver in het zuiden
uitstrekte en dus zowel in Gyaman als het Ashantirijk was te zien, combineert ze echter
stellingen. Ook OWUSU-ANSAH (1994:71), prins van Ashanti & professor aan de universiteit van
Kumasi, ziet bepaalde vormovereenkomsten en plaatst deze mogelijkheid naast de andere.
Hoewel hij met deze uitspraak heel wat anderen tegenspreekt, beweert Kingsford NYAME dat
de tekens pas ná de dood van koning Adinkra zijn ontworpen, als rouwsymbolen. Hij vertelt
dat er nu nog steeds nieuwe adinkrasymbolen worden gecreëerd die design-technisch in
dezelfde lijn liggen als de oude symbolen en zich manifesteren als een hedendaagse
herdenking van de vr
symbolen worden uitgewerkt. Dit gebeurt niet enkel door kunstenaars, maar eveneens doo
leden van de Koninklijke familie, zoals Nana OWUSU-ANSAH, en met goedkeuring van de
Ashantihene. Meer hiero
4.3 Adinkradoeken
Ghana heeft een lange geschiedenis van textielproductie, waarvan de oudste producti
processen lokaal en in verschillende gemeenschappen zijn tot stand gekomen (MOSES
2004:78). Zo is er de kleurrijke geweven Kente, en een heel arsenaal in effen katoen
geweven doeken die met plantaardige inkt gekleurd of beschilderd worden. Adinkra,
Kuntunkuni, Kobine en Birisi zijn hier slechts enkele voorbeelden van (MOSES 2004:79).
“Adinkradoeken zijn oorspronkelijk weefsels van inheems katoen, geweven op inheemse weefto
van elders overgenomen, waarna de Asjanti (sic) er zelf een naam aan hebben gegeven.”
ROTTERDAMS MUSEUM VOOR LAND- EN VOLKENKUNDE - verder in de tekst vermeldt als RMLV - 1954
19
Adinkradoeken zijn met de hand bestempelde doeken waarvan (bijna) alle motieven een
spreekwoordelijke betekenis hebben. Door de keuze van de motieven en de kleur van het
doek brengt de drager ervan een specifiek bericht over naar de buitenwereld (DEMEY
1999:33). Aangezien de naam ‘adinkra’ verwijst naar afscheid nemen, is het niet
verwonderlijk dat adinkradoeken traditioneel worden gedragen bij begrafenissen en
de
woorden: “Indien gij ooit mijn vijand wordt, mogen de Goden u doden”. Na de dood van een
U
,
AH 1989).
Oorspronkelijk was het dragen van adinkra voorbehouden voor mensen van Ashanti afkomst
ge status, zoals koningen en dorpshoofden (DEMEY 1999:33). In
de loop der jaren is dit veranderd en is het gebruik van de doeken wijder verspreid geraakt.
Bij sommige gelegenheden wordt zelfs door andere Ghanese bevolkingsgroepen adinkratextiel
al
leed.
er
t
eveneens een onderscheid in gebruik naargelang de kleur van de doeken. Alle scharkeringen
tus n
wor
voorbe e dat in
de w en
zilv verwijzen naar de queen-mother, en bruin wijst op oorlog en/of serieuze
herdenkingsceremonies (o.a. GILLOW 2003:88). DEMEY (1999:33) merkt hierbij op dat het
meestal niet de naaste familieleden van de overledene zijn die adinkratextiel dragen, maar
voornamelijk andere gasten. Volgens mij is dit sterk afhankelijk van de achtergrondkleur
Naaste familieleden worden namelijk verwacht om rood te dragen als teken van diepe rouw.
Zowel de stof als sommige symbolen zijn als een “schakel tussen de levenden en de doden,
het heden en het verleden, het nu en het hiernamaals” (RMLV 1954). Daarom werden
doeken ook gebruikt bij andere gelegenheden die via de oude culturele gewoontes van de
Ashanti in verband te brengen zijn met dood of afscheid nemen. Een voorbeeld hiervan is de
eedaflegging van een chef aan de Ashantihene. Daarbij sprak de koning namelijk volgende
Ashantikoning is de hele bevolking verplicht zich te hullen in rouwkledij, traditioneel is dit
zwart, bruin of rood adinkratextiel of Kuntunkuni. De troonopvolger zal bij zijn kroning
adinkratextiel dragen. Omdat het hier over een vreugdevolle gebeurtenis gaat, kiest men
gewoonlijk voor Adinkra-fufua, handgestempeld textiel met een witte achtergrond (ASIED
2005:41). Ook in de traditionele rechtspraak was de aanwezige leider vaak gekleed in
adinkratextiel, in vele gevallen zou immers één van beide partijen moeten sterven (RMLV
1954). In recente tijden, nu er geen doodsvonnis meer wordt uitgesproken in de rechtbanken
wordt nog steeds verwacht dat de getuigen en andere aanwezigen zich houden aan de
traditionele kledingsvoorschriften, en zich dus hullen in rouwkledij (YANK
en voor mensen met een ho
gedragen. Iedereen die het kan betalen, mag zich een adinkradoek aanschaffen (BAKER
1978:15). Niet enkel de dragers van het textiel zijn veranderd, er zijn tevens een aant
functies bijgekomen. WOUTERS (1993:294) meldt zelfs het gebruik als bedsprei of tafelk
Bij het bepalen van de functie en/of de gepaste gelegenheid om het te dragen, hangt
natuurlijk veel af van de betekenis van de stempels op het doek. GILLOW (2003:88) maak
sen rood en zwart worden gebruikt als begrafeniskledij, maar de witte en de lichte kleure
den ook gedragen bij andere, feestelijke gelegenheden, waarvan hierboven al een
eld werd gegeven. APPIAH (1979:64) gaat hiermee akkoord en voegt er aan to
algemene kleurensymboliek van de Ashanti goud meestal staat voor rijkdom, blau
er
20
aangelegenheden. Volgens BAKER (1978:15) zouden de doeken met een witte achtergrond
hoofdzakelijk door mannen en die met gekleurde achtergrond voornamelijk door vrouwen
worden gedragen. Ze is echter de enige die dit onderscheid maakt, de meeste onderz
linken de kleur van het doek aan de gelegenheid en/of de boodschap die men wilt
Het is belangrijk een onderscheid te maken tuss
de handgestempelde adinkradoeken en de
recentere geprinte stoffen waar vaak ook
adinkrasymbolen op staan afgebeeld. De
oekers
uitdragen.
en
gestempelde doeken kunnen beschouwd worden als
p
een
an
t
en
n
afgebeeld en de fabricageplaats -
,
lt
oek
en
t zeefdruk.
de voorlopers van het industrieel geprinte textiel
(ABBAN 1992). Hoewel de motieven op beide
dezelfde betekenis verbeelden, heeft het textiel o
zich een heel andere uitstraling. De geprinte versies
worden daarom meestal niet aangeduid met de
naam “adinkratextiel” (DEMEY 1999:99). De originele
gestempelde exemplaren blijven in zekere mate
statussymbool. Omdat het belangrijkste deel v
het fabricageproces (namelijk het stempelen) me
de hand gebeurt, vindt men van een doek nooit e
identiek dubbel, zelfs niet wanneer het patroo
volledig overeenstemt. De waarde
wordt bepaald door het gewicht van
het doek, de kwaliteit van de afdruk,
het aantal symbolen dat erop is
Afbeelding 4.1 - Handgeprint adinkratextiel.
een doek dat werd gestempeld in
een bekend adinkradorp, zoals
Ntonso of Asonkwa, heeft een groter
aanzien (DEMEY 1999:97).
In tegenstelling tot de geprinte versies, mag een ‘echt’ adinkradoek niet worden gewassen
enkel uitgelucht (DEMEY 1999:98, GLOVER 1992, ADU-AKWABOA 1992:146). BAKER (1978:15) vu
hierbij aan waarom: de inkt zou ongeveer een jaar nodig hebben om diep genoeg in het d
te dringen. Om de symbolen weer terug te laten blinken, kunnen de doeken worden
binnengebracht bij een stempelaar om ze te laten ‘herdrukken’ (DEMEY 1999:98).
Tegenwoordig bestaat er een “derde weg”. Uit een interview met Shahanon ASAMOAH, e
jonge stempelaar in Ntonso, blijkt dat een groot deel van de huidige adinkradoeken niet meer
gestempeld worden met een figuratief uitgesneden kalebas en een speciale traditionele
stempelinkt (adinkra aduru). Veel van de “stempelaars” werkt tegenwoordig me
Afbeelding 4.2 - Industrieel geprint textiel met adinkrasymbolen.
21
Dit gebeurt nog steeds met de hand, waardoor deze doeken hun meerwaarde blijven
behouden tegenover het industrieel geprinte textiel. Toch heeft deze procedure nog andere
gevolgen zowel voor de producent als voor het resultaat. Zo is dit systeem bijvoorbeeld niet
toe te passen met de traditionele inkt , en moet men hiervoor industriële stempelinkt
gebruiken. Als gevolg hiervan wordt de kwaliteit van de bedrukking beter beoordeeld, droogt
het beter en wordt een doek dus sneller a
maakt. Tevens hebben deze gezeefdrukte
gewassen zonder hun glans en glorie te ve
Voor deze nieuwe vorm van adinkratextie
adel als gewone mensen en politiek belan
adinkradoeken. Een voorbeeld is het doek
leggen in 2000. Dat werd ontworpen en g
geprint door ASAMOAH), deelgemeente van
Een andere innovatie in de productie van
ontwerpen uit te tekenen. Dit gebeurt zow
ook gebruikt kan worden om nieuwe kente
traditionele stempelmotieven. Dit vertelde at de
printers experimenteren met ingevoerde s
afbeelding 4.2), en met hedendaagse figu k
en te zien met bloemetjes (afbeelding 4.3).
fgewerkt, wat het productieproces goedkoper
doeken als voordeel dat ze kunnen worden
rliezen, in tegenstelling tot het traditionele
l ligt de volledige markt open. Zowel de traditionele
grijke personen kopen en dragen gezeefdrukte
dat oud-president Kufour droeg om zijn eed a
edrukt in Tewobaabi (ontworpen door de lokale chef,
Ntonso.
adinkratextiel is de mogelijkheid om digitaal
el voor de geweven motieven van het doek (wat
te ontwerpen), als voor de bewerking van
de chief van Tewobaabi. Opvallend is ook d
toffen als nieuwe ondergrond (zoals u kunt zien op
ren ter afwisseling in de bedrukking. Zo kreeg i
onder andere een printing scre
textiel.
f te
Afbeelding 4.2 - Adinkradoeken uit Tewobaabi.
Gedrukt met de zeefdruktechniek op verschillende (traditionele en nieuwe) ondergronden.
Afbeelding 4.3 - Printing Screens voor zeefdruk.
Links: hedendaags bloemenmotief.
Rechts: traditioneel motief (Akofena).
22
4.4 De Adinkrasymbolen zelf
“To a great extent the strength of a people’s greatness lies in their ability to keep alive, in the dark secrecy
of symbolism, the cherished truths and values of their life. In order to remain supreme forever, na
itself choses (sic) to sustain its identity, and the beginnings and ends of its creation in the cloudy my
world of the unseen and the unknown.” (ANTUBAM 1963:157)
4.4.1 Morfologie van de symbolen
ture
stical
de
t meerdere gezegden.
(Meer over betekenissen en spreekwoordassociaties kan u lezen onder 4.4.2.)
lmatig
eze tekens.
Omdat dit echter niet de kern is van mijn huidige onderzoek, wil ik u hiervoor doorverwijzen
naar de werken van WOUTERS (1993), DEMEY (1999) EN FAÏK-NZUJI (1996a:65).
4.4.2 Betekenis & Bijhorende Spreekwoorden
“Adinkra-motieven werden vaak als overbrengers van bepaalde boodschappen ingezet en vonden
toepassing in de kunst, als versiering van wanden in woningen en van bedrukte stoffen. Vaak
agelijkse leven van de Ashanti een grote rol spelen en
veel verraden over hun filoso WUSU
zijn in Ghana ongeveer 400 adinkrasymbolen bekend (OWUSU 2002), maar van vele is de
betekenis verloren gegaan. Slechts een 60tal ervan worden nog steeds gebruikt, RATTRAY
1927) vermeldt er zelfs maar 45.12 Gesteund door de stelling van Kingsford NYAME, die al
erd aangehaald op pagina 19, en het feit dat deze auteur de eerste was om adinkra’s te
“Veel van deze motieven hebben een gemeenschappelijke basisvorm; een klein verschil in
weergave leidt al tot een andere betekenis” (OWUSU 2002:205). Toch bestaan van de meeste
symbolen enkele, soms zeer verschillende variaties. Ook dragen sommige symbolen meerdere
interpretaties, omdat ze kunnen worden geassocieerd me
Zoals in vele symbolen, wereldwijd, zijn er bepaalde constructieve elementen die geregeld
voorkomen in adinkra’s. Vaak zijn dit geometrische figuren of spiralen, die in een rege
en symmetrisch patroon aan elkaar werden gezet. Sommige symbolen zijn een gestileerde
weergave van gebruiksvoorwerpen, planten of dieren.
Het is mogelijk een uitgebreide analyse uit te voeren van de morfologie van d
weerspiegelden ze ook spreekwoorden, die in het d
fische en morele waarden.” (O 2002:205)
Er
(
w
12 In totaal vermeldt hij 53 symbolen, waarvan er enkele meerdere keren voorkomen, in een andere variatie.
Voor een volledige lijst, zie bijlage 3.
23
p g ik me af of we de symbolen d
re rpen kunnen beschouwen.
ubliceren, vraa ie niet werden vermeld door RATTRAY als
centere ontwe
Hieronder zal ik enkele van de bekendste adinkra’s overlopen. Daarbij zal ik vermelden welke
varianten er bestaan, of de verschillende bronnen dezelfde verklaring geven en welke
spreekwoorden of gewoonten er bijdragen tot de betekenis van het teken. Volgens WOUTERS
(1993) kan er een opdeling gemaakt worden tussen de meer symbolische adinkra’s en de
eerder representatieve, maar zelf wil ik stellen dat de laatste groep eveneens zijn betekenis
krijgt ingegeven door een volkswijsheid of gezegde. Het is immers ook mogelijk om nieuwe
betekenissen te geven aan bestaande symbolen door er een ander spreekwoord aan te
koppellen (NYAME, OWUSU-ANSAH). Op deze manier kunnen ook de oudste der symbolen een
hedendaagse invulling krijgen.
ANTUBAM (1963: 157-160) deed eveneens onderzoek naar het samengaan van spreekwoorden
en adinkra’s, en vermeldt enkele gezegden waarvan ik het symbool niet heb kunnen
terugvinden.
“[…] any image seen enough has the ability to become a recognised symbol. The meaning of a symbol can
also change or the symbol can remain the same and what it represents change with time.”
(DJAMPIM 1992:8)
In onderstaande lijst wordt af en toe verwezen naar een website waarvan ik informatie heb
kunnen halen. Daarbij geldt volgende sleutel:
website 1 = http://www.welltempered.net/adinkra/htmls/adinkra_index.htm website 2 = http://www.library.cornell.edu/africana/Writing_Systems/Adinkra_page1.html
Adinkrahene (de Koning van de Adinkrasymbolen)
Nana BANYI AMPA, de okyeamehene ofte chief linguist / spokesman van Sunyani, vertelde me
dat er in elk chiefdom mensen worden aangesteld die verantwoordelijk zijn voor bepaalde
activiteiten of voorwerpen. Zelf is hij okyeamehene (okyeame = raadgever, ɔhene = koning).
Daarnaast is er bijvoorbeeld een safoahene of ‘sleutelkoning’ (safoa = sleutel), die zijn chef
overal volgt, voor hem de deuren moet openen en verantwoordelijk is voor het bewaren van
alle sleutels van het paleis. Op een vergelijkbare manier is de adinkrahene het hoofd van de
adinkrasymbolen. Het teken wilt de mensen wijzen op hun verantwoordelijkheden: iedereen is
voor iets verantwoordelijk.
24
RATTRAY (1927:266) geeft niet zo veel u
b
itleg over de symbolen die hij aanhaalt. Hij vermeldt
eide variaties als symbool nr. 21 en 34, maar maakt hierbij geen onderscheid in betekenis
en sluit zich aan bij de algemene beschrijving van dit teken als ‘koning’ van alle adinkra’s.
Als
De naam v
Gya zitten waar dit teken voor staat
(FAÏ -NZUJI 1996b:37, Kingsford NYAME).
s ncentrische cirkels, vormt de basis van alle
dinkraprints (GLOVER 1992, ABBIW s.d.:45) en heeft een belangrijke inspiratiebron geleverd
voor de ontwerpen van de andere symbolen (AGBO 2006:43). In tegenstelling tot de tweede
aan een
zien de twee
‘varianten’ namelijk als geheel verschillende symbolen met een eigen betekenis.
ng van een ander teken. Ik denk dat
we hierdoor kunnen veronderstellen dat bovenstaande motieven als variant van hetzelfde
ls ze nog jong
, de grote okro’s waarnaar hier wordt verwezen zijn in feite overrijp. Volgens NYAME zou
het symbool van de grote okro gebruikt worden op de begrafenis van zeer oude mensen en
n hoge leeftijd. Hij vermeldde er nog bij
at op dit soort afscheidsvieringen meestal wit wordt gedragen in plaats van rood of zwart,
omdat men wilt vieren dat de overledene zo lang bij hen is mogen blijven. Een Nederlands
spr ood”
(Als
Tus :211) een
betekenisverschil bestaan. Terwijl de eerste verwijst naar grootmoedigheid, standvastigheid &
de
‘koning’ der symbolen is dit natuurlijk één van de belangrijkste van de adinkramotieven.
an het symbool verwijst rechtstreeks naar de historische koning Adinkra van
man, die naar verluid alle goede eigenschappen zou be
K
De eer te variant, die bestaat uit drie co
a
variant, waarbij de middelste cirkel is vervangen door vier stippen, zou deze echter zelden
worden gebruikt als stempelmotief (GLOVER 1992, e.a.). Het tegengestelde is echter waar.
Uit de observaties die ik gedaan heb in Ghana eerder dit jaar, blijkt dat de eerste variant het
vaakst voorkomt op stoffen, gedrukt of gestempeld. Dit zou te wijten kunnen zijn
subtiel betekenisverschil tussen beide. Enkele onderzoekers en contactpersonen
De tweede variant wordt door sommigen ook wel Nkruma Kese (grote okro) genoemd, omdat
ze lijkt op een dwarsdoorsnede van een okro13. RATTRAY (1927:265) vermeldt echter ook een
symbool met deze naam, maar dat doet hij ter verklari
mogen beschouwd worden, en dat de oorspronkelijke Nkruma Kese door velen niet meer
gekend is. RATTRAY (1927:265) geeft enkel een vertaling van de naam, geen betekenis,
daarom wil ik hier even over uitweiden. Okro’s kunnen enkel worden gegeten a
zijn
symbool staan voor de zegen van het bereiken van ee
d
eekwoord dat hierbij zou kunnen aansluiten is “Klein is de rouwe valt de oude koe d
oude mensen sterven is het verdriet minder).
sen de twee varianten van de Adinkrahene zou volgens OWUSU (2002
zorgvuldigheid, wat belangrijke eigenschappen zijn voor een koning (of ɔhene), zou
tweede tekening staan voor grootsheid en de verspreiding ervan in de vier windrichtingen.
De wetenschappelijke naam van deze 13 plant is Hibiscus Esculentus. Voor afbeeldingen, zie bijlage 4.
25
Ondanks de belangrijkheid van de Adinkrahene zijn de meningen dus verdeeld over zijn
exacte betekenis: in de meeste gevallen wordt echter verwezen naar grootsheid, charisma en
leiderschap (beide websites, GLOVER 1992, OWUSU 2002, AGBO 2006:43). Hierbij wordt vaak
an,
de
an zijn, en symboliseren de vier stippen (of soms ook ruiten)
de levensschenkende kracht van de zon. Deze interpretatie verwijst naar de traditionele
de
an en is de moeder van Nyankopon, de zon, die almachtig en mannelijk was.
Een derde entiteit, die het triumviraat compleet maakt is Odomankoma, de broer van Nyame
en voor
Ook GBO (2006:43) legt een verband tussen het cirkelmotief en spiritualiteit, maar hij gaat
niet verder in op het traditionele geloof. Wel zegt hij dat “in Ghanaian traditional symbolism,
h
sanctity or holiness.”
cirkels een pan-Afrikaans symbool is. Zij geeft het verschil aan tussen de betekenis die eraan
ordt gegeven in Centraal Afrika met die van de Akan. De West-Afrikaanse verklaring, die ze
heeft overgenomen van NIANGORAN-BOUAH (1984), spreekt over (Koninklijke) autoriteit, macht
en het spreekrecht van een vooraanstaand persoon. In Centraal Afrika zou een vergelijkbaar
teken mbo neens voor het woord
van een vooraanstaande (FAÏK-NZUJI 1996a:216-217), waardoor de link gelegd wordt met
gesteld dat het symbool om deze reden enkel gebruikt mag worden door chiefs of mensen
met leiderscapaciteiten. Daarnaast zou het symbool echter ook andere mensen moeten
aanzetten tot het opnemen van verantwoordelijke en inspirerende functies (AGBO 2006:43,
Nana BANYI AMPA).
Het RMLV (1954) geeft een heel andere verklaring van de symbolen. De drie cirkels van de
eerste variatie zouden een weergave zijn van de maan en de zon: de buitenste is de ma
waaruit de zon en de ‘kra’ geboren zijn. In de tweede variatie staat de buitenste cirkel voor
hemel, waar maan en zon deel v
religie van de Ashanti, waarin Nyame en Nyankopon, waarvan de namen nu beiden verwijzen
naar de Christelijke God, nog twee afzonderlijke entiteiten waren: Nyame stond voor
vrouwelijke ma
vader van de Akan (DANQUAH 1952:362).
A
God’s appearance, presence, and activities are often expressed in terms of, or associated wit
the ‘circle’ which is known to be the symbol of
FAÏK-NZUJI (1996a:216-217, 1996b:37) maakt duidelijk dat het motief van de concentrische
w
sy ol staan voor God, harmonie, orde en perfectie, maar eve
AGBO (2006) en het RMLV (1945). Deze verbinding tussen circulaire vormen en spiritualiteit
mag waarschijnlijk als een universeel Afrikaans idee beschouwd worden.
Dame-dame
Dit symbool geeft een populair bordspel weer dat sterk lijkt op dammen (GLOVER 1992).
Omdat het spelen ervan een zekere competentie veronderstelt, verwijst dit teken naar
26
intelligentie, listigheid en genialiteit (OWUSU 2002:215, website 1) en benadrukt het belang
van resoluutheid en redelijkheid in het nemen van beslissingen (AGBO 2006:32).
Het spel is echter meer dan het tactisch verzetten van de houten speelstukken (YANKAH
1989:126). Zowel AGBO als YANKAH beschrijven de ruimere context van het damspel.
Het spel wordt net als hier gespeeld door twee personen, en is naast het traditionele ɔware
en het later ingevoerde ‘mens-erger-je-niet’ zowat het populairste gezelschapsspel in Ghana.
In sommige gevallen leidt deze populariteit zelfs tot een verslaving bij de spelers. Traditioneel
omen.
el
eugen te
trainen en minder snel ten prooi te vallen aan afleidingsmanoeuvres, of om hen te
wordt het gespeeld op een centrale plek van de wijk of in de schaduw van een paar b
Het is de gewoonte om tijdens het spelen de tegenstander te plagen met beledigingen en
gevatte opmerkingen om zo zijn concentratie te verstoren. Meestal gebeurt dit met een
komische noot, satire, of aan de hand van spreekwoorden die tijdens het verloop van het sp
van toepassing zijn volgens een speler of toeschouwer.
“[Dame is] the best known game that attracts proverb use among the Akan.” (YANKAH 1989:126)
Het dame-dame symbool kan worden gebruikt om mensen aan te moedigen hun geh
waarschuwen voor spelverslavingen en dergelijke (AGBO 2006:32). Daarnaast kan de
afbeelding van het damspel ook symbool staan voor spreekvaardigheid en een vakkundig
gebruik van spreekwoorden (YANKAH 1989:126).
ɔhene Aniwa (In the King’s eye)
Bijhorend Spreekwoord: ɔhene aniwa yε mienu pε, nso ohunnu beεbiara.
Engelse Vertaling: The King’s eyes are only two, but he sees everywhere.
(AGBO 2006:30)
Hiermee wordt verwezen naar de alomtegenwoordighe
“De ogen van de koning zien alles.”
id van de koning in zijn machtsgebied
(O 2002:208), en volgens sommige onderzoekers (o.a. RMLV 1954) ook naar de gunsten
leidinggevende positie symboliseren. Hij legt uit dat een traditionele koning door trouwe
onderdanen, echtgenotes, sub-chiefs en personeel op de hoogte werd gehouden van wat
gebeurde in zijn rijk. In bovenstaand spreekwoord worden al deze mensen symbolisch
voorgesteld als de ‘ogen’ (aniwa) van de koning.
WUSU
die de koning kan verlenen. Voor AGBO (2006:30) verwijst het woord ɔhene oorspronkelijk
enkel naar de koning, maar zou het in een hedendaagse context alle personen met een
27
Omdat op deze manier niets kan verborgen blijven voor de koning, kan het teken gebruik
worden als waarschuwing voor mensen met slechte intenties (AGBO 2006:30).
Dit teken zou zijn oorsprong niet hebben gekend aan het hof van Gyaman. Toch is het zeer
bekend als adinkra en wordt het vaak gebruikt. Nana BANYI AMPA vertelde in een interview dat
wanneer de Ashantihene werd gevangen genomen door de Britten een gestileerd soort oog
stond afgebeeld op
t
het kleed van deze koning. Dit symbool werd later toegevoegd aan de
adinkrasymbolen.
Anders dan de andere onderzoekers, geeft AGBO (2006:6,30) deze uitleg bij het symbool van
de Fofoɔ-plant (in deze lijst het volgende symbool) en omgekeerd. Zoals u kan zien, is er
weinig verschil tussen beide in design, waardoor een vergissing zeker niet is uitgesloten.
Fofoɔ
Bijhorend spreekwoord: Sε nea fofoɔ pε ne sε gyinantwi aba bidiε.
ij het afvallen, wat
beurt bij andere planten zoals de gyinantwi. De afbeelding van het foofoo-zaad is
,
heid van sommige
mensen.
Engelse vertaling: What the fofoo plant wants is that the gyinantwi seeds would turn black.
(GLOVER 1992, AGBO 2006:6)
De foofoo-plant wordt gezien als heel jaloers. Zijn zaden worden zwart b
niet ge
bijgevolg een waarschuwing voor jaloezie en nijd (GLOVER 1992, OWUSU 2002:211, website 1)
en wil de mensen leren om gelukkig te zijn met wat ze hebben (AGBO 2006:6).
Zoals eerder vermeld, geeft AGBO (2006:6,30) bij deze tekening de uitleg van ɔhene aniwa, en
omgekeerd.
FAÏK-NZUJI (1996b:83) geeft in haar boeken enkel een betekenis voor de symbolen, maar
geen verklaring over de oorsprong. Naast jaloezie ziet zij eveneens begeerte en zin als
verklaring van dit symbool. Ze verwijst net als AGBO (2006) naar de slecht
28
Ananse ntontan (spinnenweb)
Dit teken lijkt enkel vermeld te worden op adinkra-gerelateerde websites (1 en 2) en niet in
boeken en artikels over adinkrasymbolen. Het zou verwijzen naar Ananse, de spin uit
literatuur, en staat symbool voor wijsheid, creativiteit en de complexiteit van het leven.
De okyeamehene van Sunyani, Nana BANYI AMPA blijkt het teken wel te kennen en verwijst in
zijn uitleg eveneens naar de volksverhalen. Hij haalt aan dat de spin in vele gevallen wordt
gezien als een verraderlijk en sluw dier, vergelijkbaar met de vos in Europese fabels. Hierd
kan het teken dienen als een waarschuwing voor gevaarlijke plaatsen of de aanwezigheid
verraders of leugenaars.
“when you go to some places where you can see this symbol, you ju
de
oor
van
st have to know that that place, is sort
of not safe for you. [...] this animal, because of the way it is, it portrays lies in our Ghanaian culture.”
Kɔdeε mmɔwerεwa (Arendsklauwen)
Er bestaan veel Akan spreekwoorden over spinnen, die hierbij kunnen worden gegeven, maar
de oude man kon er zich helaas geen herinneren tijdens ons gesprek.
De linksd ende variant op de swastika staat voor gehoorzaamheid en dienstvaardigheid
alde dienaressen
eft een iets andere
e variant, waar ook DANQUAH (1952:360) zich in kan vinden:
De vier elementen (vier ‘wassende manen’) zouden samen de baan van de maan uitbeelden,
vrouwelijkheid. Wanneer deze vrouwelijke variant werd
aangebracht bij mannen of op hun bezittingen, was dit een teken van verraad (RMLV 1954).
wel verbeeld met een swastika, maar dan
een rechtsdraaiende. Deze zou als haarsnit gedragen zijn door de ɔbrafoɔ of beulen van het
raai
(GLOVER 1992, OWUSU 2002:213). Het zou het kapsel voorstellen van bepa
van de queen-mother, en tevens hun kammen sieren. Het RMLV (1954) ge
invulling voor dez
wat een opperste verbeelding is van
RATTRAY (1927:265) en ANTIRI (1974:34) vermelden een ander naam voor dit vrouwelijke icoon:
Ntontimsefo Pua (Nkotimsefo zijn de dienaressen van de queen-mother, Pua staat voor
‘kam’). Onder de naam Kɔdeε mmɔwerεwa, toont RATTRAY (1927:267) een heel andere
figuur, die u hiernaast kunt zien. Jammer genoeg geeft hij geen verdere verklaring van
de betekenis.
Volgens AGBO (2006:49) worden de arendsklauwen
29
hof. Het teken stond symbool voor hun behendigheid in de executie van verraders. Omdat
deze vaardigheid in zekere zin te vergelijken is met die van een arend die jaagt op een prooi,
werd ze gesymboliseerd door de open klauwen van deze machtige vogel.
Gye Nyame (Except God)
Bijhorend spreekwoord: Abɔdεe santen yi firi tete; obi nnte ase a, onim n’ahyease,
obi nntena ase nnkosi nawie yε gye Nyame.
Engelse vertaling: The great panorama of creation originated from the unknown past; no one
lives who saw the beginning, no one lives who will see its end, except God.
NTUBAM 1963:160, AGBO 2006:22)
Over dit ontzettend bekende en vaak voorkomende teken zijn alle bronnen het eens dat het
verwi lmachtigheid en de onsterfelijkheid van God (Nyame). Het brengt de
boodschap niets te vrezen, behalve God. Ook al vóór de introductie van het Christendom in
uo Nyame en
erwees, maar tegenwoordig wordt het voornamelijk gebruikt in
stelijke context. Volgens FAÏK-NZUJI (1996a:218-219, 1996b:42) zou het niet enkel
people” e 1)
ogste der adinkra’s. Tijdens mijn laatste verblijf in Ghana (2009) viel me op dat
dit door veel, voornamelijk Christelijke, Ghanezen ook als belangrijkste symbool beschouwd
lde,
olen”.
AMPA beschreef tijdens ons gesprek enkele mogelijke situaties waarin dit
belangrijke symbool traditioneel gebruikt kan worden:
anneer een koning of chef het draagt op zijn kleren wijst dat bijvoorbeeld op een zeker
gevoel van onschendbaarheid. Het is namelijk enkel God die hem uit zijn machtspositie kan
verwijderen. Via een vergelijkbaar vertrouwen in God kun je iemand met slechte intenties
duidelijk maken dat je niet bang van hem bent, God zal namelijk beslissen wat er met je
gebeurt, hij niet. Daarnaast kan bovenstaand teken ook worden gebruikt om iemand een
(A
jst naar de a
Ghana, kende de Akan een almachtige God. Eerder vermeldde ik al het d
Nyankopon (pagina 26), waarvan de laatste oppermachtig zou zijn geweest. Het is naar hen
dat dit teken oorspronkelijk v
een Chri
gebruikt worden door de Akan, maar gemeenschappelijk zijn aan verschillende West-
Afrikaanse culturen.
“This unique and beautiful symbol is ubiquitous in Ghana. It is by far the most popular for use in
decoration, a reflection on the deeply religious character of the Ghanaian (Websit
Waarschijnlijk door het veelvuldig gebruik van dit symbool, promoveert OWUSU (2002:206)
het tot allerho
wordt omdat het hun geloof en vertrouwen in God weerspiegelt. Zoals ik eerder al aanhaa
spreken sommige mensen zelfs over “Gye Nyame symbolen” in plaats van “adinkrasymb
Nana BANYI
W
30
behouden reis te wensen. In dat geval zal het als boodschap uitdragen dat God hem zal leiden
op zij w
e
zou
hebben uitgebeeld. Om hun stelling te staven verwijzen ze naar de gebalde vuist die op de
). Eén van de favoriete symbolen van Kingsford Nyame is zo’n nieuw
ontwerp (te vinden in OWUSU-ANSAH 2002:3-4), en “(only) God will make me great”,
“Ny
van
sommigen ooit de knokkels van twee vuisten zouden hebben voorgesteld,
n eg.
Zowel Kingsford NYAME als MONAK (1997:84), proberen op een artistiek-etymologische manier
te verklaren waarom het symbool de vorm heeft die het heeft. Beide stellen dat het huidig
teken een verdere evolutie is van de oorspronkelijk tekening die twee gestileerde vuisten
oude bankbiljetten stond, met de woorden “Gye Nyame” als bijschrift.14
Ook nu evolueert dit populaire teken, en worden er via soms kleine ontwerpveranderingen
betekenisuitbreidingen bij gegeven. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in het boekje van
Nana OWUSU-ANSAH (2002
ame beye me Kese” in Twi. Qua design lijkt het nieuwe teken een combinatie te zijn
Gye Nyame en de Adinkrahene. De middelste uitstulpingen, die volgens
werden vervangen door drie concentrische cirkels (zie afbeelding hiernaast).
εsε ne tεkrεma (Tanden & Tong)
Bijhorend spreekwoord: Wonnwo ba ne se.
Engelse vertaling: We improve and advance. (GLOVER 1992)
n
vriendschap,
Dit is waarschijnlijk slechts één van de vele mogelijke gezegden hierbij. Verschillende bronne
geven namelijk een andere betekenis voor dit symbool. Volgens GLOVER (1992) staat het voor
vooruitgang en ontwikkeling, op website 1 wordt het gelezen als een teken van
afhankelijkheid en de belangrijkheid van samenwerking. AGBO (2006:15) en Nana BANYI AMPA
geven een spreekwoord dat aansluit bij deze tweede betekenis:
Bijhorend Spreekwoord: εsε ne tεkrεma mmpo ko.
Engelse Verklaring: Even though the teeth and the tongue (sometimes) fight,
nobody settles it for them, they settle it for themselves.
Hoewel de tong soms wordt gebeten, kan hij zich niet scheiden van de tanden. Daaro
moeten de “conflicten” tussen deze twee ter plaatse worden opgelost. Het symbool van d
tanden en de tong ijvert ervoor dat ook de
m
e
conflicten tussen mensen op eenzelfde manier
van de late jaren 1980 en het begin van de jaren ‘90 gecombineerd met ander slagzinnen,
14 Deze vuist is te vinden op het briefje van 5000 cedi uit 1996, en wordt op de biljetten
zoals “For the Nation” (50 cedi), “Get involved” (100 cedi), en “[...] and Truth” (200 cedi).
31
zouden worden beslecht. We zouden dus allen een voorbeeld moeten nemen aan het
vredevolle samenleven van de tanden en de tong (AGBO 2006:15, Nana BANYI AMPA).
Terwijl BANYI AMPA, ABBIW (s.d.:55) en website 1 spreken over eenheid en samenwerking in
lle mogelijke menselijke relaties, legt AGBO (2006:15) meer de nadruk op een
huwelijkssituatie. Voor hem staan de tanden symbool voor de hardheid van de man, en de
tong voor het zachtaardige karakter van de vrouw.
“The proverb advises couples to complement each other in all aspects of marriage. It also encourages
in every
human relationsh .”
stileerde mond vo
n de tong. OWUSU (2002) vermeldt dit symbool niet.
a
harmony and interdependence among people. It acknowledges that there will be disagreements
ip (AGBO 2006:15)
Volgens DJAMPIM (1992:19) zou het bovenstaande een louter representatieve tekening zijn die
een ge orstelt. Zoals u ziet, blijken er nochtans mogelijkheden te zijn voor
metaforisch gebruik van de tanden e
Biribi wɔ soro
Bijhorend spreekwoord: Nyame, biribi wɔ soro na ma embεka me nsa.
Engelse vertaling (1): God, there is something in the heaven, let it reach me.
Engelse vertaling (2): Oh God, everything which is above, permit my hand to touch it
(GLOVER 1992, ANTUBA
.
M 1963:159, PRUSSIN 1980:61, AGBO 2006:26)
Dit teken zo t
voorbijgaan zou hij het bijhorende spreekwoord enkele malen uitspreken terwijl hij bepaalde
nader beschouwen volgens AGBO (2006:26), kunnen we stellen dat het woord “iets” (biribi) in
r men
van mogelijkheden om als mens te
en
en
de
lucht verder te dansen. De gewone mensen die dit zagen gebeuren, werden op deze manier
u aan de deur van het paleis van de Ashantihene hebben gehangen. Bij he
lichaamsdelen aanraakte.
De verschillende bronnen beschrijven dit als symbool van hoop en vertrouwen in God.
Aan de hand van het spreekwoord worden mensen aangemoedigd optimistisch te blijven, en
eventueel te bidden in moeilijke tijden (AGBO 2006:26). Wanneer we de aanwezige metaforen
het spreekwoord verwijst naar de goedheid en genade van God, terwijl de hemel waa
over spreekt symbool staat voor een onuitputtelijke bron
kunnen groeien, in alle betekenissen van het woord.
Nana BANYI AMPA vertelt een heel ander verhaal. Hij heeft het over de traditionele priesters
hun manieren om te bidden. Wanneer ze al dansend converseerden met hun Goden, zoud
sommigen van hen in staat zijn geweest om van de grond los te komen en als het ware in
32
bevestigd in hun geloof in het bestaan van God, en in de macht van de fetisj. Dit symbool zou
traditioneel enkel gebruikt mogen worden door machtige mensen.
Nkɔnsɔnkɔnsɔn
Bijhorend spreekwoord: Yεtoatoa mu εe nkɔnsɔnkɔnsɔn. Nkwa mu a, yetoa mu,
in
bool voor de
Website 1). Het
ald: enerzijds
duidt dit op een familierelatie, anderzijds kan het ook een clan of symbolische afstammingslijn
anduiden. Metaforisch gebruikt kan de betekenis verbreed worden naar alle vormen van
menselijke relaties (OWUSU 2002:208) tot zelfs de relatie tussen de levenden en de doden of
voorouders (AGBO 2006:21, ABBIW s.d.:54) of een volledige gemeenschap (AGBO 2006:21).
Volgens BAN I laties, maar eveneens voor de
appreciatie van de dingen die je verwanten voor je doen. Ter verduidelijking vertelt hij een
ger en zijn schoonmoeder. Deze vrouw zou niets
, hoewel hij vaak grote
prooien voor haar meebracht. Wanneer haar dochter scheidt, lijkt de moeder haar nieuwe
lg
die hieruit voortvloeien
(AGBO 2006:21)
n
becomes weak, it c are intere
and [they] are constantly protecting the well-being of the living.” (AGBO 2006:21)
in
de schakel (zoals de tekening hiernaast). Dit zou een variant kunnen zijn, of een
d ring
ver bool, en
Owuo mu a, yetoa mu; abusua mu nnte da.
Engelse vertaling: We are linked together like a chain. We are linked in life, we are linked
death, man who share a common blood relation never break away from one another.
(ANTUBAM 1963:160, GLOVER 1992, AGBO 2006:21, Nana BANYI AMPA)
De tekening stelt de schakels van een ketting voor (RMLV 1954) en staat sym
verbondenheid van mensen (GLOVER 1992, ANTUBAM 1963:159, ABBIW s.d.:54,
woord “abusua” uit het spreekwoord kan op meerdere manieren worden verta
a
Y AMPA staat dit symbool niet enkel voor re
verhaal over de slechte relatie tussen een ja
geapprecieerd hebben van wat haar schoonzoon voor haar deed
man beter te kunnen verdragen: de kleinste dieren die hij meebrengt, vindt ze al geweldig. In
dezelfde lijn als dit korte verhaal, voegt OWUSU (2002:208) nog toe dat in alle relaties een
wederzijdse verantwoording en samenwerking noodzakelijk is. Nkɔnsɔnkɔnsɔn staat bijgevo
niet enkel voor eenheid, maar ook voor de verantwoordelijkheden
“The strength of a chain is dependent on the individual metal rings linked together. When one u
auses a break in the chain. This signifies the belief that the ancestors
it
sted in,
FAÏK-NZUJI (1996a:101, 1996b:86) heeft in haar symbolenindex een teken opgenomen dat
sterk gelijkt op nkɔnsɔnkɔnsɔn, maar platliggend wordt voorgesteld met twee witte ruitjes
an er West-Afrikaans symbool dat dezelfde invloeden heeft gekend. Als verkla
wijst ze naar vrede, wat slechts vaag een link heeft met het bovenstaande sym
33
meer verwant lijkt te zijn met Pempamsie (het volgende symbool in deze lijst), dat do
sommigen (o.a. Mr. SEKYERE) als symbool voor vrede wordt aanzien en gebruikt.
or
Pempamsie - Mbomdwan (that which will not crush)
Bijhorend spreekwoord: Pempamsie see, bebirebe ahooden nne koroye,
Oman si mpma dua dadebo a, Eko ekoterenee.
else vertaling: The strength of the
Eng many lies in unity, for once a people are resolved in
unity, nothing stops them reaching their target.
at
er mee samengaat. Bovenstaand spreekwoord wijst op de kracht en onverwoestbaarheid van
en samenwerkende gemeenschap, op standvastigheid en bereidheid om moeilijkheden te
overwinnen (ANTUBAM 1963:163, GLOVER 1992, Website 1).
AGBO NYAME geven een andere verklaring. Volgens hen heeft de naam
van het symbool (Pempamsie) een spreekwoordelijke betekenis, en kan het vertaald worden
ief you
are ai , why sho te, wh e apart? n’t we come together and stop
EKYERE
ls teken, als kracht. Wie zich wil afzonderen zal zijn
(ANTUBAM 1963:163, GLOVER 1992, SEKYERE)
Bij dit teken zijn meerdere interpretaties mogelijk, afhankelijk van het gekozen gezegde d
e
(2006:20) en Kingsford
als: Sew it for preservation.
“If you are united, and you come together, you can forge ahead and fight! the multitude, and the ch
ming. So uld we segrega y should we b Why do
bickering and backbiting? [...]” (Mr. S , persoonlijke communicatie 2009)
OWUSU (2002:219) geeft dezelfde verklaring, maar een ander spreekwoord:
Een bezem gebonden met banden van bloed, trouw en zorg van de een voor de ander. Een
kleed in vele kleuren, genaaid a
dwergkracht zien breken, zijn schoonheid versnippert, incompleet
Gek genoeg geeft ze de naam Pempamsie en deze uitleg bij een ander symbool (namelijk het
volgende in deze lijst: Hye Wonnye), terwijl ze bij bovenstaande tekening van Pempamsie
geen naam noemt en enkel zegt dat het staat voor standvastigheid en bereidwilligheid.
34
Hye wonnhye
Het bijhorende spreekwoord is de naam van het symbool zelf: Hye wonnhye
Engelse vertaling (1): Burn, you do not burn. (AGBO 2006:37)
Engelse vertaling (2): He who burns be not burned. (GLOVER 1992, Nana BANYI AMPA)
Over de herkomst en betekenis van het gezegde lijken echter verschillende verklaringen te
sters
ɔmfo) die tijdens bep r met blote voeten op
endurance.” (Agbo 2006:37)
n geval
geeft
ou
ik aan de hand van haar vertaling als “Il y a quelque chose au paradis.” willen stellen dat ze
een ander, maar enigszins vergelijkbaar symbool voor heeft.
circuleren. Eén van de mogelijkheden is dat het verwijst naar de traditionele prie
(Ak aalde rituelen in trance geraakten en daardoo
‘vuur’ of hete kolen zouden kunnen dansen. Aan de hand van deze verwijzing zou het teken
zijn ‘lezers’ moeten inspireren om te volharden en moeilijkheden te overwinnen (AGBO
2006:37, website 1).
“[...] because they are ‘fire proof’, they dance without burning their feet, clothes and other parts of their
body. In the same way, other people become hardened to hurt, and hardship through long exposure and
GLOVER (1992) geeft een andere mogelijkheid, waardoor het symbool zou staan voor
vergevingsgezindheid - “turn the other cheek”. Een derde interpretaties wordt gegeven door
Nana BANYI AMPA, hoewel ze enigszins samenhangt met de betekenis van GLOVER (1992).
Volgens hem zou dit symbool pleiten om goed te doen in ruil voor iets goeds, en in gee
kwade intenties te koesteren.
Zoals hierboven vermeldt, lijkt OWUSU (2002) twee symbolen door elkaar te mengen, en
ze bij deze tekening de uitleg van Pempamsie.
FAÏK-NZUJI (1996b:61) beschrijft dit teken als een West-Afrikaans symbool van hoop. Toch z
Dwannimmεn (Ramshorens)
Bijhorend spreekwoord: Dwannini ye asisie a, ode n’akorana na ennye ne mben.
Engelse vertaling: It is the heart and not the horns that leads a ram to bully.
(GLOVER 1992)
Dit populaire symbool verbeeldt de horens van een ram (o.a. RMLV 1954) en krijgt
verschillende betekenis toegewezen, afhankelijk van de zegswijze die erbij wordt
een
35
geïnterpreteerd. GLOVER (1992) opteert voor het bovenstaande, waardoor het teken zou
verwijzen naar verborgenheid, waarschijnlijk van bepaalde karaktertrekken.
ANTUBAM (1963:158) en AGBO (2006:7) vermelden een ander spreekwoord, dat de nadruk legt
op kracht, en dezelfde verklaring geeft als website 1 en BANYI AMPA:
Bijhorend spreekwoord: Dwanini ahoɔden nee namε n, wopan n’amεn a n a woayi no awie no.
Engels ertaling: The strength of the ram lies in its horns, once they are plucked off,
Volgens A (2006:7) staat de ram symbool voor nederigheid, en zijn hoorns voor kracht.
Deze metafoor van nederigheid zou voortkomen uit de observatie dat schapen zich, in
enstel , gemakkeli naar de slachtbank laten voeren. Het bovenstaande
teken krijgt er bijgevolg nog een betekenis bij. De uitleg van OWUSU (2002:210) is andermaal
eel, maar noch zij noch OWUSU
(2002) geeft een spreuk waar deze interpretatie uit voort zou komen.
e v
then it is caught in a trap.
GBO
teg ling tot geiten jk
redelijk verschillend van de andere onderzoekers, maar sluit deels aan bij het voorgaande.
Volgens haar staat dit symbool voor wijsheid en de bereidwilligheid om te leren, en in
sommige gevallen ook voor nederigheid. Ook FAÏK-NZUJI (1996a:20, 1996b:56) lijkt zich te
kunnen vinden in de betekenis van wijsheid, kennis en oord
Sunsum (de Ziel)
teken wordt niet door alle onderzoekers besproken, maar zou verwijzeDit n naar spiritualiteit
en de zuiverheid van de ziel (GLOVER 1992, OWUSU 2002:207, AGBO 2006:31).
e
len: een
itueel deel, dat enerzijds
ontstaan is uit de geest van de vader en anderzijds gegeven wordt door God. Dit spiritueel
n
en andere mogelijkheid wordt gegeven door Nana BANYI AMPA. De okyeame van Sunyani
verwijst naar dezelfde karaktervormende ziel als AGBO (2006), maar verklaart de oorsprong
van het teken met een populaire uitspraak. Wanneer iemand een krachtige uitstraling heeft,
kan van hem gezegd worden dat hij “een ziel heeft”. Op deze manier verwijst Sunsum niet
enkel naar het spirituele, maar ook naar de aardse uitwerking daarvan.
Een mogelijke oorsprong van dit spirituele symbool ligt in een mythe over de geboorte van d
mens (AGBO 2006:31). Elke nieuw menselijk leven zou gecreëerd worden uit twee de
biologisch deel, gevormd van het bloed van de moeder, en een spir
deel is de onsterfelijke ziel waar het bovenstaande teken naar verwijst. GLOVER (1992) heeft
het naast deze onsterfelijkheid ook even over reïncarnatie van de ziel, waarin sommige Aka
geloven.
E
36
FAÏK-NZUJI (1996b) heeft dit teken niet opgenomen in haar symbolenindex, hoewel ze wel een
aparte ca l” onderscheidt. tegorie over “de zie
Serewa - Sedye (Kaurischelpen)
eg
)
t deze ‘porseleinslakken’ en de ‘kolanoten’ twee varianten van zijn
van
Vol yeamehene van Sunyani, symboliseren de kauri’s de macht
van hun drager. Hoewel hij enkel spreekt over de traditionele gebruiken en opvattingen over
de echte schelpen, trekt hij zijn verklaring door naar het grafische symbool.
Dit symbool wordt eveneens maar door enkele onderzoekers aangereikt - vreemd geno
enkel door de Nederlandstaligen. Het RMLV (1954) geeft geen verklaring, maar vermeldt het
omdat het op hun nieuwe museumstuk - een adinkradoek - prijkt. Volgens OWUSU (2002:209
staat het - net als de gelijkaardige tekening van de vier kolanoten - voor overvloed.
Er is een mogelijkheid da
hetzelfde symbool.
gens Nana BANYI AMPA, de ok
De schelpen van de porseleinslak werden in the olden days voor verschillende dingen
gebruikt. Traditionele priesters konden er bijvoorbeeld de toekomst mee voorspellen,
en later werden ze een tijd gebruikt als betaalmiddel.
Bese saka (Kolanoten)
ze de rol van de landbouw,
handel, en industrie in zowel de economische groei van een land of gemeenschap, als in het
ijeen brengen van mensen (AGBO 2006:48, Website 1).
GLOVER (1992) vertelt, net als AGBO (2006:48) en BANYI AMPA, dat kolanoten zeer geliefd zijn in
Noor dat deze bittere noten gekauwd worden voor hun
stimulerende en geneeskrachtige werking, en dat er uit deze vruchten een bruinrode lederverf
Net als het symbool hier net boven staan deze gestileerde kolanoten voor welvaart en
overvloed (OWUSU 2002:211, Website 1). Tevens symboliseren
b
d Ghana. Waaraan AGBO nog toevoegt
kan worden gedistilleerd.
37
Ntesie - Mate masie (What I hear, I keep)
Bijhorend spreekwoord: Nyansa bun mu nne mate mε sie.
Engelse vertaling: In the depth of wisdom abounds knowledge and th
(ANTUBAM 1963:158, GLOVER 1992, AGBO 2006:19, Nana BANYI AMPA)
ought.
Alle onderzoekers zijn het er over eens dat dit teken symbool staat voor wijsheid en kennis.
AGBO (2006:19), NYAME en BANYI AMPA benadrukken hierbij ook de voorzichtigheid waarmee
men soms moet omgaan met de kennis die men opdoet. Het is soms wijzer om iets te
verzwijgen dan het verder te vertellen. Ook een Nederlands spreekwoord probeert ons
hetzelfde mee te delen: “Spreken is zilver, zwijgen is goud.”.
Me ware wɔ (Ik zal met je trouwen)
Bijhorend spreekwoord: (EN vertaling) No one rushes into the job of mixing the concrete for
uilding the house of marriage.
Dit teken wordt enkel vermeld op website 1, als symbool van toewijding. Omdat het sterk
gelijk inkra’s vond ik het toch het vermelden waard, ter vergelijking.
pagina 3).
b
t op enkele bekendere ad
Tijdens mijn veldwerkstudie bleek dat dit symbool jonger is dan vele andere. Het werd
ontworpen door Nana OWUSU-ANSAH, en is te vinden in zijn boekje uit 2002 (op
Kuntinkantan (Do not boast)
Over dit symbool zijn alle bronnen het eens: de naam zegt het zelf, het is een waarschuwing
voor hoogmoed en arrogantie (RATTRAY 1927, GLOVER 1992, OWUSU 2002:210, AGBO 2006:47).
Het staat voor trots en grootsheid (OWUSU 2002:210), maar tevens voor nederigheid en
). gedienstigheid (GLOVER 1992, AGBO 2006:47, BANYI AMPA
BANYI AMPA vertelt dat dit symbool te vinden is op de muren van het house of chiefs, de
vergaderruimte voor traditionele chefs. Alle mensen die hier samenkomen zijn namelijk
belangrijk, maar ze moeten weten dat hun macht steeds relatief is vergeleken met de
anderen. Daarom maakt men gebruik van Kuntinkantan.
38
Mpuanum - Nkotimsofo Puaa
ovenstaande tekening is een weerspiegeling van een traditioneel populaire haarsnit, die
waarschijnlijk toebehoorde aan priesteressen (GLOVER 1992, website 1), en oudere,
vrouwelijke stool bearers van de queen-mother (AGBO 2006:36). Het staat symbool voor de
verwa ht : trouw, waardigheid en oprechtheid (OWUSU
2002:211), daarnaast zou het ook respect uitdrukken voor personen met een hoge leeftijd
B
c e eigenschappen van deze vrouwen
(AGBO 2006:36).
In plaats van deze vijf cirkels, geven RATTRAY (1927) en het RMLV (1954) een linksdraaiende
swastika als symbool (cfr. Kotee Mmowererwa).
Nyame nnwu na mawu
Het bijhorende gezegde is eigenlijk de uitspraak van de Ashanti-held Bowu:
Bijhorend spreekwoord: Nyame nnwu na mawu.
doet.
oals duidelijk wordt uit het gezegde, wijst dit op de onsterfelijkheid van God, en het eeuwige
leven van de ziel van de mens (GLOVER 1992, OWUSU 2002:209, AGBO 2006:18, Website 1).
Hier kan nog aan worden toegevoegd dat het volgens het traditionele geloof van de Akan
noodz leven om na de dood als voorouder te kunnen
voortbestaan (AGBO 2006:18).
Nederlandse verklaring: Als God onsterfelijk is, zal ik alleen verdwijnen als hij dat ook
En als hij dat niet doet, zal ik het ook niet doen.
(GLOVER 1992, OWUSU 2002:209, FAÏK-NZUJI 1996b:79)
Z
akelijk was om voorbeeldig te
FAÏK-NZUJI (1996b:79) toont twee mogelijke versies van dit symbool: een witte met zwarte
rand, zoals hierboven, en een volledig ingevulde zwarte tekening.
Akoma ntoaso (verbonden harten)
Twee harten die met elkaar verbonden zijn, staan symbool voor akkoord (agreement),
menhorigheid en een goede verstandhouding in alle mogelijke menselijke relaties (GLOVER
1992, OWUSU 2002:208, AGBO 2006:46, website 1, FAÏK-NZUJI 1996a:212-213 en 1996b:21).
sa
39
Kramo bɔne
Bijhorend spreekwoord: Kramo bɔne amma yeannhu kramo
Engelse vertaling: We cannot tell the good from the bad because of pretence an
(G 1992)
papa.
d hypocrisy.
LOVER
iffi t for one to recogn
ni” verwijst naar Moslims. Toch
vraag ik me af of we “Kramo” in het spreekwoord helemaal mogen gelijkschakelen aan
Kramoni”. Zou dit symbool wijzen op de Islamitische invloeden die de adinkra’s hebben
gekend? Of is dit een gemakkelijke Christelijke interpretatie van een woord dat oorspronkelijk
een meer algemene betekenis had? Op deze vragen heb ik geen duidelijk antwoord.
Wat het ook moge zijn, dit symbool is een waarschuwing voor hypocrisie en verraad.
AGBO 2006 geeft een andere vertaling voor het bovenstaande spreekwoord:
The bad Muslim has made it d cul ise a good one.
Ook NYAME, en enkele anders Christelijke Ghanezen, spreken hier over “goede en slechte
Moslims”, wat enigszins logisch is aangezien het woord “Kramo
“
Daarover zijn alle bronnen het eens (o.a. OWUSU 2002:219, AGBO 2006:14, Kingsford NYAME).
Mpatapo (de knoop van verzoening)
Het probeert verzoening en wapenstilstand te verbeelden.
Dit teken lijkt enkel vermeld te worden op adinkra-gerelateerde websites (1 en 2).
Aban - Eban (de omheining)
fort,
0:61, GLOVER 1992, OWUSU
2002:219, Website 1) . AGBO (2006:56) legt uit dat rond de traditionele Fihankra’s of
ng
orm uiteenlopend, wat volgens
OWUSU (2002:219) te wijten is aan de verschillende weergaves. De eerste variant zou eerder
Deze twee totaal verschillende tekeningen zijn allebei een weergave van een stenen gebouw
(al dan niet met een omheining er rond). Voor sommigen is het eerder een paleis of een
voor anderen een huis met twee verdiepingen (PRUSSIN 198
compoundwoningen vaak nog extra omheiningen werden gezet als een dubbele beveiligi
tegen vijanden en wilde dieren.
De associaties die bij dit symbool gemaakt worden zijn en
40
een weergave zijn van een ommuurd woonhuis, wat gevoelens moet oproepen van zekerheid,
veilig id sluiten zich hierbij aan. De tweede variant
lijkt meer op een versterkte burcht of een kasteel, wat associaties zou oproepen met macht
he en liefde. GLOVER (1992) en Website 1
en autoriteit (website 2) die zich over de vier windstreken uitstrekt (OWUSU 2002:219).
RATTRAY (1927) vermeldt er nog bij dat deze tekening - hij spreekt enkel over de tweede
variant - oorspronkelijk alleen gedragen werd door de Ashantihene.
Nsaa (een soort van textiel)
Bijhorend spreekwoord: Nea onim nsaa na otɔ n’ago.
Vertaling (1): The one who knows the Nsaa blanket is willing to buy one even when it’s old.
Vertaling (2): He who does not know authentic Nsaa will buy the fakes.
De eerste mogelijke vertaling wordt gegeven door GLOVER (1992) en AGBO (2006:28), de
l van een
verwijst naar excellentie, prestatie en
GBO
zij de Fulani handel en enkel gekocht
n lange levensduur lieten toe dat ook
WUSU
andere is te vinden op website 1. Allen zijn het er over eens dat het nsaa-textie
ongelofelijk goede kwaliteit is, waardoor het symbool
kwaliteit. Ter aanvulling vertelt A (2006:28) dat het textiel in Ghana bekend raakte
dank aars. Door de hoge kostprijs werden nieuwe doek
door koningen en adel, maar de uitstekende kwaliteit e
armere mensen, tweedehands, van zo’n doek konden genieten.
O (2002:208) vult aan met de wetenschap dat dit teken kan worden uitgereikt als
erkenning van goede prestaties.
Fihankra (huis - compound)
PRUSSIN (1980:61) en het RMLV (1954) melden enkel dat dit symbool een weergave is van
een circular house.
Op e en van de ‘omheining’, brengt deze
gestileerde weergave van een huis (of compound) associaties mee van zekerheid, veiligheid
en vergelijkbare manier dan voornoemde tek
en geborgenheid (GLOVER 1992, OWUSU 2002:217, Website 1)
41
Op website 2 staat echter te lezen dat het verwijst naar broederschap & solidariteit.
AGBO 0 eide betekenissen, verwijzend naar de familiariteit van mensen die
een compound delen.
tten ren in vergelijking met gewone huizen, die Fifa genoemd werden. Volgens
hem staat deze tekening dus ook symbool voor rijkdom.
(2 06:29) vermeldt b
Een hele andere betekenis wordt gegeven door BANYI AMPA. Deze man vertelde dat Fihankra’s
ontze d duur wa
Kra pa - Mmusuyideε (dat wat ongeluk wegneemt)
Bijhorend spreekwoord: Kerapa ye Nyame ahobowa; okyirifi, ote see okera, okeram fi,
te see ope nti Nananom de no yi musu..
Engelse vertaling: Good fortune is part of the good. It taboos dirt like a cat,
and clears filth like a vulture. (ANTUBAM 1963:160)
Verkorte versie van het gezegde: Kra pa te s ra, okyiri fi. ε ɔk
Engelse vertaling: Sanctity, like a cat, abhors filth. (GLOVER 1992, AGBO 2006:34)
Het spreekwoord zegt eigenlijk genoeg: dit teken is een beetje vergelijkbaar met ons
‘klavertje vier’. Het staat voor geluk (RMVL 1954, ANTUBAM 1963:160, PRUSSIN 1980:61,
GLOVE 1 eerder religieuze interpretatie. Het symbool
zou mensen moeten aansporen om regelmatig te bidden en te biechten. Tevens zou het zijn
FAÏK-NZUJI (1996a:65, 1996b:56) geeft twee verschillende betekenissen. De eerste sluit aan
ij het bovenstaande. De andere zou een invulling kunnen zijn die in een ander Afrikaans land
aan hetzelfde teken wordt gegeven.
R 992, website 1). AGBO 2006:34 geeft een
‘lezer’ herinneren aan de aanwezigheid van God (OWUSU 2002:207, website 2).
b
Ofamfa - Hwε mu dua (maatstaf)
Bijhorend spreekwoord: Wose fa, na woamfa a, wonnhumu. Wohwehwe mu a, na woh
wopusu mu a na wote ne pampan.
Engelse vertaling: You miss the c
u mu;
hance of knowing the context of a thing, when you refuse to
take it upon a request. When you examine it, its content will be known.
You know the smell only when you shake it.
(ANTUBAM 1963:158, AGBO 2006:11)
42
Deze abstracte tekening is een ‘maatstaf’ voor kwaliteit. Ze staat symbool voor kritische
beschouwing en het streven naar perfectie (ANTUBAM 1963:158, OWUSU 2002, website 1 en 2
Volgens OWUSU (2002) en AGBO (2006:11) wil het aansporen om steeds te streven naar de
beste kwaliteit, zowel in productie als in menselijke relaties.
).
ls symbool voor perfectie en
kwaliteitscontrole wordt dit teken
gebruikt door het Ghana Standards
Board
producten aan te duiden. Rechts ziet u
GLOVER (1992) en RATTRAY (1927)
vermelden dit symbool niet.
A
, om de door hen goedgekeurde
enkele voorbeelden.
Af eelding 4.b 4 - Bordkrijt en chocolade met kwaliteitslabel.
Nkynkyim (Ohema nnkyinkyin)
ATTRAY
Volgens GLOVER (1992) verbeeldt het teken een mens die meerde
Over de betekenis van dit zigzagsymbool zijn niet alle onderzoekers het eens. Waar iedereen
echter mee akkoord gaat, is R ’s beschrijving van de tekening (1927) al houdt hij het bij
“twisted pattern”.
re rolletjes speelt en dus
meerdere gezichten laat zien. O (2002:217) beschrijft daarentegen een mens die bereid
rvullen, en meldt een zekere onverbiddelijkheid daarin.
AGBO (2006:50) probeert te verduidelijken door uit te leggen dat “kyin” zoveel betekent als
“verdraaien”. Het woordenboek van KOTEY (1996) verklaart het eerder als “dwalen” of
“rondwandelen”. Beide betekenissen wijzen er op dat GLOVER’s verklaring een etymologische
basis oor andere interpretaties.
n relaties (AGBO 2006:50). FAÏK-NZUJI sluit zich hierbij aan in haar beide
boeken van 1992. Nog een andere verklaring wordt gegeven op de tweede adinkra-
heden
Totaal anders, maar evenzeer etymologisch en zelfs historisch gefundeerd is de uitleg van
BANYI AMPA. In plaats van zich te focussen op het naamdeel “kyin”, weet hij dat de volledige
naam van dit symbool “Ohema nnkyinkyin” waarschijnlijk de oudste betekenis zal
WUSU
is zijn plichten onzelfzuchtig te ve
heeft, maar laten eveneens ruimte v
Eén mogelijkheid betreft naast de menselijke flexibiliteit eveneens hun zin voor initiatief, en
de dynamiek van hu
gerelateerde website. Daar spreekt men over de hardheid van mensen, en de mogelijk
die ze hebben om moeilijkheden te overwinnen (weerbaarheid).
43
blootleggen. Het woord “Ohema” staat voor de queen-mother, die een zeer belangrijk
inneemt in de Akan koninkrijken. Zonder haar kan er immers geen kroning plaatsvinden.
Deze dame mag nooit
e functie
alleen ronddwalen, maar moet steeds worden vergezeld door enkele
hofdames. Dit is niet alleen zo voor de ohema, maar als belangrijkste vrouw van het paleis,
heeft ze wel haar naam gegeven aan het symbool dat koningen en chefs er zou op moeten
wijzen er, voor hun eigen veiligheid, nooit alleen op uit te trekken.
Akoma (het hart)
Bijhorend spreekwoord: Nya akoma.
LOVER 1992, AGB 200
an de hand van b ing tot geduld en
verdraagzaamheid (GLOVER 1992, OWUSU 2002:213, AGBO 2006:40, ABBIW s.d.:55, Website 1).
de emoties van de mens
,
en kruis in.
Engelse vertaling: Take heart (and take patience) - Calm down.
(G O 6:40, ABBIW s.d.:55, Nana BANYI AMPA)
A ovenstaand gezegde geeft de hartvorm een aanmoedig
Men gelooft er namelijk in dat het hart verantwoordelijk is voor
(AGBO 2006:40), maar deels ook voor zijn karakter (Nana BANYI AMPA).
Op website 2 geeft men een eerder westerse verklaring voor het hartje: het zou staan voor
liefde & trouw. Deze tweede interpretatie wordt ook onderschreven door Kingsford NYAME
hoewel hij toch op de hoogte is van de andere betekenis.
Het RMLV (1954) vermeldt een variatie op dit symbool, namelijk een hart met e
Voor DJAMPIM (1992:19) is dit een representatie van een hart met weinig of geen symbolische
waarde.
Onyankopon adom nti biribiara beye yie (By God’s grace, all will be well)
Deze tweede hartvorm wordt enkel vermeld op Website 1, en zou symbool staan voor hoop,
geloof & voorzienigheid.
44
San k (Return and take it) ɔ fa
Bijhorend spreekwoord: Sε wo were fi na wosan kɔfa a yennkyi.
ays undo your mistakes.
t a taboo to return and take back what you forgot.
(PRUSSIN 1980:61, GLOVER 1992, AGBO 2006, ABBIW s.d., NYAME, BANYI AMPA, e.a.)
an eveneens worden gebruikt als verkorte vorm van het
pele opvolging van werkwoorden is, waarmee de
gkeren - gaan - nemen, het terugkeren om iets te
t terugkijken naar het verleden om er iets uit te leren
toekomst. (AGBO 2006:3) Om deze reden geeft OWUSU (2002:206) het
volgende als verklaring voor bovenstaand spreekwoord: Kijk naar je verleden, dan ken je je
t. Naast het belang om te leren van het verleden wordt met dit teken ook gewezen op
de mogelijkheid die een mens heeft om zijn fouten ongedaan te maken (PRUSSIN 1980:61,
GLO .:54, beide websites).
em
AÏK ZUJI 218-219,1996b:43) toont enkel de tweede en de derde versie van het
aar ze krijgen een su
symboliseren. Beide gaan terug op het bovenstaande spreekwoord.
n ook ik, wat
NTIRI (1974:34). In haar
Engelse vertaling (1):. You can alw
Engelse vertaling (2):. It is no
De naam van dit adinkrasymbool k
spreekwoord: San kɔ fa, wat een sim
betekenis meteen duidelijk wordt. Teru
gaan nemen dat je vergeten bent, of he
voor het heden of de
toekoms
VER 1992, OWUSU 2002:206, AGBO 2006:3, ABBIW s.d
AGBO merkt hierbij op dat “the proverbs seeks to dwell on the wisdom in acquiring knowledge
from the past and improving on th ”.
F -N (1996a:
symbool, m btiel betekenisverschil. Volgens haar staat de hartvormige
krul van de tweede versie voor het opdoen van ervaring uit het verleden, en diezelfde
hartvorm met toevoeging van een extra krul onderaan zou een zoektocht naar kennis
PRUSSIN (1980:61) vertelt dat dit teke kan gezien worden als een gestileerde hav
het totemdier was van de afstammingslijn van Oyoko.
Een alternatieve interpretatie van de omkijkende vogel komt van A
beschrijving van Akan kamversieringen koppelt ze dit symbool met volgend gezegde:
The chief sees everything, even what’s behind him, volgens hetwelk het Sankɔfa symbool een
vergelijkbare betekenis krijgt als Ohene Oniwa (pagina 27) .
45
Akokɔ nan (de kippenpoot)
Bijhorend spreekwoord: Akokɔ nan tia ba, na ennkum ba.
Nederlandse vertaling: Een hen trapt op kuikens, maar doodt ze niet.
(RMLV 1954, GLOVER 1992, AGBO 2006)
Dit spreekwoord doet het symbool verwijzen naar opvoeding en discipline. De hen wordt
voorgesteld als de ideale moeder, die haar kroost beschermt maar niet verwent (het RMLV
1854, ite 1).
“This represents the ideal nature of parents, being both protective and corrective. An exhortation to
mper them” (website 1)
t als een uitdrukking van een
meer algemene bescherming en barmhartigheid, maar evengoed voor discipline en
uit Nigeria, waar het
zou staan voor bescherming en de goedheid van God.
Webs
nurture children, but a warning not to pa
Zowel OWUSU (2002:207) als AGBO (2006:12) zien de kippenpoo
rechtvaardigheid. Daarnaast zou het teken ook verwijzen naar een geduldige leraar.
Het symbool van de kippenpoot is ook gekend in de rest van West-Afrika, niet enkel bij de
Akan. FAÏK-NZUJI (1996b:115) beschrijft het als een symbool van de Igbo
Funtunfunafu dεnkyεmfunafu (siamese krokodillen)
Bijhorend spreekwoord: Funtunfunafu, dεnkyεmfunafu, won ε furu bom, nso woredidi a na wor
Engelse v
eko.
ertaling: The siamese crocodiles have one stomach yet they fight over food when eating.
(GLOVER 1992, AGBO 2006:5)
Beide tekens zijn een variatie op hetzelfde thema: twee aan elkaar vergroeide krokodillen...
Dit gezegde fungeert als een oproep tot eenheid, solidariteit, democratie en
verdraagzaamheid (GLOVER 1992, OWUSU 2002:210, AGBO 2006:5, Website 1 en 2). Het moet
inies opzij te zetten (AGBO 2006:5).
HRISTENSEN (1958:235) vertaalt het spreekwoord als volgt: The lizard and the crocodile have
the same stomach-if one eats, the other should also get a morsel. Deze auteur legt de nadruk
op het clanverband tussen de hagedis en de krokodil. Het spreekwoord, en daardoor ook het
adinkrasymbool, wijst op de nood tot samenwerking en wederzijdse hulp tussen familie- en
clanleden.
mensen er aan herinneren dat het voor een goede samenwerking soms noodzakelijk is om
culturele verschillen en op
C
46
Nana BANYI AMPA wijst er op dat de naam van het symbool eigenlijk Dεnkεemfunafu
Dεnkεemfunafu zou moeten zijn, omdat er twee keer naar hetzelfde dier wordt verwezen.
Odεnkyεm (de krokodil)
Bijhorend spreekwoord: Odεnkyεm da nsuo mu, nso nnhome nsuo, ohome mframa.
GBO odelijk
gi
gebruikers ervan als voor hun potentiële
slachtoffers. Dit gebeurt volgens volgende redenering: “If you’d go to the palace, when they
it,
den dit teken niet.
Engelse vertaling: The crocodile lives in water, yet it breathes air, not water.
(GLOVER 1992, AGBO 2006:38, Website 1)
De tekening van een enkele krokodil zou via dit gezegde verwijzen naar
aanpassingsvermogen (AGBO 2006:38, website 1).
Als andere mogelijke betekenis wordt op website 2 verwezen naar voorzichtigheid. Er wordt
echter niet bij vermeld op welke manier dit aan het symbool gelinkt is. Toch is hier een
historisch getinte verklaring voor, die me werd uitgelegd door Nana BANYI AMPA, en deels ook
is terug te vinden in het boekje van A . Uit de lever van een krokodil kan men een d
ver f distilleren waarmee men ongemerkt vijanden kan doden. Dit teken zou dienen als
waarschuwing voor dit gif, zowel voor de
bring you a drink, the person who brought it will have to taste some before you also taste
so that if there is any poison in it you will die, but he will also die.” (BANYI AMPA)
Dit symbool zou slechts later zijn toegevoegd aan de adinkra’s.
Zowel RATTRAY (1927) als OWUSU (2002) en FAÏK-NZUJI (1996) vermel
Nsoromma (de ster)
Bijhorend spreekwoord: Oba Nyankonsoromma te Nyame na onnte ne ho so.
Nederlandse vertaling: Zoals een ster, een kind van God, verblijf ik bij God en sta ik niet alleen
(RATTRAY 1927, GLOVER 1992)
.
et voorgaand spreekwoord wordt verwezen naar het bestaan van een God (Nyame),
waarvan de sterren een reflectie zouden zijn (GLOVER 1992, BANYI AMPA, website 2). De
aanwezigheid van sterren aan de hemel, en ook de tekening ervan, zou een weerspiegeling
zijn van Gods grootsheid (Nana BANYI AMPA), en zijn wakend oog (AGBO 2006:42, website 1).
M
47
Het RMLV (1954) geeft een heel andere verklaring. In hun beschrijving van de Ashanti
kosm mannelijk element is. Aangezien de zon feitelijk een
ster is, zouden sterren deze eigenschap eveneens kunnen bevatten. Dit idee wordt bevestigd
het symbool dat mensen sterkt in
“We zijn allemaal kinderen van God” (Owusu 2002:217)
ologie wordt gesteld dat de zon een
door AGBO (2006:42). Hij ziet de ster als de Zoon van God,
hun vertrouwen in God.
ɔsrane (de maan)
Bijhorend spreekwoord: Osrane mmfiti prε ko nntware man.
Eng 992)
Eng a nation. (AGBO 2006:45)
natie
maan
voor heeft
LV 1954, AGBO 2006:45) dat verwijst
rme en feminiene deugden zoals begrip en geduld (website 2). Volgens de schrijver
van boekje van het RMLV (1954) zou de maan tevens de moeder zijn van de zon.
OWUSU (2002) vermeldt dit teken niet.
else vertaling (1): It takes the moon some time to go around the nation. (GLOVER 1
else vertaling (2): The moon does not, at once, go across
Hoewel GLOVER (1992) deze zegswijze wel vermeldt, geeft hij geen verdere verklaring. Die
geeft BANYI AMPA wel. De maan is de metafoor die gebruikt wordt voor het land of de
wanneer ouderen spreken in het bijzijn van kinderen. AGBO (2006:45) vult aan dat de
ook symbool kan staan voor de leider van de natie, die zijn tijd neemt voor beslissingen als
hij het goed met zijn volk.
Daarnaast is de maan ook een vrouwelijk symbool (RM
naar cha
ɔsrane ne nsoromma (de maan en de ster)
Bijhorend spreekwoord: Sε nsoroma (kyε kyε) pε aware a, ɔsranea (ɔbosome
Engelse Vertaling: If the star (North Star) likes marriage,
then it is surely the moon whom he’ll be married too. . (AGBO 2006)
) na ɔbε ware no.
Mogelijke verklaring: The North Star has a deep love for marriage. She is always in the sky
, OWUSU 2002:210, website 1 en 2) OWUSU (2002:210) maakt echter geen
waiting for the return of the moon, her husband. (Website 1)
De combinatie van de maan en een ster zou een symbolische verbeelding zijn van een
huwelijk, waardoor het een betekenis van liefde, trouw, harmonie en vertrouwen meekrijgt.
(GLOVER 1992
48
onderscheid met de vorige twee symbolen, en verbreed deze symboliek naar alle afb
van de maan en/of sterren. In tegenstelling tot het RMLV (1954), stelt men op website 1 d
eeldingen
at
de maan de mannelijke wederhelft zou zijn van de ster. Ook AGBO (2006:24) poneert dit,
oewel hij dit symbolische huwelijk ook breder ziet, als noodzaak tot samenwerking zowel in
familie als in een huwelijkssituatie en in de gehele samenleving. Voor hem is het een symbool
van vriendschap en trouw.
Ondanks alles vertelde men mij tijdens mijn AFS-jaar in Ghana hetzelfde als het RMLV
Nana BANYI AMPA kent deze combinatie van maan en ster niet. Hij probeert voorgaande
n niet te kunnen
ekwoord van de ɔsrane ter
h
(1954). Het spreekwoord dat men mij gaf ter verklaring was het volgende (in Engelse
vertaling): The moon will soon die, and leave the star alone.
onderscheiden opnieuw te benadrukken. Ook ABBIW (s.d.:53) lijkt dit teke
onderscheiden van de voorgaande twee: hij geeft het spre
verklaring van dit symbool.
Owuo atwiediε (de ladder des doods)
Het spreekwoord dat bij dit symbool past, kan op twee manieren worden gebruikt:
Affirmatief: Owuo atwiediε, baako mmfo (obiara bewu).
Engelse vertaling: All men shall climb the ladder of death.
Negatief
(GLOVER 1992, ABBIW s.d.: 54, Nana BANYI AMPA)
: Owuo atwiediε, ɔbaako mforo.
ngelse vertaling: Death’s ladder is not climbed by one person alone. (AGBO 2006:13)
De naam die werd gegeven aan deze schijnbaar representatieve ladderfiguur zegt eigenlijk
geno enis: iedereen zal ooit sterven (GLOVER 1992, OWUSU
d gelijk.” (In de dood is iedereen gelijk), en
E
eg over de symbolische betek
2002:209, website 1 en 2).
In het Nederlands kennen we enkele spreekwoorden die hierbij aansluiten. Voorbeelden zijn:
“Edel arm en rijk maakt de doo
“De dood heeft geen lieve kinderen” (Een ieder moet weleens sterven).
Naast de benadrukking van de menselijke sterfelijkheid, zou deze ladder volgens AGBO
(2006:13) eveneens een belofte geven van een leven na de dood, en de kans om voorouder
te worden na een voorbeeldig leven.
49
Akofena (ceremoniële zwaarden)
Bijhorend spreekwoord: Akofena kunini kɔ a, wobɔ afena kyε no safohene.
Engelse vertaling: The re
and is rior-chief.
tiring great warrior always has a Royal sword of rest,
always created a war
(GLOVER 1992, AGBO 2006:33, ABBIW s.d.:55)
De we g te ceremoniële zwaarden krijgt aan de hand van bovenstaand
gezegde een betekenis van moed en heldhaftigheid (GLOVER 1992, Website 1). Het verwijst
, en prijst deze eigenschappen
ist
en
Volgens DANQUAH (1952:361) staat de Akofena als tweesnijdend mes symbool voor het
er ave van twee gekruis
naar de galanterie en de loyaliteit van de krijgers van het hof
(AGBO 2006:33). Breder bekeken kan het ook symbool staan voor de autoriteit van de
regering of de chief (OWUSU 2002:211, AGBO 2006:33, Website 2).
Nana BOAKYE, de chief van Kofi-Badukrum, vertelde in een interview waar deze zwaarden ju
voor gebruikt worden: het zweren van een eed, ceremoniële bewaking van de chief, aangev
wanneer er al dan niet met hem gesproken mag worden, en zo meer. Dit gebeurt ook nu nog
tijdens officiële plechtigheden.
samengaan van mannelijke en vrouwelijke macht. Een chief regeert namelijk steeds samen
met een queen-mother.
Sεpow (Mes voor executies)
Dit teken is een gestileerde afbeelding van een executiemes (GLOVER 1992, OWUSU 2002:219,
FAÏK-N J eëxecuteerde) een vloek zou
afwerpen op de koning, werd dit mes door zijn kaken gestoken (RATTRAY 1927:266).
Een andere foltering die af en toe met dit mes werd uitgevoerd was het stropen van de rug
f extreme tegenstanders van de
oning werd de sε
gebeurde dit via onthoofding.
oewel GLOVER en OW t
volgens website 2 symbool staan voor gerechtigheid. FAÏK-NZUJI (1996a:65, 1996b:112) ziet
het eerder als een symbolische figuur om (zelf)verdediging en bescherming uit te drukken.
e ANYI MPA
ZU I 1996b:112). Om te voorkomen dat iemand (de g
(Nana BANYI AMPA). Daarbij werd meestal de sadistische vraag gesteld of je ooit al het vel van
je eigen rug gezien had. Bij zware overtreders van de wet o
k pow ook gebruikt voor de eigenlijke executie (AGBO 2006:25). Meestal
H USU de sε pow als een representatieve adinkra (RM1) zien, zou he
Als we echter afgaan op het strafrechtelijke gebruik van het originele object, lijkt het te
verwijz n naar de macht van de regerende koning (B A ), en tegelijk ook naar de
50
negatie van de spreekvrijheid en andere mensenrechten (AGBO 2006:25, een anonieme
batikkunstenares). Sommigen weigeren daarom dit symbool te gebruiken, anderen, zoals
AGBO 2006:25 en een T-shirtontwerper uit Accra, verdraaien de betekenis naar de noodzaa
van en het streven naar vrijheid van meningsuiting.
FAÏK-NZUJI (1996b:112) gee
k
ft twee mogelijke varianten, één zoals hierboven, de andere zwart
gevuld.
εpa (Handboeien)
Bijhorend spreekwoord: Onii a, ne pa da wo nsa, na n’akoa ne wo.
)
oewel ook deze tekening eerder representatief wordt geacht dan symbolisch, zou het toch
verwijzen naar de superioriteit van de wet (OWUSU 2002:213) en gerechtigheid (website 1 en
2).
A (2006:39) vertelt verder dat handboeien en andere ketens bij de Akan werden
mee
ulair zijn geraakt bij lokale hoven
t symbool heeft e htige b teke . Enerzijds staat het voor dwang en
slavernij, anderzijds voor wet en gerechtigheid, en anti-slavernij.
gebruikt werd om vogels mee te vangen. Volgens hem “one of the greatest traps that olden
st wel naar handboeien, maar geeft als ruimere betekenis ook
“slechte banden”. Ze toont dezelfde variatie als RATTRAY (1927, symbool 3), zijnde twee
Engelse vertaling: You are the slave of him whose handcuffs you wear.
(GLOVER 1992, AGBO 2006:39
H
GBO
geïntroduceerd tijdens de jaren van de trans-Atlantische slavenhandel, en wordt hier
geciteerd op website 1. Nadien zouden de boeien ook pop
voor strafrechtelijk gebruik.
Ook di en tweeslac e nis
Nana BANYI AMPA spreekt helemaal niet over boeien, maar over een val die traditioneel
people have set”, en daarom opgenomen in de lijst met adinkrasymbolen.
FAÏK-NZUJI (1996b:85) verwij
ruitjes naast elkaar, in plaats van door elkaar zoals hier boven.
51
Mmara krado (de zegel van de wet)
en autoriteit
d zochte adinkra-gerelateerde websites (1 en 2).
d d
De naam van dit symbool verraadt de inhoud: het staat voor gerechtigheid
(GLOVER 1992, OWUSU 2002:210, AGBO 2006:23, Nana BANYI AMPA).
Het teken wordt echter niet vermel op de be
Nana BANYI AMPA vertelt een sadistisch verhaaltje over de gemakkelijkheid waarop iemand zijn
autoriteit kon laten gelden tegenover gevangen Fanti’s (“they didn’t know much about guns
back then, they just knew that once the gun was there, if I go, it will kill me!”) Volgens hem
wer it symbool later toegevoegd aan de adinkrasymbolen, en wordt het door Ashanti en
Brong gebruikt om de draak te steken met de Fanti.
Ako-ben / Akobεn (de oorlogshoorn)
Bijhorend spreekwoord: Akobεn no bɔa, na yeho barima.
Engelse vertaling: A man is seen when the war horn is blown.
(AGBO 2006:17)
Hoewel een representatieve figuur die de traditionele oorlogshoorn van de Ashanti voorstelt,
is dit toch een frequent gebruikte en besproken adinkra.
Door orlog, krijgt het symbool een betekenis van
bereidheid tot strijd (GLOVER 1992, OWUSU 2002:213, website 2), maar tevens is het een
r
s.
de directe associatie met strijd en o
oproep tot waakzaamheid (website 1).
AGBO (2006:17) geeft ons ook een bredere betekenis. Naast de rechtstreekse verwijzing naa
oorlog, heeft dit symbool ook een algemene betekenis van toewijding en loyaliteit. Tevens
heeft de akobεn ook een functie in vredestijd (BANYI AMPA). Elke traditionele leider had
namelijk zijn eigen hoorn, waarop werd geblazen wanneer hij zich naar een openbare plaats
begaf. Aan het geluid van deze hoorn konden de dorpelingen zelfs in een grote massa
herkennen welke hun leider wa
52
Aya (de varenplant)
De Aya varen is een “wintergroene” plant die in staat is te groeien op bijna alle bodemtypes
and teken in staat moeten stellen zijn problemen te overwinnen en uitdagingen met
volle moed aan te gaan. Volgens AGBO (2006:9) en website 1 is de varen het symbool voor
olharding en aanpassingsvermogen. DJAMPIM (1992:19) vindt dit een louter representatieve
weergave van deze plant.
Naast a t woord aya ook: “Ik ben niet bang van jou!” (GLOVER 1992,
RATTRAY 1927, Nana BANYI AMPA). Hierdoor verwijst de tekening van deze varen naar moed,
, Website 1). Het symbool
r je niet bang
n om je mening rechtstreeks te uiten.
en kan overleven in barre omstandigheden (AGBO 2006:9). Deze informatie zou de ‘lezer’ van
bovensta
v
‘v renplant’ betekent he
uitdaging en doorzettingsvermogen (GLOVER 1992, OWUSU 2002:208
geeft eveneens kritiek op achterdocht en roddels (BANYI AMPA), want wannee
bent, zou je in staat moeten zij
Nyame nti
Dit teken lijkt eveneens op een varen, maar stelt eerder een groeiende boom voor. Het
verwijst naar het geloof en vertrouwen in God, maar wordt enkel vernoemd op website 1 en 2.
Bi-nnka-bi
Bijhorend spreekwoord: Obi nnka obi.
Engelse vertaling (1): I offend no one without a cause. (RATTRAY 1927:267)
1)
. OWUSU (2002:215) verwijst
naar gerechtigheid en rede, maar ze is de enige die dat doet.
Kingsford NYAME benadrukt het grafische aspect van dit symbool: het stelt twee vissen voor
die proberen elkaars staart te bijten. Toch bijten ze niet echt, slechts bijna. Dit doet hem
denken aan roddels, achterdocht en bedrog, of toch het mijden ervan, als symboolbetekenis.
Engelse vertaling (2): No one should bite one another. (GLOVER 1992, AGBO 2006:4, Website
Er zijn verschillende interpretaties mogelijk van dit spreekwoord
53
54
Ook SEKYERE en AGBO (2006:4) geven dezelfde verklaring, hoewel ze zwijgen over de
eige e v rm
FAÏK-
van het Koninklijke woord. Wanneer een machtig chief zoals de Ashantihene een bevel geeft,
nlijk o van de tekening.
Ruimer gezien kan het verwijzen naar vrede en harmonie (AGBO 2006:4, website 1). Ook
NZUJI (1996b:132) refereert naar solidariteit.
Naast deze algemeen gekende betekenissen zou dit symbool ook verwijzen naar de kracht
kan en mag niemand er tegenin gaan (Nana BANYI AMPA).
5 HEDENDAAGSE GEBRUIKSVORMEN VAN ADINKRA’S
1
uitmaakt van het culturele centrum van Kumasi, waarbij op
reliëf (zie afbeelding 5.1). Cu
andjes
te den
ltureel geïnspireerd zijn
zoals de bas-reliëfs op onderstaande afbeeldingen.
In het hedendaagse Ghana duiken de traditionele grafische symbolen regelmatig op in
verschillende visuele kunstvormen. Adinkra’s en aanverwante symbolen ziet men ondermeer
terugkeren op beelden, kleiwerk en schilderijen, postkaarten, boekomslagen, architectuur,
meubel en interieurdecoratie (DJAMPIM 992:45).
In zijn boek over postkoloniale kunstvormen en architectuur, toont HESS (2006) op pagina 98
een hedendaags gebouw, dat deel
de gevel vergelijkbare symbolen worden gebruikt als op de oude Akan tempels, eveneens in
bas- lturele centra zijn in Ghana vaak een groot parkachtig
gebied waarop allerlei kunstenaarsateliers en verkoopsst bijeen staan, en waar meestal
ook een ruimte is voorzien voor workshops, muziek en thea r. Er zijn dus veel mogelijkhe
voor architecturale nieuwigheden en/of versieringen, zeker als deze cu
Afbeelding 5.1 tot 5.5 - Enkele bas-reliëfs van het Cultureel Centrum van Kumasi.
55
Tijdens mijn verblijf in Ghana (2009) wou ik
nagaan of deze, of vergelijkbare, s
ymbolen
ook prijken op de gevels van hedendaagse
bas-reliëf, soms wel waar de tekens waren
bracht (afb. 5.6), waardoor ze in hun
tweedimensionale vorm duidelijker
als ‘adinkrasymbolen’ kunnen worden benoemd.
Een manier waarop de symbolen vaak in het straatbeeld verschijnen, is in de beschildering
van winkeltjes en op de vaak handgeschilderde uithangborden en wegwijzers. Deze dienen als
een hedendaagse ondergrond voor zowel traditionele als nieuwe symbolen.
“While Africa is undergoing drastic and rapid social change, and certain traditional crafts are being phased
out by the availability of inexpensive and durable mass-produced goods, other new and dynamic art forms
are emerging, of which sign-painting is a major example. It is a vibrant and positive expression of a
people's culture, and a fascinating synthesis of indigenous and foreign imagery resulting in a uniquely
African art form.” (KIRSTEN 1980:39)
Op dezelfde pagina als dit citaat, geeft KIRSTEN (1980) een voorbeeld van een winkeltje dat
volledig werd beschilderd met een combinatie van adinkra’s en modernere symbolen zoals
een gitaar, een vraagteken en andere. Deze foto is hieronder te zien (afb. 5.7). Daarnaast
(afb. 5.8 en 5.9) ziet u enkele andere beelden van Ghanese borden die werden gefotografeerd
tijdens mijn laatste verblijf in Ghana.
Links: Afbeelding 5.7 - Foto uit KIRSTEN (1980:39)
Midden en Rechts: Afbeelding 5.8 en 5.9 - Uithangborden
met adinkra’s: Obi nka Obi en Gye Nyame.
Ook in hekwerk gebruikt men vaak adinkra’s. De versieringen op poorten en afsluitingen worden
op verschillende wijzen gevormd: gebogen met staalkabels of betonijzers, als plat vlak van
verknipte staalplaat, gegoten in een mal, of naar de inspiratie van het moment (Afb. 5.10-5.15).
gebouwen zonder toeristische functie. Ik heb
er echter niet veel gezien met motieven in
uitgehouwen in schuimbeton. Bij de meeste
andere gebouwen die met symbolen versierd
waren, had men de motieven met verf Afbeelding 5.6 - Woonhuis in Sunyani
met Gye Nyame op de gevel. aange
56
Afbeelding 5.10 en 5.11 - Poorten in Sunyani, allebei versierd met Gye Nyame.
Afbeelding 5.12 tot 5.14 - Hekwerk uit Sunyani.
Links: deel van de afsluiting van de “Adinkra Bar”, Akoko Nan in plaatstaal.
Midden: poort met Sedye, gevormd uit wapening voor beton.
Rechts: hekje bij een woonhuis, versierd met Sankɔfa.
Afbeelding 5.15 - De “Adinkra bar” in Sunyani.
plannen om het
hele terras naar het adinkra-thema in te richten.
Voorlopig zijn de symbolen enkel te vinden op de omheining, maar er zijn
57
Naast hun veelvuldige afbeelding op muren en
meerwaarde aan kunstwerken, meubels, en
van adinkrasymbolen zijn ook DEMEY (1999:
merkte ze, naast de zogenaamde ‘toeristenkun
gegraveerde bouwstenen, logo’s, boekomslage
adinkrasymbolen stonden afgebeeld.
In het voorjaar had ik enkele gesprekken met
Accra. De interessantste van deze conve
van de K.N.U.S.T. en exporterend beeldhouw
centrum van Kumasi. In tegenstelling
probeert ASHONG zo weinig mogelijk adinkrasymbo
borden, geven adinkrasymbolen ook een
andere. Deze meer hedendaagse gebruikswijzen
99) niet ontgaan: tijdens haar veldwerk in Ghana
st’, ook verschillende uithangborden en
n en machinaal gedrukte stoffen op waarop
Ghanese kunstenaars in Sunyani, Kumasi en
rsaties was die met Ralph ASHONG, een oud-student
er-meubelontwerper l
tot zijn collega’s-kunstenaars in het CC Kumasi,
len te gebruiken. Tenzij een klant er
uitdrukkelijk om vraagt of hij uitdrukking wil geven aan een bepaalde levensvisie, verkiest hij
n
de kans dat ze
de traditionele symbolen in je werk niet zullen verstaan, tenzij je er uitleg bij geeft.
De
redene nis,
waa eren bepaalde andere tekens in hun werk te verwerken
ondanks hun esthetische waarde. Een batikkunstenares uit het CC Kumasi vertelde me dat ze
ol dan ook met veel overtuiging.
signers zullen eerder kijken naar de esthetiek van de traditionele motieven en
Dit gebeurt in zowat alle strekkingen van de
unst. Soms wordt de vorm van de oude symbolen zodanig gemanipuleerd dat het origineel
niet meer te herkennen is in het nieuwe esthetische object. MONAK (1997:82-87) protesteert
gen dit tegendraadse gebruik en verduidelijkt zijn standpunt met enkele treffende
voorbeelden van “verkeerd symboolgebruik”, waarin de betekenis van het symbool duidelijk
botst met de context waarin het gebr
van de Nationale Loterij waarop Gye e
verwijst naar het vertrouwen in God kan het in deze context de indruk geven dat God de
gokkers zal helpen om de juiste cijfers te kiezen (MONAK 1997:83). Daarnaast stelt deze
, werkzaam in het culturee
pan-Afrikaanse tekens en motieven, of symbolen van eigen ontwerp. De achterliggende rede
is simpel, en ook te vinden in ASHONG’S thesisonderzoek (1983:35): symboliek is cultureel
bepaald. Wanneer je als kunstenaar een groter publiek wil bereiken, bestaat
meeste andere kunstenaars die ik gesproken heb, gebruiken adinkra’s om uiteenlopende
n. Sommigen onder hen gebruiken enkel de symbolen met een “positieve” beteke
rin ze zich kunnen vinden, en weig
nooit stoffen zal ontwerpen met Akɔben, Sepow of Epa, tenzij iemand daar specifiek om zou
komen vragen. Ze wil namelijk geen associaties oproepen met oorlog en executie. Het
omgekeerde vertelde Kofi, een T-shirtverkoper in Osu (Accra). Via dezelfde interpretatie als
AGBO (2006:25) heeft Sepow voor hem juist een positieve betekenis, namelijk die van
meningsvrijheid. Hij gebruikt dit symbo
Sommige de
trekken zich daarbij niets aan van hun betekenis.
k
te
uikt wordt. Onder andere meldt hij een verkoopsloket
Nyame staat afg beeld. Omdat dit teken rechtstreeks
auteur dat ook het verwerken van adinkra’s in het ontwerp van bankbiljetten een verkeerd
gebruik is van de symbolen. Dit is in de loop van de geschiedenis nochtans vaak gebeurd,
zoals u kunt zien op volgende afbeeldingen (afb. 5.16 - 5.18).
58
Afbeelding 5.16 - Bankbiljetten uit 1969.
Linksboven: Briefje van 5¢ met de afbeelding van een linguist staff t
Linksonder: Op de achterkant van de 5¢-briefjes worden goudgewi
Rechtsboven: Briefje van 10¢ met zwaardornament en traditioneel
Rechtsonder: Aan de andere kant van de briefjes van 10¢ toont
op.
chtjes getoond.
hoofdjuweel.
men linguïst staff tops.
Afbeelding 5.17 - Bankbiljetten uit 1980.
In deze reeks werden adinkrasymbolen verwerkt in de achtergrond. Gebruikte symbolen:
Pempamsie (5¢ voorkant), Sedye (5¢ voor- en achterkant), Gyau Atiko (10¢ voorkant),
Dwannimεn (20¢ voor- en achterkant) en Sankɔfa (50¢ voor- en achterkant).
Afbeelding 5.18 - Bankbiljetten uit 1990.
Ook in het ontwerp van deze biljetten werden adinkrasymbolen
gebruikt. U ziet een afbeelding van Hwε mu dua (50¢), Pempamsie
(100¢), Nyame Dua en Sankɔfa (200¢). Bovenaan de briefjes sta
iptie “Gye Nyame”, met een symbolische gebalde vuist er
at
de inscr
naast, zoals eerder vermeld in voetnoot (p.31).
59
Persoonlijk vind ik het weergeven van traditionele symbolen op geldbriefjes geen inbreuk
ethiek van de traditie, ook andere cultuuriconen worden in deze context afgebeeld. Eerder zie
ik het - net als KISSIEDU (2000:33) - als een poging om de nationaal geworden cultuur-
elementen ook internationale bekendheid te geven. Daarbij is het volgens een woordvoe
van de Ghanese nationale bank ook een esthetische keuze (MONAK 1997:87). De Ghanese m
krijgt door de afbeelding van culturele
op de
rder
unt
symbolen eveneens een meer Afrikaanse uitstraling.
n
r
p
afgebeeld, om de “terugkeer naar hun Afrikaanse wortels” te symboliseren. Samen met Gye
Nyame is dit waarschijnlijk het populairste der adinkrasymbolen bij kunstconsumenten.
i.
ditional symbols
in their [w]orks of art to connote different ideas other than their traditional significance simply
eken en
nd the
Een derde reden waarom hedendaagse kunstenaars adinkra’s aanbrengen op hun werk is ee
kwestie van uitstraling. Afrikaanse kunst, zelfs al is het volgens hedendaags ontwerp, moet e
volgens deze designers ook Afrikaans uitzien. Dit is wat ASHONG probeert te doen met meer
algemene pan-Afrikaanse motieven.
Een laatste motivatie die me werd gegeven voor het gebruik van adinkrasymbolen, is het
willen volgen van de wensen van de klant. Een man die deze redenering volgt is OBIBA, een
veelzijdig kunstenaar uit Kumasi die onder andere meubels vlecht van riet. Omdat veel
mensen er naar komen vragen, gebruikt hij voornamelijk Gye Nyame en Sankɔfa. Veel zwart-
Amerikaanse toeristen blijken op zoek te gaan naar souvenirs met dit laatste teken o
OBIBA heeft net als de meeste van zijn collega’s in het cultureel centrum de tabel van GLOVER
(1992) in zijn winkel hangen om minder goed geïnformeerde klanten op de hoogte te brengen
van de symboolbetekenissen.
Een auteur die eveneens enkele hedendaagse kunstenaars bevraagde over het gebruik van
traditionele symbolen is DJAMPIM (1992) Zij beperkte zich echter tot artiesten uit Kumas
In haar bevindingen kunnen we lezen dat “some [artists] made use of the tra
because they did not know them. These uninformed artists tended to philosophize about the
value of those symbols and impose their own meanings upon them.” (DJAMPIM 1992:83).
Dit is wat ook Kingsford NYAME lijkt te doen wanneer hij me wil informeren over de betekenis
van de adinkra’s. In zijn kunst gebruikt hij vaak adinkramotieven, deels volgens de betekenis
die hij er zelf aan heeft gegeven, en deels naar wat hij heeft gelezen in de weinige bo
artikels die voor hem bereikbaar zijn in Sunyani. Hij benadrukt dan ook het belang van eigen
interpretaties om vat te krijgen op spreekwoorden en traditionele symbolen.
“Graphic symbols have also been made to stand as a visual identity for a firm or an organization and thus
aids in advertising the firm or its products. [...] A visual identity is an abstracted identity of the firms
desire, interest and expectation and therefore it represents the perception the form has about itself a
society.” (DJAMPIM 1992:7)
60
Zoals DJAMPIM met dit citaat al aangaf, worden grafische symbolen niet enkel gebruikt in kunst
of decoratie, maar kunnen ze ook dienen als logo’s voor groepen en organisaties. In Ghana
worden tegenwoordig vaak adinkrasymbolen gebruikt in logo-ontwerpen. In de meeste
gevallen wordt er hierbij wel rekening gehouden met de oorspronkelijke associaties, waardoor
het symbool de kracht van het logo kan versterken.
Hiermee rekening houdend lijken de best mogelijke keuzes voor schoolemblemen
Dwannimmεn en Mati Masie. Beiden kunnen staan voor wijsheid en de bereidwilligheid om
nieuwe dingen te leren. Twee voorbeelden van schoollogo’s met Dwannimmεn zijn PRESEC
Osu, Accra, en de Universiteit van Legon, Acccra. Deze laatste verwerkte s Aya in zijn
van Cape Coast gebruikt Gye Nyame, wat voor een
liere school een min goe le
cholen met adin
Ook heel wat andere organisaties, zowel bedrijven als kerken en vzw’s, dragen een logo
waarin een adinkra zit verwerkt. MONAK (1997:99-103) noemt er zo’n 37, maar er zijn er veel
meer. Hieronder ziet u enkele voorbeelden van logo’s uit de commerciële wereld die werden
ontworpen met een traditioneel symbool (afb.5.19). Voor onderstaande logo’s werden de
oorspronkelijke tekens niet erg veel aangepast. U ziet twee textielproducenten (ATL en
Grace), twee banken (CAL en HFC bank) en een vliegtuigmaatschappij (Antrak Air).
eveneen
wapenschild. De Christelijke Universiteit
secu der de keuze zou zijn. MONAK (1997:95-98) noemt nog enke
s kra’s in hun embleem. Onder andere stelt hij dat in het logo van de
K.N.U.S.T. Biribi wo soro verwerkt zit, maar dat is zeer moeilijk te zien.
Afbeelding 5.19 - Enkele logo’s met adinkrasymbolen.
toel’.
Textielfabrikant Grace gebruikt Nyame Nti. Hun vertrouwen in God zal groot zijn.
(c) De HFC Bank lijkt een huiselijk gevoel willen oproepen naast de bevestiging van
veiligheid die door hun logo gegeven wordt. Dit bedrijf gebruikt Eban met slechts
een kleine aanpassing.
(d/e) Het logo van de CAL Bank, net als dat van de binnenlandse luchtvaartmaatschappij
Antrak Air, is het Nsaa-symbool. Waarschijnlijk is dit een verwijzing naar de kwaliteit
van hun dienstverlening.
In februari (2009) sprak ik met een gra
houdt zich voornamelijk bezig met het
districten. Daarnaast doet hij mee aan
al enkele gewonnen. Mr. SEKYERE probeer n klanten
(a) De letters ATL zijn hier verwerkt in de afbeelding van een traditionele ‘s
(b)
fisch ontwerper uit Sunyani. Deze man, Mr. SEKYERE,
ontwerpen van emblemen voor stadsdelen en
zo veel mogelijk ontwerpwedstrijden en heeft hij er zo
t steeds de missie of de levensvisie van zij
61
weer te geven in het logo dat hij voor hen ontwerpt. Daarvoor maakt hij vaak gebruik van
adinkra’s, naast andere symbolen en kleursymboliek. In de ontwerpen hieronder (afb. 5.20)
ziet u het teken Pempamsie herhaaldelijk terugkeren. Als symbool van vrede wordt dit
SEKYERE zeer vaak gebruikt, ondermeer voor logo’s van districten waarvan de verschillende
wijken niet al te goed overeen komen.
door
Afbeelding 5.20 - Enkele logo-ontwerpen van Mr. Sekyere.
Voor de vijftigste verjaardag van de Ghanese onafhankelijkheid heeft
men ervoor gekozen de traditionele symbolen, van voornamelijk de
Akan, te gebruiken in een hedendaagse en nationale context.
in alle grote steden een nieuw paradeplein gebouwd, waarvan
Het logo dat men voor dit feest speciaal heeft ontworpen, draagt het
adinkrasymbool Gye Nyame, verwerkt in het getal 50. Daarnaast werd
speciaal voor deze gelegenheid
de tribunes eveneens met adinkrasymbolen versierd waren (zoals u ziet op afbeelding 5.21).
Afb
eelding 5.21 - Marching Square, Sunyani.
62
Zoals u ziet hebben de adinkrasymbolen het statuut verworven van nationale symbolen. Zelfs
de nationale televisie, en enkele commerciële zenders hebben een weg gevonden naar
hedendaags symboolgebruik. Ik kreeg de kans om de studio’s van TV Africa te bezoeken
spreken met een decorontwerper. Jammer genoeg mocht ik er geen foto’s nemen.
In totaal gebruikt deze zender zo’n 15 adinkrasymbo
en te
len. Ze zijn terug te vinden in het hele
gebouw, als fries, op deurklinken, aan de balie, op de poort en in de decors van bijna alle
ntrale
. Met
aan de nationale
s zijn
vloeden van buitenaf (MONAK 1997:91).
“Ghanaian forms of art have since the early sixties been used to express social, economic, political and
religious philosophies and concepts. However it may be said that the effects of the centuries of foreign
influence on the Ghanaian arts have been tremendous. therefore it is only when the whole people [...]
realise the need to project indigenous art forms as a means of fostering a sense of national identity in their
works, that those centuries of the negative foreign influence may be to reversed.” (MONAK 1997:91)
bruik van traditionele symbolen, want
bij rijst een p le
etekenis. Daaro o e
ennis van deze ymb
l aan dat spreekwoor oorstellingen niet meer zo goed gekend zijn door
nge en “moder
rengen, zowel s hrijv
n de symbolen op een creatieve manier in de kijker te brengen. Hoewel ze daarbij
niet steeds de betekenis op de juiste wijze of in een geslaagde context weten te
risse
programma’s. Bij het nieuwsdecor bijvoorbeeld gebruikt men Mate Masie op een ce
plaats om het belang van de informatie uit te drukken. Aan de zijkanten staan telkens twee
stroken met andere adinkra’s. Ook de nationale televisie (GTV) gebruikt adinkrasymbolen,
maar eerder in filmpjes (boodschappen van algemeen nut) dan in decorontwerpen.
De evolutie die hiertoe geleid heeft zou volgens MONAK (1997:91) zijn begin kennen bij het
eerste gebruik van adinkra’s in de moderne kunsten door Kofi ANTUBAM (°1922-†1964)
zijn schilderijen, beelden en boeken heeft deze bekende schilder geholpen
bekendheid van de traditionele Akan motieven (MONAK 1997:91, KISSIEDU 200:3).
De etnische connotaties bij de teken door zijn werk beginnen te vervagen. Dankzij zijn
bijdrage aan de verspreiding en de esthetisering van de oude symbolen noemt SEKYERE deze
man de grootste schilder-tekenaar die Ghana ooit gekend heeft. ANTUBAM‘s boek uit 1963
(“Ghana’s heritage of Culture”) markeert het begin van een nieuw cultureel bewustzijn in
Ghana, dat samengaat met de filosofie van het Sankɔfa-sybool, en probeert in te gaan tegen
negatieve in
MONAK promoot echter niet enkel het hedendaags ge
daar rob em: de neiging naar esthetiek is soms groter dan de hang naar
b m h opt hij ook de oorspronkelijke betekenissen te herintroduceren, en d
k s oliek te veralgemenen via verplichte lessen op school. Eerder haalde ik
a den en hun visuele v
jo ne” Ghanezen. Er zijn nochtans veel mensen die hier verandering in willen
b c ers en kunstenaars, als professoren en politiekers. Sommigen onder
hen probere
representeren, leiden hun bijdragen wel tot een betere verspreiding van de symbolen in
andere milieus. In het volgende hoofdstuk bespreek ik enkele voorbeelden van deze f
invullingen van de traditionele symboliek.
63
6 CREATIVITEIT
Een aspect van de Afrikaanse symbolen waar nog niet veel onderzoek is naar gedaan, is de
creativiteit. Oude, ‘traditionele’ symbolen
g
worden vaak vastgepind op hun oorspronkelijke
ebruiksvorm(en) en betekenis. Culturen zijn echter niet onveranderlijk en evolueren
doorheen de tijd. Ook symbolische cultuuraspecten evolueren op deze manier. Mede hierdoor
kan worden verklaard waarom niet alle adinkrasymbolen op dezelfde wijze werden uitgelegd
door de verschillende auteurs en de Ghanezen die ik tijdens mijn veldwerk (2009) heb
gesproken.
Doordat op hedendaagse Ghanese scholen niet zo veel aandacht wordt besteed aan symbolen
en spreekwoorden (enkel in het lager middelbaar, en dan nog niet echt uitgebreid) (ABBIW
e.a., ABARRY 1994) kennen veel Ghanezen de traditionele verklaringen niet meer, en lijkt e
te gaan. Veel universitairen kennen
gezegdes niet meer (KOREM & ABISSATH 2004:VII), en jongeren vinden het vaak
eerder ‘lastig’ dat ouderen spreekwoorden gebruiken, omdat ze niet meteen begrijpen wat er
dan gezegd wordt (K
beschouwd om in sp pect
verwerven (KOREM &
Om dit kennisgebrek
volgende oplossing: minder belezen Ghanezen proberen vaak een eigen invulling te geven
aan gezegdes en symboolspreekwoorden (NYAME). Hierdoor circuleren er meerdere nieuwe
interpretaties van de oude uitdrukkingen en hun grafische weergaves, die in deze moderne
wereld soms meer van toepassing lijken dan de traditionele ‘vaststaande’ verklaringen.
Men is in Ghana niet enkel creatief in het geven van nieuwe betekenissen aan oude symbolen,
er worden eveneens nieuwe symboolvarianten gecreëerd die gebaseerd zijn op de traditionele
ontwerpen, en zelfs geheel nieuwe symbolen die qua ontwerp in dezelfde lijn liggen.
Dit gebeurt door individuele kunstenaars, die meestal om esthetische redenen een eigen
variant creëren van een van de bekende adinkrasymbolen, maar wordt ook gedaan door leden
van het Ashanti koningshuis (OWUSU-ANSAH 1994), en door alle studenten van de K.N.U.S.T.
die de vakken Symbolism in Africa of Adinkra Symbolism volgen. Tot enkele jaren geleden
werden de beste van deze nieuwe symboolontwerpen van studenten nadien voorgelegd aan
e Ashantihene voor goedkeuring en/of een individuele gebruiksrechtenverlening (OWUSU-
an TV Africa). De opdracht: Nieuwe symbolen
het voorbeeld van de traditionele adinkrasymbolen (op
basis van RATTRAY 1927).
r
een groot repertoire van symbolisch taalgebruik verloren
hun oude
ingsford NYAME). Traditioneel werd het echter als zeer belangrijk
reekwoorden te kunnen spreken, en kon men hiermee aanzien en res
ABISSATH 2004, ABBIW e.a., ABARRY 1994, DSEAGU 1976).
op te lossen, bestaan er enkele mogelijkheden. Sommigen proberen te
studeren, en verwijzen louter naar boekkennis. Dezen citeren de verklaringen van RATTRAY
(1927) of GLOVER (1992). Deze minder creatieve oplossing staat in groot contrast met
d
ANSAH, Prince DAVIS en de decorontwerper v
uitvinden en betekenis geven naar
64
Hieronder ziet u een voorbeeldontwerp, gemaakt door één van de studenten van 2006, Nimo
SAKYI PRINCE, begeleid door Nana OWUSU-ANSAH.
Afbeelding 6.1 - SAKYI’s resultaat van de ontwerpopdracht voor het vak Symbolism in Africa
Zoals u ziet is SAKYI vertrokken vanuit het alom gekende Gye Nyame symbool, iets wat veel
van de studenten uit zijn jaar gedaan hebben. Het symbool krijgt van SAKYI een betekenis
autoriteit, dankzij de Akofena-zwaarden die de oorspronkelijke uitstulpingen vervangen, m
zou naast zijn algemene betekenis ook de almachtigheid van God kunnen voorstellen,
aangezien de basis nog duidelijk herkenbaar is als Gy
.
van
aar
e Nyame. Hoewel de ingrepen aan het
ontwerp eigenlijk maar klein zijn, is zijn eindresultaat zowel symbolisch als designtechnisch
zee
oor
Ande
(OWUSU-ANSAH 1994). Afbeelding 6.2 toont slechts enkele van de vijfhonderd ontwerpen uit
an
n
is
ke God
r sterk. De herhaling van de “gaten” uit de Akofena in de bredere delen van het
spronkelijke Gye Nyame, maken het nieuwe symbool eleganter en licht om te hanteren.
re nieuwe symboolontwerpen zijn te vinden in een publicatie van de docent van dit vak
zijn boek, telkens met de Engelse verklaring die eraan gegeven wordt. Ik hoop met deze
voorbeelden de trends te kunnen aangeven die opduiken in de hele reeks. De meeste v
ANSAH’S designs werden gebaseerd op de traditionele adinkra’s, net als die van zijn studenten
steunen ze op de lijst van RATTRAY (1927). Bij andere ontwerpen is een duidelijke invloed te
merken van niet-Afrikaanse, internationaal gekende symbolen zoals yin-yang, hiërogliefen en
Christelijke tekens. De betekenissen van de nieuwe motieven sluiten niet altijd aan bij die va
de oorspronkelijke tekens. Wel hebben de symbolen meestal een spreekwoordbetekenis, en
er een opvallende consequentie in het gebruik van Gye Nyame als basissymbool om te
verwijzen naar God, zelfs wanneer het nieuwe symbool verwijst naar de Christelij
(KISSIEDU 2000:14).
65
A B C D E Afbeelding 6.2 - New versions of the traditional motifs, Nana Owusu-Ansah (1994).
(a) It is a curse to be among the first settlers of Kumasi.
(b) If the lizard had a cure for skin disease it would not be draped by scales.
(c) If a blue bottle fly does not clear of a dead body, it is buried together with it.
(d) When Krompon (a long-legged insect like the Praying Mantis) dances and it do
esn't
please the sheep the latter doesn't die in its presence.
(e) I salute you.
an
n staat de
betekenis van het nieuwe symbool nog maar vaag in verband met de “eenheid” van
ijk
er
n
n de oude motieven zijn de basis van het ontwerponderzoek.
De twee eerste symbolen hierboven (afb. 6.2.A en B) lijken een combinatie te zijn van twee
traditionele adinkra’s. Bij de eerste (afb. 6.2.A) gebruikte ANSAH de Akofena-zwaarden in hun
originele vorm, en laat er een hervormd teken op steunen dat lijkt gebaseerd te zijn op wat
RATTRAY (1927:266) Agyindawuru heeft genoemd, en de weergave is van een boom waarv
de sappen worden gebruikt bij spirituele offers. Voor het tweede teken (afb. 6.2.B) werd het
symbool van de tanden en de tong (εsε ne tεkrεma) verwerkt in de rug van de adinkra-
krokodil (odεnkyεm). Afbeelding 6.2.C heeft iets weg van het symbool van de siamese
krokodillen. Toch zijn de oorspronkelijke dieren er niet meer in te herkennen e
Funtunfunafu. De vlieg heeft het lijk nodig om te overleven, maar zou door een te dichte
relatie zijn graf kunnen vinden Het vierde symbool in de reeks (afb. 6.2.D) werd overduidel
geïnspireerd door het Chinese yin-yang-symbool. De betekenis van evenwicht lijkt echt
volledig verdwenen. Het laatste teken hierboven (afb. 6.2.E) heeft slechts weinig
spreekwoordelijke waarde. Het is een gestileerde verbeelding van een saluerende man, die
gespiegeld werd over een horizontale as. De betekenis “I salute you!” wordt hier sterk
representatief verbeeld.
Nieuw en volledig toegespitst op de betekenis is de
adinkrapoëzie (AGBO 2006:57-62). Hierbij worden
enkele symbolen achter of onder elkaar geplaatst als
woorden of zinnen in een tekst. De ‘lezer’ van het
gedicht krijgt zo een boodschap mee die verder reikt
dan de oorspronkelijke. Ter verduidelijking vindt u
hiernaast AGBO’S gedicht “Mother” (2006:60).
Een andere vorm van creativiteit met oude symbolen is dat wat TURKSON (2005) doet in zij
kunstig thesisonderzoek. Deze jonge ontwerper wil de adinkra’s uit hun tweedimensionale
weergaven trekken om ze op creatieve wijze te verwerken in driedimensionale contexten.
Interpretatie en analyse va
MOTHER
* Mothers play roles witch en
difficulties * Although they reprimand their
children when they go wrong, it dnot harm them
* This is because they are patient, loving and enduring
* It’s only God who makes this possible
tails many
oes
66
“If adinkra symbols are critically examined, analysed and interpreted, new meanings and applications can
be derived to complement the work of contemporary
D
ad
ziet u hieronder (afb. 6.3 en 6.4).
Ghanaian artist in an attempt to make a positive
contribution to the development of our world culture.” (TURKSON 2005:1)
e oorspronkelijke symbolen dienen als bron van inspiratie. Daarbij probeert hij niet enkel de
vormelijke kenmerken te beschouwen, maar eveneens rekening te houden met de traditionele
betekenis van de symbolen. Toch slaagt hij er niet in om deze even strikt te nemen als MONAK
(1997). De resultaten die TURKSON presenteert, geven een hedendaagse look aan voorwerpen
met een traditionele symbooldecoratie. De motieven keren niet enkel weer in decoratie, maar
zijn in de meeste gevallen een structureel onderdeel van de ontwerpen.
Eén van de voorgestelde designs is een zetel uit kunststof waarvan de arm- en rugleuning
geïnspireerd zijn op Mate Masie.15 Naast meubels maakte TURKSON (2005) eveneens een
inkra-ontwerp voor autovelgen. Beide zeer hedendaagse ontwerpen met adinkrasymbolen
Afbeelding 6.3 - Zetelontwerp van TURKSON, gebaseerd op het adinkrasymbool Mate Masie.
Afbeelding 6.4 - TURKSON’S ontwerp voor autovelgen, gebaseerd op Mpuanum (p.38).
15 Het originele adinkrasymbool vindt u terug op pagina 37.
67
68
Nog enkele andere thesisstudenten uit de kunstrichtingen van de K.N.U.S.T. komen naar voor
met hedendaagse ideeën die werden geïnspireerd op traditionele symbolen en/of technieken.
Zo heeft HAIZEL (2001) het bijvoorbeeld over de toepassing van adinkra’s in de appliqué-
kunst16.Naast haar eigen werken bespreekt ze ook enkele buitenlandse kunstenaars die zich
net als haar laten inspireren door oude Ghanese culturele vormen. Blijkbaar hebben de
n zowel
inkra
als vertrek n tot hij een
epaste en esthetische compositie bekomt. De uitvoering van het ontwerp op doek gebeurt
s
mes to
s as
t de
e
ig nog wel minder verwerkt in hekwerk en hedendaagse
kunstvormen, maar dit kan nog evolueren. Er is alvast één plek in Kumasi waar ik zelf het
bank
adinkra’s en Asafo-vlaggen bekendheid verworven tot in de VSA.
Een andere K.N.U.S.T. student, Kwaku KISSIEDU (2000), wil het gebruik uitbreiden va
de adinkrasymbolen als die van de inkt waarmee ze traditioneel gestempeld worden (ad
duro). Hij concentreert zich voornamelijk op de schilderkunst. KISSIEDU neemt het uitzicht van
de symbolen punt voor een ontwerp en past ze naar believen aa
g
met adinkra duro. Het vernieuwende ligt hier vooral in het gebruikte materiaal. De schilder
spitst zich daarnaast enkel toe op het esthetische en houdt geen rekening met de symbool-
betekenis van zijn werk. Hij vermeldt ook in zijn tekst waarom hij dit (niet) doet: hij heeft
gewoon meer interesse voor compositie en esthetiek.
“There was absolutely no particular reason for the choice of, and combination of symbols. The symbol
served as a point of departure for expression, hence some went through structural changes, someti
an extent where they completely lost their identity. The meanings and interpretations of the symbol
incorporated in the paintings were normally overlooked. they may or may not play any role in the
appreciation of the paintings.” (KISSIEDU 2000:49-50)
Als laatste wil ik Edward APPIAH (1994) vermelden, ook een oud-student van de K.N.U.S.T.
die in zijn thesis de mogelijkheden van traditionele symbolen exploreerde. Zijn onderzoek
gaat over goudgewichtjes, niet over adinkra’s, maar is toch zeer interessant omda
voorgestelde gebruiksdomeinen van de gewichtjes zeer vergelijkbaar zijn met de
hedendaagse gebruiksfuncties van adinkrasymbolen, zoals besproken in hoofdstuk 5. D
gewichtjes worden voorlop
gebruik van goudgewichten in
een hedendaagse context heb
kunnen waarnemen. Ze dienen
als decoratie op de tralies aan
de vensters van de Bank of
Ghana in Kumasi (afb. 6.5).
Afbeelding 6.5 - Traliewerk van de of Ghana, Kumasi.
16 De kunst waarbij figuren uit stof of leer genaaid worden op een stoffen of lederen ondergrond. Deze
techniek wordt ondermeer toegepast bij het maken van Fanti Asafo-vlaggen.
7 BESLUIT
De Akan van Ghana hech r
nie t alle kunst- en
gebruiksvoorwerpen van de Akan hebben een symbolische betekenis. Vaak is dit omdat ze
l textiel. Nu kennen
ze ook een groot aantal hedendaagse gebruiksmogelijkheden. Er zijn echter geen bepaalde
enissen van de tekens cultureel zeer waardevol zijn, wordt
er niet meer altijd rekening mee gehouden wanneer ze worden toegepast in een nieuwe
context. Vaak kijkt men voornamelijk naar de esthetiek van de motieven. De compositie die
hieruit voortvloeit is voor vele kunstenaars, en zelfs voor sommige hedendaagse
adinkrastempelaars, belangrijker dan de associaties die haar componenten traditioneel
oproepen.
De symbolen worden niet enkel hergebruikt in nieuwe contexten, soms worden er ook geheel
nieuwe symbolen ontworpen naar het voorbeeld van de adinkra’s, net zoals er soms totaal
nieuwe spreekwoorden ontspruiten volgens eenzelfde structuur als de bestaande zegswijzen.
m even terug te keren naar de onderzoeksvragen van deze studie:
(1) Is er een specifieke ondergrond waarop de symbolen worden aangebracht?
Traditioneel wel, in de hedendaagse situatie niet meer.
(2) Wordt het gebruik van deze tekens beperkt tot een specifieke context?
Niet echt. Veel van de huidige adinkragebruikers kijken niet meer naar de betekenis.
Hierdoor kent het gebruik van de symbolen tegenwoordig eigenlijk geen grenzen meer.
(3) Hoe is dit veranderd in de loop van de geschiedenis?
Er heeft een evolutie plaats gevonden van een strikt betekenisgericht gebruik van de
adinkra’s naar een gebruik dat eerder focust op esthetiek. Toch zijn er enkelen, zoals
MONAK (1997), die aan de hand van de oorspronkelijke interpretaties, pleiten voor een
definiëring van “juiste” en “foute” contexten waarin de symbolen kunnen gebruikt worden.
ten veel belang aan spreekwoorden. Hun gebruik beperkt zich echte
t tot het auditieve, maar spreidde zich ook naar het visuele. Zowa
worden vergezeld van één of meerdere spreuken of gezegdes. Daarnaast bestaan er ook
symboolspreekwoorden, dit zijn voornamelijk grafische visualisaties van bekende spreuken.
Soms zijn het zeer gestileerde of abstracte vormen die hun betekenis krijgen van een
spreekwoord. Belangrijk in deze categorie zijn de adinkrasymbolen.
Oorspronkelijk dienden adinkra’s enkel als stempelmotief voor traditionee
ondergronden of contexten meer te definiëren waarin ze wel, of juist niet, gebruikt worden.
En daarbij komt dat er steeds naar nieuwe mogelijkheden gezocht wordt.
Hoewel de spreekwoordelijke betek
O
69
BIBLIOGRAFIE
s.n. 1954 Een adinkra-doek van de Goudkust. Rotterdam, Museum voor land- en volkenkunde,
12 p. s.n. 2007 “West African wisdom: Adinkra symbols & meanings. Adinkra index”.
http://www.welltempered.net/adinkra/htmls/adinkra_index.htm (Laatst bezocht op 18 januari 2009) → in de tekst wordt hiernaar verwezen als “website (1)”
s.n. 2003 “Adinkra symbols. A philosophical writing system”.
_page1.html http://www.library.cornell.edu/africana/Writing_Systems/Adinkra
→ in de tekst wordt hiernaar verwezen als “website (2)”
ABARRY, Nana.
1992 The promotion of Ghanaian Textile Prints on Contemporary market. K.N.U.S.T.
Bigshy designs and publications, 112 p.
ANT197 ANT196 r & Amelang, 221 p. APPIAH, Edward. 1994 Developments in design and uses of the Ashanti goldweights. K.N.U.S.T. (thesis),
117 p.
(Laatst bezocht op 21 januari 2009)
1994 “Teaching Akan oral literature in Ghanaian schools”. Journal of Black Studies, XXIV, 3, pp. 308-328.
ABBAN, Thomas Rawson.
(thesis), 165 p.
ABBIW, M.K. and all s.d. Cultural Studies for Junior Secondary Schools. Pupil’s Book 3. Ghana Education
Service, Curriculum Research and Development Division, 138 p. ADU-AKWABOA, Samuel. 1992 The use of Printed and Dyed Textiles and their socio-cultural effects on the Ghanaian
Society. K.N.U.S.T. (thesis), 146 p. AGBO, Adolph Hilary. 2006 Values of Adinkra & Agama symbols. Kumasi,
IRI, Janet Adwoa. 4 “Akan Combs”. African Arts, VIII, 1, pp. 32-35.
UBAM, Kofi. 3 Ghana’s heritage of culture. Leipzig, Koehle
70
APPIAH, Peggy. 1979 “Akan Symbolism”. African Arts, XIII, 1, pp. 64-67. ASHONG, Josiah Ralph. 1983 Form and function of Sculptural expressions in African Architecture. K.N.U.
(thesis), 167 p. ASIEDU, Nana Kwaku. 2005 African Art and Cultur
(thesis), 159 p. BAKER, Patricia. 1978 African Art. Adinkra Cl
University, 19
S.T.
oth. p.
CHRISTENSEN, James Boyd. 1958 “The Role of Proverbs in
Institute, XXVIII, 3, pp. DANQUAH, J. B. 1952 “The Culture of Akan”. Africa: Journal of the International African Institute, XXII, 4,
360-366.
DEMEY, Ellen.
1992 “Wearing Proverbs. Anyi Names for Printed Factory Cloth”. African Arts, XXV, 3,
na. Owerri, Conch Magazine, 184 p.
rts
e: the mainspring of Asante’s greatness and glory. K.N.U.S.T.
An Instructional unit for 7th-9th grade art. Illinois
Fante Culture”. Africa: Journal of the International African 232-243.
pp.
1999 Als stempels spreken... Betekenis van de motieven op adinkra-textiel van de Asante uit Ghana. R.U.G. (Licentiaatsverhandeling etnische kunst), s.p. (Faculteit Letteren en Wijsbegeerte)
DJAMPIM, Josephine Kraah. 1992 The use of Traditional Ghanaian Graphic Symbols by contemporary Ghanaian artists.
Case study in Kumasi. K.N.U.S.T. (thesis), 88 p. DOMOWITZ, Susan.
pp. 82-104.
DSEAGU, S. A. 1976 “Proverbs and Folktales of Ghana: Their form and uses”.
In: ASSIMENG, J. M. Traditional life, culture and literature in Gha
FAÏK-NZUJI, Clémentine M. 1992 Symboles graphiques en Afrique noire. Louvain-la-Neuve, Citade, 190 p. 1996a La beauté des signes. Pistes et clés pour la pratique des symboles. Louvain-la-
Neuve, Citade, 256 p. 1996b Le Dit des signes. Repertoire de symboles graphiques dans les cultures et les a
africains. Québec, Musée canadien des civilisations, 211 p.
71
GILLOW, John. 2003 African textiles. Thames & Hudson Ltd., pp. 88-90. GLOVER, Ablade.
r)
is), 180 p.
d & Co., 219 p. KIR1980 “Sign-painting in Ghana”. African Arts, XIII, 3, pp. 38-41.
KIS
200 . KOR2004 Traditional Wisdom in African Proverbs. Accra, Publishing Trends Ltd., s.p.
l A. 996 Concise dictionary Twi-English English-Twi. New York, Hippocrene Books, 332 p.
. 28-37.
cLEOD, M. D971 “Goldweights of Asante”. African Arts, V, 1, pp.8-15.
OW1947
onn957 he
1992 [1969] Adinkra symbolism. Accra, Artists Alliance Gallery (Poste
HAIZEL, Maureen. 2001 Reflections of Ghanaian life and symbolism in Appliqué. K.N.U.S.T. (thes
HESS, Janet Berry. 2006 Art and Architecture in Postcolonial Africa. Jefferson N.C., McFarlan
STEN, Christine.
SIEDU, Kwaku Boafo.
0 Idiomatic Painting with Adinkra Duro and Ahyensodeɛ. K.N.U.S.T. (thesis), 103 p
EM, Albin Kweku & Mawutodzi Kodzo ABISSATH.
KOTEY, Pau1
LABI, Kwame A. 2002 “Fante Asafo Flags of Abandze and Kormantse. A discourse between rivals”. African
Arts, XXXV, 4, pp MAALU-BUNGI, Crispin. 2006 Littérature orale africaine. Brussel, P.I.E. Peter Lang, 255 p.
. M1 MEYER ITZ, Eva L. R.
“Some Gold, Bronze and Brass Objects from Ashanti”. The Burlington Magazine for C oisseurs, LXXXIX, 526, pp. 18-21. “T Akan and Ghana”. Man, LVII, pp. 83-88. 1
K, MMONA ichael H. O. S. 1997 Adinkra symbols in National Development. K.N.U.S.T. (thesis), pp. 82-108.
(College of Art)
S, AMOSE krofi. 2004 The role of the textiles artist in the AGOA Initiative. K.N.U.S.T. (thesis), 123 p.
72
OWUSU, Heike. en van Afrika. Hoevelaken, Uitgeverij Verba, 319 p.
WUSU-ANSAH, Nana J. V. 994 [1992] New versions of the traditional motifs. Kumasi, Payless Printing Press, 75 p.
in Africa: students’ research-work (volume A). K.N.U.S.T.
Studies)
kunor. m Studies, XXIII, 2, pp.135-147.
924 “Arts and Crafts of Ashanti”. Journal of the African Society, XXIII, 92, pp. 265-270. 927 Religion and Art in Ashanti. London, Oxford University Press, pp. 264-268.
can Child in Proverb, Folk-lore and Fact”. Africa: Journal of the International
ROSS, Doran H. 1974 “Ghanaian Forowa”. African Arts, VIII, 1, pp. 40-88. 1977 “The Iconography of Asante Sword Ornaments”. African Arts, XI, 1, pp. 16-25. SMITH, Edwin W. 1952 “African Symbolism”. The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great
Britain and Ireland, LIII, 1, pp. 13-37. TURKSON, Kingsley E. 2005 Expanded dimensions of Adinkra symbolism and their New Applications in the Socio-
Cultural Milieu. K.N.U.S.T. (thesis), 87 p. WOUTERS, Katelijne. 1993 Ornamenten op tempels, adinkra-doeken en geometrische goudgewichten bij de
Ashanti : een vergelijkend onderzoek. R.U.G. (Licentiaatsverhandeling etnische kunst), 381 p. (Faculteit Letteren en Wijsbegeerte)
YANKAH, Kwesi. 1989 The proverb in the Context of Akan Rhetoric. A theory of Proverb Praxis. New York,
Peter Lang Publishing, 313 p.
2002 Symbol
O12006 Symbolism
(verzamelde resultaten van ontwerpopdracht), s.p. (Centre for Cultural and African
PRUSSIN, Labelle. 1980 “Traditional Asante Architecture”. African Arts, XIII, 2, pp. 57-87. QUARCOOPOME, Nii Oto1997 “Art of the Akan”. Art institute of Chicago Museu RATTRAY, R. S. 1923 Ashanti. London, Oxford University Press, 348 p. 111933 “The Afri
African Institute, VI, 4, pp. 456-471.
73
GEÏNT VIEWDEN & CONTACTPERSONEN ER
AGYEMAN na.
oud-student K.N.U.S.T.
rica
SAMOA, Shahannon. [a.k.a. HIV]
it Tewobaabi/Ntonso.
lp
exporterend kunstenaar, werkzaam in het CC Kumasi.
ANYI AMPA, Nana.
an het paleis in Sunyani.
OAKYE AGYEMAN, Nana.
Badukrum (een grensdorp, deels Ghana, deels Côte d’Ivoire)
BONNA,
hoofd van de afdeling podiumkunsten in het Centre for National Culture (Sunyani)
kunsts
→ chief v eente van Ntonso)
textielontwerper
SI
→ drums jder
,
oud-student K.N.U.S.T., schreef een thesis over adinkrasymbolen
G PREMPREH, Na
→
→ decorontwerper van TV Af
A
→ adinkrastempelaar u
, Ra h. ASHONG
→
→ .T. oud-student van de K.N.U.S
B
→ Chief Linguist v
B
→ traditionele chef van Kofi
Baffour Prince.
→
DAVIS, Prince.
tudent aan de K.N.U.S.T. (Kumasi) →
DUA, Nana Kwaku.
an Tewobaabi (deelgem
→
Mr. KU
ni (in Sunyani)
Mr. KWARTS († mei 2009)
→ zelfstandig kunstenaar (in Sunyani)
MONAK Michael H. O. S.
→
74
NYAME, Kingsford. [a.k.a. Kat]
lde unyani)
professionele kunstenaar
UA
uitbaatster/eigenares van Swift guesthouse en Adinkra-bar (Sunyani)
U-
docent in adinkrasymboliek aan de K.N.U.S.T. (Kumasi) & Prins van Ashanti
REPREH, Samuel Pepson.
tenaar (in Abesim/Sunyani)
r. SEKYERE
drumsnijder in Art Centre (Accra)
)
→ batikk si.
goudsmid & bronsgieter in het CC Kumasi.
n. (3)
, Accra
en drummer in het CC Sunyani, om
e te willen begeleiden in mijn zoektocht naar informatie en informanten.
→ bee nd kunstenaar uit het Centre for National Culture (S
Mr. OBIBA
→
OWUS A, Nana Ama.
→
OWUS ANSAH, Nana J.V.
→
P
→ zelfstandige jonge kuns
M
→ oudleraar & zelfstandig kunstenaar (in Sunyani)
→ ontwerpt voornamelijk logo’s
Emmanuel [a.k.a. Bobo]
→
s.n. (1
unstenares in het CC Kuma
s.n. (2)
→
s.
→ T-shirtverkoper in Osu
Veel dank aan Awaar Martin Kennedy, leerkracht Engels
m
75
BIJLAGE
E 1
N
BIJLAG : Gedetailleerde kaart van Ghana.
Bron: Nations Online Project.
76
77
BIJLAGE 2: Taalkaart van de Akan-dialecten (in Ghana en Ivoorkust).
Bron: QUARCOOPOME (1997:136)
IJLAGE 3: Volledige lijst van da adinkrasymbolen volgnes Rattray (1927)
Aban
Adinkrahene (2 x)
Akoben
Aya
Duafe
• Dwenini
x)
• Fihankra
• Fofoo
• Gyawu Atiko
• Hye wo nhye (2 x)
• Kodie mmowerewa
an
e atiko
• Ma te (me sie)
• Mmra Krado
• Mpuannum
• Musuyidie
• Nkonsonkonson (2 x)
• Nkotimsefuopua
• Nkuruma Kese
• Nkyimkyim
• Nsaa
• Nsoroma
• Nyam nua na ma wu
• Nyame Dua
• Obi nka obi
• Ohene Niwa
• Ohene tuo
• Pa gya
• Papani amma yenhu Kramo
• Sankofa (3 x)
• Sepow
van de Hibiscus Esculentus of Okroplant.
B
•
•
• Agyindawuru
• Akam • Gye Nyame • Nsirewe
•
• Akoko nan
• Akoma (2 x)
• Akoma Ntoaso
• Kuntikant
• Kwataky
•
• Biribi wo soro (2 x)
• Dono
• Dono Ntoasuo
• Mmrafo ani ase
•
• Epa (2
BIJLAGE 4: Afbeeldingen