Darwin-ecosysteem, Bordeaux, Frankrijk€¦ · biotoop en rationeel water-gebruik bevorderen en de natuur in de stad integreren. 4 2019 Na het vertrek van de le-gerkazerne Niel bleef

Darwin-ecosysteem, Bordeaux, Frankrijk

(INTER)NATIONAAL DOSSIER BRUSSELS DOSSIER

Plaats:

Bordeaux, Frankrijk

Datum van publicatie:

Oktober 2019

Projectfiche Duurzame Wijken

OPGESTELD DOOR DE DIENST FACILITATOR DUURZAME WIJKEN

IN COPRODUCTIE MET

• Darwin-ecosysteem

[email protected]

Leefmilieu Brussel – Afdeling Kwaliteit van het leefmilieu, Circulaire economie en Duurzame stad - Departement Begeleiding duurzame stad

2

oktober 2019 Darwin, Bordeaux Projectfiche FDW

Het Darwin-ecosysteem, speelplein voor innovatie.

Algemene inleiding

Darwin kan worden beschouwd als een levensgroot speelplein voor innovatie, gelegen in het hart van de toekomstige ecowijk Bastide-Niel op de rechteroever van de Garonne. De gebouwen uit 1850 van deze voormalige legerkazerne van bijna 20.000 m2 worden ecologisch gerenoveerd om er bedrijven en verenigingen in onder te brengen die hun milieu-impact willen beperken en hun werkomstandigheden willen verbeteren.

Het project ‘Eco-système Darwin’ is uniek in zijn soort, zowel door het utopisch vertrekpunt, als door de initiatiefnemers voor ecoverantwoor-delijke projecten uit de privésector en de diversiteit van de ontwikkelde activiteiten.

Volgens de twee medeoprichters, Jean-Marc Gancille en Philippe Barre, “is het stedelijke ecosysteem Darwin een project op lange termijn dat lokale winkels, co-working, cultuur, vrije tijd, stadsbo-erderijen en andere ecologische experimenten combineert, op een achtergrond van een alternatieve burgercultuur. Een andere manier om de stedelijke en vooral ook de ecologische transitie in de praktijk te brengen”.

Relevant voor de indicatoren

VIS

MAN

HUM

NAT

ENE

Website

https://darwin.camp/

Trefwoorden

Collaboratieve economie, ecologische transitie, burgeral-ternatieven

BeschrijvingActoren

Private oprichters: P. Barre, J-M. Gancille;

Opdrachtgever: SAS Darwin-Bas-tide (eigenaar en exploitant van de site);

Uitvoerder: SARL Evolution (pro-jectincubator en financiering);

Darwiniens: ondernemingen en organisaties binnen het kader van Darwin-ecosysteem;

Gebruikers van de site

Een verlaten stadsterrein renoveren in de geest van een groene, ideale, utopische en veerkrachtige economie

Stap(pen) in het process

In Ecologik 43, p.66 (2015)

3

oktober 2019 Darwin Bordeaux Projectfiche FDW

Programma Het project betreft de reconversie van de voormalige Magasins Généraux, ten noorden van de Caserne Niel, tot een alternatieve site met kantoren, een restaurant, een kruidenierszaak, culturele en recreatieruimten op in totaal 22.000 m². Het programma is als volgt uitgewerkt:• 8.000 m2 economische activiteiten (incubator voor bedrijven, een

co-workingfaciliteit, een ecocreatieve cluster),• 1.700 m2 ecoverantwoordelijke handelszaken (kruidenierswinkel,

restaurant),• Diensten, waaronder een crèche en een conciërgedienst,• Culturele voorzieningen: een overdekt skatepark “Le Hangar”,

gewijd aan de stadsculturen,• Sportuitrusting: een zeilclub rond een boothuis,• Een verenigingscentrum,• Een stadsboerderij,• Een experimenteel lyceum Edgar Morin,• Andere projecten zijn gepland, maar komen moeilijk tot stand in

het kader van de Zone d’Activité Concerté (ZAC). We vermelden:• “La Manufacture” (eco-verantwoordelijke evenementenlocatie en

recylingcentrum),• Een “Eco-lodge”, een centrum voor persoonlijke ontwikkeling,• Een jeugdherberg,• Kunstenaarsresidenties.

Projectambities

• Het gevoel van een alter-natieve en creatieve plek, die een meer verantwoor-de economie en stad kan belichamen, in lijn met de uitdagingen van deze tijd;

• Groene en creatieve economische structuren in korte circuits samenbrengen, verenigd door gemeenschap-pelijke waarden voor energie-transitie en de vernieuwing van de burgerwerking;

• Het gebied met alterna-tieve visies en projecten vruchtbaar maken;

• Een verantwoordelijke en kwaliteitsvolle werkwijze hanteren;

• De ontwikkeling van de biotoop en rationeel water-gebruik bevorderen en de natuur in de stad integreren.

4


Na het vertrek van de le-gerkazerne Niel bleef de site verlaten achter. De site werd gerenoveerd door een deel van de gebouwen te behouden en ecologisch te vernieuwen, andere delen van de site tijdelijk te gebruiken en evolutieve aanlegwerken uit te voeren naarmate het project werd ontwikkeld en middelen werden verkregen.

Locatie:

Caserne Niel, wijk Bastide, rech-teroever van de Garonne, 87 Quai Queyries, Bordeaux

Geschatte oppervlaktes:

Het project wordt ontwikkeld op een terrein van 1 ha (perceel van 9.714 m2) in een ZAC-project van 35 ha.

Fasering van de werken:

2007: prefiguratie van het project Darwin-project in de Caserne Niel

2010: geboorte van het skatepark 2012: installatie van de co-workingruimte

2014: opening van Magasin Général (bio-restaurant)

2015: lancering van het Cli-max-festival

2016: opening van het Lycée expérimental Edgar Morin

2018: in oktober 2018 werd Darwin door de Société

Identiteitskaart

d’Economie Mixte Bordeaux Métropole Aménagement (BMA) voor het Tribunal de Grande Instance gedaagd om zijn uitzetting te verkrijgen uit een deel van de site dat tijdelijk werd gebruikt door met name de zone voor

experimentele landbouw, het skatepark, ...

Subsidiebudget:

Totale investering: ~ € 14 miljoen

Het totale investeringsbudget is als volgt verdeeld:

90% - SAS Darwin en aandeel-houders 6% - subsidies

Restant - beheerd via een parti-cipatief financieringsmechanis-me, zodat kleine initiatiefnemers bij het project betrokken kunnen worden.

Instrumenten:

EFRO: een Europese subsidie van € 160.000 uit het

EFRO-fonds heeft het mogelijk gemaakt om de haalbaarheids-studies voor het project te starten.

Dotatiefonds Darwin: een par-ticuliere rechtspersoon zonder winstoogmerk die het mecenaat op de site beheert.

Luchtfoto Darwin site

5


Voorbeeldfuncties

VIS

VIS 05 - Biedt de visie een pad voor transitie naar de Duurzame Stad?

Het project voor het Darwin-ecosysteem is gebaseerd op een duidelijke visie die tot doel heeft “een nieuw stedelijk model ten dienste van de transitie te steunen. Het is hybride, en combineert de publieke en private sfeer, individueel leiderschap en participatief bestuur, commerciële projecten en niet-commerciële dynamieken, eigendom en gebruik, kapitalisme en herverdeling, ondernemings-DNA en militante, digitale en lowtech overtuigingen.” 1

De grondbeginselen zijn als volgt 2:

• Meer coöperatieve, transversale, solidaire, delende economische modellen hanteren om aan de dodelijke concurrentie van iedereen tegen iedereen te ontsnappen;

• Dankzij een betere verstandhouding tussen economie en ecologie de klimaatuitdaging oplossen;

• De eigen kringetjes verlaten om onze denken werkmodellen te ontsluiten, openstaan voor de alternatieven van het maatschap-pelijke middenveld en ze aanmoedigen om een kritieke massa van veranderingen te bereiken die tot een nieuw model kan leiden;

• Enthousiast en in een “vreugdevolle” geest te werk gaan, met een veranderingsmarketing die het project toegankelijker en aantrekke-lijker maakt. Gebruikmaken van design, feest, kunst, gezelligheid ...

Veel utopieën hebben experimenten mogelijk gemaakt met nieuwe stadsmodellen die eerlijker, meer solidair, coöperatiever en duurzamer zijn. Hier vertrekt het project van de utopie van zijn stichters voor een ecologisch transitieproject, economische samenwerking en wederzijds delen, met een sterke territoriale verankering rond de site van een voormalige kazerne. Het verhaal brengt de actoren samen en ondersteunt de duurzaamheidsambities.

1 Futurible, p.46

2 Futurible, p.44

3 Futurible, p.45

6


MAN

MAN 02 - Werd een duurzame (financiële) strategie uitgewerkt?

Om de governance- en participatieaspecten van dit buitengewone project te situeren, is de volgende benadering interessant 3:

“Deelnemen aan het overleg, de buurtbewoners en de buurtverenigingen leren kennen. Aanvaarding en medewerking verkrijgen. De lokale ondernemers, de mede-investeerders samenbrengen. Samen dromen en ontwerpen. Samenwerken met collectiviteiten, instellingen enz. Krediet verdienen. Grote wijzen en bevoegde personen bij het project betrekken. Geruststellen. En tot slot een verhaal vertellen dat iedereen verzamelt, doet dromen, de mensen meeneemt in een gemeenschappelijke ambitie: een veerkrachtige stad. Ook een beetje bluffen, jawel, en sterk onderhandelen.”

Het begrip ecosysteem verwijst hier naar de wil om het volgende te bevorderen:

• De samenwerking tussen bewoners, projecten, bedrijven, evenementen, animaties;

• Het delen van ruimten en diensten,

• De betrokkenheid van gebruikers, om een steeds duurzamer gedrag aan te moedigen.

Dit komt tot uiting in het dagelijks leven, in het transport, de consumptie, het afvalbeheer, de voeding, de participatieve financiering enz. Het Darwin-ecosysteem is dus een transversaal en meervoudig project, dat zich geleidelijk aan ontwikkelt rond diverse actoren, verenigingen en federaties.

Het Darwin-ecosysteem is ook origineel op het vlak van zijn financiële structuur. Het is een voornamelijk particulier initiatief, met nauwelijks 6% subsidies! Hierdoor breekt het met de gebruikelijke instru-menten, praktijken en financiële constructies van de stedenbouw en met name van de ZAC Bastide Niel.

In sommige artikelen betreuren de oprichters de beslotenheid van het wereldje van de stedenbou-wkundige actoren ... Door een ander model voor te stellen voor een transitie en een andere opvatting van de economie en de ecologie, worden ze met tal van moeilijkheden en obstakels geconfronteerd. De oprichters benadrukken echter de noodzaak in PUCA, p.16 - source SAS Darwin (voir

rubrique sources)

In Futurible, p.47 (voir rubrique sources)

In Rue 89, article paru le 2 mai 2018

7


van steun vanwege de overheid, zowel om terreinen ter beschikking te stellen als om de ontwikkeling van projecten voor tijdelijk gebruik mogelijk te maken. In ruil genereert de dynamiek van het project een rendement voor de metropool, door bij te dragen aan de aantrekkeli-jkheid van Bordeaux en aan de strategie om de rechteroever van de Garonne te heroveren.

Het project vindt zijn inspiratie in verlaten industrieterreinen die een nieuwe culturele bestemming hebben gekregen, zoals “La Belle de Mai” in Marseille, “L’Espace LU” in Nantes, of “Le 104” in Parijs. Maar naast cultuur en nieuwe stadspraktijken is er ook een belangrijke werk-gelegenheids- en ondernemingsdimensie.

In 2017 stelde de Stad een bemiddeling voor tussen Bordeaux Métropole Aménagement en het project Darwin over de projectrui-mten die door de ZAC werden bedreigd (met name in verband met een geplande parkeergarage die de stadsboerderij, het skatepark en andere stadscultuurprojecten zou vervangen). Het programma van de ZAC bleek echter moeilijk te verzoenen met deze experimenten.

Uiteindelijk sloeg het team van Darwin op zijn website alarm en stelde het verscheidene vragen, waaronder deze:

“Waarom een ZAC van 34 hectare net op de enige twee kleine hectaren waar activiteiten plaatsvinden? 4

Wij stellen ons deze vraag elke dag opnieuw. Schiet men niet in eigen doel als men de aanleg begint op de enige plek die problemen kan opleveren, net daar waar populaire en avant-garde activiteiten ontstaan die de toekomstige wijk ten goede komen? Zo zien wij het.

Men heeft het tijdschema voor de realisatie van de ZAC zeer abrupt versneld, zonder een geloofwaardige verklaring te geven. Men spreekt vaak vol lof over overleg met het gebied, maar de ontwikkeling van Bastide Niel verloopt zeer ondoorzichtig.

Is een in het midden van de jaren 2000 ontworpen stedenbouwkundig richtplan meer dan 10 jaar later nog relevant, terwijl we worden ge-confronteerd met een crisis van de overheidsfinanciën en een grote ecologische uitdaging?

Is het niet beter dat we rekening houden met wat bestaat en waar mogelijk in een “lowtech” modus werken? Is het niet beter dat we onze verbeelding gebruiken om anders te gaan denken over de verdichting en dat we rekening houden met de lokale actoren? Is verstandig omgaan met wat we hebben niet beter dan in het wilde weg ontwikkelen?”

In 2018 bracht Bordeaux Métropole Aménagement Darwin voor de rechtbank om het te onteigenen (wordt vervolgd).

4 https://darwin.camp/caserne/laissonspasbeton/

© 1

024

arch

itect

ure

8


HUM

HUM 05 - Stimuleert de wijk de economische vitaliteit?

De economische vitaliteit is duidelijk zichtbaar in de aangekondigde programmering en toekomstige projecten. Daarnaast komt de aan-wezigheid van infrastructuur en initiatieven op de site zeer concreet tot uiting 4:

• Realisatie van de grootste co-workingfaciliteit van Frankrijk (met meer dan 250 bedrijven), 6500 m2 gedeelde kantoren

• Grootste biologisch restaurant van Frankrijk (12.000 maaltijden per maand)

• Grootste skateclub van Frankrijk (meer dan 3.000 leden)

• Bouw van een nooddorp voor daklozen en vluchtelingen

• Aanwezigheid van solidaire ateliers: Emmaüs, fiets- en mechanische reparaties, Action Froid ... Stedelijke sportinfrastruc-turen: Bike Polo, Roller Derby, Basketbal 3×3, stadsvoetbal, BMX, crossfit ...

• Installatie van een Club Nautique: Kajakken, Stand Up Padle, zeilen, roeien....

• Aanwezigheid van een stadsboerderij: permacultuur, stedelijke compostering, bijenkorven, ...

• Infrastructuren voor alternatief onderwijs: experimenteel lyceum

• Bouw van ateliers voor kunstenaars in residentie

• Repetitiestudio voor muzikanten

• Le Digitoire: Lowtech atelier en slowtech fablab

• Bouw van evenementenhallen met een oppervlakte van 10.000 m2 voor de organisatie van evenementen

• Organisatie van het Climax-festival, een in zijn genre uniek ecologisch festival (bijna 30.000 bezoekers in september 2016)

• 3000 m2 verantwoordelijke handelszaken

In termen van werkgelegenheid vertegenwoordigen deze activiteiten meer dan 600 banen op de locatie zelf, met een groei van 350 nieuwe banen in vier jaar tijd.

Een van de interessantste initiatieven is de VORTEX, een beeldhou-wwerk dat een echt symbool van de site is. Het is het eerste zichtbare element van de nagestreefde band tussen de gebruikers van de site: “De door het Parijse bureau 1024 architecture ontworpen Vortex, onder de centrale grote hal van het Darwin-ecosysteem, is zowel een brug tussen de twee hoofdgebouwen van het complex als een concertpodi-um. Pier Schneider, een van de ontwerpers, ziet in deze lichtgevende

La sculpture VORTEX

9


sculptuur “een explosieve uitwas die de dynamiek en energie van de plaats onthult”.

Deze economische vitaliteit uit zich ook in een zeer sterke uitstraling en een druk bezoek van de site: Darwin heeft bijna 100.000 volgers op sociale netwerken en meer dan 1.500 dagelijkse gebruikers. Het ontvangt ook elk jaar 300 delegaties, meer dan 200 evenementen en 40 workshops, samen goed voor 800.000 bezoekers!

HUM 02 - Stimuleert het wijkproject sociale vitaliteit?

De site blijft zich ontwikkelen als een transitielaboratorium en een ex-perimenteel en innovatief project. De aandachtspunten met betrekking tot de sociale, economische, ecologische en culturele vitaliteit zijn als volgt: “Als een niet-geïdentificeerd territoriaal object verwelkomt Darwin al meer dan een half miljoen mensen per jaar, trekt het waarnemers uit heel de wereld aan en valt het in de smaak van de media en het publiek ... Darwin is een voorbeeldig alternatief voor veel mensen die zijn gemengde gebruik en kleine ecologische voetafdruk bewonderen. Maar het is ook meer en meer een potentieel gevaar voor anderen, die in de toekomst van de steden een kans zien om aan belastingen te ontsnappen, of de luchtspiegeling van de hypertechnologische smart city, waar de gebruikskwaliteit en het welzijn op de tweede plaats komen.” 6

Deze zoektocht naar sociale vitaliteit uit zich in de volgende vraag-stelling:

“Zijn de geruchten dat Darwin zal sluiten dan ongegrond?

Darwin werkt als een ecosysteem dat de site al zijn kracht en waarde geeft. Precies het transversale karakter en de ontsluiting tussen onder-nemingen en verenigingen, wel of niet commercieel, ondernemers en burgers enz. scheppen een grote menselijke kwaliteit, een innovatie en nieuwe toepassingen, een economische ontwikkeling en banen ... terwijl ze besparen op materiële middelen en op overheidsgeld.

De afschaffing van de verenigingsdimensie van Darwin zou onzinnig zijn en duidelijk afbreuk doen aan zijn uitstraling en leefbaarheid. Dat wordt ook bezorgd beklemtoond door het ondernemerscollectief “Les Darwiniens”, dat de 230 bedrijven en 600 banen van Darwin verzamelt en volledig solidair is met La 58ème. (https://www.facebook.com/notes/les-darwiniens/il-était-une-fois-un-écosystème/1049837375121955)

Dus ja, het verdwijnen van de verenigingsactiviteit zou het einde betekenen van Darwin als ecosysteem en dus ook als transformatie-proces voor de stad. De co-workingfaciliteiten en de handelszaken zouden hun activiteiten kunnen voortzetten ... maar niet met dezelfde ambitie voor een algemene transitie en niet met dezelfde dynamiek.”

6 In Futuribles, p.47

7 https://darwin.camp/caserne/laissonspasbeton/

© S

ud O

uest

© N

atur

e et

Pot

ager

s en

Ville

10


NAT

NAT 03 - Creëert het project een maatschappelijke meerwaarde gekoppeld aan de groene ruimten?

Het project verwijdert meer dan 1.800 m2 asfalt en vervangt het door groene ruimten. Ze worden benut om de biodiversiteit in deze stedelijke context te versterken en om verscheidene projecten voor stadsland-bouw uit te voeren. Deze initiatieven zijn gegroepeerd rond de ZAUÉ (Zone d’Agriculture Urbaine Expérimentale), die dankzij het do-tatiefonds Darwin en zijn institutionele partners kon worden gelanceerd.

De ZAUÉ bestempelt zich als een incubator voor concrete stadsland-bouwprojecten in Bordeaux. Ze stelt zich tot doel de stadslandbouw in verschillende vormen nieuw leven in te blazen door te experimen-teren met nieuwe technieken en kennis, zoals het behoud van de biodiversiteit, het beheer van de hulpbronnen, de valorisatie van afval, de bemesting van de bodem, de bioklimatisering, de bovengrondse productie, de stadsboerderijen, de korte circuits enz.

Dit “Living Lab” verzamelt nu verscheidene verenigingen:

• BIAPI, de moestuinen met permacultuur van de Ferme de Niel;

• BIZ BIZ ECO, “apidagogische” bijenkorven;

• POUPOULE, stedelijk kippenhok;

• NATURE ET POTAGERS EN VILLE, stedelijke micromoestuin-en (aquaponie, collectieve compostering, paddenstoelenkweek, gleaning enz.).

Alle projecten voor stadslandbouw in de dichte stad worden samenge-bracht om in synergie te kunnen werken en samen een leefbaar economisch model te vinden. De initiatiefnemers van de projecten voor stadslandbouw hebben aansluiting gezocht met een netwerk van actoren en middelen om de zichtbaarheid te vergroten en de projecten verder te ontwikkelen.

Deze initiatieven hebben ook tot doel de verschillende gebruikers van de site bewust te maken. “De ZAUÉ mikt tegelijkertijd op de opvoeding van het grote publiek, de “open source” verspreiding van knowhow en de reproductie van goede praktijken.” 8

De aanwezigheid van deze voorzieningen op de site is buitengewoon belangrijk: “Stadslandbouw is een van de oplossingen die door de VN en de FAO worden voorgesteld en aanbevolen om te voorzien in de behoeften op het gebied van de voedselzekerheid, de verstedelijking en de aanpassing aan de klimaatverandering.” 9

“Stadslandbouw zorgt voor vers voedsel, schept banen, recycleert stedelijk afval, creëert groene gordels en versterkt de veerkracht van steden in de klimaatverandering.

8 https://caserneniel.org/zaue-caserne-niel-darwin/

9 http://www.fao.org/urban-agriculture/fr/

Logo de ZAUÉ

La Ferme de Niel

Nature et Potagers en Ville

11


ENE

ENE 02 - Is het wijkproject bioklimatologisch ontworpen?ENE 03 - Beperkt het wijkproject de energievraag tot een minimum?ENE 04 - Optimaliseert het project de hulpbronnen die op wijkniveau worden verbruikt?

Het project Darwin kiest voor een “negaWatt”-benadering: de ontwik-kelingen combineren eenvoud, energie-efficiëntie en productie van hernieuwbare energie (om een kernuitstap mogelijk te maken). De energiestrategie heeft ook een educatieve dimensie en begeleidt de gebruikers om een evolutie van de gewoonten en de mentaliteit aan te moedigen.

De volgende elementen worden benadrukt:

• Innovatie bevorderen,

• Een bioklimatologische inrichting van de ruimten nastreven,

• Klimaatregeling weigeren,

• Het daglicht optimaal gebruiken,

• Tijdens de werken doorlopend rekening houden met besparingen op grijze energie,

• Gedurfde ontwerpen isolatiekeuzes maken ...

Het resultaat is efficiënt, met een jaarlijks verbruik van 84 kWh/m2, inclusief het gebruik en de exclusief de fotovoltaïsche energie.

Dankzij een digitale interface (MIUSEEC) kunnen de gebruikers het resultaat van hun inspanningen volgen “Elke Darwinien stoot tot zes keer minder CO2-equivalent uit (afhankelijk van de maand) dan een gemiddelde Franse werknemer die in een nieuw tertiair gebouw werkt. ”

“De volledige site heeft zich van bij het begin samen met Enercoop, een burgercoöperatie, ingezet voor een 100% groene stroomvoorzien-ing uit hernieuwbare en niet-nucleaire bronnen. Men heeft geopteerd voor een tijdelijke warmteproductie met gas, die zo snel mogelijk door hernieuwbare energie zal worden vervangen. In 2015 maakten 480 m2 zonnepanelen op de daken met eigenverbruik (productie van 80.000 kWh per jaar) de handelszaken en winkels (restaurant en kruidenier-swinkel) autonoom op het vlak van de elektriciteit. Zo wordt Darwin een energieproducent voor Enercoop, dat het productieoverschot tegen zeer voordelige voorwaarden aankoopt”.

Bronnen:

Site https://darwin.camp/

2015: artikel uit het

PUCA-onderzoek-sprogramma dat de actoren en instrumenten analyseert http://www.urbanisme-pu-ca.gouv.fr/IMG/pdf/ monograph-dar-win-pro-jets-negocies.pdf, 13 februari 2015, 24p.

2015: Ecologik, “Darwin Ecosystème, réhabilita-tion patrimoniale en mode flexible”, nr.43, febru-ari-maart 2015, pp.62-73.

2016: Philippe Gagnebet, “Réinventer la ville, les (r)évolutions de Darwin à Bordeaux”, 2016, HD Ateliers Henry Dougier, 122p.

2016: Futuribles, “l’éco-système urbain Darwin, du hacking territorial à un nouveau modèle de coproduc-tion de la ville”, door Jean-Marc Gancille en Philippe Barre, nr. 414, september-oktober 2016, pp. 43-51; https://www.futuribles. com/fr/revue/414/leco-systeme-urbain-dar-win-du-hack-ing-territori-al-a/

2018: Le Monde, “l’éco-système Darwin, village alternatif”, 24 mei 2018

8 Réinventer la ville, …, p.56-58

© M

yria

m H

ilger

s©

Myr

iam

Hilg

ers

12

Darwin Bordeauxoktober 2019 Projectfiche FDW

© M

yria

m H

ilger

s©

Myr

iam

Hilg

ers

13

Darwin Bordeauxoktober 2019 Projectfiche FDW

Documents

Darwin-ecosysteem, Bordeaux, Frankrijk€¦ · biotoop en rationeel water-gebruik bevorderen en de natuur in de stad integreren. 4 2019 Na het vertrek van de le-gerkazerne Niel bleef