DANIELKAHNEMAN

TƯDUYNHANHVÀCHẬM

BảnquyềntiếngViệt©2013CôngtySáchAlpha

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

NhữnglờitándươngcuốnsáchEbookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

“Vớinhữngaiquantâmđếnđầutưhoặchànhviconngười,cuốnsáchcủaKahnemanlàmộtcuốnđángđọc.Trongcuốnsáchnày,ôngchỉrarằngtrongkhichúngtaluônchorằngnhữngquyếtđịnhmàmìnhđưaralàhợplý,sựthựcthìchúngtalạimắcphảinhữngthànhkiến.Ítnhấtcuốnsáchcũngđemđếnchongườiđọccơhộitốthơnđểtránhnhữngsailầmhaygiảmthiểuchúng.”

_LarrySwedroe,CBSNews.

“DanielKahnemanđãthểhiệnmộtcáchmạnhmẽtrongcuốnsáchmớicủamìnhvềviệclàmthếnàođểconngườidễdàngtáchkhỏisựhợplý.”

_ChristopherShea,TheWashingtonPost.

“Lỗilạc…TừnàykhôngthểnóihếtđượctầmquantrọngcủanhữngđónggópcủaDanielKahnememantrongviệchiểucáchthứcchúngtatưduyvàlựachọn.Ôngđứnggiữanhữngngườikhổnglồ,mộttaythợdệtvớinhữngsợichỉcủaCharlesDarwin,AdamSmithvàSigmundFreud.Giốngnhưcácnhàtâmlýhọcquantrọngbậcnhấttronglịchsửnhânloại,Kahnemanđãđịnhhìnhlạitâmlýhọcnhậnthức,phântíchtínhhợplývàlýtrí,hiểubiếtvềnguycơ,nghiêncứuvềhạnhphúcvàansinh...Mộttácphẩmkiệtxuất,gâyấntượngmạnhmẽtrongchínhthamvọngcủanó,truyềntảirấtnhiềukiếnthức,sựkhônngoanvớitâmtháihếtsứckhiêmtốnvànhânvănsâusắc.Nếutrongnămnaybạnchỉđượcđọcmộtcuốnsách,tôikhuyênbạnnênchọncuốnnày.”

_JaniceGrossStein,TheGlobeandMail.

“Mộtcâuchuyệnhếtsứcsâusắcvàhấpdẫn,làsựhòaquyệngiữanhữngnghiêncứucủamìnhvàcủacácnhàtâmlýhọc,kinhtếvàchuyêngiatrongnhiềulĩnhvựckhác...Kahnemanđãmấthàngthậpkỷđểnghiêncứuvàchắtlọcnhữnggiátrịđóđểđemlạibiếtbaođiềuthúvị,hấpdẫnchođộcgiả.Đâythựcsựlàmộtcuốnsáchrấtđángđọc.Bởilẽnókhôngphảilàmộtcuốnsáchkhoahọcbìnhthường,chỉcómộtvàichươngđầutiênhữuích,thúvị,còncácchươngsaulạirấttẻnhạt.Cuốnsáchnàylàmộttrườnghợpngoạilệ

hiếmhoi.Toànbộcuốnsáchlàsựhấpdẫnkhótảvàchúngtahoàntoàncóthểápdụngnhữngđiềuđóvàocuộcsốnghàngngày.Tấtcảmọingườiđềunênđọcnó.”

_JesseSignal,BostonGlobe.

“Quảthực,chúngtảcầnphảibiếtơnsâusắctácgiảKahnemanvìđãđemđếnchochúngtamộtcuốnsáchhếtsứcthúvị.Nógiúptahiểuđượccáckhíacạnhthựctếtrongtínhcách,bảnchấtcủachínhmình.”

_FreemanDyson,TheNewYorkReviewofBooks.

“Cónhiềucuốnsáchhayvềnhậnthứclýtínhvàcảmtínhcủaconngười,nhưngchỉcómộtkiệttác.Kiệttácđóchínhlàcuốnsách“Tưduynhanhvàchậm”củaDanielKahneman.Đâylàmộttrongnhữngcôngtrìnhnghiêncứuđồsộnhất,hấpdẫnvềnhậnthứccủaconngườimàtôitừngđọc”.

_WilliamEasterly,FinancialTimes.

TôicómộtấntượngđặcbiệtvớiTưduyDoThái.Aicũngchorằngngười

DoTháithôngminhđặcbiệt.Nhữngnămtôihọctậptạitrườngđạihọcvàlàmnghiêncứusinh,sinhviênDoTháidườngnhưlúcnàocũnglànhữngngườiđứngđầulớp.CáchtưduycủangườiDoTháiluônkhiếnchúngtabấtngờvàluôntựhỏivềđằngsauhệthốngtưduyđólàgì?ChúngtôicómaymắnđượclàmviệcvớinhiềungườiDoTháilỗilạc.Khiđượchỏi,tạisaongườiDoTháilạithôngminhnhưvậy.Tôinhậnđượctrảlờirằngđóchínhlàdonềnvănhóavàcáchgiáodụcđãđemlạihệthốngtưduytốtchứkhôngphảigenditruyền.Thậtvậy,nếubạnđếnđấtnướcIsrael,bạnsẽthấyngườiDoTháicũngcóđủmàuda,chủngtộckhácnhau.ChínhcácyếutốhệthốngtrongtưduyđượctruyềnlạiquavănhóavàgiáodụcđãkhiếnchonhữngngườiDoTháitrởnênkhácbiệt.

DanielKahneman,mộtngườiDoTháiđiểnhìnhvàlànhàtâmlýhọcxuấtchúngđãtừngđượctraogiảiNobelkinhtếhọcnăm2002.Quatácphẩmnày,DanielKahnemandẫndắtchúngtavềvớiquátrìnhkhámphá,nghiêncứuhơn30nămcủaôngvàđồngnghiệp,vớirấtnhiềuthínghiệmđượcthiếtkếthôngminhvàchínhxác.Thànhquảcủanhữngnămthánglaođộngmiệtmàiđóchínhlờigiảivềcáchthứcchúngtacảmnhậnthếgiớivàtươngtácvớichúngnhưthếnào.Đólàcáchthứcmànãochúngtavậnhành,với2hệthốngmàDanielKahnemangọilàHệthống1vàHệThống2.NếunhưHệ

thống1vớicơchếnghĩnhanh,tựđộng,cảmtính,rậpkhuônvàtiềmthứcthìHệthống2lạicócơchếnghĩchậm,đòihỏinỗlực,dùnglogic,cótínhtoánvàýthức.Hệthống2chínhlàcáchmàcánhânchúngtanghĩvềcáitôi,bảnngã.Vàcơchế1đượcnãovậnhànhthườngxuyên,trongkhiđócơchế2lạiítkhiđượcsửdụngđến.

Cơchếhoạtđộngcủa2hệthốngtrong1conngười,khiđượcnhìnnhậntrênquymôlớnhơn,cóýnghĩarấtlớnđốivớihoạtđộngkinhtếxãhội.HaihệthốngnàychínhlàconngườiKinhtếhưcấusốngtrênmảnhđấtlýthuyếtvàconngườiHànhđộngtrongthếgiớithựctại.Cáctổchức,bằngcáchnàođócũngđangápdụngcáchìnhthứctươngtựnhưcáchệthốngnàyởcấpđộcánhân.Họtránhđưaracácquyếtđịnhsailầmbằngcácquytrìnhđãđượckhoahọchóa&hệthốnghóa,đồngthờichophépphảnbiệnmangtínhxâydựng.

Tôitinrằngcuốnsáchnàysẽđemlạinhiềukiếnthứcbổíchgiúpchúngtahiểuđượcnănglựctưduycủachínhmìnhvàpháthuynó.

ChủtịchTậpđoànFPT

TrươngGiaBình

LờigiớithiệuNguyễnVănTuấn-Giáosưykhoa,ViệnnghiêncứuykhoavàĐạihọcNewSouthWales,Sydney,Australia.

Bạnđọcđangcầmtrêntaymộtcuốnsáchhay.Haytừnộidung,hàmlượng

thôngtinhọcthuật,đếnvănphong.Nếucómộttácphẩmnàogiúpchochúngta–bạnvàtôi–hiểuhơnvềchínhmình,thìđâylàmộttácphẩmnhưthế.Bằngmộtvănphongđơngiản,trongsángvàcókhidídỏm,GiáosưDanielKahnemandẫndắtbạnquahàngloạtthínghiệmtâmlýxãhộimàôngvàđồngnghiệpđãthựchiệntrongsuốtbốnthậpniênqua.Kếtquảcủanhữngthínghiệmđượcđúckếttrongquyểnsáchnày.Nhữngkếtquảthínghiệmđósẽtháchthứcsuynghĩcủabạn,đồngthờicungcấpnhữngkiếnthứcuyênbácđểbạncóthểhiểuvềhànhvicủamìnhvàcủanhữngngườixungquanh.Cáihaycủaquyểnsáchkhôngchỉlàhàmlượngtrithứchọcthuậtmàcònmangtínhgiảitrí.Đọcđếnchươngcuốicùngvàgấpquyểnsáchlại,bạnđọcsẽcảmthấytiếcnuốirằngtạisaomìnhkhôngbiếtnhữngthôngtinnàysớmhơn!

Nóiđếnsáchmàkhôngđềcậpđếntácgiảlàmộtthiếusótlớn.TácgiảDanielKahnemanlàgiáosưtâmlýhọcthuộcĐạihọcPrinceton.Ôngđượcxemlàmộtnhàtâmlýhọcvĩđạinhấttrênthếgiớicònsống.ÔnglàngườigốcDoThái,tốtnghiệptâmlýhọctừĐạihọcJerusalem(1954),vàphụcvụtrongquânđộiDoTháinhưmộtchuyêngiatâmlý.Năm1958ôngsangMỹhọcvàtốtnghiệptiếnsĩtâmlýhọcởĐạihọcCalifornia,Berkeley(1958).CùngvớingườiđồngnghiệpthânthiếtlàGiáosưAmosTversky(ĐạihọcStanford),ôngđãthựchiệnhàngloạtthínghiệmtâmlývàcónhiềupháthiệnrấtquantrọngvềhànhviconngười.Nhờnhữngcôngtrìnhđộtpháđó,năm2002,ôngđượctraogiảithưởngNobelvềkinhtếvìnhữngphátkiếnvềlýthuyếtviễncảnh(ProspectTheory).GiáosưTverskykhôngmaymắnquađờivàonăm1996,nênkhôngcó“duyên”vớigiảiNobelmàđánglẽraôngđãcùngKahnemanchiasẻ.CóthểnóikhôngngoarằngcuốnsáchbạnđangcầmtrêntaylàmộtđúckếtnhữngnghiêncứuđẳngcấpNobel.

Ngườiviếtbàinày“làmquen”vớinhữngcôngtrìnhnghiêncứucủaKahnemanvàTverskytừđầuthậpniên2000.Lúcđó,tôimớibắtđầumộtdựánnghiêncứuvềnguycơgãyxươngtheonguyênlýcánhânhoáđiềutrị

(personalizedmedicine).Vấnđềđượcđặtralàtruyềnđạtthôngtinvềnguycơđếnbệnhnhânnhưthếnàođểcóhiệuquảnhất,vàtạisaodùcónhiềuthuốcđiềutrịloãngxươngrấtcóhiệuquảvàantoàn,nhưngbệnhnhânkhôngchịudùngthuốc.NhữngthínghiệmcựckỳsángtạovàlýthúcủaKahnemanvàTverskyđãsoisángvàcungcấpchotôirấtnhiềucâutrảlời.ĐọcnhữnggìKahnemanviết,tôithấyhìnhnhưôngbiếtrấtnhiềuvềtôi!Dođó,khicuốnsáchđượcấnhành,tôiđãviếtbàiđiểmsáchtrênThờibáoKinhtếSàiGònvàotháng11năm2012,vànaytôirấthânhạnhgiớithiệucuốnsáchnàyđếnbạnđọc.

CuốnsáchcótựađềlàTưduynhanhvàchậm(Thinking,fastandslow).Tuylàsáchdànhchođạichúng,nhưngtrongđótácgiảthuậtlạinhữngnghiêncứutâmlývàxãhộihọcđượcthiếtkếmộtcáchthôngminhvàkếtquảlàmchobạnphảisuynghĩlạichínhmình.Chẳnghạnnhưchúngtavẫntưởngrằngconngườivốnđầylýtrí,quyếtđịnhcósuytínhcẩnthận,nhưngDanielKahnemanvàAmosTverskyđãchứngminhtrongcuộcsốnghàngngàyvàcảđờisốngkinhtế,chúngtathườngquyếtđịnhmộtcáchthiếunhấtquán,cảmtính,vàchủquan.Kahnemanchứngminhrằngchúngtatệhơnnhữnggìchúngtatưởng:đólàchúngtakhôngbiếtnhữnggìchúngtakhôngbiết!

TrongtácphẩmTưduynhanhvàchậm,Kahnemanmôtảhaicáchthức(haynóiđúnghơnlàhaihệthống)mànãochúngtavậnhành.ÔnggọiđólàHệthống1vàHệthống2.Hệthống1,còngọilàcơchếnghĩnhanh,tựđộng,thườngxuyênđượcsửdụng,cảmtính,rậpkhuôn,vàtiềmthức.Hệthống2,còngọilàcơchếnghĩchậm,đòihỏinỗlực,ítđượcsửdụng,dùnglogic,cótínhtoán,vàýthức.Trongmộtloạtthínghiệmtâmlý,KahnemanvàTverskychứngminhrằngconngườichúngtathườngđiđếnquyếtđịnhtheocơchếnghĩnhanhhơnlànghĩchậm.Phầnlớnnộidungcủacuốnsáchlàđểchỉranhữngsailầmtronghệthống1.

Suynghĩnhanh,theocáchnóivívoncủangườiViệtchúngta,làtrôngmặtmàbắthìnhdong.Tứclàmộtcơchếsuynghĩdựavàonhữngtínhiệusơkhởi,thayvìtínhtoáncẩnthậnvàsuyđoándựavàologic.Cóthểliêntưởngvềcơchếnghĩnhanhquavàivídụcụthể.Khiláixegắnmáyđếnmộtngãtư,chúngtacókhichỉcầnnhìnvàoánhmắtngườiláixeđốidiệnđểquyếtđịnhcóbăngquađườnghaykhông.Hoặctrướcthôngtinrằngtỷlệmắcbệnhungthưởvùngnôngthôncaohơnvùngthànhthị,chúngtacóthểnghĩngayrằngvìdịchvụytếởvùngnôngthônkémhơnvùngthànhthị.Nhưngnếucóthôngtinchorằngtỷlệmắcbệnhungthưvùngnôngthônthấphơnvùngthànhthị,cólẽchúngtanghĩrằngcưdânnôngthônkhôngsốngtrongmôitrườngônhiễmnhưcưdânthànhthị,nêncưdânnôngthôncónguycơ

ungthưthấphơnthànhthị.ViệcngườidânditảnkhỏikhuvựcSôngTranhIIcólẽlàmộtquyếtđịnhtheocơchếnghĩnhanh.Chínhcơchếsuynghĩnhanhnàygiúpchoconngườitồntạiquahàngtriệunăm,dùtrongthựctếcũngsailầmrấtnhiều.

Nhữngsailầmtrongcơchế1được“chứngminh”quahàngloạtthínghiệmrấtnổitiếng.CólẽthínghiệmnổitiếngnhấtlàVấnđềLinda.Trongthínghiệmnày,cácđốitượngthamgianghiêncứuđượccungcấpthôngtinvềmộtphụnữ(hưcấu)tênlàLinda,31tuổi,độcthân,tínhtìnhthẳngthắn,rấtthôngminh,vàthờicònlàsinhviêntriếtởđạihọccôthườnghayquantâmđếnnhữngvấnđềkỳthịchủngtộcvàbấtbìnhđẳngxãhội.NhữngngườithamgianghiêncứuđượchỏirằngLindalà:

(a)mộtnhânviênphụcvụkháchhàngởngânhàng(bankteller);

hay

(b)làmộtbanktellervàđấutranhchonữquyền(feminist).

Phầnlớn(85%)ngườithamgianghiêncứuchọncâutrảlời(b)làkhảnăngcaonhất.Nhưngcâutrảlờiđóviphạmquyluậtxácsuất!KahnemanvàTverskygọisailầmnàylànghịchlýliênhợp(Conjunctionfallacy).

Trongmộtthínghiệmkhác,KahnemanvàTverskytiếnhànhvớimộtnhómbácsĩcókinhnghiệmtrên15nămvềmộtvấnđềrấtđơngiảnnhưsau.Trongmộtcộngđồngcó1%nữbịbệnhungthư.Cácnhàkhoahọccómộtphươngphápxétnghiệmrấtchínhxácđểpháthiệnungthư.Vớiphươngphápnàyđốivớinhữngngườimắcbệnh,xétnghiệmsẽchorakếtquảdươngtính95%;đốivớinhữngngườikhôngmắcbệnh,xétnghiệmsẽchorakếtquảâmtính80%.Nếumộtphụnữtrongcộngđồngđóđixétnghiệmvàcókếtquảdươngtính,khảnăngmàngườiphụnữđómắcbệnhungthưlàbaonhiêu?Đạiđasốcácbácsĩchorằngkhảnăngmắcbệnhlà90%.Nhưngcâutrảlờiđósai.Sailàvìbácsĩ(haychúngtanóichung)lẫnlộngiữaxácsuấtmắcbệnhnếukếtquảdươngtínhvớixácsuấtcókếtquảdươngtínhnếucánhânmắcbệnh.Kahnemangọiđâylànghịchlýtỷsuấtnền,vàhệquảlànhiềubệnhnhânbịchẩnđoánsai,vìbácsĩdùngcơchếsuynghĩnhanh.

Trongmộtthínghiệmnổitiếng,KahnemanvàTverskychocácđốitượngchọnmộttronghaibaothư.Baothưthứnhấtcóchắcchắn200đô-la;vàbaothưthứhaiđòihỏiđốitượngphảitungmộtđồngxu,nếumặtsấpxuấthiệnthìđược400đô-la,mặtngửathìkhôngcóđồngnào.Kếtquảchothấyphần

lớnđốitượngthamgianghiêncứulựachọnbaothưthứnhất(dùhailựachọnnàythậtracógiátrịkỳvọngychangnhau)!Kếtquảnàychothấychúngtathíchsựchắcchắn.XuhướngnàydẫnKahnemanvàTverskypháttriểnlýthuyếtviễncảnh,vàlàmộtcôngtrìnhđượctraogiảiNobelKinhtếnăm2002.

Mộtthínghiệmcựckỳđộcđáochothấychúngtarấtdễbịchiphốibởiconsốlớn.Đốitượngnghiêncứuđượcđưacho2lựachọn:(a)vớiphẫuthuậtA,90%sốngsót;(b)vớiphẫuthuậtB,10%tửvong.PhầnlớnđốitượngchọnphẫuthuậtA.Mộtthínghiệmtươngtự,màtheođómộtnhómđốitượngđượcchobiếtrằngxácsuấtmàhọmắcbệnhlà1trên10,mộtnhómkhácđượcchobiếtxácsuấtmắcbệnhlà100trên1000.Kếtquảchothấynhómthứhaicóxuhướngchấpnhậnđiềutrịhơnnhómthứnhất,dùnguycơmắcbệnhcủahainhómychangnhau!KahnemanvàTverskygọiđólàhiệuứngkhung(framingeffect).

Chúngtathườngđánhgiávấnđềquaviệcthamkhảokinhnghiệmnổibậtvàothờiđiểmgầnnhất,chứkhôngphảixemxétđếntoànbộquátrìnhtheothờigian.ViếtđếnđâytôichợtnhớđếnmộtnhậnxétcủaNhạcsĩĐứcHuyrằngngườicasĩcóthểbắtđầubàihátkhôngđạt,nhưngkhiđoạncuốibàihátđượcdiễntảthànhcôngthìkhángiảsẽxemđólàmộttrìnhdiễnthànhcông.Kahnemanxemđâylàđiểmmàchúngtarấtgiống…chuột.

Nếumộtnhàkhoahọcrấtgiỏivềmộtlĩnhvựcnàođó(nhưđượctraogiảiNobelyhọc),ngườitathườnggiảđịnhrằngnhàkhoahọcđócũngamhiểutấtcảnhữngvấnđềkhác,dùbảnthânnhàkhoahọckhôngnghĩvậy.Điềunàygiảithíchtạisaokhicầntranhthủvậnđộngmộtvấnđềxãhộinàođó,ngườitathườngtìmđếnnhữngngôisaođiệnảnh,khoahọc,thểthao,...Kahnemangọiđólàhiệuứnghàoquang(haloeffect)cũnglàmộtcơchếsuynghĩtheohệthống1.

CuốnsáchhaycôngtrìnhnghiêncứucủaKahnemancónhiềuýnghĩachocácnhàhoạchđịnhchínhsách.Bàihọclàkhirachínhsáchhaynhữngquyđịnhcóảnhhưởngđếnnhiềungườitrongcộngđồng,cầnphảivậndụngchứngcứmộtcáchcẩnthận,chứkhôngnêncảmtínhvàbồngbột(theohệthốngsuynghĩnhanh)vìdễdẫnđếnsailầm.Chúngtacònnhớvụcấmbuônbánmắmtômchỉvìniềmtinrằngnhiềubệnhnhântảtừngănmắmtômtrướcđó,vàkếtluậnrằngmắmtômlànguyênnhângâydịchtả.Cóthểxemđólàmộtsuynghĩtheohệthống1.

Khôngchỉcóýnghĩachocácnhàhoạchđịnhchínhsách,cuốnsáchcòncó

íchchonhữngngườihànhpháp.ÝnghĩatừnhữnghiệuứngLinda,hiệuứngkhung,nghịchlýtỉsuấtnền,...làkhôngthểvàkhôngnêntrôngmặtmàbắthìnhdong,haychỉdựavàotínhiệubềngoàimàđiđếnkếtánhaykìthịmộtcánhân.Cótrườnghợpngườitalígiảirằng60%nhữngcatộiphạmthiếuniênxuấtpháttừnhữnggiađìnhlydịhayđổvỡ,vàđiđếnkếtluậnrằnglydịlàmộtnguyênnhânhaynguồngốccủatộiphạmthiếuniên.Nhưngkếtluậnđókhônglogicvàrấtcóthểsai.Đócũnglàmộtnguỵbiệnrấtphổbiến(prosecutorfallacy).Ngụybiệnxảyralàvìngườitalườisuynghĩ,vàvìlườibiếngsuynghĩnênngườitachỉsửdụnghệthống1(màkhôngsửdụnghệthống2).

Ngàynay,ranhàsách,chúngtadễdàngthấykhánhiềusáchvềhànhviconngười.Nhiềusáchhayvớinhữngvídụrấtsốngđộngkèmtheonhữngthínghiệmđượcxemlàtiênphong,rồilýgiảiđòithayđổichínhsách,luậtpháp,vàcáchkinhdoanh.NhưngcuốnTưduynhanhvàchậmthìkhác,vìđâylàcuốnsáchchỉtậptrungvàokhoahọc,vớinhữngtrảinghiệmcánhâncủatácgiả.Mụctiêucủacuốnsách,nhưKahnemanviết,là“làmgiàungữvựngchomọingười”khiđiđếnmộtquyếtđịnhtrongcuộcsống.Tácgiảcònviếtrằngôngkỳvọngcuốnsáchsẽgiúpíchchođộcgiảtrongnhữngcâuchuyệnphiếmvàtraođổi–haynóitheoNguyễnDulàmuavuicũngđượcmộtvàitrốngcanh.Tôinghĩtácgiảđãvượtramụctiêukhiêmtốnđó.Đâylàcuốnsáchmàbấtkỳaiđọccũngsẽthấyhàohứngngaytừchươngđầu,vàkếtthúcvớisựsảngkhoái,làmchochúngtahiểuvềchínhmìnhnhiềuhơn.Mộtcuốnsáchnhưthếnênđượccómặttrêngiásáchcủanhữngaiquantâmđếnhànhvivàkinhtế.

Xintrântrọnggiớithiệu!

Mởđầu

Tôichorằngbấtkỳtácgiảnào,khiviếtmộtcuốnsáchđềuhìnhdungsẵn

trongđầunhữnglợiíchmàđộcgiảsẽlĩnhhộiđượcsaukhiđọcnó.Vớitôi,lợiíchcủaviệcđọcsáchđượcẩndụdướihìnhảnhchiếcbànuốngnướcđượcđặttrongcácvănphòng-nơimọingườithườngngồitraođổiýkiến,haytruyềntainhaunhữngcâuchuyệnphiếm.Tôihyvọng,cuốnsáchnàysẽlàmgiàuvốnngữvựngchođộcgiảmỗikhiđiđếnmộtvàiquyếtđịnhnhanhtrongcuộcsốngnhư:Khichúngtabànvềnhữngphánđoánvàlựachọncủangườikhác,hoặcnhữngchínhsáchmớicủacôngty,haynhữngquyếtđịnhđầutưcủamộtđồngnghiệp.Tạisaochúngtalạiquantâmđếnnhữngcâuchuyệnphiếm?Bởi“kểtội”hay“nóixấu”ngườikhácbaogiờcũngdễdàngvàthíchthúhơnlàtựnhậnralỗilầmcủachínhmình.Ngaycảtrongnhữngđiềukiệnthuậnlợinhất,đặtcâuhỏiđốivớinhữnggìtahằngtintưởngvàhammuốnlàvôcùngkhókhănnhưngmaymắnlàchúngtacóthểtiếpthuđượcnhữngýkiếntừngườikhác.Rấtnhiềungườitrongsốchúngta,tựnhiênđoántrướcđượcphảnứngvàdựđoáncủabạnbè,đồngnghiệpvềcáclựachọncủamình;vìvậygiátrịvànộidungcủanhữngcâuchuyệnphiếmlạitrởthànhnhữngchủđề“nóng”xoayquanhchiếcbànuốngnước.Nhữngcâuchuyệnphiếmhữuíchlàđộngcơthúcđẩyconngườitatựphêbìnhvànhìnnhậnbảnthânmộtcáchnghiêmtúchơn,đôikhilợiíchmànhữngcâuchuyệnphiếmnàymanglạicòncótácdụnghơncảbảnkếhoạchđánhgiáhàngnămcủamỗichúngta.

Muốntrởthànhmộtbácsĩgiỏithìngườithầythuốcphảihiểurõrấtnhiềuloạibệnhvớinhữngtriệuchứngkèmtheotrướcvàsaukhiphátbệnh,cũngnhưphảiphánđoánđượcnguyênnhânvàhậuquảcủabệnh,thậmchícóthểđưaracảphácđồđiềutrịchobệnhđó.Họcnghềthuốcđòihỏingườithầythuốcphảihọccảthuậtngữcủaykhoa.Cànghiểusâuvềcácphánđoánvàlựachọnsẽcàngđòihỏichúngtaphảisửdụngvốntừvựngphongphúhơnsovớingônngữthườngngày.Mặttíchcựccủanhữngcâuchuyệnphiếmlànógiúpchúngtanhậnbiếtđượcnhữngsailầmmàconngườithườngmắcphải.Chúngchínhlànhữnglỗisaihệthốngvàđượclặpđilặplạimộtcáchcóchủđíchtrongmộtsốhoàncảnhnhấtđịnh.Vídụ,khimộtdiễngiảđiểntraivàtựtinbướclênsânkhấu,bạncóthểdựđoánđượcrằngkhángiảsẽdànhchobàidiễnthuyếtcủaanhtanhiềucảmtìnhhơnsovớitàinăngdiễnthuyếtcủaanhta.KhảnăngchẩnđoánnhữngsailệchnàycòngọilàHiệu

ứnghàoquangvànhờcóHiệuứnghàoquang,nhữngbànluậnvànhữngtraođổixungquanhcâuchuyệnphiếmcủachúngtasẽtrởnêndễđoán,dễnhậnravàdễhiểuhơn.

Nếucóaihỏibạnđangnghĩgì,bạnsẽtrảlờiđượccâuhỏiđómộtcáchdễdàng.Bạntinrằngbạnbiếtđượctrínãocủamìnhđượcvậnhànhbằngmộtýnghĩchủđạo,tuầntựdẫndắtbạnđitừsuynghĩnàysangsuynghĩkhác.Tuynhiên,đókhôngphảilàcáchhoạtđộngduynhất,càngkhôngphảilàcáchhoạtđộngđiểnhìnhcủatrínão.Hầuhếtmọiấntượngvàsuynghĩcủabạnthườngdiễnratrongtrínãotheocáchmàbạnkhôngsaobiếtđược.Bạnkhôngthểlýgiảiđượcvìsaobạnlạitinlàtrênmặtbàncómộtchiếcđèn,hoặclàmsaobạnlạicảmthấygiọngnóicủangườibạnđờitrênđiệnthoạicóthoángchúthờnghen,hoặcxoayxởthếnàobạncóthểtránhmộttainạntrênđườngđikhinóchưathựcsựxảyramàchỉbằnglinhcảmcủabạn.Rấtnhiềunhữngquyếtđịnhđượchìnhthànhmộtcáchlặnglẽbêntrongđầuóccủabạnvàkhitríóccủabạnhoạtđộngsẽsinhranhữngcảmxúcvànhữngtrựcgiác.

Cuốnsáchnàybànrấtnhiềuvềsựsailệchcủatrựcgiáctrongtríóccủaconngười.Tuyvậy,tậptrungvàosựsailệchkhôngnhằmmụcđíchbôinhọnhậnthứccủaloàingười,giốngnhưcácnghiêncứuyhọc,sựquantâmnghiêncứucáccănbệnhkhôngnằmngoàimụcđíchmanglạisứckhỏetốthơncholoàingười.Thôngthườnghầuhếtchúngtađềukhỏemạnhvàhầuhếtnhữngphánđoánvàhànhđộngcủachúngtađềuđúngđắn.Chúngtalàmchủcuộcsốngcủamình,nêntựthânchúngtatuântheonhữngấntượngvàcảmxúccủacánhânvàtựtinrằngniềmtinbảnnăng,cũngnhưsởthíchcủabảnthânthườnglàđúngđắn.Nhưngkhônghẳnthế,chúngtavẫntựtinngaycảkhimắcsailầmvàthườngnhữngngườikhácdễpháthiệnrasailầmđóhơnlàbảnthânchúngta.

Nhữngpháthiệnnàychínhlàmụcđíchcủatôikhiđềcậptớicâuchuyệnphiếmởtrên,nhằmnângcaokhảnăngnhậnthứccủabảnthânkhiđưaracácdựđoánvàlựachọncủangườikhácbằngviệccungcấpmộtthứngônngữphongphúhơn,chínhxáchơnkhithảoluận.Bởivìítnhấttrongmộtvàitrườnghợp,mộtchẩnđoánchínhxáccóthểđưaramộtgiảiphápđểgiảmthiểuthiệthạidonhữngphánđoánvàlựachọnsailầmcủachúngtagâyra.

NGUỒNGỐC

Cuốnsáchnàytrìnhbàynhữnghiểubiếtcủatôivềsựphánđoánvàraquyếtđịnh,vốnlànhữnglĩnhvựcđãđượccácnhàtâmlýhọcnghiêncứusâutrong

vàithậpkỷtrởlạiđây.Tuynhiên,tôibắtđầutheođuổiýtưởngnghiêncứunàyvàomộtngàymaymắncủanăm1969,khitôimờiAmos-mộtđồngnghiệpcủatôiđếnnóichuyệnởbuổithảoluận,tạikhoaTâmlýhọccủatrườngĐạihọcHebrewởJerusalem-nơitôidạyhọckhiđó.AmosTverskykhiấyđượcđánhgiálàngôisaomớinổichuyênnghiêncứuvềviệcraquyếtđịnh,màthựcratôinghĩôngấylàngôisaotrongmọilĩnhvựcnghiêncứumàôngthamgiathìđúnghơn,vìthếtôihìnhdungchúngtôisẽcómộtbuổinóichuyệnrấtthúvị.NhiềungườibiếtAmosđềunghĩônglàngườithôngminhnhấtmàhọtừnggặp.Ôngxuấtsắc,linhhoạtvàcuốnhút.Ôngđượcbantặngmộttrínhớtuyệtvời,cùngvớicáchnóichuyệnhàihướcvàkhảnăngsửdụngchúngmộtcáchnhuầnnhuyễn;sẽkhôngbaogiờcảmthấybuồnchánkhicóAmosởbêncạnh.VàothờiđiểmnàyAmosmới32tuổi,còntôi35tuổi.

BàigiảngcủaAmoshômđótrìnhbàyvềmộtchươngtrìnhnghiêncứuđangđượctiếnhànhởĐạihọcMichigan,nhằmtrảlờichocâuhỏi:Conngườicóphảilànhữngnhàthốngkêtrựcquantàiba?Nhưcácbạnbiếtđấy,chúngtavốnđềulànhữngnhàngônngữhọctựnhiên:Mộtđứatrẻbốntuổikhôngcầncốgắngcũngcóthểtựthiếtlậpđượcnhữngcấutrúcngữphápkhinói,mặcdùchúngchẳngcóýniệmgìvềsựtồntạicủanhữngcấutrúcngữphápấycả.Liệuconngườicóbảnnăngtrựcgiáctươngtựđốivớinhữngnguyêntắccơbảncủacácphéptínhthốngkê?Amosđãtrảlờirằng,chắcchắnconngườicókhảnăngđó.Saubuổihộithảonày,chúngtôikếtluậnlạikhôngcócâutrảlờinàohợplýhơncâutrảlờitrên,rằngconngườicókhảnănglàmphéptínhthốngkê.

Amosvàtôiđềuhứngthúvớibuổithảoluậnvàkếtluậnrằngthốngkêtrựcquanlàmộtchủđềhấpdẫnvàrấttuyệtnếucảhaicùngtiếptụcnghiêncứu.ThứSáucủatuầnấy,chúngtôiăntrưatạiquánCafeRimon-nơigặpgỡyêuthíchcủagiớinghệsĩvàcácgiáosưởJerusalem.Tạiđâychúngtôiđãlênkếhoạchnghiêncứuvềkhảnăngthốngkêtrựcquancủamộtsốnhànghiêncứuthựcnghiệmđiểnhình.Kếtluậntronglầnthảoluậntrướcđó(tạibuổithảoluậnởĐạihọcHebrew)chỉbằngtrựcgiáccủachúngtôithôilàchưađủ.Chodùđãcónhiềunămkinhnghiệmnghiêncứuvàlàmviệcvớicácsốliệu,chúngtôivẫnchưacóđượcnhạycảmbảnnăngđểđưaraphánđoánchuẩnxácchonhữngkếtquảthốngkêđượcquansátdựatrênnhómmẫuquánhỏ.Vẫncònrấtnhiềunhữngsailệchtrongnhữngnhậnđịnhchủquancủachúngtôi.Khimàchúngtôiquáhàohứngtintưởngvàocáckếtquảnghiêncứudựatrênnhữngchứngcứkhôngđầyđủvàquáđềcaohoạtđộngthuthậpdữliệudựatrênnhữngquansátcủanhữngnhómmẫuquánhỏ.Mụctiêucủanghiêncứunàylàđểkiểmchứngxemliệunhữngnhànghiêncứukháccó

chungnhữngsuynghĩnhưchúngtôikhông?

Chúngtôiđãchuẩnbịmộtcuộcđiềutratrongđóđãphácthảobộkhungchonhữngvấnđềthườngxuấthiệntrongcácnghiêncứu.AmosđithuthậpcáccâutrảlờicủamộtnhómchuyêngiatrongmộtcuộchọpcủaHiệphộiTâmlýToánhọc,trongđócócảhainhàviếtsáchgiáokhoathốngkê.Đúngnhưmongđợi,chúngtôipháthiệnrarằngnhữngchuyêngianàycũngnhưchúngtôi,đãphóngđạiquámứcxácsuấtđúngcáckếtquảgốccủamộtthínghiệmchỉdựatrênlượngmẫuquánhỏ,màngaycảkhinhânlênnhiềulầnkếtquảấycũngkhôngthayđổi.Cácnhàkhoahọcnàycũngkhuyếncáođếnsinhviêncầnphảiphântíchđủmứctốithiểulượngmẫuđượcquansáttrongthínghiệm,bởivìngaycảnhữngchuyêngiacủangànhThốngkêhọccũngkhôngphảilànhữngnhàthốngkêtrựcquantàiba.

Trongkhiviếtbáocáovềpháthiệnnày,cảAmosvàtôiđềucảmnhậnlàthậtthúvịkhiđượclàmviệccùngnhau.Amosluônhàihướcvànhờsựcómặtcủaông,tôicũngtrởnênvuitínhhơn,vìthếchúngtôiđãcónhiềuthờigianlàmviệcnghiêmtúctrongbầukhôngkhívuinhộn.Chínhniềmvuimàchúngtôitìmthấytrongviệchợptáckhiếncảhaitrởnênkiênnhẫnhơn;bạncũngvậy-sẽdễdàngđặttoàntâmvàocôngviệchơnkhikhôngbaogiờcảmthấybuồnchán.Cũngcóthể,điềuquantrọngnhấtlàchúngtôiđãkhámpháravũkhíbímật,chínhlàtínhcáchcủacảhaiđãhỗtrợrấttốtchonhautrongcôngviệc.CảAmosvàtôicùnglànhữngngườivôcùnghiếuthắngvàhaylýlẽ,thậmchíôngấycòncựcđoanhơncảtôinhưngtrongsuốtnhữngnămcộngtác,chưabaogiờngườinàybácbỏbấtcứýkiếnnàocủangườikia.Thựcvậy,mộttrongnhữngniềmhạnhphúcnhấtmàtôicóđượckhilàmviệccùngAmos,đólànhữnggìchúngtôithuđượcđãtrởthànhtàisảnquýgiánhấtmàcảhaicùngtíchluỹđược.

Nghiêncứucủachúngtôidướidạngnhữngcuộcđốithoại,trongđóchúngtôitạoranhữngcâuhỏivàcùngnhaukiểmchứngchúngbằngnhữngcâutrảlờidựatrêntrựcgiác.Mỗicâuhỏilàmộtthínghiệmnhỏvàmỗingàychúngtôithựchiệnrấtnhiềuthínghiệmnhưthế.Chúngtôikhôngthựcsựđitìmđápánđúngchonhữngcâuhỏithốngkêmàmìnhđặtrađó.Mụctiêucủachúngtôilànhậndạngvàphântíchcáccâutrảlờibằngtrựcgiác-ậpđếntứcthìtrongđầu,nhữngđápánnảysinhngaylậptức,ngaycảkhichúngtôibiếtđólàmộtđápánsai.Chúngtôitintưởngtuyệtđốirằngmộtkhicóbấtcứđápántrựcgiácnàobậtratrongtrínãocủacảhaichúngtôi,thìhẳnlàcũngsẽcórấtnhiềungườikháccóchungnhữngsuynghĩđóvàtừkếtluậnnày,sẽdễdàngchỉranhữngảnhhưởngcủatrựcgiáclêncácphánđoáncủachúngtanhưthếnào.

Mộtlần,chúngtôiđãvôcùnghạnhphúckhinhậnrarằng,cảhaicùngcónhữngsuynghĩngốcnghếchliênquanđếnnghềnghiệptươnglaicủanhữngembémàcảhaicùngbiết,nhưlàcảhaicùngnhậnramột“luậtsưbatuổihaylýluận,”hoặcmột“giáosưmọtsách,”haymột“nhàtâmlýhọccảmthôngvàdịudàng”.Tấtnhiên,nhữngtiênđoánnàyrấtngớngẩnnhưngchúngtôivẫnthấychúngthậthấpdẫn.Rõràngtrựcgiáccủachúngtađãbịdẫndắtbởitậphợpnhữngkhuônmẫuvềmộtnghềnghiệpnhấtđịnhnàođó.Bàitậpthúvịnàyđãgiúpchúngtôipháttriểnmộtgiảthuyếtvềvaitròcủasựtươngđồngtrongcácdựđoánởmỗithựcnghiệmmàchúngtôitiếnhành.Chúngtôiquyếtđịnhkiểmtravàthửnghiệmgiảthuyếtấybằngcáchchianhỏgiảthuyếtấythànhhàngtánhữngthínghiệmnhỏ,sauđâylàmộtvídụ:

GiảthuyếtlàcậubéSteveđượclựachọnngẫunhiêntrongsốnhữngmẫuthínghiệm:

Cậubéđượcmộtngườihàngxómmôtảnhưsau:“Steverấtbẽnlẽnvàkhépkín,sẵnlònggiúpđỡngườikhácnhưngkhôngmấyquantâmtớimọingườihaythếgiớixungquanh.”VậysaunàyStevesẽtrởthànhmộtanhthủthưhaymộtanhnôngdân?

NhữngđặcđiểmtươngđồngtrongtínhcáchcủaStevekhiếnmọingườilậptứcnghĩrằngcậusẽlàmnghềthủthư,dựđoánnàykhônghềdựatrênsốliệuthốngkêthựctế.ĐãbaogiờbạnquantâmkếtquảthốngkêthựctếtrêntoànnướcMỹlàtỷlệnhữngngườinôngdânlànamgiớinhiềugấp20lầnsovớitỷlệnhữngngườinamgiớilàmnghềthủthư?Vàbởivìsốngườilàmnôngdânnhiềuhơnrấtnhiềusốngườilàmthủthư,nênchắcchắnnhữngngười“nhumìvàgọnghẽ”ngồitrongxekéođượcmôphỏngởvídụtrênsẽnhiềuhơnsốngườingồisaubànthủthư.Tuyvậy,chúngtôinhậnthấynhữngngườithamgiathínghiệmđềuphớtlờcácconsốthốngkêthựctếvàlệthuộchoàntoànvàocácyếutốtươngđồngtrongcácdựđoán.Chúngtôiđưaragiảthuyếtlàhọđãbiếnsựtươngđồngthànhmộtsuynghiệmđơngiảnhóa(nóingắngọnlàsuyđoándựatheokinhnghiệm)khiđưaramộtphánđoánkhókhănnhằmchỉracácdựđoáncủahọ.Việcphụthuộcvàokinhnghiệmcánhânchínhlànguyênnhântạoranhữngsailệchcóthểđoántrước(nhữnglỗisaihệthống)trongcácphỏngđoáncủahọ.

Trongmộtlầnkhác,AmosvàtôiđặtvấnđềvềtỷlệlyhôngiữacácgiảngviêntrongtrườngĐạihọccủachúngtôi.Khiđặtracâuhỏinàychúngtôibắtđầuràsoáttrongtrínhớvềnhữnggiảngviênđãlyhônmàmìnhbiếthoặcnghenóitới,từđódựđoánxemsốlượngnàycólớnkhông.Chúngtôigọisựphụthuộcvàokhảnăngràsoátcủatrínhớlàmộtsuynghiệmthựctế.Ởmột

sốnghiêncứukhác,chúngtôiđểngườithamgiatrảlờimộtcâuhỏiđơngiảnvềtừvựngtrongmộtđoạnngữvănAnhđiểnhìnhnhưsau:

HãynghĩvềchữcáiK.

ChữcáiKthườngxuấthiệnởvịtríđầutiênHAYvịtríthứbatrongmộttừ?

BấtcứngườinàohaychơitròsắpchữScrabbleđềubiết,đểtìmmộttừbắtđầubằngmộtchữcáibaogiờcũngdễhơntìmmộttừcómộtchữcáinằmởvịtríthứba.Điềunàyđúngvớimọichữtrongbảngchữcái.Từđóchúngtachorằngcáccâutrảlờisẽphóngđạimứcđộthườngxuyênxuấthiệncủacácchữcáiởvịtríđầutiên,thậmchícảvớinhữngchữcái(nhưK,L,N,R,V)trongkhitrênthựctế,thìnhữngchữcáiấylạixuấthiệnvớitầnsuấtcaohơnởvịtríthứba.Mộtlầnnữa,phụthuộcvàosuynghiệmlạisinhranhữngsailệchcóthểđoánđượctrongcácdựbáo.Vídụ,gầnđâytôibỗngnghingờđiềumàlâunayvẫnđinhninh,ấylàhiệntượngngoạitìnhởcácchínhtrịgiaphổbiếnhơnsovớihiệntượngngoạitìnhcủabácsĩhayluậtsư.Thậmchítôicònđưaranhữnglýgiảicho“thựctế”này,trongđóphântíchcảcácyếutốnhưđammêquyềnlựcvàcạmbẫycủacuộcsốngxagiađìnhlànguyênnhândẫnđếnhiệntượngngoạitìnhnày.Cuốicùngtôilạinhậnrarằngchẳngquavìgiớitruyềnthôngthíchsoimóivàocáccuộctìnhvụngtrộmcủanhữngchínhtrịgianhiềuhơnsovớinhữngcuộctìnhvụngtrộmcủanhữngngườilàmnghềluậtsưhaybácsĩ.Rấtcóthểấntượngtrựcgiáccủatôihoàntoànphụthuộcvàođềtàimàcácnhàbáolựachọnkhaithácvàđiđếnnhữngsuynghiệmcánhânvềhiệntượnglyhônnày.

Amosvàtôiđãdànhnhiềunămđểnghiêncứuvàthuthậptàiliệuvềnhữngsailệchtrongtưduytrựcgiác,vớicôngviệccụthểnhưlàdựtrùkhảnăngchocácsựkiện,tiênđoántươnglaivàđặtracácgiảthuyếtvàướclượngtầnsuất.Đếnnămthứnămhợptác,chúngtôitrìnhbàynhữngpháthiệnchínhcủamìnhtrêntạpchíKhoahọc,mộtấnphẩmdànhchocáchọcgiảởrấtnhiềungànhkhoahọc.Bàibáocótênlà“Phánđoándướisựthiếuchắcchắn:SuynghiệmvàSailệch.”Nómôtảnhữngđườngtắtrútgọncủatưduytrựcgiácvàgiảithíchkhoảngchừng20sựsailệchlànhữngcáchthểhiệncủasuynghiệm,đồngthờilànhữngminhchứngchothấyvaitròcủanhữngsuynghiệmtrongcácdựđoán.

Cácsửgiacũngthườngxuyênghinhậnrằngởbấtcứthờiđiểmnào,trongbấtcứngànhnào,cáchọcgiảcũngcóxuhướngđưaranhữngphỏngđoánvềđốitượngtrongcácnghiêncứucủamình.Cácnhàkhoahọcxãhộicũngkhôngphảilàngoạilệ,họdựavàobảntínhtựnhiêncủaloàingườiđểlàm

cơsởchohầuhếtnhữngcuộctranhluậnvềcáchànhviứngxửđặcbiệtcủaconngườinhưngrấthiếmkhiđặtcâuhỏitrởlạichocácphánđoánnày.Cácnhàkhoahọcxãhộitrongnhữngnăm1970hầunhưcôngnhậnhaiýtưởngvềbảntínhconngười.Thứnhất,đólàconngườilýtrívàtưduycủahọlànhữngấntượngvềtinhthầnrấtthôngthường.Thứhai,cácxúccảmnhưsợhãi,nhânáivàthùhậnxuấthiệnhầuhếtkhiconngườikhôngkiểmsoátđượclýtrí(haycòngọilàconngườiduylýtrí).Bàibáocủachúngtôingầmtháchthứccảhaigiảthuyếtấymàkhôngtranhluậntrựctiếpvàochúng.Chúngtôithuthậpnhữnglỗisaihệthốngtrongtưduycủaconngườivàdựatrêndấuvếtcủanhữnglỗisaihệthốngấyđểphácthảoracáchvậnhànhcủanhậnthứcmàkhôngđơnthuầnchỉđổlỗichocảmxúc.

Bàibáocủachúngtôithuhútđượcsựchúýhơnsovớikỳvọngbanđầuvàđếngiờnóvẫnlàmộttrong“nhữngtừkhóa”đượcnhắcđếnnhiềunhấttrongngànhkhoahọcxãhội(hơn200bàibáohọcthuậtđãdùngbàibáođóđểthamchiếutrongnăm2010).Cácnhànghiêncứutrongnhữnglĩnhvựckháccũngnhậnthấybàibáođóhữuích,đồngthờicácýtưởngvềsuynghiệmvàsailệchđãđượcápdụngtrongrấtnhiềulĩnhvựcnghiêncứukhácnhau,trongđócóchẩnđoányhọc,triếthọc,tàichính,thốngkêvàchiếnlượcchiếntranh.

Vídụ,cácsinhviênchuyênngànhChínhsáchđãnhậnrarằngchínhnhờdựatrênsựsuynghiệmđãgiảithíchvìsaomộtsốvấnđềthuhútđượcsựchúýcủacôngchúngnhiềuhơnsovớimộtsốvấnđềkhác.Conngườicóxuhướngchútâmvàonhữngvấnđềquantrọngmàhọdễdàngtruycậptrongtrínhớcủamìnhhơnlànhữngvấnđềkhókhănphứctạp.Điềunàycàngđượckiểmđịnhlàđúngđắnthôngquaviệcquansátnhữngtrangnhấtcácbáothườngđượccôngchúngghinhớnhanhhơn.Nhữngchủđềđượccácphươngtiệntruyềnthôngđặcbiệtquantâmphảnánh,đãănsâuvàođầuócchúngta,khiếnnhữngchủđềkhácdễbịchúngtalãngquên.Ngượclại,nhữnggìgiớitruyềnthônglựachọnđưatinlạiphảnánhquanđiểmcủahọsaochophùhợpvớinhữnggìhiệnhữutrongđầuóccủacôngchúng.Khôngphảingẫunhiênmàcácthểchếđộctàiápđặtđốivớitựdotruyềnthông(thôngtinkhôngđượcphảnánhtrungthựcmàbịbópméo,địnhhướngtheochủtrươngchínhsáchcủachếđộđộctàiđó).Vìcôngchúngrấtdễbịthuhútbởinhữngtintứcgiậtgân,nhữngsựkiệngiảitrívàthôngtinliênquanđếnngườinổitiếng,truyềnthôngăntheonhữngsựkiệnnhưvậycũnglàchuyệndễhiểu.Vídụ,vàituầnsaukhiMichaelJacksonquađời,nhữngkênhtruyềnhìnhđưatinvềcácchủđềkhácngoàithôngtinvềMichaelJacksonquảlàrấtít.Truyềnthôngđềcậprấtítnhữngvấnđềthiếtyếutrongcuộcsốngnhưngnhữngtintứcnàycũngđượctruyềntảikémhấpdẫn,nhưlàcungcấp

nhữngchitiếtítkịchtính,từchốinhữngchuẩnmựcgiáodụchaychiquánhiềutiềnchothuốcmenvàonhữngnămcuốiđời.(Khiviếtnhưvậy,tôiphảighichúthêmlànhữngvídụvềnhữngđềtài“ítđượcđưatin”cũngvẫnđượcdẫndắtbởinhữngthôngtincósẵn.Nhữngchủđềkhôngđượctôichọnlàmvídụcũngvẫnđượcgiớitruyềnthôngđềcậpthườngxuyên,nghĩalàsẽcòncónhữngvấnđềquantrọngkhácnữanhưngkhônghềxuấthiệntrongđầuóccủatôi.)

Chúngtôikhônghoàntoànnhậnthứcđượcđiềunàynhưngcómộtlýdođólàmộtchitiếtphụtrongcôngviệccủachúngtôiđãkhiếnchủđề“suynghiệmvàsailệch”hấpdẫnhơnbêncạnhcácyếutốtâmlý:Chúngtôithườngđínhtoànbộbàibáovớinhữngbảngcâuhỏimàchúngtôitựđặtrachobảnthân,cũngnhưđểnhữngngườithamgiathínghiệmcùngtrảlời.Nhữngcâuhỏinàynhằmmụcđíchchứngminhchođộcgiảthấynhữngsuynghĩcủahọđãbịảnhhưởngbởinhữngsailệchcủanhậnthứcnhưthếnào.TôihyvọngbạncũngcóđượctrảinghiệmtươngtựkhiđọccáccâuhỏivềthủthưSteve,mụcđíchlàgiúpbạnđánhgiáđầyđủsứcmạnhcủasựtươngđồng,nhưlàmộtđầumốimàbạnthấychúngtađãdễdàngbỏquanhữngdữliệuthốngkêthựctếấyvàchúngcómốiliênquanvớinhaunhưthếnào.

Việcsửdụngcácluậnchứngcungcấpchocáchọcgiảởnhiềuchuyênngành,đặcbiệtlàcácnhàtriếthọcvàkinhtếhọc,làmộtcơhộihiếmcóđểtậptrungchúýđếncáclỗisaicóthểxảyratrongdòngchảytưduycủachínhmình.Khichứngkiếnsựthấtbạicủabảnthân,cácnhàkhoahọccàngtrởnênthathiếtvớicâuhỏicủanhữnggiảthuyếtvõđoánvềnhậnthứccủaconngười,đặcbiệtlàtrongthờikỳmàtâmlýconngườiđượccholàlýtrívàlogic.Lựachọnphươngphápđãquyếtđịnhviệc:Nếuchúngtôiđưaranhữngkếtquảchỉdựatrêncácthínghiệmthôngthường,bàibáosẽkémđộtincậyvàítđượcnhớtới.Hơnthếnữa,nhữngđộcgiảkhótínhcóthểnhậnrakếtquảthuthậptrongthínghiệmthôngthườngnàykhôngphảnánhđúngconngườihọ,bởihọchorằngnhữnglỗisaitrongdựđoánấythuộcvềnhữngngườicóhọcvấntrungbìnhvốnlànhữngđốitượngphổbiếnđượcngànhTâmlýhọcquantâmnghiêncứu.Tấtnhiên,chúngtôikhôngchọncácluậnchứngnằmngoàitiêuchuẩnchungcủathínghiệmmàchọncácluậnchứngđượcưutiênhơntrongcácthínghiệmcủamình,bởivìchúngtôikỳvọngnghiêncứunàysẽảnhhưởngđếncảcáctriếtgiahaycácnhàkinhtếhọc.Vàchúngtôiđãmaymắnlựachọnphươngphápnày,cũngnhưmaymắnởnhiềuvấnđềkhácnữatrongsuốtquátrìnhthựchiệnnghiêncứunày.Mộtchủđềthườngxuyênxuấthiệntrongcuốnsáchnàyđólàsựmaymắnđóngvaitròrấtlớntrongmọicâuchuyệnthànhcôngcủamỗichúngta;ngườitacóthểthườngxuyênvàdễdàngnhậndiệnmộtsựthayđổinhỏ

trongtoànbộcâuchuyện,cóthểtrởthànhmộttrongnhữngđộnglựcchomộtthayđổilớnhơn.Câuchuyệncủachúngtôicũngkhôngnằmngoàingoạilệthôngthườngđó.

Phảnhồiđốivớinghiêncứucủachúngtôikhôngchỉtoànlànhữngđánhgiátíchcực,đặcbiệtphầntậptrungvàosựsailệchbịchỉtríchlàđưaracácquanđiểmrấttiêucựcvàkhôngcôngbằng.Đúngnhưmongđợicủachúngtôi,trongcácngànhkhoahọcthôngthường,mộtvàinhànghiêncứuđãđánhgiácaoýtưởngcủachúngtôinhưngcũngcóngườilạiđưaranhữnggiảiphápnhằmthaythếýtưởngđó.Tuyvậy,điềuthànhcôngnhấtlànhìnchungmọingườiđãchấpnhậnýtưởngchorằngtrínãocủaconngườicóthểmắcphảinhữnglỗisaihệthống.Nghiêncứucủachúngtôivềsựdựđoánđãcótácđộngđếngiớikhoahọchơnnhiềusovớimongđợibanđầu.

Ngaysaukhihoànthànhnghiêncứutổngquanvềsựsailệch,chúngtôilậptứcchuyểnsựquantâmcủamìnhđếnnghiêncứuvềviệcraquyếtđịnhtrongnhữngđiềukiệnkhôngchắcchắn.MụctiêucủachúngtôilàpháttriểnmộthọcthuyếtTâmlýhọc,trongđónghiêncứuxemconngườiđưaranhữngquyếtđịnhnhưthếnào.Bạncóthểhìnhdungvềlýthuyếtấythôngquamộttròchơiđơngiảnsau:Vídụ,bạncóđồngýđánhcượcđểtungđồngxu,nếutungđượcmặtsố,bạnthắngvàgiànhđược130đô-la,cònnếuramặtngười,bạnthuavàmất100đô-la?Nhữnglựachọncơbảnnhưthếtừlâuđãđượcsửdụngđểkiểmchứngchonhữngcâuhỏibaoquáthơnvềviệcraquyếtđịnh,vídụmốiliênhệtươngđốikhiconngườiquyếtđịnhthamgiavàonhữngviệcmàhọchắcchắnmanglạikếtquảtốtnhưngcuốicùngkếtquảlạikhôngtốtnhưmongđợicủahọ.Phươngphápcủachúngtôikhôngthayđổi:chúngtôidànhnhiềungàyđểxemxéttìnhhuốngđểlựachọnvàkiểmnghiệmxemtrựcgiáccủachúngtacóảnhhưởngnhưthếnàođốivớisựlựachọnlogic.Mộtlầnnữa,nhưtrongmộtdựđoán,chúngtôiđểýđếnnhữngsailệchhệthốngtrongcácquyếtđịnhcủacánhân,cácthamchiếutrựcgiáchìnhthànhnênnhữngnguyêntắcthiếtyếutrongcáclựachọnlýtrí.5nămsaukhibàibáođượcđăngtảitrêntạpchíKhoahọc,chúngtôixuấtbảncuốn“Lýthuyếtviễncảnh”.Đâylàcuốnsáchphântíchvề“quyếtđịnhtrongnguycơ,”mộthọcthuyếtvềchọnlựatrongđótínhđếncácyếutốảnhhưởnghơnđếnnghiêncứucủachúngtôivềdựbáovànólàmộttrongnhữngnghiêncứuđãlàmnềnmóngchosựhìnhthànhvàpháttriểncủakinhtếhọchànhvisaunày.

Ngaycảkhichúngtôigặpcảntrởvìkhoảngcáchđịalý,Amosvàtôivẫncùngnhautậnhưởngniềmhạnhphúctuyệtvờiđượcchiasẻnhữngsuynghĩcùngnhauvàniềmhạnhphúccùngsựmaymắnkhicóđượctừmốiquanhệ

bằnghữu,giúpchúngtôilàmviệcvuivẻvàhiệuquảhơn.SựhợptáccủachúngtôitrongquátrìnhnghiêncứuvềdựbáovàraquyếtđịnhđãmanglạichotôigiảiNobelvàonăm2002,đánglẽAmoscũngsẽcùngtôichiasẻniềmhạnhphúcđượcbướclênbụcnhậngiảiNobelnàynếuôngkhôngquađờiởtuổi59,vàonăm1996.

CHÚNGTAĐANGỞĐÂU?

CuốnsáchnàykhôngnhằmmụcđíchtrìnhbàynhữngnghiêncứucủatôivàAmos,vấnđềnàyđãđượcrấtnhiềutácgiảđềcậpđếntrongrấtnhiềunămqua.Mụctiêuchínhcủatôikhiviếtcuốnsáchnàynhằmgiớithiệuđếnđộcgiảmộtgócnhìnvềcáchthứchoạtđộngcủatrínão,màcáchnhìnnàyđãđánhdấunhữngpháttriểngầnđâycủanghiêncứuvềnhậnthứcvàtâmlýxãhội.Chúnglàmộttrongsốnhữngpháttriểnquantrọng,hơnnữalàgiờđâychúngtahiểuđượcsựkỳdiệucũngnhưnhữngsailầmtrongcáchvậnhànhcủatưduytrựcgiáccủachúngta.

Amosvàtôikhôngcóýđịnhnhằmthẳngtớinhữngtrựcgiácthườngđượchiểunhưlànhững“phỏngđoánsuynghiệmkháhữuíchnhưngđôikhicũngdẫnđếnnhữnglỗisainghiêmtrọngvàlỗisaihệthống.”Chúngtôitậptrungvàonghiêncứunhữngsailệch,đầutiênlàvìcảhaicùngnhậnthấytựthânnhữngsailệchnàylàmộtđềtàinghiêncứurấthấpdẫnvàbởivìhiểnnhiênchúngcungcấpbằngchứngchonhữngphỏngđoánsuynghiệm.Chúngtôitựhỏirằng,liệumọiphỏngđoántrựcgiáctrongnhữngtìnhhuốngkhôngrõràngđềuđượcsinhranhờnhữngsuynghiệmmàchúngtôinghiêncứuhaykhông;giờthìtôicóthểkếtluậnlàkhông.Đặcbiệt,chúngtacóthểgiảithíchviệc“cácchuyêngiacótrựcgiácchínhxác”mộtcáchhợplýhơn,đólàkếtquảcủaviệcchúngđượcthựchànhnhiềulần,chứkhôngphảilànhờvàokhảnăngsuynghiệmcủacácchuyêngianày.Giờđâychúngtacóthểphácthảolênmộtbứctranhvềcáctìnhhuốngphongphúhơn,cânbằnghơn,trongđó,mộtsốkỹnăngvàsuynghiệmlànguồnlựcthaythếchocácphánđoánvàlựachọndựatrêntrựcgiác.

NhàtâmlýhọcGaryKleinkểcâuchuyệnvềmộtđộicứuhỏatronglầngiảicứumộtngôinhàbịcháyởgianbếp.Ngaykhibắtđầulắpvòinước,bỗngnhiênngườichỉhuydườngnhưnghethấymộttiếngnóivanglêntừbêntrong:“Rútkhỏiđây,mau!”Toànbộsànnhàdướichângầnnhưsậpxuốngngaykhiđộicứuhỏavừarútkhỏicănnhà.Tấtcảchỉdựatrênthựctếlàkhivừacómặttạihiệntrường,ngườiđộitrưởngbỗngcảmnhậnđượcsựimắnglạthườngcủangọnlửavàcảmthấytaicủamìnhphảichịusứcnóngbấtthường.Cùnglúc,tấtcảnhữngcảmnhậnấytạothànhmộtấntượngmàông

gọilà“giácquanthứsáuđốivớisựnguyhiểm”.Ôngkhôngbiếtcụthểchúnglàgì,màchỉbiếtchắcchắnrằngcóđiềugìđóbấtổnsắpxảyra.Saunàyngườitamớibiếtđượctâmcủangọnlửakhôngnằmởgianbếpmànằmởngaytầnghầmbêndướichỗđộicứuhoảđãđứng.

Hẳnchúngtacũngđãtừngnghenhữngchuyệntươngtựnhưvậyvềtrựcgiáccủacácchuyêngia,nhưlà:Mộtcaothủcủamôncờvuacóthểchỉcầnđingangqua,liếcmắtvàomộtbàncờtrênđườngphốlàcóthểtuyênbố“quântrắng,3nước,chiếutướng”màkhôngcầnđứnglại,hoặcmộtbácsĩchỉcầnliếcmắtnhìnbệnhnhânlàcóthểđưaranhữngchẩnđoánphứctạpcủamộtcănbệnh.Đốivớichúngta,trựcgiácchuẩnxáccủacácchuyêngialàmộtkhảnăngkỳdiệu,nhưngthựctếkhôngphảinhưvậy.Mỗichúngtacũngcóthểcóđượctrựcgiácchínhxácnhưthếnhờluyệntậpmỗingày.Trongmộtsốtìnhhuống,hầuhếtchúngtađềudễdàngnhậnthấysựnguyhiểmngaytừlầnđầutiênnghetiếngcủakẻáctrongđiệnthoại,haydễdàngnhậnratachínhlànhânvậtchínhcủacâuchuyệnphiếmngaykhibướcchânvàomộtcănphòng,vàcókhảnăngphảnứngtứcthờivớinhữngdấuhiệunguyhiểmtiềmẩnrấttinhtếkhinhìnthấygãtàixếởlànxebêncạnh.Khảnăngtrựcgiáccủachúngtacũngkhônghềkémđộtinhanhsovớitrựcgiáccủamộtanhlínhcứuhỏakỳcựuhaycủamộtbácsĩnhiềunămkinhnghiệm,màdohọđượcluyệntậpthườngxuyênhơnchúngtamàthôi.

Yếutốtâmlýcủatrựcgiácchuẩnxáccũngkhôngphảilàmộtphépmàubíẩn.CólẽcáchlýgiảingắngọnnhấtđãđượcHerbertSimonvĩđại,mộtkỳthủcaocườngđãgiảithíchrằngsauhàngngàngiờluyệntậpkhiếnchocáckỳthủcóđượckhảnăngnhìntừngôvuôngtrênbàncờkháchẳnsovớikhảnăngcủamỗichúngta.BạncóthểcảmthấySimonenônnóngkhiphântíchyếutốthầnthoạicủatrựcgiácchuyêngiakhiôngviết:“Chínhhoàncảnhlàđiểmmấuchốt,nógiúpcáccaothủxâmnhậpđượcvàokholưutrữthôngtintrongbộnhớvànhữngthôngtinnàycungcấpcâutrảlời.Trựcgiácchínhlàsựnhậnthức,khônghơn,khôngkém.”

Chúngtacũngkhôngngạcnhiênkhimộtđứatrẻhaituổinhìnmộtconchóvànói:“Chóơi!”bởivìchúngtađãquáquenvớikhảnănghọchỏikỳdiệucủatrẻemkhinhậndiệnvàđặttênchocácsựvật.QuanđiểmcủaSimonvềnhữngđiềukỳdiệutrongtrựcgiácchuyêngiacũngtươngtựnhưvậy.Nhữngtrựcgiácchuẩnxácpháttriểnkhicácchuyêngiahọcđượccáchnhậndiệnnhữngyếutốquenthuộctrongmộthoàncảnhmớivàxửlýtheonhữngcáchphùhợpvớinó.Nhữngphánđoántrựcgiácchuẩnxáccũnglậptứcxuấthiệntrongđầuócconngườinhưhiệntượngnói“Chóơi!”củaembéhaituổivậy.

Đángtiếclàkhôngphảimọitrựcgiácnghềnghiệpđềucóởcácchuyêngiathậtsự.Cáchđâynhiềunăm,tôigặpmộtgiámđốcđầutưcủamộtcôngtytàichínhlớn,ôngnóivớitôirằngôngmớiđầutưvàichụctriệuđô-lavàocổphiếucủahãngôtôFord.Khitôihỏivìsaoônglạiđưaraquyếtđịnhđầutưnày,ôngtrảlờilàgầnđâyôngcóthamdựmộtbuổitrìnhdiễnôtôcủahãngxenày,ôngrấtthíchvàrấtấntượngvớibuổitrìnhdiễnđó.“Cậuạ,họquảlànhữngtaybiếtlàmxehơiđấy!”làlờigiảithíchcủaông.Ôngtinvàocảmgiáccủamìnhvàônghoàntoànhàilòngvớicảmgiácđócũngnhưviệcquyếtđịnhmuacổphiếucủabảnthân.Tôinhậnramộtđiềulàôngtahầunhưkhônghềquantâmtớimộtcâuhỏimàđánglẽmộtgiámđốctàichínhnhưôngphảihỏi:“LiệucổphiếucủahãngxeFordhiệnthờicóbịđịnhgiáthấphơnsovớigiátrịthựctếcủanókhông?”Ngượclại,ôngchỉnghetheotrựcgiáccủamình,ôngthíchxehơi,ôngthíchcôngtynàyvàôngthíchýtưởngsởhữucổphiếucủanó.Vớinhữnghiểubiếtcủachúngtavềthịtrườngcổphiếu,thìcóthểtinrằngnhàđầutưnàykhôngbiếtmìnhđanglàmgì.

NhữngsuynghiệmđặcbiệtmàAmosvàtôiđãnghiêncứucóthểlýgiảiđượcítnhiềulýdovìsaonhàđầutưkialạiquyếtđịnhđầutưvàocổphiếucủahãngxeFord,nhưngvớihiểubiếtvànhậnthứcrộnghơnvềsuynghiệmthìgiờđâychúngtacóthểgiảithíchhợplýchovídụđó.Mộtbướctiếnquantrọnglàgiờđâytađãhiểurarằng:Cảmxúccóảnhhưởngrõnéttrongmọiphánđoánvàlựachọncủatrựcgiáccủamỗichúngta,giờđâychúngtacóhiểubiếtvềtrựcgiáchơntrướckiarấtnhiều.Quyếtđịnhcủacácchuyêngiangàynaycóthểmôtảnhưmộtvídụđiểnhìnhvềhiệuứngsuynghiệm,ởđónhữngphỏngđoánvàquyếtđịnhđượcdẫndắttrựctiếpbởicảmgiácthíchhaykhôngthích,vớirấtítcânnhắcvàlýlẽ.

Khiđốimặtvớimộtvấnđề,dùchỉlàđimộtnướccờhayquyếtđịnhđầutưvàocổphiếu,thìbộmáytưduytrựcgiácvẫnchạyhếttốclựccủanó.Nếumộtngườicónhữngkinhnghiệmphùhợp,sẽnhậnđịnhđượctìnhhìnhvàcókhảnăngđưaracácgiảipháptrựcgiácchuẩnxácrấtcao.Đóchínhxáclànhữnggìdiễnra,khimộtkỳthủnhìnvàomộtbàncờrốirắm:Nhữngnướccờlậptứcxâmchiếmlấyanhta.Khicâuhỏiđặtrakhóhơnvàmộtgiảiphápkhảthikhôngxuấthiện,trựcgiáclúcnàyvẫncònlàmộtýtưởngmơhồ.Câutrảlờicóthểxuấthiệnnhanhchóngtrongđầunhưngđókhôngphảilàcâutrảlờichocâuhỏigốc-câuhỏimàvịchuyêngiaphảiđốimặt(liệutôicónênđầutưvàocổphiếucủaFord?)quákhónhưngcâutrảlờichomộtcâuhỏidễhơnvàcóliênquan(liệutôicóthíchxeFordkhông?)xuấthiệnrõrệttrongđầuvàdẫnđếnquyếtđịnhlựachọncủaông.Đâychínhlàđiểmcốtyếucủasuynghiệmtrựcgiác:Khiđốimặtvớimộtcâuhỏikhó,thayvìtrả

lờitrựctiếpvàocâuhỏiđó,chúngtalạithườngtrảlờivàocâuhỏidễhơnvàthườnglàchúngtakhôngnhậnrasựhoánđổinày.

Đôikhibạnkhôngthểlậptứctìmramộtgiảipháptrựcgiácnào,ngaycảgiảiphápcủachuyêngialẫnđápánsuynghiệmđềukhôngxuấthiện.Trongnhữngtrườnghợpnày,chúngtasẽnhậnthấybảnthântưduycủachúngtasẽchuyểnquamộtdạngthứctưduychậmrãihơn,chínhxáchơnvàđòihỏinhiềunỗlựchơn.Đóchínhlàcáchtưduychậmmàtôiđềcậpđếnởtiêuđềcủacuốnsáchnày.Tưduynhanhlạibaogồmhaidạngthứclàtưduytrựcgiáccủacácchuyêngiavàsuynghiệmtrựcgiácđơnthuần,cũngnhưtoànbộhoạtđộngtrínãotựđộngđưanhậnthứcvàobộnhớ,nhữnghoạtđộngđóchophépbạnnhậnthứcrằngcómộtchiếcđèntrênmặtbànhaynhớratênthủđôcủanướcNga.

Sựkhácbiệtgiữatưduynhanhvàtưduychậmđãđượccácnhàtâmlýhọckhámphátừhơn25nămqua.Tôisẽgiảithíchđầyđủhơntrongchươngsau,tôiđãmôtảhoạtđộngtrínãobằnghìnhảnhẩndụcủahainhântố,đượcgọilàHệthống1vàHệthống2,trongđómỗihệthốngđạidiệnchomộtquátrìnhlàtưduynhanhvàtưduychậm.Tôinhắcđếncácyếutốnàynhưlànétđặctrưngcủanhậnthứccảmtínhvànhậnthứclýtính,cũngnhưlànhữngđặcđiểmvàthiênhướngtưduycủahaitínhcáchtrongbộnãocủachúngta.Nhìntổngthểbứctranhnghiêncứutrongthờigiangầnđây,Hệthống1ảnhhưởngtớichúngtanhiềuhơnsovớitrảinghiệmcủachúngtavàđólàtácnhânbíẩncủarấtnhiềulựachọnvàphỏngđoánmàbạnđãđưara.CuốnsáchnàydànhphầnlớnđểnghiêncứuvềcáchthứchoạtđộngcủaHệthống1vàsựảnhhưởngqualạigiữanóvớiHệthống2.

Chuyệngìtiếptheo

Cuốnsáchđượcchiathànhnămphần.Phần1giớithiệunhữngyếutốcơbảncủacáchtiếpcậnhaihệthống,khiđưaracácphỏngđoánvàcáclựachọn.NómôtảchitiếtsựkhácbiệtgiữaviệctổchứctựđộngcủaHệthống1vàviệctổchứccókiểmsoátcủaHệthống2,đồngthờichothấybộnhớliênkết,Hệthống1liêntụcdiễndịchxemchuyệngìđangdiễnratrongthếgiớicủachúngta,tạibấtcứthờiđiểmnào.Tôisẽnỗlựcchứngminhchothấysựphứctạpvàphongphúcủaquátrìnhhoạtđộngtựđộngvàthườnglàvôthứcnằmẩnsâutrongtưduytrựcgiáccủamỗichúngta.Vàquátrìnhtựđộngnàygiảithíchchonhữngphánđoánsuynghiệmđượcdiễnranhưthếnào.Mụcđíchcủatôilàgiớithiệumộtthứngônngữcủatưduyvàtiếngnóicủatríócđếnbạnđọc.

Phần2cậpnhậtnhữngnghiêncứuvềnhữngphánđoánsuynghiệmvàkhámphámộtvấnđềcơbảnlà:Tạisaoconngườilạikhókhănđểtưduydựatrênnhữnghiệnthựcthốngkê?Chúngtadễdàngđểtưduyliêntưởng,tưduyẩndụ,haytưduynguyênnhân–hệquảnhưngchúngtalạithấykhókhănđểtưduydựatrênhiệnthựcthốngkê,bởisựtưduynàyđòihỏibộnãocủachúngtaphảitưduyvềrấtnhiềuthứxảyracùngmộtlúc,đóchínhlàđiềumàHệthống1khôngđượcthiếtkếđểđảmnhiệm.

NhữngđiểmkhócủatưduydựatrênhiệnthựcthốngkêlàchủđềchínhcủaPhần3,trongđómôtảnhữnggiớihạncủađầuócchúngtanhư:Niềmtintháiquávàonhữnggìchúngtatinlàmìnhhiểubiếtvàhiểnnhiênđóchínhlàsựbấtlựccủachúngtatrongviệcnhậnrasự“vôtri”củachínhmìnhởcấpđộcaonhấtcủaquátrìnhnhậnthức,vàsựthiếuchắcchắncủathếgiớimàchúngtađangsống.Chúngtadễdãiđánhgiáquácaosựhiểubiếtcủamìnhvềthếgiới,bêncạnhđólạiđánhgiáquáthấpvaitròcủacáccơhộitrongmỗisựkiệndiễnrahàngngày.Đâychínhlàsựtựtintháiquáđượcchínhảotưởnggiátrịvềsự“nhậnthứcmuộn”nuôinấng.QuanđiểmcủatôivềchủđềnàybịảnhhưởngbởiNassimTaleb,tácgiảcủahọcthuyếtTheBlackSwan(Thiênngađen).Tôihyvọngnhữngcâuchuyệnphiếmbênbànuốngnướcởvănphòngmởrachochúngtanhữngbàihọchữuíchmàmỗingườicóthểhọctậptừquákhứtrongkhicưỡnglạivớisứcquyếnrũcủa“nhậnthứcmuộn”và“ảotưởngvềgiátrị”.

Phần4tậptrungvàotraođổigiữacácnguyêntắccủangànhKinhtếhọcvềbảnchấtcủaviệcraquyếtđịnhvớigiảđịnhcácnhântốkinhtếhọclàlýtrí.Phầnnàycủacuốnsáchtôitrìnhbàymộtgócnhìnhiệnnayvềnhữngkháiniệmchínhtrong“họcthuyếtviễncảnh”đượchìnhthànhbởimộtmôhìnhhaihệthống,mộtmôhìnhcủasựlựachọnmàAmosvàtôiđãxuấtbảnnăm1979.Cácchươngtiếptheochỉramộtvàilựachọnsailệchcủaconngườisovớicácnguyêntắcchungcủa“tưduyphiduylý”.Tôiđãrấtkhókhănđểcóthểtáchbiệtcácvấnđềcủanguyêntắc“tưduyphiduylý”đó,đikèmvớicáchệquả,nơicácquyếtđịnhđượcđưaradựatrênnhữngyếutốbấthợplý.Nhữngquansátnhưvậy,hoàntoàncóthểđượcgiảithíchbằngHệthống1,trởthànhmộttháchthứclớnđốivớigiảđịnhcácyếutốchuẩntrongKinhtếhọcđềulýtrívốnrấtđượcưachuộng.

Phần5môtảcácnghiêncứugầnđâymàtrongnghiêncứuđóchúngtôigiớithiệuđếnbạnđọcsựkhácbiệtgiữahaicáitôi,mộtcáitôikinhnghiệmvàmộtcáitôighinhớ,cảhaicónhữngmốiquantâmriêng.Vídụ,chúngtacóthểthấyconngườicóhaikiểutrảinghiệmkhôngmấydễchịu.Mộtsốtrảinghiệmcủachúngtadiễnratrongmộtthờigiandài,dođóchắcchắnnólà

trảinghiệmtệhạihơnnhữngtrảinghiệmcònlại.Nhưngchứcnăngtựđộngcủabộnhớ-mộttínhnăngcủaHệthống1-cónhữngnguyêntắc,màchúngtacóthểlợidụngsaochonhữngkýứctệhơnđượcghinhớtốthơn.Saunày,khiconngườilựachọnnhữnghồiứcđểnhớlại,mộtcáchtựnhiên,họsẽđượcdẫndắtbởisựghinhớbảnthânvànhờvàođó(cáitôikinhnghiệm)đãgợiđếnnhữngkýứckhôngcầnthiết.Sựphânbiệtgiữahaicáitôiđượcứngdụngđểkiểmnghiệmhànhvi,ởđóchúngtalạimộtlầnnữanhậnthấycáigìkhiếnchocáitôikinhnghiệmhạnhphúchoárakhônghoàntoànlàcáilàmthoảmãnchocáitôighinhớ.Làmthếnàođểhaicáitôinàytrongcùngmộtcơthể,cóthểtheođuổihạnhphúclàmộtcâuhỏikhótrảlờiđốivớicảcánhânvàcảxãhội,trongđóhànhxửđúngđắncủađạiđasốmọingườiđãtrởthànhmộtchuẩnmựcchungđượcquyướcvàcôngnhậnlàcáchxửsựkháchquan,đasốhànhxửđúngđắnsẽlàthamchiếuchungđểđánhgiáhànhđộngcủatừngcánhânriênglẻ.

Chươngkếtluậnpháthiệnracácứngdụngcủabanỗlựckhácnhautrongcuốnsáchđểlýgiải:Giữacáitôikinhnghiệmvàcáitôighinhớ,giữakháiniệmvềcácnhântốtrongngànhKinhtếhọccổđiểnvàKinhtếhọchànhvi(cósựvaymượntừngànhTâmlýhọc)vàgiữaHệthốngtựđộng1vàHệthốngnỗlực2.Tôitrởlạivấnđềvềcâuchuyệnphiếmxoayquaybànuốngnướctrongmộttổchức,đượcđịnhhướngvàmởrabàihọcđểtổchứcnàycóthểcảithiệnđượckhảnăngphánđoáncũngnhưđưaraquyếtđịnhchotổchứcmình.

PHẦNI.HAIHỆTHỐNG

Chương1.Nhữngnéttínhcách

Đểcóthểkhámphátríóccủabạnkhinóvậnhànhởchếđộtựđộngrasao,

xinmờiliếcmắtnhìnxuốngbứchìnhdướiđây.

Kinhnghiệmcủabạnkhinhìnvàokhuônmặtcủangườiphụnữnàydựatrênsựkếthợpnhuầnnhuyễngiữaquansátvàtưduytrựcgiác.Rấtnhanhvàrấtrõràng,vừathoạtnhìnbạnđãnhậnrangườiphụnữnàycómáitóctốimàuvàcôtađangrấtgiậndữ.Hơnthếnữa,nhữnggìquansátcònđượcbạnliêntưởngđếntươnglai.Bạncảmnhậnrằngngườiphụnữnàysắpsửa“phunra”nhữnglờiđộcđịavớirấtnhiềukhảnănglàbằngmộtchấtgiọnglảnhlótđếnxuyênthấumàngnhĩngườinghe.Linhcảmvềhànhđộngtiếptheocủangườiphụnữnàyxuấthiệntrongtríóccủabạnmộtcáchtựđộngmàchẳngcầntiêutốnmộtchútnỗlựcnàođểcảmnhậnđượcnó.Bạntuyệtnhiênkhôngcóchủýthấuhiểutâmtrạngcủacôta,cũngnhưkhônghềcốgắngdựđoánnhữnggìmàcôtasẽlàm;phảnứngcủabạnđốivớihìnhảnhnàyhoàntoànkhôngmanglạicảmgiácnhưbạnvừathựchiệnmộthànhđộngnàođó.Chỉđơngiảnlànóđãdiễnramộtcáchvôthứcnhưthếtrongtríóccủabạn.Đóchínhlàmộtvídụđiểnhìnhđểcóthểhiểuđượcvềcơchếtưduynhanh.

Giờthìbạnhãyxemxétvấnđềtiếptheo:

17x24

Ngaylậptức,bạnbiếtđâylàmộtphéptínhnhâncủatoánhọc,cóthểbạncóbútchìvàgiấy,hoặckhôngcógìđichăngnữathìbạncũngthừakhảnăngđểgiảiđượcphéptínhnày.Trongtríóccủabạncũngxuấthiệnmộtvàiphánđoánlờmờcủatrựcgiácvềmộtdảinhữngđápángầnđúngchophéptínhnhânnày.Cóthểrấtnhanhbạnnhậnthấycảhaiđápán12.609hay123đềukhôngđúng.Tuyvậy,nếukhôngdànhthờigianngồitínhtoán,cóthểbạncũngkhôngdámchắc568cũngkhôngphảilàmộtđápánđúng.Mộtđápánđúngđãkhôngxuấthiệntrongđầuócbạnvàbạncảmthấytốthơnhếtlàmìnhnênlựachọnchiếcmáytínhđểlàmphéptínhnhânnày.Nếubạnvẫnkhôngmuốnnhờđếnchiếcmáytínhấy,thìgiờbạnthửcốngồitínhphép

tínhnhânnàyxemnào.

Bạnđãtrảinghiệmtiếntrìnhtưduychậmkhicáccôngđoạnnhưtrêntuầntựdiễnratrongđầu.Đầutiên,bạncốgắngkhôiphụctrínhớcủamìnhvàlậptrìnhlạichươngtrìnhnhậnthứcliênquanđếnphépnhânmàbạnđãđượchọckhingồitrênghếnhàtrường,sauđóbạnthửápdụngnóvàophépnhânnày.Hànhđộnglôimáytínhralàmộtkhuynhhướngcủaquátrìnhkhôiphụctrínhớ.Bạncảmthấykhókhănkhiphảihuyđộngquánhiềudữliệutrongbộnhớ,trongkhiđóbạnvẫncầngiữcânbằngđểnhậnthứcxemmìnhđangởđâuvàsẽđiđâu,trongkhivẫnphảichútâmtớiviệctìmngayrađápán.Đâychínhlàtiếntrìnhhoạtđộngcủatrínão,đólà:Cânnhắc,nỗlực,tuầntựvàlàmộtbảnmẫucủatưduychậm.Cáimáytínhkhôngphảilàsựkiệnduynhấtnhảyratrongđầuóccủabạn,thậmchíngaycảcơthểbạncũngthamgiavàotiếntrìnhtưduynày.Cáccơcủabạngồnglên;huyếtáptăngcaovànhịptimđậpnhanhhơn.Nếucóaiđónhìnsâuvàomắtbạntrongkhibạnđangxửlývấnđềnày,họsẽthấyđồngtửcủabạngiãnra.Đôiđồngtửđósẽtrởlạitrạngtháibìnhthườngngaysaukhibạntìmrađápán(nhântiện,chobạnbiếtđápánđúnglà408)hoặcngaykhibạntừbỏphéptoánnày.

Haihệthống

Vàithậpkỷtrởlạiđây,cácnhàtâmlýhọcđãdànhrấtnhiềucôngsứcđểnghiêncứuvềhaihìnhthứcthứctưduycủaconngười,thôngquavídụvềbứchìnhmộtngườiphụnữgiậndữvàvídụvềmộtphéptínhnhânmàhọđãgánchochúngrấtnhiềudấuhiệu.TôitiếpthunhữngthuậtngữvốnđượchainhàtâmlýhọcKeithStanovichvàRichardWestđềxuấtvàsẽđưachúngvàohaihệthốngtưduylàHệthống1vàHệthống2.

Hệthống1hoạtđộngtheocơchếtựđộngvàmaulẹ,vớirấtíthoặchầunhưkhôngcầncốgắngvàkhôngtựđộngkiểmsoát.Hệthống2huyđộngsựchúýđếnnhữnghoạtđộngtưduyđòihỏisựnỗlực,baogồmnhữngphéptínhphứctạp.CơchếhoạtđộngcủaHệthống2thườnggắnvớinhữngkinhnghiệmchủquan,sựlựachọnvàtậptrungcủachủthể.

ThuậtngữHệthống1vàHệthống2đãđượcsửdụngrộngrãitrongngànhTâmlýhọcnhưngtrongcuốnsáchnày,tôisẽtiếptụcđàosâuvấnđềnày,bạnđọccóthểđọcsáchnhưxemmộtvởkịchtâmlývớihainhânvậtchínhlàhaihệthốngnày.

Khinghĩvềbảnthân,chúngtathườngnhậnramìnhgầnvớiHệthống2,làmộtconngườiýthứcvàduylý,cóđứctin,luônsuynghĩchínchắntrongtừnghànhđộngkhiphảiđưaranhữngquyếtđịnhvàlựachọn.Hệthống2luônnghĩrằngnóchínhlànguồngốccủahànhđộng,tuynhiên,Hệthốngtựđộng1mớilà“ngườihùng”củavởkịchtâmlýnày.TôimôtảHệthống1nhưlànhữngấntượngvàcảmxúcthụđộngbanđầulànguồngốcchínhhìnhthànhnhữngniềmtinvàlựachọncẩntrọngcủaHệthống2.CơchếtựđộngcủaHệthống1hìnhthànhlênnhữngýtưởngvớinhữngkhíacạnhphứctạpđángkinhngạcnhưngHệthống2chậmchạpmớicókhảnăngcấutrúclạinhữngsuynghĩđótuầntựtheotừngbước.TôicũngmôtảnhữngtìnhhuốngmàHệthống2giànhquyềnkiểmsoát,thắngthếvàtựdothúcđẩy,liênkếtvớiHệthống1.Bạnđọccũngsẽthửsuynghĩvềhaihệthốngnhưnhữngnhânvậtvớinhữngkhảnăng,hạnchếvànhữngchứcnăngriêngbiệt.

Chínhbởisựphứctạpđó,xingiớithiệumộtsốvídụvềnhữnghoạtđộngtựđộnglàmnênHệthống1:

Pháthiệnramộtđồvậtnằmxahơnsovớicácđồvậtkhác.Địnhhướngnơiphátramộtâmthanhlạ.Hoànthànhcâu“bánhmìvà…”Nhănmặtkhixemmộtbứcảnhgớmghiếc.Nhậnrasựthùnghịchtrongmộtgiọngnói.Trảlờicâuhỏi2+2=?Đọcchữtrênnhữngtấmbiểnhiệulớn.Láixetrênmộtconđườngvắng.Đimộtnướccờđỉnhcao(nếubạnlàmộtkỳthủlãoluyện).Hiểunghĩanhữngcâuđơngiản.Nhậnracụmtừ“mộtngườinhumìvàgọnghẽ,"ámchỉngườithuộcloạinghềnghiệpnào.

Tấtcảnhữnghiệntượngtrínãonàyđikèmvớihìnhảnhngườiphụnữgiậndữ,đềudiễnramộtcáchtựđộngvàkhôngđòihỏiphảinỗlực.KhảnăngHệthống1cònbaogồmcảnhữngkỹnăngbẩmsinhcủaloàingườicũngnhưcủacácloàiđộngvậtkhác.Chúngtasinhrađềuđượcchuẩnbịđểnhậnthứcvềthếgiớixungquanh,nhậnbiếtcácđồvật,địnhhướngsựchúý,lảngtránhsựmấtmátvàkhiếpsợnhữngconnhệnchânđầylông.Nhữnghoạtđộngtrínãokháctrởnênnhanhvàtựđộngnhờviệcchúngthườngxuyênđượcluyệntập.Hệthống1cònhọccáchliênkếtcácýtưởng(vídụ:"ThủđôcủanướcPháplàgì?"),nócũnghọcđượcnhữngkỹnăngnhưđọcvàhiểunhữngsắctháikhácnhautrongnhữngtìnhhuốngxãhộikhácnhau.Mộtvàikỹnăng

nhưtìmranhữngnướccờ“độc”chỉcóthểcóởnhữngkỳthủcaocường.Nhữngkỹnăngchơicờcơbảncònlạithìaicũngcóthểcócả.Khảnăngpháthiệnmộtsựtươngđồngvớimộtkhuônmẫunghềnghiệpđòihỏisựhiểubiếtrộngrãivềngônngữ,vănhóavàmaymắnlàhầuhếtchúngtacũngđềucónhữngkhảnăngnày.Trithứcđượclưutrữtrongbộnhớvàchúngtatruycậpvàonómàkhôngcầnhuyđộngsựcốgắngcũngnhưphảicósựtậptrungcaođộ.

Mộtvàihoạtđộngtrínãotrongdanhsáchtrêndiễnramộtcáchhoàntoàntựđộngkhôngcầnbấtcứsựtậptrungnào.Bạnkhôngthểngănviệcmìnhcóthểhiểunhữngcâunóiđơngiảnbằngngônngữmẹđẻcủamìnhhaynhậnraâmthanhlạbấtchợtxuấthiệnphátratừnơinào,cũngnhưbạnkhôngthểngăncảnbảnthânbiếtđượcphépcộng2+2=4haynghĩđếnPariskhicóaiđónhắcđếnthủđôcủanướcPháp.Nhữnghoạtđộngkhác,vídụnhưnhaikẹocaosudễbịquylàhànhđộngcóchủýcủachúngtanhưngthôngthườngđâylạilàhànhđộngtheohướngtựđộng.Việckiểmsoátsựtậptrung,chủđộngbịchiphốibởihaihệthống.ĐịnhhướngnơiphátraâmthanhthôngthườnglàthaotáckhôngchủýcủaHệthống1,nhưngngaysauđólậptứcdịchchuyểnthànhsựtậptrungcóchủđíchcủaHệthống2.Cóthểbạnsẽchủýngăncảnmìnhhướngsựtậptrungvềphíaâmthanhầmĩphátrahoặcmộtlờinhậnxétácýtrongmộtbữatiệcđôngngười,nhưngdùchobạnkhôngquayđầulại,thìsựchúýcủabạnngaytừđầuđãbịhướngvềphíađó,ítnhấtlàtrongchốclát.Tuynhiên,bạncóthểchuyểnhướngsựchúýkhỏimộtmụctiêukhôngmongmuốn,trướchếtlàbằngviệcbạnsẽhướngsựtậptrungcủamìnhsangmộtmụctiêukhác.

CáchoạtđộngcủaHệthống2rấtđadạngnhưngchúngcómộtđiểmchung:Chúngđềuđòihỏisựchúývàsẽkếtthúckhibạnkhôngcòntậptrungnữa.DướiđâylàvàihoạtđộngthuộccơchếhoạtđộngcủaHệthống2:

Dỏngtailênđợitiếngsúngrahiệubắtđầumộtcuộcđua.Tậptrungchúývàonhữngchúhềtrênsânkhấuxiếc.Tậptrungđểlắngnghetiếngnóicủamộtngườinhấtđịnhtrongmộtcănphòngđôngđúcvàồnào.Tìmkiếmmộtphụnữtócbạc.Lụctrongtrínhớtêncủamộtcakhúcđượctruyềntảibởimộtgiọngháthayrấtcuốnhút.Duytrìtốcđộđibộnhanhhơntốcđộđibộbìnhthườngcủabạn.Điềuchỉnhhànhviứngxửsaochophùhợpvớitìnhhuốngxãhộicụthể.Đếmsốlầnxuấthiệncủachữcáiatrongmộttrangdàyđặcchữ.

Choaiđóbiếtsốđiệnthoạicủabạn.Đậuxetrongmộtôhẹp(dànhchohầuhếtmọingườitrừnhânviêngara).Sosánhhaichiếcmáygiặtdựatrêngiátrịsửdụngcủachúng.Điềnbảngkêkhaithuế.Kiểmtratínhhợplýcủamộtlậpluậnlogicphứctạp.

Trongtấtcảnhữngtìnhhuốngtrên,bạnbuộcphảitậptrungchúývàhiệuquảthườngkém,thậmchílàtệhạinếubạnkhôngsẵnsànghoặcsựchúýcủabạnbịchuyểnhướngsangcácchủđềkhôngthíchhợp.Hệthống2cókhảnăngthayđổicáchthứchoạtđộngcủaHệthống1,bằngcáchlậptrìnhtựđộngnhữngchứcnăngchúývàghinhớthôngthường.Vídụ,trongkhiđangchờđợimộtngườihọhàngởmộtnhàgađôngđúc,bạncóxuhướngchỉnhìnvàonhữngngườiphụnữtócbạchoặcnhữngngườiđànôngrậmrâu,đólàcáchnângcaokhảnăngpháthiệnđượcngườibạnđangchờđóntừkhoảngcáchxa.BạncũngcóthểhướngbộnhớcủamìnhtìmkiếmtêncủanhữngthủđôbắtđầubằngchữcáiNhoặctêncủanhữngcuốntiểuthuyếthiệnthựccủaPháp.VàkhibạnthuêmộtchiếcxehơicủasânbayHeathrowởLondon,ngườiláixecóthểnhắcbạnnhớrằng:“Ở̉đâychúngtôiláixebênphíatráiđường.”Trongtấtcảnhữngtìnhhuốngấy,bạnđượcyêucầulàmmộtđiềugìđókhácsovớicáchthôngthườngmàbạnvẫnhaylàmvàbạnsẽnhậnthấyrằngsựcốgắngduytrìhàngloạtnhữngyêucầunhưvậyđòihỏibạnphảinỗlựchơnbìnhthường.

Cụmtừhayđượcsửdụng“tậptrungchúý”làđểchỉmộtnănglượng:Bạnphảisửdụngsựchúýtạmthờicủabảnthân,đổilạibạncóthểphánđoánđượccáchoạtđộngvànếubạncốgắngsửdụngvượtquákhảnăngchúýcủamình,bạnsẽthấtbại.Đóchínhlàdấuhiệucủanhữnghoạtđộngđòihỏisựchúýmàchúngcósựtươngtácqualạilẫnnhau,đólàlýdovìsaobạnrấtkhóhoặckhôngthểxửlývàivấnđềphứctạpdiễnracùngmộtlúc.Bạnkhôngthểvừatínhnhẩmphépnhân17x24tronglúccốrẽtráikhiđangláixetrênmộtconđườngđôngngườiqualại,thựctếlàbạncũngkhôngnênthử.Bạncóthểlàmvàiviệccùngmộtlúcnhưngchỉlànhữngviệcđơngiảnvàkhôngbịthúcép.Cóthểsẽvẫnantoànkhibạngópchuyệnvàicâuvớihànhkháchkhiđangláixetrênmộtđoạncaotốcvắngvàrấtnhiềubậcphụhuynhthúnhậnvớiđôichúthốilỗirằnghọcóthểvừađọctruyệnchoconnghevừanghĩđếnmộtvấnđềkhác.

Tấtcảmọingườiđềuđượccảnhbáovềkhảnăngtậptrungsựchúýtạmthời,xétvềhànhvixãhội,khảnăngcủachúngtatươngthíchvớinhữnggiớihạnnày.Vídụ,khimộtngườitàixếđangláixevượtmộtchiếcxetảitrên

mộtđoạnđườnghẹp,nhữnghànhkháchnhạycảmnhậnravàlậptứcngừngtròchuyện.Họhiểurằnglàmphântánsựchúýcủatàixếvàolúcnàykhôngphảilàviệclàmđúngđắnvàđồngthờimongrằngbáctàixếtạmthờikhôngnghethấynhữnggìhọnói.

Tậptrungcaođộvàomộtnhiệmvụcóthểkhiếnngườitatạmthờithựcsựđuimù,ngaycảvớinhữngtácnhânmàbìnhthườngvẫnthuhútđượcsựchúýcủahọ.BằngchứnggâykinhngạcnhấtđãđượcChristophervàDanielSimonschỉratrongcuốnsáchTheInvisibleGorilla(Tạmdịch:Chúkhỉđộtvôhình)củamình.Họtiếnhànhsảnxuấtmộtđoạnphimngắnvềtrậnđấucủahaiđộibóngchày,mộtđộimặcáotrắngvàmộtđộimặcáođen.Sauđó,yêucầungườixemđếmsốvậnđộngviênmặcáotrắngmàkhôngcầnđểýđếnnhữngvậnđộngviênmặcáođenđangđilạitrênsânthiđấu.Nhiệmvụnàyrấtkhókhănvàcựckỳcuốnhút.Đếngiữađoạnphim,mộtngườiphụnữmangtrênmìnhbộđồcủamộtconkhỉđộtxuấthiện,chạyngangquasânvậnđộng,vừađivừađấmthùmthụpvàongực.Ngườiphụnữmặcbộđồkhỉđộtxuấthiệntrongvòng9giây.Hàngngànngườixemđoạnphimvàkhoảngmộtnửatrongsốđókhônghềpháthiệnrađiềugìbấtthường.Nhiệmvụđếmvàđặcbiệtlàyêucầuđếmcáccầuthủcủamộtđộivàphớtlờcáccầuthủđộicònlạiđãtạorasựmùquángtạmthời.Khôngmộtaikhôngbịgắnvàonhiệmvụkiakhixemđoạnphimmàkhôngpháthiệnrangườiphụnữmặcbộđồconkhỉđột.NhìnvàđịnhhướnglànhữngchứcnăngtựđộngcủaHệthống1nhưngchúngbịphụthuộcvàosựđịnhvịcủamộtsốsựchúýđốivớicáckíchthíchcóliênquan.Cáctácgiảnhấnmạnhrằngquansátcógiátrịnhấttrongnghiêncứucủamìnhđólàaicũngnhậnthấykếtquảnàythựcsựđángkinhngạc.Thựctếthìtấtcảnhữngngườikhôngnhìnthấyngườiphụnữmặcbộđồkhỉđộtlúcđầuđềuchắcchắnlàkhônghềcóngườiphụnữmặcbộđồkhỉđộtnàohết,họkhôngthểtưởngtượngnổirằng,mìnhđãbỏquamộtsựkiệnđộcđáođếnvậy.Nghiêncứu“Chúkhỉđộtvôhình”đãminhhọachohaithựctếquantrọngvềđầuóccủachúngta:Chúngtacóthểmùtrướcsựthậthiểnnhiênvàchúngtacũngmùtrướcsựmùquángcủachínhbảnthânmình.

Tómtắtdàný:

Sựtươngtáccủahaihệthốnglàchủđềlặpđilặplạitrongcuốnsáchnàyvàthựchiệnmộtbảntómtắtvềnólàmộtyêucầucầnthiết.Trongcâuchuyệnmàtôisẽkểtớiđây,Hệthống1vàHệthống2đềuđượckíchhoạtmỗikhichúngtathứcdậy.Hệthống1hoạtđộngtựđộngvàHệthống2thìthườnghoạtđộngởchếđộthoảimáikhôngđòihỏinhiềunỗlực.Hệthống1liêntụcphátđinhữngtínhiệugợiýchoHệthống2nhưlà:Ấntượng,trựcgiác,sự

chúývàcảmxúc.NếuchúngđượcHệthống2xácnhận,ấntượngvàtrựcgiácsẽchuyểnthànhniềmtinvàthúcđẩychúngtrởthànhnhữnghànhđộngtựđộng.Khimọithứhoạtđộngnhuầnnhuyễn,vốnthườngănýtronghầuhếtthờigian,Hệthống2sẽtiếpnhậnsựgợiýcủaHệthống1màrấtítthayđổihoặckhôngthayđổigì.Thôngthườngbạntintưởngvàonhữngấntượngcủamìnhvàhànhđộngtheoýthích,điềuđóthườnglàtốt.KhiHệthống1gặpmộttìnhhuốngkhókhăn,nósẽgọiHệthống2rahỗtrợthựchiệnnhữngtiếntrìnhchitiếtvàđặcthùhơnđểcóthểxửlýcácvấnđềtạithờiđiểmđó.Hệthống2sẽđượchuyđộngkhinảysinhmộtvấnđềmàHệthống1khôngthểđưarađượclờigiảiđáp,đócóthểlàtìnhhuốngkhókhănkhibạnphảitrảlời17x24bằngbaonhiêungaylậptức.Hoặckhingạcnhiêntrướcđiềugìđó,bạncũngsẽnhậnrasựxuấthiệnmộtcảmgiáccủachúýtiềmthức.Hệthống2đượckíchhoạtkhimộtsựkiệnbịpháthiệnvàđedọađếnhìnhmẫuthếgiớimàHệthống1đãduytrì.TrongthếgiớimàHệthống1đãquyướcđó,đènbànkhôngnhảynhótvàchókhôngsủa,cũngnhưkhỉđộtkhôngchạyquachạylạiởsânbóngchày.Thínghiệm“Chúkhỉđộtvôhình”chứngminhrằngmộtvàisựchúýlàđiềucầnthiếtđểpháthiệnranhữngtươngtácgâykinhngạc.Sauđó,sựkinhngạckíchhoạtvàđịnhhướngđếnsựchúýcủabạn;bạnsẽtậptrung,rồibạnsẽlụctìmtrongkýứcmộtcâuchuyệnsaochothíchhợpđểlýgiảichosựkiệngâykinhngạcấy.Hệthống2cũngđồngthờighinhậnsựđịnhhướngtiếpdiễntronghànhvicủachínhbạn,nhưlàsựkiểmsoátgiúpbạngiữlịchsựkhiđanggiậndữvàcảnhbáokhibạnđangláixetrongđêmtối.

Hệthống2đượchuyđộngđểtăngcườngsựcốgắngkhinópháthiệnramộtlỗisaicóthểxảyra.Hãynhớlúcbạnbấtngờbuộtmiệngthốtramộtlờinhậnxétácývànhớxembạnđãphảicốgắngnhườngnàođểkhôiphụclạisựkiểmsoátcủabảnthân.Tómlạilà,hầuhếtnhữnggìbạn(tứcHệthống2củabạn),nghĩvàlàmđềucónguồngốctừHệthống1nhưngHệthống2nhậntráchnhiệmxửlýkhimọiviệctrởnênkhókhănvànóthườngchịutráchnhiệmraquyếtđịnhcuốicùng.

SựphâncônglaođộnggiữaHệthống1vàHệthống2cựckỳhiệuquả:Nógiảmthiểutốiđasựnỗlựccủachúngtavàđiềuchỉnhkếtquảtheocáchmàchúngtamuốn.SựsắpxếphoạtđộnghiệuquảtronghầuhếtthờigianbởivìHệthống1thựchiệntốtvaitròcủamình:Cácmôhìnhvềcáctìnhhuốngquenthuộccủanórấtchínhxác,nhữngdựbáongắnhạnvànhữngphảnứngbanđầurấtmaulẹcủanótrướccáctháchthứccũngthườngchuẩnxácvàthườngthíchđáng.Tuyvậy,Hệthống1cósựsailệchvớinhữnglỗisaihệthốngcóthiênhướngnảysinhtrongnhữngtìnhhuốngđặcthù.Chúngtacóthểthấy,đôikhicónhữngcâutrảlờilạidễhiểuhơnlàcâuhỏivàbởivìcâu

hỏithểhiệnsựkhônglogicvàthốngkê.MộthạnchếnữacủaHệthống1lànókhôngthểbịgiánđoạn.Nếutrướcmắtbạnxuấthiệnmộtbảnghiệuđượcviếtthứtiếngmàbạnbiết,bạnsẽdễdàngđọcnó,trừkhisựchúýcủabạnkhiấyhoàntoàntậptrungvàochỗkhác.

MÂUTHUẪN

Môtảmộthìnhbiếnthểcủamộtthínghiệmcổđiểntrìnhbàysựmâuthuẫngiữahaihệthống.Bạnnênlàmbàitậpnàytrướckhiđọctiếp.

Trongcảhainhiệmvụ,hầuhếtmọingườiđềuđọcđúngcáctừ,vàhẳnlàcácbạncũngnhậnthấytrongmỗinhiệmvụthìcómộtsốchỗdễđọchơnrấtnhiềusovớichỗkhác.Xácđịnhcácchữviếtinhoavàinthườngởcộtbêntráidễhơn,còncộtbênphảikhiếnbạnphảiđọcchậmlạivàcókhibạncònnóilắphoặcnóivấp.Khibạnxácđịnhvịtrícủacáctừ,cộtbêntráilạikhóhơnvàcộtbênphảilạidễhơnnhiều.

Nhiệmvụđầutiêncủabạnlàhãyđọctừtrênxuốngdướicảhaicột,đọctolênxemtừnàođượcviếtinthường,từnàođượcviếtinhoa.Khikếtthúcnhiệmvụđầutiên,tiếptụcđọctừtrênxuốngdướicáccộtlạimộtlầnnữa,lầnnàyđọcxemtừnàođượccănlềtráivàtừnàođượccănlềphải,bằng

cáchđọclên(hoặcnóithầmvớibảnthân)“TRÁI”hay“PHẢI”.

NhữngnhiệmvụnàythuộcvềHệthống2,bởihànhđộngnóitolêntừviết

“hoa/thường”hoặctừnằm“phải/trái”khôngphảilàhoạtđộngthôngthườngkhinhìnmộtcộttừtrênxuốngdưới.Mộttrongsốnhữngđiềumàphảicốgắnglàmkhithựchiệnnhiệmvụnày,đólàlậptrìnhtrínhớcủamìnhsaochoviệcphátranhữngtừcóliênquan(inhoavàinthườngđốivớinhiệmvụ1)trởthànhphảnxạcủamiệng.Khiđọccộtđầutiên,việcưutiênđốivớimộtsốtừđượcchọnkháhiệuquảvàviệccưỡnglạikhôngđọcnhữngtừcònlạilàmộtnhiệmvụtươngđốidễdàngnhưngđếncộtthứhaibaogồmnhữngtừmàbạnlựachọnđượctheoquyluậtvàbạncóthểlờđiýnghĩacủachúng.Hầuhếtmọingườiđềucóthểthựchiệnchínhxácnhiệmvụnàynhưngđểlặpđilặplạicáccâutrảlờiđúnglàrấtkhóvàlàmbạncăngthẳng,nókhiếntốcđộtrảlờicủabạnchậmlại.Vậylàbạnđãphảiđốimặtvớimâuthuẫngiữaviệcbạnphảicốgắngthựchiệnmộtyêucầu,trongkhicómộtcâutrảlờikháccứtựđộngxenvào.

Sựmâuthuẫngiữamộtphảnứngtựđộngvàmộtnỗlựckiểmsoátdiễnrarấtphổbiếntrongcuộcsốngcủachúngta.Chúngtađềubiếtcảmgiáccốgắngkhôngnhìnchằmchằmvàomộtcặpđôiănvậnkỳcụcởbànkếbêntrongmộtnhàhàng.Chúngtacũngbiếtcảmgiáccốgắngtậptrungđểđọcmộtcuốnsáchtẻnhạt,đôikhibạnphảiđọclạicảmộtđoạnvănvìbạnchẳnghiểunóviếtvềcáigì.Ởnhữngvùngcómùađôngkhắcnghiệt,rấtnhiềutàixếnhớcảmgiáckhixecủahọmấtphanhtrênđườngbăngtuyếtvàphảicốgắnggiữláiđểlàmtheochỉdẫnvốnđingượclạivớinhữnggìmàthôngthườnghọvẫnlàm:“Đánhláitheohướngngượclại,dùcólàmgìđinữa,chớcóđộngvàomáphanh!”Haytấtcảmọingườisốngtrênđờinàynhậnthứcrằngđừngnênnguyềnrủaaiđócútxuốngđịangục.MộttrongnhữngnhiệmvụcủaHệthống2làvượtquanhữngthôithúccủaHệthống1.Nóicáchkhác,Hệthống2đảmnhiệmphầntựchủtrongmỗichúngta.

ẢOGIÁC

ĐểhiểurõgiátrịđộclậpcủaHệthống1,cũngnhưphânbiệtsựkhácnhaugiữaấntượngvàniềmtin,mờibạnhãynhìnkỹhìnhsố3.

Hìnhảnhnàykhôngcógìđặcbiệt:Haiđoạnthẳngvớiđộdàikhácnhau,cógắnthêm“vây”,chỉvềhaiphíakhácnhau.Đoạnthẳngbêndướirõrànglàdàihơnđoạnthẳngbêntrên.Đólànhữnggìtấtcảchúngtađềunhìnrarấttựnhiên,chúngtatintưởngnhữnggìmìnhvừatrôngthấy.Tuynhiên,nếubạnđãtừngbiếthìnhảnhnàytrướcđó,bạnsẽdễdàngnhậnrađâychínhlàminhhọanổitiếngvềảogiáccủaMuller-Lyer.Vàbằngcáchdùngthướcđo,bạncóthểdễdàngđovàbiếtđượcđộdàicủachúnglàbằngnhau.

Giờthìbạnđãđođạchẳnhoi,bạn-tứcHệthống2củabạn,cáiconngườilýtrímàbạngọilà“tôi”ấy-giờđãcómộtniềmtinmới:BạnhayHệthống2biếtrằnghaiđoạnthẳngtrêncóchiềudàibằngnhau.Nếucóhỏibạnvềđộdàicủachúng,bạnsẽnóiđiềumàbạnvừamớibiết.Nhưngnếuchỉnhìnthìbạnvẫnthấyđoạnthẳngphíadướidàihơnđoạnthẳngphíatrên.Bạnbuộcphảitinvàosựđođạc,nhưngbạnkhôngthểngăncảnHệthống1làmnhiệmvụcủanó,bạnkhôngthểbắtmắtmình–Hệthống1nhìnthấyhaiđườngthẳngđódàibằngnhau,mặcdùbạn–Hệthống2biếtchắcchắnđiềuđó.Đểchốnglạiảogiác,chỉcómộtcáchduynhất:Bạnphảihọccáchhoàinghichínhcảmgiáccủamìnhvềchiềudàicủacácđoạnthẳngkhichúngđượcgắnthêm“vây”.Đểápdụngđượcnguyêntắcđó,bạncóthểnhậnranhữngảogiácvànhớlạinhữnggìbạnđãđượcbiếtlàchínhxác.Nếubạncóthểlàmđượcđiềunày,bạnsẽkhôngbaogiờbị“lừa”bởinhữngminhhọacủaMuller-Lyer.Nhưngdùthếnàođinữa,bạn–Hệthống1sẽvẫnthấymộtđoạnthẳngdàihơnđoạnthẳngcònlại.

Khôngphảimọiảogiácđềucóthểnhìnthấybằngmắtthường.Cócảnhữngảogiáctrongsuynghĩ,màngườitagọinólàảogiácnhậnthức.Khivừatốtnghiệpđạihọc,tôiđãthamgiavàikhóahọcvềnghệthuậtvàtâmlý.Trongmộtbàigiảng,thầygiáocủachúngtôiđãgiảngchochúngtôimộtmẩutruyệnngụngôn.Đâylànhữnggìthầyđãkể:“Rồisẽcólúccácbạngặpphảimộtbệnhnhân,anhtachiasẻvớibạnvôsốnhữngsailầmmàanhta

phảichịuđựngtrongnhữnglầnđiềutrịtrước.Bệnhnhânnàymiêutảmộtcáchrànhrọtchuyệncácnhàtrịliệuđãhiểusaivềanhtanhưthếnào,anhtanhậnrarằngbạnkhácnhữngbácsĩtrước.Bạnđồngcảmvớianhta,bạnbịthuyếtphụcrằngbạnhiểuanhtavàbạnchínhlàngườicókhảnănggiúpđỡanhta.”Đếnđoạnnày,thầygiáocấtcaogiọng:“Đừngbaogiờnghĩđếnchuyệnchữatrịchobệnhnhânnày!Hãytốnganhtarakhỏiphòngkhám!Đâylàloạibệnhnhântâmthầnnhấtvàkhôngbaogiờcácbạncóthểgiúpđượcanhta.”

RấtnhiềunămsaunàytôimớihọcđượcrằngnhữnggìthầygiáođãcảnhbáochúngtôichínhlàsựchốnglạisứchấpdẫncủatâmlývàkhiđãtrởthànhchuyêngiađầungànhnghiêncứuvềTâmlýtrịliệutôimớithấynhữnglờikhuyêncủaôngthầykialàđúngđắn.HiệntượngnàytươngthíchvớiảogiácmàMullerLyerđãtrìnhbàylànhữnggìchúngtôiđượcdạykhôngphảilàcảmthấythếnàovềbệnhnhânđó.Hiểnnhiênlàthầygiáochorằngcảmgiáccảmthôngcủachúngtôisẽbịmấtkiểmsoát;nótrỗidậytừHệthống1.Hơnnữa,thôngthườngkhôngaidạychúngtôiphảinghingờcảmxúccủamìnhđốivớibệnhnhân.Việcbịhấpdẫnbởimộtbệnhnhân-ngườicứlặpđilặplạitiềnsửđiềutrịbịthấtbạicủamìnhlàmộtdấuhiệunguyhiểm-giốngnhưnhữngchiếc“vây”gắnvàohaiđoạnthẳngsongsong,chúngđánhlạchướngsựchúýcủachúngta.Đóchínhlàmộtảogiác–đượcgọitênlàmộtảogiácnhậnthức-vàtôi(hayHệthống2củatôi)đượcdạycáchlàmthếnàođểnhậnranóvàđượckhuyênlàđừngcótintưởngvàonócũngnhưhànhđộngdựatrênnó.

Câuhỏiđặtralà:Cókhinàochúngtacóthểchốnglạiđượcsứchấpdẫncủanókhông.Thôngđiệptrongnhữngvídụnàykhôngphảiđiểnhình.TrongkhiHệthống1hoạtđộngmộtcáchtựđộngvàkhôngthểchủđộng“ngắtmạch”thìthườngrấtkhópháthiệnđểngănchặncáclỗisaicủasuynghĩtiềmthức.Khôngphảilúcnàocũngcóthểtránhđượccácsailệchtronghoạtđộngtưduynày,bởivìHệthống2khôngcóbấtcứmộtđầumốinàoliênhệvớicáclỗisai.Ngaycảkhicácđầumốiliênkếtvớilỗisaidườngnhưrấtrõràng,cáclỗisaichỉcóthểđượcngănngừakhicósựhỗtrợgiámsátvànhữnghoạtđộngrấtnỗlựccủaHệthống2.Tuynhiên,“khôngaicóthểnắmtaysuốttừtốiđếnsáng”,tuynhiên,việcliêntụcđềcaocảnhgiáckhônghẳnđãtốtvàthựctếlàcáchđóchắcchắnkhôngkhảthi.BởivìliêntụcđặtcâuhỏivớichínhnhữngsuynghĩcủamìnhsẽkhiếnbạntrởnênrấtmệtmỏivàcơchếvậnhànhcủaHệthống2thìquáchậm,khônghiệuquảkhinóphảiđảmnhậnvaitròcủaHệthống1trongviệcphảiraquyếtđịnhliêntục.Điềutốtnhấtbạncóthểlàmlàthỏahiệp:Hãyhọccáchnhậnbiếtcáctìnhhuốngdễnảysinhsailầmvàcốgắngtránhcácsailầmhiểnnhiênhếtmứccóthể

trongcáctìnhhuốngđãđượcbáođộngkhẩncấp.Cuốnsáchnàyđượcviếtvớitiềnđềlàbaogiờngườitacũngdễnhậnralỗilầmcủangườikháchơnlànhậnralỗilầmcủabảnthânmình.

HƯCẤUHỮUÍCH

Vậylàbạnđãđượcgiớithiệuvềhaihệthốngnhưhainhântốtrongmộttrínãovớinhữngphẩmchất,khảnăngvàgiớihạnrấtriêng.Tôithườngsửdụngcáccâuvăn,trongđócáchệthốngđượccoinhưnhữngchủngữ,như“Hệthống2suytínhhệquả.”

Việcsửdụngngônngữnàybịcoilàmộtlỗisaivàthườngkhôngđượcgiớikhoahọcchấpnhận,bởivìnódườngnhưlýgiảirằngcácsuynghĩvàhànhđộngcủamộtconngườilạibịchiphốibởisuynghĩvàhànhđộngcủanhững“nhânvậttíhon”sốngbêntrongđầuóccủaanhta.Vềmặtngữpháp,thìcâunàycócấutrúcgiốngnhư“Ngườiquảngiahayăncắpvặt.”Cácđồngnghiệpcủatôisẽchỉrarằnghànhđộngcủangườiquảngia,trênthựctế,đãgiảithíchchosựbiếnmấtcủamóntiềnvàhọcóquyềnđặtcâuhỏivềviệcliệuHệthống2giảithíchthếnàovềhệquảtínhtoán.CâutrảlờicủatôilàýnghĩacủacâuchủđộngngắngọnđólàthuộctínhtínhtoáncủaHệthống2cógiátrịnhưmộtsựmôtả,chứkhôngphảimộtlờigiảithích.Nólàcâunóigiảnlượccủacâunày:“Tínhnhẩmlàmộthànhđộngtựnhiênđòihỏisựnỗlực,màtakhôngnênthựchiệnkhiđangcốrẽtráivàcóliênhệvớisựgiãnnởđồngtửvàtăngnhịptim.”

Tươngtựnhưvậy,câutuyênbốkiểu“láixebonbontrênđườngvắngthuộcvềHệthống1nghĩalàđiềukhiểnmộtchiếcxevàongãrẽlàmộthànhđộngmangtínhtựđộngvàhầunhưkhôngcầnđếnsựnỗlựcnào.Nócũngngụýrằngmộttàixếkinhnghiệmcóthểláixetrênmộtđoạnđườngcaotốcvắngvẻmàvẫncóthểthamgiađồngthờivàomộtcuộctròchuyện.Cuốicùng,“Hệthống2cảnhbáoJameskhỏiphảnứngngungốcđểtránhbịănchửi”nghĩalàJamescóthểhànhxửđiêndạihơnnếunhưnỗlựckiểmsoátcủaanhtabịthấtbại(nhưkhianhtađãsaybítỉ).

Hệthống1vàHệthống2lànhânvậtchínhtrongcâuchuyệnmàtôisẽkểtrongcuốnsáchnày,tôichắchẳnphảilàmrõmộtđiều,rằngchúnglànhữngnhânvậthưcấutrongmộtcâuchuyệntưởngtượngmàtôimuốnlýgiảivềcáchvậnhànhtrínãocủaconngười.Hệthống1vàHệthống2khôngphảilànhữngthựcthểđiểnhìnhcócácbộphậncủamộtcơthểvớilụcphủngũtạng.Vàcũngkhôngcóphầnnàotrongnãobộhaybấtcứhệthốngnàođượcgọilàđầunãochỉhuy.Rấtcóthểbạnsẽhỏi:Vậythìgiớithiệucácnhânvật

hưcấuvớinhữngcáitênxấuxílàmgìtrongcuốnsáchnghiêncứunày?Câutrảlờilàcuốnsáchnàycầncócácnhânvậtnày,bởivìnóđạidiệnchomộtsốthóiquentrongđầuóccủachúngta,cảcủabạnvàcủatôi.Ngườitacóthểdễdànghiểuvềmộtcâuvănnếunóđượcmiêutảdướidạngmộtnhântố(Hệthống2)hơnlàmộtcáigìđó,mộtphẩmchấtnàođó.Nóicáchkhác“Hệthống2”sẽlàchủngữchomộtcâutốthơnlàmột“phéptínhnhẩm.”Tríóc-đặcbiệtlàHệthống1-dườngnhưcómộtkhuynhhướngđặcbiệtđểxâydựngvàdiễngiảinhữngcâuchuyệnvềcácnhântốtíchcực,vớicátính,thóiquenvàkhảnănghẳnhoi.Bạnsẽnhanhchóngđịnhhìnhnhữngquanđiểmxấuvềmộtlãoquảngiaăncắpvặt,bạnsẽnghĩlãocónhiềuhànhvixấuvàbạnsẽnhớvềlão,dùchỉlàtrongmộtkhoảnhkhắc.Đócũnglàhyvọngcủatôikhisửdụngngônngữcủahệthốngbằnglốihànhvănnàyđểgiúpcácbạnsẽhiểuhơnvềhaihệthống.

TạisaolạigọichúnglàHệthống1vàHệthống2chứkhôngphảilàmiêutảkỹnhư“Hệthốngtựđộng”và“Hệthốngnỗlực”?Lýdorấtđơngiản:Nói“Hệthốngtựđộng”dàihơnsovới“Hệthống1”vàchiếmnhiềudiệntíchtrongbộnhớcủabạnhơn.Điềunàycóảnhhưởngđấy,bởivìbấtcứthứgìchiếmnhiềudiệntíchbộnhớcủabạnđềulàmgiảmthiểukhảnăngsuynghĩcủabạn.Bạnnêncoi“Hệthống1”và“Hệthống2”nhưnhữngcáitênthânmật,kiểunhưBobvàJoe,việcđặttênchocácnhânvậtsẽgiúpbạnhiểurõhơnvềchúngkhiđọccuốnsáchnày.Khiphảiđưaracácphánđoánvàlựachọn,cáchệthốnghưcấunàygiúptôidễdàngsuynghĩhơnvàgiúpcácbạndễhiểuhơnđốivớinhữnggìtôiviết.

PHÁTNGÔNCỦAHAINHÂNVẬT:HỆTHỐNG1VÀHỆTHỐNG2

“Anhtalàngười'rấtdễgâyấntượng',mộtvàiấntượngcủaanhtachỉlàảogiác.”

“ĐóchỉđơnthuầnlàphảnứngcủaHệthống1.Côtađãphảnứngvớimốiđedọatrướckhikịpnhậnranó.”

“Hệthống1củabạnlêntiếngđấy.ChậmlạivàđểHệthống2củabạnchỉhuyđi.”

Chương2.Chúývànỗlực

NếubỗngnhiêncócơhộibiếncuốnsáchnàythànhmộtbộphimthìhẳnHệ

thống2sẽvàovaimộtdiễnviênphụ,songlạicứđinhninhrằngmìnhlàvainamchính.Trongbộphimnày,điểmhạnchếcủadiễnviênphụ-Hệthống2nàylànóđượcvậnhànhbằngcơchếnỗlựcvàmộttrongnhữngtínhcáchđiểnhìnhcủanhânvậtnàylàlườibiếng,nómiễncưỡngđầutưthêmnỗlựckhirơivàonhữngtìnhhuốngbắtbuộc.Hệquảlà,nhữngtưduyvàhànhđộngmàHệthống2tinchọnlạithườngbịnhânvậtnamchínhthựcsự(Hệthống1)củabộphimchỉđạo.Tuyvậy,cónhữngnhiệmvụquantrọngmàchỉmìnhHệthống2cóthểthựchiệnđược,bởivìchúngđòihỏinỗlựcvàhànhđộngtựkiểmsoátmàbảnnăngvàsựbốcđồngcủaHệthống1khôngthểnàolàmđược.

NỖLỰCTINHTHẦN

NếubạnmuốnthửnghiệmxemHệthống2củabạnkhihoạtđộnghếtcôngsuấtsẽnhưthếnào,thìbạnthửlàmbàitậpsauđây,bàitậpnàyhuyđộngnỗlựcnhậnthứctốiđacủabạntrongvòngnămgiây.Nào,bạnhãybắtđầuviếtmộtloạtnhữngdãysốgồmbốconsốkhácnhauvàviếtmỗidãysốvàomộttấmthẻ.Úpmặtviếtcácdãysốđóxuốngmặtbàn.NhiệmvụdànhchobạnđượcgọilàCộng1.Quyluậtnàynhưsau:

Bắtđầuđánhnhịpmộtcáchđềuđặn(lýtưởngnhấtlàtheonhịp1phách/1giây).Lậtmặtcósốvàđọcto4consốlên.Đợihainhịp,sauđóđọclênmộtdãysốgồm4consốmớitheothứtựlàtổngcủa4consốgốccộngthêm1.Nếudãysốtrêntấmthẻlà5294,thìđápánđúngsẽphảilà6305.Quantrọnglàbạnphảiduytrìnhịpphách.

Mộtsốítngườicóthểgiảiquyếtđượcbàitậpnàyvớinhiềuhơn4consốtrongnhiệmvụCộng1,nhưngnếubạnmuốnđốiđầuvớimộtnhiệmvụtháchthứchơn,hãythửvớinhiệmvụCộng3.

Nếubạnmuốnbiếtcơthểmìnhlàmgìtrongkhiđầuócđanghoạtđộngcăngthẳng,hãyxếphaichồngsáchlênmộtchiếcbànvững,đặtmộtmáyquaylênmộtchồngsáchvàkêcằmcủabạnlênchồngcònlại,đểchomáyquaytiếptụcghihìnhvàbắtđầunhìnthẳngvàoốngkínhmáyquaytrongkhibạnthựchànhbàitậpCộng1hoặcCộng3.Sauđó,bạnsẽpháthiệnrarằngđồngtử

củamìnhcósựthayđổikhixemlạitoànbộđoạnghihìnhquátrìnhlàmviệccăngthẳngcủabạn.

TôicómộttrảinghiệmriêngvớibàitậpCộng1.KhicònlàmộtsinhviênkiếntậpchuyênngànhTâmlýhọctạiĐạihọcMichigan,tronglúctìmkiếmmộtđềtàinghiêncứuphùhợp,tôiđọcđượcmộtbàibáotrêntờKhoahọcHoaKỳ(ScientificAmerican)trongđónhàtâmlýhọcEckhardHessmôtảđồngtửcủamắtgiốngnhưcánhcửasổcủatâmhồn.Gầnđây,khiđọclạibàibáonày,tôivẫnthấynóvôcùngthúvị.BàibáobắtđầubằngviệcnhàtâmlýhọcHesskểchuyệnvợcủaôngnhậnrađồngtửcủaôngmởtohơnkhiôngnhìnngắmnhữngbứctranhthiênnhiêntuyệtđẹpvàdừnglạitrướchaitấmảnhđốilậpvềhaingườiphụnữưanhìnnhưngtrongđómộtngườitrônghấpdẫnhơnngườicònlại.Chỉcómộtsựkhácbiệt:Cặpđồngtửcủamắtđãmởrộnghơnkhinhìnthấytấmảnhhấpdẫnvàthuhẹplạikhinhìnthấybứcảnhcònlại.Trongbàibáođó,Hesscònviếtvềloàicâycàđộcdược,mộtvậtliệulàmgiãnnởđồngtửtrướcđâythườngđượcdùnglàmmỹphẩmvàvềnhữngtínđồmuasắmphảiđeocặpkínhđenkhiđimuasắmnhằmcheđivẻthèmmuốnđốivớinhữngmónhàng.

MộttrongnhữngpháthiệncủaHessđặcbiệtthuhútsựchúýcủatôi,khiôngnhấnmạnhrằngđồngtửmắtcủangườilànhữngnhàtiêntricựckỳnhạycảmvớicácnỗlựctinhthần-chúngmởrộnghơnkhiconngườiphảilàmphéptínhnhâncặpsốcóhaichữsốvàchúngmởrộnghơnkhihọphảiđốimặtvớinhữngvấnđềkhóhơnsovớikhigặpmộtbàitoánđơngiản.Cácquansátnàycủaôngchỉrarằngphảnứngcủanỗlựctinhthầnkhácbiệtsovớinhữngxúccảmthườngtrựctrongmỗichúngta.NghiêncứucủaHesskhôngliênquannhiềuđếnngànhTâmlýhọcnhưngtôirútrađượcmộtkếtluậnrằng,đólàdấuhiệuthựctếcủanỗlựctrínão,cũngcóthểlàmộtchủđềnghiêncứutiềmnăng.JacksonBeatty,mộtsinhviêntốtnghiệplàmcùngphòngthínghiệmvớitôicũngcóchungniềmsaymêvớichủđềấyvàchúngtôiquyếtđịnhthựchiệnthínghiệmnàycùngnhau.

Beattyvàtôiđãthiếtkếmộtphòngthínghiệmtươngtựnhưphòngkhámmắt,trongđónhữngngườithamgiathínghiệmsẽkêđầulênmộtcáimáycógiáđỡởcằmvàtránrồinhìnthẳngvàomáyquaytrongkhilắngnghemộtđoạnthôngtinđượcghiâmsẵnvàtrảlờicáccâuhỏitheonhịppháchcủamộtchiếcmáyghiâmđặtsẵn.Cứmỗinhịppháchứngvớimộtgiâylàmộttiachớphồngngoạilóesángvàchụpramộttấmhình.Kếtthúcmỗilượtthínghiệm,chúngtôihàohứngtheodõinhữngtấmhìnhđượcchụp,sauđó,chúngtôichiếunhữngbứcảnhcủađồngtửlêntrênmànhìnhvàdùngthướcđểđođạc.Phươngphápnàyhoàntoànthíchhợpvớicácnhànghiêncứutrẻ

vàthiếukiênnhẫn:Chúngtôigầnnhưbiếtkếtquảngaylậptứcvàchúngluônchonhữngkếtquảhếtsứcrõràng.

Beattyvàtôitậptrungvàonhữngbàitậpnhanh,vídụnhưbàitậpCộng1,màmìnhbiếtchắclàcáigìđangdiễnratrongđầuócchủthểvàobấtcứthờiđiểmnào.Chúngtôighilạicácdãysốtheotiếngnhịppháchvàđưachođốitượngnhắclạihoặcbiếnđổichúngtheoquytắc,trongkhivẫngiữnguyênnhịpphách.Rấtnhanhchóngchúngtôinhậnthấykíchcỡđồngtửthayđổitừgiâynàyquagiâykhác,phảnánhnhữngyêucầuthayđổicủanhiệmvụ.CâutrảlờichobiểuđồhìnhchữVngược.NếubạnđãtừngthửbàitậpCộng1hoặcCộng3,nỗlựcxuấthiệnkhibạncốgắngbắtkịpvớitừngconsố,rồinógầnđạtđếnđỉnhđiểmkhibạncốgắngtìmrađápánchodãysốmớingaylậptứcsauhainhịpnghỉ,vàlạidầnthảlỏngkhibạn“trútbỏ”nhữngdãysốđãhoànthànhkhỏibộnhớngắnhạn.Dữliệuđồngtửtươngứngvớitrảinghiệmcủachủthể:Dãysốcàngdàithìđươngnhiênlàkhiếnđồngtửmởrộnghơn,sựbiếnđổinhiệmvụtạothànhnỗlựcvàkíchcỡđồngtửgiãnhếtmứctươngứngvớinhữngnỗlựccaonhất.Cộng1với4consốkhiếnđồngtửgiãnrahơnsovớinhiệmvụnhắclại7consốthôngthường.Cộng3,vốnkhóhơn,đòihỏisựnỗlựccaonhấtmàtôitừngquansátthấy.Trong5giâyđầutiên,đồngtửgiãnnởkhoảng50%sovớithôngthườngvànhịptimtănglên7nhịpmộtphút.Đólànhiệmvụkhókhănmàconngườicóthểthựchiện-họsẽchịuchếtnếubịyêucầucaohơnnữa.Khichúngtađưarachocácđốitượngsốlượngconsốnhiềuhơnmứcmàhọcóthểnhớ,đồngtửcủahọngừnggiãnnởhoặcthậmchílàcolại.

Chúngtôithựchiệnthínghiệmnàytrongvàithángởmộttầnghầmrộng,ởđóchúngtôilắpđặtmộthệthốngkhépkín,chophéptrìnhchiếuhìnhảnhđồngtửcủachủthểlênmộtmànhìnhởdọchànhlang,chúngtôicũngcóthểnghethấytiếngnóiphíatrongphòngthínghiệm.Máyđođồngtửđượctrìnhchiếucaokhoảng0,3mét;quansátđồngtửmởrộnghoặcthuhẹpkhicácđốitượngđanglàmthínghiệmquảlàrấtthúvàthuhútsựchúýđốivớikháchthamquanphòngthínghiệm.Chúngtôitựcảmthấyvuisướngvàgâyấntượngđượcvớikháchkhứabởikhảnăngcóthểđoánxemkhinàothìđốitượngnghiêncứucủathínghiệmsẽtừbỏmộtnhiệmvụ.Trongmộtphéptínhnhẩm,thườngthìđồngtửsẽmởrộngtrongvàigiâyvàcứgiữnguyênnhưvậytronglúcđốitượngnghiêncứucủathínghiệmthựchiệnphéptính,nólậptứcthuhẹplạikhiđốitượngnàytìmramộtđápánhoặctừbỏnhiệmvụđượcyêucầulàm.Khinhìntừhànhlang,đôikhicảchủnhâncủađồngtửcũngnhưkháchthamquankhôngkhỏingạcnhiênkhinghechúngtôihỏi:“Tạisaobạnlạikhôngsuynghĩtiếp?”Câutrảlờitừbêntrongphòngthínghiệmluônlà:“Làmthếnàobạnbiếtđược?”vàcâutrảlờicủachúngtôisẽ

là:“Bởichúngtôiđangnhìnvàocửasổtâmhồnbạn.”

Đôikhinhữngquansátngẫuhứngtừhànhlanglạicógiátrịthôngtinkhôngkémgìnhữngkếtquảthuđượctừthínghiệmnghiêmchỉnh.Tôikhámpháđượcmộtchuyệnrấthaykhivôtìnhquansátđồngtửcủamộtphụnữtrongkhoảngthờigiannghỉngơigiữahainhiệmvụcủathínghiệm.Côấyvẫngiữnguyênvịtríkêcằm,vìvậytôicóthểnhìnthấyhìnhảnhconmắtcủacôấykhicôtatiếptụctròchuyệnvớinhữngngườicũngđangthựchiệnthínghiệm.Tôingạcnhiênkhithấyđồngtửcủacôvẫnnhỏvàkhônghềcảmnhậnđượcsựgiãnnởđồngtửkhicôtròchuyệnvàlắngnghemọingười.Khônggiốngnhưnhữngthínghiệmmàchúngtôiđãthựchiện,nhữngcâuchuyệnphiếmrõràngđòihỏirấtíthoặckhôngđòihỏisựnỗlựcnào-cùnglắmchỉbằngviệcnhắclạihaihaybaconsố.Đóchínhlàkhoảnhkhắctôichợtnhậnrarằngnhữngnhiệmvụmàchúngtôiđãchọnchothínghiệmnàythựcsựđòihỏimộtnỗlựcđặcbiệt.Mộthìnhảnhvụtquatrongóc:Đờisốngtríóc-ýtôilàđờisốngcủaHệthống2-bìnhthườngđượcvínhưmộtcuộctảnbộnhẹnhàng,đôikhibịngắtquãngbởinhữngđoạnchạybộvàthithoảngbởinhữngvòngđuanướcrút.VàcácbàitậpCộng1hayCộng3chínhlànhữngquãngđuaxenướcrút,cònnhữngcuộctròchuyệnphiếmthôngthườngđượccoilàmộtcuộcdạobộ.

Chúngtanhậnthấyconngườikhithamgiavàonhữngcuộcđuaxenướcrúttrongtríóc,cóthểtrởnênmùlòaởmộtvàiđiểm.CáctácgiảcủaChúKhỉđộtvôhình(TheInvisibleGorilla)đãkhiếnchúkhỉđộttrởnên“vôhình”bằngcáchkhiếnnhữngngườiquansátbậntốitămđầuócđếmcáccầuthủđangchạyquachạylạitrênsânđấu.ChúngtôipháthiệnramộtvídụítkịchtínhhơnvềsựmùlòatrongnhiệmvụCộng1.Cácđốitượngđượctrìnhchiếumộtloạtnhữngchữcáixuấthiệnchóngvánhkhihọđanglàmviệc.Họđượcyêucầuđặtnhiệmvụlênhàngđầu,nhưngđồngthờihọcũngđượcyêucầuphảibáocáolạixemcóchữcáiKnàohiệnratrongsuốtthờigianhọlàmnhiệmvụhaykhông.Pháthiệnchínhlàkhảnăngnhậnravàbáocáovềmụctiêuchữcáithayđổitrongvòng10giâycủabàitập.NgườiquansáthầunhưkhôngbaogiờbỏquachữKnàođượctrìnhchiếuởđầuhoặckhigầnkếtthúcnhiệmvụCộng1,nhưnghầuhếtbọnhọbỏquamụctiêuvàokhoảnggiữacủanhiệmvụkhitríóchọđangnỗlựcởmứccaonhất,mặcdùconmắtcủahọmởtohếtmức,nhìnchằmchằmvàonhữngbứchình.ThấtbạitrongviệcpháthiệnđốitượngchữcáicũngvẽrasơđồhìnhchữVngượcgiốngvớiđộmởcủađồngtử.Sựtươngđồngvẫnlặplại:Độmởcủađồngtửphùhợpvớimứcđộnỗlựccủachủthểvàchúngtacóthểtiếptụcđitheocáchnàyđểhiểucáchhoạtđộngcủatrínão.

Giốngnhưnhữngchiếcđồnghồđiệnđặtngoàingôinhàhaycănhộcủabạn,cácđồngtửcũngchophépđocácchỉsốnănglượngtinhthầnbạnđangsửdụngởthờiđiểmhiệntại.Haivídụnàyrấttươngthíchvớinhau.Điệnnăngbạntiêutốntùythuộcvàoviệcbạnsửdụngthiếtbịđiệnnào,đènthắpsánghaymáynướngbánhmì.Khibạnbậtmộtbóngđènhaylònướngbánh,nósẽchỉmứcđiệnnăngnócầndùng,khônghơnkhôngkém.Tươngtự,khichúngtaquyếtđịnhlàmgì,chúngtacũngđặtragiớihạnnỗlựckiểmsoáthànhđộngđó.Vídụ,ngườitađưachobạndãysốgồm4consố,chẳnghạn9462,vànóicuộcsốngcủabạnphụthuộcvàoviệcbạncóthểnhớđượcnótrongvòng10giâyhaykhông.Dùbạncóyêucuộcsốngcủamìnhđếnmứcnàođinữa,thìbạncũngkhôngthểsảnsinhranỗlựcđốivớinhiệmvụnàynhiềuhơnnỗlựccầnthiếtmàbạnphảisửdụngđểđưarađápánchonhiệmvụCộng3,cũngvới4consốnàyđược.

CảHệthống2vàhệthốngđiệnnăngtrongnhàbạnđềucógiớihạncủanó,tuynhiênchúngphảnứngkhácnhauđốivớinguycơbịhoạtđộngquátải.Khinhucầuđiệnnăngvượtmứctảichophép,tấtcảcácthiếtbịsẽđồngloạttắtcùngmộtlúc.Ngượclại,phảnứngcủatrínãotrongtrườnghợpquátảilạicótínhchọnlọcvàchínhxáchơn:Hệthống2bảovệnhữnghoạtđộngquantrọngnhất,chonênnóvẫnnhậnđược“điệnnăng”mànócần;“khảnăngchịutải”sẽđượcphânphối,giâynàyquagiâykhácchocácnhiệmvụkhácnhau.Trongphiênbảnthínghiệmkhỉđột,chúngtađãkhiếnchonhữngngườithamgiatậptrungưutiênvàonhiệmvụcácconsố.Chúngtabiếthọsẽlàmtheohướngdẫnbởivìthờigianquansátđốitượngkhôngảnhhưởngđếnnhiệmvụchính.Nếuchữcáiđặcbiệtxuấthiệnvàođúnglúcđòihỏisựtậptrungcao,chủthểđơngiảnlàkhôngnhìnthấynó.Khinhiệmvụthayđổi,ítđòihỏisựtậptrunghơn,thìkhảnăngpháthiệnchữcáisẽtrởnêndễdànghơn.

Khảnăngđịnhvịsựchúýđãđượctôiluyệnquacảmộttiếntrìnhlịchsửpháttriểncủanhânloại.Xácđịnhphươnghướngvàphảnứngnhanhvớinhữngmốinguyhạinghiêmtrọngnhấthaynhữngcơhộitiềmnăngnhấtđãcảithiệncơhộisốngsótcủaloàingườichúngtavàkhảnăngnàychắcchắnkhôngchỉthuộcvềloàingườimàcóởmuônloài.Ngaycảđốivớiloàingườihiệnđại,Hệthống1vẫnchịutráchnhiệmtrongnhữngtrườnghợpkhẩncấp,ấnđịnhmứcđộưutiênchonhữnghànhvibảovệsựantoàncủabảnthân.Thửtưởngtượngbạnđangđiềukhiểnmộtchiếcxehơi,độtnhiênbạnpháthiệnmáphanhbịhỏngmàxethìvừađivàođoạnđườngtrơntràndầu.Bạnsẽthấybảnthânphảnứngvớinguycơnguyhiểmtrướcmắthơncảviệcbạnthựcsựýthứcđầyđủđượctìnhhình.

Beattyvàtôichỉlàmviệcchungcómộtnămthôinhưngsựhợptácmàchúngtôicóđượcđãtácđộngrấtlớntớisựnghiệpvềsaucủacảđôibên.SaunàyBeattytrởthànhchuyêngiađầungànhcủa“phépđođồngtửnhậnthức”còntôithìviếtđượcmộtcuốnsáchcótựađềlàChúývàNỗlực,phầnlớnnộidungcuốnsáchnàydựatrênnhữnggìchúngtôiđãthuđượctrongquátrìnhlàmviệccùngnhauvàcảkiếnthứckhitôitheođuổinhữngnghiêncứuđãlàmtạiĐạihọcHarvardvàinămtiếpsauđó.Chúngtôihọcđượcmộtđiềukỳdiệuvềhoạtđộngcủatrínão-màgiờtôigọinólàHệthống2-từviệcsửdụngphépđođồngtửkhithựchiệncácnhiệmvụkhácnhau.

Khibạnđãthànhthụcvớimộtnhiệmvụnàođó,nósẽđòihỏiởbạnítnănglượnghơnđểhoànthànhnhiệmvụđó.Nghiêncứunãobộchothấynhữngthànhphầntrongnãobộthamgiavàocáchoạtđộngliênquantớimộthànhđộngthayđổikhikỹnăngcủabạntănglên,vớiítkhuvựcnãobộthamdựvàoviệcxửlýhànhđộngđóhơn.Hiệntượngtươngtựnhưvậycũngxuấthiệnởnhữngthiêntài.Nhữngcánhâncàngxuấtchúngthìkhôngcầnnỗlựcnhiềukhixửlýcùngmộtsốvấnđề,điềunàyđãđượcchứngminhquađộgiãnnởđồngtửcũngnhưhoạtđộngkháccủanãobộ.Quyluậtphổbiếnvềviệc“huyđộngítsựnỗlực”ápdụngđượctrongcảlĩnhvựcnhậnthứclẫnhoạtđộngthểchất.Quyluậtnàychứngminhnếucónhiềucáchkhácnhauđểcùngđạtmộtmụctiêu,conngườithườngcóxuhướngsửdụngcáchthứcítphảihuyđộngnỗlựcnhất.TrongngànhKinhtếhọc,nỗlựcứngvớigiáthành,cònkỹnăngđượctạoratừsựcânbằnggiữalợinhuậnvàchiphí.Cònsựlườibiếngđãhìnhthànhtừbảnnăngsâuthẳmcủaloàingười.

Chúngtôiđãlàmthínghiệmvềnhữnghiệuứngtươngđốikhácnhaucủanỗlựcnhờthướcđocogiãnđồngtử.Ngaytừđầu,cácđốitượngthamgiathínghiệmnàyđềubiết,nhậnthứcđầyđủvàchuẩnbịtâmthếđểthamgiathínghiệmcủachúngtôi-thậmchícònliêntụcýthứcvàsẵnsànghơnmứcmànghiêncứunàyyêucầu.Lúcđầu,khiphảinhớmộthoặchaiconsốhayhọccáchliêntưởngmộttừvớicácconsố(vídụsố3ứngvớitừ“cánhcửa”)thìnãobộsảnsinhramộtsốhiệuứngvừađủtrongbộnhớgâycăngthẳngởmứctrêntrungbình,nhưngcũngchỉởmứctốithiểu,đồngtửgiãnnởkhoảng5%sovớikhithựchiệnnhiệmvụCộng3.Nhiệmvụkhácđòihỏibạnphảiướclượngkhoảnghaitấnnôngsảnlớnchừngnàorõràngsẽkhiếnđồngtửcủabạnphảimởrộnghơn.Nghiêncứugầnđâyđãchothấyviệckiềmchếxuhướngđọchaitừrờirạc(nhưtrongHình2củachươngtrước)chỉđòihỏirấtítnỗlực.Cácthínghiệmghinhớnhanh6hoặc7chữsốđòihỏinhiềunỗlựchơn.Hẳncácbạnđãtừngtrảinghiệmviệc-khiđượcyêucầuđọctosốđiệnthoạicủabạnhayngàysinhnhậtcủangườibạnđời,bạnsẽchỉphảingừnglạiđôichútnhưngcũngphảibỏrakhakhánỗlựcđểlàm

nó,bởivìnóđòihỏibạnphảilụctrongtrínhớmộtchuỗinhữngconsốvàtrảlờitheođúngthứtự.Yêucầunhânnhẩmtrongđầugiữahaisốcó2chữsốhaynhiệmvụCộng3lànhữngnhiệmvụgầnđạtmứcgiớihạnmàhầuhếtmọingườicóthểlàmđược.

Vậyđiềugìkhiếnmộtsốhoạtđộngnhậnthứclạiđòihỏinhiềunỗlựchơnnhữnghoạtđộngkhác?Điềugìsinhrakhichúngtaphảisửdụngsựchúýtạmthời?Hệthống2cóthểlàmđượcnhữnggìmàHệthống1khôngthểlàmđược?Giờchúngtasẽcùngthửđitìmcâutrảlờichonhữngcâuhỏinày.

Nỗlựcđượcsinhrakhibạnphảiduytrìliêntụctrongtrínhớvàiýtưởng,mỗiýtưởnglạiđòihỏinhữnghànhđộngkhácnhau,hoặccầnphảikếthợpchúnglạitheomộtnguyêntắcnàođó-vídụnhưnhớlạinhữngvậtdụngbạncầnmuasắmkhiđếncửasiêuthị,chọnănmóncáhaythịtbêkhiởtrongnhàhàng,hoặcphântíchnhữngkếtquảthúvịtừmộtcuộckhảosátvớilượngthôngtintừcácmẫuthửrấtnhỏ.ChỉcóHệthống2mớicóthểhoạtđộngtuântheocácnguyêntắc,sosánhcácđốitượngtrênvàitiêuchíkhácnhauvàđưaranhữnglựachọnhợplýnhấtgiữacácphươngán.Hệthốngtựđộng1khônghềcócáckhảnăngnày.Hệthống1chỉđơngiảnlàpháthiệnramốiliênhệ(“tấtcảbọnchúngđềugiốngnhau,”“cậucontraicaohơnôngbốrấtnhiều”)vànổitrộihơnởkhoảnphântíchthôngtinvềmộtvấnđề,nhưngnó“bótay”khiphảixửlýnhiềuchủđềkhácnhauvàocùngmộtlúc,cũngnhưkhôngphảilà“chuyêngia”phântíchdữliệuthốngkêthôngtinđơnthuần.Hệthống1sẽpháthiệnramộtngườinàođóđượcmôtảkiểunhư“lànhtínhvàrấtgọnghẽ,yêuthíchsựngănnắp,gọngàngvàcóniềmđammêvớicácchitiết”thìgầngiốngvớimộtthủthưthứthiệt,nhưngnếuphảikếthợpbảnnăngphánđoánnàyvớisựhiểubiếtvềmộtlượngnhỏnhữngngườithủthưthìchỉcóHệthống2làxửlýđược-nếuHệthống2biếtcáigìlàphùhợpvớimộtsốngười.

KhảnăngsốngcòncủaHệthống2đólàsựtiếpnhận“mộtlốnhữngnhiệmvụ”:Nócóthểlậptrìnhbộnhớđểtuânthủmộtchỉdẫnnàođó,chophéptríócvượtlênnhữngphảnứngtheothóiquen.Hãythửlàmthínghiệmsauđây:Đếmtấtcảsốchữcái“p”xuấthiệntrongtrangnày.Đâycóthểlàmộtnhiệmvụmàbạnchưatừngđượcbiếtvàhiếmkhibạnđượcyêucầulàm,nhưngHệthống2vẫncóthểđảmnhiệmnhiệmvụnày.Sẽcầnsựnỗlựcđểépbảnthânthựchiệnnỗlựcđểlàmbàitậpnày,mặcdùbạnchắcchắnrằngbảnthânsẽdầntiếnbộtrongnhiệmvụnàynếunhưđượcluyệntậpthườngxuyên.Cácnhàtâmlýhọcgọinólà“kiểmsoátđiềuhành”đểmôtảsựtiếpnhậnvàkếtthúcmộtloạtcácnhiệmvụ,còncácchuyêngiaThầnkinhhọcthìxácđịnhđượctừngkhuvựctrongnãobộsẽđảmtráchnhữnghoạtđộngnào.Một

trongsốnhữngkhuvựcnàysẽthamgiavàohoạtđộngbấtcứkhinàomộtmâuthuẫncầnđượcgiảiquyết.Mộtkhuvựckhácnằmởphầntrướccủabộnãopháttriểnởngườimạnhmẽhơnsovớicácloàiđộngvậtkhácvàcũngthamgiavàoquátrìnhxửlýthôngtin,màchúngtaliênhệchúngvớitríthôngminh.

Giờthìgiảsửnhưcuốitrangnày,bạnsẽnhậnđượcmộthướngdẫnkhác:Hãyđếmtấtcảdấuphẩytrongtrangtiếptheo.Nhiệmvụnàykhóhơn,bởivìbạnvừamớilàmquenđượckhảnăngtậptrungsựchúývàotấtcảcácchữ“p”trongnhiệmvụtrước.Mộttrongnhữngkhámphácógiátrịcủacácnhàtâmlýhọcnhậnthứctrongmấythậpkỷtrởlạiđâyđólàviệcchuyểnđổitừmộtnhiệmvụnàysangmộtnhiệmvụkhácđòihỏirấtnhiềucốgắng,đặcbiệtlàkhibịhạnchếvềmặtthờigian.YêucầuchuyểnđổinhanhlàmộttrongnhữnglýdokhiếnnhiệmvụCộng3vànhiệmvụnhânnhẩmtrởthànhnhữngnhiệmvụrấtkhó.ĐểhoànthànhđượcnhiệmvụCộng3,bạnphảinhớvàiconsốcùngmộtlúc,liênkếtmỗiconsốvớimộtphéptínhriêng:Vàiconsốđang“xếphàng”chờđượcbiếnđổi,mộtconsốthìđangtrongquátrìnhấyvànhữngconsốkhácđãthayđổisauphéptínhCộng3,tấtcảđềuphảiđượclưugiữđểchorakếtquảcuốicùng.Cácbàikiểmtrahiệnđạivềsứclàmviệccủabộnhớyêucầucácđốitượngliêntụcbiếnđổigiữahainhiệmvụkhácnhau,lưugiữcáckếtquảcủamộtnhiệmvụtrongkhitiếptụcxửlýnhiệmvụcònlại.Nhữngngườilàmtốtmấyloạithínghiệmnàythườngcóxuhướnglàmtốtbàikiểmtratrítuệthôngthường.Tuynhiên,khảnăngkiểmsoátsựtậptrungkhôngđơnthuầnlàmộtphươngphápđểkiểmtratrítuệ;cácphươngphápkiểmtrakhảnăngkiểmsoátsựchúýhiệuquảdựbáoaiđócókhảnăngtrởthànhnhàkiểmsoátđiềuhànhkhônglưuvàaicóđủđiềukiệntrởthànhphicôngchoKhôngquânIsraelcònđòihỏirấtnhiềuyếutốhơnlàchỉdựavàotríthôngminhthôngthường.

Áplựcthờigiancũnglàmộtnhântốnữađòihỏisựnỗlực.NếubạnđãtừngthựchànhnhiệmvụCộng3,thìsẽthấysựgấpgáptạoraáplực,mộtphầnlênnhịpđộvàmộtphầnlênkhảnăngtảidữliệu.Giốngnhưnghệsĩtunghứngvớivàitráibóngtrênkhông,bạnkhôngđượcphéplàmchậmlại,tốcđộxửlýdữliệutrongbộnhớquyếtđịnhnhịpđộ,khiếnbạnphảiliêntụctiếpnhậnxửlýthôngtinmớivàlưugiữcácthôngtincũtrướckhibiếnmất.Bấtcứnhiệmvụnàođòihỏibạnphảixửlýcùnglúcvàiýtưởngđềucóchungnhântốgấpgápnày.Trừkhibạncómộtbộnhớkhủngkhiếp,thìmayrabạnkhôngphảichịuáplựcphảilàmviệcquácăngthẳng.Nhữngdạngthứctưduychậmđòihỏinhiềunỗlựcnhấtlạiđòihỏibạnphảisuynghĩnhanhnhất.

ChắcchắnlàkhithamgianhiệmvụCộng3,bạnđãtựthấyđầuócmìnhphải

hoạtđộngcăngthẳngbấtbìnhthườngđếnmứcnào.Ngaycảkhibạnsuynghĩđểkiếmsống,mộtvàinhiệmvụghinhớtrongthờigianbạnlàmviệccũngđòihỏinỗlựcnhưnhiệmvụCộng3,thậmchíkểcảyêucầunhớ6consốchomộtcuộcgọikhẩncấp.Chúngtathườngtránhkhôngđểtríócquátảibằngcáchchiacácnhiệmvụcủamìnhthànhnhiềubướcdễdànghơn,đưacáckếtquảtứcthờivàobộnhớdàihạnhoặcviếtlêngiấyhơnlàchịucảnhquátảibộnhớ.Chúngtadànhnhiềuthờigianchomộtnhiệmvụhơnvàhuyđộngquyluậtnỗlựctốithiểuđiềukhiểnđờisốngtinhthầncủamình.

CHÚÝVÀNỖLỰCLÊNTIẾNG

“Tôisẽkhôngthửxửlývấnđềnàytronglúcđangláixe.Đólàmộtnhiệmvụliênquanđếngiãnnởđồngtử.Nóđòihỏinhữngnỗlựctríóc”

“Quyluậtnỗlựctốithiểu”đanghiệnhữu.Anhtacàngnghĩítcàngtốt”.

“Côtakhôngquêncuộchọp.Chỉlàcôấyhoàntoàntậptrungvàomộtvấnđềkháckhingườitachốtthờiđiểmhọpvàchẳngnghethấycậunóigìhết”.

“CáigìđộtnhiênxuấthiệntrongóctôithìđólàbảnnăngcủaHệthống1.Tôisẽphảibắtđầulạitừđầuvàtìmkiếmnótrongbộnhớcủamình”.

Chương3.Gãkiểmsoátlườibiếng

Mỗinăm,tôisốngvàithángởBerkelyvàmộttrongsốnhữngniềmvuikhi

sốngởđâylàquãngđườngđibộbốndặmmỗingàytheolộtrìnhđịnhsẵnquacácngọnđồi,vớiquangcảnhtuyệtvờicủavịnhSanFrancisco.Tôithườngxuyêntheodõixemmìnhđimấtbaonhiêuthờigianvàcầntốnbaonhiêusứclựcchohoạtđộngnày.Tôicònbiếtđượcvậntốccủamìnhlàkhoảng17phútđibộđượcmộtdặm,vớitốcđộnàythìviệcđibộkhágiốngmộtcuộcdạochơinhẹnhàng.Tôichắcchắnrằngnỗlựcthểchấtmàmìnhphảibỏracũngnhưlượngcalobịđốtcháykhiđiởtốcđộấyphảicaohơnnếutôingồithưgiãntrênghếbànhnhưngtôithựcsựkhôngcảmthấycăngthẳng,khônghỗnloạnvàcũngkhôngcầnphảirángsức.Tôicòncókhảnăngsuynghĩvàlàmvàiviệctrongkhiđibộởvậntốcấynữa.Thựctếtôicònhyvọngviệcchịukhóđibộmỗingàynhưvậycóthểgiúpmìnhthưtháiđầuóchơn.

Hệthống2cũngcómộtvậntốctựnhiênnhưthế.Bạntiêutốnnănglượngthầnkinhchomộtsốhoạtđộngtưduyvànhậnthứcchuyệngìđangdiễnraxungquanh,ngaycảkhitríóccủabạnkhôngcóhoạtđộnggìcụthểnhưngnóvẫnsẽhơicăngthẳngmộtchút.Trừkhibạnđangởtrongmộttìnhthếcảmthấycầnphảicẩntrọnghoặckiểmsoátbảnthânmộtcáchbấtthường,cònthìviệcnhậnthứcchuyệngìđangdiễnraxungquanhhoặctrongđầuócbạnsẽkhônglàmbạntốnnhiềusứclực.Bạncóthểrarấtnhiềuquyếtđịnhnhỏkhivẫnđangláixe,haytiếpthumộtsốthôngtinkhibạnđangđọcbáovàtraođổimộtvàicâuchuyệnvuvơvớibạnđờihoặcđồngnghiệp,tấtcảđềutốnrấtítsứclựcvàbạnkhônghềcảmthấycăngthẳng.Nhữnghoạtđộngnàynhẹnhànggiốnghệtmộtcuộctảnbộ.

Thôngthườngthìvừađibộvừasuynghĩvuvơlàchuyệnbìnhthườngvàthựctếlàcònkhádễchịunữa,nhưngnếunhữnghoạtđộngnàybịđẩylênmộtmứccăngthẳngnàođóthìsẽlàtháchthứcđốivớinguồnlựccóhạncủaHệthống2.Bạncóthểkiểmchứngkếtluậnnàybằngmộtthínghiệmđơngiản.Tronglúcđangdạochơithoảimáivớimộtngườibạn,hãybảoanhtangaylậptứctínhnhẩmphépnhân23x78,gầnnhưchắcchắnngườibạnnàysẽdừnglạitứcthì.Kinhnghiệmcủatôichothấytacóthểsuynghĩtronglúcđidạo,nhưngkhôngthểthamgiavàomộtcôngviệctrínãođòihỏiphảitảimộtlượngdữliệulớntrongbộnhớngắnhạn.Nếutôiphảisuynghĩmộtlậpluậnphứctạptrongthờigianngắn,chắcchắntôisẽmuốnđứnglại,hoặctốt

hơnlàngồixuốngthayvìđứngim.Tấtnhiên,khôngphảimọihìnhthứctưduychậmđềuđòihỏisựtậptrungcăngthẳngvàvớithínghiệmnỗlựctínhnhẩmkhiđidạobộ,tôiđãnghĩrađượcnhữngthứtuyệtvờinhấttrongcuộcđờichínhnhờnhữngcuộcđidạovớiAmos.

Tăngtốcđộlênsovớitốcđộđibộthườngnhậtcủamìnhđãlàmthayđổihoàntoànkinhnghiệmđibộcủatôi,bởivìsựthayđổitốcđộđãpháhủykhảnăngsuynghĩmạchlạccủatôi.Khităngtốc,sựtậptrungbịgiảmsútđểnhườngchỗchoviệclàmquendầnvớitốcđộmớivàchămchúduytrìtốcđộmớinày.Khảnăngsuynghĩvàđưaramộtkếtluậngấprútchomộtvấnđềcũngvìthếtrởnênkhóthựchiện.Khitôileođồiởtốcđộtrungbìnhkhoảng14dặm/giờ,thìtôikhôngthểnghĩđượcđếnbấtcứđiềugì.Bêncạnhnỗlựcthểchấtđểdichuyểnvớitốcđộnhanhtrênsuốtchặngđường,tôicònphảicónỗlựctinhthầnđểcốgắngkiểmsoátbảnthânngănchặnhammuốnđivớitốcđộchậmlại.Rõrànglàcảsựtựchủvàtưduyđềulànhữnghoạtđộngđòihỏicùngmộtsựnỗlựcnhưnhau.

Đốivớihầuhếtchúngta,theođuổimộtmạchsuynghĩđôilúclàmchúngtacaumàynhăntrán,haytrăntrởvềmộtvấnđềgìđóđềuđòihỏisựtựkiểmsoát.Mặcdùtôichưatừngthựchiệnmộtkhảosátcóhệthốngnào,nhưngtôichorằngthườngxuyênhoánđổicácnhiệmvụvàtăngtốctrongcôngviệctríócvềbảnchấtkhônghềdễchịuchútnàovàmọingườithườngcốgắngtránhđốimặtvớiđiềunàykhicóthể.Đóchínhlàlýdovìsao“sựnỗlựctốithiểu”lạitrởthànhmộtquyluật.Ngaycảkhikhôngbịthúcépvềmặtthờigian,duytrìmộtdòngsuynghĩmạchlạcđãđòihỏimộtkỷluậtkhắtkhe.Chỉkhiquansátsốlầntôikiểmtraemailhaylụcxemtrongtủlạnhcònnhữngđồgìtrongkhoảngmộtgiờđồnghồviếtláchđãchothấyhànhđộngđóhàmchứanhucầubứcthiếtđượcthoátrakhỏitốcđộlàmviệcvàđiđếnkếtluậnrằngđểduytrìmộthoạtđộngliêntụcđòihỏisựnỗlựctựchủhơnnhiềusovớikhảnăngtôicóthểtậptrunglàmviệc.

Maysao,hoạtđộngtrínãokhôngphảilúcnàocũngđángghétvàđôikhiconngườitacòntậnhưởngsựnỗlựctrongmộtkhoảngthờigiandàimàkhôngcầnsửdụngđếnnhững“chiêubài”nghỉngơi.NhàtâmlýhọcMihalyCsikszentmihalyiđãlàmviệcchămchỉhơnbấtcứaiđểnghiêncứuhiệntượnglàmgìđóliêntụckhôngbiếtmệtmỏivàđặttênchohiệntượngđólàflow(dòngchảy–đâylàmộtthuậtngữcủatâmlýhọc)màsaunàyđãtrởthànhmộtphầncủangônngữhọc.Nhữngngườitừngtrảinghiệmdòngchảyđượcmôtảnhưthể“ởtrongtrạngtháitậptrungcaođộkhôngbiếtmệtmỏikhiếnhọđánhmấtcảmgiácvềthờigian,vềbảnthân,vềcảcácvấnđềcánhân,”vànhữngngườinàymôtảniềmvuisướngcủamìnhkhiởtrongtình

trạngấylàrấthấpdẫn,khiếnCsikszentmihalyigọiđólàmột“trảinghiệmsungsướngnhất”.Rấtnhiềuhoạtđộngcóthểtạoracảmgiácdòngchảynày,từvẽtranhchođếnđuaxemôtô-vàđốivớimộtsốtácgiảmàtôibiết,viếtmộtcuốnsáchcũngđượccoilà“mộttrảinghiệmsungsướng”.Dòngchảykhácbiệthẳnsovớihaidạngnỗlực:Tậptrungvàomộtnhiệmvụhayduytrìhoạtđộngchúý.Đuaxemôtôvớitốcđộ150dặm/giờvàchơimộtváncờcăngthẳngrõràngđòihỏirấtnhiềunỗlực.Tuyvậy,trongtìnhtrạngdòngchảy,duytrìsựtậptrungvàonhữnghoạtđộnglýthúđókhôngđòihỏingườitaphảitựkiểmsoát,màngượclại,nănglượngđượcgiảiphóngtrựctiếptừchínhnhiệmvụđó,thôngquađôitay.

Hệthống2–Bậnrộnvàsuyyếu

Giờthìmệnhđềđãđượcxáclậprõràngvềcácdạngthứccủahoạtđộngtríócbaogồmcảsựtựkiểmsoátvàsựnỗlựcnhậnthức.VàinghiêncứuTâmlýhọcđãchứngminhconngườiđồngthờicảmthấybịthửtháchtrướcmộtyêucầuphảinhậnthứctrongkhiphảicốgắngchốnglạisựcámdỗ.Hãytưởngtượngbạnđượcyêucầughinhớmộtdãysốgồm7consốtrongvòngmộthoặchaiphútvàbạnphảidànhưutiêncaonhấtchonhiệmvụghinhớcácconsốấy.Trongkhibạnđangtậptrungsựchúývàocácconsố,bạnđượcmờilựachọnmộttronghaimóntrángmiệng:Mộtchiếcbánhsôcôlangon“chếtngười”vàmộtmónsa-látrauquảbổdưỡng.Hiểnnhiênkhảnăngcaolàbạnsẽlựachọnsựcámdỗ“chếtngười”củamónbánhsôcôlatrongkhiđầuócvẫnbậnrộnvớiviệcphảighinhớcácconsố.KhiHệthống2đangbậnrộn,Hệthống1sẽtácđộngđếnhànhvicủachúngtanhiềuhơn,nhấtlàkhibạnlàngườihảongọt.

Nhữngngườiđangbậnrộnvềnhậnthứcsẽcóxuhướngđưaranhữnglựachọníchkỷ,sửdụngngônngữnhạycảmnhấtvàđưaranhữngnhậnđịnhhờihợttrongmộtvàitìnhhuốngthựctế.Hệthống2bậnrộnvớinhiệmvụghinhớvàlặplạicácconsố,khiếnnólơlàvềnhậnthứcnhưngtấtnhiêngánhnặngnhậnthứckhôngphảilànguyênnhânduynhấtlàmsuyyếukhảnăngtựchủcủaconngười.Mộtvàithứcuốngcócồnhaymấtngủvàobanđêmcũngtạorahiệuứngtươngtự.Khảnăngtựchủcủanhữngngườisốngbanngàybịsuyyếuđivàobanđêmvàkhảnăngnàysẽtheochiềungượcđốivớingườisốngvềđêmthìkhảnăngtựchủấylạisuyyếuvàobanngày.Lolắngtháiquávềviệcphảihoànthànhtốtmộtnhiệmvụnàođóđôikhicũngcảntrởkếtquả,bởivìbộnhớngắnhạnphảiliêntụctảinhữngluồngsuynghĩcăngthẳngvôích.Kếtluậnrấtrõràng:Tựkiểmsoátđòihỏisựtậptrungvànỗlực.Nóicáchkhác,kiểmsoátsuynghĩvàhànhvilàmộttrongnhữngnhiệmvụdoHệthống2đảmnhiệm.

NhàtâmlýhọcRoyBaumeistervàcácđồngnghiệpđãthựchiệnmộtloạtnhữngthínghiệmgâykinhngạckhichứngminhmộtcáchthuyếtphụcrằngtấtcảcácdạngthứccủanỗlựctựchủnhưnhậnthức,cảmxúc,haythểchấtđềuchiếmítnhấtmộtphầntrongbểnănglượngtinhthầncủaconngười.Cácthínghiệmcủahọnghiêncứucácnhiệmvụliêntiếpchứkhôngnghiêngvềcácloạinhiệmvụkhácnhau.

NhómcủaBaumeisterlặpđilặplạipháthiệnrằngsựcốgắngnỗlựchoặctựchủrấtmệtmỏi,nếubạnépbảnthânphảilàmmộtviệcgìđấy,bạnsẽbớtháohứchoặckhócókhảnăngtựchủhơnkhiđốimặtvớinhữngthửtháchkếtiếp.Hiệntượngnàyđượcđặttênlàegodepletion(Tạmdịch:Sựsuyyếucủacáitôi).Trongmộtminhchứngđiểnhình,nhữngngườithamgiathínghiệmđượchướngdẫnhãykiềmchếcảmxúctrướcmộtbộphimvôcùngxúcđộng,nhưngsauđóhọlạidiễnxuấtrấtchán,trongmộtthínghiệmđosứcchịuđựngvềthểchất,thínghiệmnàyđểxemnhữngngườithamgiathínghiệmgiữđượcmộtchiếclựckếnặngtrongkhoảngthờigianbaolâu.Nhữngnỗlựccảmxúcởgiaiđoạnđầucủathínghiệmlàmgiảmđikhảnăngchịuđựngđauđớndobịcăngcơ,vìthếcáitôibịsuyyếutrongmỗichúngtachẳngmấychốcmàphảiđầuhàngnhiệmvụ.Trongmộtthínghiệmkhác,đầutiênmọingườibịvắtkiệtsứctrongmộtnhiệmvụ,yêucầuphảiănchobằnghếtnhữngđồăncólợichosứckhỏenhưtỏihoặccầntây,trongkhiđó,họlạiphảicưỡnglạihammuốntrướcnhữngchiếcbánhsôcôlahoặcbánhquygiàudưỡngchất.Chẳngmấychốc,nhữngngườinàysẽđầuhàngnhanhhơnthôngthườngkhiphảiđốimặtvớimộtnhiệmvụtưduykhókhănnàođó.

Chođếnnay,đãcómộtdanhsáchdàivàđadạngnhữngtìnhhuốngvànhiệmvụđượccholàcókhảnăngrútkiệtsựtựchủcủaconngười.Tấtcảđềuliênquanđếnmâuthuẫnvànhucầuđingượclạixuhướngtựnhiên.Baogồm:

Tránhxanhữngcongấutrắng.Kiềmchếcảmxúckhixemmộtbộphimkịchtính.Đưaramộtloạtnhữnglựachọngâytranhcãi.Cốgắnggâyấntượngvớingườikhác.Phảnứngtửtếtrướcmộthànhđộngxấucủabạnđời.Giaotiếpvớimộtngườikhácchủngtộc(đốivớinhữngngườithànhkiến).Danhsáchnhữngchỉdẫnsuyyếucũngcựckỳđadạng:Lênthựcđơnănkiêng.“Vungtayquátrán”trongcơncuồngmuasắm.

Phảnứngtháiquákhibịkhiêukhích.“Cốđấmănxôi”thêmmộtchúttrongnhiệmvụnắmchặttay.Thểhiệnkémtrongcácnhiệmvụtưduyvàkhiphảiđưaranhữngquyếtđịnhlogic.

Bằngchứngrấtthuyếtphục:CáchoạtđộngphứctạpđòihỏisựtựkiểmsoátthuộcvềHệthống2vàquátrìnhtựkiểmsoátấykhiếntacảmthấykiệtsứcvàkhôngmấydễchịu.Khônggiốngquátrìnhtưduy,cáitôisuyyếubịmấtítnhấtmộtphầnđộnglựcsaumỗinhiệmvụtựkiểmsoát.Saukhihoànthànhcácnhiệmvụnhưthế,bạncócảmgiáckhôngmuốncốgắngtrongcácnhiệmvụtiếptheo,mặcdùnếunhưbắtbuộcthìbạncũngcóthểthựchiệnđược.Trongvàithínghiệm,conngườicóthểchốngcựvớicáchiệuứngcủacáitôisuyyếukhiđượckhíchlệđủmạnhđểthựchiệnhànhđộngđó.Ngượclại,khibạnphảinhớ6consốtrongbộnhớngắnhạn,cùnglúcđólạiphảithựchiệnmộtnhiệmvụnàođóthìdùcómuốnnỗlựchơnbạncũngkhônglàmđược.Cáitôisuyyếukhônggiốngnhưtìnhtrạngbậnrộncủatâmlýnhậnthức.

KhámpháđángkinhngạcnhấtmànhómcủanhàtâmlýhọcBaumeistercôngbố,đólàôngchorằngquanniệmcủasứcmạnhtinhthầnchỉlàphépẩndụkhônghơnkhôngkém.Hệthốngthầnkinhtiêuthụnhiềuglucosehơnhầuhếtcácbộphậnkháctrongcơthểvàcácnỗlựccủahoạtđộngtinhthầndườngnhưlàkẻngốnlượngglucosekhủngkhiếp.Khibạntậptrungđưaramộtquyếtđịnhtríóckhókhănhaythamgiavàomộtnhiệmvụđòihỏiphảikiểmsoátbảnthâncaođộ,lượngglucosetrongmáucủabạncũngsẽtụtxuống.Hiệntượngtươngtựcũngxảyrađốivớimộtvậnđộngviênđiềnkinhkhichạyởgiaiđoạnnướcrút,lượngglucosetrongcơbắpcủavậnđộngviênnàycũngtụtxuống.HệquảrõnétcủaquanniệmnàyđólàcácphảnứngcủacáitôisuyyếucóthểbịgiánđoạndohấpthụlượngglucosevàBaumeistercùngvớicácđồngnghiệpđãkhẳngđịnhgiảthuyếtnàythôngquavàithínghiệm.

Cáctìnhnguyệnviêntrongmộtnghiêncứuđượcxemmộtđoạnphimcâmngắn,trongđócómộtphụnữđangtrảlờiphỏngvấnbằngngônngữcơthể.Trongkhihọđangxem,mộtloạtcáctừliêntiếpđượctrìnhchiếuvớitốcđộchậm.Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcyêucầuphớtlờcáctừấyđivàphảitậptrungvàonhiệmvụchínhlàquansáthànhvicủangườiphụnữ.Hànhđộngtựkiểmsoátbảnthânnàymàchúngtađãđượcbiếttrướcđó,chínhlànguyênnhângâyracáitôisuyyếu.Tấtcảnhữngtìnhnguyệnviênđềuđượcuốngnướcchanhtrướckhithamgiavàonhiệmvụsố2.Mộtnửasốnướcchanhđượcphangọtvớiđườngglucosevàmộtnửađượcphavới

Splenda.Sauđótấtcảcáctìnhnguyệnviênđượcthamgiavàomộtnhiệmvụ,trongđóhọcầnphảivượtquađượcsailầmcủatrựcgiácđểtìmrađápánđúng.Nhữngsailầmdotrựcgiácxuấthiệnthườngxuyênhơnởnhữngcánhâncó“cáitôisuyyếu”vànhữngngườiuốngnướcSplendachothấyhọdễbịảnhhưởngbởi“cáitôisuyyếu”đúngnhưcácnhàkhoahọcđãdựđoán.Ngượclại,nhữngngườiuốngnướcđườngchokếtquảngượclại.Dựtrữmộtlượngđườngphùhợptrongnãobộđãngănsựsuyyếu.Hẳnlàsẽphảiđầutưthêmthờigianvàtiếnhànhnhiềunghiêncứukhácđểkhẳngđịnhđượclượngđườngglucosecótácđộngthếnàođốivớisựsuyyếucũngnhưđốivớinhữngphảnứngnhấtthời,màbiểuhiệncủanóđượcthểhiệnquaviệcgiãnnởđồngtửvàthayđổinhịptim.

Gầnđây,mộtluậnchứngvềtácđộngcủasuyyếutrongxửánđãđượcđăngtảitrênTạpchíProceedingoftheNationalAcademyofSciences(HọcviệnKhoahọcTốtụngQuốcgia).Trongmộtnghiêncứu,támvịthẩmphánxétduyệtânxáởIsraelđãvôtìnhtrởthànhnhữngngườithamgiavàothínghiệmnày.Côngviệchàngngàycủahọlàxemxétnhữnghồsơxinânxá.Cáchồsơđượcgửilêntheothứtựngẫunhiênvàcácthẩmphánsẽxemxéttừnghồsơmột,trungbìnhmộthồsơđượcxemtrongmộtthờigianngắnkhoảngsáuphút.(́Trongsốhồsơxinânxá,chỉcókhoảng35%hồsơđượcchấpnhậnânxá.Thờigianchínhxácchomỗiquyếtđịnhđượcghilạivàthờigianlàmviệcmộtngàycủacácthẩmphánđượcchiaralàm3lầnnghỉ-bữasáng,bữatrưavàbữagiữachiều).Cáctácgiảcủanghiêncứuđãtheodõitỷlệnhữnghồsơđượcchấpthuậnânxádựavàothờigiansaucáclầnnghỉ.Tỷlệnàytăngđộtngộtsaumỗibữaăn,vớikhoảng65%hồsơđượcchấpthuận.Trongvònghaigiờhoặchơnchođếnlầnnghỉtiếptheo,tỷlệchấpthuậnânxágiảmđều,chotới0%trướcbữaăntiếptheo.Nhưbạncóthểhìnhdung,đâylàmộtkếtquảkhôngmongmuốnvàcáctácgiảđãcẩnthậnđưararấtnhiềugiảthuyếtloạitrừ.Lượngdữliệunhiềunhấtcóthểchỉmangđếntinxấu:Khiđóivàkhát,nhữngvịthẩmpháncóxuhướngranhữngquyếtđịnhdễdãihơn,đólàmặcđịnhtừchốicáchồsơxinânxá.Khảnănglàcảđóikhátvàmệtmỏiđềuđóngvaitròvàoquyếtđịnhởđâycủacácthẩmphán.

HỆTHỐNG2LƯỜIBIẾNG

MộttrongnhữngchứcnăngchínhcủaHệthống2làđiềukhiểnvàkiểmsoátcácsuynghĩvàhànhđộng“đượcgợiý”bởiHệthống1,chophépmộtsốsuynghĩvàhànhđộngđượcthểhiệntrựctiếpthôngquahànhvi,ngănchặnhoặcđiềuchỉnhmộtsốhànhvikhác.

Vídụ,hãyxemcâuđốđơngiảnnày.Đừngcốgắnggiảiđố,màhãynghetheotrựcgiáccủabạnnhé:

Tổnggiácủamộtchiếcgậybóngchàyvàquảbónglà1.10đô-la

Chiếcgậycógiácaohơnquảbóng1đô-la.

Đốbạnbiếtquảbóngcógiábaonhiêu?

Mộtconsốxuấthiệntrongđầubạn.Consố,tấtnhiênlà10:10xu.Điểmthúvịcủacâuđốđơngiảnđólànógợiramộtđápánhiểnnhiênđầytínhtrựcgiáchấpdẫnvà…sai.Chỉcầnlàmmộtphéptính,bạnsẽthấy.Nếuquảbóngtrịgiá10xu,thìtổngtiềnphảitrảchocảgậyvàbóngphảilà1.20đô-la(10xuchoquảbóngvà1.10đô-lachochiếcgậy),chứkhôngphảilà1.10đô-la.Đápánđúngphảilà5xu.Đểchắcchắnthìcóthểnóithếnày,đápánbảnnăngcũngcóxuấthiệntrongđầuóccủanhữngngườiđưarađápánđúng–chỉcóđiều,bằngmộtcáchnàođó,nhữngngườinàyđãđiềukhiểnđểchốnglạitiếnggọicủatrựcgiác.

ShaneFrederickvàtôicùngnhaunghiêncứugiảthuyếtvềsựphỏngđoándựatrênhaihệthốngvàôngthườngdùngcâuđố“gậyvàbóng”đểnghiêncứumộtcâuhỏichủđạo:Hệthống2điềukhiểnnhữnggợiýtừHệthống1nhưthếnào?Ôngđưaralýlẽlàchúngtabiếtmộtsựthậthiểnnhiênvềnhữngngườiđưarađápánquảbóngtrịgiá10xulà:Ngườiđóđãkhôngcốgắngkiểmchứngxemđápáncủamìnhđãđúngchưa,Hệthống2đãchấpthuậnmộtđápántrựcgiácmàđángranóphảibịloạibỏ,nếuchỉcầnbỏramộtchútnỗlựclàcóthểbiếtđượcđápánđúng.Hơnthếnữa,chúngtacũngbiếtrằngnhữngngườiđưaracâutrảlờitrựcgiácđãbỏquamộtđầumốiquantrọngrấtphổbiến,đánglẽhọphảiđặtcâuhỏitạisaongườitalạicóthểđưaramộtcâuđốđơngiảnvớimộtđápánhiểnnhiênđếnvậy.Thấtbạitrongviệckiểmchứngnàyrấtđángđểýbởivìchỉcầnbỏramộtchútxíucôngsứcđểkiểmtrathôi,chỉmấtmộthaigiâytưduy(vấnđềnàytươngđốiđơngiản),chỉcầnmộtchútcăngcơvàhơigiãnnởđồngtửlàđãcóthểtránhđượcmộtsailầmđángxấuhổ.Nhữngngườiđưarađápán10xudườngnhưlànhữngtínđồcuồngnhiệtcủa“quyluậtnỗlựctốithiểu”.Nhữngngườitránhđượcđápánsaidườngnhưcóđầuócnhạybénhơn.

Hàngngànsinhviênđạihọcđãthamgiatrảlờicâuđốvề“gậyvàbóng”,kếtquảthậtđángkinhngạc,hơn50%sinhviênởĐạihọcHarvard,MITvàPrincetonđãđưarađápántrựcgiác,tấtnhiênđápánnàysai.Tỷlệsinhviênởcáctrườngđạihọcnằmởtopdướicáctrườngtrên,đãđưarađápánsailà

80%.Vấnđềvề“gậyvàbóng”làcuộcchạmtránđầutiêncủachúngtôivớinhậnđịnhmàsaunàysẽtrởthànhchủđềđượcnhắcđếnnhiềulầntrongcuốnsáchnày:Cónhiềungườitựtintháiquá,tônvinhtrựcgiáccủamìnhquámứccầnthiết.Rõrànglàhọchorằngnỗlựctưduy,dùởmứcđộtốithiểukhôngphảilàđiềuthúvịvàcốtránhđụngđộvớinócàngítcàngtốt.

Giờthìtôisẽchỉchobạnthấymộtlậpluậnlogic-haimệnhđềvàmộtkếtluận.Hãycốgắngxácđịnh,càngnhanhcàngtốt,nếubạnthấylậpluậnnàylàhợplogic.Từhaimệnhđềnàythìkếtluậnthếnàycóhợplýkhông?

Hoahồnglàmộtloàihoa.

Vàiloàihoachóngtàn.

Chonêncóvàiloạihoahồngchóngtàn.

Đasốcácsinhviênđạihọcđượchỏiđềuchấpthuậntamđoạnluậnnàylàhợplogicmàkhôngchútnghingờ.Thựctế,lậpluậnnàykhôngchặt,bởivìcóthểxảyrakhảnănghoahồngkhôngnằmtrongsốnhữngloàihoachóngtàn.Cũnggiốngnhư“cáibẫy”của"gậyvàbóng",mộtđápáncóvẻhợplýlậptứcxuấthiệntrongđầubạn.Tránhđược“cáibẫy”nàyđòihỏiđầuócphảilàmviệccăngthẳngđểchốnglại“tiếngnói”khekhẽcấtlêntrongđầu:“Đúngrồi,đúngrồi!”khiếnbạnkhócóthểkiểmtratínhchuẩnxáccủavấnđềvàhầuhếtmọingườingạisuynghĩthấuđáochomộtvấnđềnàođó.

Thínghiệmnàychothấytrongcuộcsốnghàngngày,việctruyđếncùngmộtsuyluậnluônbịcảntrở.Nóđưaragiảthuyếtlàkhiconngườitađặtlòngtinrằngmộtkếtluậnlàđúng,họcũngsẽcóxuhướngtintưởngvàonhữngýkiếnbổtrợchokếtluậnđó,ngaycảkhinhữnglậpluậnnàykhôngcócăncứ.KhiHệthống1thamgiavàoquátrìnhsuyluận,kếtluậnxuấthiệntrướctiên,rồimớiđếncáclậpluận.

Tiếptheo,bạnhãytrảlờicâuhỏinàyvàtrảlờinhanhtrướckhiđọctiếp:

MộtnămởbangMichigancóbaonhiêukẻsátnhân?

Câuhỏinày,đượcthiếtkếbởiShenFrederick,mộtlầnnữalạitháchđốHệthống2.“Cáibẫy”ởđâynằmởchỗliệubạncónhớrađượcDetroitlàthànhphốcótỷlệtộiphạmcaothuộcbangMichiganhaykhông.CácsinhviênMỹbiếtđiềunàyvàcũngsẽxácđịnhđượcchínhxáclàDetroitlàthànhphốlớnnhấtởbangMichigan.Nhưngnhậnthứcđượcthựcthếnàychẳngnóilênđiềugìhết.Khôngphảitấtcảnhữnggìchúngtabiếtđềuxuấthiệntrongtrí

óccủachúngtavàođúngthờiđiểmkhichúngtacầnđếnchúng.SốngườinhớđượcrằngDetroitnằmởMichiganvàlàthànhphốcótỷlệtộiphạmcaonhấtnhiềuhơnsốngườikhôngbiếtđiềunày,nhưngphầnlớnnhữngngườitrảlờicâuhỏinàyđềukhôngnghĩđếnthànhphốnàykhiđượcđặtcâuhỏivềbangnày.Thựcvậy,tỷlệtrungbìnhnhữngngườiđoánvềtìnhtrạngtộiphạmởMichiganthấphơnsovớinhữngngườiđượchỏivềthànhphốDetroit.

CóthểđổlỗichocảHệthống1vàHệthống2trongviệckhôngnghĩđếnthànhphốDetroit.Khinhắcđếnmộtbangnàođó,thìviệcbạnnghĩđếnthànhphốnàonằmtrongbangđóphụthuộcmộtphầnvàochứcnăngtựđộngcủabộnhớ.Vềphươngdiệnnàythìkhôngaigiốngai.NhắcđếnbangMichigan,thườngmỗingườisẽcónhữngấntượngvàhìnhdungkhácnhauvềđịadanhnày:Thườngnhữngngườisốngtạibangnàysẽcócảmgiácgầngũi,thânthiện,nhiềukỷniệm,ấntượnghơnlànhữngngườisốngởnơikhácchỉbiếtsơvềnó;nhữngngườibảnđịasinhsốngtạiđịaphương,đươngnhiênsẽbiếtnhiềuvềnơimìnhsinhsốnghơnlànhữngngườikháckểcảnhữngngườinhanhnhẹn,thôngminh,cóthóiquentìmhiểukỹlưỡngvềmộtsốđịadanhnàođómàhọthích.Tríthôngminhkhôngchỉliênquanđếnkhảnăngsuyluận,nócònlàkhảnăngtìmranhững“nguyênliệu”thíchhợptrongbộnhớvàsảnsinhsựchúýkhicầnthiết.ChứcnăngghinhớlàthuộctínhcủaHệthống1.Tuynhiên,tấtcảmọingườiđềucóquyềnlàmchậmlạimỗikhilụctìmtrongbộnhớtấtcảnhữnghiệnthựcliênquanđếnvấnđề,cũngnhưhọcóthểchậmlạikhikiểmtramộtcâutrảlờitrựcgiáctrongvídụbóngvàgậy.Mởrộng,thậntrọngkhikiểmtravàtìmkiếmlàmộtđặctínhcủaHệthống2,bêncạnhđóthuộctínhnàythểhiệnởmỗicánhânlạikhácnhau.

Cả3vấnđề“gậyvàbóng”,tamđoạnluậnhoatànvàvídụvềtộiphạmởMichigan/Detroitđềucómộtđiểmchung:Cóvẻnhư,ítnhấtthìthấtbạitrongnhữngbàikiểmtranhỏnàyđãchỉrangườithamgiatrảlờibàikiểmtranàythiếuđộnglựcvàkhôngsuynghĩkỹlưỡng.

BấtcứngườinàođỗvàocáctrườngđạihọcdanhtiếngđềucóthểtrảlờihaicâuhỏiđầutiênvàsuynghĩcẩnthậnvềMichiganlàcóthểnhớrathànhphốlớnnhấtcủabangvàcácvấnđềliênquanđếntộiphạmcủathànhphốnày.Nhữngsinhviênnàycóthểgiảiquyếtnhữngbàitoánkhóhơnthếnàyrấtnhiều,nhấtlàkhihọkhôngdễdàngđưaramộtđápánmơhồbấtchợtxuấthiệntrongđầuóc.Việcdễdàngthỏamãnlànguyênnhânngăncảnhọ,tưduymớichínhlàvấnđềrắcrối.“Lườibiếng”cóthểlàlờiphánxétnặngnềđốivớikhảnăngtựkiểmsoátbảnthâncủanhữngthanhniênnàycũngnhư

vớiHệthống2củahọ,nhưngdườngnhưlờiphánxétnàyhơithiếucôngbằngchohọ.Nhữngngườitránhđược“lỗilườisuynghĩ”cóthểgọilànhữngngười“bậnrộn”.Họcảnhgiáchơnhayđộngnãohơn,khôngdễhàilòngvớinhữngcâutrảlờinôngnổivộivã,đồngthờihoàinghitrựcgiáccủachínhmình.NhàtâmlýhọcKeithStanovichthìgọihọlànhữngconngườilýtríhơn.

TRÍTUỆ,KIỂMSOÁT,LÝTRÍ

Cácnhànghiêncứuđãápdụngrấtnhiềuphươngphápđểkiểmtramốiliênhệgiữatưduyvàsựtựkiểmsoát.Mộtsốngườiđãđặtracâuhỏisosánhnhưsau:Nếumộtngườiđượcxếphạngbởikhảnăngtựkiểmsoátvàtrựcgiáccủamình,thìliệungườiđócóthểđạtđếncùngmộtvịtríởcảhaibảngxếphạnghaykhông?

MộttrongnhữngthínghiệmnổitiếngnhấtcủalịchsửngànhTâmlýhọclàcủaWalterMischelvàcácsinhviêncủamình.Họnghiêncứudựatrênmộttìnhhuốngđiểnhìnhđốivớinhữngđứatrẻbốntuổi.Chúngđượclựachọn,hoặclànhậnmộtphầnthưởngnhỏ(mộtchiếcbánhOreo)luôn,hoặcmộtphầnthưởnglớnhơn(haichiếcbánh)nếuchúngchịukhóđợi15phút.Cụthểlàlũtrẻsẽởmộtmìnhtrongmộtcănphòng,trướcmặtlàmộtchiếcbànvớihaivật

Mộtchiếcbánhvàmộtcáichuôngdùngđểgọicácnhânviênlàmthínghiệm.Thínghiệmđượcmôtảnhưsau:“Trongphòngkhôngcóđồchơi,khôngcósách,tranhhaybấtcứthứgìcókhảnănglàmphântánbọnnhóc.Nhữngngườithựchiệnthínghiệmbỏrangoàivàchỉquaytrởlạisau15phút,hoặckhiđứatrẻrungchuông,ănbánh,đứngdậy,hoặckhitrẻcóbiểuhiệnmệtmỏi.”

Nhữngđứatrẻthamgiathínghiệmđượcquansátquachiếcgươngmộtchiều,đoạnphimquaylạinhữnghànhvicủachúngtrongsuốtthờigianchờđợiấyluônkhiếnngườixemphảibậtcười.Khoảngmộtnửasốtrẻemthamgiathínghiệmcókhảnăngđánhbạisựnônnóng,chờđủ15phút,chủyếulàvìcácembiếthướngsựchúýcủamìnhkhỏihammuốncóđượcphầnthưởng.10đến15nămsau,khoảngcáchgiữanhữngđứatrẻcưỡnglạiđượcsựhammuốnvànhữngđứatrẻkhôngcókhảnăngấylàrấtlớn.Nhữngemcưỡnglạiđượcsựhammuốncókhảnăngkiểmsoátnhậnthứctốthơn,đặcbiệtlàcókhảnăngđịnhhướngsựchúýcủabảnthânmộtcáchhiệuquả.Khitrưởngthành,tỷlệcácemnàydùngmatúycũngthấphơn.Mộtsựkhácbiệtđángkểtrongkhuynhhướngtrítuệcũngxuấthiện:Nhữngđứatrẻthểhiện

khảnăngkiềmchếbảnthântốthơnkhimớichỉbốntuổivềcơbảnsẽđạtđượcnhữngthànhtíchcaohơntrongcácbàikiểmtratrítuệ.

MộtnhómnghiêncứucủaĐạihọcOregonđãkhámpháramốiliênhệgiữakiểmsoátnhậnthứcvàtrítuệtheonhiềucáchkhácnhau,trongđóbaogồmcảnỗlựcnuôidưỡngtrítuệbằngcáchnângcaokhảnăngkiểmsoátsựtựchủ.Trongnămphiênhọc,mỗiphiênkéodài40phút,họtrìnhchiếuchotrẻemtừbốnđếnsáutuổivàichươngtrìnhtròchơiđiệntửđượcthiếtkếđặcbiệt,đòihỏisựtậptrungvàkiểmsoát.Mộttrongsốnhữngbàitập,đólàcácemsửdụngmộtchiếccầnláiđểđiềukhiểnmộtchúmèohoạthình,dichuyểnchúmèonàyđếnkhuvựcbãicỏvàtránhnhữngbãisìnhlầy.Nhữngngườihướngdẫnnhậnthấyrènluyệnsựtậptrungkhôngchỉnângcaokhảnăngkiểmsoát;cácđiểmsốghiđượctrongnhữngbàithitrítuệcũngđượcnângcaovàsựtiếnbộnàyđượcduytrìtrongvàitháng.Mộtnghiêncứukháccũngdonhómnàythựchiệnđãxácđịnhđượcnhữnggenđặcbiệtthamgiavàoquátrìnhkiểmsoátnày,chothấycáckỹnăngnuôidạyconcáicũngbịảnhhưởngrấtlớnđếnkhảnăngnày,nghiêncứucũngchothấycómốiliênhệmậtthiếtgiữakhảnăngkiểmsoátsựchúýcủatrẻvàkhảnăngkiểmsoáttâmtrạngcủachúng.

ShaneFredericktiếnhànhmộtthínghiệm“Phảnchiếunhậnthức”,trongđócũngđặtravấnđề“gậyvàbóng”vàhaicâuhỏikhácđượclựachọnbởichúngcũnglànhữngthứdễlàmnảysinhnhữngcâutrảlờitrựcgiáccóvẻrấtđúngnhưngthựctếlạisai(câuhỏisẽxuấthiệnởchương5).Ôngnghiêncứutínhcáchcủacácsinhviênđạtđiểmrấtthấptrongthínghiệmnày,ởnhữngngườinày,chứcnănggiámsátcủaHệthống2rấtyếuvànhậnthấyhọcóthiênhướngtrảlờicáccâuhỏibằngcácđápánđầutiênxuấthiệntrongđầuóc,họcũngkhôngsẵnlòngđầutưthêmcôngsứcđểkiểmtraxemtrựcgiáccủamìnhcóđúnghaykhông.NhữngngườiđitheotiếngnóicủatrựcgiáckhôngsuytínhtrongcáccâuhỏiđócũngthườngcóxuhướngchấpnhậnnhữnggợiýkháctừHệthống1.Đặcbiệt,họthườngbốcđồng,thiếukiênnhẫnvàthíchnhậnđượcthànhquảngaytứckhắc.Vídụ,64%nhữngngườitrảlờiphươngántrựcgiácnóihọthíchnhậnluôn34.000đô-langaytrongthánghơnlàchờđếnthángsauđểnhậnđược38.000đô-la.Chỉ37%nhữngngườitrảlờiđúngcảbacâuchọnphươngánnhậnđượckhoảntiềnnhỏhơnngaylậptức,thayvìchờđợiđểnhậnđượckhoảntiềnlớnhơn.Khiđượchỏihọsẵnlòngchibaonhiêutiềnđểcómộtcuốnsáchngaytrongngàymàhọvừađặthàng,nhữngngườiđiểmthấptrongthínghiệm“Phảnchiếunhậnthức”(Cognitivereflectiontest)sẵnlòngtrảgấpđôisovớinhữngngườiđiểmcao.PháthiệncủaFrederickchothấytrongvởkịchtâmlýnày,cácnhânvậtcónhững“cátính”khácnhau.Hệthống1thìbốcđồng

vàtrựcgiác;Hệthống2thìcókhảnănglýtrívàrấtthậntrọng,nhưngởmộtsốngườithìhệthốngnàyrấtlườibiếng.Chúngtanhậnthấysựkhácbiệtliênquangiữacáccánhân:MộtsốngườithíchHệthống2củamìnhhơn,mộtsốngườikháclạigầngũivớiHệthống1củamìnhhơn.Bàithínghiệmđơngiảnnàynổilênnhưmộtnhàdựbáochuẩnxácnhấtvềthóiquenlườitưduyởloàingười.

KeithStanovichvàngườicộngsựlâunămcủamình,RichardWestbanđầucũngđãnhắcđếnkháiniệmHệthống1vàHệthống2(sauđóhọthíchgọilàcácquátrìnhKiểu1vàKiểu2hơn).Stanovichvàđồngsựđãnghiêncứutrongnhiềuthậpkỷvềsựkhácbiệtgiữacáccáthểkhiphảiđốidiệnvớimộtsốvấnđềmàcuốnsáchnàyđềcậptới.Họhỏimộtcâuhỏicơbảntheonhiềucáchkhácnhau:Điềugìkhiếnmộtsốngườidễdàngtintưởngvàocácdựđoánsailệchhơnnhữngngườikhác?Stanovickđãrútrakếtluậntrongmộtcuốnsáchđãđượcxuấtbảncótựađề“LýtrívàĐầuócphảnchiếu”(RationalityandReflectiveMind),trongđóđềxuấtmộtcáchtiếpcậntáobạovàkhácbiệtđốivớichủđềcủachươngnày.ÔngvẽramộthìnhminhhoạthểhiệnsựkhácbiệtgiữahaiphầncủaHệthống2-thựctế,sựkhácbiệtđósắcbénđếnmứcônggọichúnglànhững“tríóc”khácbiệt.Mộttrongnhữngtríócđó(màônggọinólàthuậttoán)sẽđàmphánvớisựtưduychậmvàyêucầusựtínhtoán.Mộtsốngườigiỏihơnnhữngngườikháctrongnhữngnhiệmvụtríócnhưthếnày,họthườnglànhữngcánhânxuấtsắctrongnhữngbàikiểmtratrítuệvàcókhảnăngchuyểnnhanhtừmộtnhiệmvụnàysangmộtnhiệmvụkhácmộtcáchhiệuquả.Tuynhiên,Stanovichlậpluậnrằngtrítuệthôngminhkhônglàmngườitamiễnnhiễmvớinhữngsailệch.Còncómộtkhảnăngkháccũngthamgiavàoquátrìnhnày,màôngdánnhãnchonólàlýtrí.KháiniệmcủaStanovichvềmộtngườilýtrítươngtựnhưngườimàlúctrướctôiđãdánnhãnlà“bậnrộn”.Điểmmấuchốttronglậpluậncủaôngđólàsựlýtríđóphảiđượcphânbiệtvớitrítuệ.Theocáchnhìncủaông,tưduynôngnổihay“lườibiếng”làmộtdòngchảycủatríócphảnchiếu,mộtsựthấtbạicủalýtrí.Đâyquảthựclàmộtýtưởnghấpdẫnvàtáobạo.Đểhỗtrợchonó,Stanovichvàcácđồngsựđãtìmracâuhỏibẫy“gậyvàbóng”vànhữngngườikhácthíchhiểunólàmộtdạngchỉdẫnchonhữngnhầmlẫnngớngẩntrongtưduyhơnlàmộtthướcđothôngthườngchotrítuệ,vídụcácbàikiểmtraIQ.Thờigianchochúngtabiếtsựkhácbiệtgiữatrítuệvàlýtrísẽdẫndắttađếnnhữngkhámphámới.

KIỂMSOÁTLÊNTIẾNG

“Côbékhôngtàinàongồiimmàthựchiệnmộtnhiệmvụkéodàihànggiờ

được.Côbélúcnàocũngđộngđậy.”

“Cáitôicủaanhtađãbịlàmchosuykiệtsaumộtngàydàihọphành.Thếlàanhtaquaytrởlạinhữngtiếntrìnhxửlýtrựcgiácthayvìsuynghĩthấuđáovấnđề.”

“Anhtachẳngbuồnkiểmtraxemnhữnggìmìnhnóicógiátrịgìkhôngnữa.ChảlẽanhtalúcnàocũngcómộtHệthống2lườibiếng,haylàanhtabịmệtmỏibấtthường?”

“Đángtiếclàcôtacóxuhướngbuộtmiệngnóiranhữngsuynghĩbộtpháttrongđầu.Hẳnlàcôtacũngsẽgặpkhókhănkhitrìhoãnmộtliêntưởngvềsựhàilòng.Hệthống2yếukém.”

Chương4.Bộmáyliêntưởng

ĐểbắtđầuhànhtrìnhkhámpháhoạtđộngkỳdiệucủaHệthống1,mờibạn

nhìnvàocáctừsauđây:

Chuốinônmửa.

Chỉcầnmộtđếnhaigiây,cóbiếtbaothứlóelêntrongđầubạnkhinhìnvàotừ“chuốinônmửa”.Mộtsốhìnhảnhvàkỷniệmkhôngmấydễchịuhiệnratrongđầubạn.Khuônmặtbạncólẽsẽnhănlạiđôichút,thểhiệnsựghêghêvàrấtcóthể,mộtcáchvôthứcbạnsẽđẩycuốnsáchnàyraxamìnhhơnmộtchút.Nhịptimtănglên,lôngtơtrêncánhtaydựnglênđôichútvàtuyếnmồhôicủabạnđượckíchhoạt.Tómlại,bạnđãphảnứngvớimộttừmangnghĩakinhtởmmàkhônghềkiểmsoátđượchìnhảnhcủamìnhkhiphảnứngtrướchiệnthựcấy.Tấtcảquátrìnhphảnứngnàyđềudiễnrahoàntoànrấttựnhiên,nằmngoàitầmkiểmsoátcủabạn.

Khôngcólýdođặcbiệtnàođểbạnphảiphảnứngnhưvậynhưngđầuócbạntựđộnghìnhthànhmộtliêntưởngtạmthờivàmộtliênhệmangtínhhệquả,Chuốilànguyênnhângâybuồnnôn(nhưngchớlo,mọiviệcsẽmauchóngquathôi.)Trạngtháibộnhớcủabạnđãthayđổitheonhiềucáchkhác:Giờthìbạnsẵnsàngnhậnravàphảnứngvớinhữngthứvàkháiniệmcómốiliênhệvới“nônmửa”,vídụbuồnnôn,khóchịu,hoặclờmlợmvàcáctừngữcóliênhệvới“chuối”nhưmàuvàng,hoaquả,thậmchílàtáovàdâu.

Thôngthường,sựnônmửaxuấthiệntrongmộtsốhoàncảnhcụthể,vídụnhưbữatiệcthâuđêmvàquáchén.Bạncũngthườngkhôngdễnhậnranhữngtừngữcóliênhệvớinhữngnguyênnhânkhácnữa,chúngchocùngmộtkếtquảmàbạnkhôngmongđợi.Hơnnữa,Hệthống1củabạnghinhậnthựctếrằngviệcđặthaitừcạnhnhaunhưthếlàtráivớilẽthường:Cóthểtrướcđóchưabaogiờbạncóliêntưởnghaisựviệcnàyvớinhau.Bạnđãtrảiquamộtkinhnghiệmtươngđốikhácbiệtsovớitrảinghiệmtrướcđâycủamình.

Mộtloạtphảnứngphứctạpxuấthiệnmộtcáchmaulẹ,tựnhiênvàkhôngđòihỏibấtcứsựcốgắngnàotừphíabạn.Bạnkhôngcốtìnhnhưngbạncũngchẳngthểngănđượcchúngxuấthiện.ĐóchínhlàcáchvậnhànhcủaHệthống1.Nhữnghiệntượngxuấthiệnkểtrênlàkếtquảcủaviệcnhìnthấy

cáctừngữdiễnranhờmộtquátrìnhgọilàkíchhoạtliêntưởng:Cácýtưởngnàyđượckhởipháttừrấtnhiềuýtưởngkhác,chúngxuấthiệnàoạtnhưthácđổtrongtrínãocủabạn.Điểmcốtlõitronghệthốngphứchợpcáchiệntượngtrínãochínhlàsựgắnkếtgiữachúng.Mỗimộtnhântốđềuđượckếtnốivớimộtnhântốkhác,hỗtrợvàđượchỗtrợ,củngcốchonhântốkhác.Mộttừkhơigợinhữngkýức,từđótạoracảmxúcvàcảmxúcđếnlượtnólạitrởthànhtácnhântạoranhữngbiểuhiệnkhuônmặtvànhữngphảnứngkhác,vídụnhưtrạngtháicăngthẳnghoặctháiđộghêtởm.Biểuhiệnkhuônmặtvớibiểucảmghêtởmcủngcốnhữngcảmgiácmàchúngcóliênkếttrongtríócbạn.Tấtcảdiễnranhanhvàđồngthời,tùybiếntheonhậnthức,cảmxúcvàphảnứngcơhọccủatừngngườivàtấtcảđềutácđộngqualạilẫnnhau,nóđượcgọilàtínhliênkết.

Chỉtrongmộtvàigiây,bạnđãhoànthànhmộtphảnứngkỳdiệu,mộtcáchtựđộngvàvôthức.Bắtđầutừmộtsựkiệnbấtngờ,Hệthống1lậptứcđặtravôsốgiảthuyếtđềucóvẻcólý,vídụnhưđặthaitừkhôngcóvẻgìliênquancạnhnhau,bằngcáchtạoracácliênhệnhânquảtừcáctừngữđó;dựđoánnhữngđedoạtiềmẩnvàtạorakhungcảnhchonhữngtiếntriểnsắptớibằngviệcchuẩnbịchobạnnhữngsựkiệncókhảnăngxảyra;nócũngtạorakhungcảnhchosựkiệnđượcnhắcđếnbằngcáchđánhgiáxemsựkiệnđóđặcbiệtởmứcnào.Bạnkếtthúcquátrìnhnàybằngviệccungcấpthôngtincủaquákhứvàchuẩnbịchotươnglaicóthểdiễnra.

Quátrìnhvừadiễnralạthườngởmộtđiểm,đólàHệthống1chỉlàmmộtviệcduynhấtlàliênkếthaitừvớihaiýnghĩađơnthuầnlạivớinhau.Cơthểbạnhồiđáplạibằngmộtloạtnhữngphảnứngđốivớimộtthứcóthực,phảnứngcảmxúcvàcơthểphảnánhmộtphầnsựdiễngiảicủacáchiệntượng.Nhữngnămgầnđây,cácnhàkhoahọcnhậnthứcluậnđãcổvũchoýtưởngnhậnthứclàsựthểhiện;bạntưduybằngcảcơthể,chứkhôngchỉvớibộnão.

Từrấtlâu,ngườitađãbiếtđếncơchếtạoramộtloạtnhữnghiệntượngtrínãonhưtrên:Nóchínhlàsựkếthợpcủacácýtưởng.Tấtcảchúngtađềubiếtrằng,chínhnhờkinhnghiệmtrongquákhứcủabạnmàcácýtưởngnốiđuôinhautuầntựxuấthiệntrongtrínãocủamình.CáctriếtgiaAnhthếkỷXVIIvàXVIIIđãnghiêncứucácquyluậtđểgiảithíchchosựtiếpnốinày.TrongcuốnsáchNhucầuhiểubiếtvềloàingườixuấtbảnnăm1748,nhàtriếthọcngườiScotlandDavidHumeđãđúcrútrabanguyêntắccủasựliêntưởng:Sựtươngđồng,sựliêntưởngvềmặtthờigian,địađiểmvàtínhhệquả.KháiniệmvềsựliêntưởngđãthayđổitriệtđểtừthờiHume,nhưngbanguyêntắctrênvẫnđóngvaitròlànềntảngchonhữngxuấtphátđiểm.

Tôisẽpháttriểncáinhìnkháiquátvềthếnàolàmộtýtưởng.Cóthểcụthểhoặctrừutượngvànócóthểđượcbiểuhiệntheonhiềucáchkhácnhau,dướidạng:Mộtđộngtừ,mộtdanhtừ,mộttínhtừhaymộtbiểutượng.Cácnhàtâmlýhọcchorằngýtưởnglàmộtđiểmmấuchốttrongmộtmạnglưới,đượcgọilàliênkếtkýức,trongđómỗiýtưởnglạiđượcliênkếtvớirấtnhiềuýtưởngkhácnhau.Córấtnhiềuloạiliênkết:Nguyênnhânliênkếtvớihệquả(virus=>cảmlạnh);sựvậtvớithuộctính(chanh=>màuxanh);sựvậtvớiphạmtrùkháiquát(chuối=>hoaquả).ChúngtađãtiếnthêmmộtbướcsovớithờicủaHume,đólàtakhôngcònnghĩrằngbộócphảitrảiquamộtloạtnhữngýtưởngliêntiếpvàlầnlượt.Nếunhìntheocáchhoạtđộngcủahệthốngbộnhớliênkết,thìtấtcảđượcdiễnracùngmộtlúc.Nókíchhoạtrấtnhiềuýtưởng,cũngnhưbảnthânýtưởngđólạiđượckíchhoạtlàkhởinguồnchonhữngýtưởngkhác.Hơnthếnữa,chỉcóvàiýtưởngkíchhoạtđượcsuynghĩmộtcáchcónhậnthức,cònlạihầuhếtcácsuynghĩliênkếtđềudiễnratrongimlặng,ẩnmìnhtrongtiềmthứccủamỗingười.

Rấtkhóchấpnhậnkháiniệmchorằngchúngtaphảigiớihạntruycậpvàocáchoạtđộngtríóccủaconngười,bởivì,tựnhiênmànói,nóxalạsovớisựhiểubiếttrướcđâycủachúngtanhưngđólạilàsựthật:Bạnhiểuvềbảnthânmìnhhơnrấtnhiềusovớinhữnggìbạnnghĩ.

Sựkỳdiệucủahiệuứngmồi

Aicũngbiếtrằngbướcđộtphálớnđầutiêntronggiớihạnhiểubiếtcủachúngtavềcơchếhoạtđộngcủaliêntưởngchínhlàsựtiếnbộtrongphươngphápđolường.Vàithậpkỷtrởlạiđây,cáchduynhấtđểnghiêncứucácliêntưởngđólàđihỏirấtnhiềungườimộtsốcâuhỏinhư:“KhiaiđónóitừBANNGÀYthìnhữngtừđầutiênbạnnghĩđếnsẽlàtừgì?”.Cácnhàkhoahọcđãghilạitầnsuấtcủanhữngcâutrảlờithườngxuyênnhất,vídụnhư“banđêm”,“nắng”,hoặc“dàilêthê”.Vàonhữngnăm1980,cácnhàkhoahọcpháthiệnrarằng,đưasẵnmộttừnàođóracóthểlậptứctạoranhữngsựthayđổicóthểđolườngđượctrongtrườnghợpcórấtnhiềutừliênquannằmtrongtrườngliêntưởng.NếubạnvừanhìnthấyhoặcnghethấytừĂN(EAT),thìtrongkhoảnhkhắc,bạncóxuhướngđiềnchữcònthiếuvàochỗtrốngcủaSO_PđểtạothànhtừSOUP(cháo/súp)hơnlàSOAP(xàphòng).Chiềungượclạicũngđúng,tấtnhiên,nếubạnvừanhìnthấytừTẮM(SOAP).Chúngtagọiđólàhiệuứngmồi,nghĩalàtừĂNđãmồichoýtưởngSÚPvàtừTẮMđãmồiýtưởngchotừXÀPHÒNG.

“Hiệuứngmồi”đượcthểhiệndướirấtnhiềudạngthức.NếutừĂNđangchiếmlĩnhđầuócbạn(dùbạncónhậnthứcđượcđiềuđóhaykhông),thì

thườngbạnsẽnhậnbiếtđượctừSOUPnhanhhơnbìnhthường,dùnóchỉđượcnóibằngmộtcáimấpmáymôihayđượcviếtbằngmộtbộphôngchữmờảo.Vàtấtnhiênbạnsẽkhôngchỉđượcmồiđểbậtraýtưởngliênquanđếnsúp,màcònlàhàngloạtcácýtưởngliênquanđếnchuyệnănuống,baogồmdĩa,đói,béo,ănkiêng,bánh.Vànếubạnvừangồiănởmộtcáibànbịcậpkênhtrongmộtnhàhàng,thìbạncũngsẽđượcdẫndắtđểnghĩđếnsựbậpbênh.Hơnthếnữa,nhữngýtưởngđượcmồicũngcókhảnăngkhơigợiranhữngýtưởngkhác,dẫucóyếuớthơn.Nhưnhữngconsónglăntăntrênmặthồ,mộtýtưởngbénhỏnhưmộthònsỏicóthểtạosónglantỏachonhữngýtưởngtiếpnốinhau.Giờđây,bảnđồhóanhữnglànsóngấytrởthànhmộttrongnhữngchủđềhấpdẫn,đángđượctheođuổinhấttrongngànhkhoahọcnghiêncứuvềtâmlýhọc.

Mộtbướctiếnbộlớnnữatrongnhậnthứccủachúngtavềbộnhớđólàhiệuứngmồikhôngchỉgiớihạntrongcáckháiniệmhaytừngữ.Bạnkhôngthểbiếtnótồntạinhưmộttrảinghiệmmàbạnýthứcđượcnhưngbạnbuộcphảichấpnhậnýtưởngkỳquặcrằngcáchànhđộngcủabạn,nhữngtâmtrạngcủabạn,cóthểbịdẫndắtbởinhữngsựkiệnmàbạnthậmchícònkhôngnghĩtới.Trongmộtthínghiệmmàngaysaukhiđượcthựchiệnđãtrởthànhmộtthínghiệmkinhđiển,nhàtâmlýhọcJohnBarghvàcácđồngsựđãyêucầucácsinhviênởĐạihọcNewYork,hầuhếttrongđộtuổitừ18tới22–thuthậpbốntừcónghĩatừmộttậphợpnămtừ(vídụ:“thấyôngtócbạcphơ”).Hơnmộtnửasốngườiđượchỏitrongmộtnhómsinhviênđãnhặtranhữngtừcónghĩaliênquanđếnngườicaotuổi,vídụnhưFlorida,đãngtrí,hói,hoarâmhoặcnhănnheo.Khihoànthànhnhiệmvụ,cácsinhviênthamgiathínghiệmtiếptụcthựchiệnmộtthínghiệmkháctrongmộtvănphòngởtầngdưới.Quãngđườngđibộngắntừhaiđiểmthínghiệmchínhlàđiềumàthínghiệmnhắmtới.Cácnhànghiêncứukínđáođothờigiandichuyểngiữahaiđịađiểmcủacácsinhviênnày.NhưBarghđãdựđoántrước,nhữngngườitrẻtuổivừatìmranhữngtừcónghĩaliênquanđếnngườigiàđichậmhơnrõrệtsovớinhữngngườibìnhthường.

“HiệntượngFlorida”ởđâyliênquanđếnhaitrạngtháicủahiệuứngmồi.Đầutiên,mộttậphợpcáctừngữdẫndắttưtưởngliênhệvớingườicaotuổi,mặcdùtừgiànuakhônghềđượcnhắctới;thứhai,nhữngsuynghĩnàyđếnlượtnó,lạidẫndắtmộthànhvi,đichậmvốnlàtừcósựliênhệvớingườicaotuổi.Tấtcảnhữngđiềunàydiễnramộtcáchhoàntoànkhôngcókiểmsoát.Khiđượchỏihọcólườngtrướcđiềunàykhông,khôngsinhviênnàotrongsốnhữngghinhậnrằngcáctừngữmàhọthuthậplạicóchungmộtchủđềvàtấtcảbọnhọđềukhẳngđịnhmọithứhọlàmsauthínghiệmđầutiênkhônghềbịảnhhưởngbởinhữngtừngữmàhọđãgặptrướcđó.Họ

khônghềýthứcđượcnhữnggìliênquanđếnngườicaotuổi,ấyvậymàhànhvicủahọđãbịthayđổi.Hiệntượngdẫndắtmồiđángkinhngạcnày-mộtýtưởngchiphốithếnàođếnmộthànhvi-đượcbiếtđếnvớitêngọihiệuứngývận.Mặcdùchắcchắclàbạnkhôngýthứcđượcđiềunày,nhưngviệcđọcnhữngdòngnàycũngđangdẫndắtbạn.Nếubâygiờcóaiđóyêucầubạnđứnglênđilấymộtcốcnước,chắcchắnbạnsẽthựchiệnhànhđộngđóchậmrãihơnbìnhthường,trừkhibạnrấtghétnhữngngườigià,trongtrườnghợpnày,cácnhànghiêncứuchorằngcóthểbạnsẽthựchiệnhànhđộngnhanhhơnmộtchútsovớibìnhthường.

Liêntưởngývậncũngđúngtrongchiềungượclại.MộtnghiêncứudiễnraởmộtĐạihọctạiĐứclàhìnhảnhphảnchiếusovớithínghiệmngườicaotuổimàBarghvàcácsinhviênthựchiệnởĐạihọcNewYork.Ngườitayêucầucácsinhviênđilạitrongmộtcănphòngtrong5phút,vớitốcđộ30bước/phút,nghĩalàchậmhơnkhoảng1/3sovớitốcđộthôngthường.Sauthínghiệmngắnđó,nhữngngườithamgiathínghiệmnhậnracáctừngữliênquanđếnngườicaotuổinhưđãngtrí,già,côđơnnhanhhơnhẳnsovớibìnhthường.Cáchiệntượngmồinghịchvàđảo(reciprocalprimingeffects)cóxuhướngsinhramộtphảnứngrấtlogicvàmạchlạc:Nếubạnđượcmồiđểnghĩđếnngườigià,bạnsẽcóxuhướnghànhđộngnhưngườigiàvàhànhđộngnhưngườigiàsẽcủngcốthêmsuynghĩcủabạnvềngườigià.

Nhữngmốiliênkếtđảochiềunhưvậyrấtphổbiếntrongmạnglướiliêntưởng.Vídụ,vuivẻcóxuhướngkhiếnbạnmỉmcười,vàmỉmcườilạicóxuhướngkhiếnbạncảmthấyvuivẻ.Giờhãythửđứnglênvàlấymộtchiếcbútchì,đặtnóngangvớimiệng,dùnghaihàmrăngkẹpchiếcbútchìlại,đầucómiếngtẩynằmphíatayphải,đầuchìnằmphíataytrái.Giờthìgiữchặtchiếcbútsaochođầuchìnhắmthẳngvềphíađốidiện,môibạnsẽchulạiquanhchiếctẩyởphíacuối.Cóthểbạnsẽkhôngnhậnthứcđượcrằngmộttrongnhữnghànhđộngtrênkhiếnkhuônmặtbạnbiếnđổitừnhănnhósangtrạngtháingượclạilàmỉmcười.CácsinhviênĐạihọcđượcyêucầuđánhgiáxếphạngcholoạttranhbiếmhọaTheFarSidecủaGaryLarsontrongkhigiữchiếcbútchìởtrênmiệng.Nhữngngườiđang“mỉmcười”(màkhôngbiếtlàmìnhđangởtrạngtháiấy)chorằngloạttranhbiếmhọađóhàihướchơnsovớinhữngngườiđangởtrạngthái“nhănnhó”.Trongmộtthínghiệmkhác,nhữngngườicókhuônmặtnhănnhó(cộngthêmcảviệcnhíumày)chothấymộtphảnứngcótínhliênhệcảmxúcđốivớinhữngbứctranhgâycảmgiáckhóchịu,nhưlànhữngđứatrẻđóikhát,haynhữngngườicãinhau,hoặcnhữngnạnnhântrongcácvụtainạngiaothông.

Thậtđơngiản,nhữngđiệubộthôngthườngcóthểảnhhưởngmộtcáchvô

thứcđếnsuynghĩvàcảmxúccủachúngta.Trongmộtthínghiệm,ngườitayêucầunhữngngườithamgianghethôngđiệpbằngmộtđôitainghemới.Ngườitachobiếtmụcđíchcủathínghiệmnàylàthửchấtlượngcủathiếtbịâmthanhvànhữngngườithamgiađượcyêucầurahiệubằngcáchsửdụngđầumỗikhinghethấybấtcứâmthanhméonào.Mộtnửasốngườithamgiađượcyêucầugậtđầulênxuống,sốcònlạiđượcyêucầulắcqualắclại.Thôngđiệpmàhọnghethấylàmộtbảntintrênđàiphátthanh.Nhữngngườigậtđầu(mộtcửchỉđồngnghĩavớisựđồngtình)cóxuhướngchấpnhậnthôngđiệpmàhọnghethấy,nhưngnhữngngườilắcđầucóxuhướngbácbỏthôngtin.Mộtlầnnữa,dùkhôngchủđịnh,cómốiliênhệthườngxuyêngiữamộtđiệubộtừchốihoặcchấpnhậnvàhìnhthứcthểhiệnthôngthườngcủanó.Bạncóthểthấytạisaonhữnglờinhắcnhởthôngthườngnhư“cốgắngcưxửbìnhtĩnhvàhòanhãbấtkểbạncảmthấythếnào”làmộtlờikhuyênrấttốt:Dườngnhưbạnđượcđềnđápbởicảmgiácbìnhtĩnhvàhòanhãvậy.

Hiệuứngmồidẫndắt

Nhữngnghiêncứuvềhiệuứngmồiđãpháthiệnrằng,quanniệmchorằngconngườiluônýthứcvàđộclậpkhiđưaranhữngnhậnđịnhvàlựachọnđãkhôngcònphùhợp.Vídụ,hầuhếtchúngtađềunghĩbầucửlàmộthànhđộngđượccânnhắckỹlưỡngmàkhôngbịbấtcứđiềugìtácđộngđếnvàphiếubầucủachúngtakhôngthểnàobịảnhhưởngbởiđịađiểmdiễnracuộcbầucử,nhưngthựctếlạibịảnhhưởng.MộtnghiêncứuvềcácyếutốliênquanđếnbầucửởArizonanăm2000đãchứngminh:Tỷlệủnghộgâyquỹchocáctrườnghọcđãtăngmộtcáchđángkểkhiđịađiểmbỏphiếuđượcdiễnraởtrườnghọcsovớikhitổchứcbầucửởmộtđịađiểmgầnđó.Mộtthínghiệmkháccũngchothấytrưngbàynhữnghìnhảnhvềcáclớphọcvàtrườnghọccũnggiúptăngxuhướngủnghộcácsángkiếncủanhàtrườngcủanhữngngườithamgiahơn.Hiệuứnghìnhảnhđốivớiphụhuynhvànhữngthànhphầncửtrikháccũngkhônggiốngnhau.Từnhữngbằngchứngđầutiêncủanghiêncứuvềhiệuứngmồi,ngườitađãthừanhậnhọđichậmhơnkhiđượcgợinhắcvềnhữngngườigià.Giờthìchúngtađãbiếthiệuứngmồicóthểchạmđếnmọingócngáchtrongđờisốngcủachúngta.

Gợinhắcvềtiềnbạccũngsinhravàihiệuứngphứctạp.Nhữngngườithamgiathínghiệmcủachúngtôiđượcxemmộtdanhsáchgồmnămtừ,sauđóhọsẽđặtramộtcâucónghĩagồmbốntừtheochủđềtiềnbạc(“cao/một/lương/bàn/chitrả”sẽthành“một(mức)lương(được)chitrảcao”).Nhữnghiệuứngmồikhácthìtinhvihơnnhiều,baogồmsựhiệndiệncủanhữngđồvậtliênquanđếntiềnbạcđượcsắpđặtmộtcách“vôlý”trongkhungcảnh,vídụnhưmộtbàncờtỷphúđượcđặttrênbànhoặcmộtchiếc

máytínhvớimànhìnhchờlànhữngđồngđô-latrôibồngbềnhtrênmặtnước.

Nhữngngườibị“mồi”tiềnbạctrởnênđộclậphơnsovớikhikhôngđượcdẫndắtbởinhữngthứliênquan.Họkiênnhẫnhơngầngấpđôiđểcốgắngxửlýmộtvấnđềrấthócbúatrướckhinhờnhữngngườitổchứcthínghiệmgiúpđỡ,họquyếtliệtchứngminhsựđộclậptựchủcủamình.Nhữngngườibị“mồi”liênquanđếntiềnbạccũngtrởnêníchkỷhơn:Họkhôngsẵnlòngbỏthờigiangiúpđỡnhữngsinhviênkhác.Khimộtthínghiệmviênvụngvềđánhrơimộtđốngbútchìxuốngsàn,nhữngngườithamgiathínghiệmbịmồitiềnbạc(mộtcáchvôthức)sẽnhặthộsốbútchìíthơnsovớinhữngngườikhôngbịhiệuứngmồitiềnbạcảnhhưởng.Trongmộtthínghiệmkhác,nhữngngườithamgiathínghiệmđượcyêucầuthamgiamộtcuộctròchuyệnngắnđểlàmquenvớimộtngườikhácvàsauđó,ngườitayêucầuhọsắpxếphaichiếcghếtrongkhingườitổchứcthínghiệmbỏđiđểlấythôngtintừngườikia.Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcmồitiềnbạcthíchngồixahơnsovớinhữngngườikhôngbịmồitiềnbạc(118cmsovới80cm).Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcmồitiềnbạccũngchothấyhọcókhảnăngchịuđựngviệcphảingồimộtmìnhtốthơnnhiềusovớinhữngngườikhác.

Chủđềchungcủanhữngpháthiệnnàychínhlàýtưởngvềchủnghĩacánhântronghiệntượngđượcmồitiềnbạc:Sựmiễncưỡngkhiphảidínhdángđếnngườikhác,phụthuộcvàongườikháchoặcphảichấpnhậnyêucầutừnhữngngườikhác.NhàtâmlýhọcđãthựchiệnnghiêncứuxuấtsắcnàylàKathleenVohsđãkiềmchếsựtựchủcủamìnhkhibànđếnnhữngứngdụngcủanhữngpháthiệnnày,màdànhlạinhiệmvụnàychonhữngbạnđọccủamình.Cácthínghiệmcủabàrấtsâusắc,cácpháthiệncủabàgợiramộtýtưởngrằng,conngườisốngtrongmộtmôitrườngsốngđượcbaobọcbởimộtnềnvănhoágợinhắcđếntiềnbạcvànócótácđộngtớiquátrìnhhìnhthànhnhâncáchcủachínhchúngta,màcóthểảnhhưởngtớitháiđộvàhànhvicủachúngtamàchínhchúngtacũngkhôngnhậnra.Mộtvàinềnvănhoáthườngxuyênnhắcnhởconngườitavềsựtôntrọng,mộtsốlạigợinhắcđếnChúavàmộtvàixãhộidẫndắtsựthuầnphụcbằnghìnhảnhchoángngợpcủavịlãnhtụkínhyêu.Chẳngphảiviệctrưngbàynhannhảnkhắpnơicáchìnhảnhchândungcủavịlãnhđạoquốcgiaởcácxãhộiđộctàikhôngchỉhàmý“Lãnhtụđangnhìnbạn”màcònlàmsuygiảmnhữngýnghĩtựphátcũngnhưnhữnghànhđộngtựdođósao?

Rõrànglàcácthínghiệm“hiệuứngmồi”nhắcchoconngườitanhớrằngchínhcáichếtlànguyênnhânkhiếncácýtưởngđộctàitrởnênhấpdẫnhơn

vàđócóthểtrởthànhphươngcáchhữuhiệuđểlàmyênlòngnhữngkẻsợchết.NhữngthínghiệmkhácđãkhẳngđịnhbảnchấtcủahọcthuyếtFreudvềvaitròcủacácbiểutượngvàẩndụtrongcácmốiquanhệvôthức.Vídụ,hãyxemtừsauW__HvàS__P.Nếutrướckhiđiềnnhữngchữcáicònthiếuvàocáctừtrên,nhữngngườithamgiathínghiệmđượcyêucầuhãynghĩđếnmộthànhđộngmàhọcảmthấyhổthẹn,thìnhữngngườinàycóxuhướngđiềnvàochỗtrốngđểtạothànhcáctừnhưWASH(gộtrửa)hoặcSOAP(xàbông)vàítcókhảnăngtạoracáctừnhưWISH(ướcmuốn)hoặcSOUP(mónsúp).Hơnthếnữa,chỉnghĩđếnviệc“đâmlénsaulưng”đồngnghiệpđãcóthểkhiếnnhữngngườithamgiathínghiệmcókhuynhhướngđimuaxàbông,nướctẩyrửahoặcthuốctẩythayvìđimuapin,nướcquả,hoặckẹo.Cảmgiáctâmhồncủaaiđóbịnhuốmbẩnđãcóthể“khởiđộng”hammuốntắmrửacơthểsạchsẽ,mộtsựthôithúcđãđượcgánchotêngọi“hiệuứngPhunhânMacbeth.”

Đặcbiệthơnnữa,sựtắmrửacòncóthểcụthểđếntừngbộphậntrêncơthểkhimộtaiđócóliênquanđếnmộttộilỗinàođó.Nhữngngườithamgiatrongmộtthínghiệmđượcđặtvàotìnhhuốngphải“nóidối”mộtngườibằngtưởngtượng,hoặcquađiệnthoạihoặcquathưđiệntử.Kếtquảlàsaubàithửnghiệm,ngườitađođượcsựhammuốncủanhữngngườithamgiathínghiệmvớimộtvàiloạisảnphẩm,nhữngngườiđãnóidốitrênđiệnthoạicóvẻthíchkemđánhrănghơnlàxàphòng,cònnhữngngườiđãdốitrátrênthưđiệntửthìngượclại,thíchxàphònghơnkemđánhrăng.

Khitôimiêutảhiệuứngmồichokhángiả,phảnứngcủahọthườnglàhoàinghi.Điềuđókhôngcógìlàlạ:Hệthống2tinrằngnómớilàngườichịutráchnhiệmởđâyvànóbiếtlýdovìsaolạiđưaracácchọnlựaấy.Cóthểtrongđầubạncũngđangđặtracáccâuhỏitươngtự:Làmsaomànhữngthứtầmthườngtrongmộtkhungcảnhbìnhthườnglạicóthểgâyranhữnghiệuứnglớnđếnvậy?Liệucácthínghiệmcóchứngminhrằngchúngtahoàntoànvuivẻvớibấtcứthứgìlàm“mồi”trongmộtkhônggianchotrước,vàobấtcứthờiđiểmnào?Tấtnhiênlàkhôngrồi.Hiệuứngmồirấttinhvinhưngkhôngnhấtthiếtcótầmảnhhưởnglớn.Tronghàngtrămcửtri,chỉcóvàingườikhôngchắcchắnkhibỏphiếuliênquanđếncácvấnđềtrườnghọc,họcóthểthayđổiquyếtđịnhnếuđịađiểmbỏphiếudiễnragầntrườnghọcchứkhôngphảitrongnhàthờ-nhưngchỉvàiphầntrămnhưthếthôicũngcóthểthayđổicảkếtquảcủamộtcuộcchạyđuabầucử.

Tuyvậy,ýtưởngmàbạnnêntậptrungvào,đólàsựhoàinghikiakhôngphảilàmộtlựachọn.Cáckếtquảkhônghềđượcdựnglên,cũngnhưcácthốngkêkhônghềănmay.Bạnkhôngcólựachọnnàokhácngoàiviệcchấp

nhậnrằnghầuhếtcáckếtluậntrongcácnghiêncứulàchuẩnxác.Quantrọnghơn,bạnphảichấpnhậnrằngchúngcũngđúngvớicảbạnnữa.Nếubạnđãtừngcàimànhìnhchờlànhữngđồngđô-latrôinổitrênmặtnước,bạnsẽítcóxuhướngnhặtbútchìgiúpmộtkẻvụngvềxalạsốbútchìhơn.Bạnkhôngtinrằngnhữngkếtquảnàycũngứngvàobạnbởivìchúngkhôngliênquangìđếnnhữngkinhnghiệmtrongquákhứcủabạn.NhưngnhữngkinhnghiệmchủquantrongquákhứcủabạnlạihàmchứaphầnlớnnhữngcâuchuyệnmàHệthống2sẽtựđộnglấydữliệuđểphântíchxemchuyệngìđangdiễnra.HiệntượngmồinổilênởHệthống1vàbạnkhôngcócáchtựýxâmnhậpvàochúng.

Tôiđưarakếtluậncủaphầnnàyvớimộtthínghiệmhoànhảovề“hiệuứngmồi”,thínghiệmđượcdiễnratrongkhubếpăncủatrườngĐạihọcAnhquốc.Trướcđó,trongnhiềunăm,nhữngngườilàmviệctrongvănphòngnàytựphụcvụtràhoặccàphê,họcũngtrảmộtkhoảntiềntựnguyệnvào“hộptựnguyện”.Gầnđódánmộtdanhsáchgợiýcácmứcgiákhácnhau.Mộtngàynọ,mộttấmápphíchđượcdánngaytrênbảnggiá,màkhônghềcóbấtcứmộtlờigiảithíchhaycảnhbáonào.Trongvòng10tuầnliêntiếp,cứmộttuầnlạicómộthìnhảnhmớiđượcthaythế,mộtbứctranhhìnhhoahoặcmộtbứctranhhìnhđôimắtnhìntrựcdiệnngườinhìn.Khôngaibìnhluậngìvềsựtrangtrímớinàynhưngsốtiềnthuđượctronghộptựnguyệnthìthayđổimộtcáchđángkể.Hình4dướiđâylàbiểuđồminhhọachosốtuầntreopostervàsốtiềnthuđượctừnhữngngườisửdụngdịchvụtràvàcàphêởđây(liênquanđếncảsốlượngtiêuthụcủahọnữa).Nhìnthậtkỹ,bạnsẽthấyrấtthúvị.

Vàotuầnđầutiêncủathínghiệm(màbạncóthểnhìnthấydòngcuốicùngcủabiểuđồ),mộtđôimắtmởtrừngtrừngnhìnvàongườiuốngcàphêhaytrà,khiếnmứcđónggópvàokhoảng70xumỗilít.Ởtuần2,tấmápphíchhiệnhìnhhoavàmứcđónggópgiảmđi15xu.Xuhướngđótiếptụclặplại.Trungbình,ngườisửdụngnhàbếptậpthểđónggópnhiềugấp3vàonhữngtuầncótấmápphích“mắtnhìn”sovớinhữngtuầncótấmápphích“hoa”.Rõràngmộtbiểutượngcóthểnhắcnhởvềsựtheodõi,kíchthíchngườidùngcảithiệnhànhvi.Đúngnhưnhữnggìchúngtôikỳvọngởđiểmnày,cáchiệuứngdiễnramàkhônghềcóbấtcứsựcảnhbáonào.Giờthìbạntinrằngmìnhcũngcóthểrơivàonhữngtìnhhuốngtươngtựvàhànhđộngtươngtựrồichứ?

Vàinămtrước,nhàtâmlýhọccótênlàTimothyWilsonđãviếtmộtcuốnsáchcómộttiêuđềgợimởStrangerstoOurselves(Tạmdịch:Ngườilạtrongta).Giờthìbạnđãđượcgiớithiệuvớingườilạtrongbảnthânrồiđấy,đólàngườicóthểkiểmsoátkhánhiềuhànhđộngcủabạn,mặcdùhiếmkhibạnđểýtớiđiềuđó.Hệthống1cungcấpnhữngấntượngđểlàmchấtliệuchoniềmtincủabạn,nócũngchínhlànguồncơnthúcđẩysựlựachọncũngnhưhànhđộngcủabạn.Nóngầm“phiêngiải”nhữnggìdiễnravớibạn,xungquanhbạn,liênhệhiệntạivớiquákhứvàvớikỳvọngtrongtươnglaigần.Nóbaogồmnhữngthếgiớikiểumẫucóthểbiếnthànhnhữngsựkiệnbìnhthườnghoặcđángkinhngạc.Nólànguồncơncủanhữngnhậnđịnhnhanhvàtrựcgiáccủabạn.Vàhầuhếtchúngdiễnranằmngoàiýthứccủabạnvềsựtồntạicủachúng.Nhưchúngtasẽthấytrongcácchươngtiếptheo,Hệthống1lànguồngốccủarấtnhiềulỗisaimangtínhhệthốngtrongtrựcgiáccủabạn.

HIỆUỨNGMỒILÊNTIẾNG

“Tấtcảnhữngngườimặcđồngphụckhôngthểtạorasựsángtạo.”

“Thếgiớinàyítýnghĩahơnsovớibạnnghĩ.Sựkếtnốihầuhếtxuấtpháttừcáchvậnhànhđầuóccủabạn.”

“Họđượcdẫndắtđểtìmradòngchảyvàđóchínhxáclànhữnggìhọtìmthấy.”

“Hệthống1củaanhtadựnglênmộtcâuchuyệnvàHệthống2tintưởngvàođiềuđó.Đólàđiềudiễnravớitấtcảchúngta.”

“Tôitựnhủhãymỉmcườilênvàthựctếlàtôicảmthấydễchịuhơnrấtnhiều.”

Chương5.Nhậnthứccảmtính

Bấtcứkhinàobạnđangýthứcvàthậmchílàkhibạnđangtỉnhtáo,córất

nhiềuphéptínhphứctạpvẫnđangdiễnratrongbộnão,chúngduytrìvàcậpnhậttìnhtrạnghiệnthờichocáccâuhỏinhưlà:Cógìmớivừaxảyra?Cómốiđedoạnàokhông?Mọithứvẫnổncảchứ?Liệutôicóphảihướngsựchúýcủamìnhsangmộtmụctiêukhác?Tôicócầnnỗlựchơnnữachonhiệmvụnàykhông?Bạncóthểhìnhdungramộtchiếccabin,bêntrongchứarấtnhiềuđồnghồđođạc,biểuthịnhữnggiátrịhiệntạicủamộtsốnỗlựcchủyếuvàliêntụcbiếnthiên.NhữngchỉsốnàydoHệthống1tựđộngđovàmộttrongnhữngtínhnăngđểxácđịnhxemcócầnbổsungthêmsựnỗlựchaykhôngthuộcvềHệthống2.

Mộttrongnhữngmặtsốđồnghồkiasẽđomứcđộnhậnthứccảmtính(cognitiveease)vàkimđồnghồchạygiữahaiđầucực“cảmtính”và“lýtính”.Cảmtínhlàdấuhiệuchothấymọithứđangdiễnrabìnhthường,khônghiểmhọa,khôngcóvấnđềgìcăngthẳngkhiếnHệthống2phảihànhđộngcả.Ngượclạilàcực“nhậnthứclýtính”.Nhậnthứclýtínhbịảnhhưởngbởihaiyếutố,baogồmtìnhtrạnghiệnthờicủasựnỗlựcvàsựtồntạicủanhữngyêucầukhôngđượcthỏamãn.Điềungạcnhiênlàchỉmộtmặtsốcủanhậnthứccảmtínhthôicũngđượcnốivớimộtmạnglướirộnglớncủacácchỉsốđầuvàovàđầura.Hình5sẽchứngminhđiềuđó.

Hìnhminhhọanàychỉrarằngmộtcâuvănnếuđượcviếthoặcinbằngmộtphôngchữrõràng,hayđãđượcsửdụngnhiềulần,hoặclàmộtphôngchữcơbản,thìsẽdễdàngđượcxếpvàotrạngtháinhậnthứccảmtính.Khibạnnghemộtdiễngiảtrìnhbàytrongtâmtrạngvuivẻ,hoặcthậmchílàkhibạnđangngậmmộtchiếcbútchìngangmiệngkhiếnbạntrôngnhưđang“mỉmcười”,cũngcóthểđượcxếpvàotrạngtháinhậnthứccảmtính.Ngượclại,bạnsẽcảmthấynhậnthứclýtínhkhibạnđọcmộtđoạnhướngdẫntrênmộtphôngchữkhónhìn,màunhợtnhạthoặccáctừđượcviếtbằngthứngônngữphứctạp,khiấybạnsẽcảmthấykhóchịu,thậmchíbạnsẽhơicaumày.

Cácnguyênnhânkhácnhaugiữa“cảmtính”và“lýtính”cóthểcónhữnghiệuứnghoánđổi.Khibạnđangởtrạngtháinhậnthứccảmtính,bạncóthểđangtrongtâmtrạngtốtvànhưbạnđãbiết,bạnsẽtinvàonhữnggìmìnhnghethấy,giaophóchúngchocáctrựcgiác,bạnsẽcảmthấytìnhhuốnghiệntạithậtlàthânthuộc,thoảimái.Bạncũngcóthểrấtdễdàngtùytiệnvànôngnổitrongsuynghĩ.Khibạncảmthấynhậnthức“lýtính”,bạncóxuhướngthậntrọngvàdòxét,bạnsẽcốgắngnhiềuhơnchonhữnggìmìnhđanglàmvàcảmthấykhôngthoảimái,mắcítlỗisaihơnnhưngkhảnăngtrựcgiáccủabạncũngkémđivàgiảmthiểukhảnăngsángtạohơnmứcbìnhthường.

ẢOGIÁCVỀTRÍNHỚ

Từảogiáckhiếnbạnchỉnghĩđếnnhữngảoảnhnhìnthấybằngmắtthường,bởitấtcảchúngtađãquáquenthuộcvớinhữngbứctranhnhòenhoẹt.Nhưngảogiáckhôngchỉlàphạmtrùduynhấtcủaảotưởng;cũngnhưtưduy,trínhớcũngrấtdễbịrơivàotìnhtrạngảogiác.

DavidStenbill,MonicaBigoutski,ShanaTiranalànhữngcáitênmàtôivừamớibịara.Nếuvôtìnhbạnnghethấymộttrongnhữngcáitênnàytrongvàiphútnữa,khảnăngcaolàbạnsẽrấtnhớnơiđãgặpgỡhọ.Trongmộtlúcbạnbiếtrằngđókhôngphảitêncủanhữngngườinổitiếng.Nhưnggiảsửnhưvàingàysau,bạnphảixemmộtdanhsáchdàinhữngcáitên,baogồmmộtvàingôisaovàmộtvàicáitên“mới”màbạnchưatừngnghethấy,nhiệmvụcủabạnlàphảikiểmtraxemtênnàotrongdanhsáchlàtêncủamộtngườinổitiếng.KhảnănggầnnhưchắcchắnbạnsẽnhậnđịnhDavidStenbilllàmộtngườinổitiếng,mặcdùbạnsẽkhôngbiết(tấtnhiênrồi)mìnhđãgặpcáitênnàyởđâu,trongphimảnh,thểthaohaychínhtrị.Nhà

tâmlýhọcLarryJacobylàngườiđầutiênchứngminhảogiáctrínhớnàytrongphòngthínghiệm,tiêuđềcủabàibáolà“Trởthànhngườinổitiếngchỉsaumộtđêm.”Làmsaolạithếđược?Đầutiên,bạnhãytựhỏibảnthânlàmsaomàbạncóthểquenaiđónổitiếngđược.Trongnhiềutrườnghợp,vớimộtsốngườinổitiếngthựcsự(hoặcnhữngngườicódanhtiếngtronglĩnhvựcmàbạntheodõi),bạnnắmđượccảmộttậptưliệuvớirấtnhiềuthôngtinvềngườiđó,vídụnhưAlbertEinstein,Bono,HillaryClinton.NhưngbạnchẳngcóchútthôngtinnàovềDavidStenbillnếubạnmớichỉnghenhắcđếntênanhtavàingàytrướcđấy.Tấtcảnhữnggìbạncóchỉlàmộtcảmgiácthânquen,bạnđãnhìnthấycáitênấyởđâuđórồi.

NhàtâmlýhọcJacobyđãmàođầuvấnđềmộtcáchnhẹnhàngnhư:“Cảmgiácthânquenđơngiảnnhưnglạirấtquyềnnăng,dườngnhưnódẫndắtsuynghĩtrởlạivớinhữngkinhnghiệmcủaconngườitrongquákhứ.Tính“quákhứ”chínhlàmộtảogiác.NhưJacobyvàrấtnhiềungườisaunàyđãchứngminh,sựthậtlàcáitênDavidStenbilltrôngcóvẻthânthuộchơnlàvìkhibạnnhìnthấycáitênấy,thìbạnđãnhìnnómộtcáchrõrànghơn.Từnàomàbạnđãtừngnhìnthấytrongquákhứsẽtrởnêndễnhậnbiếthơnkhibạngặplạichúng,bạncóthểxácđịnhchúngnhanhhơnsovớicáctừkhác,nhấtlàkhichúngchỉxuấthiệnthoángquadướidạnghìnhảnhhayâmthanh,bạnsẽnhậnrachúngnhanhhơnsovớinhữngtừkhác.Nóingắngọnlàkinhnghiệmcủabạngiúpbạnnhậnthứcdễdàngvànhanhhơnkhibắtgặpmộttừmàbạnđãnhìnthấytrướcđóvàđóchínhlàyếutốkhiếnbạncócảmgiácthânquen.

Hình5đưarađểkiểmnghiệmnhậnđịnhnày.Bạnhãychọnmộttừmới,viếtsaochonóthậtdễnhìnvàbạnsẽthấynóẩnchứatrongmìnhmộtquákhứ.Thựcvậy,mộtcáchvôthức,bạncũngsẽdễdàngnhậnratừmớiđó,nhanhhơnvàimiligiâysovớicáctừkhácdùbạnchỉmớinhìnthấytừđóngaytrướckhidiễnrathửnghiệm,tốcđộsẽcàngnhanhhơnnếutừđóđượchiểnthịtươngphản,nổibậtsovớicáctừkháctrongdanhsách.Mộtvàitừcốtìnhbịlàmmờ,mộtvàitừkhácthìbịmờíthơnvànhiệmvụcủabạnlàxácđịnhxembạnthấytừnàorõrànghơn.Mộttừbạnvừanhìnthấychắcchắnsẽxuấthiệnrõrànghơnsovớinhữngtừkhôngquenthuộckhác.Nhưchỉdẫntronghìnhminhhọa5,córấtnhiềucáchkhácnhauđểtạoramộtnhậnthứccảmtínhvànhậnlýtínhvàcáccáchnàycóthểđổivaichonhau;cóthểbạnkhôngbiếtchínhxáccáigìkhiếnbạncónhậnthứccảmtínhhaynhậnthứclýtính.Đâychínhlàlúcảotưởngvềsựthânthuộcxuấthiện.

ẢOTƯỞNGVỀSỰTHẬT

Mệnhđề“NewYorklàmộtthànhphốlớncủaHoaKỳ”hay“MặttrăngquayxungquanhTráiđất”hoặc“Mộtcongàcóbốnchân.”Rấtnhanhchóng,bạnthuthậpđượckhakháthôngtinliênquanđếntấtcảcácmệnhđềtrên,ítnhấtlàtheonghĩanàyhoặcnghĩakhác.Bạnnhanhchóngnhậnrahaimệnhđềđầulàđúng,cònmệnhđềcuốilàsai.Tuyvậy,phảilưuýrằngbạnsẽnhậnranhậnđịnh“Mộtcongàcóbachân”làsainhanhhơnsovớicâu“Mộtcongàcóbốnchân”.Đánhgiánhậnđịnhthứhaiđúnghaysaibịchậmsovớinhậnđịnhmộtlàdobộmáyliêntưởngcủabạnđãkếtnốivớihiệnthực,làcórấtnhiềuloàivậtcóbốnchân,hoặcbởivìởnhiềusiêuthị,ngườitathườngbánmộtgóichângàgồmbốnchiếc.Hệthống2đãthamgiavàoquátrìnhsànglọcthôngtin,cóthểđặtlạivấnđềxemthôngtinvềthànhphốNewYorkcóquádễkiểmchứngkhông,hayphảikiểmtralạinghĩacủatừquayquanh.

Hãynhớlạilầngầnnhấtkhibạnthilấybằngláixe.Cóphảibạncầnmộtloạigiấyphépláixeđặcbiệtdànhriêngcholoạixetrênbatấn?Cóthểbạnđãhọchànhrấtnghiêmtúcvàcókhảnăngnhớchitiếtđápánnằmởmặttráihaymặtphải,cũngnhưlogicphíasauđápánđó.Chắcchắnđókhôngphảilàcáchtôithiđỗkỳthilấybằngláixe,khitôichuyểnđếnmộtbangmới.Cáchthựchànhcủatôilàđọccuốncẩmnangvềcácquytắcláixemộtlầnvàkỳvọngnhữngđiềutôibiếtsẽxuấthiệnởbàithi.Tôiđãbiếtmộtvàicâutrảlờinhờkinhnghiệmláixelâunăm.Nhưngsẽcónhữngcâuhỏilàmkhótôi,khiếntôichẳngnghĩranổimộtđápánkhảdĩnào,thếlàtôiđànhphómặcchonhậnthứccảmtínhcủamìnhđểđưarađápán.Nếuđápáncóvẻquenquen,tôisẽmặcđịnhlànóđúng.Nếutrôngnócóvẻlạlẫm(hoặcquácựcđoan),khảnăngcaolàtôisẽloạinó.ẤntượngvềsựthânthuộcdoHệthống1sảnsinh,cònHệthống2phụthuộcvàocảmgiácđúnghaysaitrongnhậnđịnh.

Từhình5,cóthểrútramộtbàihọc,đólàchắcchắnxuấthiệnnhữngảoảnhcóthểdựđoánđượcnếumộtnhậnđịnhđượcđưaradựatrênấntượngcủanhậnthứccảmtínhhoặcnhậnthứclýtính.Nếucómộtyếutốnàođókhiếnchobộmáyliêntưởngnàyhoạtđộngtrơntruhơnthìđóchínhlàdonhữngsailệchquyếtđịnh.Cáchchắcchắnnhấtkhiếnngườitatinvàomộtsuynghĩsailầmchínhlàsựlặplạimộtcáchthườngxuyên,bởivìranhgiớigiữasựgầngũivàsựthậtrấtmongmanh.Cáctổchứccầmquyềnvàcácnhàtiếpthịluônhiểuđượcnguyêntắcnàyđểápdụngvàocôngviệccủamình.Nhưngchínhcácnhàtâmlýhọcmớilàngườipháthiệnrarằngbạnkhôngcầnphảinhắclạitoànbộtuyênbốvềmộtvấnđềhaymộtýtưởngmớikhiếnchúngcóvẻtrởnênđúngđắn.Nhữngngườinhắcđinhắclạicâu“Thânnhiệtcủamộtcongà”cókhảnăngđồngývớinhậnđịnh“Thânnhiệtcủamộtcongàlà144độ”(hoặcbấtcứconsốtrừutượngnào).Sựgầngũicủamộtcụmtừ

trongmộtnhậnđịnhcũngđủkhiếntoànbộnhậnđịnhđócócảmgiácthânquenvàvìthế,nótrởnênđúngđắn.Nếubạnkhôngthểnhớđượcnguồngốccủamộtnhậnđịnhvàcũngkhôngthấymốiliênhệgiữanhậnđịnhđóvớibấtcứthứgìmàbạnbiết,thìbạnchẳngcóphươngánnàokhácngoàiviệctuântheocảmgiáccủanhậnthứccảmtính.

THÔNGĐIỆPTHUYẾTPHỤC

Giảsửbạnphảiviếtmộtthôngđiệpvớimongmuốnlàmngườinhậnđượcthôngđiệpđótintưởngmình.Tấtnhiên,thôngđiệpcủabạnphảiđúng,nhưngnhưthếvẫnchưađủsứcthuyếtphụckhiếnngườikháctinnólàđúng.Sẽlàhoàntoàn“hợppháp”nếubạnquyếtđịnhdùngnhậnthứccảmtínhđểtranhthủlòngtincủangườikhácvàcácnghiêncứuliênquanđếnảotưởngvềsựthậtcungcấpchobạnnhữnggợiýcụthểgiúpbạncóthểhoànthànhmụctiêunày.

Nguyêntắcchungđơngiảnlàhãylàmbấtcứđiềugìnhằmhạnchếtrạngtháinhậnthứcbịcăngthẳng,vìvậytrướctiên,bạncànglàmchothôngđiệprõràngbaonhiêucàngtốtbấynhiêu.

Hãysosánhhaicâuvăndướiđây:

AldolfHitlersinhnăm1892.

AldolfHitlersinhnăm1887.

Cảhaicâuđềusai(Hitlersinhnăm1889)nhưngcácthínghiệmchothấycâuđầutiêncóxuhướngđượcmọingườitinlàđúnghơn.Thêmmộtlờikhuyênnữalà:Nếuthôngđiệpcủabạnđượcintrêngiấy,hãysửdụngloạigiấycaocấpđểlàmtăngtínhtươngphảngiữanộidungvànềngiấy.Nếuinmàu,hãysửdụngmàumựcxanhdatrờisánghoặcmàuđỏthìhiệuquảhơnsovớikhibạninthôngđiệpbằngmộtthứmàumờnhạtgiữaxanh,vànghaymàuxanhnhạt.

Nếumuốnngườinhậncảmthấythôngđiệpcủabạnđángtincậyvàthôngminh,đừngdùngthứngônngữphứctạp,thayvàođóhãydiễnđạtbằngngônngữđơngiảnmàvẫnbiểuđạtđượcýcầnnói.MộtđồngnghiệpcủatôiởĐạihọcPrincetontênlàDannyOppenheimerđãthẳngthừngbácbỏtinđồnhoangđườngtronggiớisinhviênvềmộtkhotừvựnggâyấntượngnhấtđốivớicácgiáosư.Trongmộtbàibáocótên“Hậuquảcủaviệcsửdụngthổngữcầukỳkhôngcầnthiết:Cácvấnđềtừviệcsửdụngcáctừdàivôích”,ôngđãchứngminhrằngviệcdiễnđạtcácýtưởngthânthuộcbằngthứngôn

ngữcầukỳlàbiểuhiệnsựkémthôngminhvàthôngtinđókhôngđángtincậy.

Thêmnữa,đểthôngđiệpcủabạnđơngiản,hãycốgắnglàmchonótrởnêndễnhớ.Nếucóthể,hãyđưacácýtưởngcủabạndướidạngcácvầnthơnếucóthể;chúngsẽdễdàngchiếmđượclòngtincủangườiđọchơn.Nhữngngườithamgiathínghiệmdướiđâyđượcđọckhoảngmộttánhữngcâuthànhngữkhônglấygìlàmquenthuộc,vídụnhư:

Sựđaukhổliênkếtkẻthù.

Chấnđộngnhỏkéođổcâysồilớn.

Thừanhậnsailầmđãcoinhưsửasaiđượcmộtnửa.

Mộtsốsinhviênkhácđượcđọcmộtsốcâuthànhngữcónộidungtươngtựnhưngkhôngđượcviếtdướidạngvầnđiệu:

Kẻthùcủakẻthùlàbạn.

Nướcchảyđámòn.

Thúnhậnkhuyếtđiểmlàbiếtsửamình.

Cáccâuthànhngữcóvầnđiệuđượcnhậnxétlàđúngđắnhơnsovớinhữngcâuthànhngữcònlại.

Cuốicùng,nếubạnđưamộtcâutríchdẫn,hãychọntríchdẫncủangườicócáitêndễphátâm.NhữngngườithamgiamộtthínghiệmđượcyêucầuđánhgiátriểnvọngpháttriểncủamộtcôngtycủaThổNhĩKỳdựatrêncácbảnbáocáocơbảntừhaicôngtymôigiớicổphiếukhácnhau.Vớimỗiloạicổphiếu,mộtcôngtymôigiớilạiđưaramộtbảnđánhgiákhácnhau,bảnđánhgiácủamộtcôngtycótênrấtdễphátâm(vídụArtan),bảnbáocáocònlạilàcủacôngtycótênrấtkhóphátâm(vídụTaahhut).Nhữngkếtluậntrongbảnbáocáonàyđôikhimâuthuẫnvớinhau.Nhữngngườiquansátsẽphảiđánhgiáxembảnbáocáonàotốthơn,dựatrênthôngtinchungcủahaibảnbáocáo,tuynhiênmọichuyệnkhôngdiễnranhưthế.CácnhàphântíchchorằngbảnbáocáođếntừcôngtyArtancósứcnặnghơnsovớibảnbáocáocủacôngtyTaahhut.PhảiluônnhớrằngHệthống2rấtlườibiếngvàkhônghềtựnguyệnđốivớicácnỗlựcphảitínhtoán.Nếuđược,lúcnàongườiđọccũngcốtránhxakhỏitấtcảnhữnggìkhiếnhọphảicốgắng,kểcảlàcốgắngđọcmộtcáitênphứctạp.

Tấtcảđềulànhữnglờikhuyênhữuíchnhưngchúngtacũngkhôngcầnphảiquárốitrívớinó.Chấtlượnggiấycaocấp,màusắctươisáng,câuvăncóvầnđiệuhaykhôngcũngchẳnggiúpđượcgìnhiềunếuthôngđiệpcủabạnkhôngmangýnghĩa,hoặcnóđốilậphoàntoànvớinhữnggìmàkhángiảcủabạnbiếtchắclàđúngđắn.Cácnhàtâmlýhọckhithựchiệnnhữngthínghiệmnàytinrằngconngườikhôngphảilàgiốngngungốchoặckhờkhạonhất.Nhữnggìhọtin,đólàtấtcảchúngta,sốngtrênđờinày,đềuđượcdẫndắtbởinhữngấntượngmàHệthống1cungcấpvàchúngtathườngkhônghiểuvìđâutalạicónhữngấntượngấy.Làmsaobạnbiếtđượcmộtcâutuyênbốlàđúngđắn?Nếunóđượcliênkếtchặtchẽbằnglogichoặckếthợpbềnchặtvớinhữngniềmtinvànhữngtrảinghiệmmàbạnđãkiểmchứng,hoặcnóxuấtpháttừnhữngnguồntinmàbạntintưởnghoặcyêuthích,bạnsẽlậptứccóýthứcvềnhậnthứccảmtính.Rắcrốiởđâylàcónhữngyếutốkhácnữacũngtạoraýthứcnhậnthứccảmtính,baogồmchấtlượngcủaphôngchữ,nhịpđiệucủacâuvănvàthậtkhókhănđểkhiếnbạncóthểnhậnranguồngốccảmxúccủamình.Đâychínhlàthôngđiệpmàhình5:Ýthứcvềnhậnthứccảmtínhhaynhậnthứclýtínhxuấtpháttừrấtnhiềunguyênnhânvàrấtkhóđểtáchbạchchúngra.Rấtkhó,nhưngkhôngcónghĩalàkhôngthể.Conngườicóthểvượtquamộtsốyếutốbềmặtsảnsinhranhữngảogiácvềsựthậtkhihọcóđộnglựcmạnhmẽđểlàmđiềuđó.Tronghầuhếtcáctrườnghợp,hệthốnglườibiếngsố2sẽchấpthuậnnhữnggợiýcủaHệthống1vàvậnhànhtrênhệthốngấy.

LÝTRÍVÀNỖLỰC

Sựtươngxứngcủarấtnhiềuliênkếtliêntưởnglàmộtchủđềđượcquantâmđặcbiệttrongcáccuộctranhluậnvềsựliênkếtchặtchẽ.Nhưchúngtađãbiếtởphầntrước,nhữngaibịlàmcho“mỉmcười”hoặc“nhănnhó”bằngcáchngậmmộtchiếcbútchìtrênmiệnghoặcdùngnhữngnếpnhăngiữahailôngmàyđểgiữmộtsợichỉsẽcóxuhướngtrảinghiệmchínhnhữngcảmxúcnàynhưthểhọđangmỉmcườihoặcđangnhănnhóvậy.Mặtkhác,haimặtcủasựtựcủngcốcũngđượctìmthấytrongcácnghiêncứuvềnhậnthứccảmtính.Mộtmặt,khibộmáynỗlựccủaHệthống2thamgiavàoquátrìnhnhậnthức,thìngườitanhậnthấysựxuấthiệncủanhậnthứclýtính.Mặtkhác,khiquátrìnhnhậnthứccủaconngườiởchếđộcăngthẳng,bấtchấpnguồngốccủasựcăngthẳngấytừđâu,thìnócóxuhướngkhởiđộngHệthống2,biếnđổicáchtiếpcậncủacáthểvớicácvấnđềtừchếđộbảnnăngthôngthườngsangchếđộchútâmvàphântíchcẩnthậnhơn.

Câuchuyện“gậyvàbóng”đượcnhắcđếnởphầntrướcchínhlàsựkiểmchứngchothấyconngườicóxuhướngtrảlờicáccâuhỏivớiđápánlà

nhữngýtưởngđầutiênxuấthiệntrongđầumàkhôngcầnkiểmchứng.Thínghiệm“Phảnchiếunhậnthức”củaShaneFrederickđãđưaracâuchuyệnvề“bóngvàgậy”vàhaivấnđềkhác,tấtcảđềuchothấychúngtạoranhữngcâutrảlờibảnnăngtứcthìnhưnglạiđềukhôngphảilàcâutrảlờichuẩnxác.Haicâuhỏicònlạitrongthínghiệm“Phảnchiếunhậnthức”củaShanenhưsau:

Nếu5chiếcmáy,trong5phút,sảnxuấtđược5đồvật,vậythìphảimấtbaolâuđể100chiếcmáytạora100đồvật?

100phúthay5phút?

Cómộtcáihồphủđầyhoahuệtây.Mỗingày,thảmhoahuệtâyấyphủđượcdiệntíchgấpđôi.Nếumất48ngàyđểthảmhoahuệtâyấyphủkíncảmặthồ,thìphảimấtbaonhiêuthờigianthìthảmhuệtâyphủđượcmộtnửamặthồ?

24ngàyhay47ngày?

Đápánchohaibàitoánnàynằmởphầnghichúcuốitrangnày1.Thínghiệmviêntuyển40sinhviênĐạihọcPrincetonthamgiathínghiệmnày.Mộtnửatrongsốhọđượcnhìnthấybàitoánđượcviếtbằngcỡchữnhỏ,trêngiấyinmờnhạt.Bàitoánkhôngkhónhưngcỡchữnhỏđãkíchhoạtnhậnthứclýtínhcủanhữngsinhviênnày.Kếtquảrấtrõràng:90%sinhviênlàmthínghiệmvớicỡchữbìnhthườngtrảlờisaiítnhấtmộtbàitoán,nhưngtỷlệấygiảmxuốngcòn35%đốivớinhữngsinhviênlàmthínghiệmvớicỡchữnhỏ,khóđọc.Bạnkhôngnhầmđâu:Kếtquảtốthơnkhicỡchữbéhơn.Nhậnthứclýtính,bấtkểnguồngốctừđâu,đềukíchhoạtHệthống2,hệthốngcóxuhướngkhôngbị“mắclừa”cácđápánmangtínhbảnnăngđượcHệthống1gợiý.

SỰTHÍCHTHÚCỦANHẬNTHỨCCẢMTÍNH

Mộtbàibáocótựađề“Đầuócthưgiãn,nụcườitrênmôi”môtảmộtthínghiệmtrongđónhữngngườithamgiađượcxemnhanhmộtbứctranhvềcácđồvật.Mộtvàibứctranhrấtdễnhậnbiếtđượctrìnhchiếubằngcáchchongườixemthấyđượchìnhdángcủađồvậttrướckhihìnhảnhhoànchỉnhhiệnra,nhanhđếnnỗingườixemkhônghềnhậnthứcđượcđườngnétcủađồvật.Phảnứngcảmxúccủangườixemđượcđobằngxunglựcđiệntrênbềmặtcơbắp,ghinhậnnhữngthayđổibiểucảmcựcítvàcựcnhanh,hầunhưnhữngngườiquansátkhôngthểnàonhậnrađược.Đúngnhưdự

đoán,mọingườithểhiệnmộtnụcườinhẹvàđôilôngmàythưgiãnkhinhìnvàobứctranhdễnhìn.DườngnhưHệthống1đảmnhậnnhữngnhậnthứccảmtínhđượcliênkếtchặtchẽvớinhữngxúccảmtíchcực.

Đúngnhưdựđoán,nhữngtừdễphátâmcũngtạoratháiđộtíchcựchơn.Cáccôngtycótêngọidễđọclàmăntốthơncáccôngtykháctrongtuầnđầutiênsaukhicổphiếulênsàn,mặcdùhiệuứngnàysẽbiếnmấttheothờigian.Cổphiếuvớinhữngmãgiaodịchdễphátâm(nhưKARhoặcLUNMOO)hoạtđộngtốthơnnhữngcổphiếucómãgiaodịchkhiếnngườitaphảixoắnvặnlưỡikhiphátâmnhưPXGhoặcRDOvàchúngdườngnhưchiếmđượcmộtchútưuthếkhimớixuấthiện.MộtnghiêncứuđượcthựchiệnởThụySĩchothấycácnhàđầutưtintưởngnhữngmãcổphiếucótêngọidễđọcnhưEmmi,SwissfirstvàCometsẽthulợinhuậncaohơnsovớinhữngthươnghiệucótênkhónhớnhưGeberithayYpsomed.

NhưchúngtađãthấytrongHình5,sựlặplạicũngtạoranhậnthứccảmtínhvàcảmgiácdễchịucũngnhưsựthânthuộc.NhàTâmlýhọcnổitiếngRobertZajoncđặcbiệtdànhrấtnhiềuthờigiantrongsựnghiệpcủamìnhđểnghiêncứumốiliênhệgiữasựlặplạicủacáckhíchlệtiềmẩnvớitìnhcảmnhẹnhàngmàconngườithườngdànhchonó.Zajoncgọiđólà“hiệuứngtiếpxúcđơnthuần”.ThínghiệmđượcthựchiệntạicáctờbáosinhviêncủaĐạihọcMichiganđểchứngminhchođiềunàylàmộttrongnhữngthínghiệmưathíchcủatôi.Trongkhoảngthờigianvàituần,mộthộpthoạitrôngnhưôquảngcáoxuấthiệntrêntrangnhấtcủabáo,trongđóchứamộttrongnhữngtừThổNhĩKỳ(hoặcmangâmsắcThổNhĩKỳ)nhưkadirga,saricik,biwonjni,nansomavàiktitaf.Tầnsuấtxuấthiệncủanhữngtừnàyđượclặpđilặplại:Chỉcómỗimộttừđượcxuấthiệnmộtlần,nhữngtừcònlạiđượcxuấthiện2,5,10hoặc25lầnkhácnhau.(Cáctừxuấthiệnthườngxuyênnhấttrongmộttrongsốnhữngtờbáonàysẽítxuấthiệntrênnhữngtờbáokhác).Khônghềcóbấtcứlờigiảithíchnàovànhữngthắcmắccủabạnđọcchỉđượcgiảithíchchungchunglà“cómộtnhânvậtgiấutêntrảtiềnquảngcáochoviệcnày.”

Khihàngloạtquảngcáokỳlạnàykếtthúc,nhữngđiềutraviênđãgửibảngcâuhỏiđếnchocộngđộngsinhviên,hỏicácsinhviênnàyxemấntượngcủahọvềcáctừđãtừngxuấthiện“manghàmý“tốt”hayhàmý“xấu”.Kếtquảthậtđángkinhngạc:Cáctừxuấthiệnthườngxuyênnhấtđượcxếphạngcaohơnsovớinhữngtừchỉxuấthiệnmộtlầnhoặchailần.Kếtquảnàyđượckhẳngđịnhquarấtnhiềuthínghiệm,trongđócáckýtựđượcthayđổibằngtừtượnghìnhTrungQuốc,cáckhuônmặtvàcảnhữngđagiáccóhìnhthùbấtkỳ.

“Hiệuứngtiếpxúcđơnthuần”khôngphụthuộcvàokinhnghiệmýthứchaytínhthânquen.Trênthựctế,hiệuứngnàykhônghềphụthuộcvàoýthức:Nóchỉxuấthiệnkhicáckýtựđượclặpđilặplạihoặckhicácbứctranhđượctrìnhchiếuquánhanh,khiếnchonhữngngườithamgiathínghiệmkhônghềýthứcđượclàđãnhìnthấychúng.Chỉbiếtrằngcuốicùngthìhọchọnnhữngkýtựhoặccácbứctranhxuấthiệnthườngxuyênhơn.Giờthìmọichuyệnđãrõ,Hệthống1phảnứngvớinhữngấntượngvềcácsựkiệnmàHệthống2khônghềýthức.Thựcvậy,“hiệuứngtiếpxúcđơnthuần”trênthựctếcótácđộngmạnhhơnrấtnhiều,còncáccánhânthìkhôngbaogiờýthứclàmìnhđãnhìnthấy.

Zajonclậpluậnrằnghiệuứngthíchcáigìhơncáigìđượcsảnsinhbởisựlặpđilặplạithựcrachínhlàmộthiệnthựcsinhhọcrấtquantrọngvànócònmởrộngravớitấtcảcácloàiđộngvậtnóichung.Đểtồntạitrongmộtthếgiớiđầynguyhiểm,mộtsinhvậtsốngcầnphảnứngthậntrọngvớinhữngtácđộngmớilạ,bằngcáchlẩntrốnvàsợhãi.Khảnăngsốngsótsẽrấtnhỏđốivớinhữngloàiđộngvậtnàokhôngnhậnthứcđượccáctácnhânlạ.Tuynhiên,saumộtthờigianthíchứng,phảnứngvớinhữngtácnhânlạcũngsẽgiảmdầnnếuđólànhữngtácnhânantoàn.Zajnonckhẳngđịnh:“Hiệuứngtiếpxúcđơnthuần”chỉxuấthiệnnhờsựlặpđilặplạicủamộttácnhân,màsauđótácđộngnàykhôngcóảnhhưởngxấu.Nhữngtácnhânnhưthếdầndầnsẽbiếnthànhmộttínhiệuantoànvàantoànlàtốt.Rõràngđâykhôngphảilàmộtlậpluậnchặtchẽđốivớiconngười.Đểchứngminhluậnđiểmnày,mộtphụtácủaZajoncđãchohainhómtrứnggàđangđượcấp“nghe”nhữngtầnsốâmthanhkhácnhau.Saukhiđượcấp,cácchúgàcontỏraítbịhoảngloạnhơnkhiđược“chonghelại”nhữngâmthanhmàchúngtừngđượcnghekhicònđangấp.

Zajoncđưaramộtkếtluậnhùnghồnchochươngtrìnhnghiêncứucủamìnhnhưsau:

Tầmquantrọngcủasựlặpđilặplạichínhlàíchlợiđốivớicáccáthểtrongmốiquanhệcủanóvớinhữngtácnhânđộtngộtồnàohaytĩnhlặngcủamôitrườngxungquanh.Chúngchophépcáccáthểcóthểphânbiệnđượcnhữngđốitượngvàmôitrườngnàolàantoànsovớinhữngtácnhânkhôngantoàn.Chúnghìnhthànhnhữngứngxửcơbảntronghệthốngxãhộivàsựgắnbólànguồngốccơbảncủasựổnđịnhtâmlývàxãhội.

MốiliênhệgiữanhữngxúccảmtíchcựcvànhậnthứccảmtínhtrongHệthống1đãcómộtlịchsửpháttriểnlâudài.

CẢMTÍNH,TÂMTRẠNGVÀBẢNNĂNG

Vàokhoảngnăm1960,mộtnhàTâmlýhọctrẻtuổicótênSarnoffMednickchorằngmìnhđãnhậndiệnđượcbảnchấtcủasựsángtạo.Ýtưởngcủaôngrấtđơngiảnvàkhôngkémphầnhùnghồn:Sựsángtạođượckếtnốivớibộnhớvàhoạtđộnghiệuquảmộtcáchđặcbiệt.Ôngđãdựnglênmộtthínghiệm,đượcgọilàThínghiệmLiênkếtTừxa(RemoteAssociationTest–RAT),màđếnnayvẫnthườngxuyênđượcsửdụngtrongcácnghiêncứuvềtínhsángtạo.

Lấymộtvídụđơngiản,hãyxemxétbatừsau:

NhàgỗThụySĩbánh

Bạnnghĩxemtừnàocóthểcómốiliênhệvớicảbatừtrên?Từphomátcóthểlàmộttừmàbạnnghĩđến.Giờthửtiếpvớibatừsau:

Lộnnhàoánhnắngtênlửa

Vấnđềtrởnênkhókhănhơnrấtnhiềunhưngnóchỉcómộtđápánduynhất,màbấtcứngườinàonóitiếngAnhđềucóthểnhậnra,mặcdùchỉcóíthơn20%sốsinhviênđượchỏitìmđượctừchínhxáctrongvòng15giây.Câutrảlờiđúnglàbầutrời.Tấtnhiên,khôngphảibộbatừnàocũngcóđápán.Vídụcáctừmơ,bóng,sáchchẳngcóbấtcứmốiliênhệnàođếnmộtđápánchungkhiếnngườitathấylàthuyếtphụcđểcómộtđápánchunghết.

VàinhàtâmlýhọcngườiĐứccũngđãnghiêncứuRATtrongnhữngnămgầnđâyvàđãđưaranhữngkhámpháđángkểvềnhậnthứccảmtính.Mộttrongsốcácnhómnàyđãđặtrahaicâuhỏi:Liệungườitacóthểcảmnhậnđượcđápánliênkếtgiữabatừngữtrướckhihọbiếtđápánấyhaykhông?Đểtìmhiểu,đầutiênhọlàmsaochocácđốitượngnghiêncứurơivàotrạngtháivuivẻhoặcbuồnrầu,sauđóyêucầuhọnghĩtrongvàiphútvềnhữngkhoảngthờigianhạnhphúcvàbuồnđautrongcuộcsốngcủahọ.Rồihọtrìnhchiếuchonhữngđốitượngnàymộtloạtnhữngbộbatừvựng,mộtnửatrongsốđócómốiliênhệvớinhau(vínhưlộnnhào,ánhnắngvàtênlửa)vàmộtnửakhôngcóliênkếtgì(vínhưmơ,bóng,sách)vàhướngdẫnhọnhấnvàomộttrongsốhainútrấtnhanhđểrahiệuchothínghiệmbiếtđápánmàhọđoán,xembộbatừđócósựliênhệvớinhauhaykhông.Thờigianđểcácđốitượngnàyđưaraphánđoánlàhaigiây,quángắn,khôngđủđểmọingườithựcsựcânnhắcđểchọnramộtđápánnàođó.

Điềuđầutiêngâykinhngạcchínhlàphánđoáncủamọingườihóararất

chínhxác,khônghềdođoánmò.Tôichorằngđiềunàycựckỳlạlùng.Cảmnhậncủanhậnthứccảmtínhdườngnhưđượcxácđịnhbởinhữngtínhiệurấtyếuớttrongbộmáyliênkếtnhưngchúng“biết”rằngbatừấycóliênkếthaykhông(cómốidâyliênhệ)rấtlâutrướckhimốiliênkếtấythựcsựđượclậtmở.VaitròcủanhậnthứccảmtínhtrongphánđoánđượckhẳngđịnhmộtcáchkhoahọcthôngquathínghiệmbởimộtnhómnhữngnhàkhoahọcngườiĐứckhác:Nhữngyếutốtácđộnglàmgiatăngnhậnthứccảmtính(hiệuứngmồi,phôngchữrõràng,trìnhchiếutrướccáctừngữ)đãlàmgiatăngkhảnăngnhìnnhậncáctừngữcómốiliênhệvớinhau.

Mộtkhámpháđángchúýkhácnữađólàhiệuứngcủatâmtrạngdiễnrarấtmạnhmẽtrongnhững“màntrìnhdiễn”bảnnăng.Cácnhânviênthínghiệmlậpramột“danhmụctrựcgiác”đểđođạcmứcđộchuẩnxác.Họnhậnthấyrằngnếucácđốitượngthamgiathínghiệmcótâmtrạngtốttrướckhithamgiakiểmtrasẽcómứcđộchínhxáccaogấphailần.Kếtquảcònlạlùnghơnnữa,đólànhữngđốitượngkhôngvuivẻcònkhôngcókhảnănghoànthànhnhữngthínghiệmtrựcgiácmộtcáchtrọnvẹnvàchínhxác,sựphánđoáncủahọchỉdựatrênsựmayrủi.TâmtrạngrõràngcóảnhhưởngđếnhoạtđộngcủaHệthống1:Khichúngtacảmthấykhôngthoảimáivàkhôngvui,chúngtađánhmấtsựnhạycảmcủatrựcgiác.

Nhữngpháthiệnnàyđãcungcấpthêmbằngchứngrõràngchothấytâmtrạng,trựcgiác,sựsángtạo,sựkhờkhạovàsựtincậytrongHệthống1đithànhmộtnhómvớinhau.Ởphíakhác,sựbuồnbã,thậntrọng,hoàinghi,cáchtiếpcậnphântíchvànỗlực,cốgắngcũngđithànhmộtnhómvớinhau.TâmtrạngvuivẻkhiếnHệthống2giảmbớtsựcocứng,tạorahiệuquảcaohơn:Khiởvàotâmtrạngtốt,conngườitrởnêntrựcgiáchơnvàsángtạohơn,đồngthờicũngbớtthậntrọnghơnvàcóxuhướngmắcnhữnglỗilogicnhiềuhơn.Mộtlầnnữa,như“hiệuứngtiếpxúcđơnthuần”sựkếtnốitạoracảmgiácsinhhọc.Tâmtrạngtốtlàdấuhiệuchothấymọithứnhìnchungđangđitheochiềuhướngtốt,môitrườngxungquanhantoànvàkhôngcólýdogìphảicảnhgiáchết.Tâmtrạngxấuchothấymọithứđangkhôngổn,cóthểcósựđedọavàcẩntrọnglàđiềucầnthiết.Nhậnthứccảmtínhvừalànguyênnhânvừalàhệquảcủamộtcảmgiácthưthái.

Thínghiệm“Liênkếttừxa”cònchochúngtabiếtnhiềuhơnvềmốiliênhệgiữanhậnthứccảmtínhvàhiệuứngcủamặttíchcực.Hãyxemhaibộbatừsau:

Ngủthưcôngtắc

Muốisâubọtbiển

Tấtnhiên,bạncóthểkhôngnhậnramáyđoxungđiệnhoạtđộngtrêncơmặtcủabạncóthểchobiếtbạnđãthoángmỉmcườikhiđọcbộbatừthứhai,trongđóchúngcóliênquanđếnnhau(biểncóthểlàmộtđápán).Phảnứngmỉmcườiđốivớisựliêntưởngxuấthiệntrongchủthểmàngườiđócóthểkhônghềnóigìvềnhữngmốiliênkếtgiữabatừ,chúngchỉxuấthiệnthoángquatrướcmộtbộtamtừđượcxếphàngngangvàtruyềnđixunglựcđểnhấnvàophímdấucáchsaukhihọđọcxong.Nhậnthứccảmtínhxuấthiệnmộtcáchnhẹnhàngthưtháiđểdễdàngđưaramộtliênkếtbộtam.

Sựthậthiểnnhiênlàkhichúngtacảmthấythoảimáivàthưgiãn,thìtrựcgiácvềsựgắnkếttheocáchnóicủacácnhàkhoahọclàcósựliênhệnhưngkhôngnhấtthiếtlàmốiliênhệnhânquả.Nhậnthứccảmtínhvàmỉmcườidiễnracùngvớinhaunhưngcóphảicảmgiácthoảimáidẫnđếntrựcgiácliêntưởng?Đúng,chínhvậy.Cácbằngchứngxuấtpháttừcáchtiếpcậnthựcnghiệmsángtạođãngàycàngtrởnênphổbiến.Mộtvàingườithamgiađượcđưavàokhungcảnhgợinhắcchohọcảmgiáctốtđẹp:Họđượcnghenhữngbảnnhạcquacáccặptainghemà“cácnghiêncứutrướcđóchothấydòngnhạcđóảnhhưởngđếnphảnứngxúccảmcủacáccánhân.”Câuchuyệnnàyhoàntoànloạibỏsựgắnkếtcủatrựcgiác.Khámpháchothấyphảnứngcảmxúcngắn,sauđólàsựtrìnhchiếucủabộtamtừngữ(cảmxúcdễchịunếubộtamtừcósựgắnkết,hoặcngượclại,khóchịunếubộbatừkhôngcótínhkếtdính),thựctếlànềntảngchocácphánđoánvềtínhgắnkết.ỞđâyHệthống1khôngcótácđộnggìcả.Nhữngsựthayđổicảmxúcgiờđâyđãđượctôntrọng,bởikhôngcógìngạcnhiênkhichúngkhôngcóliênkếtmangtínhhệquả.

ĐiềunàyquảthựclàtintốtlànhđốivớicácnhànghiêncứuTâmlýhọc,trongđócósựkếthợpgiữakỹthuậtthựcnghiệmvàtrongnóbaohàmcảkếtquả,cảhaiđềurấtthiếtthựcvàcựckỳđángkinhngạc.Từvàithậpkỷtrởlạiđây,chúngtađãbiếtvềhệthốnghoạtđộngtựđộngcủaHệthống1.Nhữnggìmàgiờđâychúngtamớibiếtnghegiốngnhưkhoahọcviễntưởngvàothờikỳcáchđây30nămhay40năm.Tấtcảđềuvượtquátrítưởngtượngcủachúngta,nhưviệcphôngchữkémcũngảnhhưởngtớinhậnđịnhvềsựthật,haylàmchohoạtđộngnhậnthứchiệuquảhơn,haychuyệnmộtphảnứngxúccảmxuấthiệnkhihệthốngnhậnthứccủachúngtathưgiãntrướcmộtbộbatừngữcũngcóthểtạoracảmgiácvềsựcốkết.NgànhTâmlýhọclạiđứngtrướcmộttháchthứclớn.

NHẬNTHỨCCẢMTÍNHLÊNTIẾNG

“Đừngcóbácbỏkếhoạchkinhdoanhcủabọnhọchỉvìphôngchữcủanótrônghơikhóđọc.”

“Chúngtacóxuhướngtintưởngmộtcáigìđấy,chỉvìnóđượclặpđilặplạithườngxuyên,giờhãythửnghĩthêmvềđiềunàyxemsao.”

“Sựthânthiếttạoraniềmthíchthú.Đâychínhlà‘hiệuứngtiếpxúcđơnthuần.’”

“HômnaytôiđangvuivàHệthống2củatôiyếuhơnngàythường.Tôiphảicẩnthậnhơnmớiđược.”

Chương6.Quychuẩn,kinhngạcvàđộngcơNNhữngđặctínhchủyếuvàchứcnăngcủaHệthống1cùngHệthống2đãđượcgiớithiệutớibạnđọctrongcácphầntrước,trongđóđưaranhiềuchitiếtcụthểhơnvềHệthống1.Đầuóccủachúngtacóthểtưởngtượngrấtphongphúvàcókhảnăngsángtạoranhữngliênkếtrấtkỳdiệu.Nóquảthựcgiốngnhưmộtchiếcmáytínhvạnnănggiúpchúngtaxửlýnhanhmọidữliệu,khôngphảivìnócóphầncứngtheotiêuchuẩnthôngthường,mànócókhảnăngtáicấutrúcthếgiớinhưtađãthấybằngrấtnhiềuloạiliêntưởngchặtchẽvàphongphú,trongmộtbộmáyliênkếttựđộngnhưngchúngta(Hệthống2)lạisởhữuvàikhảnăngkiểmsoátbộmáytìmkiếmcủabộnhớ,nócũngcókhảnănglậptrìnhlạinósaochosựxuấthiệnmộtsựkiệntrongmộtmôitrườngcóthểthuhútsựchúý.GiờchúngtasẽđisâuhơnnữavàonhữngđiềudiệukỳcũngnhưgiớihạnmàHệthống1cóthểthựchiện.

ĐÁNHGIÁTIÊUCHUẨN

ChứcnăngchínhcủaHệthống1đólàduytrìvàcậpnhậtmộthìnhmẫuvềthếgiớiriêngcủabạn,làhìnhmẫuđạidiệnchonhữngđiềubìnhthườngtrongthếgiớiấy.Hìnhmẫuấyđượccấutrúcbởicácmốiliênhệ,nókếtnốicácýtưởngvềhoàncảnh,sựkiện,hànhđộngvàkếtquảlàtấtcảnhữnggìthườngxuyênxảyrađồngthời,hoặcdiễnratrongmộtkhoảngthờigianngắn.Khitấtcảnhữngliênkếtđóđượchìnhthànhvàcủngcốvữngchắc,nhữnghìnhmẫucủacácýtưởngliênkếttrởthànhđạidiệnchocấutrúccácsựkiệntrongcuộcsốngcủabạn,đồngthờinóxácđịnhxembạnsẽbiểuhiệntạithờiđiểmnàycũngnhưnhữngkỳvọngchotươnglaicủabạnnhưthếnào.

Khảnăngbiếtkinhngạcchínhlàmộtkhíacạnhchủyếutrongđờisốngtâmlýcủachúngtavàbảnthânnócũnglàchỉbáonhạycảmnhấtvềcáchchúngtatươngtácvớithếgiớicũngnhưđiềuchúngtakỳvọngởthếgiớixungquanh.Cóhaikiểukinhngạcchính:Mộtvàisựkỳvọnglàchủđộngvàchủý,chẳnghạnbạnbiếtmìnhđangchờđợimộtsựkiệnđặcbiệtnàodiễnra.Vídụgầnđếngiờtantrường,cóthểbạnsẽtrôngđợitiếngcửamởcủalũtrẻkhiđihọcvề;lúccánhcửamởra,bạncóthểsẽmongđợitiếngnóiquenthuộccủaconmình.Cũngcóthểbạnsẽngạcnhiênnếumộtsựkiệnmàbạnchủđộngngóngchờkhôngdiễnra.Nhưngphạmtrùcácsựkiệnmàbạnchờđợimộtcáchthụđộngrộnglớnhơn;bạnkhôngchờđợichúngnhưngbạnkhông

ngạcnhiênkhichúngdiễnra.Cónhữngsựkiệntrởnênbìnhthườngtrongmộtsốhoàncảnhcụthể,cóthểlàvìchúngkhôngđủvàkhôngđángđểtrởthànhmộtsựkiệnđượcmongchờxảyra.

Cómộtsựcốkhiếnviệclặplạitrởnênbớtngạcnhiênhơn.Vàinămtrước,vợchồngtôiđinghỉởmộtkhunghỉdưỡngtrênmộthònđảonhỏởRặngsanhôlớn(GreatBarrierReef).Cảhònđảochỉcó40phòngnghỉ.Trongbữatối,chúngtôivôcùngkinhngạckhigặpmộtngườiquen,đólànhàTâmlýhọccótênlàJon.Chúngtôichàonhaurấthồhởivàbàytỏsựngạcnhiênvìcuộcgặptìnhcờnày.NgàyhômsauJonrờikhỏikhunghỉdưỡng.Khoảnghaituầnsau,chúngtôiđixemkịchởLondon.Khiđènkhánphòngvừamớitắt,mộtkhángiảđếnmuộnngồingaycạnhtôi.Đếngiờnghỉgiảilao,khiđènbậtsáng,tôinhậnrangườingồingaycạnhtôikhôngaikhác,chínhlàJon.Vợchồngtôisauđócũngbìnhluậnvềviệchailầnvôtìnhgặpôngnày,chúngtôicùngcóchungnhậnđịnhvềhaithựctế:Thứnhất,lầngặpvôtìnhthứhainàyđặcbiệthơncảlầngặpđầutiên;thứhai,gặpJonlầnnàykhiếnchúngtôiítngạcnhiênsovớilầngặpđầutiên.Rõrànglàsaulầnvôtìnhgặpđầutiên,ítnhiềuchúngtôiđãthayđổicáchnhìnnhậnvềJon.Anhtagiờđâylà“mộtnhàtâmlýhọccóthểxuấthiệnkhichúngtôiđidulịchnướcngoài.”Chúngtôi(Hệthống2)biếtrằngđólàmộtýtưởngbuồncườinhưngHệthống1đãkhiếnchúngtôigầnnhưthấyrằnggặpJonởmộtnơixalạlàmộtchuyệnbìnhthường.Chúngtôisẽlạiđượctrảinghiệmcảmxúckinhngạchơnnhiềunếugặpmộtngườiquennàokhác,màkhôngphảilàJon,khiđixemkịchởLondon.

Trongmộtvàitrườnghợp,nhữngmongđợithụđộngcóthểchuyểnrấtnhanhthànhnhữngmongđợichủđộng.VàomộtbuổitốiChủnhậtvàinămtrước,chúngtôiláixetừNewYorkđếnPrinceton,saumộtthờigiandàiphảilàmviệcvấtvảvàotấtcảcácngàycuốituần.Chúngtôipháthiệnramộtchiếcxehơicháybênlềđường.Chủnhậttiếptheo,khiđếnđúngđoạnđườngnày,chúngtôilạithấymộtchiếcxehơikhácđangbốccháy.Mộtlầnnữa,chúngtôilạinhậnramìnhbớtngạcnhiênhơnsovớilầnđầutiênkhitrôngthấymộtchiếcxehơibịbốccháy.Địađiểmđógiờđâyđãđượcgọilà“nơinhữngchiếcxehơibốccháy.”Vìhoàncảnhxảyracácvụcháyxebịlặplạinênđámcháythứhaikhôngcònthuhútsựchúýchủđộngnhưlầnđầutiênnữa:Trongnhiềutháng,thậmchínhiềunămsau,sausựkiệnnày,chúngtôivẫnnhớvềnhữngchiếcxebốccháyởđịađiểmnàymỗikhiđiquavàcóthểnói,chúngtôiđãcósựchuẩnbịtinhthầnđểnhìnthấymộtđámcháykhác(tấtnhiên,thựctếthìđiềuđókhônghềxảyra).

NhàtâmlýhọcDaleMillervàtôiđãviếtchungmộttiểuluậnnhằmlýgiải

chohiệntượngkhinàothìcácsựkiệnđượcnhìnnhậnlàbìnhthườnghoặcbấtthường.Tôisẽsửdụngmộtvídụtrongphầnmôtảvề“lýthuyếtchuẩntắc”,mặcdùchođếnnaythìcáchhiểucủatôivềnóđãcóđôichútthayđổi.

Mộtngườitìnhcờnhìnthấymộtthựckháchởbànbêncạnhtrongmộtnhàhàngsangtrọngđãnhănmặtnhưthểbịđauđớnkhinếmthửmộtmónsúp.Hoạtđộngbìnhthườngcủamộtloạtcácsựviệcdiễnrasẽbịthayđổibởimộtsựcố.Giờthìsẽchẳngcógìngạcnhiênkhingườiquansátthấychínhngườikháchnếmmónsúpkiaphảnứngdữdộivìbịmộtngườiphụcvụchạmvào,cũngchẳngcógìngạcnhiênkhimộtthựckháchkhácnghẹnngàonhưmuốnchựckhóckhinếmmónsúptừmộtchiếcđĩatươngtự.Nhữngsựkiệnấyvàrấtnhiềusựkiệnkhácsẽcóvẻbìnhthườnghơnthôngthường,bởivìchúngđãđượclườngtrước.Hơnthếnữa,chúngxuấthiệnvớivẻbìnhthườngbởivìchúngchỉlàsựbiếnđổicủakhúcbấtbìnhthườngđầutiên-ngườitahồitưởnglạisựcốbanđầuvàkếtnốicácdữkiệnlạivớinhauđểphiêngiảichúng.

Hãytưởngtượngbạnchínhlàngườiquansáttrongnhàhàngđó.Đầutiênbạnsẽngạcnhiênkhinhìnthấyphảnứngbấtthườngcủathựckháchđầutiênvớimónsúpvàbạnlạitiếptụcngạcnhiênkhithựckháchthứhaigiậtmìnhbởisựvachạmcủangườiphụcvụ.Tuynhiên,sựkiệnbấtbìnhthườngthứhaigợinhắcđếnsựkiệnđầutiêntrongbộnhớ,cảhaisựkiệntrởnênhợplýkhichúngđượcsắpxếpđểđứngcạnhnhau.Haisựkiệnhợpthànhmộtmôhình,trongđóngườikháchđầutiênnếmsúphẳnlàmộtngườiđangbịcăngthẳngmộtcáchkhácthường.Mặtkhác,nếusaukhithựckháchđầutiênnhănmặtthìngườikháchtiếptheotừchốimónsúpấy,khiếnchohaisựngạcnhiênliêntiếpsẽcósựkếtnối,chúnglýgiảichoviệcmónsúpđóbịkháchhàngphànnànlàđiềubìnhthường.

“Mosesđãmanglênthuyềnlớnmỗiloạiđộngvậtbaonhiêucon?”,ngườinhậnracâuhỏinàycóvấnđềrấtítvìhọbịsavàocáigọilà“ảotưởngMoses”.Moseskhônghềmangconvậtnàolênconthuyềnlớn,màlàNoahđãmanglên.Cũnggiốngsựkiệnthựckháchnhănmặtkhinếmsúpởtrên,“ảotưởngMoses”cũngdễdàngđượcgiảithíchbởi“lýthuyếtchuẩntắc”.CâuchuyệncácloàivậtđượcmanglênconthuyềnlớnđượcviếttrongKinhthánhvàMoseskhôngphảilàmộtnhânvậtbấtthườngtronghoàncảnhấy.Bạncóthểkhôngcómongđợitíchcựcnàovềnhânvậtnàynhưngtênôngtađượcnhắcđếnkhôngkhiếnbạnngạcnhiên.Hơnnữa,haicáitênMosesvàNoahcósốâmtiếtbằngnhaunênđọclênnghecóvẻgiốngnhau.Cũnggiốngnhưbộtamtừsảnsinhranhậnthứccảmtính,bạnsẽpháthiệnmộtcáchvôthứcmốiliênhệtiềmẩngiữa“Moses”với“contàulớn”vànhờđó,

rấtnhanhchóngbạnsẽchấpnhậntínhlogiccủacâuhỏitrên.NếuchỉcầnthayMosesbằngGeorgeW.Bushtrongvăncảnhnàythìbạnsẽnhậnrangayđâylàmộtcâuđùachínhtrịvôduyênmàbạnsẽkhôngbịmắcphảibấtcứảotưởngnào.

Vídụkháctrongmộtđoạnvăntừximăngxuấthiệnnhưngkhôngphùhợpvớivăncảnh,hệthốngsẽpháthiệnngayrasựbấtbìnhthườngđó,điềunàybạnđãđượckiểmchứngởphầntrước.Bạnkhôngbiếtchínhxáctừnàonhưngbạnchắcchắntừximăngxuấthiệnlàkhôngbìnhthường.Cácnghiêncứuvềphảnứngcủanãobộchothấynhữnggìphạmvàophạmtrùtiêuchuẩnthôngthườngsẽbịpháthiệnnhanhmộtcáchđángkinhngạcvàvôcùngtàitình.Trongmộtthínghiệmgầnđây,ngườithamgiavàothínghiệmđượcnghecâu“TráiĐấtquayxungquanhnhữngrắcrốimỗinămmộtlần”.Mộthìnhảnhkhácbiệthoàntoànđượcvẽlêntronghoạtđộngcủabộnão,chỉtrongvòng2/10giâyđầutiên,khitừngtừquenthuộcđượcvanglên.Đángkinhngạchơn,bộnãoấycũngcócùngtốcđộxửlýthôngtin,khinghemộtngườiđànôngnói:“Tôinghĩmìnhđãcóbầuvìsángnàotôicũngthấynônnao,”hoặckhinghemộtngườicóvẻ“mũcaoáodài”phátbiểu:“Tôicómộthìnhxămtođùngsaulưng.”Tậphợpnhữnghiểubiếtcủachúngtavềthếgiớilậptứcđượchuyđộngđể“phảnứng”lạinhữngđiềuphilý:GiọngnóiđóhẳnlàcủamộtnhânvậtcaocấpngườiAnhvàtheothóithường,nhữnghìnhxămlớnkhôngphùhợpvớinhữngđốitượngnày.

Chúngtagiaotiếpđượcvớinhaulànhờvàosựhiểubiếtchungcủachúngtavềthếgiới,ngônngữmàchúngtasửdụngcũngchínhlàngônngữcủaphầnlớnmọingườisửdụng.Khitôinhắcđếncáibànmàkhôngmôtảthêmbấtcứmộtchitiếtnào,bạnsẽhiểuýtôimuốnnóiđếnmộtcáibànbìnhthường.Chắcchắnbạnbiếtcáibànđócómộtmặtphẳng,vàkhôngthểcóđến25cáichân.Chúngtacónhữngquychuẩntronghầuhếtcáclĩnhvựcvàcácquychuẩnthôngthườngđócungcấpchotanềntảngđểlậptứcdòrađượcnhữngsựbấtbìnhthườngnhưthểngườiđànôngmangbầuhaymộtnhàhiềntriếtcóhìnhxămlớn.

Đểđánhgiáđượcvaitròcủacácquytắctronggiaotiếp,hãyxemcâuvănsau:“Conchuộtnhắtkhổnglồtrèolênthâncủatừngconvoibéxíu.”Tôitinlànhữngtiêuchuẩnthôngthườngvềkíchcỡcủamộtconchuộtnhắtvàmộtconvoicủabạnsẽkhôngkháctôilàmấy.Chínhnhữngquychuẩnấyđịnhrakíchcỡthôngthườngchocácloàivậtnàyvàchúngcũngẩnchứanhữngthôngtinvềthứtựhoặcsựbiếnthiêncủachúngtrongtừngphạmtrù.Dođósẽkhókhănchochúngtakhicốhìnhdungtrongđầuvềhìnhảnhmộtconchuộtlớnhơnmộtconvoi,đangsảitừngbướcchânquathâncủamộtcon

voibétí,convoinàycònbéhơncảconchuộtnhắt.Ngượclại,mỗichúngtadùrấtkhácbiệtnhưngđềucóthểtưởngtượngranhữngconchuộtnhỏhơnmộtchiếcgiàyleoquanhữngconvoitohơnmộtchiếcghếsôpha.Hệthống1,cókhảnănghiểungônngữ,đãtruycậpvàohệthốngquychuẩncủatừngphạmtrù,địnhranhữngchuỗigiátrịhợplý,cũngnhưnhữngtìnhhuốngđiểnhìnhnhấttrongphạmtrùđó.

NHÌNRANGUYÊNNHÂNVÀMỤCĐÍCH

“ChamẹcủaFredđếnmuộn.Nhữngngườiquảnlýkháchsạnnghĩrằnghọsẽđếnsớmhơn.Fredrấtbựctức.”BạnbiếttạisaoFredlạicáugiậnvàkhôngphảilàvìnhữngngườiquảnlýkháchsạnkỳvọnghọđếnsớmhơn.Trongmạnglướiliênhệcủabạn,sựgiậndữvàsựtrễhẹnđượcliênkếtvớinhaunhưmộtcặphiệuứngvànguyênnhâncóthểxảyra,bởivìgiữasựgiậndữvàchuyệnnhữngngườiquảnlýkháchsạnkỳvọngchẳngcóliênhệgìvớinhauhết.Câuchuyệncựcngắnnhưngđầytínhliênkếttrênminhhọatrựctiếpchoýtưởng.TìmrađượcnhữngmốiliênhệnhânquảchínhlàmộtphầnđểbạnhiểuđượcnộidungmộtcâuchuyệnvàđólàhoạtđộngtựđộngcủaHệthống1.Hệthống2,sựtựýthứccủabảnthân,lạicóchứcnăngdiễngiảimộtnguyênnhânvàchấpnhậnđiềuđó.

CâuchuyệncủaNassimTalebtrongThiênngađenminhhọachoquátrìnhtựđộngtìmkiếmnguyênnhân.ÔngchobiếtgiátráiphiếukhobạcvàongàySaddamHusseinbịbắttạinơitrúẩnởIraqtănglên.Đốivớicácnhàđầutư,thìdườngnhưhọluôntìmkiếmnhữngnguồntàisảnantoànhơn,vậylàhãngtinBloomberggiậttít:TRÁIPHIẾUKHOBẠCMỸTĂNGGIÁ;BẮTĐƯỢCHUSSEINCÓTHỂKHÔNGHẠNCHẾĐƯỢCKHỦNGBỐ.Nửagiờsau,giátráiphiếuquốcgialạitrởvềmứcgiácũ,tinnổibậttrênbáođượcsửalạithành:GIÁTRÁIPHIẾUKHOBẠCQUỐCGIAGIẢM;HUSSEINBỊBẮTKHIẾNNHỮNGTÀISẢNRỦIROTRỞNÊNHẤPDẪN.RõràngsựkiệnbắtđượcHusseinlàtinchínhtrongngàyvàtheocơchếtựđộngtìmkiếmnguyênnhânbaotrùmtrongsuynghĩcủaconngười,nóđượcđịnhtrướclàmộtcáchgiảithíchchonhữnggìđãdiễnrađốivớithịtrườngtàichínhcủangàyhômấy.Nhìnquathìcảhaitinbàinổibậtđềucóvẻgiốngnhưlờigiảithíchchosựthayđổicủathịtrườngchứngkhoánnhưngvấnđềlàhaicáchgiảithíchđấyhoàntoàntráingượcnhauvàđiềunàykhôngthểlýgiảinổi.Trênthựctế,tấtcảcáctítbàixuấthiệnđềuphảithỏamãnnhucầugắnkếtcủachúngta:Mộtsựkiệnlớndiễnrabaogiờcũngphảicóhệquảđikèmvàcáchệquảcầnnguyênnhânđểgiảithíchchochúng.LượngthôngtinmàtabiếttrongngàyhômđólàgiớihạnvàHệthống1lạirấtgiỏitrongviệctìmkiếmnhữngliênkếtmangtínhnhânquả

trongmỗicâuchuyệnđểliênkếtnhữngmảnhghépthôngtintrongphạmvichophép.

Hãyđọccâuvănsau:

SaukhidànhcảmộtngàykhámphánhữngcảnhđẹpdọccácconphốđôngđúccủathànhphốNewYork,Janepháthiệnravítiềncủanàngđãbiếnmất.

Khiđọccâuchuyệnnhỏnày,chúngta(vàrấtnhiềungườikhác)thamgiavàomộtbàikiểmtratrínhớbấtngờ,từmóctúiđượcgắnkếtvớicâuchuyệnchặtchẽhơnrấtnhiềusovớitừcảnhđẹp,mặcdùtừcảnhđẹpmớilàtừxuấthiệntrongcâuvăn,còntừmóctúithìkhônghềxuấthiện.Sựkiệnbịmấtvícóthểkhiếnngườitanghĩđếnrấtnhiềunguyênnhân:Chiếcvíbịrơirakhỏitúiquần,bịbỏquêntrongmộtnhàhàngnàođó...Tuynhiên,khiaiđóbịmấtvíởNewYork,yếutốđôngđúcđượcnhắcđến,chúngkhiếnchonguyênnhânbịmóctúigiảithíchhợplýchocâuchuyệnbịmấtvítrênhơn.

NhàtâmlýhọcquýtộcngườiBỉAlbertMichotteđãxuấtbảnmộtcuốnsáchvàonăm1945(đượcdịchsangtiếngAnhvàonăm1963)đãlàmthayđổihoàntoàntưduycủaconngườivềmốiquanhệnhânquảđãtồntạinhiềuthếkỷtrước.Thôngthường,conngườichấpthuậnviệckếtluậnvềcácnguyênnhântheoquyluậttựnhiênbằngcáchquansátmốiliênhệgiữacácsựkiện.Chúngtađãchứngkiếnhàngngànlầnhìnhảnhmộtđồvậtkhibịmộtvậtkhácvachạmthìlậptứcvậtđósẽdichuyển,thường(nhưngkhôngphảiluônluôn)theocùngmộthướng.Hiệntượngđódiễnrakhimộtquảbóngbi-avavàomộtquảbóngbi-akhác,haychiếcbìnhhoabịrơikhitaybạnkhôngmayđẩyphảinó.Michottelạiđưaramộtýtưởngkhác:Ôngchorằngchúngtanhìnthấynguyênnhân,rõràngnhưkhitanhìnthấymàusắcvậy.Đểbảovệluậnđiểmcủamình,ôngđãtạoramộtđoạnphimtrongđócómộthìnhvuôngmàuđenvẽtrêngiấy,đượctạohiệuứngchuyểnđộng;nóvavàomộthìnhvuôngkhác,khiếnchohìnhvuôngnàycũngchuyểnđộngtheo.Nhữngngườiquansátbiếtrằngkhônghềcósựtươngtáctrựctiếpởđây,tuynhiênhọđãcósẵn“ảotưởngvềnguyênnhân”trongđầuócmình.Nếuđốitượngthứhaibắtđầuchuyểnđộng,họsẽmôtảchúngdichuyểnđượclàdo“tácđộng”củađốitượngthứnhất.Cácthínghiệmnàyđãchứngminhrằng,cảnhữngembémới6thángtuổicũngnhìnthấyhiệntượngnguyênnhânvàkếtquả,đồngthờichúngbiểuthịsựngạcnhiênkhicảnhtượngbịthayđổi.Hiểnnhiênlàtừkhisinhrachúngtađãcóấntượngvềquanhệnhânquả,điềunàykhônghềphụthuộcvàoviệcchúngtacóýthứcgìvềcáckhíacạnhcủaquanhệnhânquảhaykhông.ChúnglàsảnphẩmcủaHệthống1.

Năm1994,cũngvàothờiđiểmMichottecôngbốluậnchứngcủamìnhvềquanhệnhânquảtựnhiên,cácnhàtâmlýhọcFritzHeidervàMary-AnnSimmelđãsửdụngmộtphươngpháptươngtựnhưcủaMichotteđểchứngminhnănglựcnhậnthứcmốiliênhệnhânquảcóchủý.Họlàmmộtbộphim,chỉvẻnvẹnmộtphútbốnmươigiây,trongđóbạnnhìnthấymộthìnhtamgiáclớn,mộthìnhtamgiácnhỏvàmộthìnhtròndichuyểntạothànhmộthìnhngôinhàcócửamở.Ngườixemnhìnthấyhìnhtamgiáclớnrấthungdữ“bắtnạt”hìnhtamgiácnhỏ,mộthìnhtròn“sợhãi”,mộthìnhtrònkhácvàmộthìnhchữnhậtnhỏhùavàochốnglạikẻbắtnạt;họcũngquansátxungquanhcánhcửadiễnrarấtnhiềuvachạmvàrồicuốicùngmộtvụnổdiễnra.Nhậnthứcchủđộngvàcảmxúckhixemđoạnphimlàkhôngthểtránhkhỏi,chỉcónhữngngườithầnkinhcóvấnđềmớikhôngnhậnrađiềunày.Tấtnhiên,tấtcảhoàntoàndiễnratrongđầuóccủabạn.Bộnãocủabạnđãsẵnsàng,thậmchílàháohứcđểchỉđíchdanhnhữngtácnhân,gánchochúngnhữngtínhcáchcủaconngườivớinhữngýnghĩacụthể,vànhìnnhậnhànhđộngcủahọnhưbiểuhiệncủanhữngcánhâncóchủđíchhẳnhoi.Mộtlầnnữa,sựhiểnnhiênởđâylàchúngtakhisinhrađềuđãcósẵnnhữngquyướccóchủđịnh:Ngaycảtrẻnhỏdướimộttuổicũngbiếtđâulànhữngkẻbắtnạtvàailànhữngnạnnhânvàkỳvọngaiđósẽtìmraconđườngngắnnhấtđểđạtđượccáimàhọđangtheođuổi.

Kinhnghiệmcủahànhđộngtựchủtồntạikháđộclậpsovớiýthứcvềmốiquanhệnhânquả.Mặcdùchínhbạnvớitaylấylọmuốinhưngbạnkhônghềnghĩđếnmộtloạtnhữnghệquảsẽdiễnrasauhànhđộngvớitaylấylọmuốiđó.Bạnbiếtrằngsẽcóhệquảsauquyếtđịnhmàchínhtâmtríbạnđãđiềukhiểnthựchiện,chỉbởivìbạnmuốnthêmmuốivàothứcăncủamình.Rấtnhiềungườinhậnthấynhiềuhànhđộngcủamìnhcónguồngốcvànguyênnhântừchínhtâmtrívàhọchođólàđiềurấttựnhiên.NhàtâmlýhọcPaulBloomviếtchoTạpchíTheAtlanticnăm2005đãđưaramộttuyênbốgâysốc,rằngchínhsựphânchiatựnhiêngiữaýthứcvềmốiquanhệnhânquảmangtínhvậtchấtvàtâmlýgiảithíchđượcgầnnhưđầyđủvềcácniềmtintôngiáo.Ôngquansátrằng“chúngtanhậnthứcthếgiớicủacácsựvậtchủyếutáchbiệtsovớithếgiớitâmlinh,điềuđókhiếntacókhảnănghìnhdungđượcsựtồntạicủanhữngcáixáckhônghồnvànhữngphầnhồnkhôngxác.”Bảnthânchúngtađãđượcnhàonặnđểthừanhậncảhaikiểuquanhệnhânquả,khiếntachấpnhậnhainiềmtinchủyếutrongrấtnhiềutôngiáomộtcáchrấttựnhiên:Cómộtđấngthầnlinhvôhìnhsángtạoracảthếgiớihữuhìnhvàcónhữngtâmhồnbấttửvẫnđangtiếptụcđiềukhiểncơthểchúngta,bấtkểkhichúngtacònsốnghayđãchết.TheoquanđiểmcủaBloom,cảhaikháiniệmvềmốiquanhệnhânquảđềubịtácđộngriêngbiệtbởinguồnnănglượngtiếnhóakháckhau,tạothànhnguồngốccủatôngiáo

trongcấutrúccủaHệthống1.

Điểmnổibậtcủanhữngtrựcgiácnhânquảchínhlàchủđềchínhtrongcuốnsáchnày,bởiconngườihầuhếtbịápđặtsuynghĩhệquảmộtcáchkhôngchủđịnh,trongnhữngtìnhhuốngđòihỏitưduyphântíchlýtrí.Suynghĩlýtríbắtnguồntừnhữngkếtluậnvềnhữngtrườnghợpcụthểtrongmộtloạtnhữngđặctínhcùngloạihoặcđồngnhất.Khôngmay,Hệthống1khôngcókhảnănglýtrí,Hệthống2cóthểhọccáchtưduyhệthống,nhưngrấtítngườiđượcrènluyệnđủđểthựchiệnđiềunày.

Luậnchứngvềtâmlýhọcnhânquảchínhlànềntảngkhiếntôiquyếtđịnhmôtảquátrìnhnhậnthứctâmlýbằngcáchsửdụngnhữngẩndụvềnhữngnhântốtrunggian,màítquantâmtớitínhổnđịnhcủachúng.ĐôikhitôithíchvíHệthống1làmộtnhântốvớirấtnhiềunéttínhcáchvàđặcquyền,đôikhitôilạichorằngnólàmộtbộmáyliênkếtđạidiệnchohiệnthựcvớirấtnhiềumốiliênhệphứctạp.Hệthốngvàbộmáyđềulànhữnghìnhảnhtưởngtượng;lýdotôisửdụngchúnglàbởichúngphùhợpvớicáchchúngtasuynghĩvềcácnguyênnhân.HìnhtamgiáchayhìnhtròncủaHeiderkhônghẳnlànhữngnhântốmànóchỉlàcáchdễnhấtvàtựnhiênnhấtkhichúngtanghĩvềchúng.Tôigiảđịnhrằngbạn(cũngnhưtôi)sẽthấyđólàcáchdễnhấtkhinghĩvềtríócnếuchúngtamôtảnhữnggìđangdiễnradựatrênnhữngnéttiêubiểuvàchủđịnh(haihệthống)vàđôikhitrênphươngdiệnnhữngchuẩnmựcmáymóc(bộmáyliênkết).TôikhôngcóýđịnhthuyếtphụcbạnrằngcáchệthốngnàycóthậtvàtôicũngkhônghềcóýđịnhápđặtbạnphảitinrằnghìnhtamgiáclớncủaHeiderthựcsựlà“mộtkẻháchdịch.”

SỰCHUẨNMỰCVÀNGUYÊNNHÂNLÊNTIẾNG

“Khipháthiệnứngviênthứhaihoáralàmộtngườibạncũ,tôikhôngcònngạcnhiênnhiềunữa.Mộtkinhnghiệmdẫumớimẻđếnđâumàbịlặplại,dùchỉmộttítẹocũngkhiếnnótrởnênbìnhthường!”

“Khikhảosátphảnhồicủakháchhàngvớisảnphẩm,hãyđảmbảolàchúngtakhôngtậptrungquávàoconsốtrungbình.Chúngtacầncânnhắcđếnmộtdảinhữngphảnứngthôngthường.”

“Côtakhôngthểchấpnhậnđượcsựthậtđơngiảnlàcôấyquáthiếumaymắn;côấycầnmộtnguyênnhâncụthểlýgiảichosựthậtđó.Cóthểcuốicùngcôtasẽnghĩrằngđólàvìcóaiđóchủđịnhpháhoạingầmthànhquảcủamình.”

Chương7.Bộmáyđitắtđónđầu

NhàhàikịchvĩđạiDannyKayeđãphátbiểumộtcâumàtôivẫnnhớnhưin

từkhitôicònlàmộtthanhniên.Khinhắcđếnmộtngườiphụnữmàôngkhôngưa,ôngnói:“Nơichốnyêuthíchcủacôtalàđượcởmộtmình,cònmônthểthaoưathíchcủacôtalànhảycóctớikếtquả.”Khiđọcđượcdòngnày,tôinhớlạicuộctròchuyệntrướcđóvớiAmosTverskyvềýthứccủatrựcquanthốngkêvàgiờtôitinrằngnógợiýchotacáchmôtảhợplývềchứcnăngcủaHệthống1.Cáckếtluậnhồđồcóthểhữuích.Nếunhưcáckếtluậnấycóvẻchínhxácthìcáigiáphảitrảchonhữngsailầmcũngchấpnhậnđượcvànếusự“đitắtđónđầu”đógiúpbạntiếtkiệmthờigianvàcôngsức.Nhưngkếtluậnhồđồẩnchứanhiềurủirotrongnhữngtìnhhuốngkhôngquenthuộc,thiệthạilớnvàkhôngcóthờigianđểthuthậpthêmthôngtin.CónhữngtìnhhuốngtrongđónhữnglỗisaitrựcgiáccóthểxảyranhưngnócũngcóthểđượccảnhbáotrướcnếucósựcanthiệpkịpthờicủaHệthống2.

PHỚTLỜSỰMƠHỒVÀLOẠITRỪSỰHOÀINGHI

BatấmbảngtrongHình6dướiđâycóđiểmchunglàgì?Câutrảlờilàtấtcảđềukhôngrõnghĩa.Gầnnhưchắcchắnlàbạnsẽđọc3kýtựtrongtấmbảngbêntaytráilàABC,còn3kýtựtrongtấmbảngbêntayphảilà121314,mặcdùhaikýtựgiữacủahaibảnggiốnghệtnhau.BạnhoàntoàncóthểdiễngiảichúngthànhA13Choặc12B14nhưngbạnđãkhônglàmnhưvậy.Tạisaolạikhông?Cùngmộthìnhảnhnhưngtrongnhữngngữcảnhkhácnhaulạiđượchiểutheonhữngcáchkhácnhau,lúcthìđượchiểulàmộtchữcái,lúclạiđượchiểulàmộtconsố.Toànbộngữcảnhđãgiúpbạnxácnhậncáchdiễngiảimỗithànhtố.Cáckýtựrấtmơhồ,nhưngbạnđãđưarađượcngaykếtluậntrongtừngtrườnghợpvàkhôngnhậnrarằngsựmơhồđãđượcgiảiquyết.

Trongtrườnghợptấmbảngởgiữa,bạncóthểhìnhdungramộtngườiphụnữđangnghĩđếntiềnbạc,đibộtiếnvềphíamộttòanhàcónhữngnhânviênthungâncùngcácloạikétsắt.Nhưngcáchdiễngiảihợplýđókhôngphảilàcáchdiễngiảiduynhất;vìthếcâuvănđórấtmơhồ.Nếutrướccâuđólàcâu“Họnhẹnhàngchèothuyềnxuôitheodòngsông,”bạnsẽhìnhdungramộtcảnhtượnghoàntoànkhác.Khibạnvừanghĩđếnmộtconsông,từ"ngânhàng"sẽkhôngcònliênhệvớitiềnbạcnữa.Khithiếungữcảnh,Hệthống1thườngdiễngiảitheocáchgầngũivớinónhất.TấtcảchúngtađềubiếtrằngđólàHệthống1bởivìbạnkhônghềnhậnramìnhđãđưaralựachọnhoặccòncómộtcáchdiễngiảihợplýkhác.Trừkhibạnvừamớichèothuyềncáchđâykhônglâuvàdànhthờigianđibộdọcbờsông,thìcóthểbạnsẽdiễngiảicâuvăntrêntheocáchthứhai.Nhưngkhichưachắcchắn,Hệthống1sẽ“đoánđại”ramộtcâutrảlờivàcâutrảlờihúhọađóhoàntoàndựatrênkinhnghiệmcánhân.Quyluậtmayrủirấtnhanhnhạy:Nhữngsựkiệngầnnhấtvànhữngngữcảnhgầnnhấtsẽcósứcnặngnhấttrongviệcđưaracáchdiễngiải.Khikhôngcóbấtcứsựkiệnnàolóelêntrongđầu,thìlúcđónhữngkýứcgầnnhấtsẽđượctríóchuyđộng.Nếunhữngkinhnghiệmgầnnhấtvàđángnhớnhất“reo”lênrằngđólàcácchữcáiABCthìbạnkhôngthểnàodiễngiảithànhA13Cđược.

Khíacạnhquantrọngnhấttrongcảhaivídụtrênlà:Mộtquyếtđịnhrõràngđãđượcđưaranhưngbạnkhônghềbiết.Chỉcómộtcáchdiễngiảixuấthiệntrongđầubạnvàbạnkhôngbaogiờđểýđếnsựmơhồcủanó.Hệthống1khôngcósẵnnhữngphươngánđểthaythế,hoặcthậmchínócònkhônghềnhậnthứcđượcthựctếlàcòncónhữngphươngánkhácđểthaythế.ÝthứcvềsựhoàinghivốnkhôngcótrongdanhmụccủaHệthống1;nóđòihỏiduytrìcùngmộtlúcnhữngsựdiễngiảikhôngtươngthíchtrongđầuócvàđiềuđóđòihỏinỗlựccủatríóc.SựthiếuchắcchắnvànghingờnằmtronglĩnhvựccủaHệthống2.

SAILỆCHVỀNIỀMTINVÀKHẲNGĐỊNH

NhàTâmlýhọcDanielGilbert,đượcnhiềungườibiếtđếnvớitưcáchlàtácgiảcuốnsáchStumblingtoHappiness(Tạmdịch:Vaphảihạnhphúc),cólầnđãtừngviếtmộttiểuluậncótựađề“Hệthốngtrínãotintưởng”,trongđóôngpháttriểnmộtgiảthuyếtvềniềmtinvàhoàinghimàôngtheođuổicủanhàTriếthọcBaruchSpinozathếkỷ17.Gilbertchorằngđểhiểumộtthôngđiệp,trướctiênphảicónỗlựctintưởngthôngđiệpđó:Nếunhưnóđúngthìthôngđiệpcủanólàgì.Chỉkhiđóbạnmớicóthểquyếtđịnhxemcónêntinhaykhôngtinvàonó.SựcốgắngtintưởnglàhoạtđộngtựđộngthuộcvềHệthống1,trongđócóviệcxâydựngnhữngdiễngiảihợplýnhất

củatìnhhuốngđó.Ngaycảđốivớimộttuyênbốvớvẩn,Gilbertlậpluậnrằng,cũngcóthểtạoramộtniềmtinbanđầunàođó.Hãyxemvídụcủaông:“Cáhồiănkẹo.”Cóthểngaylậptứcbạnsẽthấyđượcmộtloạtnhữngấntượngvềcávàkẹoxuấthiệntrongđầunhưmộttiếntrìnhtựđộngcủabộmáyliêntưởng,tìmkiếmnhữngliênkếtgiữahaiphạmtrù,khiếnchomộtcâunóivônghĩacũngtrởnêncónghĩa.

GilbertchorằngsựhoàinghithuộcquátrìnhtưduycủaHệthống2vàôngđưaramộtthínghiệmhếtsứctinhtếđểchứngminhcholuậnđiểmcủamình.Nhữngngườithamgiathínghiệmnhìnthấynhữngcâuvônghĩakiểunhư“Linhtinhlàmộtngọnlửa”mộtvàigiâysaukhixuấthiệnnhữngtừđơnnhư“Đúng”hoặc“Sai”.Mộtlúcsau,họđượckiểmtraxemtrongtrínhớcâunàođượcdánnhãnlà“Đúng”.Điềukiệncủathínghiệmlànhữngngườithamgiasẽphảinhớmộtdãysốtrongsuốttiếntrìnhthựchiệnthínghiệm.Sự“xenngang”Hệthống2nhưthếđãtạorahiệuứngcólựachọn:Nókhiếnchongườitakhómà“hoàinghi”nhữngcâusai.Trongthínghiệmtrínhớsauđó,cuốicùngthìnhữngngườithamgiathínghiệmvốnđãrấtmệtmỏicũngtíchđạikếtquảrấtnhiềucâusaithànhđúng.Kếtquảđãquárõràng:KhiHệthống2đangbậnrộn,chúngtasẽtinhầuhếtmọithứ.Hệthống1cóxuhướngcảtinvànhữngsailệchdẫnđếnniềmtin,Hệthống2thìđảmnhậnphầnhoàinghivàngờvực,nhưngđôikhibậnrộnsẽkhiếnchúngtrởnênlườibiếng.Thựcvậy,cómộtsựthậthiểnnhiênlàconngườitacóxuhướngbịảnhhưởngbởinhữngthôngđiệpthuyếtphụcvônghĩa,nhưcácquảngcáothươngmạichẳnghạn,nhấtlàkhingườitađangcảmthấymệtmỏivàkiệtsức.

Cáctổchứccủahệthốngbộnhớliênkếtđónggópđángkểvàonhữngsailệchkiểmđịnh.Khiđượchỏilà“Samcóthânthiệnkhông?”sẽtạoraấntượngtứcthìvềcáchhànhxửcủaSamhơnlàkhiđượchỏi“CóphảiSamkémthânthiệnkhông?”Tríócsẽtìmkiếmnhữngbằngchứngxácnhận,đượcbiếttớivớitêngọichiếnlượcthửnghiệmkhảnăngcũngchínhlàcáchmàHệthống2kiểmtramộtgiảthuyết.Đốilậpvớinhữngnguyêntắctriếthọc,trongđóngườitakiểmtracácgiảthuyếtbằngcáchphủđịnhlạicácgiảthuyếtđó,thìconngười(vàcảnhữngnhàkhoahọc,thườngxuyên)tìmkiếmnhữngdữliệucóxuhướngtươngthíchvàbổtrợchonhữngđiềumàngườitađangtintưởng.CácsailệchđượckiểmchứngthuộcHệthống1ưutiênnhữnggợiývàphóngđạiviệcchấpnhậntínhthiếusuyxéttrongnhữngsựkiệncóvẻđúnghoặccựcđoan.NếubạnđượchỏivềkhảnăngmộtcơnbãotấncôngCaliforniatrongvòng30nămtới,hìnhảnhxuấthiệntrongđầubạnđúngthựclàmộttrậnbãoto,đúngnhưcáchmàGilbertđưaranhữngcâunhậnđịnhvônghĩanhư“Cáhồiănkẹo”vậy.Bạnsẽthiênvềhướngđưara

mộtnhậnđịnhtháiquávềkhảnăngxảyramộtthảmhọa.

SỰGẮNKẾTTÌNHCẢMTHÁIQUÁ(HIỆUỨNGHÀOQUANG)

NếubạnyêuthíchchủtrươngchínhtrịcủaTổngthốngđươngnhiệm,nhiềukhảnăngbạnsẽthíchgiọngnóivàsựhiệndiệncủaôngta.Xuhướngyêuthích(hoặcghétbỏ)mọithứcủamộtngười,baogồmcảnhữngthứbạnkhôngquansátthấyđượcbiếttớivớitêngọi“Hiệuứnghàoquang”.ThuậtngữnàyđượcsửdụngtrongngànhTâmlýhọchàngthếkỷnaynhưngnókhôngđượcsửdụngphổbiếntrongngônngữđờithường.Thậtlàmộtsựđángtiếc,bởi“Hiệuứnghàoquang”làmộtcáitênhaychomộtthiênlệchphổbiến,đóngvaitròlớntrongviệcchúngtanhậnđịnhvềconngườivàhoàncảnh.ĐólàmộttrongnhữngcáchtáihiệnmộtthếgiớimàHệthống1vậnhànhmộtcáchđơngiảnhơnvànhiềuliênkếthơnsovớiđờithực.

BạngặpmộtphụnữcótênlàJoantrongmộtbữatiệc,bạnthấycôtarấtduyêndángvàdễbắtchuyện.Giờthìtêncủacôấylạixuấthiệnvớitưcáchmộtngườiđượckêugọiđónggópchomộtquỹtừthiện.BạnbiếtgìvềsựhàophóngcủaJoan?Câutrảlờichínhxáclàbạnhầunhưkhôngbiếtgìcả,bởivìcórấtítlýdođểtinrằngmộtngườidễchịutrongđờisốngxãhộicũnglàmộtnhàtừthiệnhàophóng.Tuynhiên,bạnthíchJoanvàbạnsẽnhớlạicảmgiácyêumếncôấykhinghĩvềcôta.Bạncũngthíchsựhàophóngvànhữngngườihàohiệp.Bằngsựliêntưởng,dẫnđếnviệcgiờbạntinrằngJoancũngrấthàophóng.Vàgiờkhibạnđãtinrằngcôtahàophóng,cóthểbạncònthấythíchcôtahơncảtrướckia,bởivìbạnđãtựđộnggánthêmtínhcáchhàophóngbêncạnhnhữngấntượngtốtđẹpmàcôtađãtạorachobạn.

Sựthựcrõràngrằng:SựhàophóngkhônghềxuấthiệntrongcâuchuyệncủaJoanvàkhoảngtrốngấyđượclấpđầybởimộtsựvõđoán,phùhợpvớitâmtrạngmàbạnđãcóvớicôấy.Trongnhữngtìnhhuốngkhác,hiệnthựcdầndầnđượcphiêngiảivàsựdiễngiảisẽbịtâmtrạngđikèmvớinhữngấntượngbanđầuphủbóng.TrongngànhTâmlýhọccổđiển,SolomonAschđãđưaranhữngtínhtừmôtảvềhaingườikhácnhauvàhỏixemmọingườinhậnxétnhưthếnàovềtínhcáchriêngcủamỗingười.BạnnghĩthếnàovềAlanvàBen?

Alan:thôngminh–chămchỉ-bốcđồng–khótính–cứngđầu–đốkỵ

Ben:đốkỵ-cứngđầu–khótính–bốcđồng–chămchỉ-thôngminh.

Nếubạncũnggiốnghầuhếtmọingười,bạnsẽthấyAlanđángmếnhơnBenrấtnhiều.Nhữngnéttínhcáchđầutiêntrongdanhsáchđãthayđổihầuhếtýnghĩacủanhữngtínhcáchxuấthiệnphíasau.Sựcứngđầucủamộtngườithôngminhthườngdễđượcchấpnhậnvàthậmchícònkhiếnngườitaphảitôntrọnghơnnhưngsựthôngminhtrongmộtkẻđốkỵvàcứngđầukhiếnanhtatrởnênnguyhiểmhơnrấtnhiều.“Hiệuứnghàoquang”làmộtvídụđiểnhìnhcủasựtốinghĩa:Cũnggiốngnhưtừ"ngânhàng"trongphầntrước,tínhtừcứngđầulàmộttừtốinghĩavàcóthểđượcdiễngiảibằngnhiềucáchkhácnhausaochophùhợpvớingữcảnh.

Córấtnhiềuphiênbảnkháccủachủđềnghiêncứunày.NhữngngườithamgiathínghiệmtrongmộtnghiêncứuđượcxemtrướcbatínhtừmiêutảAlan;sauđóhọđượcchoxemtiếpbatínhtừtiếptheo,đượcmôtảlàtínhcáchcủamộtngườikhác.Khihọđãhìnhdungrahaiconngườikhácnhau,nhữngngườithamgiathínghiệmđượchỏiliệucókhảnăngnàocảsáutínhtừnàyđềumôtảcùngmộtngườikhôngvàhầuhếtnhữngngườiđượchỏiđềutrảlờiđiềuđólàkhôngthể!

Trongđoạnsau,chúngtasẽquansátnhữngnétcátínhcủamộtconngườithườngđượcxácđịnhdựatrênmaymắn.Tuyvậy,thứtựxuấthiệnlàcảvấnđề,bởivì“Hiệuứnghàoquang”sẽlàmtăngsứcnặngcủanhữngấntượngđầutiên,đôikhikhiếnnhữngthôngtinphíasauđóhầunhưvônghĩa.Hồiđầukhimớilàmgiảngviên,tôiđãđánhgiácácbàitiểuluậncủasinhviêntheolốitruyềnthống.Đólàtôisẽlấymộtbảngđiểmvàđọctấtcảcácbàitiểuluậncủamộtsinhviênđếnđâuthìchấmđiểmđếnđó.Sauđótôisẽcộngtổngsốđiểmcủasinhviênđólạivàtiếptụcchấmđiểmtiểuluậncủasinhviêntiếptheo.Dầndầntôinhậnthấycáchđánhgiácủamìnhvềcácbàitiểuluậncủamỗisinhviênhóararấtđồngnhất.Tôibắtđầuhoàinghiliệucáchđánhgiácủatôicóphảicũnglàmộtdạng“Hiệuứnghàoquang”không,rằngcâuhỏiđầutiênmàtôichấmđiểmđãtạorahiệuứngbấtcânxứngđốivớitoànthểcáccâuhỏiphíasau.Cơchếấyrấtđơngiản:Nếubàitiểuluậnđầutiêncủamộtsinhviênnàođóđượcchấmđiểmcao,thìsinhviênđósẽđượchưởnglợitừviệctôisẽloạibỏnhữnghoàinghikhivấpphảibấtcứcâuvănhoặcdòngnàotốinghĩatrongbàikếtiếp.Điềunàynghevẻcólý.Chắcchắnmộtsinhviênđãlàmtốttrongbàitiểuluậnđầutiênsẽkhôngmắcphảinhữnglỗingớngẩntrongbàitiểuluậnthứhai!Vàđóchínhlàvấnđềnghiêmtrọngmàtôiđãgặpphảitrongcáchlàmviệccủamình.Nếumộtsinhviênviếthaibàitiểuluận,mộtbàitốt,mộtbàidở,thìcuốicùngtôilạiđánhgiácảhaibàiphụthuộcvàokếtquảđánhgiábàiđầutiênmàtôiđọcđược.Tôiđãnóivớicácsinhviênrằnghaibàitiểuluậnđócógiátrịngangnhaunhưngđiềuđókhôngđúng:Bàitiểuluậnđầutiênđãcóảnhhưởnglớnhơn

nhiềutrongviệcđánhgiáchungkhảnăngcủasinhviênđósovớibàitiểuluậnthứhai.Điềunàykhôngthểchấpnhậnđược.

Tôiđãtiếnhànhmộttiếntrìnhchấmđiểmkhác.Thayvìđọccáctậptiểuluậncủasinhviêntheothứtự,tôiđãđọcvàchấmđiểmtấtcảcácbàitiểuluậnsốmộtcủatấtcảcácsinhviêntrước,sauđómớitiếnhànhchấmđiểmbàitiểuluậnsốhai.Tôichắcchắnlàmìnhđãghilạitấtcảđiểmvàomộtbảngđiểmriêngđểđảmbảomìnhkhôngbịthiênvị(dùchỉlàvôthức)khichấmđếnbàitiểuluậnthứhai.Saukhithayđổiphươngpháp,tôirútramộtkếtluậnkhiếntôilâmvàotìnhthếlúngtúng:Sựtựtintrongviệcchấmđiểmcủatôitụtxuốngmứcthêthảm.Lýdolàtôithườngxuyênphảitrảinghiệmmộtcảmgiáckhóchịuvàlầnnàocũngnhưlàmớivớitôi.Khitôithấtvọngvớibàitiểuluậnthứhaicủamộtsinhviênnàođó,tôichấmchocậutađiểmkémvàthithoảngtôipháthiệnramìnhđãtừngchochínhsinhviênnàyđiểmsốthuộchàngcaonhấtchobàitiểuluậnsốmột.Tôicũngnhậnthấymìnhđãcốgắnggiảmthiểusựkhôngnhấtquánbằngcáchthayđổisốđiểmmàtôichưakịpghivàobảngđiểmvànhậnthấythậtkhómàlàmtheonguyêntắcđơngiản,làkhôngbaogiờđượcnhânnhượngnhưthế.Điểmsốcủatôidànhchomỗisinhviênđãthayđổimộtcáchđángkể.Sựthiếuhụtliênkếtkhiếntôicảmthấymìnhbấtổnvàchánnảnvớiviệcchấmđiểmnày.

Giờtôicảmthấykhôngvuivàtincậyhơnvàođiểmsốmìnhđãchấmchosinhviêntrướcđónhưngtôinhậnthấyđólàmộttínhiệutốt,mộtchỉbáochothấycáchchấmđiểmmớicủatôitốiưuhơn.Sựchắcchắnmàtôitậnhưởngtronglầnchấmđiểmtrướcđókhôngđảmbảo,nósảnsinhracảmgiáccủatưduy“cảmtính”vàHệthống2củatôivuivẻvàdễdãichấpnhậnkếtquảđánhgiácuốicùng.Bằngviệcđểmìnhbịbàitiểuluậnđầutiêntácđộngmạnhtớikếtquảđánhgiácủabàitiểuluậnthứhai,tôiđãđểbảnthânnhậnthấysựthiếuhợplýkhithấymộtsinhviêncóthểlàmrấttốtởbàitiểuluậnnày,lạicóthểlàmrấttệởbàitiểuluậnkhác.Tínhkhôngnhấtquánxuấthiệnmộtcáchrõràngkhitôichuyểnquacáchđánhgiámới:Nóchothấykhôngthểdùngmộtđềbàiđơnlẻđểđánhgiávềhiểubiếtcủamộtsinhviêncũngnhưnóphảnánhsựbấthợplýtrongcáchđánhgiácủariêngtôi.

Phươngphápmàtôisửdụngđểgiảmthiểu“Hiệuứnghàoquang”phùhợpvớinguyêntắcphổbiếnlà:Lỗisaibấttươngđồng!Đểhiểuđượchoạtđộngcủanguyêntắcnày,hãyhìnhdungcórấtnhiềungườicùngtrôngthấynhữngchiếcbìnhthủytinhđựngđồngxuvàhọphảiđoánxemtrongmỗibìnhthủytinhcóbaonhiêuđồngxu.JameSurowieckigiảithíchtrongcuốnsách“Trítuệđámđông”nổitiếngcủamình,rằngđâylàmộtloạinhiệmvụmàđốivớimỗingườiđơnlẻthìhiệuquảđạtđượcsẽrấtthấpnhưngnếucócảmộtđám

đôngcùngthựchiệnnhiệmvụnàythìkếtquảcuốicùnglạichínhxácđếnkinhngạc.Sẽcómộtsốngườiđưaraconsốquálớn,mộtsốkháclạiđưaraconsốquánhỏsovớithựctếnhưngkhicórấtnhiềungườidựđoán,thìconsốtrungbìnhcuốicùngthườngcóxuhướngchuẩnxác.Cơchếrấtrõràng:Mỗingườiđềuđượcnhìnthấycùngmộtchiếcbìnhvàtấtcảnhữngđánhgiácủahọđềucómộtđiểmchungcơbản.Mặtkhác,cáclỗisaimàcáccáthểđưaralạiđộclậpsovớinhữnglỗisaicủangườikhácvà(trongtrườnghợpkhôngcólỗisaihệthống),họcóxuhướngđưaconsốtrungbìnhvềmức0.Tuyvậy,“nguyêntắclỗisaiphổbiến”chỉcótácdụngtrongtrườnghợptấtcảmọingườiđềuđộclậpkhiquansátvàcáclỗisaicủahọkhôngcóđiểmtươngđồng.Nếunhữngngườiquansátcócùngmộtsailệch,thìtậphợpkếtquảcácđánhgiásẽkhôngthểhạnchếđượcsailệchấy.Nếunhữngngườiquansátđượcquyềngâyảnhhưởnglẫnnhauthìsẽgiảmthiểutínhhiệuquảcủamẫuthínghiệm,cũngnhưtínhchínhxáctrongkếtquảcủanhómthínghiệm.

Đểcóthểrútrathôngtinhữuíchnhấttrongvôsốnhữngnguồntin,bạnphảiluôncốgắngtìmcáchlàmsaochonhữngnguồntinđóđộclậpvớinhau.Nguyêntắcnàychínhlàmộtphầntrongnghiệpvụđiềutracủacảnhsát.Trongtrườnghợpcónhiềunhânchứngtrongcùngmộtsựviệc,cácnhânchứngkhôngđượcquyềnthảoluậnvớinhautrướckhiđượclấylờikhai.Việcnàyngănchặncácnhânchứngđốilậpcấukếtvớinhau,nócònngănchặncácnhânchứngkhôngbịảnhhưởngbởinhữngnhânchứngkhác.Cácnhânchứngtraođổivớinhausẽcóxuhướngmắcnhữnglỗisaitươngtựtronglờikhai,khiếntổngsốthôngtincógiátrịthuđượcbịgiảmxuống.Loạitrừnhữngyếutốthừatrongcácnguồnthôngtinluônlàmộtviệccầnthiếtphảithựchiện.

Nguyêntắccủacác“phảnbiệnđộclập”(vàcáclỗisaibấttươngđồng)cónhữngứngdụngngaytứcthìkhibạntổchứccáccuộchọp,mộthoạtđộngthườngxuyêncủacáclãnhđạotrongcáctổchức,haycôngty.Mộtnguyêntắcđơngiảnnênđượcápdụng:Trướckhiđưaramộtvấnđềnàođóđểthảoluận,tấtcảmọithànhviêntronghộiđồngđượcyêucầuphảiviếtramộtđoạnrấtngắnnhữnggiảiphápcủamình.Tiếntrìnhnàygiúpíchchoviệcthuthậpnhữngkiếnthứcvàthuđượcnhiềuýkiếnphongphúcủacảnhóm.Nhữngcuộcthảoluậnmởkiểutruyềnthốngkhiếnýkiếncủanhữngngườiphátbiểuđầutiênbỗngnhiêncóquánhiềutrọnglượngvàchắcchắnlàcóảnhhưởngđếnýkiếncủanhữngngườiphátbiểusauđó.

CÁIGÌTATHẤYLÀCÁITABIẾT

MộttrongnhữngkýứcđángnhớnhấtcủatôivớiAmosthờimớibắtđầucộngtácvớinhau,đólàôngluônxuấthiệnvớivẻhàihướcthườngtrực.VớivaitròlàmộttrongnhữngvịgiáosưuytíndạymônTriếthọcởtrườngđạihọc,Amoscóthể“gằngừ”tiếngDoTháibằngchấtgiọngĐứcđậmđặc:“CáccậukhôngbaogiờđượcquênrằngPrimatoftheIs(Tạmdịch:TínhtốithượngcủaHiệntại).Tôikhôngrõôngthầygiáo(AmosvàtácgiảbắtchướcgiọngcủathầygiáongườiĐức)đómuốnnóigìquacâunóiđó(màtôinghĩcảAmoscũngkhônghiểunốt)nhưngnhữngcâuđùacủaAmosluônghiđiểmvớisinhviên.Ôngluôntríchdẫnđượcnhữngthànhngữcổ(vàthựcratôicũnglàmđượcthế)mỗikhichúngtôiđụngphảinhữngvấnđềkhácbiệtđángkểtrongcáchxửlýnhữngthôngtinmàchúngtôikhôngnắmđược.

Mộttínhnăngchủyếutrongthiếtkếcủa“bộmáyliêntưởng”đólànóchỉđạidiệnchonhữngýtưởngđượckíchhoạt.Cácthôngtinkhôngđượcgọira(kểcảvôthức)trongbộnhớcóthểkhôngtồntại.Hệthống1nổitrộihơnkhixâydựngnhữngcâuchuyệngiảđịnh,kếthợpnhiềuýkiếnđãđượckhởiđộngnhưngnókhông(vàkhôngthể)dựngnênnhữngthôngtinmànókhôngcó.

GiớihạnthànhcôngcủaHệthống1chínhlàsựkếtnốicâuchuyệnmànóphảitạora.Sốlượngvàchấtlượngcủacácdữliệucấuthànhnêncâuchuyệnphầnlớnlàkhôngthíchhợp.Khidữliệuhạnchế,thườngđượccoilàmộtsựcố,Hệthống1hoạtđộngnhưmột“bộmáyđitắtđónđầu”.Hãyxemvídụsau:“LiệuMindikcóphảilàmộtlãnhđạotốt?Côtathôngminhvàmạnhmẽ...”Câutrảlờilàcó,xuấthiệnrấtnhanhtrongđầucủabạn.Bạnđãchọnrađượcđápántốtnhấtdựatrênnhữngdữliệuítỏicóđượcnhưngbạnđã“cướpcò”.Câutrảlờisẽthayđổithếnàonếuhaitínhtừtiếptheolàthamnhũngvàđộcác?

HãyghilạinhữnggìbạnkhônglàmnếubạnthoángnghĩvềMindiktrongvaitròlàmộtnhàlãnhđạo.Bạnkhôngbắtđầubằngcâuhỏi,“Tôicầnbiếtgìtrướckhitôiđưaramộtýkiếnvềchấtlượngquảnlýcủamộtnhàlãnhđạo?”Hệthống1phảilàmviệcđộclậpdựatrênnhữngtínhtừđầutiênnótiếpnhận:Thôngminhlàtốt,thôngminhvàmạnhmẽlàrấttốt.ĐâylàcâuchuyệntốtnhấtcóthểxâydựngđượcdựatrênhaitínhtừvàHệthống1đãtruyềntảinóvớimộtnhậnthứccảmtínhtuyệtdiệu.Câuchuyệnsẽbịđánhgiálạikhicónhữngdữliệumớixuấthiện(vídụnhưMindikthamnhũng)nhưngấntượngđầutiênxuấthiệnngaylậptứcvàkhônggâycảntrởđốivớichủthể.Đồngthời,dùthếnàođinữathìấntượngtốtđẹpđầutiênvẫntồntạinhưmộtsailệch.

SựkếthợpgiữaHệthống1tìmkiếmsựliênkếtvớiHệthống2lườibiếngkhiếnchoHệthống2sẽxáclậprấtnhiềuniềmtinbảnnăng,phảnánhkhásátvớinhữngấntượngthôngthườngdoHệthống1xáclập.Tấtnhiên,Hệthống2cókhảnănghệthốnghóavàcẩntrọnghơnkhitiếpcậnvớicácchứngcứvàsẽcómộtloạtnhữngôtíchđượcđánhdấutrướckhiđưaraquyếtđịnh,vídụnhưmuamộtcănnhà,bạnsẽphảitìmkiếmchođượcnhữngthôngtinmàbạnkhôngcó.Tuynhiên,Hệthống1đượccholàcóảnhhưởngnhiềuhơnđếncácquyếtđịnhcầnsựsuytínhcẩntrọngvàđầuvàocủanókhôngbaogiờngừngthunhậnthôngtin.

Hiểuđượccơchế“đitắtđónđầu”(hayvộivàngđưarakếtluận)dựatrêndữliệugiớihạncơbảnrấtquantrọngđểlýgiảitưduytrựcgiácvàtrongcuốnsáchnày,tôisẽthườngxuyênsửdụngmộtcụmtừviếttắtchokháiniệmnàylà:WYSIATI,cónghĩalàbạnchỉthấycáimàbạnbiết.Hệthống1vềcơbảnlàkhôngnhạycảmvớicảchấtlượnglẫnsốlượngthôngtintạoracácấntượngvàtrựcgiác.

AmoscùngvớihaisinhviênđãtốtnghiệpcủamìnhởĐạihọcStanfordđãbáocáomộtnghiêncứuliênquantrựctiếpđếnWYSIATI,thôngquaquansátphảnứngcủamọingườiđượcthôngbáotrướckhixemnhữngdữliệumộtchiều.Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcđọcmộtbiênbảnpháplýnhưsau:

Vàongày3thángChín,nguyênđơnDavidThorton,mộtđạidiệncôngđoànkhuvực43tuổiđãcómặtởhãngthuốcláThriftysố168,đithămhỏingườilaođộngtheolệthường.10phútsau,ngườiquảnlýngănônglạivànóiôngkhôngđượcphépnóichuyệnvớicôngnhânđanglàmviệctronghãng.Thayvàođó,ôngcóthểgặphọởphòngtrongvàogiờnghỉ.YêucầunàyđãđượcquyđịnhtronghợpđồngcôngđoàncủahãngthuốcláThriftynhưngchưabaogiờđượccôngbố.KhiôngThorntontừchối,ngườitabảorằngôngcóquyềnlựachọnhoặclàmtheoyêucầuhoặcrờikhỏiđâyhoặcsẽbịbáocảnhsát.Lúcnày,ôngThortonlýluậnvớivịquảnlýrằngtừtrướcđếnnayôngluônđượcnóichuyệnvớicácnhânviênkhihọđanglàmviệctrongkhoảng10phút,miễnlàkhônglàmảnhhưởngtớicôngviệckinhdoanhvàôngđãchấpnhậnthàbịbắtcònhơnlàphảithayđổinguyêntắclàmviệccủamình.VịquảnlýsauđóđãgọiđiệnbáochocảnhsátvàôngThorntonbịcòngtayđưarakhỏicửahàngvìviphạmquyđịnhcủacôngty.Sauđóôngbịtạmgiamvàbịtạmđìnhchỉmọichứcvụhiệntại.ÔngThorntonđãkiệnhãngthuốcláThriftyvìbắtgiữngườitráiphép.

Đểthêmdữliệuchocâuchuyện,bêncạnhnhữnggìmàtấtcảnhữngngười

thamgiathínghiệmđãđượcđọc,cácnhómkhácnhaucũngđượcxemnhữngbàitrìnhbàycủacácluậtsưbàochữachohaibên.Mộtcáchtựnhiên,luậtsưcủangườiđạidiệnCôngđoànmôtảcuộcbắtgiữnhưmộtnỗlựccủasựđedọa,trongkhiluậtsưcủabênhãngthuốclálậpluậnrằngtròchuyệnvớinhânviêntrongkhihọđanglàmviệclàgâyrốivàngườiquảnlýđãhànhđộnghoàntoànhợplýtrongtìnhhuốngnàykhithôngbáochocảnhsát.Mộtvàingườithamgiathínghiệm,vídụBồithẩmviên,thìđượcnghecảhaiphía.Cácluậtsưthêmvàonhữngthôngtinbấtlợimàbạnkhôngthểphỏngđoántừngữcảnhcủacâuchuyện.

Tấtcảnhữngngườithamdựđềuđãlườngtrướcđượcsựsắpđặttrướcvànhữngngườichỉnghetừmộtphíadễdàngđưaranhữnglậpluậnchốnglạiphíacònlại.Tuynhiên,bàitrìnhbàycủacácluậtsưtừnhữngbằngchứngmộtchiềucóảnhhưởngrõrànglênnhữngphánđoán.Hơnthếnữa,nhữngngườithamgiathínghiệmchỉđượcbiếtthôngtinmộtchiềutỏratựtinvớilậpluậncủamìnhhơnnhữngngườiđượcbiếtthôngtintừcảhaiphía.Đâychỉlànhữnggìbạncóthểđoánranếubạntinrằngkinhnghiệmcủaconngườiđượcxácđịnhbởisựliênkếttrongcâuchuyệnmàhọxâydựngnêntừnhữngthôngtincósẵn.Sựnhấtquáncủadữliệumangđếnmộtcâuchuyệnhay,chứnókhôngxâydựngthànhmộtcâuchuyệnhoànchỉnh.Thựcsựthìbạnsẽluôntìmthấynhữngnútthắtdùnhỏnhấtđểdiễngiảiphùhợpvớitấtcảnhữnggìbạnbiếtvàđặtchúngvàonhữnghoàncảnhthíchhợp.

WYSIATItạođiềukiệnlưutrữnhữngsựliênkếtvànhậnthứccảmtínhchophépchúngtachấpnhậnmộtnhậnđịnhlàđúng.Nógiảithíchtạisaochúngtacóthểsuynghĩrấtnhanhvàlàmsaochỉtừmộtítthôngtintrongthếgiớiphứctạpnày,chúngtacũngxâydựngthànhmộtcâuchuyệncóýnghĩa.Hầuhếtthờigian,nhữngcâuchuyệngắnkếtvớinhau,đượcchúngtađặtcạnhnhaucóđủsựtươngthíchnhằmcổvũchonhữnghànhđộngcóvẻcólý.Tuynhiên,tôicũngdùngWYSIATIđểgiảithíchchorấtnhiềunhữngloạisailệchkhiphảiđưaranhậnđịnhvàlựachọn,sauđâylàmộtsốcáchlýgiải:

Quátựtin:KhiápđặtnguyêntắcWYSIATIthìcảchấtlượngvàsốlượngbằngchứngxuấthiệnkhôngcómấygiátrịđốivớichủthểtựtin.Sựtựtinmàcáccánhâncóđượctrongniềmtincủamìnhphụthuộchầuhếtvàochấtlượngcâuchuyệnmàhọcóthểkểliênquanđếnnhữnggìhọnhìnthấy,dùchohọkhôngthấynhiềuthứcủacâuchuyệnhoànchỉnhthựcsự.Chúngtathườngxuyênthấtbạivìkhôngđưaracácbằngchứngrấtcầnthiếttronglậpluậncủachúngta.Bởivìchúngtachỉbiếtcóthếmàthôi.Hơnthếnữa,hệthốngliênkếtcủa

chúngtacóxuhướngdừnglạiởmộtkhíacạnhliênkết,khithấycósựxuấthiệnvàngănchặnnghingờvàsựtốinghĩa.Hiệuứngkhung:Nhiềucáchhiểukhácnhautừcùngmộtdữliệuthườngtạoranhiềutâmtrạngkhácnhau.Câukhẳngđịnh“tỷlệsốngsótsauphẫuthuậtmộtthánglà90%”ngheđúng(hợplý)hơncâukhẳngđịnhcógiátrịtươngđương“tỷlệtửvongsauphẫuthuậtmộtthánglà10%”.Tươngtự,thịtnguộiđượcmiêutảlà“giảm90%chấtbéo”sẽhấpdẫnhơnkhiđượcmiêutảlà“chỉ10%chấtbéo”.Rõrànglàcócáccôngthứctươngđươngnhauvềnghĩanhưngthôngthườngmộtcánhânchỉnhìnthấymộtcôngthứcvàtấtcảnhữnggìanhtathấylànhữnggìanhtabiết(hayhiểu).Bỏquađánhgiácơbản:HãynhớlạiSteve,anhchàngchỉnchuvàcẩnthận,đượcmọingườicholàsẽtrởthànhmộtngườithủthưmẫncán.Dùngườitachỉmôtảanhtabằnghainéttínhcáchnổibậtvàsốngđộngnhất,mặcdùbạnbiếtchắcrằngsốngườicótínhcáchnhưthếlàmnôngdâncóthểnhiềuhơnnhữngngườilàmthủthư,nhưngconsốthốngkêthựctếchắcchắnkhôngxuấthiệntronghiểubiếtcủabạn,khibạnphảiđưaracâutrảlờichocâuhỏianhtalàmnghềgì.Tấtcảnhữnggìbạntừngbiếtđếnchỉcóvậymàthôi.

BỘMÁYĐITẮTĐÓNĐẦULÊNTIẾNG

“Côtachẳngbiếttígìvềkỹnăngquảnlýcủangườinày.Tấtcảnhữnggìcôtanghĩchỉlà“Hiệuứnghàoquang”từmộtbàithuyếttrìnhtốtmàthôi.”

“Hãytáchbạchcáclỗisaibằngcáchthuthậpriêngrẽcácnhậnđịnhvềcùngmộtvấnđềtrướckhiđưanórathảoluận.Chúngtasẽthunhậnđượcnhiềuthôngtinhơntừnhữngnguồntinđộclập.”

“Họđưaraquyếtđịnhlớndựavàomộtbảnbáocáocủamộtnhàtưvấn.WYSIATItứctấtcảnhữnggìbạnthấylànhữnggìbạnbiết.Dườngnhưhọkhôngnhậnthấylượngthôngtinthuvềlàrấtítỏi.”

“Họkhôngmuốnbiếtthêmthôngtincóthểlàmlộcâuchuyệncủamình.WYSIATI.”

Chương8.Dựđoándiễnrathếnào?

Khôngcógiớihạnđốivớisốlượngnhữngcâuhỏibạncóthểtrảlời,bấtkể

chúnglàcâuhỏicủangườikháchaylàcâuhỏidochínhbạnđặtra.Cũngnhưkhôngcógiớihạnchonhữngđónggópmàbạncóthểướclượng.Bạncókhảnăngđếmsốnhữngchữcáiinhoatrongtrangnày,sosánhchiềucaocủacáckhungcửasổngôinhàcủamìnhvớimộtngôinhàbấtkỳtrênphốvàđánhgiátriểnvọngchínhtrịcủavịthượngnghịsĩđangtrênđỉnhcaodanhvọnghayvựcsâuthảmhọa.CáccâuhỏiđượcchuyểntớiHệthống2đểxácđịnhphươnghướngvàdòtìmbộnhớđểtìmracáccâutrảlời.Hệthống2tiếpnhậncáccâuhỏihoặcsinhracáccâuhỏi:Trongtrườnghợpnàonócũngđiềukhiểnsựchúývàtìmkiếmtrongbộnhớđểtìmracâutrảlời,kháchẳnvớihoạtđộngcủaHệthống1.Nótiếptụcgiámsátnhữnggìđangdiễnrabênngoàicũngnhưbêntrongđầuóc,tiếptụcsảnsinhranhữngđánhgiávớivôsốnhữngkhíacạnhkhácnhaucủatìnhhuốngmàkhônghềcósựchúýđặcbiệtnàocũngnhưvớirấtíthoặckhôngcónỗlực.Nhữngđánhgiácơbảnchiếmmộtvịtríquantrọngtrongcácsuynghiệmtrựcgiác,vìchúngrấtdễbịthaythếbởinhữngcâuhỏikhóhơn–đóchínhlàýtưởngcơbảncủaphươngphápsuynghiệmđịnhkiến.HaitínhnăngkháccủaHệthống1cũnghỗtrợchosựthaythếmộtnhậnđịnhnàybằngmộtnhậnđịnhkhác.Mộtlàkhảnăngdiễngiảinhữnggiátrịtheokíchcỡ,trongđóbạnsẽtrảlờimộtcâuhỏimàhầuhếtmọingườiđềucholàđơngiản:“NếuSamcũngcóchiềucaonhưtríthôngminhcủamình,thìanhấycóthểcaobaonhiêu?”Cuốicùng,đóchínhlàmột“shotgun”tinhthần.MộtchứcnăngcủaHệthống2làtrảlờimộtcâuhỏiđặcbiệthoặcđánhgiámộtđónggópcụthểtrongmộttìnhhuốngtựđộngkíchhoạtcácphéptính,baogồmcảnhữngđánhgiácơbản.

NHỮNGĐÁNHGIÁCƠBẢN

Hệthống1đượchìnhthànhdựatrêntiếntrìnhliêntụccungcấpnhữngđánhgiácơbảnvềnhữngvấnđềchínhmàcơthểcầngiảiquyếtđểtồntại:Mọiviệcđangdiễnrathếnào?Cóxuấthiệnmốiđedọahaycơhộinàokhông?Mọiviệcvẫnbìnhthườngcảchứ?Liệutôinêntiếpcậnhaytránhxa?Nhữngcâuhỏinàycóthểítcấpbáchhơn,nhưngbộmáythầnkinhmàconngườiđượckếthừavẫnthamgiacungcấpnhữngđánhgiácơbảnvềcácmứcđộđedọavàbộmáynàykhôngbaogiờbịtắtnguồn.Cáctìnhhuốngliêntục

đượcđánhgiátốthayxấu,cócầnphảibỏtrốnhayđượcphéptiếpcận.Tâmtrạngtốtvànhậnthứccảmtínhchínhlàđốitrọngcủaloàingườivềphíaantoànvàthânthuộc.

Đểhiểuhơnvềmộtvídụcủađánhgiácơbản,hãyxemkhảnăngphânbiệtbạnvàthùtrongmộttíchtắc.Điềunàychophépconngườicócơhộisốngsóttrongmộtthếgiớiđầyhiểmnguyvàmộtkhảnăngđặcbiệtnhưthếđúnglàcótồntại.AlexTodorov,đồngnghiệpcủatôiởĐạihọcPrinceton,đãkhámpháranguồngốcsinhhọccủanhữngđánhgiánhanhvềkhảnăngantoàntrongtìnhhuốngtiếpxúcvớimộtngườilạmặt.Ôngchứngminhchotathấychúngtađượcbantặngmộtkhảnăngđánhgiá,chỉtrongmộttíchtắc,khinhìnvàokhuônmặtcủamộtngườilạ,cóhaisựthậtcơbảntiềmtàngvềngườinàynhưsau:Anhtacóvẻápchếkhông(ẩnchứakhảnăngđedọa)vàanhtacóvẻđángtinkhông,bấtkểngườilạmặtđótỏrathânthiệnvàhiếukháchnhưthếnào.Đặcđiểmcủakhuônmặtcũngcungcấpnhữngđầumốiđểđánhgiávềconngườinhưmộtcáicằmvuông“khoẻkhoắn”làmộtđầumốivềkhảnăngđedọa.Biểuhiệnkhuônmặt(tươicườihayủdột)chotatínhiệuvềýđịnhcơbảncủangườilạmặt.Sựkếthợpcủamộtchiếccằmvuôngvớikhuônmặtbuồnrầucóthểmangđếnrắcrối.Nhưngtínhchínhxáccủakhảnăng“nhìnmặt(mà)bắthìnhdong”khôngphảilúcnàocũnghoànhảo:Cằmtrònkhôngphảilàchỉbáochomộtkẻnhumìvànụcười(đôikhi)cóthểgiảtrá.Tuynhiên,khảnăngđánhgiámộtngườilạmặtdùkhôngchínhxác100%cũngcóthểmanglạinhữnglợithếsốngcòntrongcuộcsống.

Cơchếcổxưanàyđượcđặtvàosửdụngmộttínhnănglạthườngtrongthếgiớihiệnđại:Nócóthểảnhhưởngtớikếtquảbầucử.Todorovchocácsinhviêncủamìnhxemảnhcủanhữngngườiđànông,cókhichỉtrongvòng1/10giây,vàyêucầuhọđánhgiácáckhuônmặttheomứcđộkhácnhau,từthânthiệnđếncạnhtranh.Kếtquảxếphạngcủanhữngngườiquansátkháthốngnhất.Todorovchohọxemnhữngkhuônmặtkhôngtheothứtựnhấtđịnh:Họlànhữngchínhkháchđangvậnđộngtranhcửchomộtvịtrítrongnhànước.SauđóTodorovsosánhcáckếtquảcủacácvòngbầucửvớikếtquảđánhgiámàcácsinhviênPrincetonthựchiệnthôngquaviệcchoxemảnhcủacácứngcửviêntrongchốclátvàkhônghềđượccungcấpthêmbấtcứthôngtinvềbốicảnhchínhtrịnào.Khoảng70%sốvòngbầucửthượngnghịsĩ,nghịsĩvàchínhkhách,nhữngngườithắngcuộcchínhlànhữngứngcửviênnhậnđượcxếphạngđánhgiácao.Kếtquảbấtngờnàycàngđượckhẳngđịnh,củngcốthêmsauđótrongnhữngcuộcbầucửcấpquốcgiaởPhầnLan,bầucửhộiđồngkhuvựcởnướcAnhvàtrongrấtnhiềucuộctuyểnchọnởAustralia,ĐứcvàMexico.Đángngạcnhiênhơn(ítnhấtlàđốivớitôi)làtrongnghiêncứucủaTodorov,ngườitadễđoánđượcxếphạng

củacácứngviêntiềmnănghơnlànhữngứngviênthânthiện.

Todorovnhậnthấyrằngconngườiđánhgiánănglựccạnhtranhdựatrênsựkếthợphaiyếutốmạnhmẽvàđángtincậy.Khuônmặtthểhiệncạnhtranhlàsựkếthợpcủamộtcáicằmmạnhmẽ,vớimộtnụcườithoángvẻtựtintrênkhuônmặt.Khôngcóbằngchứngnàochothấynhữngbiểuhiệntrênkhuônmặtdựđoánkhảnănghoạtđộngcủacácchínhtrịgiatrêncươngvịcôngtáccủamình.Nhưngcácnghiêncứuvềphảnứngnãobộđốivớinhữngứngcửviênthắngvàthuatrongbầucửchothấyxuhướngtựnhiêncủaconngườilàloạibỏnhữngứngviênthiếunhữngyếutốmàhọđánhgiácao–trongnghiêncứunày,nhữngứngviênthấtbạicónhữngbiểuhiệncảmxúctiêucựcmạnhmẽ.Đóchínhlàmộtvídụcủacáimàtôisẽgọilàphánđoánsuynghiệmtrongnhữngchươngtiếptheo.Cửtrithườngcốgắnghìnhthànhmộtấntượngvềmộtứngviêntốtsẽthếnàokhiđảmđươngmộtvịtrícôngviệcvàhọdựavàonhữngđánhgiáđơngiảnhơn,đượcthựchiệnnhanhchóngvàtựđộngvàcóhiệulựckhiHệthống2cầnthôngtinđểraquyếtđịnh.

CácnhàkhoahọcchínhtrịđãtheodõinhữngnghiêncứuđầutiêncủaTodorovbằngcáchxácđịnhmộtloạicửtriưutiênHệthống1,nghĩalàHệthống1chiếmgiữvaitròrấtquantrọng.Họđãnhậnrađiềumàhọtìmkiếmtrongsốnhữngcửtrichínhtrịítđượctrangbịthôngtinvàxemtruyềnhìnhquánhiều.Đúngnhưdựđoán,nhữngảnhhưởngcủacácyếutốkhuônmặtcạnhtranhtrongbầucửảnhhưởngnhiềugấp3lầnđốivớinhữngcửtriítthôngtinvànghiềnTVsovớinhữngngườiđượctrangbịnhiềuthôngtinhơnvàítxemtruyềnhìnhhơn.ThựctếlàmốiliênhệquantrọngcủaHệthống1lànóxácđịnhlựachọnbầucửkhônggiốngtấtcảmọingười.Chúngtasẽgặpnhữngvídụkhácvềnhữngcánhânkhácbiệtnày.

Hệthống1hiểungônngữ,vàtấtnhiên,sựhiểubiếtphụthuộcvàonhữngđánhgiácơbản,thườngđượctínhđếnnhưmộtphầncảmnhậnvềcácsựkiệnvàsựlĩnhhộithôngđiệp.Nhữngđánhgiánàybaogồmtínhtoánvềnhữngđặcđiểmtươngtự,tínhđạidiện,đónggópcủacácnguyênnhânvàđánhgiávềtínhkhảdụngcủacácliênkếtvàbảnmẫu.Chúngđượchìnhthànhngaycảkhithiếuđinhữngnhiệmvụcụthể,mặcdùcáckếtquảđượcsửdụngđểhoànthànhnhiệmvụđòihỏichúngphảixuấthiện.

Danhsáchnhữngđánhgiácơbảnrấtdài,nhưngkhôngphảitấtcảmọiyếutốđềuđượcxemxét.Vídụ,hãynhìnnhanhvàoHình7ởtrang135.

Chỉliếcmắtmộtcáicũngcóthểchobạnmộtấntượngtứcthờixemcóbao

nhiêuyếutốxuấthiệntrongminhhọa.Bạnbiếtngaylàhaitòatháptronghìnhcaobằngnhauvàcóvẻchúnggiốngnhauhơnsovớitòathápcócáclônằmngangởgiữa.Tuynhiên,bạnkhôngthểlậptứcnhậnthấysốlôởtoàthápbêntráibằngyhệtsốlôởtoàthápnằmngang,vàbạncũngkhônghềcóấntượngvềchiềucaocủatòathápnếubạnphảisắpxếplạicáclôtrongtòathápnày.Đểchắcchắnlàsốlôcủachúngbằngnhau,bạncầnđếmsốlôtrongcảhaitòanhàvàsosánhkếtquả,hoạtđộngnàychỉcóthểthựchiệnnhờHệthống2.

SẮPĐẶTVÀNGUYÊNMẪU

Thêmmộtvídụnữa,hãyxemcâuhỏisau:Chiềudàitrungbìnhcủacácđoạnthẳngtronghình8làbaonhiêu?

CâuhỏinàyđơngiảnvàHệthống1cóthểtrảlờikhôngchútdodự.Cácthínghiệmchothấychỉcầnmộtphầnmấygiâylàđủđểngườitacóthểđưarađượcchiềudàitrungbìnhcủacácđoạnthẳngtronghình,mộtcáchkháchắcchắn.Hơnthếnữa,tínhchínhxáccủanhữngquyếtđịnhnàykhônghềsuygiảmkhitưduycủangườiquansátđangbậnrộnvớimộtnhiệmvụghinhớ.Cóthểhọkhôngướclượngđượcchiềudàitrungbìnhlàbaonhiêuinchhaycentimetnhưnghọkháchuẩnxáckhiướclượngchiềudàicủanhữngđoạnthẳngkhácsovớiđoạnthẳngcóchiềudàitrungbình.KhôngcầnđếnsựcandựcủaHệthống2đểhìnhthànhấntượngvềchiềudàitrungbìnhcủamộtđoạnthẳng.Hệthống1đãlàmđiềuđó,tựđộngvàdễdàng,nhưthểmỗiđoạnthẳngcómộtmàusắcvàsựthậtlàchúngkhônghềđượcđặtsongsong.

Giờthìđếnmộtcâuhỏikhác:Vậythìtổngchiềudàicủacácđoạnthẳngtronghình8làbaonhiêu?ĐâylạilàmộtvấnđềkhácbởivìHệthống1chẳngđưarađượcgợiýnào.CáchduynhấtđểbạncóthểtrảlờiđượccâuhỏinàylàkíchhoạtHệthống2,đểướclượngchiềudàicủađoạnthẳngtrungbình,đoánhoặcđếmsốđườngthẳng,nhânchiềudàitrungbìnhvớisốđoạnthẳnglên.

SựthấtbạicủaHệthống1khitínhtổngchiềudàicủamộtbộđoạnthẳngtrongmộtthờigianngắncóthểkháđúngvớibạn,khôngbaogiờbạnnghĩbạnsẽlàmphéptínhnày.Trênthựctế,nóchínhlàmộttrườnghợpđặcbiệt

tronggiớihạnquantrọngcủahệthống.BởivìHệthống1sửdụngnhữngnguyênmẫuhoặcmộtbộvídụđiểnhìnhlàmđạidiệnchomộtphạmtrù,nóxửlýtốtnhữngconsốtrungbình,nhưngyếuvớiconsốtổng.Kíchcỡcủaphạmtrù,sốlượngnhữngtrườnghợpcábiệt,cóxuhướngbịbỏquatrongcácđánhgiámàtôisẽgọilàmộttổngbiếnthiên.

NhữngngườithamgiavàomộttrongsốrấtnhiềuthínghiệmđượcthúcđẩybởivụkiệnsauthảmhọatràndầuExxonValdezđượchỏixemhọsẵnsàngtrảbaonhiêuđểmualướibaoquanhcácaodầuđểngăncácchúchimdicưbịchếtđuối.Nhiềunhómthamgiathínghiệmđãkhẳngđịnhhọsẵnsàngcứu2.000hay20.000hoặc200.000conchim.Nếucứuchimlàmộtviệctốtchonềnkinhtế,thìnóchínhlàmộtkiểutổngbiếnthiên:Cứuđược200.000conchimsẽcólợihơnnhiềusovớiviệcchỉcứucó2.000conchim.Trênthựctế,đónggóptrungbìnhcủa3nhómđóchỉvàokhoảng78đô-la,80đô-lavà88đô-la.Sốtiềnđónggópchênhnhaurấtítdùsốchimđượccứukhácnhau.Phảnứngcủanhữngngườithamgiathínghiệm,trongcả3nhóm,chínhlàmộtmẫuthử-hìnhảnhcủamộtchúchimtuyệtvọngbịchếtđuối,lôngcánhdínhđầydầulàmộthìnhảnhxấu.Sốlượnghầunhưbịbỏquatronghoàncảnhvôcùngxúcđộngnàyđãđượckhẳngđịnhrấtnhiềulần.

CƯỜNGĐỘPHÙHỢP

Nhữngcâuhỏivềhạnhphúc,vềsựnổitiếngcủatổngthống,vềnhữngbiệnpháptrừngphạttàichínhđốivớinhữngkẻvôlại,vàtriểnvọngtươnglaicủamộtchínhtrịgiađềucóchungmộtđặcđiểm:Tấtcảchúngđềuđượcgánvàomộtdiệnmạomangtínhcườngđộhoặctổngsố,chophépngườitasửdụngtừthêm:Thêmhạnhphúc,thêmnổitiếng,thêmnghiêmkhắchoặcthêmquyềnlực(đốivớichínhtrịgia).Vídụ,mộtứngviênchínhtrịtươnglaicóthểxếphạngtừthấp“Côtathấtbạiởvòngbỏphiếuphổthông”đếncaonhư“MộtngàynàođócôtasẽtrởthànhtổngthốngHoaKỳ.”

Đếnđây,chúngtasẽbắtgặpmộtkhảnăngmớicủaHệthống1.Mộtquymôcơbảnvềcườngđộphùhợpvớinhữngchiềukíchđadạng.Vídụnếutộiáccómàusắc,thìtênsátnhânsẽphảicómàuđỏđậmhơnsovớitênăntrộm.Nếutộiácđượcđobằngâmnhạc,thìkẻgiếtngườihàngloạtsẽlàđoạnchơicựcmạnh,cònkẻtrốnvéđỗxesẽchỉlàđoạnnhạcrấtnhẹ.Vàtấtnhiên,bạncũngsẽcócảmgiáctươngtựvềcườngđộđốivớisựtrừngphạt.Trongthínghiệmcổđiển,ngườitađiềuchỉnhâmthanhdựatrênmứcđộtànáccủatộiphạm;ngườikháclạiđiềuchỉnhâmthanhtheomứcđộnghiêmkhắccủahìnhphạt.Nếubạnnghethấyhaiđoạnghichú,mộtđốivớitộiác,mộtđốivớihìnhphạt,bạnsẽcảmnhậnđượcsựbấtcôngnếumộttôngnhạcmạnh

hơntôngnhạccònlại.

Hãyxemvídụsau,thídụnàysẽtrởlạitrongđoạnsau:

Julieđọctrôichảykhilên4tuổi.

GiờthìhãyghépkhảnăngđọcthôngviếtthạocủaJuliekhicònlàmộtđứatrẻsaochophùhợpvớihệquychiếucườngđộsau:

MộtngườiđànôngsẽcaobaonhiêunếuchiềucaocủaôngtacaotươngđươngvớikhảnăngthiênbẩmcủaJulie?

Bạncónghĩlà1,83mkhông?Rõrànglàquáthấp.Thếcòn2,13m?Cóthểlàquácao.Bạnđangtìmkiếmmộtchiềucaoấntượngphùhợpvớikhảnăngđọctrôichảycủamộtđứatrẻlênbốn.Phảivừaấntượng,nhưngkhôngquácườngđiệu.Biếtđọcởđộtuổi15thánglàkỳdiệu,cóthểsánhvớingườiđànôngcao2,13mhay2,41m.

MứcthunhậpcủabạnlàbaonhiêuthìphùhợpvớitrìnhđộđọchiểucủaJulie?

TộiácnàođủgaygắtnếusánhvớitàinăngcủaJulie?

Điểmtốtnghiệptrungbình(GPA)củamộtsinhviênthuộctrườngđạihọchàngđầulàbaonhiêuthìphùhợpvớitrìnhđộđọchiểucủaJulie?

Khôngkhólắm,phảikhông?Hơnthếnữa,bạncóthểchắcrằngđápáncủabạnkhágầnvớinhữngngườikháccùngthuộcmôitrườngvănhóanhưbạn.ChúngtasẽxemkhimọingườiđượchỏihãydựđoánđiểmtrungbìnhGPAcủaJulielàbaonhiêutừnhữngthôngtinvềđộtuổicôbébiếtđọc,họsẽtrảlờibằngcáchdịchchuyểntừmộthệquychiếunàysanghệquychiếukhácvàtìmramộtđiểmGPAphùhợp.Vàchúngtacũngsẽthấytạisaophươngthứcđoánbiếtbằngcáchghépcặpdựatrênthốngkêlàsai-mặcdùnóhoàntoàntựnhiênđốivớiHệthống1,vàhầuhếtmọingười,trừnhữngnhàThốngkêhọc,điềuđócũngchấpnhậnđượcvớiHệthống2.

Súngsăntrínão

Hệthống1thựchiệnrấtnhiềutínhtoáncùngmộtlúc.Mộtsốtrongsốcácphéptínhlàliêntụcđưaranhữngnhậnđịnh.Kểcảkhimắtbạnđangmởto,bộnãocủabạnđangtínhtoánmộtbảntrìnhbàytrongkhônggian3chiềuvềnhữnggìmắtbạnnhìnthấy,hoànthiệnvớihìnhdángcủacácvậtthể,vịtrí

củachúngtrongkhônggianvàđặctínhcủachúng.Khôngcầncóýđịnhđểkíchhoạthoạtđộngnàyhoặcgiámsátliêntụcđốivớinhữngtriểnvọngviphạm.Đốilậpvớinhữngđánhgiáthườngnhật,nhữngtínhtoánkhácchỉđượcthựchiệnkhicónhucầu:Bạnkhôngcầnduytrìtìnhtrạngđánhgiáliêntụcxemmìnhđanghạnhphúchaykhỏemạnhnhưthếnào,vàngaycảkhibạnlàmộtngườinghiệnchínhtrị,bạncũngkhôngtựđộngđánhgiátươnglaicủangàitổngthống.Cácphánxétkhôngthườngxuyênđềulàtựnguyện.Chúngchỉđượcthựchiệnkhibạncóýđịnhđánhgiáthựcsựmàthôi.

Bạnkhôngtựđộngđếmsốâmtiếttrongtấtcảnhữngtừbạnđọclên,nhưngbạncóthểlàmđượcđiềuđónếubạnmuốn.Tuynhiên,việckiểmsoátchủđộngnhữngtínhtoánthườngcáchxasovớinhucầuchínhxác:Chúngtathườngtínhtoánnhiềuhơnrấtnhiềusovớinhucầuhoặcmongmuốn.Tôigọisựtínhtoánvượtmứcnàylà“súngsăntrínão.”Nghĩalàkhôngthểthựchiệnmộtcúnhắmtrúngduynhấtmộtđíchvớimộtkhẩusúngsănbởivìđặctínhcủaloạisúngnàylàbắnliêntụcracácviênđạnnhỏ.CóvẻđâylàmộtnhiệmvụkhóđốivớiHệthống1,dođóHệthống2đảmnhiệmchứcnăngnày.Haithínghiệmmàtôiđãđọcđượctừrấtlâudướiđâycóthểminhhọachođiềunày.

Nhữngngườithamgiamộtthínghiệmđượcchonghemộtcặptừ,vàđượchướngdẫnlàấnvàomộtnútcàngnhanhcàngtốtngaykhihọxácđịnhđượcvầnđiệucủacáctừ.Cáccặptừđềucóvầnnhưsau:

Vote–note(bầucử-ghichú)

Vote–goat(bầucử-condê)

Sựkhácbiệtlàrấtrõràngvớibạn,bởivìbạnđượcnhìnthấycảhaicặptừ.VOTEvàGOATcùngvầnnhưngchúngphátâmkháchẳnnhau.Nhữngngườithamgiachỉnghethấycáctừ,nhưnghọcũngcóthểbịảnhhưởngbởicáchphátâmđó.Rõrànglàhọsẽnhậnbiếtcáctừchậmhơnnếuphátâmcủahọkhôngnhấtquán.Mặcdùhướngdẫnchỉyêucầusosánhcácâm,nhưngnhữngngườithamgiacũngsẽsosánhcảcáchphátâmvàchínhsựsosánhnàykhiếntốcđộnhấnnútcủahọbịchậmlại.Ýđịnhtrảlờimộtcâuhỏilạidẫndắtsangmộtcâuhỏikhác,thànhraquátrìnhdiễnbiếnkhôngchỉvônghĩamàthựctếcòngâyảnhhưởngtớinhiệmvụchính.

Trongmộtnghiêncứukhác,mọingườiđượcnghemộtloạtnhữngcâuvănđượchướngdẫnnhấnmộtnútcàngnhanhcàngtốtnếuthấycâuvănđólà

đúngvànhấnmộtnútkhácnếuthấycâuvănđósai.Đâulàcâutrảlờiđúngchonhữngcâuvăndướiđây?

Mộtvàiconđườngngoằnngoèo.

Mộtvàicôngviệcngoằnngoèo.

Mộtvàicôngviệcnhưnhàtù.

Cảbacâuvăntrênđềusai.Tuynhiên,bạncóthểthấycâuthứhairõrànglàsaihơnhaicâucònlại–thờigianphảnứngthunhậnđượctrongthínghiệmđãkhẳngđịnhsựkhácbiệtthựctế.Lýdocủasựkhácbiệtđólàvềmặtẩndụ,haicâuvănnghecókhóhiểuhơnthìlạicóthểđúng.Mộtlầnnữa,chủđịnhchỉđưaramộtphéptínhlạidẫnđếnmộtphéptínhkhác.Vàthêmmộtlầnnữa,câutrảlờiđúnglạithắngthếtrongmâuthuẫn,nhưngsựmâuthuẫnvớicâutrảlờikhôngliênquanlạilàmảnhhưởngphongđộ.Trongchươngtiếptheo,tasẽxemxétsựkếthợpgiữakhẩusúngsăntrínãovớisựphùhợpchặtchẽđểgiảithíchvìsaochúngtalạiđưaranhữngnhậnđịnhtrựcgiácvềrấtnhiềuthứmàtachỉbiếtcóchútít.

DỰĐOÁNLÊNTIẾNG

“Đánhgiáconngườicóhấpdẫnhaykhônglàsựđánhgiácơbản.Nódiễnramộtcáchtựđộngdùbạncómuốnhaykhông,vànótácđộngđếnbạn.”

“Cónhữngvòngtròntrongnãobộchịutráchnhiệmđánhgiánhữngđặcđiểmcơbảntrênkhuônmặt.Anhtatrôngradángmộtnhàlãnhđạo.”

“Sựtrừngphạtsẽkhiếnngườitacảmthấythiếucôngbằngtrừkhinóphùhợp,liênhệchặtchẽvớitộiác.Giốngnhưkhibạnghépsựầmĩcủaâmthanhvớisựtươisángcủamàusắc.”

“Khoảnhkhắcđórõrànglàmộtkhẩusúngsăntrínão.Ngườitachỉhỏianhnghĩthếnàovềkhảnăngtàichínhcủamộtcôngty,nhưnganhtakhôngthểdừngđượcýnghĩanhcũngthíchsảnphẩmcủacôngtyđó.”

Chương9.Trảlờimộtcâuhỏidễ

Mộtkhíacạnhđángchúýcủađờisốngtrínãođólàbạnrấthiếmkhitỏra

bốirối.Sựthậtlàthế,rấthiếmkhibạnphảiđốimặtvớinhữngcâuhỏikiểunhư17x24=?màcâutrảlờirõrànglàkhôngthểlậptứcxuấthiệntrongđầu,nhưngnhữngkhoảnhkhắctríócbạn“chếtcứng”(khôngtìmrađượcluônđápán)nhưthếcựchiếm.Còntrạngtháithôngthườngcủađầuóclàbạnluôncócảmgiáctrựcgiácvàcóquanđiểmvềhầunhưtấtcảmọithứxảyđếnvớimình.Bạnthíchhoặckhôngthíchmộtngườirấtlâutrướckhibạnbiếtnhiềuhơnvềhọ,bạntinhoặckhôngtinmộtsốngườilạmàkhôngbiếttạisao;bạncảmthấymộtdoanhnghiệpđangtrênđàpháttriểnmàkhônghềdựatrênphântíchgìvềdoanhnghiệpđó.Dùbạncónóirathànhlờihaykhông,bạnvẫnluôncócâutrảlờichonhữngcâuhỏimàbạnkhônghoàntoànthấuhiểu,dựatrênbằngchứngmàbạnkhôngthểgiảithíchvìsaocũngnhưphảnđốinónhưthếnào.

CÁCCÂUHỎITHAYTHẾ

Tôiđưaramộtlýgiảiđơngiảnhơnvềcáchchúngtađưaraquanđiểmvềmộtvấnđềphứctạp.Nếukhôngthểcóngaymộtcâutrảlờiđủthỏamãntrướcmộtcâuhỏiphứctạp,Hệthống1sẽtìmkiếmmộtcâuhỏiliênquannhưngdễhơnđểtrảlời.Tôigọiđólàhệthốngtrảlờimộtcâuhỏithaythếkháckhikhôngtìmrađượccâutrảlờichocâuhỏigốc.Tôicũngthừanhậncácthuậtngữsau:

Câuhỏimụctiêulàsựđánhgiámàbạncóýđịnhthựchiện.

Câuhỏicảmtínhlàcâuhỏidễhơnmàthayvìtrảlờicâuhỏimụctiêu,bạnsẽtrảlờicâuhỏinày.

Theođịnhnghĩachuyênmôn,cảmtínhlàmộttiếntrìnhđơngiảnhơnchophépbạntìmcâutrảlờihợplý,dùkhôngđượchoànhảo,chonhữngvấnđềphứctạp.Từnàyxuấtphátcùngmộtnguồngốcvớitừeureka.

ÝtưởngcủacâuhỏithaythếxuấthiệntừrấtsớmtrongnghiêncứucủatôivàAmossvànótrởthànhcốtlõicholậpluậnsaunàytrởthànhphươngpháptiếpcậncảmtínhvàsailệch.Chúngtôitựhỏibảnthânxemconngườixoayxởthếnàođểđưaranhữngnhậnđịnhvềcáckhảnăngkhikhônghềbiết

chínhxácđólànhữngkhảnăngnào.Chúngtôiđiđếnkếtluậnlàconngườicóthểbằngcáchnàođóđểđơngiảnhóanhữngnhiệmvụbấtkhảthivàlàmthếnàohọthựchiệnđượcđiềuđó.Câutrảlờithuđượckhinhắcđếnmộtnhậnđịnhvềđiềucóthểxảyra,conngườithườngđánhgiámộtthứkhácvàhọtinrằngmìnhđãđánhgiáđúngđốitượngcầnđánhgiá.Hệthống1thườngthựchiệnhànhđộngnàykhiphảiđốimặtvớinhữngvấnđềmụctiêuphứctạp,trongtrườnghợpcâutrảlờichocâuhỏicóliênquanvàcâuhỏicảmtínhdễhơnđãsẵncótrongđầu.

ThaythếmộtcâuhỏibằngmộtcâuhỏikháccóthểlàmộtchiếnlượchợplýđểgiảiquyếtnhữngvấnđềphứctạpđãđượcGoergePólyađưavàocuốnsáchkinhđiểncủamìnhLàmsaođểxửlývấnđềnày:“Nếubạnkhôngthểxửlýmộtvấnđề,vậythìsẽcómộtvấnđềdễhơnmàbạncóthểxửlý:Hãytìmnó”.“Lýthuyếtsuynghiệm”củaPólyachínhlàtiếntrìnhmangtínhchiếnlượcđãđượctíchhợptrongHệthống2.Nhưngnhữngsuynghiệmmàtôibànđếntrongchươngnàykhôngphảiđượclựachọn,chúnglàhệquảcủa“khẩusúngsăntríóc”,sựkiểmsoátmàchúngtathựchiệnbaotrùmlênnhữngcâutrảlờiđốivớimộtcâuhỏimụctiêu.

HãyxemBảng1nhữngcâuhỏimàtôiliệtkêtrongcộtbêntráiởbảng1.Đólànhữngcâuhỏikhó.Trướckhinghĩcâutrảlờihợplýchotừngcâuhỏitrongcộttrái,bạnđềuphảithửsứcvớinhữngcâuhỏikhókhác:Đâulàýnghĩacủahạnhphúc?Hệthốngchínhtrịtrongsáuthángtớisẽpháttriểntheohướngnào?Đâulànhữngtiêuchuẩncơbảnchonhữngtộiáctàichính?Đốithủcạnhtranhcủacácứngviêncónhữngđiểmmạnhnào?Nhữngvấnđềmôitrườnghoặccácnguyênnhânnàokháccầnphảitínhtới?Nhữngcâutrảlờitoàndiệnhoàntoànkhôngkhảthi.Nhưngbạncóthểbớtcầutoànmàtrảlờicáccâuhỏidễhơnđốivớitừngtrườnghợp.Đólànhữngphươngánthaythếcảmtínhmộtcáchcólý,đôikhimanglạinhữngcâutrảlờihợplý,nhưngđôikhidẫnđếnnhữnglỗisainghiêmtrọng.

Câuhỏimụctiêu Câuhỏicảmtính

Bạnsẵnsàngđónggópbaonhiêutiềnđểcứunhữngloàiđộngvậtđanggặpnguyhiểm?

Tôicảmthấythếnàokhinghĩđếnnhữngchúcáheobịgiếthại?

Nhữngngàygầnđâybạncảmthấyhạnh Tâmtrạnghiệnthờicủatôi

phúcthếnào? thếnào?

Tổngthốngsẽđượcngưỡngmộhơnrasaosausáuthángnữa?

NgàiTổngthốngđượchâmmộrasao?

Nhữngnhàtưvấntàichínhbóclộtnhữngngườigiàcầnphảibịtrừngphạtnhưthếnào?

Tôitứcgiậnthếnàokhinghĩđếnnhữngkẻlợidụngtàichínhcủangườikhác?

Ngườiphụnữnàyđangtranhcửtrongvòngbỏphiếuphổthông.Liệubàtacóthểtiếntớiđâutrênvũđàichínhtrị?

Ngườiphụnữnàycókhảnăngthắngcửchínhtrịkhông?

Bảng1

“Súngsăntríóc”tạonênnhữngcâutrảlờinhanhđốivớinhữngvấnđềkhómàkhôngbắtHệthống2lườibiếngcủabạnphảilàmviệcquácăngthẳng.Nhữngcâuhỏibênphảilàbảnsaogợiratừcáccâuhỏibêntráinhưngdễtrảlờihơn.Cảmxúccủabạnvềcáheohaynhữngkẻlừagạttàichính,tâmtrạnghiệnthờicủabạn,ấntượngcủabạnvềkỹnăngchínhtrịcủamộtứngcửviên,hoặcvịthếhiệntạicủaTổngthốngsẽsẵnsàngtrongđầuóccủabạnhơn.Mỗikhivấpphảinhữngcâuhỏiphứctạp,nhữngcâuhỏisuynghiệmcungcấpnhữngcâutrảlời“ănsẵn”chobạn.

Vẫnthiếumộtcáigìđótrongcâuchuyệnnày:Cáccâutrảlờicầnphảiănkhớpvớicâuhỏigốc.Vídụ,cảmxúccủatôivềnhữngchúcáheođangchếtdầncầnphảiđượcthểhiệnbằngtiềnbạc.MộtkhảnăngkháccủaHệthống1,sựphùhợpchặtchẽ,cũngsẵnsàngđểgiảiquyếtvấnđềnày.Hãynhớlạitấtcảcảmxúcvàmứcđộsẵnsàngđónggóptiềntrongthangbậccườngđộ.Tôicóthểcóíthaynhiềucảmxúcvềcáheovàsẽphảicómộtsựđónggópnàođấyphùhợpvớimứcđộcảmxúccủatôi.Sốtiềncụthểxuấthiệntrongđầutôichínhlàsốtiềnphùhợp.Cóthểchỉranhữngsựphùhợpvềcườngđộtươngtựtrongtấtcảcáccâuhỏi.Vídụ,kỹnăngchínhtrịcủamộtứngcửviêncóthểđượcxếphạngtừthảmhạiđếnấntượng,vàthangbậcdànhchosựthànhcôngchínhtrịcóthểxếphạngtừthấpnhư:“Bàtasẽthấtbạiởvòngbỏphiếuphổthông”đếncaonhư:“Mộtngàykia,bàtasẽtrởthànhtổngthốngHoaKỳ.”

Tiếntrìnhtựđộngcủa“súngsăntríóc”vàsựphùhợpcườngđộthườngkhiếnchomộthoặcnhiềucâutrảlờicủanhữngcâuhỏidễcóthểphảnánhđượcchocâuhỏimụctiêu.Trongmộtvàitrườnghợp,câuhỏithaythếlóelênvàmộtcâutrảlờisuynghiệmcóthểđượcHệthống2xácnhận.Tấtnhiên,Hệthống2cũngcócơhộiđểtừchốicâutrảlờitrựcgiácnày,hoặcđiềuchỉnhnóbằngcáchđưathêmnhữngthôngtinliênquanvào.Tuynhiên,hệthống2lườibiếngthườngchọnconđườngíttốnnănglượngnhấtvàchấpnhậnmộtcâutrảlờisuynghiệmmàkhôngcầncânnhắcquákỹlưỡngxemthôngtinấycóđángtincậyhaylàkhông.Bạnsẽkhôngphảicứngnhắc,cũngkhôngphảilàmviệcvấtvảvàthậmchíbạncònkhôngnhậnralàmìnhkhôngtrảlờichocâuhỏimìnhđượchỏi.Hơnthếnữa,bạncóthểkhôngnhậnracâuhỏimụctiêulàkhó,bởimộtcâutrảlờitrựcgiácđãtrựcchờtrongtríóccủabạnrồi.

MÔHÌNHsuyNGHIỆM3D

Hãyxembứctranhvềbangườiđànôngvàtrảlờicâuhỏidướiđây:

Bứctranhđượcintrêngiấy,liệuhìnhảnhphíabênphảicólớnhơnhìnhảnhphíabêntráikhông?

Câutrảlờihiểnnhiênxuấthiệnngaytrongđầubạn:Hìnhảnhbênphảilớnhơn.Tuynhiên,nếubạnlấymộtcáithướcđểđo,bạnsẽpháthiệnrathựctếlàcáchìnhảnhcókíchcỡyhệtnhau.Ấntượngcủabạnvềhìnhảnhnàysovớihìnhảnhkhácđãbịchiphốimạnhmẽbởimộtảoảnh,gầnnhưminhhọachotiếntrìnhthaythếnày.

Đườngrayxelửatronghìnhđượcvẽtheoluậtxagầnvàchúngcóchiềusâu.Hệthốnggiácquancủabạntựđộnggiảimãbứctranhthànhmộthìnhảnhbachiều,khôngphảilàhìnhảnhinbẹttrênbềmặtcủamộttờgiấyphẳng.Tronghìnhảnhbachiềuđó,ngườiđànôngbênphảirõrànglàởxahơnvà

lớnhơnngườiđànôngbênphíatrái.Đốivớihầuhếtchúngta,ấntượngvềhìnhảnh3Dlàquárõràng.Chỉtrừnhữngnghệsĩhìnhảnhvànhữngnhiếpảnhgiakinhnghiệmmớicóthểpháttriểnkỹnăngnhìnnhữngvậtthểtrêngiấychínhxácnhưnóvốnvậy.Hầuhếtnhữngngườicònlại,thìsựthaythếđãxuấthiện:Ấntượngvềhìnhảnh3Dđãlấnátvàlàmnhoèđisựđánhgiávềhìnhảnhhaichiều.Ảoảnhtạorabởihìnhảnhsuynghiệm3D.

Ởđâytồntạimộtảoảnhthựcsự,khôngphảilàsựhiểulầmcâuhỏi.Bạnhiểucâuhỏilàmuốnhỏivềkíchcỡcủahìnhảnhtrongbứctranhkhiđượcintrêngiấy.Nếubạnđượchỏihãyướclượngkíchcỡcủahìnhảnhtrongtranhthôngquathínghiệm,câutrảlờicủabạnsẽđượcquyrainch,khôngquyrafeet.Bạnkhôngbănkhoănvềcâuhỏinhưngbạnbịảnhhưởngbởicâutrảlờichocâuhỏimàbạnkhôngđượchỏi:“Bangườinàycaobaonhiêu?”

Bướccơbảntrongsuynghiệmlàsựthaythếcủahìnhảnhbachiềuthayvìhìnhảnhhaichiềuđãxuấthiệnmộtcáchtựđộng.Bứctranhchứanhữngdấuhiệutạonênmộtkhônggianbachiều.Nhữngdấuhiệunàykhôngliênquanđếnnhiệmvụchính,ướclượngkíchcỡchobahìnhảnhtrêngiấyvàbạnnênphớtlờchúngnhưngbạnđãkhônglàmđược.Sailệchliênquanđếnsuynghiệmởtrườnghợpnàylàtrongtranhcácvậtthểxuấthiệnởxahơntrôngcóvẻlớnhơn.Nhưthínghiệmnàyđãminhhọa,mộtsựphánđoándựatrênsựthaythếcóthểbịhiểusaidựatrênnhữngsailệch,theonhữngcáchcóthểđoánđược.Trongtrườnghợpnày,nódiễnradướitầngsâucủahệthốngtrigiácmàđơngiảnlàbạnkhôngthểlàmgìkhácđược.

TÂMTRẠNGSUYNGHIỆMVỚIHẠNHPHÚC

MộtbảnkhảosátcủanhữngsinhviênngườiĐứclàmộttrongnhữngvídụtuyệtvờinhấtvềsựthaythếnày.Bảnkhảosátchophépnhữngngườithamgiatrẻtuổitrảlờihaicâuhỏisau:

Gầnđâybạncảmthấyhạnhphúckhông?

Thángtrướcbạnhẹnhòbaonhiêulần?

Nghiêncứunàyquantâmtớisựtươngquangiữahaicâutrảlời.Liệunhữngsinhviênhẹnhònhiềucóhạnhphúchơnnhữngsinhviệnhẹnhòít?Thậtngạcnhiênkhicâutrảlờivềsựtươngquangiữacáccâutrảlờinàylàkhông.Rõrànglàviệchẹnhòkhôngphảilàyếutốđầutiênxuấthiệntrongđầuóccủacácsinhviên,khihọđượchỏivềhạnhphúc.Mộtnhómsinhviênkháccũngđượchỏihaicâuhỏiynhưvậynhưngtheothứtựngượclại:

Thángtrướcbạnhẹnhòbaonhiêulần?

Gầnđâybạncảmthấyhạnhphúckhông?

Lầnnàykếtquảthuđượclạihoàntoànkhác.Kếtquảlàmốitươngquangiữasốlầnhẹnhòvàcảmgiáchạnhphúccaohơnsovớimốitươngquangiữanhữngthướcđotâmlý.Chuyệngìđãxảyraởđâyvậy?

Câutrảlờirấtdễhiểuvànólàmộtvídụđiểnhìnhchosựthaythế.Hẹnhòrõràngkhôngphảilàtâmđiểmtrongcuộcsốngcủanhữngsinhviênnày(trongkhảosátđầutiên,hạnhphúcvàhẹnhòkhôngcóliênquanđếnnhau)nhưngkhihọđượcyêucầunghĩvềđờisốngtìnhcảm,họchắcchắnđãcóphảnứngtâmlý.Nhữngsinhviênhẹnhònhiềuhơnđượcnhắcnhởvềkhíacạnhhạnhphúctrongcuộcsốngcủamình,trongkhinhữngsinhviênhẹnhòítbịnhắcnhớvềcảmgiáccôđơnvàbịchốibỏcủamình.Cảmxúcấyvẫntồntạitrongđầuóccủahọchođếnkhicâuhỏitiếptheovềhạnhphúctrongcuộcsốngchungchungxuấthiện.

KhíacạnhtâmlýđượcđềcậptrongnhữngkhảosáttrêncũngtươngtựnhưtrongảogiácvềkíchcỡmàtavừagặptrongHình9.“Hạnhphúcnhữngngàygầnđây”khôngphảiđiềutựnhiênvàkhôngdễdàngđểđánhgiá.Cầnphảicóthờigiansuynghĩmớicóthểtrảlờitốtcâuhỏinày.Tuynhiên,nhữngsinhviênvừađượchỏivềđờisốngtìnhcảmkhôngcầnphảinghĩnhiềubởivìhọđãcósẵntrongđầucâutrảlờiliênquanđếncâuhỏi:Họcảmthấyhạnhphúcthếnàovớiđờisốngtìnhcảmcủamình.Họđãthaythếcâuhỏibằngcâuhỏimàhọđãcósẵncâutrảlờitrướcđó.

Mộtlầnnữa,chúngtalạilàmtheoảogiác,chúngtacóthểhỏi:Liệunhữngsinhviênnàycóbịbốirốikhông?Liệuhọcóthậtsựnghĩrằnghaicâuhỏi,baogồmcâuhỏimàhọđượchỏivàcâuhỏimàhọđãtrảlờicócùngnghĩa?Tấtnhiênlàkhông.Nhữngsinhviênnàykhônghềbịmấtkhảnăngphânbiệtdùtạmthờihaikháiniệmvềcuộcsốngtìnhcảmvàcuộcsốngnóichung.Nếuđượchỏiriêngrẽvềhaikháiniệm,họchắcchắntrảlờichúnglàkhácnhau.Nhưngcâuhỏimàhọnhậnđượckhôngphảiđểhỏihaikháiniệmđócókhácnhauhaykhông.HọchỉđượchỏixemgầnđâycócảmthấyhạnhphúchaykhôngmàthôivàHệthống1đãcósẵncâutrảlời.

Hẹnhòkhôngphảilàvấnđềduynhất.Hiệntượngtươngtựcũngxảyranếumộtcâuhỏivềmốiquanhệcủasinhviênvớichamẹcủahọhoặcvềtìnhhìnhtàichínhcủahọ,chúngđềuliênquantrựctiếpđếncâuhỏivềhạnhphúcnóichung.Trongcảhaitrườnghợp,sựhàilòngtrongmộtlĩnhvực

riêngbiệtchiphốiđếncảmgiáchạnhphúcchung.Bấtcứcâuhỏiliênquanđếncảmxúcnàocũnggâyrahiệuứngtâmtrạngtươngtựđốivớimộtngười.WYSIATI.Tâmtrímỗingườiđềubịchephủbởitâmtrạngcủahọkhiđượcyêucầuđánhgiávềmứcđộhạnhphúccủabảnthân.

HIỆUỨNGSUYNGHIỆM

Sựthốngtrịcủacáckếtluậnbaotrùmlêncáclậpluậnlàđiềudễthấynhấtkhicócácyếutốcảmxúcchenvào.NhàtâmlýhọcPaulSlovicđãđềxuấtmộttêngọilàhiệuứngsuynghiệm,trongđómọingườiđượcsửdụngnhữngthứhọthíchvànhữngthứhọkhôngthíchđểxácđịnhniềmtincủahọvềthếgiớixungquanh.Sởthíchchínhtrịcủabạnxácđịnhnhữnglậpluậnmàbạncảmthấyhấpdẫn.Nếubạncảmthấythíchchínhsáchchămsócchosứckhỏehiệnthời,bạnsẽtinrằngphúclợimànómangđếnlàhợplývàbạnđầutưchiphíchămsócsứckhoẻhợplýhơnlàđầutưchocácchiphíchocácthứkhác.Nếubạncótháiđộhiếuchiếnđốivớinhữngquốcgiakhác,bạncóthểnghĩhọthậtyếuđuốivàcóxuhướngđềcaonhữngmongmuốncủađấtnướcmình.Nếubạnlàngườichuộnghòabình,bạncóthểnghĩcácnướckháccũngmạnhvàsẽkhôngdễdànggìđểápchếcácnướcnày.Tháiđộvàxúccảmcủabạnvớinhữngthứnhưvậygiốngnhưthứcănđượcchiếuxạ,thứcănsống,nănglượnghạtnhân,hìnhxăm,xegắnmáyđềuảnhhưởngtớiniềmtincủabạn,vềtínhkhảthicũngnhưnguycơtiềmtàngẩngiấutrongnó.Nếubạnkhôngthíchbấtcứthứgìtrongsốnhữngthứnày,khảnănglàbạntinrằnghiểmhọachúngmanglạilàcaosovớilợiíchmàchúngmanglạilàkhôngđángkể.

Dùcáckếtluậnnàyxuấthiệntứcthờitrongđầuócbạn,thìđiềuđókhôngcónghĩalàđầuócbạnđãhoàntoànđónglại,khôngtiếpnhậnthêmthôngtinnữavàkhôngcólýdonàonữađểđưavàoýkiếncủamình.Niềmtincủabạn,thậmchícảtháiđộcảmxúccủabạnđềucóthểthayđổi(dùítdùnhiều)khibạnnhậnranguycơtrongmộthànhđộngmàbạnkhôngthíchhóaranhỏhơnsovớisuynghĩcủabạn.Tuynhiên,thôngtinvềnguycơthấpcóthểcũngsẽlàmthayđổigócnhìncủabạnvềlợiích(tốtđẹphơn)ngaycảkhikhôngcógìnhắcđếnlợiíchcủanhữngthôngtinmàbạnthunhậnđược.

Chúngtathấyởđâymộtkhíacạnhmớitrong“nhânvật”Hệthống2.ChođếngiờgầnnhưtôiđãmôtảHệthống2hoàntoànnhưmộtbộmáyíthaynhiềuphụctùng,chophéptrôidạtvềphíaHệthống1.TôicũngđãmiêutảHệthống2nhưmộtbộmáytìmkiếmtrongbộnhớ,chứanhữngtínhtoánphứctạp,sựsosánh,sựhoạchđịnhvàlựachọn.Trongvấnđề“gậyvàbóng”vàtrongrấtnhiềuvídụkhácvềmốiquanhệtươngtácqualạigiữa

haihệthống,cóvẻhầunhưHệthống2chịutráchnhiệm,vớikhảnăngphảnkhánglạinhữngđềxuấttừHệthống1,chậmrãixửlýmọithứvàápđặtnhữngphântíchlogic.SuynghiệmlàmộttrongnhữngchứcnăngcủaHệthống2.Trongnhữnghoàncảnhnhấtđịnh,Hệthống2giốngnhàbiệnhộchoxúccảmcủaHệthống1hơnlàmộtnhàchỉtríchnhữngcảmxúcấyvànógiốngmộtnhàbảolãnhhơnlàmộtngườithúcép.Hệthốngtìmkiếmthôngtinvàlậpluậncủanógầnnhưchặtchẽvớithôngtinmànókiênđịnhvớinhữngniềmtinhiệntại,chứkhôngphảivớiýđịnhkiểmtrachúng.Hệthống1năngđộngvàluôntìmkiếmsựtươngđồnggợiýnhữnggiảiphápchoHệthống2ítđòihỏi.

SỰTHAYTHẾVÀSUYNGHIỆMLÊNTIẾNG

“Chúngtacònnhớcâuhỏimàchúngtađangcốgắngtìmcâutrảlờikhông?Haychúngtađãthaythếcâuhỏiấybằngmộtcâuhỏidễhơnrồi?”

“Câuhỏimàtaphảitrảlờiđólàliệuứngcửviênnàycógiànhthắnglợihaykhông.Câuhỏimàchúngtađịnhtrảlờiđólàbàtatrảlờiphỏngvấncótốtkhông.Đừngcómàthaythếnữa.”

“Anhtathíchdựánnày,vìthếanhtanghĩchiphínhưvậylàthấpvàlợiíchtừdựánnàymanglạilàrấtcao.Thậtlàmộtvídụđiểnhìnhcủahiệuứngsuynghiệm.”

“Chúngtađãlấynăngsuấtlaođộngcủanămngoáilàmcơsởđểdựđoángiátrịcủadoanhnghiệptrongvàinămtới.Đócóphảilàmộtsuynghiệmtốt?Thếchúngtacầnnhữngthôngtinnàonữa?”

TínhcáchcủaHệthống1

Tạoraấntượng,cảmgiácvàthiênhướng;khiđượcchứngthựcbởiHệthống2,chúngsẽbiếnthànhniềmtin,tháiđộvàmụcđích.Hoạtđộngtựđộngvànhanh,vớirấtíthoặckhôngcầnnỗlực,vàkhôngcảmgiácvềsựkiểmsoáttựnguyện.CóthểđượclậptrìnhbởiHệthống2đểđiềuchỉnhsựchúýkhimộtyếutốđặcbiệtđượcpháthiện(tìmkiếm).Thựchànhcácphảnứngkhéoléovàtạothànhnhữngtrựcgiáctinhtế,saukhiđượcđàotạođầyđủ.

Phảnứngmạnhmẽvớisựmấtmáthơnlàsựđược(đảochiềumấtmát).Điềuchỉnhquyếtđịnhcácvấnđềmộtcáchtỉmỉ,từngvấnđềriênglẻ

một.NhữngvấnđềnàysẽđượctrìnhbàykỹhơntrongphầnIV.Tạoranhữnghoạtđộngtươngthíchvớicácýtưởngđượckíchhoạttrongbộnhớ.Liênkếtcảmgiácnhậnthứccảmtínhvớiảoảnhvềgiátrị,cảmgiácdễchịuvàgiảmthiểusựthậntrọng.Phânbiệtsựkinhngạcsovớisựbìnhthường.Phỏngđoánvàsángtạoranguyênnhânvàmụcđích.Phớtlờsựkhóhiểuvànénchặtsựnghingờ.Bịthànhkiếntrongniềmtinvàkhẳngđịnh.Phóngđạicảmxúckiênđịnh(hiệuứnghàoquang).Tậptrungvàohiệnthựctồntạivàphớtlờnhữnghiệnthựcvắngmặt(WYSIATI).Tạoramộtbộphậnnhữngnhậnđịnhcơbảncógiớihạn.Đạidiệnmộtbộquychuẩnvànguyênmẫu,khônghợpnhất.Ghépcặpcườngđộtrêncácchiềukích(vídụkíchcỡvớiâmthanh).Tínhtoánnhiềuhơnchủđịnh(súngsăntrínão).Đôikhithaythếmộtcâuhỏidễthayvìcâuhỏikhó(suynghiệm).Nhạycảmhơnvớisựthayđổisovớisựlolắng(lýthuyếttriểnvọng).Đánhgiáquáthấpcáckhảnăng.

PHẦNII.SUYNGHIỆMVÀSAILỆCH

Chương10.Quyluậtsốnhỏ

Mộtnghiêncứuvềphạmviảnhhưởngcủabệnhungthưthậntrong3.141

quậnởnướcMỹđãpháthiệnramộtmẫubệnhđángchúý.Tạicácquậnnàymứcảnhhưởngcủacănbệnhungthưthậnởmứcthấpnhấtphầnlớnthuộcvềvùngnôngthôn,nơicómậtđộdâncưthưavànằmởnhữngvùnglãnhthổcótruyềnthốngtheoĐảngCộnghòathuộcmiềnTrungTây,miềnNamvàmiềnTâycủanướcMỹ.Bạnrútrađượcgìtừkếtluậnnày?

TrínãobạnđãrấtnhạybéntrongvàigiâyvừaquavàđóchínhlàcáchvậnhànhcủaHệthống2.Bạnđãchủđộnglụctìmtrínhớvàsắpxếpchúngcótrậttựthànhnhữnggiảthuyết.Mộtvàinỗlựcđãđượcdồncảvàoquátrìnhvậnhànhhệthống;đồngtửcủabạngiãnravànhịptimcủabạnđậpquánhanh.NhưngHệthống1cũngđãchẳng“ănkhôngngồirồi”:SựvậnhànhcủaHệthống2phụthuộcvàonhữngthựctrạngvànhữnggợiýđượcgọiratừtrínhớliêntưởngcủabạn.BạncóthểtừbỏýnghĩrằngnhữngcôngviệcchínhtrịcủaĐảngCộnghòatạorađềkhángchốnglạicănbệnhungthưthận.Rấtcókhảnăng,bạnkếtluậnbằngviệctậptrungvàothựctếrằngnhữngquậnhạtcóphạmviảnhhưởngtừbệnhungthưthậnthấphầunhưđềutậptrungởcácvùngnôngthôn.TừvídụthúvịtrênnhàthốngkêhómhỉnhHowardWainervàHarrisZwerling,đãrútrađượckếtluận:“Thậthấpdẫnvàdễdàngđểsuyluậnrằngtỷlệbệnhungthưthậnthấpthựctếlàdocuộcsốngtronglànhcủavùngnôngthônkhôngbịônhiễmkhôngkhí,khôngbịônhiễmnguồnnướcvàđượcsửdụngthựcphẩmsạchmàkhôngcóthêmchấtphụgia.”Điềunàyhoàntoànhợplý.

Giờhãyxemxétcácquậnhạtmàtạiđótầmảnhhưởngcủacănbệnhungthưthậnởmứccaonhất.Nhữngquậnhạt“ốmyếu”nàyphầnlớnlàtậptrungởvùngnôngthôn,nơicómậtđộdâncưthưathớtvànằmtạicácvùnglãnhthổcótruyềnthốngtheoĐảngCộnghòatạimiềnTrungTây,miềnNam,vàmiềnTâycủanướcMỹ.Đúnglà“cáilưỡikhôngxương,”Wainervà

Zwerlingbìnhluận:”Thậtdễđểsuyrarằngtỷlệungthưcaocủahọlàdotìnhtrạngnghèođóiởvùngnôngthôn,ngườidânkhôngđượctiếpcậndịchvụytếtốt,chếđộăngiàuchấtbéovàquánhiềuchấtcồn,quánhiềuthuốclá.”Cómộtsốsailầmởđây,dĩnhiênvậy.Lốisốngvùngnôngthônkhôngthểlýgiảichocảphạmviảnhhưởngrấtcaolẫnrấtthấpcủacănbệnhungthưthận.

YếutốchínhởđâykhôngphảilàcácquậnhạtnàylàvùngnôngthônhayphầnlớndânsốlàngườingườitheoĐảngCộnghòa,màlàcácquậnhạtnàycómậtđộdâncưthưathớt.Vàbàihọcquantrọngđượclĩnhhộiđókhôngphảilàvềdịchtễhọc,màlàvềmốiquanhệphứctạpgiữatrínãocủachúngtavớiconsốthốngkê.Hệthống1vôcùngquenthuộcvớimộtdạngthứctưduyđượcnhậndiệnmộtcáchtựđộngvàdễdàngliênkếtnhânquảgiữacácbiếncố,đôilúcngaycảkhimốiliênkếtnàykhôngxácthực.Khinóivềcácquậnhạtcóphạmviảnhhưởngcao,bạnngaylậptứcthừanhậnrằngnhữngquậnhạtnàykhácvớicácquậnhạtkhácbởimộtnguyêndo,màđóhẳnphảilàmộtnguyênnhânđểlýgiảichosựkhácbiệtnày.Tuynhiên,nhưchúngtasẽthấy,Hệthống1trởnênlạclõngkhiđốimặtvớinhữngthựctại“thốngkêđơnthuần”,nóthayđổixácsuấtcủacáckếtquảnhưngkhônglànguyênnhânkhiếnchúngxảyra.

“Mộtbiếncốngẫunhiên”theođịnhnghĩakhôngthểdùnglàmsựlýgiảinhưngnhữngthuthậpvềcác“biếncốngẫunhiên”lạivậnhànhtheomộtcáchthứchếtsứchợplý.HìnhdungrarằngmộtBìnhlớnchứađầynhữngviênbi.Mộtnửasốviênbiđólàmàuđỏ,nửacònlạimàutrắng.Tiếpđó,hìnhdungmộtngườirấtkiênnhẫn(hoặcmộtconrô-bốt)nhắmmắtnhặtrakhỏibình4viênbi,ghilạisốnhữngviênbimàuđỏtrongmẫunày,vứtnhữngviênbinàytrởlạitrongchiếcbìnhvàsauđólặplạihànhđộngtrênnhiềulần.Nếubạntínhtổngcáckếtquả,bạnsẽthấyrằngkếtquả“2đỏ,2trắng”sẽxảyra(gầnnhưlàchínhxác)6lầnmỗilầncókếtquả“4đỏ”hoặc“4trắng”.Mốiliênhệnàytrênthựctếlàmộtphéptínhcủatoánhọc.Bạncóthểdựđoánkếtquảcủaviệclấymẫuđượclặplạitừmộtchiếcbìnhvớiniềmtựtinnhưviệcbạncóthểdựđoánđiềugìsẽxảyranếubạnvaquảtrứngvàomộtchiếcbúa.Bạnkhôngthểdựđoántườngtậnviệccáivỏtrứngsẽvỡtannhưthếnàonhưngbạncóthểhiểusơsơ.Ởđâycómộtsựkhácbiệt:Cảmgiácthỏamãncủaquanhệnhânquảmàbạntrảinghiệmkhinghĩvềmộtchiếcbúađậpvàomộtquảtrứnglạihoàntoànkhôngtồntạikhibạnnghĩvềviệclấymẫutrongnghiêncứu.

Mộtthựctếthốngkêcóliênquantớivídụvềbệnhungthưởtrên.Từcùngmộtchiếcbình,haingườiđếmbirấtkiênnhẫnthayphiênnhauđếm.Jack

lấyra4viênbitrongmỗilầnthửnghiệm,Jilllấyra7viên.Cảhaingườibọnhọđềughilạimỗilầnhọthuđượcmộtmẫuđồngnhấtlàtấtcảcácviênbiđềulàmàutrắnghoặcđỏ.Nếuhọtiếptụccôngviệcđủlâu,JacksẽthuđượcnhữngkếtquảcựcđoanluônnhiềuhơnJill–bởimộtthừasốlà8(tỷlệphầntrămkỳvọnglà12.5%và1.56%).Thêmmộtlầnnữa,khôngbúamáy,khôngquanhệnhânquả,nhưnglàmộtthựctếmangtínhtoánhọc:Cácmẫugồm4viênbigọiracáckếtquảcựcđoanluônnhiềuhơncácmẫugồm7viênthuđược.

GiờđâyhãyhìnhdungrằngdânsốnướcMỹgiốngnhưlànhữngviênbitrongmộtchiếcbìnhkhổnglồ.MộtsốviênbiđượcđánhdấuUT-nghĩalàbệnhungthưthận.Bạnnhặtcácmẫugồmnhiềuviênbivàđưatớitừngquậnhạtmộttheotuầntự.Cácmẫuởvùngnôngthônnhỏhơnsovớicácmẫukhác.CũnggiốngnhưtròchơicủaJackvàJill,cáckếtquảcựcđoan(nhữngtỷlệungthưthậnrấtcaovà/hoặcrấtthấp)gầnnhưlàcóthểđượctìmthấytrongcácquậnhạtcómậtđộdâncưthưathớt.Đólàtấtcảnhữnggìdiễnratrongcâuchuyệnnày.

Chúngtôiđãbắtđầutừmộtthựctếđòihỏimộtlờigiảithích:Phạmviảnhhưởngcủacănbệnhungthưthậntớicácquậnhạtbiếnđổimộtcáchrộngrãivàkhácbiệtcóhệthống.Lờigiảithíchmàtôiđãđưarađượctrìnhbàybằngcáchthốngkê:Cáckếtquảcựcđoan(cảtỷlệcaolẫnthấp)cókhảnăngđượctìmthấytrongcácmẫunhỏnhiềuhơnsovớitrongcácmẫulớn.Lờigiảithíchnàykhôngmangtínhnhânquả.Dânsốnhỏcủamộtquậnhạtkhônggâyramàcũngkhôngngănngừabệnhungthưthận;nóchỉđơnthuầnchophépphạmviảnhhưởngcủabệnhungthưthậntrởnênlớnhơnnhiều(hoặcthấphơnnhiều)sovớinơicódânsốlớnhơn.Thựctạisâuxađóchẳngcógìđểgiảithíchởđâycả.Phạmviảnhhưởngcủabệnhungthưkhôngthựcsựthấphơnhoặccaohơnsovớithôngthườngtạimộtquậnhạtvớidânsốnhỏ,nóchỉcóvẻtrởnênnhưvậytrongmộtnămcụthểnàođó,bởimộtsựcốtrongviệcchọnmẫugâyra.Nếuchúngtalặplạiphépphântíchnàyvàonămkếtiếp,chúngtasẽthuđượccùngmộthìnhmẫuchungđốivớicáckếtquảcựcđoantrongcácmẫunhỏnhưngcácquậnhạtnơibệnhungthưThậnđãrấtphổbiếnvàonămngoáisẽkhôngnhấtnhiếtcómộtsứcảnhhưởngcaovàonămnay.Nếuđâychínhlàtrườnghợpđó,cáckhácbiệtgiữacácquậnhạtđôngđúcvớicácquậnhạtnôngthônsẽkhôngthựcsựcógiátrịnhưlàthựctại:Chúnglànhữngthứđượccácnhàkhoahọcgọilànhữngtiêubản,cácquantrắcđượcsảnsinhrahoàntoànbởimộtsốkhíacạnhcủaphươngphápnghiêncứu,còntrongtrườnghợpnàylàbởinhữngkhácbiệttrongkíchcỡmẫu.

Câuchuyệnmàtôiđãkểrađâycóthểkhiếnbạnngạcnhiên,nhưngđókhôngphảilàmộtviệcđượcpháthiện.Từlâubạnđãbiếtđượcrằngcáckếtquảtừcácmẫulớnđángtintưởnghơnnhiềusovớinhữngmẫunhỏhơnvàngaycảnhữngngườivốnmùtịtvớikiếnthứcthốngkêcũngtừngngheđượcvềquyluậtcủanhữngconsốlớn.Nhưng“việcbiết”lạikhôngphảilàchuyệncóhaykhôngvàbạncóthểthấyrằngnhữngtìnhhuốngsauđâycóthểđúngvớimình:

Đặctrưng“mậtđộdânsốthưa”đãkhôngngaylậptứcđưaralýgiảichonguyênnhângâyravấnđềdịchtễhọcnày.Chíítbạncũngđãhơingạcnhiênbởisựkhácbiệtgiữacácmẫugồm4vàcácmẫugồm7viênbi.Thậmchílàbâygiờ,bạncầnphảivậndụngmộtsốnỗlựctinhthầnđểthấyrằnghaitìnhhuốngsauđềcậptớicùngmộtviệc:

-Cácmẫulớnchínhxáchơnnhiềusovớicácmẫunhỏ.

-Cácmẫunhỏđưaracáckếtquảcựcđoanluônnhiềuhơnsovớicácmẫulớn.

Tìnhhuốngthứnhấtcómộttiếngchuôngbáođúngrànhrọtnhưngcáchdiễnđạtcủatìnhhuốngthứhaitạoraýnghĩavềtrựcgiác,bạnvẫnchưahềthựcsựhiểuđượccáithứnhất.

Dòngcuốicùng:Vâng,bạnđãbiếtđượcrằngcáckếtquảtừcácmẫulớnlàchínhxáchơn,nhưnggiờđâybạncóthểnhậnrarằngbạnđãchẳnghềhiểumộtcáchtườngtậnvềnó.Khôngphảichỉcómìnhbạncósuynghĩnhưvậy.NghiêncứuđầutiênmàAmosvàtôitiếnhànhcùngnhauđãchỉrarằngngaycảcácnhànghiêncứulãoluyệncũngcónhữngtrựcgiáctồitệvàmộthiểubiếtlơmơvềcáchiệuứngchọnmẫu.

QUYLUẬTSỐNHỎ

ViệchợptáccủatôivớiAmosvàođầunhữngnăm1970khởiđầubằngmộtcuộcthảoluậnvớilờikhẳngđịnh:Nhữngngườivốndĩkhôngcótrìnhđộthốngkêlạilà“nhữngnhàthốngkêtrựcquan”giỏi.ÔngấynóivớitôivànhómthamdựhộithảogồmcácnhànghiêncứutạitrườngĐạihọcMichigannhưvậy,nhìnchungnhữngngườinàylạcquanvềnhữngthốngkêtrựcquan.Tôiđãrấtấntượngvềtuyênbốđó,nóđãkhiếntôinhìnlạibảnthânmình:Tôikhôngphảilàmột“nhàthốngkêtrựcquan"giỏivàtôiđãkhôngtinrằngmìnhtệhơnnhữngngườikhác.

ĐốivớimộtnhànghiêncứuTâmlýhọc,sựbiếnđổitronghoạtđộngchọnmẫukhôngphảilàđiềugìlạlẫm,đólàmộtsựphiềntoáivàlàmộttrởngạitốnkém,nókhiếnmụcđíchcủamọidựánnghiêncứuthànhmộttròmayrủi.Giảsửbạnmuốnxácthựcgiảthiếtchorằngvốntừvựngtrungbìnhcủamộtbégáisáutuổilớnhơnvốntừvựngtrungbìnhcủamộtbétraiởcùngđộtuổi.Giảthuyếtnàyđúngtrongtổngthể,đúnglàvốntừvựngtrungbìnhcủacácbégáilớnhơncácbétraiởcùngđộtuổi.Tuynhiên,cácbégáivàbétraikhácbiệtnhaurấtnhiều,vàvớisựmaymắncủalượtrútthăm,bạncóthểlựachọnmộtmẫumàtrongđósựkhácbiệtnàyvẫncònbỏlửng,hoặcthậmchícómộtsốbétraithựcsựghiđiểmcaohơn.Nếubạnlànhànghiêncứu,kếtquảnàythậttaihạiphảihaotốnthờigianvànỗlực.Bạnđãthấtbạitrongviệckiểmđịnhmộtgiảthuyếtmàtrongthựctếgiảthuyếtnàyđúng.Việcsửdụngmộtlượngmẫuđủlớnlàcáchduynhấtnhằmgiảmthiểurủironày.Cácnhànghiêncứuchọnmộtlượngmẫuquánhỏnghĩalàhọphómặcnghiêncủamìnhchosựmayrủi.

Rủirocủamộtlỗicóthểđượctínhtoánvớibấtkểkíchcỡmẫunàođượcđưarabởimộtquytrìnhkháđơngiản.Tuynhiên,theotruyềnthống,cácnhàtâmlýhọckhôngdùngtớinhữngphéptínhđểquyếtđịnhmộtkíchcỡmẫu,màhọsửdụngsựđoánđịnhcủamìnhđểlýgiảichothứthườngvẫnchưahoànthiện.MộtbàibáotôiđãtừngđọcngaytrướckhitranhluậnvớiAmosđãchứngminhsailầmmàcácnhànghiêncứuphạmphải(họsẽvẫnphạmphải)bởimộtnhậnđịnhgâytranhcãi.Tácgiảđãchỉrarằngcácnhàtâmlýhọcthườngchọncácmẫuquánhỏ,đếnnỗihọđãtựđẩybảnthânvàomộtnguycơ50%thấtbạitrongviệcxácthựcnhữnggiảthiếtđúngcủamình!Khôngmộtnhànghiêncứunàotrongbáncầunãophảilạicóthểchấpnhậnmộtnguycơthấtbạinhưthế.Mộtlờigiảithíchhợplýđólàquyếtđịnhcủacácnhàtâmlýhọcvềkíchcỡmẫuđãphảnánhnhữngquanniệmtrựcgiácphổbiếnsailầmvềphạmvicủasựbiếnđổitronghoạtđộnglấymẫu.

Bàibáonàyđãgâyngạcnhiênchotôi,bởinóđãlýgiảimộtsốvấnđềmàtôiđãtừngmắcphảitrongchínhnghiêncứucủamình.GiốngnhưhầuhếtcácnhànghiêncứuTâmlýhọc,tôiđãchọncácmẫutheothóiquenthôngthường,đólàsốmẫuquánhỏvìthếthườngthuđượcnhữngkếtquảchẳngcóýnghĩagì.Giờtôiđãhiểutạisao:Cáckếtquảkỳlạnàychínhlànhữnggiảđịnhtừphươngphápnghiêncứucủatôi.Sơsuấtcủatôiđặcbiệtđánghổthẹnbởitôiđãgiảngdạyvềthốngkêtrongnhiềunămvàbiếtcáchtínhtoánkíchcỡmẫuđểcóthểgiảmthiểunguycơsaisốchọnmẫuởmộtmứcđộcóthểchấpnhậnđược.Nhưngtôiđãchẳngbaogiờlựachọnmộtkíchcỡmẫudựatrêntínhtoáncả.Giốngnhưnhữngđồngnghiệpcủamình,tôiđãtinvàophươngpháptruyềnthốngvàtrựcgiáccủatôitrongviệclênkếhoạchcho

nhữngthửnghiệmcủamìnhvàchưatừngsuynghĩmộtcáchnghiêmtúcvềvấnđềnày.KhiAmostớidựbuổihộithảo,tôiđãthựcsựđiđếnmộtkếtluậnrằngnhữngtrựcgiáccủamìnhlàkhôngđầyđủvàtrongquátrìnhdiễnrabuổihộithảo,chúngtôiđãnhanhchóngđồngthuậnrằngnhữnggãlạcquanngườiMichiganđãsai.

Amosvàtôiđãbắttayvàoviệckiểmđịnhgiảthuyết:Liệutôilàgãngônghêduynhấthaylàmộtthànhviêntrongmộtđámđôngngờnghệch,bằngviệckiểmtraxemliệurằngcácnhànghiêncứuToánhọccóthểsẽphạmphảinhữngsailầmtươngtựhaykhông.Chúngtôiđãpháttriểnmộtbảngcâuhỏimiêutảnhữngtìnhhuốngnghiêncứuthựctế,baogồmcáclặplạicủanhữngthínghiệmthànhcông.Nóđòihỏicácnhànghiêncứuphảilựachọncáckíchcỡmẫuvàlýgiảichoviệcraquyếtđịnhcókhảnăngdẫnđếnnguycơthấtbạivàkhuyếncáonhữngnghiêncứusinhchoviệclênkếhoạchnghiêncứucủahọ.Amosđãthuthậpphảnhồicủamộtnhómnhữngngườithamgiacókinhnghiệm(baogồmcáctácgiảcủahaicuốnsáchgiáokhoavềthốngkê)tạimộtbuổihọpcủaHiệphộiTâmlýToánhọc.Cáckếtquảđãthậtrõràng:Tôiđãkhôngphảilàgãngờnghệchduynhất.Mọinhầmlẫnmàtôiđãmắcphảicũnggặpởphầnlớnnhữngngườithamgiatrảlờicâuhỏicủachúngtôi.Điềuđólàrõràngngaycảvớicácchuyêngiađãkhôngmấychútâmvàokíchcỡmẫu.

Amosvàtôiđãgọibàibáoviếtchungđầutiêncủachúngtôilà“Niềmtinvàoquyluậtsốnhỏ.”Chúngtôigiảithíchmộtcáchbiệnchứngrằng“nhữngkhảnăngtrựcgiácvềviệclấymẫungẫunhiêncóvẻthỏamãnquyluậtsốnhỏ,cũngnhưnókhẳngđịnhrằngquyluậtsốlớnứngdụngvàonghiêncứuquyluậtsốnhỏcũngynhưvậy.”Chúngtôicũngđãgộpcảmộtlờinhậnđịnhđượcbàytỏmạnhmẽrằngcácnhànghiêncứuđánhgiá“nhữngkhảnăngtrựcgiácthốngkêcủamìnhvớisựhoàinghiđúngđắnvàthaythếsựhìnhthànhấntượngấybởisựtínhtoánbấtkểkhinàocóthể.”

MỘTSAILỆCHVỀSỰtựTINCHẮCVƯỢTQUASỰHỒNGHI

Mộtcuộcthămdòquađiệnthoạigồm300ngườicaotuổimà60%trongsốđóbầuchotổngthống.

Nếubạnphảitổngkếtthôngđiệpcủatuyênbốnàytrongvẻnvẹnbatừ,liệuchúngcóthểlàgì?Gầnnhưchắcchắnbạnsẽchọn“NgườigiàủnghộTổngthống”(ElderlysupportPresident).Nhữngtừnàyđưaralýdochínhchocâuchuyện.Chitiếtbịbỏquatrongcuộcbầucử,vốnđượctiếnhànhquađiệnthoạivớimộtmẫulà300người,đólàkhôngquantâmtớibảnthânnhững

ngườigià;họcungcấpthứthôngtinnềntảngkhôngmấycuốnhút.Tổngkếtcủabạncóthểsẽtươngtựvậynếukíchcỡmẫutrởnênkhácbiệt.Dĩnhiên,mộtconsốvôlýnàođóhoàntoàncóthểthuhútđượcsựquantâmcủabạn(“mộtcuộcbầucửquađiệnthoạiđốivới6[hoặc60ngàn]cửtrigiàyếu…”).Tuynhiên,trừkhibạnlàmộtchuyêngia,bạnkhôngthểtácđộngtrởlạimộtcáchkhácbiệtvớimộtmẫugồm150ngườivàvớimộtmẫugồm3.000người.Đâychínhlàýnghĩacủalờituyênbốrằng“conngườikhôngđủnhạybénvớikíchcỡmẫu.”

Thôngđiệpvềcuộcbầucửnàybaogồmthôngtinthuộchaidạng:Câuchuyệnvànguồngốccủacâuchuyện.Hiểnnhiênlà,bạntậptrungvàocâuchuyệnhơnlàvàotínhđángtincậycủacáckếtquả.Tuynhiên,khitínhđángtincậynàythấpmộtcáchrõràng,thôngđiệpsẽbịnghingờ.Nếubạnđượcbảorằng“mộtnhómngườiủnghộđãtiếnhànhmộtcuộcthămdòkhôngđầyđủvàthiênlệchnhằmchỉrarằngngườigiàủnghộtổngthống…”,dĩnhiênbạnsẽbácbỏnhữngpháthiệnvềcuộcthămdòvàchúngsẽkhôngtrởthànhmộtphầncủađiềumàbạntintưởng.Thayvàođó,nhómngườiủnghộthămdòvàcáckếtquảsailệchcủanósẽtrởthànhmộtcâuchuyệnmớivềnhữngdốitráchínhtrị.Bạncóthểlựachọnkhôngtinvàomộtthôngđiệptrongnhữngtrườnghợprõràngnhưthếnày.Nhưngbạncóphânbiệtđượcchínhxácgiữa“tôiđọctrêntờThờibáoNewYork…”với“Tôingheđồnrằng…”haykhông?Hệthống1củabạncóthểphânbiệtđượccáccấpđộniềmtin?NguyêntắcWYSIATIchỉrarằngđiềuđólàkhôngthể.

Nhưtôiđãmiêutảtrướcđó,Hệthống1khôngđanghi.Nóloạibỏsựmơhồvàtựđộngtạoracáccâuchuyệnmạchlạcnhấtcóthể.Trừkhithôngđiệpđóngaylậptứcbịphủnhận,cácliêntưởngmànógợirasẽlantruyềnnhưthểthôngđiệpđólàsựthật.Hệthống2lạicóchiềuhướnghoàinghi,bởinócóthểduytrìnhữngkhảnăngxungđộtnhautrongcùngmộtthờiđiểm.Tuynhiên,hoạtđộngduytrìsựhoàinghinàykhókhănhơnviệcchuyểnvàotrạngtháichắcchắn.Quyluậtcủanhữngconsốnhỏlàmộtbiểuhiệnvềmộtsailệchchung,thiênvềsựchắcchắnhơnlàsựhoàinghi,chúngsẽlộdiệndướinhiềuhìnhthứckháctrongcácchươngkếtiếp.

Sailệchrõrệthướngđếnsựtintưởngởcácmẫunhỏgiốnghệtvớivídụvềmậtđộdânsốđểtừđóchúngđượcpháchọacũnglàmộtphầncủamộtcâuchuyệnlớnhơn:Chúngdễdàngthổiphồngtínhnhấtquánvàsựcốkếtcủanhữnggìchúngtathấy.Niềmtinbịthổiphồngcủacácnhànghiêncứuvàothứcóthểđượcrútratừmộtvàilờinhậnxétcóquanhệmậtthiếtvớihiệuứnghàoquang,khảnăngphánđoánmàchúngtathườngcókhichúngta

nghĩvềmộtngườimàthựcsựchúngtahiểurấtítvềhọ.Hệthống1chạytrướcthựctếtronghoạtđộngtạolậpmộthìnhảnhsốngđộngdựatrênsựphiêngiảicủanhữngdấuhiệurờirạc.Mộtcáchvôthứcđốivớiviệcđitớicáckếtluậnsẽdiễnranhưthểnóđãtinvàoquyluậtsốnhỏ.Tổngquáthơn,nósẽsảnsinhramộthìnhdungvềthựctạiđiềunàycóýnghĩarấtlớntrongtìnhhuốngnày.

NGUYÊNNHÂNVÀTHỜICƠ

Cơchếliênkếttìmkiếmnhữngnguyênnhân.Trởngạimàchúngtacóvớinhữngnguyêntắccủathốngkêđólàchúngcầnđếnmộtphươngphápkhácbiệt.Thayvìtậptrungvàocácbiếncốchắcchắn,thìnguyêntắccủathốngkêlạiliênkếtbiếncốnàyvớiđiềucóthểvừamớixảyra.Nóicụthểthìkhôngđiềugìcóthểkhiếnnótrởthànhthứmànóvốnnhữngphươngánthaythếchonó.

Dựđoáncủachúngtôivềhoạtđộngtưduynhânquảđẩychúngtôiđếnnhữngsailầmnghiêmtrọngtrongviệcđánhgiátínhngẫunhiêncủacácbiếncốdiễnrangẫunhiênthựcsự.Vídụ,thuthậpgiớitínhcủasáuđứatrẻđượcsinhratheotuầntựởcùngmộtbệnhviện.Chuỗicácbétraivàcácbégáirõrànglàngẫunhiên,cácbiếncốnàyđộclậpvớinhau,vàsốcácbétraivàbégáiđượcsinhratrongbệnhviệntạithờiđiểmvàigiờtrướcđókhônghềtácđộnggìtớigiớitínhcủanhữngđứatrẻsinhrasauđó.Giờhãyxemxétbachuỗicóthểxảyra:

TTTGGG

GGGGGG

TGTTGT

Cácchuỗinàycóthểxảyrakhông?Câutrảlờitrựcgiác“dĩnhiênlàkhông!”làhoàntoànsai.Bởicácbiếncốdiễnrađộclập,bởicáckếtquảTvàGcóthểxảyratrườnghợpbằng(xấpxỉ)nhau,bởithếmàbấtcứchuỗigồm6casinhcóthểxảyranàocũngcókhảnăngxảyratươngđươngvớinhữngchuỗikhác.Thậmchíngaycảbâygiờkhibạnbiếtđượcrằngkếtluậnnàylàđúng,nóvẫnmâuthuẫnvớitrựcgiác,bởichỉcóchuỗithứbalàcóvẻngẫunhiên.Nhưđãđượcdựtính,chuỗiTGTTGTđượccholàcókhảnăngxảyranhiềuhơnsovớihaichuỗicònlại.Chúngtalànhữngngườitìmkiếmmẫumực,nhữngtínđồcủamộtthếgiớigắnkết,tạiđócácquytắc(vídụnhưmộtchuỗigồmsáubégái)xuấthiệnkhôngbởisựtìnhcờmàgiốngnhư

làmộtkếtquảcủaphépnhânquảmáymóchoặctừýđịnhcủamộtaiđó.Chúngtakhônghyvọngquytắcđượcsinhrabởimộtquytrìnhngẫunhiênvàkhichúngtanhậnrathứcóvẻnhưlàmộtquyluật,chúngtanhanhchóngloạibỏýniệmrằngquytrìnhấythựcsựlàngẫunhiên.Cácquytrìnhngẫunhiênsinhrarấtnhiềucácchuỗithuyếtphụcngườitarằngquytrìnhnàyxétchocùngthìkhônghềngẫunhiên.Bạncóthểthấytạisaoviệcthừanhậnphépnhânquảđãcóthểđạttớinhữnglợiíchmangtínhtiếnhóa.Đólàmộtphầncủasựthậntrọngnóichungmàchúngtađãđượckếthừatừtổtiên.Mộtcáchbảnnăngchúngtavàovaingườibảovệtrướcnguycơmôitrườngbịbiếnđổi.Loàisưtửcóthểxuấthiệnởvùngđồngbằngvàonhữngthờiđiểmngẫunhiênnhưngcóthểsẽlàantoànhơnkhicảnhbáovàphảnánhtrướcmộtsựgiatăngrõrệtvềtỷlệxuấthiệnđôngđảonhấtcủasưtử,ngaycảkhithựcsựlàdonhữngdaođộngcủamộtquytrìnhngẫunhiêngâyra.

Đôilúcsựhiểulầmmộtcáchphổquátvềtínhngẫunhiênmanglạinhữnghệquảtolớn.Trongmộtbàibáocủachúngtôivềtínhđạidiện,AmosvàtôiđãtríchdẫnWilliamFeller,nhàthốngkêhọc,ngườiđãminhchứngrằngngườitatìmthấynhữngkhuônmẫuởnơikhônghềcóconngườitồntại.TrongvụnémbomtậptrungởLondontrongThếchiếnthứII,hầuhếtngườitađãtinrằngviệcnémbomkhôngthểlàngẫunhiênbởibảnđồcácđiểmtrúngbomđãlộranhữngkhoảngtrốngđángchúý.MộtsốngườiđãngờrằngcácđiệpviêncủaĐứcđãẩnmìnhtạicácvùngkhôngbịtấncông.Mộtphépphântíchthốngkêcẩntrọngđãkhámphárarằngviệcrảibomtrúngcácđiểmlàmộtchutrìnhngẫunhiênđiểnhìnhvàcũngđiểnhìnhnhưtrongviệcgợilênmộtấntượngsâusắcrằngđókhôngphảilàngẫunhiên.“Đốivớiconmắttrầntục,”Fellernhậnđịnh“tínhngẫunhiêncóvẻnhưlàmộtquytắchoặcxuhướngbầyđàn/đámđông.”

TôiđãnhanhchóngcóđượccơhộiđểứngdụngđiềumàtôiđãlĩnhhộiđượctừFeller.CuộcchiếnYomKippurnổravàonăm1973vàđónggópđángkểduynhấtcủatôivàokếtquảcủacuộcchiếnđólàđãcốvấnchocácquanchứccấpcaotrongKhônglựcIsraelđìnhchỉmộtcuộcđiềutra.CuộckhôngchiếnbanđầudiễnbiếnkhátồitệđốivớiIsrael,khảnăngchiếnđấutốtđếnkhôngngờcủatênlửađấtđốikhôngcủaAiCập.Tổnthấtlàvôcùnglớnvàtênlửacóvẻnhưđượcrảikhôngđồngđều.Tôiđãđượcthôngbáovềhaiphiđộicấtcánhtừcùngmộtcăncứ,mộtphiđộiđãhysinhbốnchiếncơtrongkhiphiđộicònlạikhôngtổnthấtgì.Mộtcuộcđiềutrađãđượcmởravớihyvọngrútrađượcchínhxácphiđộikhôngmaykiađãphạmphảisailầmgì.Khônghềcólýdonàotrướcđóđểtinrằngmộttrongsốnhữngphiđộinàyhoạtđộnghiệuquảhơnsovớisốphiđộicònlạivàkhôngcóbấtcứkhácbiệtmangtínhvậnhànhnàođượctìmthấynhưngdĩnhiêncuộcsống

củacácphicônglạikhácbiệttheonhiềucáchngẫunhiên,baogồmnhưtôinhớlại,họthườngbaolâumớitrởvềnhàgiữacácnhiệmvụvàmộtvàiđiềugìđóvềhoạtđộngthẩmvấn.Lờikhuyêncủatôiđólàngườichỉhuynênchấpnhậnrằngcáckếtquảkhácbiệtlàbởisựănmay,rằnghoạtđộngthẩmtracácviênphicôngnêndừnglại.Tôiđãnêuralýdorằngmaymắnlàcâutrảlờicókhảnăngnhấttrongtìnhhuốngnày,đểkiếmtìmmộtnguyênnhânkhóxácđịnhlàviệclàmvôích,rằngtrongkhoảngthờigiankhốnkhổấycácviênphicôngtrongphiđộiđãphảichịuđựngnhữngtổnthấtmàhọkhôngcầnthiếtphảimangthêmbởigánhnặngmìnhmắclỗi.

Mộtvàinămsau,AmosvàcácsinhviêncủamìnhlàTomGilovichvàRobertValloneđãgâyramộtsựchấnđộngbằngnghiêncứucủahọvềnhữngnhậnthứcsailầmvềtínhngẫunhiêntrongmônbóngrổ.“Sựthực”làcáccầuthủđạtngưỡngcựpháchvẫnthườngđượcthừanhậnbởicáccầuthủ,huấnluyệnviênvàngườihâmmộ.Kếtluậnnàykhôngthểchốicãiđược:Mộtcầuthủnémbóngtrúngbahoặcbốnlầnvàorổtrongmộtlượtnémbóngvàbạnkhôngthểdừngviệchìnhthànhmộtnhậnđịnhnhânquảrằngcầuthủnàyhiệntạiđangởphongđộthiđấutốtđểghibàn.Cáccầuthủởcảhaiđộicũngthừanhậnvớinhậnđịnhnàylàcáccầuthủcùngđộicàngcónhiềukhảnăngvượtquacầuthủđangởphongđộthiđấutốtvàcầuthủphòngngựthìcàngcónhiềukhảnăngđểphòngthủhaikèmmột.Bảngphântíchhàngngànlượtnémbóngđãdẫntớimộtkếtluậngâythấtvọng:Khônghềcóthứkiểunhưlàmộttaycựpháchtrongbóngrổnhànghề,hoặcnémbóngtừngoàivạchnémphạthoặcghiđiểmtừvạchphạmlỗi.Dĩnhiên,mộtsốcầuthủnémchínhxáchơncáccầuthủkhác,nhưnglượtnémbóngthànhcôngvànémbónglỗiđềuthỏamãncácbàikiểmtravềtínhngẫunhiên.Taynémcựpháchhoàntoànchỉcótrongmắtcủacáckhángiả,nhữngngườitrướcsauđềuquánóngvộiđểnhậnbiếttrậttựvànguyênnhâncủatínhngẫunhiên.Taynémcựpháchlàmộtảotưởngvềnhậnthứchàngloạtvàphổquát.

Phảnứngcủacôngchúngtrướcnghiêncứunàylàmộtphầncủacâuchuyện.Pháthiệnnàyđãđượckhơidậybởicánhbáochítừkếtluậngâyngạcnhiêncủanóvàphảnứngcủahọthườnglàkhôngtinvàokếtluậnnày.KhivịhuấnluyệnviêntiếngtămcủađộiBostonCeltics,RedAuerbach,nghevềGilovichvànghiêncứucủaông,ôngđãphảnpháo,“Quýngàiđólàai?Vậymàôngtavẽramộtcuộcnghiêncứucơđấy.Tôikhôngthểbậntâmhơnđược.”Xuhướngpháthiệnranhữnghìnhmẫutrongtínhngẫunhiênlàthứkhôngthểcưỡnglạiđược,chắcchắnnógâyấntượngnhiềuhơnlàmộtquýngàinàođóvẽramộtnghiêncứu.

Sựảotưởngvềhìnhmẫuchuẩntácđộngtớiđờisốngbênngoàisânbóngrổcủachúngtatheonhiềucáchkhác.Bạnnênchờđợiítnhấtbaonhiêunămtrướckhiđiđếnkếtluậnrằngmộtviêncốvấnđầutưcựckỳkhônngoan?CầnphảicóbaonhiêuvụsápnhậpthànhcôngđểchobangiámđốctinrằngCEOcósựtinhnhạykhácthườngđốivớinhữnghợpđồngnhưvậy?Câutrảlờiđơngiảnchonhữngcâuhỏinàyđólànếubạntuântheotrựcgiáccủamình,bạnsẽluônluônphạmsailầmbởiviệcnhậndạngsaimộtbiếncốngẫunhiênnhưlàmộtbiếncốcóhệthống.Chúngtarấtsẵnsàngđểloạibỏniềmtinrằngrấtnhiềuđiềumàchúngtathấyđượctrongcuộcsốnglàngẫunhiên.

TôiđãbắtđầuchươngnàyvớivídụvềphạmviảnhhưởngcủacănbệnhungthưthậndọcnướcMỹ.Vídụnàycóởmộtcuốnsáchdànhchocácgiáoviênngànhthốngkê,nhưngtôiđãlĩnhhộiđượcđiềunàytừmộtbàibáothúvịđượcviếtbởihainhàthốngkêhọcmàtôiđãtríchdẫnởtrên,HowardWainervàHarrisZwerling.Bàiluậncủahọđãtậptrungvàomộtkhoảnđầutưlớn,khoảng1.7tỉđô-la,đâylàkhoảntiềnmàQuỹGatesđãbỏranhằmtheođuổinhữngpháthiệngâychúývềđặctrưngcủacáctrườnghọcthànhcôngnhất.Nhiềunhànghiêncứuđãcốtìmkiếmbímậtcủanềngiáodụcthànhcôngbằngviệcđịnhdanhcáctrườnghọcthànhcôngnhấtvớihyvọngkhámphárađiềukhácbiệtgiữahọvớicáctrườngkhác.Mộttrongsốcáckếtluậntừnghiêncứunàyđólàcáctrườnghọcthànhcôngnhất,tínhtrungbình,đềulànhữngtrườngnhỏ.Trongmộtcuộckhảosát1.662trườnghọctạiPennsylvania,vídụ,6trườngtrongtop50đềulànhữngtrườngnhỏ.NhữngsốliệunàyđãkhuyếnkhíchQuỹGatesbỏramộtkhoảnđầutưđángkểchoviệcthànhlậpcáctrườnghọcnhỏ,đôilúcquahoạtđộngchiatáchcáctrườnghọclớnthànhcáctrườngnhỏhơn.Ítnhấtcótớinửatácáccơquanuytínkhác,vídụnhưQuỹAnnenbergvàPewCharitableTrust,đãthamgiavàonỗlựcnày,nhưđãlàmởchươngtrìnhGiáodụcCộngđồngnhỏhơncủaBộGiáodụcMỹ.

Khảnăngnàytạoraýthứcvềtrựcgiácchobạn.Thậtdễđểtạonênmộtcâuchuyệnnhânquảđểlýgiảiviệccáctrườnghọcnhỏcókhảnăngmangđếnnềngiáodụctốthơnnhưthếnàovàdovậynóđàotạoranhữnghọcsinhcóthànhtíchcaobằngviệcquantâmvàkhíchlệhơnnhữnggìcácemhọcsinhnàycóthểnhậnđượctạicáctrườnghọclớnhơn.Thậtkhôngmay,phépphântíchnhânquảnàylàkhônghiệuquảbởinhữnglậpluậnnàyhoàntoànsai.NếucácnhàthốngkêvốnchịutráchnhiệmtrướcquỹGatestừngđượchỏivềnhữngđặctrưngcủacáctrườnghọctồinhất,họsẽpháthiệnrarằngcáctrườngyếukémcũngthườnglàcáctrườngnhỏhơn.Sựthựclàcáctrườnghọcnhỏchẳngkhágìhơncáctrườngởmứctrungbình;chúngđơn

giảnchỉlàbiếnthiênhơn.Nếubấtcứthứgìlớn,nóitheocáchWainervàZwerling,cóxuhướngsảnsinhracáckếtquảtốthơn,đặcbiệtlàcáccấphọccaohơnthìtạiđócómộtloạtcácphươngphápgiảngdạycógiátrị.

NhờcónhữngtiếnbộgầnđâytrongngànhTâmlýnhậnthức,chúngtagiờcóthểthấyrõràngđiềumàAmosvàtôiđãchỉcóthểthoángnhậnra:“Quyluậtsốnhỏ”làmộtphầncủahaicâuchuyệnlớnhơnvềcácvậnhànhcủatrínão.

Niềmtinđượcphóngđạivàonhữngmẫunhỏchỉlàmộtvídụvềmộtảotưởngphổquáthơn.Chúngtachútâmnhiềutớinộidungcủathôngđiệphơnlàtớithôngtinvềtínhtincậycủachúng,vàkhimộtkếtquảkếtthúcbằngmộtquanniệmvềthếgiớixungquanhta,nóđơngiảnhơnvàgắnkếthơnsovớidữliệuphântích.Việcvộivàngchấpnhậncáckếtluậnlàmộtbiếndịtrongthếgiớitưởngtượngcủachúngta,nóantoànhơnsovớitrongthựctại.Cácphépthốngkêsảnsinhranhiềulờinhậnxétmàchúngcóvẻnhưtrôngchờởnhữngsựlýgiảinhânquảnhưngbảnthânchúnglạikhôngthíchhợpvớinhữnglýgiảikiểunhưvậy.Nhiềusựkiệncủathếgiớidiễnralàbởisựngẫunhiên,baogồmcảnhữngsựtìnhcờtrongviệclấymẫu.Cáclýgiảinhânquảvềcácbiếncốngẫunhiênlàhoàntoànsai.

BÀNVỀQUYLUẬTSỐNHỎ

“Vâng,xưởngđãcóđược3bộphimthànhcôngkểtừkhitânCEOtạivị.Nhưngvẫncònquásớmđểphánrằngôngtalàmộttaycựphách.”

“Tôisẽkhôngtinrằngthươngnhânmớinổinàylàmộtthiêntàitrướckhimộtnhàthốngkêđượcmờitớiđểhỏiýkiến,ngườimàcóthểướclượngkhảnăngcóthểxảyrađốivớivậnmệnhcủavịthươngnhânkialàmộtbiếncốngẫunhiên.”

“Mẫucủacáckếtluậnkiaquánhỏđểđưarabấtcứkếtluậnnào.Đừngcótuântheoquyluậtsốnhỏ.”

“Tôidựđịnhgiữbímậtcáckếtquảthửnghiệmchotớikhichúngtacóđượcmộtmẫuđủlớn.Hoặckhôngthìchúngtasẽđốimặtvớisứcépđạttớimộtkếtluậnvộivàng.”

Chương11.Cácneođậu

Amosvàtôiđãtừngmộtlầngianlậnvớitròchơivềbánhxemaymắn.Bánh

xenàyđượcđánhdấutừ0tới100nhưngchúngtôiđãthiếtkếđểnósẽchỉdừnglạiở10hoặc65.ChúngtôiđãthuêcácsinhviêncủatrườngĐạihọcOregonđóngvainhữngngườichơitrongthínghiệmcủachúngtôi.Mộttronghaingườichúngtôisẽđứngtrướcmộtnhómnhỏ,quaybánhxevàđềnghịcácsinhviênnàyviếtraconsốmàhọthấykhibánhxedừngở10hoặc65.Saukhikếtthúcthínghiệm,chúngtôiđãhỏihọhaicâuhỏi:

TỷlệphầntrămsốcácquốcgiachâuPhitrongsốcácquốcgialàthànhviênLiênhợpquốclớnhơnhaynhỏhơnsovớiconsốmàbạnvừamớiviếtra?

DựđoánsátnhấtcủabạnvềtỷlệphầntrămcácquốcgiachâuPhitrongLiênhợpquốclàbaonhiêu?

Việcquaymộtbánhxemaymắn,ngaycảkhikhôngcósựgianlậncũngkhôngthểcókhảnăngđưarathôngtinhữuíchvềbấtkỳđiềugìvànhữngngườichơitrongthínghiệmcủachúngtôikhôngcầnquantâmđếnkếtquảquaybánhxenhưnghọđãkhônglàmvậy.Cácướctínhtrungbìnhcủanhữngngườiđãthấysố10vàởsố65tuầntựlà25%và45%.

Hiệntượngmàchúngtôiđangnghiêncứulàrấtphổbiếnvàvôcùngquantrọngtrongđờisốnghàngngàymàcóthểbạnđãbiếtđượctêncủanó:Đólàmộthiệuứngneođậu.Nóxảyrakhichúngtacânnhắcmộtgiátrịcábiệtnàođóchomộtđạilượngkhôngxácđịnhtrướckhiướctínhđượcconsốđó.ĐiềuxảyralàmộttrongnhữngkếtquảxácthựcvàcôđọngnhấtvềTâmlýhọcthựcnghiệm:Cáckếtquảdựđoánsátvớiconsốmàchúngtađãcânnhắc,chínhtừđómàcóhìnhảnhcủamộtchiếcmỏneo.NếubạnđượchỏiliệurằngcóphảikhiGandhiquađờiôngđãhơn114tuổihaykhôngvàbạnsẽdựđoántuổicủaGandhicaohơnnhiềusovớikhibạnđượchỏi:CóphảiGandhiquađờiởtuổi35.Nếubạntínhtoánxemnênchibaonhiêuchomộtcănhộ,bạnsẽbịchiphốikhibạnhỏivềgiábán.Dùbạncócốchốnglạisựchiphốicủacácconsốthìcùngmộtcănhộsẽcóvẻnhưcógiátrịhơnnếugiániêmyếtcủanócaohơnsovớimứcgiáthấpvànhưvậybảngdanhsáchcáchiệuứngneođậuserấtdài.Bấtcứconsốnàomàbạnxemxéttrongmỗitrườnghợpđểlựachọnsẽgâyramộthiệuứngneođậu.

Chúngtôikhôngphảilàngườiđầutiênthấyđượcnhữngtácđộngcủasựneođậunhưngthínghiệmcủachúngtôilạilàdẫnchứngthểhiệnđầutiênvềsựvôlýcủanó:Nhữngdựđoáncủaconngườiđãbịchiphốibởimộtconsốmàconsốđókhôngđemlạithôngtingì.Ởđâychẳngcócáchnàođểmôtảhiệuứngneođậucủamộtvòngquaymaymắnthíchđáng.AmosvàtôiđãchođăngbáocáovềthínghiệmnàytrêntờScience(Khoahọc)củamìnhvànóđãtrởthànhmộttrongnhữngpháthiệnđượcbiếttớinhiềunhấttạitờbáonày.Cómộtrắcrốiduynhấtlà:Amosvàtôiđãkhônghoàntoànthốngnhấtvềmặttâmlýcủahiệuứngneođậu.Ôngấyđãủnghộcáchlýgiảinày,tôilạithíchcáchkháchơnvàchúngtôicũngkhôngbaogiờtìmđượcmộtgiảiphápchungđểgiảiquyếtsựbấtđồngấy.Vấnđềnày,cuốicùngđãđượcgiảiquyếtsauđóvàithậpkỷbởinhữngnỗlựcnghiêncứucủarấtnhiềunhàkhoahọc.GiờđâyrõrànglàcảAmosvàtôiđềuđãđúng.Haicơchếvậnhànhkhácnhaudẫnđếnnhữnghiệuứngneođậutươngứngvớitừngcơchế.Cómộtdạngneođậuxảyratrongmộtchutrìnhthậntrọngcủaviệcphánđoán,đâychínhlàsựvậnhànhcủaHệthống2.Vàcómộtsựneođậuxảyrabởimộttácđộngmồi,nóchínhlàbiểuhiệnsựvậnhànhtựđộngcủaHệthống1.

NEOĐẬUGIỐNGNHƯSỰĐIỀUCHỈNH

Amosthíchýtưởngvềmộtsuynghiệmđượcđiềuchỉnhvàneođậugiốngnhưlàmộtchiếnlượcđánhgiácácđạilượngkhôngchắcchắn:Xuấtpháttừmộtconsốneođậu,ấnđịnhxemliệunóquácaohayquáthấpvàđiềuchỉnhdầndầnướclượngcủabạnbằngcách“chuyểndịch”trongđầutừđiểmneođậu.Việcđiềuchỉnhthôngthườngkếtthúcmộtcáchvộivã,bởichúngtasẽdừnglạikhichúngtakhôngcònchắcchắnrằngchúngtanêndịchchuyểnxahơnnữahaykhông.VàithậpkỷsausựbấtđồngcủachúngtôivàvàinămsaucáichếtcủaAmos,dẫnchứngthuyếtphụcvềmộtquytrìnhnhưvậyđãđượcđưaramộtcáchđộclậpbởihainhàtâmlýhọcEldarShafirvàTomGilovichcùngvớihaisinhviêncủahọcũnglàmônđệđờiconcháucủaAmos.

Đểhiểuđượcýniệmnày,bạnthửlấymộttờgiấyvàkẻmộtđườngthẳngdài6cmhướnglêntrên,bắtđầutạimépdướicủatờgiấymàkhôngdùngthướckẻ.Giờhãylấymộttờgiấykhácvàbắtđầutừméptrênvàkẻmộtđườngthẳnghướngxuốngchotớikhinócáchmépdướicùng6cm.Sosánhhaiđườngthẳng.Đâylàmộtcơhộitốtđểướclượngcủabạnvề6cmnàyngắnhơnướclượngthứhai.Nguyênnhânđólàbởibạnkhôngbiếtchínhxácmộtđườngthẳngnhưvậytrôngnhưthếnào,đóchínhlàmộtgiớihạncủatínhkhôngchắcchắn.Bạndừngtạiđiểmgầnmépdướicủakhoảngkhôngđịnhkhibạnbắtđầutừmépdướicủatờgiấyvàgầnvớiđỉnhcủagiớihạnkhibạn

bắtđầutừđỉnh.RobynLeBoeufvàShafirđãtìmđượcnhiềuvídụvềsựvậnhànhấytrongsựtrảinghiệmhàngngày.Việcđiềuchỉnhkhôngđầyđủnàylýgiảichặtchẽtạisaocóvẻnhưbạnláixequánhanhkhibạnđiquađườngcaotốcđểvàothànhphố,đặcbiệtnếubạnđangtángẫuvớimộtaiđókhibạnláixe.Sựđánhgiákhôngđầyđủnàylànguyênnhânkhiếncácbậcchamẹgiậndữvớinhữngđứatrẻởtuổitrưởngthànhvìchúngmởnhạcầmĩtrongphòngriêng.LeBoeufvàShafirchỉrarằng:Mộtđứatrẻcóýthứctốtbấtthìnhlìnhvặnnhỏnhạcxuốngmộtmứcâmlượng“hợplý”nhucầucủachamẹ,nhữngđứatrẻnàycóthểkhôngcókhảnăngthíchứngmộtcáchthỏađángtừmộtđiểmneođậucaovàcóthểcảmthấyrằngnhữngnỗlựcthỏahiệpthựctếđãbịlờđi.”Vàngườiláixevàđứatrẻ,đềuthậntrọngđiềuchỉnhxuốngmộtmứchợplývàcảhaiđềukhôngđiềuchỉnhchínhxácmứcđó.

Giờhãyxemxétnhữngcâuhỏisau:

GeorgeWashingtonđãtrởthànhtổngthốngkhinào?

NhiệtđộsôicủanướctrênđỉnhEverestlàbaonhiêu?

Điềuthứnhấtxảyrakhibạncânnhắctừngcâuhỏinàyđólàmộtđiểmneođậuxuấthiệntrongđầubạnvàbạnbiếtrằngcảhaiđiềuđólàsaivàđitìmcâutrảlờiđúng.BạnbiếtngaytứckhắcrằngGeorgeWashingtonđãtrởthànhtổngthốngsaunăm1776vàbạncũngbiếtrằngnhiệtđộsôicủanướctrênđỉnhEverestthấphơn100OC.Bạnphảiđiềuchỉnhsựchỉdẫnnàybằngcáchtìmranhữnglýlẽđểdịchchuyểnkhỏisựneođậunày.Nhưtrongtrườnghợpnhữngđườngthẳng,bạncókhảnăngdừnglạikhibạnkhôngcònchắcchắnlàbạnnêntiếnxahơn–tạigầnbiêncủavùngkhôngchắcchắn.

NickEpleyvàTomGilovichpháthiệnrabằngchứngchorằngsựđiềuchỉnhlàmộtnỗlựccóchủđíchnhằmtìmkiếmcáclýdođểdịchchuyểnkhỏiđiểmneođậu:Nhữngngườiđượcchỉđạolắcđầukhihọngheđượcvềneođậunày,nhưthểhọđãloạibỏnó,dịchchuyểnxakhỏiđiểmneođậuvànhữngngườigậtđầuchothấysựneođậutănglên.EpleyvàGilovichcũngđãxácnhậnrằngsựđiềuchỉnhlàmộtsựvậnhànhđầynỗlực.Ngườitađiềuchỉnhít(ởđiểmgầnvớiđiểmneođậuhơn)khinhữngniềmanủitinhthầnbịvắtkiệt,hoặcbởitrínhớcủahọbịnhồinhétbởinhữngconsốhoặcbởihọhơiquáchén.SựđiềuchỉnhkhôngđủlàsựthấtbạicủamộtHệthống2mệtmỏihoặclườibiếng.

VìthếgiờđâychúngtabiếtđượcrằngAmosđãđúngítnhấtlàtrongmộtvài

trườnghợpvềsựneođậu,nóbaohàmsựđiềuchỉnhHệthống2cóchủđíchtrongsựđịnhhướngtrênlýthuyếttừmộtđiểmneođậu.

SỰNEOĐẬULÀHIỆUỨNGMỒI

KhiAmosvàtôibàncãivềsựneođậu,tôiđãđồngýrằngsựđiềuchỉnhđôilúcxảyranhưngtôivẫncảmthấykhônghàilònglắm.Sựđiềuchỉnhlàmộthànhđộngcóchủđíchvànhậnthứcnhưngtronghầuhếtcáctrườnghợpdiễnrasựneođậulạikhônghềcósựtrảinghiệmchủquantươngứngnào.Xemxéthaicâuhỏisau:

Gandhiđãnhiềuhơnhayíthơn144tuổikhingàiquađời?

Gandhiquađờinămbaonhiêutuổi?

Bạncóđưarasựướctínhcủamìnhbằngcáchđiềuchỉnhgiảmtừconsố144không?Chắchẳnlàkhôngnhưngconsốcaomộtcáchvôlývẫntácđộngtớiướctínhcủabạn.Tôicólinhcảmrằngsựneođậunàylàmộttrườnghợpcủasựgợiý.Đâychínhlàtừmàchúngtôisửdụngkhiaiđókhiếnchúngtôiphảinhìn,nghe,hoặccảmnhậnthứgìđóbằngviệcchỉđơnthuầnđặtnóvàotrongtrínão.Vídụ,câuhỏi“bâygiờbạncócảmthấyhơitêởchântráikhông?”luônluôngợichomộtvàingườithôngbáolạirằngchântráicủahọquảthựccócảmthấychútítkháclạ.

Amosđãthậntrọnghơnsovớitôivềnhữnglinhcảmvàôngđãchỉramộtcáchchínhxácrằngviệcviệnvàosựgợinhắcđãkhônggiúpchúngtôihiểuđượcsựneođậu,bởichúngtôiđãkhôngbiếtgiảithíchsựgợinhắcấynhưthếnào.Tôiđãphảiđồngýrằngôngấyđúngnhưngtôiđãchẳngbaogiờtánthànhvớiýkiếnchorằngsựđiềuchỉnhkhôngđủlànguyêndoduynhấtcủanhữnghiệuứngneođậu.Chúngtôiđãtiếnhànhnhiềuthínghiệmkhôngđượcthuyếtphụcvớinỗlựcnhằmhiểuvềsựneođậu,nhưngchúngtôiđãthấtbạivàthậmchícuốicùngchúngtôiđãtừbỏýnghĩviếtnhiềuhơnvềđiềunày.

Câuhỏibíẩnmàchúngtôikhôngtìmđượccâutrảlời,giờđâyđãđượcgiảiquyếtbằngkháiniệmđượcđưaramộtcáchrõràng:Sựgợinhắclàmộthiệuứngmồi,nóđưaradấuhiệutươnghợpmộtcáchcóchọnlọc.BạnkhôngtinrằngGandhiđãthọ144tuổinhưngcơchếliêntưởngcủabạnchắcchắnđãtạoraấntượngvềmộtngườirấtgiànua.Hệthống1hiểuđượcnhữngýnghĩabằngviệccốbiếnchúngthànhđúngvàsựkíchhoạtchọnlọccácsuynghĩtươnghợpsảnsinhramộttậphợpcáclỗicóhệthốngkhiếnchúngtadễ

bịmắclừavàcóchiềuhướngtintưởngquámãnhliệtvàobấtkểđiềugìchúngtanghĩlàđúng.GiờchúngtôiđãnhậnratạisaocảAmosvàtôiđãkhôngnhậnrađólàhaidạngcủasựneođậu:Cáckỹthuậtnghiêncứuvàcácýtưởngchưaxuấthiệntrênlýthuyếtmàchúngtôiđịnhnghiêncứu.Rấtlâusauđó,nhữnglýthuyếtnàyđãđượcpháttriểnbởinhữngngườikhác.Mộtchutrìnhtươngtựsựgợinhắcquảthựcđangvậnhànhtrongnhiềutìnhhuống:Hệthống1gắnghếtsứccóthểđểtạonênmộtthếgiớiquan,trongđósựneođậulàmộtconsốthực.Đâychínhlàmộttrongnhữngbiểuhiệncủasựgắnkếtliêntưởngmàtôiđãmiêutảtrongphầnđầucủacuốnsáchnày.

CácnhàtâmlýhọcngườiĐứclàThomasMussweilervàFritzStrackđãđưaranhữngminhchứngthuyếtphụcnhấtvềvaitròcủasựgắnkếtliêntưởngtrongsựneođậu.Trongmộtthínghiệm,họđãđặtramộtcâuhỏineođậuvềnhiệtđộ:“NhiệtđộtrungbìnhhàngnămtạiĐứccaohơnhaythấphơn36°C?”hoặc“CóphảinhiệtđộtrungbìnhhàngnămởĐứccaohơnhoặcthấphơn8°Ckhông?”

Tấtcảnhữngngườithamgiatrảlờisauđóđềubiểuthịbằngmộtvàitừngắngọnđểnhậndiện.Cácnhànghiêncứupháthiệnđượcrằng36°Ckhiếnhọdễdàngnhậndiệnnhữngtừmùahèhơn(vídụnhưmặttrờivàbãibiển),và8°Cthuậntiệnđểnhậnracáctừmùađông(nhưsươngmùvàtrượttuyết).Sựkíchhoạtcóchọnlọcnhữngkýứctươnghợplýgiảichosựneođậu:Cácconsốcaovàthấpkíchhoạtcácchuỗiýniệmkhácnhautrongtrínhớ.Nhữngướclượngvềnhiệtđộhàngnămdẫntớinhữngmẫuýniệmsailệchnàyvàbởivậycũngbịsailệchtheo.Trongmộtnghiêncứutinhvikhácvớicùngnétđặctrưngnhưvậy,nhữngngườithamgiađãđượchỏivềmứcgiátrungbìnhcủaxehơiĐức.Mộtđiểmneođậucaocóchọnlựađãgợiýtêncủacácnhãnhiệuxaxỉ(Mercedes,Audi),trongkhiđóđiểmneođậuthấpđãgợiýcácnhãnhiệuđượcliêntưởngtớithịtrườngxehơibìnhdân(Volkswagen).Chúngtôiđãthấyđượctrướcđórằngbấtcứgợiýnàocũngsẽcóxuhướnggợirathôngtintươngứngvớinó.SựgợiývàneođậucùngđượclýgiảibởicùngmộtsựvậnhànhtựđộngcủaHệthống1.Mặcdùtôiđãkhôngbiếtchứngminhnónhưthếnàovàothờiđiểmđó,linhcảmcủatôivềmốiliênkếtgiữasựneođậuvớinhữnggợiýđãbiếnthànhsựthực.

CHỈSỐNEOĐẬU

Nhiềuhiệntượngtâmlýhọccóthểđượcgiảithíchquacácthínghiệmnhưngmộtsốcóthểđolườngđượctrênthựctế.Tácđộngcủacácđiểmneođậulàmộtngoạilệ.Sựneođậucóthểđượcđolườngvàđólàmộttácđộng

vôcùnglớn.MộtsốkháchdulịchtạibảotàngExploratorium,SanFranciscođãđượchỏihaicâuhỏidướiđây:

Chiềudàicủacâygỗđỏcaonhấtnhỏhơnhaylớnhơn1.200feetkhông?

Bạnđoánchínhxácxemchiềudàicủacâygỗđỏcaonhấtlàbaonhiêu?

Điểm“neođậucao”trongcuộcthửnghiệmnàyđólà365m.Đốivớinhữngngườithamgiatrảlờikhác,câuhỏithứnhấtđượcthamchiếutớimộtđiểm“neođậuthấp”là55m.Sựkhácbiệtgiữahaiđiểmneođậunàylà310m.

Nhưđãdựtính,hainhómnàyđãđưararấtnhiềuướctínhtrungbìnhkhácnhau:257mvà55m.Sựkhácbiệtgiữachúnglà202m.Chỉsốneođậuđơngiảnlàtỷlệcủahaisựkhácbiệt(202/310)đượcbiểudiễnnhưlàmộttỷlệphầntrăm:55%.Thướcđosựneođậucóthểlà100%đốivớinhữngngườimùquángthừanhậnsựneođậunhưlàmộtướctínhvàlà0%đốivớinhữngngườicókhảnăngbỏquatấtthảyđiểmneođậu.Consố55%thuđượctrongtrườnghợpnàylàconsốđiểnhình.Cácconsốtươngtựcũngđượcghinhậnđốivớihàngloạtcácluậnđềkhác.

Hiệuứngneođậukhôngphảilàmộtsựhiếukỳtrongphòngthínghiệm,nóchỉcóthểpháthuymạnhmẽtrongthếgiớithực.Trongmộtthínghiệmđượctiếnhànhmộtvàinămtrướcđây,cácvănphòngbấtđộngsảnđượcyêucầuthẩmđịnhgiátrịthựctếcủamộtngôinhàđượcchàobántrênthịtrường.Họtớixemnhàvàtổnghợpthôngtintrongđóđãbaogồmcảgiábánbanđầu.Saukhithẩmđịnhgiánhà,mộtnửasốvănphòngbấtđộngsảnđãthấygiábánbanđầunhưvậycaohơnsovớigiáđãđượcniêmyếtcủacănnhà;nửasốvănphòngbấtđộngsảncònlạiđãthấymộtmứcgiábánbanđầunhưvậylàrấtthấp.Mỗimộtvănphòngđưaraýkiếncủamìnhvềmộtmứcgiámuahợplýdànhchongôinhàvàmứcgiáthấpnhấtmàhọcóthểbáncănnhàđó.Cácvănphòngbấtđộngsảnnàysauđóđãđượchỏivềcácyếutốảnhhưởnglêncácđánhgiácủahọ.Cácvănphòngbấtđộngsảnnàyđãquátựmãnvềnănglựccủamìnhnênđãlờđimứcgiábánbanđầucủacănnhà.Họkhẳngđịnhrằngviệcniêmyếtgiánhàbánbanđầunàykhôngcótácđộnggìlêncâutrảlờicủahọnhưnghọđãlầm:Hiệuứngđiểmneođậuởđâylà41%.Thựcvậy,hầunhưcácchuyêngiadễbịảnhhưởngbởicáchiệuứngneođậugiốngnhưcácsinhviêntrườngkinhdoanhkhônghềcósựtrảinghiệmvềbấtđộngsản,chỉsốneođậucủanhữngngườinàylà48%.Sựkhácbiệtduynhấtgiữahainhómnàyđólàcácsinhviênthừanhậnrằnghọđãbịtácđộngbởisựneođậu,trongkhiđócácchuyêngiađãbácbỏsứcảnhhưởngấy.

Cáctácđộngcủahiệuứngneođậunàyđượctìmthấyởcácquyếtđịnhmàconngườiđưaracóliênquantớitiềnbạc,vídụnhưkhihọlựachọnbỏrabaonhiêutiềnchomộtvụkiệntụng.Đểminhchứngchohiệuứngneođậunày,chúngtôiđãđềnghịnhữngngườithamgiavàothínghiệmExploratoriumvềmôitrườngbịhủyhoạibởinhữngtàuchởdầuởTháiBìnhDươngvàđãhỏihọhỗtrợmộtkhoảnchiphíbaonhiêuhàngnămđể“cứu50.000conchimbiểnngoàikhơibờTháiBìnhDươngkhỏinhữngvụtràndầungoàiđạidương,chotớikhitìmracácbiệnphápngănchặncácvụtràndầuhoặcyêucầuchủcủacáccontàuchởdầunàychitrảchohoạtđộngbảovệcácloàichimởngoàiđạidương.”Vớicâuhỏinày:Thựcramànói,nhữngngườithamgiađượcđềnghịxácđịnhlượngtiềnchomộtkhoảnquyêngópmàsẽănkhớpvớicườngđộcảmxúccủahọvềtìnhtrạngcủanhữngchúchimbiển.Mộtsốvịkháchthămquanbanđầuđãđượchỏimộtcâuhỏineođậu,vínhưlà,“Bạnsẽsẵnlòngtrả5đô-la…,”trướccâuhỏithẳngvềviệchọsẽquyênbaonhiêuđô-lađểcứulũchim.

Khikhôngcósựneođậunàođượcnhắcđến,cácvịkháchtạiExploratorium-thườnglànhữngngườinhạycảmvềmôitrường,đãnóirằnghọsẵnlòngchikhoảnlà64đô-la.Khikhoảntiềnneođậuchỉlà5đô-la,cáckhoảnquyêngópởmứctrungbìnhlà20đô-la.Khisựneođậuvượtquámức400đô-la,sựsẵnlòngchitiềnnàytănglênmứctrungbìnhlà143đô-la.

Sựkhácbiệtgiữacácnhómneođậucaovàneođậuthấplà123đô-la.Hiệuứngneođậuởmứctrên30%,chothấyrằngviệcnângmứcyêucầubanđầulên100đô-lamanglạimộtkhoảnthuvề30đô-latrongmứcsẵnsàngchitrungbình.

CácHiệuứngneođậutươngtựhoặcthậmchílớnhơnđãđượcthuthậptrongnhiềunghiêncứuvềnhữngướctínhhoặcsẵnlòngquyêngóp.Vídụ,nhữngngườidânPhápcưngụởvùngbịônhiễmnặngMarseillesđãđượchỏivềkhoảnchiphímàhọcóthểchấpnhậnđểđượcsốngtạimộtvùngítônhiễmhơn.Hiệuứngneođậuđãởmứctrên50%trongnghiêncứunày.Cáchiệuứngneođậudễdàngđượcthấytronghoạtđộngthươngmạitrựctuyến,nơimàcùngmộtsảnphẩmlạithườngđượcchàobánởcácmứcgiá“muangay”khácnhau.Sự“ướclượng”nàytrongcáccuộcbánđấugiátácphẩmnghệthuậtcũnglàmộtsựneođậutácđộnglêngiábỏthầuđầutiên.

Córấtnhiềutrườnghợpđiểmthaneođậulàhợplý...Saucùng,chẳngcógìngạcnhiênkhinhữngngườiđãđượchỏinhữngcâuhỏihócbúabấuvíuvàonhữngcọngrơmvàsựneođậunàylàmộtcọngrơmđángtincậy.NếubạngầnnhưkhôngbiếtchútgìvềcácloàicâyởCaliforniavàđượchỏiliệurằng

mộtloàicâygỗđỏcóthểcaohơn365mhaykhông,bạncóthểsuyrarằngconsốnàykhôngquáxaconsốthựclàbao.Mộtngườinàođóbiếtđượcchiềucaothựcsựđãnghĩracâuhỏinày,bởivậysựneođậucóthểlàmộtgợiýgiátrị.Tuynhiên,mộtpháthiệnmấuchốtcủanghiêncứuvềsựneođậuđólàcácđiểmneođậunàyrõràngxảyrangẫunhiêncóthểchỉcótácđộngngangvớicácđiểmtựacungcấpthôngtintiềmtàng.KhichúngtasửdụngmộtbánhxemaymắnchonhữngướctínhneođậuvềtỷlệcácquốcgiaChâuPhitạiLiênHợpQuốc,chỉsốneođậulà44%,hợpvớikhoảnggiớihạncủacáchiệuứngđãđượcthấycùngvớinhữngneođậumàcóthểđãđượcđưaranhưlàcácgợiý.Cáchiệuứngneođậucókíchcỡgiốngnhauđãtừngđượcthấytrongcácthínghiệmmàởđómộtvàisốcuốicùngcủachỉsốansinhxãhộicủanhữngngườithamgiađãđượcsửdụngnhưlàsựneođậu(vídụ,đểướclượngsốcácnhàtâmlýhọctrongthànhphốhọsinhsống).Kếtluậnởđâythựcrõràng:Cácneođậukhônghềcócáctácdụngbởingườitatinrằngchúngcungcấpthôngtin.

Sứcảnhhưởngcủacácneođậungẫunhiênđãđượcchứngminhtheomộtsốcáchđánglongại.CácthẩmphánngườiĐứcvớitrungbìnhhơn15nămkinhnghiệmlàmquantòa,đầutiênđọcmộtbảnmiêutảvềmộtngườiphụnữđãtừngbịbắtvìtộitrộmcắpvặt,sauđógieomộtcặpxúcxắcđãđượclàmchonặngthêmđểmỗilầngieođềuchokếtquảlà3hoặc9.Ngaykhiconxúcxắcdừnglại,cácvịthẩmphánđãđượchỏiliệurằnghọcóthểtuyênánngườiphụnữkiavớithờihạntùđượctínhbằngtháng,lớnhơnhaynhỏhơnconsốhiểnthịtrênconxúcxắc.Saucùng,cácvịthẩmphánđãđượchướngdẫnđểđịnhrõántùmàhọcóthểsẽbanchokẻcắpvặt.Trungbình,nhữngngườimàđãgieođượcsố9nóirằnghọsẽkếtáncôta8tháng;nhữngngườimàđãgieosố3nóirằnghọsẽkếtáncôta5tháng;hiệuứngneođậuởđâylà50%.

SỬDỤNGVÀLẠMDỤNGCÁCNEOĐẬU

Chotớithờiđiểmnày,bạncóthểđượccamđoanrằngcáchiệuứngneođậuđôilúcdohoạtđộngmồi(gợiý),đôilúcdosựđiềuchỉnhkhôngđủcóởkhắpnơisinhra.Cácvậnhànhvềmặttâmlýnàysảnsinhrasựneođậu,khiếnchúngtadễbịảnhhưởngnhiềuhơnnhữnggìphầnlớnchúngtamongmuốn.Vàdĩnhiênchỉcósốítngườicókhảnăngvàthíchthúkhaithácsựcảtincủachúngta.

Cáchiệuứngneođậulýgiảinguyênnhân,chẳnghạn:việcđưaracácchếđộphânphốitùytiệnlàmộtmánhkhóemarketinghiệuquả.Mộtvàinămtrước,nhữngngườimuahàngsiêuthịtạithànhphốSioux,Iowa,đượcmuahàng

khuyếnmạidànhcholoạisúpCampbellởmứcgiảmkhoảng10%sovớimứcgiáthôngthường.Vàomộtsốngày,mộttấmbiểnđặttrênkệthôngbáorằngGIỚIHẠNMỖINGƯỜIĐƯỢCMUA12HỘP.Vàonhữngngàykhác,tấmbiểnlạithôngbáoKHÔNGGIỚIHẠNSỐHỘPMỖINGƯỜIĐƯỢCMUA.Nhữngngườimuahàngđãmuatrungbình7hộpsúpkhisựgiớihạnnàycóhiệulựckhigiớihạnđượcgỡbỏ,họlạimuagấpđôi.Sựneođậuởđâykhôngphảilàsựlýgiảiduynhất.Sựphânphốicũngngụýrằnghànghóađangrờikhỏicáckệhàngvànhữngngườimuahàngcóthểbịmộtchútthôithúcđểtíchtrữhàng.Nhưngchúngtôicũnghiểurằngviệcđềcậptới12hộpgiốngnhưlàmộtlượngmuatriểnvọngcóthểsảnsinhrasựneođậudùchoconsốnàyđượcsinhrabởimộtbánhquayrulet.

Chúngtôiđãthấycùngchiếnlượcấyvậnhànhtrongviệcđàmphángiácủamộtcănnhà,khingườibánđưarađộngtháiđầutiênbằngcáchđặtramứcgiániêmyết.Cũnggiốngnhưtrongnhiềutròchơikhác,độngtháibanđầulàmộtlợithếtrongcáccuộcđàmphánmộtvấnđề-vídụ,khigiácảlàvấnđềduynhấtđượcthiếtlậpgiữamộtngườimuavàngườibán.Nhưbạncóthểđượctrảinghiệmkhiviệcđàmphánlầnđầudiễnratrênmộtsàngiaodịch,sựneođậubanđầucóđượcmộtảnhhưởngmạnhmẽ.Lờikhuyêncủatôidànhchocácsinhviênkhitôigiảngvềcáccuộcđàmphánđólànếubạnnghĩrằngđốiphươngđãđưaramộtđềnghịquáđáng,bạnkhôngnênlặplạivớimộtđơnchàohàngvớimứcgiácạnhtranhtrênmứcngangbằng,việctạoramộtkhoảngtrốngmàsaunàysẽtrởthànhtháchđốchongườitrunggiantrongcáccuộcđàmphán.Thayvàođó,bạnnêncaogiọng,chấtvấndồndậphoặchămdọalàmvậyvàlàmchomọiviệctrởnênrõràng–vớibảnthânbạnvàđốiphương–rằngbạnsẽkhôngtiếptụccuộcđàmphánvớiconsốhọđặtra.

CácnhàtâmlýhọcAdamGalinskyvàThomasMussweilerđãđưaracáccáchkhônkhéohơnđểtránhhiệuứngneođậutrongcáccuộcđàmphán.Họđãhướngdẫncácnhàthươngthuyếttậptrungvàomốiquantâmcủahọvàlụctrongtrínhớcủahọnhữnglậpluậnchốnglạisựneođậu.SựchỉdẫnnhằmkíchhoạtHệthống2nàyđãthànhcông.Vídụ,hiệuứngneođậuđượcgiảmthiểuhoặcloạibỏkhingườiđềxuấtýkiếnthứhaitậptrungsựquantâmcủamìnhvàođềxuấtcựctiểumàphíađốiphươngcóthểchấpthuận,hoặcvàocácchiphíđểđốiphươngkhôngthểđiđếnmộtlậpluậnnào.Nhìnchung,mộtchiếnlượccóchủđích“suynghĩngượclại”cóthểlàmộtsựphòngvệkhônkhéochốnglạicáchiệuứngneođậu,bởinóphủđịnhsựkhỏalấpbịsailệchcủacácýnghĩsảnsinhracáchiệuứngnày.

Saucùng,hãythửlầnđầutiêntựmìnhtínhtoántácđộngcủaviệcneođậu

lênmộtluậnđềvềchínhsáchcông:Độlớncủanhữngtổnthấttrongcáctrườnghợpthiệthạicánhân.Nhữnghìnhphạtnàyđôilúclàrấtlớn.Cácđơnvịlàmụctiêuthườngxuyêncủanhữngvụkiệnnhưvậy,vínhưcácbệnhviênvàcôngtyhóachất,đãvậnđộnghànhlangđểnỗlựcchiếnthắngtrongcácphánquyếtcủatòa.Trướckhibạnđọcchươngnày,hẳnbạnđãtừngnghĩrằngviệchạnchếcáchìnhphạtchắcchắnlàtốtchocácbịcáotiềmnăng,nhưnggiờđâybạnkhôngnênquáchắcchắnnhưvậy.Xemxéttácđộngcủaviệchạnchếcáchìnhphạtởmức1triệuđô-la.Quyđịnhnàycóthểloạitrừtấtcảcácmứcphạtlớnhơnnhưngsựneođậucũngcóthểgọiramứcđộcủanhiềukhoảnphạtmàcóthểtheomộtcáchnàođónhỏhơnnhiều.Điềuđógầnnhưchắcchắnmanglạilợiíchchonhữngbịđơnhệtrọngvàcáchãnglớnnhiềuhơnsovớicáctổchứcnhỏ.

HOẠTĐỘNGNEOĐẬUVÀHAICƠCHẾ

CórấtnhiềucáctácđộngcủanhữngsựneođậungẫunhiênchochúngtabiếtđượcvềmốiquanhệgiữaHệthống1vàHệthống2.CáchiệuứngneođậuvẫnluônđượcnghiêncứuvớicácnhiệmvụđánhgiávàlựachọnhoàntấtsaucùngbởiHệthống2.Tuynhiên,Hệthống2hoạtđộngdựatrêndữliệuđượcgọiratừtrínhớ,trongmộtcơchếvậnhànhtựđộngvàvôthứccủaHệthống1.Hệthống2dovậymàdễchịuảnhhưởngsailệchtừcácneođậuthứtạoramộtsốthôngtindễdànghơnlàgọira.Hơnthếnữa,Hệthống2khônghềcósứcảnhhưởnglênhiệuứngnàyvàkhônghềcóchútnhậnbiếtnàovềnó.Nhữngngườithamgiathínghiệmđãtừngtiếpxúcvớinhữnghiệuứngngẫunhiênhoặcvôlý(nhưlàcáichếtcủaGandhiởtuổi144)đãtựtinphủnhậnthôngtinđórõràngảnhhưởngđếndựđoáncủahọvàhọđãsai.

Chúngtôiđãthấytrongthảoluậnvề“quyluậtsốnhỏ”rằngmộtthôngđiệp,trừkhinóbịloạibỏngaylậptứcnhưthểmộtlờinóidối,sẽcócùngmộttácđộnglênhệthốngliêntưởngbấtchấpđộtincậycủachúng.Thựcchấtcủathôngđiệpnàyđượcdựatrênbấtcứthôngtinsẵncó,ngaycảkhilượngtinlàkháítvàchấtlượngkém:WYSIATI.Khibạnđọcmộtcâuchuyệnkểvềcuộcgiảicứuanhdũngcủamộtngườileonúibịthương,tácđộngcủanólêntrínhớliêntưởngcủabạnsẽgiốngthậthơnnhiềunếuđólàmộttinbáohoặcbảntómtắtcủamộtbộphim.Đóchínhlànhữngkếtquảneođậutừsựkíchhoạtliêntưởng.Liệurằngcâuchuyệnấycóđúnghaykhông,hoặccóthểtinđượchaykhông,khôngphảilàvấnđềgìquálớn.Ảnhhưởngmạnhmẽcủacácneođậungẫunhiênlàmộttrườnghợpcábiệtcủahiệntượngnày,bởimộtneođậungẫunhiênrõrànglàchẳngcungcấpthôngtinnàocả.

Trướcđó,tôiđãthảoluậnvềcácdạngthứcgâybốirốicủacáchiệuứngmồi,trongđónhữngsuynghĩvàhànhvicủabạncóthểbịtácđộngbởitácnhânkíchthích,theođóbạnchẳngcóchútchútâmnàocả,vàngaycảtácnhânkíchthíchmàbạnhoàntoànkhôngnhậnthứcđược.Tinhthầnchủđạocủanghiêncứuvềcácgợiýlànhữngsuynghĩcủachúngtavàhànhvicủachúngtabịảnhhưởngnhiềuhơnnhữnggìchúngtanghĩhoặcmongmuốn..Nhiềungườithấycáckếtquảmồilàkhôngthểtinnổi,bởichúngkhôngtươngứngvớisựtrảinghiệmchủquan.Nhiềungườikhácthấycáckếtquảlộnxộn,bởichúngđedọaýthứcchủquancủatácnhânvàsựtựdoýchí.Nếunộidunghiểnthịtrênmộtmànhìnhmáytínhcóthểảnhhưởngđếnýđịnhgiúpđỡngườilạnhưngbạnkhôngthấynóthìliệubạncósẵnsànggiúpđỡhọkhông?Cáchiệuứngneođậucũngđangđedoạtheomộtcáchtươngtựnhưvậy.Bạnluônnhậnthứcđượcsựneođậuvàthậmchíchútâmtớinónhưngbạnkhôngbiếtđượcrằngnóđangdẫndắtvàchếngựsuynghĩcủabạn,bởibạnkhôngthểhìnhdungđượcbạncóthểtừngsuynghĩnhưthếnàonếusựneođậuấykhácđi(hoặcthiếuvắng).Tuynhiên,bạnnênthừanhậnrằngbấtcứconsốnàoxuấthiệntrênbànđàmphánđềucómộthiệuứngneođậulênbạnvànếunhữngtỷlệấyquácaobạnnênvậnđộngbảnthân(Hệthống2củabạn)chiếnđấuvớihiệuứngấy.

BÀNVỀCÁCNEOĐẬU

“Côngtymàchúngtamuốncóđãgửichochúngtakếhoạchkinhdoanhcủahọ,cùngvớisốlợitứcmàhọkỳvọng.Chúngtakhôngnênđểconsốđóảnhhưởnglênsuynghĩcủamình.Đểchúngsangmộtbên.”

“Cáckếhoạchlànhữngkịchbảntìnhthếtốtnhất.Hãytránhhoạtđộngneođậulêncáckếhoạchkhichúngtadựđoáncáckếtquảthựctại.Nghĩvềnhữngcáchmàkếhoạchcóthểđisailàmộtcáchđểthựchiệnđiềuđó.”

“Mụctiêucủachúngtatrongcuộcđàmphánnàylàkhiếnhọvướngvàoconsốnày.”

“Hãyđểchomọiviệctrởnênrõràngrằngnếuđâylàđềxuấtcủahọ,cuộcđàmphánđãkếtthúc.Chúngtakhôngmuốnbắtđầutừđiểmđó.”

“Cácluậtsưcủabênbịđơnđặtramộtthamchiếuvôbổtrongđóhọđềcậptớimộtkhoảntiềnthấptớilốbịchchonhữngthiệthại,vàhọđãkhiếnthẩmphánbấuvíuvàođó!”

Chương12.KhoahọccủatínhsẵncóAmosvàtôiđãcóthờigianlàmviệchiệuquảnhấttrongkhoảng1971–1972tạiEugeneởOregon.ViệnnghiêncứuOregonđãmờichúngtôivàmộtvài“ngôisaotươnglai”vàilĩnhvựcnghiêncứunhưlàtạolậpđánhgiá,raquyếtđịnhvàdựđoántrựcgiác.VịchủnhàcủachúngtôilàPaulSloviccũnglàbạnthânthiếtvớiAmos,từthờihọccùnglớptạiAnnArbor.Paulcótriểnvọngtrởthànhmộtnhàtâmlýhọchàngđầutrongsốcácnhànghiêncứuvềsựrủiro,ôngđãthuthậpđượcnhiềuthànhtíchtrênsuốtchặngđườngnghiêncứucủamình.PaulvàvợcủamìnhlàRoz,đãgiúpchúngtôihòanhậpvớicuộcsốngởEugene.ChúngtôiđãnhanhchóngthíchnghivớicuộcsốngởđâyvàquenvớinhữngviệcmàngườidânởEugenevẫnthườnglàmnhưchạybộ,haytổchứctiệcnướngngoàitrờivàdẫnlũtrẻtớicáctrậnđấubóngrổ.Chúngtôiđãlàmviệchếtsứcnghiêmtúc,thựchiệnhàngtácácthínghiệmvàviếtbàibáovềsựđánhgiácácsuynghiệm.Vàobuổitốitôiviếtcuốn“Chúývànỗlực”.Đóquảlàmộtnămbậnrộncủatôi.

Mộttrongnhữngdựáncủachúngtôilànghiêncứuvềphépsuynghiệmdựatrêngiátrịsẵncó.Chúngtôiđãnghĩvềphươngphápsuynghiệmnàykhichúngtôitựhỏibảnthânmìnhrằngngườitathựcsựđãlàmgìkhihọcóýmuốnướclượngtầnsốxuấthiệncủamộtphạmtrù,vídụnhư“nhữngngườilyhônsautuổi60”hoặc“cácloàithựcvậtgâyhại”.Câutrảlờihoàntoànrõràng:Nhữngtìnhhuốngthuộcnhómnàysẽđượcgọivềtừtrínhớvànếusựphụchồitrínhớấydiễnradễdàngvàthuậnlợi,phạmtrùđósẽđượcđánhgiálàtầnsốxuấthiệnlớn.Chúngtôiđãxácđịnhsuynghiệmdựatrêngiátrịsẵncónàygiốngnhưquytrìnhxétđoántầnsốbởi“sựnớilỏngkéotheonhữngtìnhhuốnghiệnlêntrongđầu.”Tuyênbốnàydườngnhưlàrõràngkhichúngtôisắpxếpchúngtheotrậttự,nhưngýniệmvềtínhsẵncókểtừđótớinayđãđượcchắtlọchơn.Phươngpháphaihệthốngvẫnchưatừngđượcpháttriểnkhichúngtôibắttaynghiêncứuvềtínhsẵncóvàchúngtôiđãkhôngthựcsựnỗlựcđểxácđịnhrõliệuphươngphápnàycóphảilàmộtchiếnlượcgiảiquyếtvấnđềcócânnhắchaykhông.Chúngtôigiờđâybiếtđượcrằngcảhaihệthốngấyđềucóliênquan.

Mộtcâuhỏimàchúngtôiđãcânnhắcngaytừbuổiđầuđólàcóbaonhiêutìnhhuốngcầnphảiđượctruyvấnđểcóđượcmộtấntượngxuấthiệntrongđầumộtcáchdễdàng.Chúngtôigiờđãrõcâutrảlời:Chẳngcógìcả.Vídụ,nghĩtớisốtừcóthểđượctạonêntừhaichuỗikýtựdướiđây:

XUZONLCJM

TAPCERHOB

Ngaylậptức,bạnđãbiếtđượcmàkhôngcầnphảitạorabấtcứtìnhhuốngnào,cómộtchuỗidữkiệngợiranhiềuphươngáncóthểxảyrahơnchuỗicònlại,chắcchắnvớimộthệsố10hoặchơn.Tươngtựvậy,bạnkhôngcầnphảitruytìmnhữngmẩuthôngtincụthểtrongđầuđểcóđượcmộtýniệmchuẩnxácvềtầnsốtươngđốimàcùngvớiđónhữngquốcgiakhácnhau(Bỉ,TrungQuốc,Pháp,Congo,Nicaragua,Rumani…)đãtừngxuấthiệntrongmẩutintrongsuốtnhữngnămqua.

Phươngphápsuynghiệmdựatrêngiátrịsẵncó,giốngnhưnhữngphươngphápsuynghiệmđánhgiákhác,làcùngthaythếcâuhỏinàybằngmộtcâuhỏikhác:Bạnmuốnướctínhđộlớncủamộtphạmtrùhoặctầnsuấtcủamộtbiếncốnhưngbạnlạithaythếbằngviệcbáocáomộtấntượngvềnhữngtìnhhuốngxuấthiệntrongđầu.Sựthaythếcáccâuhỏichắchẳnsinhranhữnglỗimangtínhhệthống.Bạncóthểpháthiệnraphươngphápsuynghiệmnàydẫntớinhữngsailệchnhưthếnàoquacáchlàmtheomộtquytrìnhđơngiản:Liệtkêcácyếutốhơnlàtầnsuấtkhiếnnódễdànghiệnratrongđầuthôngquacáctìnhhuống.Mỗiyếutốtrongdanhsáchcủabạnsẽlàmộtnguồnsailệchtiềmẩn.Dướiđâylàmộtsốvídụ:

Mộtbiếncốnổibậtthuhútđượcsựchúýcủabạnsẽdễdàngđượctìmratừtrínhớ.NhữngvụlyhôncủanhữngngườinổitiếngởHollywoodvớicáctaitiếngtìnháitronggiớichínhkháchthuhútđượcnhiềusựchúýhơnvànhữngtìnhhuốngnàysẽdễdàngxuấthiệntrongđầucủachúngtahơn.Bởivậymàbạncóthểsẽdễthổiphồngtầnsuấtcủacảnhữngvụlyhônlẫntaitiếngtìnháichínhtrịnàytrongsuynghĩcủamình.Mộtbiếncốgâyxúcđộngnhấtthờigiatăngtínhsẵncóthuộcphạmtrùcủanó.Mộtvụtainạnmáybaythuhútgiớitruyềnthôngsẽnhấtthờithayđổinhữngcảmxúccủabạnvềsựantoàncủachuyếnbay.Nhữngvụtainạnxuấthiệntrongđầubạn,trongchốclát,saukhibạntrôngthấymộtvụcháyxeôtôởcuốiphốvàtrongchốclátsuynghĩcủabạnvềthếgiớiđãtrởthànhmộtnơinguyhiểmhơnrấtnhiều.Cáctrảinghiệm,hìnhảnhcánhânvànhữngvídụsinhđộngluônsẵncótrongđầuócbạnhơnlànhữngtìnhtiếtxảyravớinhữngngườikhác,hoặcnhữngtừngữvớvẩn,hoặcnhữngsốliệuthốngkê.Mộtphánquyếtsaiảnhhưởngtớibạnsẽlàmgiảmmònlòngtincủabạnvàohệthốngluậtpháphơnlàmộtphánquyếtsaitươngtựmàbạnđọc

đượctrênbáo.

Việckhôngvướngphảitậphợpcácsailệchtiềmẩnsẵncócóquymônàylàcóthểxảyra,nhưngsẽkhákhókhăn.Bạnphảicóđượcnỗlựcđểtựvấnnhữngấntượngvàtrựcgiáccủamìnhbằngcáchđặtranhữngcâuhỏinhư:“Cóphảiviệcchúngtatinrằngcácvụtrộmđượcthựchiệnbởitrẻvịthànhniênlàmộtvấnnạnlớncóđượclàdomộtvàitrườnghợpgầnđâytrongkhuphốcủachúngta?”hoặc“Liệucóthểkhôngcầnphảitiêmphòngcúmbởikhôngaitrongsốnhữngngườithâncủatôibịcúmvàonămngoái?”Việcduytrìcảnhgiáccủachúngtatrướcnhữngsailệchlàmộtviệcnhỏ,nhưngkhảnăngđểcóthểtránhđượcnhữngsailầmđắtgiáđôilúccũngbõcôngcảnhgiáccủachúngta.

Mộttrongnhữngnghiêncứunổitiếngnhấtvềtínhsẵncóđưaragiảthuyếtrằng:Sựsailệchtrongnhậnthứccủachínhbảnthânbạncóthểgópphầnduytrìhạnhphúchônnhânvàcóthểcảithiệncôngviệctrongcácdựánchungkhác.Trongmộtnghiêncứunổitiếng,cáccặpvợchồngđãđượchỏi“Đónggópcủacánhânbạnvàoviệcgiữchonhàcửagọngàngnhiềunhưthếnào,theotỷlệphầntrăm?”Họcũngđãtrảlờinhữngcâuhỏitươngtựvề“việcđổrác”hay“việcthựcthicáccamkếtxãhội”…Cácđónggóptựướclượngnàycóthểcộngtổnglêntới100%,hoặchơnhoặckémkhông?Nhưđãdựđoán,cácđónggóptựướclượngnàyđãđượccộnggộplêntớihơn100%.Lờigiảithíchởđâyđólàmộtthiênlệchmangtínhsẵncó:Cảvợlẫnchồngđềucónhữngcốgắngcủacánhânhọvànhữngđónggópcủangườinàyrõrànghơnnhữngđónggópcủangườikhácvàsựkhácbiệttrongtínhsẵncónàydẫntớimộtsựkhácbiệttrongtầnsuấtđượcxácđịnh.Sailệchnàykhôngnhấtthiếtphảilàlợiíchcánhân:Cáccặpvợchồngcũngđãướctínhquámứccôngsứccủahọsẽgâyracácvụcãicọ,mặcdùvớimộtmứcđộnhỏhơnsovớicôngsứccủahọvàocáckếtquảđángtrôngđợihơn.Cũngchínhsailệchnàygópphầnvàonhậnxétchungmànhiềuthànhviêntrongmộtnhómcộngtácviệctrêncảmthấyhọđãđónggópnhiềuhơnvàcũngcảmthấyrằngnhữngngườikháckhôngdễchịulắmvớinhữngđónggópcánhâncủahọ.

Tôithườngkhônglạcquanvềkhảnăngkiểmsoátbảnthântrướccácsailệchnhưngđâylàmộtngoạilệ.Cơhộilàmsuyyếusailệchthànhcônglàcóthật,bởicáctìnhhuốngmàtạiđócácvấnđềvềphânbổtínnhiệmđượcđặtracóthểdễxácđịnh.Hơnthếnữa,donhữngcăngthẳngthườngnảysinhkhimộtvàingườicảmthấyrằngnhữngnỗlựccủahọkhôngđượcnhìnnhậnxứngđáng.Sựquansáttốithiểumàởđóthườngcótớihơn100%niềmtinquanhquấtđôilúcđủđểxoadịutìnhhình.Trongbấtcứtìnhhuốngnào,đâyquảlà

mộtviệctốtđểmỗingườinhớlại.Thithoảng,bạnsẽlàmnhiềuhơnnhữnggìbạnphảilàm,nhưngcũngthậthữuíchkhibiếtđượcrằngbạnvẫncóđượccảmgiácấyngaycảkhitừngthànhviêncủanhómcũngcảmnhậnrằnghọlàmnhiềuhơnnhiệmvụcủahọnhưbạn.

TÂMLÝHỌCCỦATÍNHSẴNCÓ

Mộtlợithếlớntrongviệchiểuvềphươngphápsuynghiệmdựatrêngiátrịsẵncóđãdiễnravàođầunhữngnăm1990,khimộtnhómcácnhàtâmlýhọcngườiĐức,dẫnđầulàNorbertSchwarzđãxướnglênmộtcâuhỏikíchthíchsựtòmò:Nhữngcảmtưởngcủaconngườivềtầnsuấtcủamộtphạmtrùsẽbịtácđộngnhưthếnàobởimộtnhucầucầnliệtkêmộtconsốđặcbiệtvềcáctìnhhuống?Hãytựmìnhtưởngtượngramộtchủthểtrongthínghiệmsau:

Trướcnhất,liệtkêsáutìnhhuốngmàtrongđóbạnđãcưxửthậtquyếtđoán.

Kếtiếp,đánhgiáxembạnquảquyếttớinhườngnào.

Hãytưởngtượngrằngbạnđãtừngđượchỏivề12tìnhhuốngmàbạnhànhxửquyếtđoán(đâylàconsốmàhầuhếtmọingườikhôngđạtđược).Bảnthânbạncóquyếtđoánnhưthểkháckhông?

Schwarzvàđồngsựcủamìnhđãnhậnrarằngnhiệmvụliệtkêcáctìnhhuốngcóthểlàmgiatăngcácđặcđiểmcủaphánquyếtbởihailộtrìnhkhácnhau:

Sốlượngcáctìnhhuốngđãđượctìmra.Cáchmàchúnghiệnratrongđầumộtcáchdễdàng.

Yêucầuliệtkêmườihaitìnhhuốngđẩyhaiđịnhthứcnàyvàocuộcđọsứcvớinhau.Mặtkhác,bạnvừamớinhớvềmộtconsốấntượngcủacáctrườnghợpmàbạnđãrấtquyếtđoán.Mặtkhácnữa,trongkhibahaybốntìnhhuốngđầutiênthểhiệntínhquyếtđoánbạndễđạtđược,bạngầnnhưchắcchắnđãgắngsứcđểtiếngầntớicáctìnhhuốngcuốicùngnhằmhoànthiệnmộtchuỗi12tìnhhuống;sựliềnmạchnàylàthấp.Thứgìsẽđángquantâmhơngiátrịthựcđượcđưarahaytínhdễdàngvàliềnmạchcủathứđượcđưara?

Cuộcđuatranhấyrõràngđãtìmramộtkẻchiếnthắng:Nhữngngườivừamớiliệtkê12tìnhhuốngđãtựđánhgiámìnhítquyếtđoánhơnnhữngngườimàđãliệtkêchỉsáutìnhhuống.Hơnthếnữa,nhữngngườithamgia

vốnđãđượcđềnghịliệtkê12tìnhhuốngtạiđóhọđãkhônghànhđộngquyếtđoánnhưnglạichorằngbảnthânmìnhhànhđộngcựckỳquyếtđoán!Nếubạnkhôngthểdễdàngbámđuổicáctrườnghợpcưxửnhẫnnại,bạncóthểkếtluậnrằngmìnhkhônghềnhẫnnạichútnào.Hànhđộngtựxếphạngđãbịchiphốibởisựnớilỏngmàcùngvớinócácvídụhiệnlêntrongđầu.Sựtrảinghiệmtriệuhồichínhxáccáctìnhhuốngđãlấnátconsốđượcgọira.

Mộtđónggópvềvaitròcủasựliềnmạchđãđượcđưarabởicácnhàtâmlýhọckháctrongnhóm.Tấtcảnhữngngườithamgiathínghiệmđãliệtkêrasáutrườnghợphànhxửquyếtđoán(hoặckhôngquyếtđoán),trongkhivẫnduytrìmộtbiểuhiệnđịnhsẵntrênkhuônmặt.Những“ngườicười”đãđượchướngdẫnđểđiềuchỉnhcơgòmá,việclàmnàytạoramộtnụcườinhẹ;những“ngườinghiêmnghị”đãđượcyêucầunhăntrán.Nhưbạnđãbiết,việcnhănnhóthôngthườnghậuthuẫnchosựcăngthẳngcóliênquantớinhậnthứcvàtácđộngởđâyđólàtínhcânxứng:Khingườitađượchướngdẫnnhăntrántrongkhiđanglàmmộtnhiệmvụ,họthậmchícòncốgắngchămchỉhơnvàtrảinghiệmsựcăngthẳngcóliênquantớinhậnthứclớnhơn.Cácnhànghiêncứuđãlườngtrướcđượcrằngnhữngngườinhăntráncóthểgặpnhiềukhókhăntrongviệcnhớrađượccáctrườnghợphànhxửquyếtđoánhơnvàcóthểvìđómàtựđánhgiábảnthânnhưthểtươngđốithiếuquyếtđoán.Vàđólànhữnggìđãdiễnra.

CácnhàtâmlýhọcthíchthúvớinhữngtrảinghiệmvốnđãđưaracáckếtquảngượcđờivàhọđãvậndụngkhámphácủaSchwarzvớisựhứngkhởi.Vídụ,nhữngngười:

Tinrằnghọsửdụngxeđạpsaukhinhớlạiítthườngxuyênsửdụngxeđạptănglênnhiềuthayvìmộtvàitrườnghợp.Íttựtintrongmộtchọnlựakhihọđượcyêucầuđónggópcáclýlẽnhiềuhơnnhằmủnghộlựachọnđó.Kémtintưởngrằngmộtbiếncốđãcóthểtránhđượcsaukhiliệtkênhiềuhơncáccáchmànóđãcóthểđượctránh.Ítbịlàmchoấntượngvìmộtchiếcôtôsaukhiliệtkêrấtnhiềulợiíchcủanó.

MộtvịgiáosưgiảngdạytạitrườngĐạihọcCaliforniađãrấttàitìnhkhipháthiệnvềsailệchmangtínhsẵncónày.Ôngđãyêucầucácnhómsinhviênkhácnhauliệtkêcáccáchcóthểgiúpnângcaochấtlượnglớphọcvàôngđãbiếnđổisốcáccảithiệnđượcyêucầuấy.Nhưđãkỳvọng,cácsinhviênnàođãliệtkênhiềucáchcảitiếnlớphọchơnđãđánhgiálớphọccaohơn!

Cólẽpháthiệnthúvịnhấttrongnghiêncứungượcđờinàyđólàsựnghịchbiệnkhôngphảilúcnàocũngđượctìmthấy:Conngườiđôilúchướngtheocáiđượcbaohàmchứkhôngphảitheonhữngthứdễdàngxuấthiện.Sựkiểmchứnggiúpbạnthựcsựhiểuđượcmộtkhíacạnhcủahànhviđólàviệcbạnbiếtrõlàmcáchnàođểđảochiềuchúng.Schwarzvàcácđồngsựcủamìnhđãvượtquathửtháchtrongviệcpháthiệnracácđiềukiệnmàtạiđósựhoánvịcóthểdiễnra.

Sựdễdàngmàcùngvớiđócáctrườnghợpmangtínhquyếtđoánxuấthiệntrongđầuchủthểthayđổitrongsuốtbàithựchành.Đầutiênsẽdễdàngđưaramộtvàitrườnghợpnhưngsauđósẽkhókhănđểđưaravớimộtvàitrườnghợp.Dĩnhiên,chủthểcũnghyvọngsựliềnmạchsẽgiảmdầnnhưngsựgiảmdầngiữasáutìnhhuốngvà12tìnhhuốngnhanhhơnnhữnggìngườithamgiathửnghiệmnàymongđợi.Cáckếtquảđưaragiảthuyếtrằngnhữngngườithamgiađãrútramộtkếtluận:Nếutôiđangcóquánhiềurắcrốihơndựtínhđểtìmranhữngtìnhhuốngquyếtđoáncủatôi,thìtôikhôngthểlàmộtngườirấtquyếtđoán.Lưuýrằngkếtluậnnàydựatrênmộtđiềubấtngờlàtínhliềnmạchnàytệhạihơndựtính.Phươngphápsuynghiệmdựatrêngiátrịsẵncómàcácchủthểápdụngđượcmiêutảchuẩnxáchơnnhưlàmộtsuynghiệm“khônglýgiảiđượctínhkhôngsẵncó”.

Schwarzvàcácđồngsựcủamìnhđãchorằnghọcóthểphávỡsuynghiệmấybằngviệccungcấpsựlýgiảivềtínhliềnmạchchocácchủthể.Họđãnóivớinhữngngườithamgiarằnghọcóthểnghenhạctrongkhiđưaracáctìnhhuốngmàâmnhạcđãtácđộngtớihiệuquảcủaviệcghinhớ.Mộtsốchủthểđãđượcthôngbáorằngâmnhạccóthểgiúpích,sốkháclạiđượcthôngbáohyvọngtínhliềnmạchsẽgiảmbớt.Nhưđãtiênliệu,nhữngngườithamgiacósựtrảinghiệmvềtínhliềnmạchđã“giảithích”rằngsựsuynghiệmnàykhônggiúpíchgìchohọtrongvấnđềnày,cácchủthểđãđượcthôngbáorằngâmnhạccóthểkhiếnsựtruyvấntrởnênkhókhănhơnđãtựđánhgiábảnthânkhihọtruyvấn12tìnhhuốngquảquyếtynhưkhitruyvấnsáutìnhhuống.Cáccâuchuyệnbaohàmkhácđãtừngđượcsửdụngvớicùngmộtkếtquả:Cácphánquyếtkhôngcònbịtácđộngbởisựdễdàngtrongtruyvấnkhisựtrảinghiệmvềtínhliềnmạchđượctraochomộtsựlýgiảisaiquasựhiệndiệncủacácôchữconghoặcthẳng,quamàunềncủamànhình,hayquacácyếutốkhôngliênquankhácmànhữngngườithửnghiệmđãtưởngtượngra.

Nhưtôiđãtừngmiêutả,quátrìnhdẫntớiphánquyếtthôngquatínhsẵncódườngnhưcóliênquantớimộtchuỗilậpluậnphứchợp.Cácchủthểcóđượcmộtsựtrảinghiệmvềtínhliềnmạchgiảmdầnkhihọsảnsinhracác

tìnhhuống.Họhiểnnhiêncónhữngkỳvọngvềthangđiểmmàtạiđótínhliềnmạchbịsuygiảm,vànhữngkỳvọngnàylàsai:Nỗikhókhăncủaviệcbắtkịpvớinhữngtìnhhuốngmớigiatăngnhanhchónghơnhọdựtính.Đólàtínhliềnmạchthấpbấtngờkhiếnchonhữngngườiđãđượcyêucầuliệtkêmườihaitìnhhuốngđểmôtảbảnthânmìnhnhưlàkémquyếtđoán.Khiđiềubấtngờđượcloạibỏ,tínhliềnmạchthấpkhôngcònảnhhưởngtớisựxétđịnh.Quytrìnhnàycóvẻnhưbaohàmmộtchuỗicáckếtluậnphứctạp.LiệuHệthống1tựđộngcóđủkhảnăng?

Câutrảlờiđólàtrongthựctếkhôngcóbấtcứlậpluậnphứchợpnàođượcdùngđến.ĐặctrưngcơbảncủaHệthống1làcókhảnăngthiếtlậpracáckỳvọngvàbịlàmchongạcnhiênkhinhữngkỳvọngnàybịxâmphạm.Cơchếnàycũngtìmracáclýdocóthểđốivớimộtđiềungạcnhiên.Hơnthếnữa,Hệthống2cóthểđiềuchỉnhnhanhchóngnhữngkỳvọngcủaHệthống1,bởivậymộtbiếncốmàthôngthườngđãcóthểgâyngạcnhiênthìgiờđâygầnnhưlàrấtđỗibìnhthường.Giảsửbạnđượcthôngbáorằngcậubéhàngxómbatuổithườngđộimộtchiếcmũhànghiệutrongkhiđượcđidạochơi.Bạnsẽítbịngạcnhiênhơnnhiềukhibạnthựchiệnmàkhônghềcósựbáotrước.TrongthửnghiệmcủaSchwarz,nhạcnềnđãđượcnhắcđếnnhưlàmộtlýdochínhđángchonhữngluậnđềtruyvấn.Sựkhókhăncủaviệctruyvấn12tìnhhuốngkhôngcònlàmộtngạcnhiênnữavàdovậynóítcókhảnăngđượcgọirabởicôngviệcxétđịnhtínhquyếtđoán.

Schwarzvàđồngsựcủaôngđãkhámphárarằngnhữngngườicórắcrốicánhântrongviệcxétđịnhcónhiềukhảnăngcânnhắcsốcáctìnhhuốngmàhọtruyvấntừtrínhớvàítcókhảnăngthựchiệnvớisựliềnmạch.Họđãtổchứchainhómsinhviênchomộtnghiêncứuvềcácrủirođốivớisứckhỏetimmạch.Mộtnửasốsinhviênsinhratronggiađìnhcótiềnsửbệnhtimvàđãđượctrôngđợithựcthinhiệmvụnghiêmtúchơnnhữngngườikhác,nhữngngườikhônghềcótiềnsửtimmạch.Tấtcảđềuđượcyêucầunhớlạihoặcbahoặctámthóiquenhànhđộngthườngngàycủahọmàcóthểảnhhưởngtớisứckhỏetimmạch(mộtsốđãđượchỏivềnhữnghànhvimạohiểm,sốkhácthìvềnhữnghànhvibảovệ).Nhữngsinhviênmàgiađìnhkhôngcótiềnsửtimmạchhờhữngvớicôngviệcvàđãđitheophépsuynghiệmsẵncó.Nhữngsinhviêncảmthấykhótìmrachođủtámtìnhhuốnghànhxửmạohiểmđãcảmthấybảnthânmìnhkháantoàn,vànhữngainỗlựcđểđưaranhữngvídụvềcáchànhviantoàncảmthấybảnthânđangtrongnguyhiểm.Nhữngsinhviêntronggiađìnhcótiềnsửbệnhtimđãchothấykhíacạnhđốilập-họcảmthấyantoànhơnkhihọtruyvấnđượcnhiềucáctìnhhuốnghànhxửantoànvàcảmthấynguyhiểmnhiềuhơnkhihọnhớvềnhiềutìnhhuốngmàhọđãhànhđộngmạohiểm.Họcũngcókhảnăng

cảmthấyrằngsựhànhxửtrongtươnglaicủamìnhcóthểbịảnhhưởngbởisựtrảinghiệmvềviệcđánhgiárủirocủahọ.

KếtluậnởđâyđólàsựnớilỏngmàtheođócáctìnhhuốngxuấthiệntrongđầulàmộtsuynghiệmHệthống1,thứđượcthaythếbởimộtsựtậptrungvàonộidungkhiHệthống2bậnrộnnhiềuhơn.NhiềuphươngphápchứngminhhướngđếnkếtluậnrằngnhữngngườiđãđểchobảnthânbịdẫndắtbởiHệthống1rõràngdễphạmphảisailệchvềtínhsẵncóhơnsovớinhữngngườiđãởtrongmộttrạngtháicảnhgiáccaohơn.Nhữnggìđượckểdướiđâylàmộtsốđiềukiệnmàtạiđóngườita“nhắmmắtđưachân”vàbịtácđộngbởisựnớilỏngcủaviệctìmrahơnlànộidungmàhọđãtìmra:

Khihọbậnrộnvớimộtnhiệmvụcầntớisựnỗlựctứccùngmộtthờiđiểm.Khihọđangcótâmtrạngtốtbởihọvừamớinghĩvềmộtchươnghạnhphúctrongcuốnsáchvềcuộcđờimình.Nếuhọđạtđiểmthấptrênmộthệđiểmgiảmdần.Khihọghiđiểmcaodựatrêntỷlệniềmtinvàotrựcgiác.Nếuhọ(hoặcbịkhiếnchocảmthấy)cótácđộnglớn.

Tôiđãnhậnrapháthiệncuốicùngrấtđặcbiệt.Cáctácgiảgiớithiệuvềbàibáocủamìnhvớimộtcâutríchdẫnnổitiếng:“Tôikhôngtốnquánhiềuthờigianvàoviệctiếnhànhcáccuộcthămdòýkiếntrêntoànthếgiớiđểmáchbảotôirằngđiềutôidựtínhlàhànhđộngđúngđắn.Tôichỉvừamớibiếtđượcrằngtôicảmthấythếnào”(GeorgeW.Bush,thángMườihainăm2002).Họvẫncứtiếptụcchỉrarằngphụthuộcvàotrựcgiácchỉlàmộtphầntínhcách.Việcnhắcnhởđơnthuầnnhữngngườiởvàomộtthờiđiểmnàođókhihọcónănglựcgiúplàmtăngniềmtinhiểnnhiêncủahọvàotrựcgiácbảnthân.

BÀNVỀTÍNHSẴNCÓ

“Dosựtrùnghợpngẫunhiêncủaviệchaichiếcmáybayđâmvàonhauthángtrước,côấygiờđâyưađitàuhơn.Thậtngớngẩn.Rủirothựcsựchẳnghềthayđổi,đólàmộtsailệchmangtínhsẵncó.”

“Anhtađãđánhgiáthấpnhữngnguycơônhiễmởtrongnhàbởiđãcómộtvàicâuchuyệntrênbáochínóivềđiềuđó.Đólàmộthiệuứngsẵncó.Anhtanênnhìnvàonhữngconsốthốngkê.”

“Gầnđâycônàngđãxemquánhiềubộphimphảngián,bởivậymàcôấy

đangnhìnđâucũngthấynhữngâmmưu.”

“VịCEOấyđãcóđượcmộtvàithànhcôngtheochuỗi,bởivậyviệcthấtbạikhônghềdễdàngxuấthiệntrongđầucôtađược.Sailệchtínhsẵncóđangtạorasựtựtintháiquáởcôta.”

Chương13.Tínhsẵncó,cảmxúcvàrủiro

Cácnhànghiêncứuvềrủirođãnhanhchóngnhậnrarằngýniệmvềsựsẵn

cóliênhệtớinhữngmốiquantâmcủahọ.Ngaycảtrướckhinghiêncứucủachúngtôiđượccôngbố,nhàKinhtếhọcHowardKunreutherkhisựnghiệpmớibắtđầu,đãcónhữngđónggópchohoạtđộngnghiêncứuvềrủirovàbiệnphápbảohiểm.Ônglưuýrằngcác“hiệuứngmangtínhsẵncó”giúplýgiảiloạihìnhmuabảohiểmvàhànhđộngbảovệsaucácthiêntai.Cácnạnnhânvàngườicómốiquanhệthânthiếtvớinạnnhânrấtđượcquantâmsaumộtthiêntai.Saumỗitrậnđộngđấtlớn,nhữngcưdânCaliforniatrongchốclátbỗngsốtsắngvớiviệcmuabảohiểmvàviệcnhậncácthướcđocủasựbảovệvàgiảmnhẹ.Họsiếtchặtnồihơicủamìnhđểgiảmthiểuthiệthạidođộngđấtgâyra,bịtkíncáccửatầnghầmcủamìnhnhằmchốnglạilũlụtvàduytrìnhữngnguồncungcấpkhẩntheotrậttựổnđịnh.Tuynhiên,nhữngkýứcvềthảmhọanàysẽmờdầntheothờigian.

Kunreuthercũngđãthấyđượcrằngnhữnghoạtđộngbảovệ,dùlàtừphíacánhânhaychínhphủ,thườngđượcthiếtkếđểphùhợpvớithảmhọatồitệnhấtđãxảyratrongthựctế.NgaytừthờiPharaonAiCập,cáctổchứcxãhộiđãtừngdõitheomựcnướclêncaocủacácconsônggâylụttheochukỳvàđãluônluônchuẩnbịsaochophùhợp,biểuhiệnquaviệcgiảđịnhrằngcácconlũsẽkhôngdângcaohơnsovớimựcnướchiệntại.Nhữnghìnhảnhvềmộtthảmhọatồitệkhônghềdễdànghiệnratrongđầu.

TÍNHSẴNCÓVÀTÁCĐỘNG

Cácnghiêncứuthuyếtphụcnhấtvề“tínhsẵncó”đãđượctiếnhànhbởinhữngngườibạncủachúngtôitạiEugene,nơiPaulSlovicvàcộngtácviênkỳcựucủaônglàSarahLichtensteinđãđượcmờitớithamdự.Họđãtiếnhànhmộtnghiêncứuđộtphátrênnhữngnhậnthứccôngkhaivềcácrủiro,baogồmmộtcuộcđiềutrađãtrởthànhvídụđiểnhìnhchomộtđịnhkiến.Họđãyêucầunhữngngườithamgiatrongcuộcđiềutranàyxemxétcáccặpnguyênnhândẫntớicáichết:Bệnhtiểuđườngvàhensuyễn,hoặcđộtquỵvàtainạn.Đốivớitừngcặp,cácchủthểđãchỉranguyênnhânthườngxuyênhơnvàướclượngtỷlệcủahainguyênnhânthườngxuyênnhất.Cácđánhgiáđãđượcsosánhvớisốliệuthốngkêvềsứckhỏetạithờiđiểmđó.

Dướiđâylàmộtmẫutrongnhữngpháthiệncủahọ:

Cáccơnđộtquỵgâyrasốtửvongnhiềugấpđôisovớitấtcảcácvụtainạnđượcgộplại,nhưng80%sốngườithamgiađãđánhgiáchếtdotainạncókhảnăngxảyranhiềuhơn.Cáctrậnlốcxoáyđượcxemlànhữngkẻgiếtngườithườngxuyênhơnsovớibệnhhensuyễn,mặcdùhensuyễngâyracáichếtgấp20lần.Chếtdosétđánhđãđượcđánhgiálàítcókhảnăngxảyrahơnsovớicáichếtdongộđộc,mặcdùnguyênnhânnàyxảyranhiềuhơngấp52lần.Chếtdodịchbệnhcókhảnăngxảyranhiềugấp18lầnsovớichếtdotainạn,nhưngcảhainguyênnhânnàyđềuđượcđánhgiácókhảnăngxảyrangangbằng.Chếtdocácvụtainạnđãđượcđánhgiálàcókhảnăngxảyranhiềuhơngấp300lầnsovớichếtdobệnhtiểuđường,nhưngtỷlệthựcsựlà1:4.

Lờikhuyênởđâyhếtsứcrõràng:Cácướctínhvềnhữngnguyênnhândẫnđếncáichếtbịbópméobởitintứccủagiớitruyềnthông.Tintứctruyềnđitựnóđãbịsailệchtheohướngmớilạvàthươngtâm.Cácphươngtiệntruyềnthôngkhôngchỉđịnhhướngcôngchúngmànócònbịđịnhhìnhbởichínhcôngchúng.Cácbiêntậpviênkhôngthểphớtlờnhucầucủacôngchúngnếuđólàcácchủđềđangnóngvànhữngquanđiểmnhậnđượcmứcđộbaophủrộngkhắp.Cácbiếncốkhácthường(vídụnhưngộđộcthịt)thuhútsựchúýthiếucânxứngvàbởivậyđượcnhậnbiếtnhưlàkémđặcsắchơnsovớithựcchấtcủachúng.Thếgiớitrongđầucủachúngtakhôngphảilàmộtbảnsaochínhxáccủathếgiớithựctại,nhữngkỳvọngcủachúngtavềcácbiếncốlặplạibịbópméobởisựphổquátvàcườngđộcảmxúcvềthôngđiệpmàchúngtabịđặtvào.

Uớctínhvềnguyênnhângâyracáichếtgầnnhưlàmộtsựdiễnđạttrựctiếpvềsựkíchhoạtcácýniệmtrongbộnhớliênhợpvàlàmộtvídụtuyệtvờivềphépthế.NhưngSlovicvàcácđồngsựcủamìnhđãđượcdẫndắttớimộthiểubiếtsâuhơn:Họthấyrằngsựnớilỏngmàtheođócácýniệmvềvôvànnhữngrủiroxuấthiệntrongđầuvànhữngphảnứngtâmlýtrướcnhữngrủironàyđượcliênkếtvớinhauchặtchẽ.Nhữngýnghĩvàhìnhảnhkhủngkhiếpdiễnravớichúngtavớisựnớilỏngđiểnhình,vànhữngsuynghĩvềsựmạohiểmlànỗikinhhãitrầmtrọngđầysinhđộngvàrõnét.

Nhưđãđượcđềcậptớitrướcđó,rốtcuộcSlovicđãpháttriểnkháiniệmvềmộtkiểusuynghiệmgâytácđộng,tạiđóngườitađưaracácnhậnxétvà

quyếtđịnhbằngviệcphântíchcảmxúccủahọ:Mìnhcóthíchnókhông?Mìnhcóghétnókhông?Mìnhcảmthấynómạnhmẽnhườngnào?Trongnhiềulĩnhvựccủacuộcsống,Slovicnói,conngườiđịnhhìnhcácquanđiểmvàđưaralựachọnmàdiễnđạttrựctiếpnhữngcảmnhậncủahọvàxuhướngtiếpcậnhaynétránhcơbảncủahọ,màthườngkhôngnhậnthứcđượcrằnghọđanglàmvậy.Kiểusuynghiệmgâyảnhhưởngnàylàmộtthídụvềphépthế,tạiđócâutrảlờichomộtcâuhỏidễ(Mìnhcảmthấythếnào?)đóngvaitrònhưmộtcâutrảlờichocâuhỏikhóhơnrấtnhiều(Mìnhnghĩgìvềnó?).SlovicvàđồngsựcủaôngđãliênkếtnhữngquanđiểmcủahọvớinghiêncứucủanhàkhoahọcthầnkinhAntonioDamasio,ngườiđãđềrarằngnhữngđánhgiámangtínhcảmxúccủaconngườivềcáckếtquảvàcáctìnhtrạngcơthểvàcácxuhướngtiếpcậnvànétránhđãliênkếtlại,tấtcảđềugiữvaitròtrungtâmtrongviệcdẫndắthoạtđộngraquyếtđịnh.Damasiovàcácđồngsựcủamìnhđãnhậnthấyrằngnhữngngườimàkhôngbiểulộnhữngcảmxúcthíchhợptrướckhihọquyếtđịnh,đôilúclàdosựthươngtổncủanãobộ,cũngcómộtnănglựcbịsuygiảmđểđưaracácquyếtđịnhđúngđắn.Mộtsựmấtnănglựcbịdẫndắtbởimột“nỗisợlànhmạnh”vềnhữnghệquảxấulàmộtsailầmtaihại.

Đểtìmkiếmmộtminhchứngthuyếtphụcvềcáctácdụngcủakiểusuynghiệmgâytácđộng,nhómnghiêncứucủaSlovicđãkhảosátýkiếnvềcácloạicôngnghệ,baogồmkhửtrùngnướcbằngflour,cácnhàmáyhóachất,bảoquảnthựcphẩmvàxecộ.Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcyêucầuliệtkêcảnhữngíchlợilẫnnhữngrủirocủatừngcôngnghệ.Họnhậnthấymộtsựtươngquantiêucựccaotớibấtngờgiữahaiướctínhmànhữngngườithamgiacủahọđãđưara:Mứclợiíchvàmứcđộrủirocủatừngcôngnghệ.Khingườitacóvẻcóthiệncảmđốivớimộtcôngnghệ,họxếphạngnónhưthểcungcấpnhữnglợiíchlớnvàítrủiro,khingườitađãkhôngthíchmộtcôngnghệnàođó,họcóthểchỉnghĩtớinhữngbấtlợicủanóvàchỉmộtvàiđiềucólợihiệnratrongđầu.Bởivìcáccôngnghệnàysắpxếptheothứtựtừtốttớixấu,nênchẳngcósựcânbằnggâykhókhănnàocầnphảigiảiquyết.Nhữngướctínhrủirovàlợiíchđãtươngứngthậmchícòngầnsáthơnkhingườitaxếphạngcácrủirovàlợiíchdướiáplựcvềthờigian.Đángchúýlà,cácthànhviêncủaHiệphộiĐộcchấtVươngquốcAnh(theBritishToxicologySociety)đãtrảlờitươngtự:Họthấycóítlợiíchtrongcácthựcthểhoặccáccôngnghệmàhọnghĩlàrủirovàngượclại.Tácđộngnhấtquánlàmộtyếutốtrọngtâmmàtôiđãtừnggọilàsựliênkếtchắcchắn.

Phầnhaynhấtcủathửnghiệmđếnởphầnkếtiếp.Saukhihoànthànhbảnkhảosátbanđầu,nhữngngườithamgianàyđọccácđoạntómlượcvới

nhữnglậpluậnthiênvềcáccôngnghệđadạng.Mộtsốđượctraochonhữnglậpluậntậptrungvàonhiềulợiíchcủamộtloạicôngnghệ;sốkhác,cáclậpluậnnhấnmạnhvàonhữngrủirocónguycơthấp.Pháthiệnđángchúý:Nhữngngườiđãnhậnđượcmộtthôngđiệptándươngnhữnglợiíchcủamộtcôngnghệcũngthayđổiniềmtincủahọvềnhữngrủirocủanó.Mặcdùhọkhônghềcóđượcdấuhiệuliênquannào,giờđâythứcôngnghệmàhọthíchhơntrướcrấtnhiềucũngđãđượcnhậnbiếtnhưthểítrủiro.Tươngtựvậy,nhữngngườithamgiamàchỉđượcchobiếtnhữngrủirocủamộtcôngnghệđãđượcmanhnhagâydựngmộtquanđiểmcóthiệnchíhơnvềnhữnglợiíchcủanó.Hàmýnàyhoàntoànrõràng:KhinhàtâmlýhọcJonathanHaidtphátbiểutheomộtngữcảnhkhác,“cảmxúcquamặtlýtrí.”4Hiệuứnggâytácđộnglàmđơngiảncuộcsốngcủachúngtabằngviệctạoramộtthếgiớicótrậttựhơnsovớiđờithực.Cáccôngnghệhữuíchcóchútgiátrịtrongthếgiớitưởngtượngmàchúngtacưngụ,côngnghệtệhạikhôngcóchútíchlợigì,vàtấtthảycácquyếtđịnhđềudễdàngcả.Dĩnhiên,trongđờithựcchúngtathườngđốimặtvớinhữngcânbằngkhónhọcgiữacáclợiíchvàcáigiáphảitrả.

CÔNGCHÚNGVÀGIỚICHUYÊNGIA

PaulSlovichẳnphảibiếtvềnhữngkhácthườngtrongsựphánđoáncủaconngườivềrủironhiềuhơnsovớibấtcứcánhânnàokhác.CôngtrìnhcủaôngđưaramộtbứctranhvềMrvàMs.Côngdânmàkhônghềquálời:Đượcdẫndụbởicảmxúcthayvìlýtrí,dễdàngbịchiphốibởinhữngtiểutiếtvànhạycảmởmứckhôngcầnthiếttrướcnhữngkhácbiệtgiữacácxácsuấtthấpvàxácsuấtthấpkhôngđángkể.Sloviccũngđãtừngnghiêncứuvềgiớichuyêngia,nhữngngườinàyrõrànggiỏixoayxởvớinhữngconsốvàsốlượnghơn.Cácchuyêngiachỉrarấtnhiềusailệchyhệtvẫncòntồntạitrongchúngtadướidạngthứcđãbịlàmchosuyyếu,nhưngthườnglànhữngxétđịnhvàưutiêncủahọvềnhữngrủirokhácvớisốngườicònlại.

Nhữngkhácbiệtgiữagiớichuyênmônvàcôngchúngđượclýgiảiphầnnàobởinhữngsailệchtrongcácphánđoánthôngthường,nhưngSlovicthuhútđượcsựchúývàocáctìnhhuốngmàởđónhữngkhácbiệtnàyphảnánhmộtmốixungđộtđíchthựcvềcácgiátrị.Ôngchỉrarằngcácchuyêngiathườngđolườngnhữngrủirobằngcácsinhmệnh(hoặctuổithọ)đãmấtđi,trongkhicôngchúnglạiđưaranhữngkhácbiệtkhảquanhơn,vídụnhưgiữa“chếtgià”và“chếttrẻ”,hoặcgiữanhữngcatửvongbấtngờngẫunhiênvớinhữngcáichếtxảyratrongcáchoạtđộngcóchủý,vínhưlàhoạtđộngtrượttuyết.Nhữngkhácbiệthợplýnàythườngbịbỏquatrongcácsốliệuthốngkêmàchỉđơnthuầnlàđếmcáctrườnghợpxảyra.Slovicbiệnluậntừ

nhữngquansátnhưthếrằngcôngchúngcómộtýniệmvềnhữngrủirophongphúhơngiớichuyênmôn.Dovậy,ôngphảnđốimộtcáchmạnhmẽquanđiểmrằnggiớichuyênmônnênđiềukhiểnvàrằngcácýkiếncủahọnênđượcchấpnhậnmàkhôngcầntớicâuhỏikhinàochúngxungđộtvớinhữngýkiếnvàmongmuốncủanhữngcôngdânkhác.Khigiớichuyênmônvàcôngchúngbấtđồngvềnhữngưuthếcủahọ,ôngnói,“Mỗibêncầnphảitôntrọngnhữngnhậnthứcvàkhảnănghiểubiếtcủađốiphương.”

Vớithamvọngcủamìnhnhằmgiànhquyềnkiểmsoátduynhấtđốivớichínhsáchmạohiểmtừgiớichuyênmôn,Slovicđãtháchthứcnềntảngchuyênmôncủachínhhọ:Ýniệmchorằngrủirochínhlàkháchquan.

“Rủiro”khônghềtồntại“ởngoàikia”,khônglệthuộcvàotríócvàvănhóa,nóđangđợiđểđượcđođếm.Loàingườiđãphátminhraýniệm“rủiro”nhằmgiúphọhiểuvàkiểmsoátđượcnhữngmốinguyhiểmvàbấtổncủacuộcsống.Mặcdùnhữngnguyhiểmnàylàcóthật,nhưngchẳnghềcóthứgìnhưkiểu“rủirothực”hay“rủirokháchquan”.

Đểlàmsángtỏtuyênbốcủamình,Slovicliệtkêchíncáchxácđịnhrủirotửvongcóliênquantớiviệcphátthảinguyênliệumangđộctốvàokhôngkhí,việcxếphạngtừ“sốngườichếttrênmộtngànngười”đến“sốngườichếttrênmộttỷđô-lasảnphẩmđượcsảnxuất.”Quanđiểmcủaôngđólàsựđánhgiávềrủirophụthuộcvàosựchọnlựamộtthướcđovớikhảnănghiểnnhiênlàchọnlựađócóthểđượcdẫndụbởimộtưuáinàođóđốivớikếtquảnàyhaykếtquảkhác.Ôngtiếptụcđitớikếtluậnrằng“việcxácđịnhrủirotheocáchđólàmộtsựvậndụngcóhiệuquả.”Bạnkhôngthểngờđượcrằngmộtaiđócóthểgiảiquyếtđượcvấnđềmangtínhchínhsáchgaigócnhưvậytừnhữngnghiêncứuthựcnghiệmcủacácnhàtâmlýhọcvềsựxétđịnh!Tuynhiên,chínhsáchxéttớicùngcũnglàởconngười,thứmàhọmuốnvàđâulàđiềutốtnhấtchohọ.Mọicâuhỏivềchínhsáchliênquantớinhữnggiảđịnhvềconngườibảnnguyên,đặcbiệtlàvềnhữnglựachọnmàconngườicóthểđưaravànhữnghệquảtừcáclựachọndànhchochínhhọvàxãhội.

MộthọcgiảtôirấtngưỡngmộlàCassSunsteincùngvớibạncủamìnhđãcùngnhautraođốivớigiớichuyênmônvàcôngchúng,bảovệvaitròcủagiớichuyênmônnhưlàmộtthànhtrìchốnglạinhữngdưthừa“dântúy”.SunsteinlàmộttrongnhữnghọcgiảvềluậthàngđầutạiMỹvàcùngvớicácnhàtiênphongkháctronglĩnhvựccủamình,họđềumangthuộctínhdạndĩtrithức.Ôngbiếtlàmìnhcóthểlàmchủbấtcứkhốikiếnthứcnàomộtcáchnhanhchóngvàtriệtđể.Ôngđãlàmchủrấtnhiều,baogồmcảsuynghiệm

tâmlývàlựachọncácvấnđềvềđiềutiếtvàchínhsáchrủiro.QuanđiểmcủaônglàcơchếhiệnhữucủasựđiềutiếttạiMỹlộramộtsựsắpđặtcácquyềnưutiênnghèonàn,nómanglạisựphảnứngtrướcnhữngáplựccủacộngđồnghơnlànhữngphântíchkháchquancẩnthận.Ôngxuấtpháttừthứquanđiểmchorằngsựđiềutiếtrủirovàsựcanthiệpcủachínhphủnhằmgiảmthiểucácrủironênđượcdẫndắtbởihoạtđộngđặttrọngsốthỏađángchocáckhoảnchivàlợiíchmanglại,vàrằngcácđơnvịtựnhiêndànhchophépphântíchnàylàsốcácsinhmạngđượccứu(hoặccóthểlàsốtuổithọđượcníugiữ,thứmangvềnhiềutrọnglượngđểcứuvãntuổixuânhơn)vàphítổntínhbằngtiềnđốivớinềnkinhtế.Sựđiềutiếtnonkémchínhlànhữngsinhmạngvàtiềntàilãngphí,cảhaithứnàyđềucóthểđượcđolườngmộtcáchkháchquan.SunsteinđãkhôngbịthuyếtphụcbởiluậncứcủaSlovicrằnghiểmhọavàphépđocủanólàchủquan.Rấtnhiềukhíacạnhcủahànhđộngđánhgiárủirođanggâyratranhcãi,nhưngôngcóniềmtinvàotínhkháchquancóthểđạttớinhờkhoahọc,giớichuyêngiavàsựcânnhắcthậntrọng.

Sunsteinđiđếnquảquyếtrằngnhữngphảnứngbịlàmchosailệchtrướccácrủirolàmộtnguồnquantrọngchonhữngưutiênthấtthườngvàkhôngđúngchỗtrongchínhsáchcông.Cácnhàlậpphápcóthểdễphảnứngtháiquátrướcnhữngmốibậntâmkhônghợplýcủadânchúng,cảbởisựnhạycảmchínhtrịlẫnbởihọđềuthiênvềnhữngsailệchliênquantớinhậnthứcgiốngnhưnhữngcôngdânkhác.

Sunsteinvàmộtcộngtácviên,nhàluậthọcTimurKuran,đãsángtạoramộttêngọidànhchocơchếnàyquađócácsailệchkhỏađầychínhsách:Tầng(thác)giátrịsẵncó.Họnhậnxétrằngtrongbốicảnhxãhội,“tấtcảcácphươngphápsuynghiệmđềuđồngđều,nhưngtínhsẵncóđồngđềuhơnnhữngthứkhác.”Họcósẵntrongđầumộtkháiniệmđượcmởrộngvềphươngphápsuynghiệm,tạiđótínhsẵncócungcấpmộtkiểusuynghiệmchonhữngxétđịnhthayvìmộttầnsuất.Đặcbiệtlàtầmquantrọngcủamộtýniệmlạithườngđượcxétđịnhbởisựmạchlạc(vàhiệulệnhmangtínhcảmxúc)cùngvớiđiềunàyýniệmkiasẽhiệnratrongđầu.

Mộttầng(thác)giátrịsẵncólàmộtchuỗicácbiếncốtựduytrì,nócóthểbắtđầutừnhữngtintứctruyềnthôngvềmộtbiếncốtươngđốinhỏvàhướngtớisựhoangmangcủađámđôngvàhànhđộngquymôlớncủachínhphủ.Vàomộtsốdịp,mộtcâuchuyệntruyềnthôngvềmộthiểmhọahútđượcsựchúýcủamộtphânkhúccôngchúng,nócóthểgâykhuấyđộngvàlolắng.Phảnứngcảmxúcnàytựnótrởthànhmộtcâuchuyện,hànhđộnggợinhắctừtintứccộngthêmtrêncácphươngtiệntruyềnthông,nólầnlượt

sảnsinhrasựchútâmvàsứchútlớnhơn.Chutrìnhnàyđôilúcđượcđẩynhanhmộtcáchcóchủđíchbởi“kẻđụcnướcbéocò”5,cáccánhânhoặctổchứcvậnhànhnhằmbảođảmchomộtchuỗicáctintứcgâylolắng.Sựnguyhiểmngàymộtbịphóngđạikhigiớitruyềnthôngđuanhaugâychúýcủadưluậnbằngcáchgiậttít.Cácnhàkhoahọcvànhữngngườicốgắnglàmgiảmsựtăngtiếncủanỗisợhãivàsựkhiếpđảmgiànhđượcítsựchúý,phầnlớnlàchốngđối:Bấtkểngườinàophảnđốirằngsựnguyhiểmđãbịcườngđiệuhóađềubịliêntưởngtớimộtsự“giấugiếmđángghêtởm”.Vấnđềnàytrởnênquantrọngvềmặtchínhtrịbởinóámảnhđầuóctấtcảmọingườivàsựphảnứnglạihệthốngchínhtrịđượcdẫndụbởicườngđộtìnhcảmcôngchúng.Tầng(thác)giátrịsẵncónàygiờđâyđãđượcđiềuchỉnhlạicácmứcđộưutiên.Cácrủirokhácvàcáccáchthứckhácmàcácnguồntàinguyênđãcóthểứngdụngvìlợiíchchung,tấtcảđềuđãlẩnkhuấtvàobốicảnhchung.

KuranvàSunsteintậptrungvàohaivídụvẫncòngâytranhcãi:SựvụKênhđàoLovevàcáiđượcgọilànỗisợAlar.TạiKênhđàoLove,rácthảiđộchạiđượcchôncấtđãbịphátlộtrongsuốtmùamưanăm1979,gâyrasựnhiễmđộcnguồnnướcvàmùihôithốitrênmứcgiớihạnchophép.Cáccưdâncủacộngđồngnàyđãnổigiậnvàkhiếpđảm,mộttrongsốhọ,LoisGibbs,đãhànhđộngvớimộtnỗlựcđặcbiệtnhằmduytrìmốiquantâmtớivấnđềnày.Tầng(thác)giátrịsẵncókhôngđượcmởratheođúngcáchdiễngiảichuẩn.TạiđỉnhtháclànhữngcâuchuyệnhàngngàyvềKênhđàoLove,cácnhàkhoahọcđangnỗlựcnhằmgiảiquyếtnhữngnguyhiểmđãbịthổiphồnglênđãbịlờđihoặcđãbịátđi.HãngTinABCđãphátsóngmộtchươngtrìnhvớitựaTheKillingGround(Mặtđấtgiãychết),vànhữngchiếcquantàitrốngkhôngcókíchthướcbằngđứatrẻđãđượcdiễuhànhtrướcmặtcơquanlậppháp.Đạiđasốcáccưdânđượctáiđịnhcưnhờvàongânsáchchínhphủvàquảnlýrácthảiđộchạiđãtrởthànhvấnđềmôitrườngchínhcủanhữngnăm1980.Thứluậtphápmàđãbắtbuộcphảidọndẹpnhữngkhuvựcnhiễmđộc,đượcgọivớicáitênCERCLA,đãthiếtlậpmộtSuperfund(siêuquỹ)vàđượccholàmộtthànhtựuđángkểcủaluậtmôitrường.Điềuluậtnàycũngđãthậttốnkém,vàmộtsốngườitừngtuyênbốrằngcùngvớikhoảntiềnnhưvậyđãcóthểcứugiúpnhiềumạngsốnghơnnếutiềnấyđượcchuyểntrựctiếptớinhữngngườinghèokhác.

CácýkiếnvềđiềuthựcsựđãxảyraởKênhđàoLovevẫncònđangmâuthuẫnsâusắcvànhữngtuyênbốvềsựtổnhạithựcchosứckhỏecóvẻnhưvẫnchưađượcchứngminh.KuranvàSunsteinđãviếttườngtậnvềcâuchuyệnKênhđàoLovegầnnhưlàmộtbiếncốgiảmạo,trongkhiởphíabênkiachiếntuyến,cácnhàhoạtđộngvìmôitrườngvẫnluônnóivề“thảmhọa

KênhđàoLove”.

CácýkiếnmâuthuẫntrongvídụthứhaimàKuranvàSunsteindùngđểminhhọachoýniệmcủahọvềmộttầng(thác)giátrịsẵncólàsựcốAlar,sựcốđượccácnhàphêbìnhlưutâmđếnnhưlà“nỗisợAlar”củanăm1989.Alarlàmộtloạihóachấtđượcphunlênnhữngcâytáođểđiềutiếtsứctăngtrưởngcủachúngvàgiatăngvẻđẹpbênngoàichochúng.Nỗihoảngsợbắtđầutừnhữngcâuchuyệntrênbáochírằngloạihóachấtnày,khiđượctiêuthụvớikhốilượnglớn,đãgâynêncáckhốiuungthưởloàigặmnhấmvàchuột.Nhữngcâuchuyệnnàylàmdânchúngkinhhãilàđiềucóthểhiểuđượcvànhữngnỗisợấyđãcổsúynhiềuhơnchocácmẩutintứccủagiớitruyềnthông,cơchếgốccủamộttầng(thác)giátrịsẵncó.ChủđềnàyđãthốngtrịcácbảntinvàđãsảnsinhranhữngbiếncốtruyềnthôngđầykịchtínhvínhưlờikhaicủacôMerylStreeptrướcQuốchội.Ngànhcôngnghiệptrồngtáođãphảigánhchịunhữngtổnthấtlớnkhitáovàcácsảnphẩmtừtáotrởthànhnguyênnhâncủanỗisợ.KuranvàSunsteintríchdẫnlờimộtcôngdân:“Liệucóantoànhơnkhôngkhiđổnướctáoépxuốngcốnghoặcchởchúngtớimộtbãichứachấtthảiđộchại.”NhàsảnxuấtđãchothuhồisảnphẩmnàyvàFDAđãbanlệnhcấm.Nghiêncứusauđóđãxácthựcrằngchấtnàycóthểđặtramộtrủirorấtnhỏnhưlàmộtchấtcóthểgâyungthư,nhưngsựcốAlarđãchắcchắnlàmộtphảnứngquámứctrướcmộtvấnđềthứyếu.Kếtquảcuốicùng,từsựcốnày,nhữngquảtáochấtlượngđượctiêuthụíthơnhẳn.

CâuchuyệnAlarminhhọachomộthạnchếcơbảntrongnănglựctrínãocủachúngtađểđươngđầuvớinhữngrủironhỏ:Chúngtahoặclờđitấtcảhoặcđặtchochúngquánhiềutrọngsốmàchẳngcógìởgiữacả.Hầuhếtcácbậcchamẹvốnđãphảithứcgiấcđểchờđứacongáituổivịthànhniêncủamìnhtrởvềnhàmuộntừbữatiệcsẽnhậnracảmgiácnày.Bạncóthểbiếtrằngthựcsựchẳng(gầnnhư)cógìđểphảilolắngcả,nhưngbạnkhôngthểngănchặnnhữnghìnhảnhcủamộtthảmhọaxuấthiệntrongđầumình.NhưSlovicđãtừngtranhluận,sốlượngsựquantâmkhôngchínhxácmộtcáchtươngđồngvớikhảnăngxảyratổnhại.Bạnđangmườngtượngramộttửsố-câuchuyệnbithảmbạnđãtrôngthấytrênmặtbáo–vàkhônghềsuynghĩvềmẫusố.Sunsteinđãtừngđặtramộtthànhngữmới“saolãngxácsuất”đểmôtảmẫuhìnhnày.Sựphatrộngiữasaolãngxácsuấtvớicáccơcấuxãhộivềtầng(thác)giátrịsẵncóchắchẳndẫntớisựthổiphồnghiểnnhiênvềnhữngmốiđedọathứyếu,đôilúccùngvớicảnhữnghệquảnghiêmtrọng.

Trongthếgiớicủangàyhômnay,chủnghĩakhủngbốlànhữngkẻvậndụngnhiềunhấtnghệthuậttạoratầng(thác)giátrịsẵncó.Vớimộtvàibiệtlệ

kinhhoàngnhư11tháng9,sốconthươngvongtừcácvụtấncôngkinhhoàngcóliênhệrấtnhỏvớinhữngnguyênnhângâyracáichếtkhác.Ngaycảởcácquốcgiađãtừngtrởthànhmụctiêucủacácchiếndịchkhủngbốtậptrung,nhưIsrael,consốthươngvonggầnnhưkhôngbaogiờgầnvớisốcácvụchếtdotainạngiaothông.Sựkhácbiệtnằmởgiátrịsẵncócủahairủiro,sựdễdàngvàtầnsuấtmàchúnghiểnhiệntrongđầu.Nhữnghìnhảnhkhủngkhiếp,đượclặplạikhôngngớttrênphươngtiệntruyềnthông,đẩymọingườiđếnbướcđườngcùng.Từtrảinghiệmcủatôi,tôithấythậtkhóđểthuyếtphụcbảnthânmộtaiđóởvàotrạngtháihoàntoànđiềmtĩnh.ChủnghĩakhủngbốtrựctiếpkhẳngđịnhHệthống1.

Tôicóthểcúixuốngởđâutrongtrậnchiếngiữanhữngngườibạncủatôi?Tầng(thác)giátrịsẵncólàcóthựcvàchúngrõràngđãbópméocácquyềnưutiêntrongsựcấpphátcácnguồndưluận.CassSunsteinđãcóthểsănlùngcáccơchếngăncáchcácnhàlậpđịnhkhỏinhữngáplựccôngluận,đểchosựcấpphátcácnguồntàinguyênđượcxácđịnhbởicácchuyêngiacôngbằng-ngườicócáinhìntổngthểvềtấtcảcácrủirovàvềcácnguồntàinguyêncógiátrịnhằmgiảmthiểuchúng.PaulSlovicíttínnhiệmgiớichuyênmônvàtinởcôngluậnnhiềuhơnmộtchútsovớiSunstein,vàôngchỉrarằngviệctáchgiớichuyênmônkhỏinhữngcảmxúccủacôngluậnsảnsinhnhữngchínhsáchmàcôngchúngsẽbácbỏ-mộttìnhthếkhôngthểxảyratrongnềndânchủ.Rõrànglàcảhaiđềuxácđángvàtôitánđồngvớicảhai.

TôicùngchiasẻmốilolắngcủaSunsteinvềảnhhưởngcủanhữngnỗisợphilývàcủatầng(thác)giátrịsẵncólênchínhsáchcôngtrênkhíacạnhrủiro.Tuynhiên,tôicũngcùngchiasẻniềmtincủaSlovicrằngnhữngnỗisợlanrộng,dùlàchúngkhôngchínhđángđinữa,cũngkhôngnênbịcácnhàlậppháptảnglờ.Duylýhaykhôngduylý,nỗisợgâyrabốirốivàsuyyếuvàcácnhàlậpphápcầnphảinỗlựcbảovệcôngchúngkhỏisựsợhãichứkhôngchỉkhỏinhữnghiểmnguycóthực.

Slovicnhấnmạnhmộtcáchchuẩnxácsựphảnkhángcủadưluậntrướcýnghĩvềcácquyếtđịnhđượcđưarabởicácchuyêngiakhôngđượcủnghộvàvôtráchnhiệm.Hơnthếnữa,tầng(thác)giátrịsẵncócóthểcólợiíchlâudàiquaviệckêugọisựchúývềnhữngnhómrủirovàsựgiatăngđộlớnnóichungcủanguồnngânsáchgiảmthiểurủiro.SựcốKênhđàoLovecóthểđãtừnggâyrasựdưthừatàinguyênđượcphânbổnhằmquảnlýchấtthảiđộchại,nhưngnócũngcóđượcmộthiệuquảphổquáthơntrongviệcnângcaomứcđộưutiêndànhchocácmốiquantâmvềmôitrường.Nềndânchủkhôngthểtránhkhỏisựhỗntạp,mộtphầnlàbởinhữngphươngpháp

suynghiệmdựatrêngiátrịsẵncóvàtácđộngnódẫndụniềmtincủacôngchúngvànhữngquanđiểmấychắchẳnbịsailệch,ngaycảkhihọthườngđượcchỉđúngđường.Tâmlýhọcnêncảnhbáovềýđịnhcủacácchínhsáchrủirovốnđượckếthợptừsựamtườngcủacácchuyêngiavớicáccảmxúcvàkhảnăngtrựcgiáccủacôngchúng.

BÀNVỀTẦNG(THÁC)GIÁTRỊSẴNCÓ

“Côấyđangđắmđuổivớimộtsựđổimớirằngnócónhữnglợiíchtolớnmàkhônghềcóphítổn.Tôiđồrằngđólàphươngphápsuynghiệmtácđộng.”

“Đâylàmộttầng(thác)giátrịsẵncó:mộtđiềutráivớidựđoán,nóbịthổiphồngbởigiớitruyềnthôngvàcôngluậnchotớikhinótrànngậptrênmànhìnhTVcủachúngtavàtrởthànhvấnđềbànluậncủatấtthảymọingười.”

Chương14.LuậnđềvềTomWHãynhìnvàomộtbàitoánđơngiảnsau:

TomWlànghiêncứusinhtạimộttrườngđạihọclớncủabang.HãyxếphạngchínlĩnhvựcchuyênmônsauđạihọcdướiđâytheothứtựkhảnăngmàTomWsởhữu.Sửdụngsố1đểchỉlĩnhvựccóthểnhất,9cholĩnhvựcítcókhảnăngnhất.

Quảntrịkinhdoanh.

Khoahọcmáytính.

Côngtrình.

Giáodụcvànhânvăn.

Luật.

Yhọc.

Thưtịchhọc.

Khoahọcvậtlývàđờisống.

Khoahọcxãhộivàhoạtđộngxãhội.

Câuhỏinàydễ,vàbạnđãbiếtngayrằngconsốliênquancủaviệcghivàocáclĩnhvựckhácnhauchínhlàmấuchốtchomộtgiảipháp.Trongchừngmựcmàbạncóthểbiết,TomWđãđượcnhặtngẫunhiêntừsốcácnghiêncứusinhtạitrườngđạihọc,giốngnhưmộtviênbiđơnlẻđượcnhặtkhỏimộtchiếcbình.Đểxemxétliệuviênbiấycónhiềukhảnănglàmàuđỏhaymàuxanh,bạncầnphảibiếtcóbaonhiêuviênbimỗimàuhiệncótrongbình.Tỷlệcácviênbicủamỗiloạicụthểđượcgọilàhệsốgốc.Tươngtựvậy,hệsốgốccủangànhGiáodụcvànhânvăntrongluậnđềnàylàtỷlệcácsinhviêncủachínhlĩnhvựcđótrongsốtấtcảcácthựctậpsinh.TrongsựthiếuthôngtincụthểvềTomW,bạnsẽthựchiệnvớinhữnghệsốgốcnàyvàgiảđịnhrằnganhtacónhiềukhảnăngđượcgánvàongànhGiáodụcvànhânvănhơnsovớingànhKhoahọcmáytínhhayThưtịchhọc,bởivềtổngthểcónhiềunghiêncứusinhcủangànhGiáodụcvànhânvănhơnsovớihailĩnhvựckia.Sửdụngthôngtinhệsốgốclàđộngtháirõrệtkhikhônghềcó

thôngtinkhácđượccungcấp.

SauđâylàmộtpháchọatínhcáchcủaTomWthờihọctạitrườngtrunghọc,bởimộtnhàtâmlýhọc,dựatrênnềntảngnhữngbàikiểmtratâmlý,nhưngkhôngchắcchắnTomWlàconngườinhưvậy.

TomWcóchỉsốthôngminhcao,mặcdùtrongthựctếthiếusựsángtạo.Cậucầnlàmviệccókếhoạch,hệthống,gọngàngvàngănnắp̀mớipháthuykhảnăngcủamình.Lốiviếtcủacậukhánhàmchánvàmáymóc,thithoảngsinhđộnghơnnhờlốichơichữcổvànhữnghìnhảnhtheokiểukhoahọcviễntưởng.Cậucómộtđộnglựcganhđuamạnhmẽ.Cậuítcócảmxúcvàsựđồngcảmvớinhữngngườixungquanh,vàkhôngthíchgiaotiếpvớingườikhác.Tựcoimìnhlàtrungtâm,tuynhiêncậucómộtýthứcsâusắcvềđạođức.

Giờhãylấymộtmẩugiấyvàxếphạngchínlĩnhvựcchuyênmônđãđượcliệtkêbêndưới,saukhiđọcbảnmiêutảvềTomW.Dùngsố1đốivớikhảnăngcóthểxảyranhấtvà9chokhảnăngítxảyranhất.

Bạnsẽkếtthúcchươngnàynhanhhơnnếubạnthựchiệnbàitậpnàyvớimộtsựcốgắngnhanhchóng.ViệcđọcbảnbáocáovềTomWlàcầnthiếtchoviệcđưaranhữngnhậnxétcủabạnvềcácchuyênngànhđạihọckhácnhau.

Câuhỏinàyrấtdễhiểu.Nóđòihỏibạnphảigọira,hoặccóthểlàcấutrúcnên,mộtkhuônmẫunghiêncứusinhtrongcáclĩnhvựckhácnhau.Khicuộcthửnghiệmđượctiếnhànhlầnđầutiên,vàođầunhữngnăm1970,việcsắpxếptrungbìnhlànhưsau.Sựsắpxếpcủabạncóthểcũngkhôngkhácnhiềulắm:

Khoahọcmáytính.Côngtrình.Quảntrịkinhdoanh.KhoahọcvậtlývàđờisốngThưtịchhọc.Luật.Yhọc.Giáodụcvànhânvăn.Khoahọcxãhộivàhoạtđộngxãhội.

BạncóthểđãxếphạngngànhKhoahọcmáytínhtrongsốthíchhợpnhấtbởicácgợiývềsựkhôngphổbiến(“lốichơichữcổ”).Thựctế,miêutảvề

TomWđãđượcviếtđểvừakhítvớimẫuhìnhđó.Mộtchuyênngànhkhácmàhầuhếtmọingườiđãxếphạngcaođólàngànhcôngtrình(“hệthống,gọngàngvàngănnắp”).BạnhẳnđãnghĩrằngTomWkhônghoàntoànhợpvớingànhKhoahọcxãhộivàhoạtđộngxãhội(“ítcócảmxúcvàítcảmthôngvớinhữngngườikhác”).NhữngkhuônmẫunghềnghiệpcóvẻnhưđãthayđổichútíttronggầnbốnmươinămkểtừkhitôilậprabảngmôtảvềTomW.

Nhiệmvụxếphạngchíndạngnghềnàyrấtphứctạpvàđòihỏitínhkỷluậtvàsựvậnhànhtuầntự-điềumàchỉcóHệthống2mớicóthểđápứngđược.Tuynhiên,gợiýđãđặtratrongphầnmôtả(nhữnglốichơichữcổvànhữngthứkhác)đãđượcchủđịnhkíchhoạtsựliênhệvớimộtkhuônmẫu,mộtđộngtháidiễnratựđộngcủaHệthống1.

NhữngchỉdẫndànhchodạngnhiệmvụtươngtựnhưthếnàyđòihỏimộtphépsosánhgiữamôtảvềTomWvớinhữngkhuônmẫucủanhiềungànhnghềchuyênmônkhácnhau.NhằmmụcđíchgiảiquyếtnhiệmvụnàylàliệuđộchínhxáccủamiêutảcópháchọalênđượcmộtbứcchândungmiêutảchânthựcvềTomWhaykhông.Vàđólànhữnghệsốgốcvềtrithứccủabạnthuộcnhiềulĩnhvựckhácnhau.Sựtươngđồngcủamộtcánhânvớikhuônmẫucủamộtnhómkhôngbịtácđộngbởikíchcỡcủanhómđó.Quảvậy,bạncóthểsosánhmiêutảvềTomvớihìnhảnhcủanhữngnghiêncứusinhtrongngànhThưtịchhọc,dùchochẳnghềtồntạikhoađóởtrườngđạihọc.

NếubạnnghiêncứutrườnghợpTomWlạimộtlầnnữa,bạnsẽthấyrằngcậutahoàntoànkhớpvớinhữngkhuônmẫucủamộtsốnhómnhỏcácnghiêncứusinh(Khoahọcmáytính,Thủthư,Kiếntrúccôngtrình)vàítănkhớphơnvớicácnhómlớnnhất(Giáodụcvànhânvăn,Khoahọcxãhộivàhoạtđộngxãhội).Quảnhiênlàvậy.Nhữngngườithamgiathínghiệmthườnggầnnhưđãxếphạnghainhómngànhnàyrấtthấp.TomWđãđượcdựnglênmộtcáchchủđíchnhưlàmộtnhânvật“phảnhệsốgốc”,mộtsựănkhớphoàntoànvớinhữngchuyênngànhhẹpvàmộtsựítănkhớpđốivớicácchuyênngànhphổbiếnnhất.

HOẠTĐỘNGDỰĐOÁNTHÔNGQUAMÔTHỨC

NhiệmvụthứbatrongchuỗinàyđãđượcápdụngchocácnghiêncứusinhTâmlýhọcvàchínhlànhiệmvụthenchốt:XếphạngcácngànhchuyênmôntheotrậttựcókhảnăngxảyraviệcTomWgiờđâylàmộtnghiêncứusinhtrongmỗimộtlĩnhvựcđó.Sốcácthànhviênthamgianhómdựđoán

nàyđãbiếtđượcthựctrạngthốngkêcóliênquan:ChúngtươngđồngvớihệsốgốccủacáclĩnhvựckhácnhauvàhọhiểuđượcrằngdữliệumiêutảvềTomWkhôngthựcsựcógiátrịcao.Tuynhiên,chúngtôiđãkỳvọngởhọviệctậptrunghoàntoànvàosựtươngđồngcủaviệcmiêutảđốivớicáckhuônmẫu–chúngtôiđãgọiđólàmôthức–việclờđicảnhữnghệsốgốclẫnnhữngngờvựcvềtínhchínhxáccủamiêutả.Họsauđóđãcóthểxếphạngchuyênngànhhẹp–khoahọcmáytính–cóxácsuấtcao,bởikếtquảđónhậnđượcđiểmsốmangmôthứccaonhất.

AmosvàtôiđãlàmviệcchămchỉtrongsuốtnămmàchúngtôiởEugenevàthithoảngtôiđãởlạilàmviệcởvănphòngthâuđêm.Mộttrongnhữngcôngviệcmàtôiđãlàmthâuđêmlàhìnhthànhnênmộtmôtảmàcóthểdùngmôthứcvàcáchệsốgốcđọlạivớinhữngthứkhác.TomWlàthànhquảtừnhữngnỗlựccủatôivàtôiđãhoàntấtmôtảấyvàorạngsáng.NgườiđầutiênđượcchobiếtthànhquảvàobuổisánghômấylàđồngsựvàcũnglàbạncủachúngtôiRobynDawes,ôngvừalàmộtnhàthốngkêhọcdàydạnkinhnghiệmvừalàmộtngườitheochủnghĩahoàinghiđượchiểnthịtrongviệcphântíchtheotrựcgiác.Nếunhưaiđómàcóthểxemnhữngthứcóliênquantớihệsốgốc,ngườiđóhẳnphảilàRobyn.TôiđãgọiRobynlại,đưachoôngấycâuhỏimàtôivừamớiviếtravàđềnghịôngấyđoánchuyênngànhcủaTomW.Tôivẫnnhớnhưinnụcườiranhmãnhcủaôngấykhiôngcấtlờiđầyvẻthămdò,“nhàKhoahọcmáytínhư?”Đóquảthựclàmộtkhoảnhkhắchạnhphúc–ngaycảkhigãkhổnglồ(Robyn)cũngđãthấtbạitrongphánđoánnày.Dĩnhiên,Robynngaylậptứcđãnhậnrasailầmcủamìnhkhitôiđềcậptới“hệsốgốc”,nhưngôngấyđãkhôngtựnhiênmànghĩđếnnó.Mặcdùôngấybiếthơnaihếtvaitròcủahệsốgốctrongdựđoán,ôngấyđãxaonhãngchúngkhimôtảvềtínhcáchcủamộtcánhân.Nhưđãdựtính,ôngấyđãthaythếmộtphânđịnhtheomôthứcbằngxácsuấtmàôngđãđượcyêucầuướcđịnh.

Amosvàtôisauđóđãthuthậpnhữngcâutrảlờichocùngcâuhỏiấytừ114nghiêncứusinhngànhTâmlýhọctạibatrườngđạihọclớn,tấtthảytrongsốhọđềuđãđượchàmthụmộtvàikhóahọcvềthốngkê.Họđãkhônglàmchúngtôithấtvọng.Cácthứhạngcủahọđưaradànhchochínlĩnhvựctheoxácsuấtđãkhôngkháclàmấysovớinhữngthứhạngtươngtựđượcsắptheodạngkhuônmẫu.Sựthaythếấylàhoànhảotrongtrườnghợp:Khônghềcódấuhiệunàochothấyrằngnhữngngườithamgiathửnghiệmđãlàmbấtcứđiềugìkhácngoạitrừviệcxétđoánmôthức.Câuhỏivềxácsuất(khảnăngcóthểxảyra)thậtkhó,nhưngcâuhỏivềsựtươngđồnglạidễdànghơnvànóđãđượctrảlờithaythế.Đâyquảlàmộtsailầmnghiêmtrọng,bởicácphântíchvềtínhtươngđồngvàxácsuấtkhôngbịgượngépbởicùngcác

quytắclogic.Điềunàylàhoàntoàncóthểchấpnhậnđượcđốivớinhữngxétđịnhvềtínhtươngđồngkhôngbịtácđộngbởicáchệsốgốcvàcũngbởixácsuấtmàsựmiêutảsai,nhưngbấtcứaimàđãphớtlờhệsốgốcvàđặctrưngcủacăncứthuộccáchànhđộngđánhgiáxácsuấtsẽchắnchắnmắcsailầm.

Kháiniệm“xácsuấtđểTomWhọcngànhKhoahọcmáytính”khôngphảilàmộtkháiniệmđơngiản.Cácnhàlogichọcvàthốngkêhọcbấtđồngkhiđịnhnghĩavềnó,vàmộtsốđãchorằngnóchẳngcóýnghĩagìcả.Đốivớinhiềuchuyêngiađólàmộtgiớihạnvềmứcđộchủquancủaniềmtin.Cómộtsốbiếncốbạncóthểchắcchắnvềnó,vídụ,mặttrờimọcvàobansáng,vànhữngthứkhácbạncầncânnhắckhảnăngcóthểxảyra,vídụnhưhàngxómcủabạnlàmộtnhàKhoahọcmáytính,theođóbạnướcđịnhmộtmứcđộniềmtinngaylậptức–đóchínhlàxácsuấtcủabạndànhchobiếncốđó.

Cácnhàlogichọcvàthốngkêhọcđãtừngphântíchkháiniệmxungđộtvềxácsuất,tấtcảđềurấtrõràng.Tuynhiên,đốivớicácgiáodân,xácsuất(mộtcáchdùngkháccủacókhảnăngxảyratrongngônngữhàngngày)làmộtkháiniệmmơhồ,cóliênquantớisựkhôngchắcchắn,xuhướng,sựhợplývàkinhngạc.Tínhmơhồkhôngphảilàđiềugìđặcbiệtvớikháiniệmnày,cũngkhôngquáđặcbiệtrắcrối.Ítnhiềuchúngtôicũngbiếtđượcrằngchúngtôiđềcậptớicáigìkhidùngtừkiểunhưnềndânchủhayvẻđẹpvàđốivớinhữngngườimàchúngtôiđanggiảnggiải,ítnhiềucũnghiểuchúngtôicóýgì.Trongtoànbộnhữngnămmàtôiđãdànhrađểhỏinhữngcâuhỏivềxácsuấtcủacácbiếncố,chẳngcóaithậmchílàgiơtayđểhỏitôirằng:“Thưangài,ngàicóhàmýgìvớitừxácsuất?”nhưcáchhọcóthểlàmnếutôiđãtừngyêucầuhọướcđịnhmộtýniệmxalạnhưlà:Tínhtoàncầu.Mọingườiđãhànhxửthưthểhọđãbiếtrõcâutrảlờichocâuhỏicủatôilàgìrồi,mặcdùchúngtôiđềuhiểurằngthậtkhôngcôngbằngchútnàokhiyêucầuởhọmộtsựgiảithíchchoýnghĩacủamộttừ.

Nhữngngườiđượcyêucầuướclượngxácsuấtkhônghềbịtháchthức,bởihọkhônghềthửđánhgiáxácsuấtnhưkhicácnhàthốngkêhọcvàcácnhàtriếthọcdùngtừđó.Mộtcâuhỏiđặtravềxácsuấthoặckhảnăngcóthểxảyrasẽbópcò“khẩusúngtinhthần”,đưaracâutrảlờichonhữngcâuhỏidễhơn.Mộttrongnhữngcâutrảlờidễđólàmộtsựướclượngtựđộngcủamôthức–thóiquentrongviệclĩnhhộingônngữ.Tuyênbố(sailầm)rằng“chamẹcủaElvisPresleymuốnanhnàytrởthànhmộtnhasĩ”làkhánựccườibởisựkhậpkhiễnggiữanhữnghìnhảnhcủaPresleyvớimộtnhasĩđãđượcvạchramộtcáchtựđộng.Hệthống1tạoramộtấntượngvềsựtươngđồngmàkhônghềcóýđịnhlàmđiềuđó.Kiểusuynghiệmtheomôthứctrởnên

phứctạpkhiaiđónóirằng“Côtasẽgiànhchiếnthắngcuộcbầucử;bạncóthểthấycôấylàngườichiếnthắng”hoặc“Sựnghiệptrởthànhmộthọcgiảcủahắnsẽchẳngđếnđâucả;quánhiềuhìnhxăm.”Chúngtaphụthuộcvàonhữnghìnhmẫusẵncókhichúngtađánhgiákhảnănglãnhđạotiềmnăngcủamộtứngviênthôngquahìnhdángcáicằmcủaanhtahaysứcthuyếtphụctrongnhữnglờinóicủaanhta.

Mặcdùđiềunàylàbìnhthườngthìdựđoánquamôthứckhôngphảilàtốiưuvềmặtthốngkê.CuốnsáchbánchạycủaMichaelLewiscótênMoneyball(tạmdịch:TiềnBi)làmộtcâuchuyệnbàntớisựthiếuhiệuquảcủahìnhthứcdựđoánnày.Cácnhàtìmkiếmtàinăngbóngrổchuyênnghiệptheotruyềnthốngdựđoánthànhcôngcủacáccầuthủtiềmnăngmộtphầnbởihìnhthểvàdiệnmạocủahọ.VịanhhùngtrongcuốnsáchcủaLewislàBillyBeane,quảnlýcủađộibóngOaklandA,anhnàyđãđưaraquyếtđịnhkhôngbìnhthườngđểquảnlýcácnhàtìmkiếmtàinăngcủamìnhvàđểlựachọncáccầuthủtheonhữngsốliệuthốngkêvềthànhtíchtrongquákhứ.CáccầuthủmàđộiOaklandAđãlựachọnvớigiákhôngcao,bởicácđộikhácđềuđãkhướctừhọbởikhôngxemxétthànhtíchtrongquákhứ.Độibóngđãnhanhchóngđạtđượccáckếtquảxuấtsắcởmứcchiphíthấp.

NHỮNGSAIPHẠMCỦAMÔTHỨC

Việcđánhgiáxácsuấttheomôthứccónhữngtácdụngquantrọng:Cácấntượngthuộcvềtrựcgiácmànósảnsinhrathườngchínhxáchơnnhữngdựđoánkhảnăngcóthể.

Tronghầuhếtcáccuộcgặpgỡ,nhữngaitỏrathânthiệnthìtrongthựctếthânthiện.Mộtvậnđộngviênchuyênnghiệpvốnrấtcaovàgầycónhiềukhảnăngchơibóngrổhơnlàbóngđá.NhữngngườivớihọcvịtiếnsĩcókhảnăngđặttờThờibáoNewYorkđềuđặnhơnnhữngngườichỉmớihọcxongphổthông.Traitrẻcókhảnăngláixexôngxáohơnphụnữcótuổi.

Trongtấtcảcáctrườnghợpnàyvàtrongnhiềutrườnghợpkhácnữa,cómộtvàisựthựcvềnhữngkhuônmẫurằngcácxétđịnhcủachínhphủvềmôthứcvànhữngdựđoánvốnđãtuântheophươngphápsuynghiệmnàycóthểlàchínhxác.Trongnhữngtrườnghợpkhác,cáckhuônmẫuđềusaivàphươngphápsuynghiệmmôthứcsẽbịhiểusai,đặcbiệtnếunókhiếnngườitasaolãngthôngtinhệsốgốc.Ngaycảkhiphươngphápsuynghiệmnàycómột

vàitínhhiệulực,nhưngsựtintưởngdànhriêngđượcliênkếtvớinhữngsaiphạmtrầmtrọngsẽchốnglạiphépthốngkêlogic.

Mộtsaiphạmcủatínhmôthứcđólàsựsốtsắngquámứcnhằmdựđoánkhảnăngxảyracủanhữngbiếncốkhôngcókhảnăng(hệsốgốcthấp).Dướiđâylàmộtvídụ:BạntrôngthấymộtngườiđangđọctờThờibáoNewYorktrêntuyếntàuđiệnngầmởNewYork.Điềunàodướiđâysẽlàmộtdựđoánchínhxáchơnvềngườikháchlạđangđọcbáo?

Côấylàmộttiếnsĩ.

Côấykhônghềcóhọchàmnàocả.

MôthứccóthểmáchbảobạnđặtcượcvàohọcvịTiếnsĩ,nhưngđókhôngphảilàmộtsựkhônngoancầnthiết.Bạnnêncânnhắcnghiêmtúcsựlựachọnthứhai,bởicónhiềungườikhôngcóhọchàmhơnlàcácTiếnsĩđitrêncáctuyếntàuđiệnngầmNewYork.Vànếubạnbắtbuộcphảiđoánliệurằngngườiphụnữđượcmiêutảnhưlà“mộtngườiyêuthơbẽnlẽn”chuyênnghiêncứuvănhọcTrungHoahaylànhàquảnlýdoanhnghiệp,bạnnênchọnphươngánđằngsau.DùchotấtthảysinhviênnữngànhvănhọcTrungHoađềunhútnhátvàyêuthơ,thìgầnnhưchắcchắnrằngcónhiềungườiyêuthơbẽnlẽnởngoàiđời,thậmchíbaogồmcảcácsinhviênngànhkinhdoanh.

Nhữngngườikhôngđượcđàotạoquangànhthốngkêhoàntoàncókhảnăngsửdụngcáchệsốgốctrongcácdựđoánởmộtsốđiềukiện.TrongbảnmôtảđầutiênvềluậnđềTomW,nókhôngcungcấpcácchitiếtvềanhchàngđó,rõràngđốivớitấtcảmọingườithìxácsuấtcủaviệcTomWthuộcvềmộtlĩnhvựccụthểnàođóđơnthuầnlàtầnsuấthệsốgốccủasốlượngngườithuộclĩnhvựcđó.Tuynhiên,mốibậntâmtớicáchệsốgốcrõrànglàđãbiếnmấtngaykhitínhcáchcủaTomWđượcmiêutả.

Amosvàtôingaytừđầuđãtinrằng,dựatrênnềntảngcăncứngaytừlúcđầucủachúngtôi,thôngtinhệsốgốcsẽluônluônbịxaonhãngkhithôngtinvềmộtvídụcụthểcósẵn,nhưngkếtluậnđóđãquáchắcchắn.CácnhàTâmlýhọcđãtiếnhànhnhiềuthựcnghiệm,trongđóthôngtinhệsốgốcrõràngđượccungcấpnhưlàmộtphầncủaluậnđềvànhiềungườithamgiathựcnghiệmđãbịtácđộngbởinhữnghệsốgốcnày,mặcdùthôngtinvềmộttrườnghợpđơnlẻgầnnhưluônđượcđặttrọngsốnhiềuhơnsovớicácsốliệuthốngkêkhôngđángkể.NorbertSchwarzvàcácđồngsựcủamìnhđãchỉrarằngviệcchỉdẫnchomọingười“suynghĩnhưmộtnhàthốngkê

học”đãlàmtănggiátrịcủathôngtinhệsốgốc,trongkhisựchỉdẫn“suynghĩnhưmộtbácsĩlâmsàng”đãthuđượckếtquảngượclại.

Mộtthửnghiệmđượctiếnhànhvàinămtrướcđâyvớicácsinhviênchưatốtnghiệpđãđưaramộtpháthiệngâyngạcnhiênchotôi:SựkíchhoạtđượcgiatăngcủaHệthống2đãdẫntớimộtsựcảithiệnđángkểvềđộchínhxáccủadựđoántrướctrongluậnđềTomW.Thửnghiệmnàyđãkếthợpluậnđềcũvớimộtbiếnthểdạngmớicủanhậnthứcliêntục.Mộtnửasốsinhviênđãđượcđềnghịphùngmálêntrongsuốtbàitập,trongkhisốkhácđượcyêucầucaumày.Việccaumày,nhưchúngtađãthấy,thôngthườnglàmtăngsựđềphòngcủaHệthống2vàgiảmthiểucảsựtựtintháiquálẫnsựtintưởngvàokhảnăngtrựcgiác.Cácsinhviênphùngmácủamình(mộtsựdiễnđạttínhtrunglậpcủacảmxúc)đãtáihiệnđượccáckếtquảnguyênmẫu:Họđãdựahoàntoànvàomôthứcvàđãlờđicáchệsốgốc.Tuynhiên,nhưcáctácgiảđãdựđoán,nhữngngườicaumàyđãbộclộđộnhạyvớicáchệsốgốc.Đâyquảlàmộtpháthiệnmangtínhđịnhhướng.

Khimộtphântíchkhôngchínhxácthuộcvềtrựcgiácđượctạora,Hệthống1vàHệthống2đềunênbịquykết.Hệthống1đãgợiratrựcgiáckhôngchínhxácvàHệthống2đãtánthànhtheonóvàđãthểhiệnnótrênmộtphântích.Tuynhiên,ởđâycóhailýdogiảithíchhợplýchosựthấtbạicủaHệthống2,đólàdovấnđềnàynằmngoàikhảnăngcủanóhoặcdonólườibiếngkhôngchịuvậnđộng.Mộtvàingườilờđicáchệsốgốcbởihọtinrằngchúngkhôngthíchhợptrướcthôngtinriênglẻ.Sốkhácmắcphảicùngsailầmnhưvậybởihọkhôngtậptrungvàobàitập.Nếuviệccaumàytạoramộtsựkhácbiệt,sựlườibiếngcóvẻnhưlàlờigiảithíchhợplýhơnvềsựxaonhãnghệsốgốc,chíítlàtrongsốnhữngsinhviênchưatốtnghiệpHarvard.Hệthống2“biết”đượcrằngcáchệsốgốccóliênquanngaycảkhichúngkhônghoàntoànđượcnhắcđến,nhưngđểứngdụngtrithứcđóvàocôngviệcthìsinhviênHarvardnàycầnphảinỗlựcrấtnhiều.

Saiphạmthứhaicủamôthứclàkhôngnhạybénvớichấtlượngcủadấuhiệu.HànhđộnggọilạiquytắccủaHệthống1:WYSIATI.TrongvídụTomW,thứkíchhoạtcơchếliênhợpđólàmộtsựmiêutảvềTom,nócókhảnănghoặckhôngcókhảnăngtrởthànhmộtbứcchândungchânthực.SốliệuthốngkêmàTomW“cảmxúcvàítsựcảmthôngvớimọingười”chắchẳnđãđủđểthuyếtphụcbạn(vàhầuhếtđộcgiảkhác)rằngcậutarấtkhôngcókhảnănglàmộtsinhviênngànhKhoahọcmáytínhhoặclàmCôngtácxãhội.Nhưngbạnrõràngđãđượcthôngbáorằngsựmôtảấykhôngnêntin.

Vềnguyêntắc,bạnchắchẳnhiểuđượcrằngthôngtinvôgiátrịkhôngnênbịđốiđãikháchẳnsovớimộtthôngtinkhônghoànchỉnh,nhưngWYSIATIkhiếnchonórấtkhóđểápdụngnguyêntắcấy.Trừkhibạnquyếtđịnhngaylậptứcnhằmloạibỏvếttíchấy(vídụ,bằngviệcxácđịnhrằngbạnđãnhậnđượcthôngtinđótừmộtkẻlừađảo),Hệthống1củabạnsẽxửlýtựđộngthôngtinsẵncóấynhưthểnóđúng.Ởđâycómộtviệcbạncóthểlàmkhibạncóđôichútnghingạivềchấtlượngcủadấuhiệuđó:Hãyđểchonhữngphântíchcủabạnvềxácsuấtởgầnvớihệsốgốc.Đừngkỳvọngbàitậprènluyệnnàysẽdễdàng–nóđòihỏimộtsựnỗlựcđặcbiệttrongviệctựđiềuchỉnhvàtựkiềmchếbảnthân.

CâutrảlờiđúngchobàitoánTomWđólà:Bạnnênchútrọngvàonhữngniềmtintrướcđócủamình.Việcgiảmmộtkhoảngkhôngđángkểcácxácsuấtcaocủacáclĩnhvựckháphổbiếnlúcđầu(giáodụcvànhânvăn;khoahọcxãhộivàcôngtácxãhội)vàviệctăngmộtchútxácsuấtthấpcủacácchuyênngànhhẹp(thưtịchhọc,khoahọcmáytính).BạnsẽkhôngởchínhxácnơimàbạncóthểởnếubạnchẳngbiếtchútgìvềTomW,nhưngchútdấuhiệumàbạncóởđâykhôngthựcsựcógiátrị,bởivậycáchệsốgốccóthểchiphốinhữngdựđoáncủabạn.

RÈNLUYỆNKHẢNĂNGTRỰCGIÁCNHƯTHẾNÀO

Xácsuấtmàbạndựđoánchoviệctrờisẽmưavàongàymailàcấpđộniềmtinchủquancủabạn,nhưngbạnkhôngnênđểbảnthânmìnhtinvàobấtcứthứgìhiệnratrongđầu.Đểtrởnênhữudụng,nhữngniềmtincủabạncầnphảibịcưỡngépbởitínhlogiccủaxácsuất.Bởivậynếubạntinrằngcómộtkhảnăng40%làcóthểtrờisẽmưavàongàymai,bạncũngcầnphảitinrằngcómộtkhảnăng60%trờisẽkhôngmưavàongàymai,vàbạnkhôngcầnphảitinrằngcómộtkhảnăng50%rằngtrờisẽmưavàobuổisángmai.Vànếubạntinrằngcómộtkhảnăng30%ứngviênXsẽthắngcửtổngthống,vàmộtkhảnăng80%rằngôngtasẽđượctáiđắccửnếuôngtagiànhchiếnthắngtronglầnđầutiên,khiđóbạncầnphảitinrằngcáckhảnăngđểôngtasẽđượcđắccửhailầnliêntiếplà24%.

“Cácquytắc”cóliênquandànhchocáctrườnghợpgiốngnhưluậnđềTomWđượcđưarabởiphépthốngkêtheopháiBayes.PhươngpháphiệnđạicósứcthuyếtphụcđốivớingànhthốngkênàyđượcđặttêntheomộtvịthủtướngAnhởthếkỷ18,ReverendThomasBayes,ngườiđãcónhữngđónggóptolớnđầutiênchomộtluậnđềlớn:Tínhlogiccủaviệcconngườinênthayđổiquanđiểmcủamìnhvớidấuhiệurõràng.QuytắccủaBayesđịnhrõcácniềmtintrướcđó(trongvídụcủachươngnàylàcáchệsốgốc)nên

đượckếthợpvớisựchẩnđoáncủadấuhiệunhưthếnào,cấpđộmàtheođónóthiênvềcácgiảthuyếtthayvìlựachọnthaythế.Vídụ,nếubạntinrằng3%trongsốcácsinhviêntốtnghiệpđượctuyểnvàongànhKhoahọcmáytính(hệsốgốc),vàbạncũngtinrằngmôtảvềTomWcókhảnănglàmộtsinhviênchưatốtnghiệpthuộclĩnhvựcđólớnhơngấp4lầnsovớicáclĩnhvựckhác,từđóquytắccủaBayeschorằngbạncầnphảitinrằngxácsuấtmàTomWlàmộtnhàKhoahọcmáytínhgiờđâylà11%.Nếuhệsốgốcđãlà80%,cấpđộniềmtinmớicóthểlà94.1%.Vàsẽcònhơnnữa.

Cácchitiếttoánhọckhôngcóliênquangìtrongcuốnsáchnày.ỞđâycóhaiýniệmchínhxácvềlậpluậntheopháiBayesvàchúngtacócóthểlàmrốitungchúnglên.Đầutiênlàvấnđềcáchệsốgốc,ngaycảkhiđãcóchứngcứchosựviệcvừamớixảyra.Điềunàythườngkhôngrõràngquatrựcgiác.Thứhaiđólàcácấntượngcủatrựcgiácvềcáchthứcchẩnđoánchứngcứthườngbịcườngđiệuhóa.SựkếthợpcủaWYSIATIvàtínhchặtchẽcóxuhướngkhiếnchochúngtatinvàonhữngcâuchuyệnmàchúngtathêudệtnênchochínhmình.CácmấuchốtcầnthiếtđểlậpluậntheopháiBayestuântheotrậttựcóthểđượctómlượcđơngiản:

Neođậuxétđịnhcủabạnvềxácsuấtcủamộtkếtquảdựatrênmộthệsốgốchợplý.Đặtcâuhỏivềsựchẩnđoánđốivớichứngcứcủabạn.

Cảhaiýniệmnàyđềukhônghềphứctạp.Nóchỉtrởthànhmộtcúsốcđốivớitôikhitôichợtnhậnrarằngmìnhchưatừngđượcdạylàmthếnàođểthựcthichúng,vìthếmàchotớitậnbâygiờtôithấythậtgượngépkhiphảilàmvậy.

BÀNVỀMÔTHỨC

“Bãicỏđượctỉathậtđẹp,ngườilễtântrôngkháchỉnhtề,vàđồnộithấtthậtbắtmắt,nhưngđiềuđókhôngcónghĩađâylàmộtcôngtyđượcquảnlýtốt.Tôihyvọngbanđiềuhànhkhôngđượcvậnhànhbởimôthức.”

“Khởisựviệcnàycóvẻnhưsẽkhôngthểthấtbại,nhưnghệsốgốcthànhcôngtrongngànhnàylạicựcthấp.Làmsaođểchúngtabiếttrườnghợpnàylàmộtsựkhácbiệt?”

“Họvẫntiếptụcmắcphảicùngmộtlỗi:dựđoáncácbiếncốhiếmxảyra

từcăncứkhôngcócơsở.Khimộtcăncứkhôngcócơsở,ngườitanênbámlấycáchệsốgốc.”

“Tôibiếtbảnbáocáonàyhoàntoànđángchêtráchvànócóthểđượcdựatrênmộtcơsởduynhất,nhưngchúngtachắcchắnđếnbaonhiêu?Chúngtacầnphảiđểchođiềukhôngchắcchắnđóxuấthiệntrongsuynghĩcủamình.”

Chương15.LuậnđềLinda:Cáiíthơnlàcáigiátrịhơn

Cácthínghiệmđượcbiếttớinhiềunhấtvàgâytranhcãinhiềunhấtcủa

chúngtôiđềuliênquantớimộtquýcôgiảtưởngđượcgọivớicáitênLinda.AmosvàtôiđãvẽraluậnđềLindađểcungcấpchứngcứthuyếtphụcvềvaitròcủacácphươngphápsuynghiệmtrongphântíchvềsựtươngkhắcgiữachúngvớitínhlogic.DướiđâylànhữnggìchúngtôiđãmiêutảvềLinda:

Linda31tuổi,độcthân,thẳngtính,vàrấtthôngminh.CôhọcchuyênngànhTriếthọc.Vớitưcáchmộtsinhviên,côquantâmsâusắctớicácvấnđềphânbiệtđốixửvàcôngbằngxãhộivàcũngđãthamgiavàocáccuộcbiểutìnhphihạtnhân.

Cáccửtọamàngheđượcsựmiêutảnàyvàonhữngnăm1980đãcóthểngaylậptứcbiếtđượcrằngLindahiệnđangtheohọctrườngĐạihọcCaliforniatạiBerkeley,ngôitrườngnổitiếngởthờiđiểmđóvớitưtưởngcấptiếncủanóvàcácsinhviêncódínhlíutớichínhtrị.Tạimộttrongcácthínghiệmcủamình,chúngtôiđãgiớithiệunhữngngườithamgiavớimộtdanhsáchgồmtámkịchbảnkhảthidànhchoLinda.CũnggiốngnhưtrongluậnđềTomW,mộtsốđãxếphạngcáckịchbảnquamôthức,sốkhácquaxácsuất.LuậnđềLindatươngtựvậynhưngpháttriểnthêm:

Lindalàmộtgiáoviêntạimộttrườngtiểuhọc.

LindalàmviệcởmộthiệusáchvàthamgiacáckhóahọcYoga.

Lindalàmộtnhàhoạtđộngtrongphongtràonữquyền.

Lindalàmộtnhânviênxãhộitrênlĩnhvựctâmthần.

LindalàmộtthànhviêncủaLiênđoànPhụnữbầucử.

Lindalàmộtkếtoánngânhàng.

Lindalàmộtnhânviênbánbảohiểm.

Lindalàmộtkếtoánngânhàngvànhàhoạtđộngtrongphongtràonữquyền.

Luậnđềchỉrathờiđạicủanótheomộtvàicách.LiênđoànPhụnữbầucửđãkhôngcònđìnhđámnhưnóvốncó,vàýniệmvềmột“hoạtđộng”nữquyềnnghecóvẻkỳquặc,đólàmộtbằngchứngchoviệcthayđổivịthếcủangườiphụnữtrongsuốthơn30nămqua.Tuynhiên,ngaycảtrongkỷnguyêncủaFacebook,vẫnthậtdễđểđoánđượcsựthốngnhấtgầnnhưhoànhảocủacácphântích:Lindathựcsựrấtphùhợpvớimộtnhàhoạtđộngnữquyền,kháphùhợpvớivaitròmộtngườilàmtrongmộthiệusáchvàthamgiacáclớphọcyogavàhoàntoànkhôngphùhợpvớimộtnhânviênkếtoánngânhànghaymộtnhânviênbánbảohiểm.

Giờhãytậptrungvàocácthôngtinthenchốttrongdanhsách:Lindatrônggiốngmộtnhânviênkếtoánngânhànghơn,haygiốngmộtnhânviênngânhàngđanghoạtđộngtrongphongtràonữquyềnhơn?HầuhếtđềuđồngýrằngLindahợpvớiýnghĩvềmột“kếtoánngânhàngđấutranhgiànhbìnhquyềnchonữgiới”hơnviệccôhợpvớimẫuhìnhmộtkếtoánngânhàng.Kếtoánngânhàngtheokhuônmẫukhôngphảilàmộtnhàhoạtđộngnữquyềnvàviệcthêmvàochitiếtnàyđểmôtảtạoramộtcâuchuyệnchặtchẽhơn.

Sựpháttriểnxuấthiệntrongcácphântíchvềkhảnăngcóthểxảyra,bởiởđâycómộtmốiquanhệtheologicgiữahaikịchbản.HãytưduytrongmốiquanhệvớibiểuđồVenn.Chuỗicácnhânviênkếtoánngânhànghoạtđộngvìphongtràonữquyềnđượcbaohàmtoànbộtrongchuỗicácnhânviênkếtoánngânhàng,nhưkiểumỗinhânviênkếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyềnđềulàkếtoánngânhàng.BởivậymàxácsuấtđểLindalàmộtnhânviênkếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyềnphảithấphơnxácsuấtcủaviệcLindalàmộtnhânviênkếtoánngânhàng.Khibạnđịnhrõmộtbiếncốkhảthitớitừngchitiết,bạnchỉcóthểđặtxácsuấtcủanóthấphơn.Luậnđềnàyvìthếgâynênmộtsựxungđộtgiữakhảnăngtrựcgiáccủamôthứcvàtínhlogiccủaxácsuất.

Thựcnghiệmbanđầucủachúngtôithựchiệnvớicácđốitượngmàởđótừngngườithamgiađãđượcthấymộtchuỗigồmbảykếtquảđượcbaohàmchỉmộttrongsốcácthôngtinthenchốt(“nhânviênkếtoánngânhàng”hoặc“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền”).Mộtsốđãxếphạngcáckếtquảquasựtươngđồng,sốkhácxếphạngquakhảnăngcóthểxảyra.NhưtrongtrườnghợpcủaTomW,cácthứhạngtrungbìnhquasựtươngđồngvàquakhảnăngcóthểxảyragiốnghệtnhau;“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền”đượcxếphạngcaohơnsovới“kếtoánngânhàng”trongcảhaicách.

Sauđóchúngtôiđãtiếnhànhcuộcthửnghiệmsâuhơn,sửdụngmộtbảnphácthảotrongnộitạichủthể.Chúngtôixâydựngmộtbảncâuhỏinhưbạnđãthấy,vớiviệc“nhânviênkếtoánngânhàng”ởvịtríthứsáutrongbảngdanhsáchvà“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền”làthôngtinnằmởcuốicùng.Chúngtôiđãđoánchắcrằngcácchủđềấysẽcóthểphùhợpvớitínhlogic.Quảcóvậy,chúngtôiđãvôcùngngạcnhiênvềđiềumàchúngtôiđãnghĩnókhôngđángđểlàmmộtthựcnghiệmriêngbiệt.TrợlýcủatôiđãđangtiếnhànhmộtthựcnghiệmkháctrongphòngthínghiệmvàcôấyđãđềnghịcácchủthểhoànthiệnbảngcâuhỏiLindamớitrongkhiđangkýnhậnthùlao.

Mườibảngcâuhỏiđãđượcgomlạitrongmộtcáikhaytàiliệutrênbàntrợlýcủatôitrướckhitôitìnhcờliếcquachúngvàđãpháthiệnrarằngtấtcảcácchủthểđãxếphạng“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền”nhưthểcónhiềukhảnănghơn“kếtoánngânhàng”.Tôingạcnhiênđếnnỗitôivẫncònnhớđượcmột“kýứclóelên”vềmàuxámcủachiếcbànkimloạivàcủanơimàmọingườiđãởđókhitôiđitớitìmhiểu.TôinhanhchónggọichoAmostrongsựphấnkhíchcựcđộđểbáochoôngấybiếtthứmàtôiđãpháthiệnra:Chúngtôiđãđẩytínhlogicrađươngđầuvớimôthứcvàmôthứcđãgiànhchiếnthắng!

Theongônngữcủacuốnsáchnày,chúngtôiđãthuvềđượcmộtthấtbạicủaHệthống2:Nhữngngườithamgiathựcnghiệmcủachúngtôiđãcómộtcơhộikháthuậnlợiđểpháthiệnmốitươngquancủaquytắcmangtínhlogic,từđócảhaidạngkếtquảđềuđượcbaogồmởcùngmộtthứhạng.Họđãkhôngtậndụnglợithếcủathờicơấy.Khichúngtôimởrộngcuộcthửnghiệm,chúngtôipháthiệnrarằng89%sốsinhviênchưatốtnghiệptrongmẫucủachúngtôiđãphạmphảitínhlogiccủaxácsuất.Chúngtôibịthuyếtphụcrằngnhữngđốitượngđiềutraphứctạpđượctrìnhbàybằngthốngkêcóthểthựchiệntốthơn,bởivậychúngtôiđãphátcùngmộtbảngcâuhỏichocácnghiêncứusinhTiếnsĩtrongkhóahọcKhoahọcraquyếtđịnhcủaStanfordGraduateSchoolofBusiness(TrườngkinhdoanhsauđạihọcStanford),tấtcảtrongsốhọđãthamgiamộtvàikhóahọcnângcaovềxácsuất,thốngkêvàlýthuyếtraquyếtđịnh.Mộtlầnnữa,chúngtôibịngạcnhiên:85%sốnhữngngườithamgiathựcnghiệmcũngđãxếphạng“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền”nhưthểcókhảnăngxảyrahơnsovới“kếtoánngânhàng”.

Trongnhữnggìmàchúngtôiđãmiêutảsauđónhưlànhữngnỗlực“ngàycàngtuyệtvọng”nhằmloạitrừlỗi,chúngtôiđãgiớithiệuLindavớimộtnhómlớngồmnhiềungườivàđãhỏihọcâuhỏiđơngiảnsau:

Phươngánnàokhảthihơn?

Lindalàmộtkếtoánngânhàng.

Lindalàmộtkếtoánngânhàngvàhoạtđộngtrongphongtràonữquyền.

LốidiễnđạtthẳngthắnvấnđềnàykhiếnchoLindatrởnênnổitiếngtrongmộtsốnhómvànótiêutốncủachúngtôinhiềunămtranhluận.Cókhoảng85%tới90%cácsinhviênchưatốtnghiệptạimộtsốtrườngđạihọclớnđãchọnphươngánthứhai,đốinghịchvớitínhlogic.Đángchúýlà,nhữngkẻmắclỗidườngnhưkhônghềhốitiếc.Khitôihỏimộtlớpsinhviênchưatốtnghiệpcủamìnhvớichútítgiậndữ:“Cácbạncóbiếtrằngmìnhvừamớiphạmphảimộtlỗiquytắclogiccơbảnkhông?”,mộtsốởhàngsauđãhôlên:“Saocơ?”vàmộtnghiêncứusinh-ngườiđãphạmphảicùngmộtlỗi,đãtựmìnhgiảithíchbằngcáchnói:“Emđãnghĩlàthầyvừamớihỏixinýkiếncủaem.”

Nhìnchung,từngụybiệnđãđượcdùngkhingườitakhôngápdụngmộtquytắclogicmàrõrànglàcóliênquan.Amosvàtôiđãđưaraýniệmvềmộtliêntưởngngụybiện,thứngườitaphạmphảikhihọđánhgiámộttrườngliêntưởngthuộchaibiếncố(ởđâylàkếtoánngânhàngvànhàhoạtđộngvìnữquyền)cókhảnăngxảyrahơnsovớimộttrongcácbiếncố(kếtoánngânhàng)trongmộtsựsosánhtrựctiếp.

GiốngnhưlàtrongảogiácMuller-Lyer,sựngụybiệnduytrìsứclôicuốnngaycảkhibạnnhậnrabảnchấtcủanó.NhàtựnhiênhọcStephenJayGouldđãmôtảcốgắngcủacánhânôngvớiluậnđềLinda.Ôngấyđãbiếtcâutrảlờichínhxác,dĩnhiên,thếnhưng,ôngđãviết:“Mộtconngườinhỏbétrongđầutôicứliêntiếpvậtlộnvàhétvàotaitôi–‘nhưngcôấykhôngthểchỉlàmộtkếtoánngânhàng;hãyđọcmôtảđi.’”ConngườinhỏbéởđâydĩnhiênchínhlàHệthống1củaGouldđangnóivớiôngvớinhữngtiếngvanlơn(thuậtngữhaihệthốngvẫnchưađượcđưaravàothờiđiểmôngviếtranhữngdòngnày).

CâutrảlờiđúngchocáchdiễngiảingắngọnvềluậnđềLindalàcâutrảlờichínhyếuchỉởmộttrongcácnghiêncứucủachúngtôi:64%sốsinhviêntốtnghiệpcủamộtnhómtrongngànhKhoahọcxãhộitạiStanfordvàBerkeleyđãđánhgiámộtcáchchuẩnxác“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnhânquyền”ítkhảthihơn“kếtoánngânhàng”.Trongcáchdiễngiảiđầutiêncótámkếtquả(đãđượcliệtkêởtrên),chỉcó15%sốsinhviêntốtnghiệpthuộcmộtnhómtươngtựđãđưarasựlựachọnnhưvậy.Khácbiệtở

đâychínhlàsựchỉdẫn.Diễngiảidàihơnđãtáchbiệthaikếtquảmấuchốtnàybởimộtthôngtincanthiệp(nhânviênbánbảohiểm)vàcácđộcgiảđãđánhgiátừngkếtquảmộtcáchđộclậpvớinhau,màkhônghềsosánh.Diễngiảingắnhơn,ngượclại,đãđòihỏimộtsựsosánhrõràngrằngHệthống2đượchuyđộngvàđãchophéphầuhếtcácsinhviênthốngkêphứctạptránhđượcsựngụybiện.Thậtkhôngmay,chúngtôiđãkhôngkhảosáttỉmỉbiệndẫncủasốnhỏđángkể(36%)thuộcnhómthànhthạomàđãlựachọnsai.

Cácphântíchvềxácsuấtmànhữngngườithamgiavàonghiêncứucủachúngtôiđãđưara,trongcảluậnđềTomWlẫnluậnđềLinda,hoàntoàntươngtựvớinhữngphântíchcủamôthức(tươngtựvớinhữngkhuônmẫu).Tínhmôthứcthuộcvềmộtcụmcáchànhđộngđánhgiácơbảncóliênquanmậtthiếtmàcókhảnăngđượckhởitạocùngmộtlúc.Cáckếtquảtiêubiểunhấtkếthợpvớimiêutảcánhânnhằmtạoranhữngcâuchuyệnmạchlạcnhất.Nhữngcâuchuyệnmạchlạcnhấtkhôngnhấtthiếtphảikhảthinhất,nhưngchúnghợpývàcácquanđiểmvềsựmạchlạc,hợplývàxácsuấtrấtdễbịnhầmlẫnbởisựkhinhsuất.

Sựthaythếkhôngđángkểvềtínhhợplýđốivớixácsuấtgâyranhữnghiệuứngnguyhạiđếnnhữngphântíchkhicáckịchbảnđượcsửdụngnhưlànhữngcôngcụdựbáo.Hãyxemxéthaikịchbảnsau,chúngđãđượcgiớithiệuvớicácnhómkhácnhau,vớimộtyêucầuđánhgiáxácsuấtcủachúng:

MộttrậnlũlớnởđâuđótạiBắcMỹvàonămtới,tạiđócóhơn1.000ngườibịchếtđuối.

MộttrậnđộngđấtởCaliforniaxảyravàolúcnàođótrongnămtới,dẫnđếnmộttrậnlụttạiđócóhơn1.000ngườibịchếtđuối.

KịchbảnđộngđấtởCalifornianghehợplýhơnsovớikịchbảnBắcMỹ,mặcdùxácsuấtcủanóchắcchắnnhỏhơn.Nhưđãdựtính,cácphântíchvềxácsuấtđãcaohơnđốivớikịchbảnphongphúhơnvàchitiếthơn,ngượclạivớilogic.Đâylàmộtcáibẫydànhchocácnhàdựbáovàcácthânchủcủahọ:Việcthêmchitiếtvàocáckịchbảnkhiếnchúngcósứcthuyếtphụchơn,nhưngítcókhảnăngtrởthànhhiệnthực.

Đểhiểurõgiátrịvaitròcủatínhhợplý,xemxétcáccâuhỏisauđây:

Điềunàocóthểdễxảyrahơn?

Markcótóc.

Marktócvànghoe.

và:

Điềunàocóthểdễxảyrahơn?

Janelàmộtgiáoviên.

Janelàmộtgiáoviênvàđibộtớitrường.

HaicâuhỏiđềucócùngchungmộtcấutrúclogicnhưluậnđềLinda,nhưngchúngkhônggâyrasựngụybiệnnàocả,bởikếtquảchitiếthơnchỉlàmrõhơnchứnókhônghợplýhơn,mạchlạchơn,haymộtcâuchuyệnhayhơn.Sựđánhgiávềtínhhợplývàmạchlạckhônggợiravàkhôngtrảlờichocâuhỏivềxácsuất.Vớidụthiếuvắngcủamộtkhảnăngtrựcgiáccóthểđuatranh,logicsẽthắngthế.

CÁIÍTHƠNLÀCÁIGIÁTRỊHƠN,ĐÔILÚCNGAYCẢTRONGSỰĐÁNHGIÁCHUNG

ChristopherHseeđếntừĐạihọcChicago,đãhỏimọingườilượnggiácácbộdụngcụđựngđồănđượcchàobántrongmộtbuổibánthanhlýtạimộtcửahàngđịaphương,tạiđâybộđồănthôngthườnggiaođộnggiữa30đô-lavà60đô-la.Ởđâycóbanhómtrongthựcnghiệmcủaông.Bảngdướiđâythểhiệnthànhmộtnhóm,Hseegáncholàđánhgiáchung,bởinóchophépcóđượcmộtsựsosánhgiữahaibộsảnphẩmvớinhau.Hainhómkhácđượctrìnhbàychỉmộttronghaibộ,đâylàđánhgiáđơn.Đánhgiáchunglàmộtthửnghiệmtrongnộitạichủthể,vàđánhgiáđơnlàgiữacácchủthể.

BộA:40chiếc BộB:24chiếc

Đĩađựngthứcăn tấtcảđềucòntốt tấtcảđềucòntốt

Bátđựngsúp/salad tấtcảđềucòntốt tấtcảđềucòntốt

Đĩađựngtrángmiệng tấtcảđềucòntốt tấtcảđềucòntốt

Tách 2chiếcđãsứt

Đĩanhỏ 7chiếcđãsứt

Thậtngạcnhiênlànhữngchiếcđĩatrongcảhaibộđềucùngloại,vậycáigìđánggiáhơn?Câuhỏinàyquádễ.BạncóthểthấyrằngBộAgồmtấtcảnhữngchiếcđĩacủabộBvà7chiếckhôngbịsứtthêmvào,vànóhẳnphảiđánggiáhơn.Quảnhiênvậy,nhữngngườithamgiatrongthựcnghiệmđánhgiáchungcủaHseeđãsẵnlòngchinhiềuhơnmộtchútđểlấyBộAthayvìBộB:32đô-lasovới30đô-la.

Cáckếtquảđãđảongượctrongsựđánhgiáđơnlẻ,tạiđóBộBđãđượcđịnhgiácaohơnBộA:33đô-lasovới23đô-la.Chúngtôibiếtđượctạisaođiềuấyđãxảyra.Cácbộ(baogồmcácbộđồăn!)đượcmiêutảbởicáctiêuchuẩnvàcácnguyênmẫu.BạncóthểcảmthấyngaylậptứcrằnggiátrịtrungbìnhcủacácchiếcđĩathấphơnnhiềuđốivớiBộAthayvìBộB,bởichẳngaimuốntrảtiềnchonhữngchiếcđĩađãsứt.Nếugiátrịtrungbìnhchiphốisựđánhgiá,thìkhôngcógìlàngạcnhiênkhiBộBđượcđịnhgiácaohơn.Hseeđãgọimôhìnhkếtquảấylàcáiíthơnlàcáigiátrịhơn.Bằngviệcbỏđi16móntrongBộA(7trongsốđókhôngbịsứt),giátrịcủabộđồănđãđượcnânglên.

PháthiệncủaHseeđãđượctáihiệnlạibởinhàkinhtếhọcthựcnghiệmJohnListtrênmộtthịtrườngthẻbóngchày.Ôngđãđấugiábộgồmmườitấmthẻcógiátrịcaovàbộgiốnghệtvớibatấmthẻcógiátrịvừaphảiđượcthêmvào.Giốngnhưtrongthửnghiệmvềbộdụngcụđựngđồăn,bộlớnhơnđãđượcđịnhgiánhiềuhơnbộnhỏtrongsựđánhgiáchung,nhưnglạiíthơntrongsựđánhgiáđơnlẻ.Từnềntảngcủalýthuyếtkinhtế,kếtquảnàyđanggâyrabănkhoăn:Giátrịkinhtếcủamộtbộđồănhoặccủamộtbộsưutậpthẻbóngchàylàmộtbiếnsốtổnghợp.Việcthêmvàomộtvậtcógiátrịrõràngvàomộtchuỗinàođóchỉcóthểlàmtănggiátrịcủanó.

LuậnđềLindavàbàitoánbộdụngcụđựngđồăncùngcóchínhxáccấutrúcnhưvậy.Xácsuất,giốngnhưgiátrịkinhtế,làmộtbiếnsốtổnghợp,nhưđãđượcminhchứngbởivídụsau:

Xácsuất(Lindalàmộtkếtoán)=xácsuất(Lindalàmộtkếtoánhoạtđộngvìnữquyền)+xácsuất(Lindakhôngphảilàmộtkếtoánhoạtđộngvìnữquyền).

Đâycũnglàđiềumàvìsao,nhưtrongnghiêncứubộđồăncủaHsee,cácđánhgiáđơnlẻthuộcluậnđềLindasảnsinhramộtmôhìnhcáiíthơnlàcáigiátrịhơn.Hệthống1tínhtrungbìnhthayvìcộngthêmsốlượnggiatăngcủaxácsuấtchủquan,khinhữngkếtoánngânhàngkhôngphảilànhàhoạtđộngnữquyềnbịbỏkhỏinhóm.Tuynhiên,sựtổnghợptựnhiêncủabiếnsốđốivớixácsuấtlàítrõrànghơnsovớitiềntệ.Nhưmộthệquả,đánhgiáchunglờđilỗiđóchỉtrongthựcnghiệmcủaHsee,chứkhôngtrongthựcnghiệmLinda.

Lindakhôngphảilàlỗiliênkếtduynhấtcònsótlạitrongđánhgiáchung.Chúngtôiđãtìmthấynhữngsaiphạmtươngtựvềtínhlogictrongnhiềuphântíchkhác.NhữngngườithamgiavàomộttrongcácthínghiệmđóđãđượcđềnghịxếphạngbốnkếtquảkhảthicủagiảiđấuWimbledontừcókhảnăngnhấtxuốngítkhảnăngnhất.BjörnBorgđãlàtayvợtchiếmưuthếcủangàyhômđókhithínghiệmđượcthựchiện.Dướiđâylàcáckếtquả:

A.Borgsẽthắngchungcuộc.

B.Borgsẽthuatrongsécđầu.

C.Borgsẽthuasécđầunhưngthắngchungcuộc.

D.Borgsẽthắngsécđầunhưngthuachungcuộc.

CácthôngtinthenchốtđólàBvàC.Blàbiếncốbaohàmhơnvàxácsuấtcủanóhẳnphảicaohơnbiếncốmànóbaohàm.Ngượclạivớitínhlogic,nhưngkhôngngượcvớimôthứchaysựhợplý,72%đãấnđịnhchoBmộtxácsuấtthấphơnsovớiC–mộttrườnghợpkhácvềbiểuthứccáiíthơnlàcáigiátrịhơntrongsựsosánhtrựctiếp.Ởđâythêmmộtlầnnữa,kịchbảnđượcđánhgiálàkhảthihơn,hoàntoànhợplýhơn.Nólàsựănkhớpchặtchẽvớitấtcảnhữnggìđãđượcbiếtvềtayvợthàngđầuthếgiới.

Đểngănchặnphảnđốitiềmtàngmàsựliêntưởngngụybiệncũngcóthểlàdomộtsựhiểusaivềxácsuất,chúngtôiđãdựngnênmộtluậnđềđòihỏicónhữngphântíchvềxácsuất,nhưngtạiđócácbiếncốđãkhôngđượcmiêutảbằnglờivàthuậtngữxácsuấtđãkhônghềxuấthiện.Chúngtôithôngbáovớinhữngngườithamgiavềmộtconxúcxắccósáumặtđềunhauvớibốnmặtmàuxanhvàhaimặtmàuđỏ,conxắcnàysẽđượclăn20lần.Họđãđượcchoxembachuỗigồmnhữngmàuxanh(X)vàđỏ(Đ)vàđượcyêucầulựachọnmột.(Theogiảthuyết)Họcóthểthắng25đô-lanếuchuỗilựachọncủahọxuấthiện.Dướiđâylàcácchuỗi:

1.ĐXĐĐĐ

2.XĐXĐĐĐ

3.XĐĐĐĐĐ

Bởiconxúcxắccósốmặtxanhnhiềugấpđôisốmặtđỏ,chuỗiđầutiênhoàntoànkhôngtiêubiểugiốngnhưviệcLindalàmộtkếtoánngânhàng.Chuỗithứhai,gồmcósáulầngieoxúcxắc,làmộtđợttốthơnsovớiđiềuchúngtacóthểtrôngđợitừconxúcxắcnày,bởinóbaogồmhaimặtxanh.Tuynhiên,chuỗinàyđãđượctạorabởiviệcthêmvàomộtmặtxanhởđầuchuỗi,bởivậynóítkhảnăngxảyrahơnchuỗiđầutiên.ĐâylàmộtdạngkhôngdiễnđạtbằnglờitươngđươngvớiviệcLindalàmộtkếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền.NhưtrongthínghiệmLinda,môthứcđãtrộihơn.Hầuhếthaiphầnbasốngườithamgiađãưutiênđặtcượcvàochuỗithứhaithayvìchuỗithứnhất.Tuynhiên,khiđượcgiớithiệuvớinhữnglậpluậnđốivớihailựachọn,đạiđasốđãtìmralậpluậnchínhxác(thiênvềchuỗithứnhất)cósứcthuyếtphụchơn.

Luậnđềtiếptheolàmộtbướcđộtphá,bởisaucùngchúngtôiđãtìmramộttrạngtháimàởđóphạmvitácđộngcủangụybiệnliêntưởngđãgiảmthiểurấtnhiều.Hainhómđốitượngsauđãthấyđượcnhữngbiếnthểhơikhácnhaucủacùngmộtluậnđề:

MộtcuộckhảosátsứckhỏeđãđượctiếnhànhtrongmộtmẫugồmnhữngngườiđànôngtrưởngthànhtạiBritishColumbia,ởmọilứatuổivàngànhnghề.Hãyđưaradựđoánchínhxácnhấtcủabạnvềcácgiátrịsau:

Baonhiêuphầntrămnhữngngườiđànôngđượckhảosátđãcómộthoặcnhiềuhơnmộtlầnđautim?

Baonhiêuphầntrămnhữngngườiđànôngđượckhảosáttrên55tuổivàđãcómộthoặchơnmộtlầnđautim?

Mộtcuộckhảosátsứckhỏeđãđượctiếnhànhtrongmộtmẫugồm100ngườiđànôngtrưởngthànhtạiBritishColumbia,ởmọilứatuổivàngànhnghề.Hãyđưaradựđoánchínhxácnhấtcủabạnvềcácgiátrịsau:

Cóbaonhiêungườitrongsố100ngườithamgiađãcómộthoặchơnmộtlầnđautim?

Cóbaonhiêungườitrongsố100ngườithamgiatrên55tuổivàđãcómộthoặchơnmộtlầnđautim?

Tỷlệsailà65%trongnhómtrôngthấyluậnđềbêntrái,vàchỉ25%trongnhómtrôngthấyluậnđềbênphải.

Tạisaocâuhỏi“Baonhiêungườitrongsố100ngườithamgia…”dễhơnrấtnhiềusovới“Baonhiêuphầntrăm…”?Mộtlýgiảicóvẻphùhợpđólàviệcnhắctới100ngườithamgiathựcnghiệmmangmộtsựmôtảvềkhônggiantớitrínão.Hãyhìnhdungrằngmộtsốlượnglớnnhữngngườiđượcchỉdẫnđểxếphạngbảnthânhọvàocácnhómtrongmộtphòng:“NhữngngườicótênbắtđầubằngcácchữtừAtớiLđượchướngdẫntậptrungởphíatrướcbêngóctrái.”Sauđóhọđượcchỉdẫntiếptụcphânloạibảnthân.MốiliênhệcủasựbaohàmnàygiờđãtrởnênrõràngvàbạncóthểthấyđượcrằngcáccánhâncótênbắtđầubằngchữCsẽlàmộttậphợpconcủađámđôngđứngởphíatrướcgócbêntrái.Trongcâuhỏikhảosátvềytế,cácnạnnhâncủachứngnhồimáucơtimđiđếnmộtgócphòng,vàmộtvàingườitrongsốhọíthơn55tuổi.Khôngphảiaicũngsẽcùngchungmộthìnhảnhsốngđộngđặcbiệtnhưvậy,nhưngnhiềucuộcthửnghiệmsauđóđãchỉrarằngtầnsốtượngtrưng,nhưđãđượcbiếtđến,khiếnchoviệcđánhgiárằngmộtnhómhoàntoànđượcbaohàmtrongmộtnhómkháctrởnêndễdàng.Giảiphápchotháchthứcnàychỉrarằngmộtcâuhỏiđượcdiễnđạttheokiểu“cóbaonhiêu...”khiếnchobạnnghĩtớicáccánhân,nhưngcùngcâuhỏiđóđượcdiễnđạttheokiểu“Baonhiêuphầntrăm...”thìkhông.

ChúngtôiđãhọcđượcgìtừnhữngthínghiệmvềcácvậnhànhcủaHệthống2?Mộtkếtluận,vốnchẳngmớimẻgì,đólàHệthống2khôngphảilàmộtsựcảnhbáogìlớnlao.Nhữngsinhviêntốtnghiệpđạihọcvàsauđạihọcđãthamgiavàocácnghiêncứucủachúngtôivềsựliêntưởngngụybiệnchắcchắn“đãbiết”đếntínhlogiccủacácbiểuđồVenn,nhưnghọkhôngtintưởngnóđểứngdụngvàongaycảkhitấtcảnhữngthôngtincóliênquannàyđãđượcbàytrướcmắthọ.SựvôlýcủahìnhmẫucáiíthơnlàcáicógiátrịhơnthểhiệnrõràngtrongthínghiệmbộdụngcụđựngđồăncủaHseevàđãbịnhậndiệnmộtcáchdễdàngtronglốidiễnđạt“Baonhiêu”,nhưngnókhônghiểnthịrabênngoàimộtcáchrõràngchohàngngànngườimàđãtừngsavàosựliêntưởngngụybiệntrongluậnđềLindanguyênbảnvàtrongnhiềuthứkhácgiốngnhưvậy.Trongtấtthảynhữngtrườnghợpnày,sựliêntưởngxemchừnglàđángtincậyvàđủđểđápứngchomộtlờitánđồngtừHệthống2.

SựlườibiếngcủaHệthống2làmộtphầncủacâuchuyện.Nếulầnbỏcuộctiếptheocủahọđãtừnglệthuộcvàocơchếnàyvànếuhọđãtừngđượcchokhoảngthờigiankhôngcụthểvàđượcđềnghịtuântheotínhlogicvàkhôngtrảlờichotớikhihọchắcchắnvềcâutrảlờicủamình,tôitinrằnghầuhết

cácchủthểcủachúngtacóthểtránhđượcsựliêntưởngngụybiệnấy.Tuynhiên,sựbỏcuộccủahọđãkhônglệthuộcvàomộtcâutrảlờiđúng;họdànhrấtítthờigianvàoviệcđóvàđãchấpnhậncâutrảlờinhưthểhọchỉtừngđược“dạmý”.SựlườibiếngcủaHệthống2làmộthiệnthựcquantrọngcủacuộcsốngvàviệcmàmôthứccóthểngănchặnviệcứngdụngmộtquytắcmangtínhlogiccụthểcũnglàcóchútthúvị.

KhíacạnhđánglưuýcủacâuchuyệnLindalàmốitươngphảnvớithínghiệmvềnhữngchiếcđĩaănbịvỡ.Hailuậnđềnàycóchungmộtcấutrúc,nhưngđưaranhữngkếtquảkhácnhau.Nhữngngườithấybộdụngcụđựngđồăngồmnhữngchiếcđĩabịsứtđặtgiárấtthấp;hànhvicủahọphảnánhmộtquytắcthuộcvềtrựcgiác.Sốkhácđãthấyđượccảhaibộđồăncùngmộtlúcđãứngdụngquytắclogiclà:Nhiềuđĩaănhơncóthểchỉcộngthêmgiátrị.Khảnăngtrựcgiácchiphốicácphântíchtrongđiềukiệngiữacácchủthể;cácquytắclogictrongsựđánhgiáchung.Ngượclại,trongluậnđềLinda,khảnăngtrựcgiácthườngđánhbạitínhlogicngaycảtrongsựđánhgiáchung,mặcdùchúngtađãnhậnbiếtmộtsốtrạngtháimàtạiđótínhlogiclấnát.

Amosvàtôitinrằngnhữngsaiphạmhiểnnhiêntínhlogiccủaxácsuấtmàchúngtôiđãtừngthunhậnđượctrongcácluậnđềrõrànglàthúvịvàđánggiáđểbáocáovớicácđồngsựcủamình.Chúngtôicũngtinrằngcáckếtquảđãnhấnmạnhthêmluậnđềcủachúngtôivềsứcmạnhcủacácphươngphápphântíchsuynghiệm,vàrằngchúngđãcóthểthuyếtphụcđượccảnhữngngườihoàinghinhất.Vàtrongvấnđềnàychúngtôiđãhoàntoànsai.Thayvàođó,luậnđềLindađãtrởthànhmộttìnhhuốngnghiêncứutrongphạmvitranhluận.

LuậnđềLindađãthuhútđượcmộtlượnglớnsựchúý,nhưngnócũngtrởthànhmộtthanhnamchâmđểchocácnhàphêbìnhphươngpháptiếpcậncủachúngtôi.Nhưchúngtôiđãthựcsựthựchiện,cácnhànghiêncứuđãtìmranhữngtổhợpgồmcácchỉdẫnvàcáclờigợiýđãbiếnđổiphạmviảnhhưởngcủangụybiện;mộtsốđãtranhcãirằng,trongtìnhhuốngthuộcluậnđềLinda,thậtcólýkhicácchủthểhiểucụmtừ“xácsuất”nhưthểnócónghĩalà“hợplý”.Nhữnglậpluậnnàyđôilúcđãđượcmởrộngnhằmámchỉrằngtoànbộsựnghiệpcủachúngtôiđãbịlầmđườnglạclối:Nếumộtảotưởngmangtínhnhậnthứcnổibậtđãcóthểbịlàmsuyyếuhoặcđượcgiảithíchtườngtận,nhữngngườikháccóthểcũngnhưvậy.Cáchlậpluậnnàykhôngchúýtớiđặctrưngkhácthườngcủaliêntưởngngụybiệnnhưlàmộttrườnghợpmâuthuẫngiữakhảnăngtrựcgiácvàlogic.Căncứmàchúngtôiđãtừngdựnglênchocácphươngphápsuynghiệmtừthửnghiệm

giữacácchủthể(baogồmcảcácnghiêncứuvềLinda)đãkhôngbịtháchthức-đơngiảnnólàđãkhôngđượcchỉravàđiểmnổibậtcủanóđãđượcgiảmbớtbởisựtậptrungchuyênbiệtvàoliêntưởngngụybiện.TácđộngsaucùngcủaluậnđềLindađólàmộtsựgiatăngcóthểtrôngthấyđượcvềcôngviệccủachúngtôitrướccôngchúngvàmộtvếtlõmnhỏtrongsựtínnhiệmdànhchophươngpháptiếpcậncủachúngtôitrongsốcáchọcgiảthuộclĩnhvựcnày.Đâyhoàntoànkhôngphảilànhữnggìchúngtôitrôngđợi.

Nếughéthămmộtphòngxửán,bạnsẽnhậnthấyrằngcácluậtsưápdụnghaidạngtranhtụng:Đểlàmsụpđổmộttìnhthế,họnêulênnhữngnghivấnvềnhữnglýlẽsắcbénnhấtnghiêngvềtìnhthếấy;đểlàmmấtuytíncủamộtnhânchứng,họtậptrungvàotìnhtiếtsơhởnhấtcủalờikhai.Sựtậptrungvàosựsơhởnàycũngthườngthấytrênchínhtrường.Tôikhôngtinđiềuấylàthíchhợpchonhữngtranhluậnkhoahọc,nhưngtôiđãphảiđitớiviệcchấpnhậnnónhưlàmộtphầncủacuộcsốngmàcácquyphạmcủacuộctranhluậnnàytrongcácngànhkhoahọcxãhộikhônghềcấmđoánsựlậpluậnmangphongcáchchínhtrị,đặcbiệtkhicácvấnđềlớnđangbịđedọavàsựphổbiếncủasailệchtrongxétđịnhcủaconngườilạilàmộtvấnđềlớn.

VàinămtrướctôiđãcómộtcuộctròchuyệnthânmậtvớiRalphHertwig,mộtngườichỉtríchdaidẳngluậnđềLinda,tôiđãtừngcộngtáccùngôngtrongnỗlựcvôvọngnhằmdànxếpnhữngkhácbiệtgiữachúngtôi.Tôiđãhỏiôngrằngtạisaoôngcùngvớinhữngngườikhácđãlựachọnviệctậptrungchuyênbiệtvàoliêntưởngngụybiện,thayvìvàonhữngphátkiếnkhácmanglạisựhỗtrợmạnhmẽhơnchoquanđiểmcủachúngtôi.Ôngđãcườikhitrảlời:“Nóthúvịhơnnhiều,”bổsungrằngluậnđềLindađãthuhútquánhiềusựchúýđếnnỗichúngtôichẳngcònlýdogìđểphànnàncả.

BÀNVỀCÁIÍTHƠNLÀCÁIGIÁTRỊHƠN

“Họđãdựnglênmộtkịchbảnrấtphứctạpvàkhăngkhănggọiđólàkhảnăngxảyracao.Khôngphảivậy,nóchỉlàmộtcâuchuyệncólýmàthôi.”

“Họđãthêmmộtmónquàrẻtiềnvàosảnphẩmđắttiền,vàkhiếnchotoànbộmónhàngíthấpdẫnhơn.Cáiíthơnlàcáigiátrịhơnchínhlàđây.”

“Tronghầuhếtcáctìnhhuống,mộtsựsosánhtrựctiếpkhiếnngườita

cẩntrọnghơnvàlogichơn.Nhưngkhôngphảiluônluônvậy.Đôilúckhảnăngtrựcgiácđánhbạitínhlogicngaycảkhicâutrảlờiđúngđãhiệnrõtrướcmắtbạn.”

Chương16.Nhữngmốiquanhệnhânquảlấnátcácphépthốngkê

Xemxétkịchbảnsauđâyvàghichéplạicâutrảlờitrựcgiáccủabạn.

Mộtxetaxigâyramộtvụtainạnvàobanđêmrồibỏchạy.

HaihãngtaxilàhãngtaxiGreenvàhãngtaxiBlue,đềulưuthôngtrongthànhphố.

Bạnđượccungcấpdữliệusau:

85%sốxetaxitrongthànhphốcủahãngGreen(màuxanhlácây)và15%sốxecủahãngBlue(màuxanhnướcbiển).Mộtnhânchứngđãnhậndiệnchiếctaxigâytainạnlàxecómàuxanhnướcbiển.Quantòađãkiểmchứngthôngtincủanhânchứngvàđãkếtluậnrằngnhânchứngnàyđãnhậndiệnchínhxáctừngmàumộttrong80%khoảngthờigianvànhậndiệnsaitrong20%thờigian.

Xácsuấtđểchiếctaxigâyravụtainạnlàmàuxanhnướcbiểnthayvìmàuxanhlácâylàbaonhiêuphầntrăm?

ĐâylàmộtluậnđềcơbảncủakếtluậnBayes.Ởđâycóhainhómthôngtin:Mộthệsốgốcvàlờikhaicóđộtincậykhônghoàntoànchắcchắncủanhânchứng.Nếukhôngcónhânchứngnhìnthấychiếcxegâytainạn,xácsuấtcủachiếcxetaxigâytainạncủahãngBluelà15%,đóchínhlàhệsốgốccủatácđộng.Nếuhaihãngtaxicóquymôlớnngangnhau,hệsốgốckhôngcungcấpđủthôngtinvàbạnsẽchỉxemxétđộtincậycủanhânchứng,kếtcụcxácsuấtởđâylà80%.HainguồnthôngtinnàycóthểkếthợpvớinhauquaquytắcBayes.Câutrảlờiđúnglà41%.Tuynhiên,chắcchắnbạncóthểđoánngườitalàmgìkhiđốimặtvớivấnđềnày:Họphớtlờhệsốgốcvàhùatheonhânchứng.Câutrảlờithôngthườnglà80%.

CÁCKHUÔNMẪUNHÂNQUẢ

Giờhãyxemxétmộtbiếnthểcủacùngmộtcâuchuyện,tạiđóchỉsựhiệndiệncủahệsốgốcbịthayđổi.

Bạnđượccungcấpdữliệusauđây:

HaihãngvậnhànhcùngmộtsốxetaxinhưnhaunhưngnhữngchiếcxetaxihãngGreenđãdínhlíutới85%sốtrườnghợpgâytainạn.Thôngtinvềnhânchứnggiốngbàitoántrước.

Haibàitoáncủaluậnđềnàykhôngthểphânbiệtđượcbằngtínhtoánnhưngchúngkhákhácbiệtvềtâmlý.Nhữngaitừngđọcbàitoánđầukhôngbiếtđượccáchsửdụnghệsốgốcvàthườnglờnóđi.Ngượclại,nhữngngườitừnggặpbàitoánthứhaiđặtratrọngsốđángkểchohệsốgốcvàphântíchtrungbìnhcủachúngkhôngquáxasovớigiảiphápBayes.Tạisaolạivậy?

Trongbàitoánđầutiên,hệsốgốccủanhữngchiếctaxiGreenlàmộtthựctạithốngkêvềsốxetaxitrongthànhphố.Mộttâmtrí“đóikhát”nhữngcâuchuyệnnhânquảchẳngtìmđượcgìđểgiảithích:SốlượngxetaxiGreenvàBluetrongthànhphốgâyratainạnvàbỏchạynàynhưthếnào?

Trongbàitoánthứhai,ngượclại,nhữngtàixếcủahãngtaxiGreengâyracácvụtainạnnhiềugấp5lầnhãngtaxiBlue.Kếtluậnrằng:NhữngtàixếcủahãngtaxiGreenhẳnphảilàmộttậphợpnhữnggãđiênkhùngthiếuthậntrọng!GiờđâybạnđãtừngđịnhhìnhmộtkhuônmẫuvềsựthiếuthậntrọngcủataxiGreen,điềumàbạnápvàonhữngtàixếriêngbiệtkhôngxácđịnhtronghãng.Khuônmẫunàyrấtkhớpvớimộtcâuchuyệnnhânquả,bởisựthiếuthậntrọnglàmộtthựctạicóliênquanvàcóquanhệnhânquảđốivớinhữngláixetaxiriêngbiệt.Trongbàitoánnày,cóhaicâuchuyệnnhânquảcầnđượckếthợpvớinhauhoặctươngthíchvớinhau.Thứnhấtđólàgâyratainạnvàbỏchạy,thứgọiramộtcáchbảnnăngýnghĩrằng:MộttayláitaxiGreenthiếuthậntrọngphảichịutráchnhiệm.Thứhaiđólàlờikhaicủanhânchứng,chiếcxeđócómàuxanhnướcbiển.Cácsuyluậntừhaicâuchuyệnvềmàusắccủachiếcxemâuthuẫnnhauvàtrongmộtchừngmựcnàođótriệttiêulẫnnhau.Sựmayrủiđốivớicảhaimàulàngangnhau(ướctínhBayeslà41%,phảnánhthựctếrằnghệsốgốccủanhữngchiếctaxiGreennhiềuhơnmộtchútsovớiđộtincậycủanhânchứngngườiđãtrìnhbáovềmộtchiếctaxiBlue).

Vídụvềxetaximinhhọachohaidạnghệsốgốc.Cáchệsốgốcthuộcthốngkêlànhữngthựctạivềmộtsựphổbiếnmàtheođómộttìnhhuốngthuộcvề,nhưngchúngkhôngcóliênquantớitìnhhuốngriêngbiệt.Cáchệsốgốcnhânquảthayđổiquanđiểmcủabạnvềviệcmộttìnhhuốngriêngbiệttiếntriểnnhưthếnào.Haidạngthôngtinhệsốgốcđượcluậngiảikhácnhau:

Cáchệsốgốcthuộcthốngkêthôngthườngbịđánhtrọngsốquáthấpvàđôilúcbịxaonhãnghoàntoàn,khithôngtincụthểvềtìnhhuốnglúcđóđãcósẵn.Cáchệsốgốcnhânquảđượcluậngiảinhưlàthôngtinvềtìnhhuốngriêngbiệtvàđượckếthợpdễdàngvớithôngtinvềtìnhhuốngcụthểkhác.

Cáchdiễngiảinhânquảcủaluậnđềxetaxitrênđãmanghìnhdángcủamộtkhuônmẫu:NhữngtàixếtaxiGreenláixerấtnguyhiểm.Cáckhuônmẫulànhữngtuyênbốvềnhómmàđãđượcthừanhận(chííttheomộtcáchthămdò)nhưlànhữngthựctạivềmỗithànhviên.Ởđâycóhaivídụ:

Hầuhếtcáchọcsinhtốtnghiệpởtrườnghọctrongkhuphốcổđềuhọclênđạihọc.

ThíchđạpxephổbiếnởPháp.

Nhữngphátngônnàydễdàngđượcdiễndịchnhưlàviệcthiếtlậpmộtthiênhướngcủacácthànhviênriênglẻcủanhómvàhọvừakhớpvớimộtcâuchuyệnnhânquảnhưvậy.Nhiềuhọcsinhthuộcnhómtrườngtrongkhuphốcổcụthểnàythiếtthavàcókhảnănghọctiếpđạihọc,đoánchừnglàbởimộtsốnhữngđặctrưngmangtínhlợiíchvềcuộcsốngtạingôitrườngđó.ỞđâycónhữngảnhhưởngtrongvănhóaPhápvàđờisốngxãhộidẫnđếnviệcnhiềungườiPhápquantâmtớimônđuaxeđạp.Bạnsẽđượcnhắcnhởvềthựctếnàykhibạnnghĩvềkhảnăngcóthểxảyramàmộthọcsinhtốtnghiệpcấpbađiểnhìnhnàođósẽđếntrườngđạihọc,hoặckhibạnbănkhoănliệucónênlôigiảiTourdeFrancevàocuộctròchuyệnvớimộtngườiPhápmàbạnvừamớigặphaykhông.

Sựrậpkhuônlàmộttừtiêucựctrongvănhóacủachúngta,nhưngtrongcáchsửdụngcủatôinómangnghĩatrungtính.MộttrongnhữngđặctrưngcơbảncủaHệthống1đólànómiêutảcácphạmtrùnhưlàcácquychuẩnvàcácnguyênmẫu.Đâychínhlàcáchmàchúngtanghĩđếnloàingựa,máylạnhvàviênchứccảnhsátởNewYork;chúngtađãlưugiữtrongtrínhớmộtsựmiêutả(hìnhdung)vềmộthoặcnhiềuthànhphần“thôngthường”củatừngloạiphạmtrùtrên.Mộtsốkhuônmẫulànhữngsailầmtrầmtrọngvàsựrậpkhuônmáymóccóthểmangđếnnhữnghệquảkinhkhủngnhưngnhữngthựctếtâmlýđềukhôngthểtránhđược:Cáckhuônmẫu,cảnhữngcáiđúnglẫnsai,làcáchmàchúngtatưduyvềcácphạmtrù.

Cóthểbạnsẽlưuýtớisựtrớtrêunày.Trongtìnhhuốngcủaluậnđềvềxe

taxi,sựxaonhãngthôngtinhệsốgốclàmộtthiếusótvềnhậnthức,mộtthấtbạicủalậpluậntheotrườngpháiBayesvàsựtintưởngởcáchệsốgốcnhânquảthậtđángaoước.SựrậpkhuônnhữngngườitàixếtaxiGreencủngcốđộchínhxáccủaphánđoán.Tuynhiên,trongnhữngngữcảnhkhác,vídụnhưsựvaymượnhoặcsaochéphìnhdạng,cómộttiêuchuẩnxãhộimạnhmẽđốikhánglạisựrậpkhuôn,điềumàcũngđượcghivàoluật.Đólànhữnggìnênlàm.Trongnhữngbốicảnhxãhộinhạycảm,chúngtôikhôngmuốnrútranhữngkếtluậncólẽlàkhôngđúngvềmộtcáthểtừnhữngsốliệuthốngkêcủanhómđó.Chúngtôichorằngđiềuđólànhữngmongmuốntrênphươngdiệnđạođứcđốivớinhữnghệsốgốcđểnóđượcluậngiảinhưnhữngthựctạithốngkêvềnhómđóthayvìnhưnhữngthựctạicóvẻhợplývềnhữngcáthể.Nóicáchkhác,chúngtôibácbỏnhữnghệsốgốcnhânquả.

Quytắcxãhộichốnglạisựrậpkhuôn,baogồmcảsựđốilậpvớinhữnghoạtđộngsaochéphìnhdạng,đãtừngmanglạilợiíchđángkểtrongviệctạoramộtxãhộivănminhhơnvàcôngbằnghơn.Tuynhiên,nócũngcótácdụngtrongviệcnhớrarằngviệcxaonhãngnhữngkhuônmẫucógiátrịchắchẳndẫnđếnnhữngphánđoánkhôngphảilàtốiưu.Khánglạisựrậpkhuônlàmộttháiđộtâmlýđángkhenngợi,nhưngýnghĩđơngiảntháiquárằngviệckhánglạiấykhôngphảitrảgiálàhoàntoànsailầm.Đólànhữngchiphíđíchđángđểmưucầumộtxãhộitốtđẹphơn,nhưngviệcphủđịnhsựtồntạicủacáckhoảnchiphíấy,trongkhinóđemlạisựthỏamãncảvềtinhthầnlẫnmặtchínhtrị,làkhôngthểbiệnhộmộtcáchkhoahọcđược.Sựphụthuộcvàophươngphápsuynghiệmtácđộngnàyphổbiếntrongcáclậpluậnchứađựngtínhchínhtrị.Cácvịtríchúngtôiủnghộkhôngdẫnđếnchiphínào,cácvịtríchúngtôiphảnđốicũngkhônghềmanglạilợiích.Chúngtôinênlàmtốthơnthế.

CÁCTÌNHHUỐNGMANGMỐIQUANHỆNHÂNQUẢ

Amosvàtôiđãdựnglênnhữngbiếnthểcủaluậnđềxetaxi,nhưngchúngtôikhôngpháthiệnraquanđiểmđầysứcảnhhưởngvềcáchệsốgốcnhânquả,chúngtôiđãmượnkháiniệmnàytừnhàTâmlýhọcIcekAjzen.Trongthựcnghiệmcủamình,AjzenđãchonhữngngườithamgiathínghiệmcủamìnhthấynhữngđoạnmiêutảvắntắtmiêutảmộtvàisinhviênđãthựchiệnmộtbàikiểmtratạitrườngĐạihọcYalevàđềnghịnhữngngườithamgianàyđánhgiáxácsuấtmàmỗisinhviênvượtquađượcbàikiểmtra.Sựlôikéocủacáchệsốgốcnhânquảhoàntoàndễhiểu:Ajzennóivớimộtnhómrằngnhữngsinhviênmàhọđãgặpđượcchọntừmộtlớpmàtrongđó75%đãquađượcbàikiểmtravànóivớinhómkhácrằngcácsinhviênđãthamdựmộtlớphọctrongđóchỉcó25%quađượcbàikiểmtra.Đâyquảlàmộtsự

lôikéođầyảnhhưởng,bởihệsốgốccủaviệcthiđỗámchỉkếtquảtrựctiếprằngbàikiểmtramàchỉcó25%quađượchẳnphảivôcùngkhó.Dĩnhiên,độkhócủamộtbàikiểmtralàmộttrongnhữngyếutốmangquanhệnhânquảnóđịnhđoạtmọikếtquảkiểmtracủasinhviên.Nhưđãdựtính,cácchủthểcủaAjzenrấtdễbịảnhhưởngbởicáchệsốgốcnhânquảvàtấtcảcácsinhviênđãđượcđánhgiátrongđiềukiệntỷlệthànhcôngcaocókhảnăngđỗnhiềuhơnsovớitỷlệthấtbạicao.

Ajzenđãsửdụngmộtphươngthứctàitìnhđểgợiramộthệsốgốckhôngmangtínhnhânquả.Ôngnóivớicácchủthểcủamìnhrằngcácsinhviênmàhọthấyđượcchọnratừmộtmẫu,bảnthânnóđãđượclậpnênquaviệclựachọncácsinhviênđãđỗhoặctrượtbàikiểmtra.Vídụ,thôngtindànhchonhómthấtbạicaođãđọcnhưsau:

Nghiêncứuviênchủyếuchỉquantâmtớinguyênnhânthấtbạiđãlậpramộtmẫumàtrongđó75%đãtrượtkỳkiểmtra.

Hệsốgốcnàylàmộtthựctạithốngkêđơnthuầnvềmộtấntượngchungmàtừđócáctìnhhuốngđượcrútra.Khônghềcóbấtcứphươnghướngnàotrongcâuhỏiđượcđặtra,đólàliệurằngmộtsinhviênriênglẻđãđỗhaytrượtbàikiểmtra.Nhưđãdựtính,nhữnghệsốgốcđãđượcthôngbáorõràngđãcótácđộnglêncácphánđoánnhưngchúngcótácđộngíthơnnhiềusovớinhữnghệsốgốcthuộcthốngkêtươngđươngtínhnhânquả.Hệthống1cóthểdànxếpvớinhữngcâuchuyệnmàtạiđócácyếutốđượcliênkếtvớinhautheoquanhệnhânquả,nhưngnólạitỏrayếuthếtronglậpluậnthuộcvềthốngkê.Dĩnhiên,đốivớimộtnhàtưtưởngtheohệBayes,nhữngcáchdiễngiảiởđâylàtươngđương.Thậthấpdẫnkhinóirằngchúngtađãđạttớimộtkếtluậnthỏađáng:Cáchệsốgốcnhânquảđượcsửdụng;cácthựctạithốngkêđơnthuần(ítnhiều)đãbịsaonhãng.Trongnghiêncứutiếptheo,mộttrongnhữngsởthíchchiếmhếtthờigiancủatôi,chỉrarằngtìnhhuốngcònphứctạphơnnhiều.

TÂMLÝCÓTHỂUỐNNẮNĐƯỢC?

Nhữngtàixếthiếuthậntrọngvàbàikiểmtrakhókhôngthểlàmminhhọachohaisuyluậnmàngườitacóthểrútratừcáchệsốgốcnhânquả:Mộtđặcđiểmmangtínhkhuônmẫuđãđượcquychomộtcánhânvàmộtđặctrưngđángkểcủatìnhhuốngảnhhưởngđếnkếtquảcủamộtcánhân.Nhữngngườithamgiavàocácthựcnghiệmrútrakếtluậnchínhxácvànhữngphánđoáncủahọđãđượccảithiện.Thậtkhôngmay,mọiviệckhôngphảilúcnàocũngvậnhànhtrơntru.Thựcnghiệmkinhđiểntôimiêutảtiếp

đâychỉrarằngngườitasẽkhôngrútramộtkếtluậnmâuthuẫnvớinhữngniềmtinkháctừthôngtinhệsốgốc.Điềuđócũngcổvũchokếtluậnkhóchịurằng:ViệcdạymônTâmlýhọcthườnglàlãngphíthờigian.

ThựcnghiệmnàyđãđượctiếnhànhtừrấtlâubởinhàtâmlýhọcxãhộiRichardNisbettvàsinhviêncủamìnhlàEugeneBorgida,tạitrườngĐạihọcMichigan.Họđãnóivớicácsinhviênvề“thựcnghiệmtrợgiúp”nổitiếngmàđãtừngđượcthựchiệnvàinămtrướcđótạiĐạihọcNewYork.Nhữngngườithamgiavàothựcnghiệmđóđãđượcdẫntớinhữngbốtđiệnthoạicôngcộngriêngbiệtvàđượcgợiýnóiquahệthốngliênlạcnộibộvềcuộcsốngcánhâncủahọvànhữngvấnđềhọvấpphải.Họđãlầnlượtnóitrongkhoảnghaiphút.Chỉcóduynhấtmộtchiếcmicrođượcbậttạimộtthờiđiểm.Cósáungườithamgiathựcnghiệmtrongmỗinhóm,mộtngườitrongsốhọlàmộtthínghiệmviên.Ngườithínghiệmviênnàynóitrước,tuântheomộtkịchbảnđãđượcchuẩnbịtrước.AnhtađãmôtảnhữngvấnđềmìnhgặpphảitrongviệcthíchnghivớicuộcsốngởNewYorkvàđãrấtlúngtúngthừanhậnrằnganhtarấtdễlêncơncogiật,đặcbiệtlàkhianhtabịcăngthẳng.Tấtcảnhữngngườithamgiasauđóđềuđãtớilượtthựchành.Khichiếcmicromộtlầnnữađượcchuyểnlạichongườithínghiệmviên,anhtatrởnênbốirốivàlắpbắp,anhtanóirằnganhtađãcảmnhậnđượcmộtcơncogiậtđangtớigầnvàđềnghịmộtvàingườigiúpmình.Nhữngchữcuốicùngngheđượctừphíaanhtađólà,“C-cóai–úp-úp-giúp-úp-h-h-h[nhữngâmthanhtắcnghẹt].Tôi…Tôiđangsắpchết-ết-ết-ếtTôi…sắpchết-ết-ết-TôibịcogiậtTôi-hự[nghẹtlạirồiimbặt].”Tạithờiđiểmnàychiếcmicrocủangườitiếptheotựđộngđượcbậtlênvàkhôngngheđượctiếngkêugìcủaanhtanữa,cólẽlúcđóanhtađangdầnlịmđitrongbốtđiệnthoạikia.

Bạnnghĩnhữngngườithamgiathựcnghiệmđãlàmgì?Tronggiớihạnmànhữngngườithamgiathựchiệnnghiêncứunàyđượcbiết,mộtngườitrongsốhọđanglêncơncogiậtvàđãgọitrợgiúp.Tuynhiên,cómộtvàingườicóthểđáplạilờikêucứuđó,bởivậycólẽmộtngườinàođóvẫncóthểởyêntrongbốtđiệnthoạicủamình.Đâylàkếtquả:Chỉcóbốnngườitrongsố15ngườithamgiađãđáplạingaylậptứcyêucầugiúpđỡ.Sáungườikhônghềrờikhỏibốtđiệnthoạivànămngườicònlạichỉrờikhỏikhivừanghe“nạnnhânlêncơncogiật”cóvẻnhưđãtắtthở.Thửnghiệmchothấyrằngcáccánhânđãcảmthấyyêntâmkhihọbiếtchắcrằngnhữngngườikhácđãngheđượccùngmộtlờikêucứu.

Kếtquảnàycólàmbạnngạcnhiênkhông?Rấtcóthể.Hầuhếtchúngtanghĩbảnthânmìnhlànhữngngườitốtbụngcóthểbổnhàovàocứugiúptrongnhữngtìnhhuốngnhưthếvàchúngtatrôngđợinhữngngườihàohiệpkhác

cũnglàmnhưvậy.Dĩnhiên,mụcđíchcủathựcnghiệmđólàđểchỉrarằngsựkỳvọngnàylàsai.Ngaycảkhibìnhthường,nhữngngườihàohiệpcũngkhôngbổnhàovàogiúpđỡ,khihọhyvọngngườikhácthaymìnhdínhvàoviệcxoayxởđểgiúpmộtngườiđangbịcơncogiậthànhhạ.Vàđócũngámchỉbạnnữa.

Bạncósẵnlòngxácnhậntrạngtháisaukhông?“Khitôiđọctrìnhtựcủathựcnghiệmtrợgiúp,tôiđãnghĩtôicóthểđápứnglờicầucứucủangườilạmặtấyngaylậptức,nếutôichợtpháthiệnbảnthânmìnhđơnđộcvớimộtbệnhnhânlêncơncogiật.Nếutôipháthiệnrabảnthânmìnhđangởtronghoàncảnhmàtrongđónhữngngườikháccùngcókhảnănggiúpđỡnhưtôi,hẳntôiđãkhônggiúpđỡanhkia.Sựhiệndiệncủanhữngngườikháccóthểlàmgiảmýthứctráchnhiệmbảnthânhơnnhữnggìtôiđãhìnhdungbanđầu.”ĐâychínhlànhữnggìmàmộtgiáoviênmônTâmlýhọckỳvọngbạncóthểlĩnhhộiđược.Bạncóthểtựmìnhrútrađượcnhữngkếtluậntươngtựhaykhông?

Vịgiáosưtâmlýhọcđãmôtảthựcnghiệmtrợgiúp,muốncácsinhviênnhìnnhậnhệsốgốcthấpnhưlàquanhệnhânquả,cũnggiốngnhưtrườnghợpbàikiểmtrahưcấucủatrườngĐạihọcYale.Ôngmuốnhọsuyra,trongcảhaitrườnghợp,rằngmộttỷlệcaođángngạcnhiêncủasựthiênlệchhàmýmộtbàikiểmtravôcùngkhó.Bàihọcmàcácsinhviênmuốnmangtheođólàmộtsốđặctrưngcósứcthuyếtphụcmạnhmẽcủamộttìnhhuống,vídụnhưsựlâytruyềntráchnhiệm,xuikhiếnnhữngngườibìnhthườnghànhxửkhôngtửtếmộtcáchđángngạcnhiên.

Việcthayđổitâmtrícủamộtaiđóvềbảnchấtconngườilàmộtviệckhókhănvàviệcthayđổisuynghĩcủamộtaiđóvềbảnthânmìnhtheohướngxấuđithậmchícònkhóhơn.NisbettvàBorgidađãquanngạirằngnhữngsinhviênnàycóthểđápứngđượccôngviệcnhưngtỏrakhóchịu.Dĩnhiên,nhữngsinhviênấyđãcókhảnăngvàsẵnlòngthuậtlạicácchitiếtcủathựcnghiệmtrợgiúptrongmộtbàikiểmtravàthậmchícòncóthểlặplạigiảithích“chínhthức”theoquanđiểmlâytruyềntráchnhiệm.Nhưngnhữngniềmtincủahọvềbảnchấtconngườicóthựcsựđãthayđổi?Đểluậngiảiđiềunày,NisbettvàBorgidađãchohọxemnhữngđoạnbăngghilạinhữngcuộcphỏngvấnngắnđượccholàđãtiếnhànhvớihaingườithamgiavàonghiêncứutạiNewYork.Cuộcphỏngvấnngắnvàdiễnraôntồn.Nhữngngườiđượcphỏngvấntỏralànhữngngườithânthiện,bìnhthản,tốtbụng.Họkểvềnhữngsởthíchcủahọdiễnraởđâuvàvàothờigiannào,nhữngkếhoạchtươnglaicủahọ,tấtcảđềuđượckểrarấttựnhiên.Saukhixemđoạnbăngcủamộtbuổiphỏngvấn,cácsinhviênđãphỏngđoáncánhâncụthểấy

đãxuấthiệnđểtrợgiúpchongườilạmặtlâmnạnấynhanhcỡnào.

ĐểápdụnglậpluậntheotrườngpháiBayesvàocôngviệcmànhómsinhviênđãđượcchỉđịnh,trướcnhấtbạnnêntựhỏibảnthânrằngbạncóthểdựđoángìvềhaicánhânkianếubạnchưatừngđượcxemđoạnphỏngvấncủahọ.Câuhỏinàyđượctrảlờithôngquasựcốvấncủahệsốgốc.Chúngtôiđãđượcchobiếtrằngchỉ4trong15ngườithamgiathựcnghiệmđóđãnhanhchónggiúpđỡsaulờikhẩncầuđầutiêncủaanhkia.Xácsuấtđểmộtngườithamgiathựchiệnthựcnghiệmhàohiệpgiúpđỡnạnnhânởthínghiệmtrênchiếm27%.Bởivậyniềmtintrướcđócủabạnvềnhữngngườithamgiathựcnghiệmkhôngcónhiệmvụcụthểnàonênanhtađãkhônglaovàogiúp.Tiếpđó,logiccủaBayesđòihỏibạnđiềuchỉnhphánđoáncủamìnhtheobấtcứthôngtincóliênquannàovềcánhânđó.Tuynhiên,mấyđoạnbăngđãđượcxâydựngcựckỳkhéoléođểkhôngmangthôngtingì;họkhôngđưaralýdonàođểcáccánhâncóthểthểhiệnhoặchàohiệphơnhoặchàohiệpíthơnsovớimộtsinhviênđượcchọnngẫunhiên.Trongtrườnghợpkhôngcóthôngtinhữuíchnàomới,giảiphápBayestồntạicùngvớicáchệsốgốc.

NisbettvàBorgidađãđềnghịhainhómsinhviênxemnhữngđoạnghihìnhvàdựđoánhànhvicủahaicánhânnọ.Nhữngsinhviêntrongnhómđầutiênchỉđượcbiếtvềdiễntiếncủathựcnghiệmtrợgiúp,khôngbiếtgìvềkếtquả.Cácdựđoáncủahọđãphảnánhquanđiểmcủahọvềbảnchấtconngườivàsựhiểubiếtcủahọvềtìnhhuốngđó.Nhưbạncóthểtrôngđợi,họđãdựđoánrằngcảhaicánhânnọđềuđãcóthểngaylậptứcđápứngkhẩncầugiúpđỡcủanạnnhân.Nhómsinhviênthứhaiđãbiếtcảdiễntiếncuộcthửnghiệmlẫncáckếtquả.Sựsosánhnhữngdựđoáncủahainhómsinhviêncungcấpmộtcâutrảlờichocâuhỏiquantrọng:Nhữngsinhviênnàycólĩnhhộiđượcchútgìtừcáckếtquảcủathửnghiệmtrợgiúpnhằmthayđổiđángkểcáchnghĩcủahọkhông?Câutrảlờiởđâythậtrõràng:Họđãchẳnglĩnhhộiđượcgìcả.Nhữngdựđoáncủahọvềhaicánhânkiakhôngthểphânbiệtđượcvớinhữngdựđoánđượcđưarabởinhữngsinhviênmàđãkhôngđượctiếpcậnvớicáckếtquảthốngkêcủacuộcthửnghiệm.Họđãbiếthệsốgốctrongnhómmàtừđócáccánhânđượcchọnra,nhưnghọvẫntinchắcrằngnhữngngườimàhọthấytrongđoạnbăngđãnhanhchónggiúpđỡngườilạmặtbịlâmnạnkia.

ĐốivớicácgiảngviênTâmlýhọc,nhữnghàmýcủanghiêncứunàythậtnảnlòng.Khichúngtôigiảngchocácsinhviêncủamìnhvềhànhvicủaconngườitrongthựcnghiệmtrợgiúp,chúngtôikỳvọnghọsẽlĩnhhộiđượcmộtvàiđiềumàhọđãkhôngđượcbiếttrướcđó,chúngtôimưucầuthayđổicho

đượccáchhọnghĩvềhànhvicủaconngườitrongmộtvàitìnhhuốngđiểnhình.MụctiêunàyđãkhôngđượchoànthànhtrongnghiêncứucủaNisbett-Borgidavàkhôngcólýdonàođểtinrằngcáckếtquảấycóthểđãkhácđinếuhọlựachọnmộtthựcnghiệmtâmlýgâyngạcnhiênnàokhác.Thựcvậy,NisbettvàBorgidađãbáocáocácpháthiệntươngtựtrongbàigiảngcủamộtnghiêncứukhác,tạiđóáplựcxãhộivừaphảiđãlànguyênnhânkhiếnngườitachịuđựngnhữngcơnsốcđiệnđauđớnnhiềuhơnsovớihầuhếtchúngta(vàhọ)cóthểngờđược.Nhữngsinhviênnàokhôngpháttriểnđượcmộtsựnhậnthứcmớivềsứcmạnhcủathểchếxãhộithìchẳnglĩnhhộiđượcchútgiátrịgìtừcuộcthửnghiệm.Nhữngdựđoánhọđưaravềnhữngngườilạmặtngẫunhiên,hoặcvềhànhvicủabảnthânhọ,chỉrarằnghọchưahềthayđổiquanđiểmcủamìnhvềcáchhọđãtừngcưxử.NóitheocáchcủaNisbettvàBorgidathìnhữngsinhviên“miễnnhiễmbảnthânhọmộtcáchthanhthản”(bạnbèvànhữngngườixungquanhhọ)khỏinhữngkếtluậncủacácthựcnghiệmgâyngạcnhiênchohọ.Tuynhiên,cácgiảngviênngànhTâmlýhọckhôngnêntuyệtvọngbởiNisbettvàBorgidađãtườngthuậttheomộtcáchkhiếncácsinhviêncủahọhiểurõmấuchốtcủathửnghiệmtrợgiúp.Họđãtổchứcmộtnhómsinhviênmớivàgiảnggiảichohọvềdiễntiếncủathựcnghiệmnhưngđãkhôngtiếtlộchohọbiếtcáckếtquảcủanhóm.Họđãchiếuhaiđoạnbăngvàchỉnóivớisinhviêncủamìnhrằnghaicánhânmàhọvừamớiquansátkiađãkhônggiúpđỡngườilạmặt,sauđóđềnghịnhómsinhviênđoáncáckếtquảtổngthể.Kếtquảthậtấntượng:Nhữngđoánđịnhcủanhómsinhviênchínhxácđếntuyệtđối.

Tậpchonhữngsinhviênnàybấtcứkháiniệmtâmlýnàomàhọchưahềbiếttrướcđó,bạnphảilàmchohọngạcnhiên.Nhưngđiềungạcnhiênnàolàmđượcviệcđó?NisbettvàBorgidađãpháthiệnrarằngkhihọgiớithiệuvớicácsinhviêncủamìnhmộtthựctếgâyngạcnhiên,nhữngsinhviênnàyđãxoayxởđểlĩnhhộinhưngkhôngthuđượcgìcả.Nhưngkhinhữngsinhviênnàyngạcnhiênbởinhữngtìnhthếriêngbiệt-haiconngườitửtếđãkhôngrataygiúpđỡ–họđãngaylậptứcđưarasựtổnghợpvàđãkếtluậnrằngviệcgiúpđỡnàyphứctạphơnnhữnggìhọnghĩ.NisbettvàBorgidatổnghợpcáckếtquảtrongmộtcâuđángnhớ:

Cácchủthểkhôngsẵnsàngrútracácchitiếttừvấnđềtổngthểmàlạisẵnlòngsuyravấnđềtổngthểtừcácchitiết.

Đâyquảlàmộtkếtluậnhếtsứcquantrọng.Nhữngngườiđượcchỉchothấynhữngthựctếthốngkêgâyngạcnhiênvềhànhvicủaconngườicóthểbịấntượngtớimứckểchobạnbècủamìnhnghevềđiềumàhọđượcnghe,nhưngđiềuấykhôngcónghĩalàhọđãthựcsựhiểulàthếgiớicủahọđã

thựcsựthayđổi.Bàikiểmtratâmlýnàyliệucóphảilàsựamhiểucủabạnvềnhữngtìnhhuốngmàbạngặpphảiđãthayđổi,hayliệucóphảibạnđãlĩnhhộiđượcmộtthựctạimới.Ởđâycómộtkhoảngcáchkhásâusắcgiữatưduycủachúngtavềcácsốliệuthốngkêvàtưduycủachúngtavềcáctìnhhuốngriêngbiệt.Cáckếtquảthốngkêvớicáchlýgiảitheokiểunhânquảđãtácđộnglêntưduycủachúngtamạnhmẽhơnsovớithôngtinkhôngmangyếutốnhânquảtácđộnglênchúngta.Nhưngngaycảnhữngconsốthốngkêđầythuyếtphụccũngsẽkhôngthayđổiđượcniềmtinlâubềnhaynhữngniềmtinđãbámrễănsâutrongtiềmthứcgắnvớimỗingườitrảinghiệmtrongtừngcánhânchúngta.Mặtkhác,cáctìnhhuốngriêngbiệtgâyngạcnhiêncómộttácđộngmạnhmẽvàlàmộtcôngcụhữuhiệuhơnchocôngtácgiảngdạybộmônTâmlýhọcbởivìđiềuphilýcầnphảiđượcgiảiquyếtvàgánvàomộtcâuchuyệnnhânquả.Đâycũnglàlýdotạisaocuốnsáchnàylạibaogồmnhữngcâuhỏiđượcnhắmthẳngtớiđộcgiả.Bạncókhảnăngsẽlĩnhhộiđượcđiềugìđóquaviệcpháthiệnranhữngngạcnhiêntronghànhvicủabảnthânhơnlàquaviệcnghekểvềnhữngthựctạigâyngạcnhiênvàvềconngườinóichung.

BÀNVỀCÁCPHÉPNHÂNQUẢVÀTHỐNGKÊ

“Chúngtakhôngthểchorằnghọsẽthựcsựlĩnhhộiđượcđiềugìđótừnhữngconsốthốngkêkhôngđángkểnày.HãychỉchohọmộthoặchaitìnhhuốngriêngbiệtđiểnhìnhchiphốiHệthống1củahọ.”

“Khôngcầnphảilolắngkhithôngtinthốngkêđangbịlờđi.Ngượclại,nósẽngaylậptứcđượcsửdụngđểbồiđắpthànhmộtkhuônmẫu.”

Chương17.Sựhồiquyvềmứctrungbình

Tongsuốtsựnghiệpnghiêncứucủamình,tôicảmthấyhàilòngnhấtvới

mộttrongnhữngthựcnghiệmmàtôiđãtiếnhànhtrongquãngthờigiantôidạybộmônTâmlýhọcchokhônglựccủaIsrael.MụcđíchcủamônhọcnhằmđàotạochocácchỉhuyphiđộicảithiệnkhảnănggâyảnhhưởngcủamìnhđếncácsĩquantrongphiđộicủakhônglựcIsrael.Tôiđãgiảngvềnguyêntắcquantrọngcủakỹnăngđàotạotrongviệcápdụngphầnthưởngdànhchohiệuquảcôngviệc,tốthơnlàviệcápdụnghìnhphạtdànhchocôngviệckémhiệuquả.Nguyêntắcnàyđượckiểmchứngbởirấtnhiềubằngchứngthuyếtphụctừcácnghiêncứuvềchimbồcâu,chuột,mộtsốloàiđộngvậtkhácvàconngười.

Khitôikếtthúcbàigiảngtâmhuyếtcủamình,mộttrongnhữngviênchỉhuydàydạnkinhnghiệmnhấtcủakhônglựcIsraelđãgiơtayvàtrìnhbàymộtbàidiễnthuyếtngắncủamình.Anhtathừanhậnrằngviệcápdụngphầnthưởngdànhchothànhtíchtiếnbộcóthểlàtốtvớilũchimnhưnganhtacũngphủnhậnrằngphươngphápnàykhôngphùhợpđểápdụngđốivớicácsĩquankhôngquândựbị.Đâylànhữnggìanhtađãphátbiểu:“Trongrấtnhiềudịp,tôiđãtừngtándươngcácsĩquankhôngquândựbịbởihọđãhoànthànhmộtsốđộngtácnhàolộntrênkhông.Vànhữnglầntiếpsauđómặcdùhọcũngthựchiệncùngđộngtácnhàolộntrênkhôngấynhưnghọlạilàmtệhơnlầntrước.Mặtkhác,tôithườnggàovàotainghecủahọcviênkhihọthựchiệnđộngtácnhàolộntrênkhôngđókhôngtốtvàtôinhậnthấynhìnchunghọđãlàmtốthơntronglầnthửkếtiếp.Bởivậy,làmơnđừngnóivớichúngtôirằngviệcsửdụngphầnthưởngthìtốtcònviệcsửdụnghìnhphạtthìkhôngtốt,bởisựmâuthuẫnnàythựcsựđãxảyratrongchínhtìnhhuốngmàtôiđangvídụ.”

Đóquảlàmộtkhoảnhkhắcvuisướngtuyệtvời.Khinghenhữnggìanhtanói,tôithựcsựcảmthấymìnhđãhiểuthôngsuốtmộtnguyêntắcthốngkêmàtôiđãtừnggiảngdạytrongnhiềunămnay.Vịchỉhuynọnóiđúngnhưnganhtakhôngthựcsựhiểubảnchấtcủavấnđề.Sựquansátcủaanhtarấttinhtếvàchínhxác.Đúnglànhữngdịpmàanhtakhíchlệthànhtíchtốtcủacácsĩquanđó,cóthểlàdiễnrasaumộtthànhtíchkhôngtốtcủacácsĩquannàytrướcđóvànhữnglầnanhtaquởtráchthànhtíchkhôngtốtcủacácsĩ

quannàyđượctiếpnốibởimộtsựtiếnbộkhácthườngcủachínhcácsĩquannày.Nhưngkếtluậnmàanhtađãrútravềtínhkhảthicủaviệcápdụngthưởngphạthoàntoànkhôngphùhợptrongtìnhhuốngnày.Thứmàanhđãtừngquansátđược,chúngđượcgọilàsựhồiquyvềmứctrungbình,thứxảyratrongtìnhhuốngnàylàdonhữngdaođộngngẫunhiêntrongthứhạngthànhtíchquyếtđịnh.Cốnhiên,anhtađãtándươngkhimộtsĩquandựbịcóthànhtíchvượttrộihơnsovớimứctrungbìnhcủathànhtíchmàanhtacóthểđạtđược.Nhưngsĩquandựbịnọchắchẳnchỉlàănmayvớisựnỗlựctrongmộttìnhhuốngcụthểvàbởivậyrấtcóthểđólànguyênnhân(sựmaymắnnàykhôngxuấthiệnnữa)làmgiảmthànhtíchởnhữnglầnkhácbấtchấpviệcanhsĩquannàycóđượctándươnghaykhông.Tươngtựnhưvậy,vịchỉhuyđãcóthểhéttoángvàotainghecủasĩquandựbịkhithànhtíchcủangườinàytệbấtthườngvàbởivậyrấtcókhảnănganhsĩquannàysẽtiếnbộtrongnhữnglầnthựchiệntiếptheobấtchấpviệcngườichỉhuycólàmgìanhsĩquannàyhaykhông.Vịchỉhuyđãgánmộtsựdiễngiảikiểunhânquảvớinhữngdaođộngthườngthấyởmộttiếntrìnhngẫunhiêntrongmộttìnhhuốngcụthểđểchứngminhchoviệcanhtathấyviệcápdụnghìnhthứcthưởngphạtkhôngphùhợptrongviệchuấnluyệnsĩquandựbị.

Sựtháchthứcđãkêugọimộtphảnứng,nhưngmộtbàihọcđạisốvềdựđoánsẽkhôngcóđápántheocáchđơngiảnthế(theoquyluậtnhânquả)màanhchỉhuynàygáncho.Thayvàođó,đểgiúpcáchọcviênnàyhiểunguyêntắcmàtôiđanggiảngdạybằngviệcđưaramộtvídụ,trongvídụnày,tôiđãsửdụngmộtmẩuphấnđểđánhdấumộtvạchđíchtrênnềnnhà.Tôiđãyêucầumỗiviênchứctrongphòngxoaylưnglạivạchđíchvàtunghaiđồngxuvềhướngvạchđíchliêntiếpmàkhôngnhìn.Tôiđãđolườngcáckhoảngcáchtừvạchđíchvàviếthaikếtquảcủatừngngườithamgialênmộttấmbảng.Sauđótôiviếtlạicáckếtquảtheotrìnhtự,từthànhtíchtốtnhấtchotớithànhtíchtệnhấttronglầnthửthứnhất.Cóvẻnhưlàhầuhết(nhưngkhôngphảilàtấtcả)nhữngaiđãthựchiệntốtnhấtlầnthứnhấtđềucóthànhtíchkémđitronglầnthửthứhaicủamìnhvànhữngaicóthànhtíchtồitệtronglầnthựchiệnthứnhấtthườnglạitiếnbộvàolầnthửkếtiếp.Tôiđãchỉrachocácchỉhuythấyrằngthứhọnhìnđượctrênbảngđãtrùngvớithứmàtôithấyvềthànhtíchcủacáccuộcdiễntậpnhàolộntrênkhôngtrongvídụcủavịchỉhuytrên.Đólàvớinhữngcốgắngliêntiếp,thìthànhtíchkémvềcơbảnđượcnốitiếpbởithànhtíchtiếnbộvàthànhtíchtốtđượcnốitiếpbởithànhtíchsasút,màkhônghềcóbấtcứsựtrợgiúpnàohoặcbấtkỳlờitándươnghaylờiquởtráchnào.

Pháthiệnmàtôicóđượcvàongàyhômđóchínhlànhữnggìvịsĩquanchỉhuykhôngquânđãhiểunhầmtrongmộtsựngẫunhiênđángtiếcởvídụ

trên.Bởihọđãquởtráchnhữngsĩquandựbịkhithànhtíchcủacácsĩquannàykém,phầnlớnhọđãđượcthưởngbởimộtthànhtíchtiếnbộsauđó,dùchosựquởtráchthựcsựkhônghẳnlànguyênnhândẫnđếnsựtiếnbộcủahọ.Hơnthếnữa,cácvịchỉhuycũngkhôngphảilàngườiduynhấthiểunhầmnhưvậy.Tôiđãtừngđốimặtvớimộtsựhiểunhầmđángtiếcnhưthế,khitôinghiêncứuvềtrạngtháicủaconngười,vềsựphảnhồimàquađócuộcsốngphơibàychochúngtamộtsựthật,thậttrớtrêu.Bởivìchúngtathườngcóxuhướngtửtếvớingườikháckhihọlàmvừalòngchúngtavàcáubẳnkhihọlàmđiềungượclại,nhưngsựthậtlạirấtphũphàng.Quasốliệuthốngkêmàtôiđãlàmtrongthựcnghiệmlạichothấychúngtabịtrừngphạtbởihànhđộngtửtếvàlạiđượcđềnơnbởihànhđộngcáubẳn.

TÀINĂNGVÀMAYMẮN

Mộtvàinămtrước,JohnBrockmanlàbiêntậpviêncủatrangbáomạngEdge,đãđềnghịmộtsốnhàkhoahọcđưara“phươngtrìnhưathích”củahọ.Dướiđâylànhữnggợiýcủatôi:

Thànhcông=tàinăng+maymắn.

Thànhcôngrựcrỡ=mộtchútíttàinăng+phầnnhiềumaymắn.

Gợiýnàykhônghềgâybấtngờrằngmaymắnthườnggópphầnmanglạinhữngkếtquảđángkinhngạc,khichúngtôiứngdụngphươngtrìnhnàyvàohaingàyđầucủavòngthiđấugônởtrìnhđộcao.Đểgiúpchodễhiểu,tôigiảđịnhrằngtrongcảhaingàynàyđiểmsốtrungbìnhcủacácđấuthủdừngở72gậychuẩn.Chúngtôitậptrungvàomộttaygônđãthiđấurấttốttrongngàyđầutiên,kếtthúcvớimộtđiểmsốlà66.Chúngtacóthểrútrađượcgìtừđiểmsốxuấtsắcnày?Mộtkếtluậntứcthì,đólàtaygônnàytàinănghơnhẳntàinăngtrungbìnhcủacácđốithủtrongvòngthiđấu.Côngthứcchosựthànhcôngđưaramộtkếtluậnkhácđượcgiảithíchtươngtựlàtaygônchơitốtởngàythứnhấtchắchẳnđãmaymắnnhiềuhơnđạiđasốcáctaygônkhácvàongàythiđấuđó.Nếubạnthừanhậnrằngtàinăngvàmaymắncùngdựphầnvàothànhcông,thìviệckếtluậntaygônthiđấutốtnhấtkialàmaymắnthìcũnggiốngnhưviệckếtluậnanhtalàmộttàinăng.

Vìlẽấy,nếubạntậptrungvàomộttaygônghiđiểmtrênnămgậychuẩnvàongàyhômđó,bạncólýdođểkếtluậnrằngtaygônấyvừachơikémvừacómộtngàyxuixẻo.Dĩnhiên,bạnbiếtđượcrằngcảhaikếtluậnnàyđềukhôngchắcchắn(khôngthểkhẳngđịnhkếtluậnnàosai,kếtluậnnàođúng).

Ởvídụnày,rấtcóthểlàtaygônđãghi77gậychuẩnthựcsựrấttàinăngnhưngcũngcómộtngàyxuixẻokhácthường.Dùrằng,nhữngkếtluậnnàykhôngchắcchắn.Cólẽ,nhữngkếtluậnsauđâytừđiểmsốcủangàythứnhấtlàhợplývàthườngsẽđúngnhiềuhơnlàsai.

Điểmsốtrêntrungbìnhvàongàythứnhất=tàinăngtrêntrungbình+maymắnvàongàythứnhất.

Và:

Điểmsốdướitrungbìnhvàongàythứnhất=tàinăngdướitrungbình+khôngmayvàongàythứnhất.

Giờthìgiảsửbạnbiếtđượcđiểmsốcủamộttaygônvàongàythứnhấtvàđượcyêucầudựđoánđiểmsốcủaanhtavàongàythứhai.Bạnkỳvọngtaygônnàyvẫntiếptụcgiữđượcphongđộnhưvậytrongngàythứhai,dovậyphánđoántốtnhấtcủabạnsẽlà“trênmứctrungbình”đốivớitaygônthứnhấtvà“dướimứctrungbình”đốivớitaygônthứhai.Dĩnhiên,maymắnlạilàmộtvấnđềkhácmàtaphảibàntới.Khibạnkhôngthểdựđoánđượcsựmaymắncủacáctaygônvàongàythứhai(haybấtcứngàynào),dựđoántốtnhấtcủabạnhẳnphảilà“mứctrungbình”,chứkhôngphảilà“tốt”hay“xấu”.Điềunàycónghĩalàtrongtìnhtrạngkhôngcóbấtcứthôngtinnàokhácthìdựđoántốtnhấtcủabạnvềđiểmsốcủacáctaygônvàongàythứhaikhôngnênlặplạidựđoánthànhthíchcủahọvàongàythứnhất.Dướiđâylàđiềutốtnhấtbạncóthểnói:

Taygônđãthểhiệntốtvàongàythứnhấtcókhảnăngsẽthànhcôngtươngtựvàongàythứhainhưngkémhơnngàythứnhất,bởisựmaymắnmàanhtađãcótrongngàythứnhấtkhôngchắcduytrìđượcđếnngàythứhai.Taygônmàđãthểhiệnkémvàongàythứnhấtsẽchắnchắnởmứcdướitrungbìnhvàongàyhainhưngsẽcócảithiệnhơnngàythứnhất,bởivậnđencủaanhtachắnhẳnkhôngtiếpdiễnđếnngàythứhai.

Chúngtacũngtrôngđợikhoảngcáchgiữahaitaygônđượcrútngắnvàongàythứhai,mặcdùdựđoántốtnhấtcủachúngtađólàtaygônthứnhấtsẽvẫnthểhiệntốthơntaygônthứhai.

Cácsinhviêncủatôiluônngạcnhiênkhingherằngthànhtíchđượcdựđoántốtnhấtvàongàythứhaicóthểphùhợphơn,ởgầnvớimứctrungbìnhhơnthứchứngcứthuthậpđượcdựavàođiểmsốcủangàythứnhất.Đâychínhlà

lýdotạisaomàhìnhmẫunàyđượcgọilà“sựhồiquyvềmứctrungbình”.Điểmsốbanđầucàngcao,sựhồiquymàchúngtamongđợicànglớn,bởimộtđiểmsốtốtámchỉmộtngàycựckỳmaymắn.Sựdựđoánhồiquylàhợplẽnhưngđộchínhxáccủachúngcũngkhôngđượcđảmbảo.Mộtvàitaygônđãghiđược66điểmvàongàythứnhấtthậmchícòncóthểchơitốthơnvàongàythứhainếunhưanhtatậndụngđượcvậnmay.Nhưnghầuhếtsẽchơitệhơn,bởivậnmaycủahọchẳngmấymàcòntrênmứctrungbình(vìtheophéptínhvềhồiquythìnósẽcóxuhướngđưavềmứctrungbình).

Giờchúngtahãycùngđingượclạichiềuthờigian.Sắpxếpthứtựcácgônthủquathànhtíchcủahọtrongngàythứhaivànhìnvàothànhtíchcủahọởngàythứnhất.Bạnsẽpháthiệnrađúnghìnhmẫutươngtựcủasựhồiquyvềmứctrungbình.Cácgônthủchơitốthơnvàongàythứhaihẳnđãgặpmaymắntrongngàyhômđóvàdựđoánchuẩnxácnhấtđólàhọđãítmaymắnhơnvàđãchơiíthiệuquảhơnvàongàythứnhất.Sựthựclàbạnquansátthấysựhồiquykhibạndựđoánmộtbiếncốtrướcđóvàtừmộtbiếncốsauđósẽcóthểgiúpthuyếtphụcbạnrằngsựhồiquykhôngthểđưarađượcmộtsựlýgiảinhânquả.

Hiệuứnghồiquycómặtởkhắpnơivàvìvậychúngtadễbịnhầmlẫnvớinhữngcâuchuyệnnhânquảnhằmlýgiảichohiệuứnghồiquynày.Mộtvídụđượcbiếtđếnnhiềuđólà“vậnrủiSportsIllustrated”,vớituyênbốrằngmộtvậnđộngviêncóảnhxuấthiệntrêntrangbìacủamộttờtạpchíbịcholàsẽcóthànhtíchtồitệtrongmùagiảikếtiếp.Sựtựtintháiquácộngvớisựthúcépcủaviệcchạmtớinhữngdựđoáncaodườngnhưthườngđượcgiảithíchchohệquả.Nhưngởđâytồntạimộtbảnmiêutảđơngiảnhơnvềvậnrủi:MộtvậnđộngviêncóảnhđượcchọnđăngtrêntrangbìatạpchíSportsIllustratedhẳnđãthểhiệncựckỳtốttrongmùagiảitrướcđó,hẳnnhiêncùngvớisựgiúpsứccủa“cúhích”đếntừvậnmaymàvậnmaylạivốnkhôngtồntạimãimãi(nênyếutốvậnmaynàycóthểgiảithíchchoviệcanhtabịthấtbạiởmùakếtiếpvìvậnmaykhôngcònởbênanhtanữa).

TôiđãtìnhcờtheodõimôntrượttuyếtnamtạiThếvậnhộiMùađôngtrongkhitôicùngAmosviếtmộtbàibáovềsựdựđoántrựcgiác.Mỗimộtvậnđộngviêncóhailượttrượttrongngàythiđấuđóvàcáckếtquảđãđượccộnglạiđểlấyđiểmsốcuốicùng.Tôiđãgiậtmìnhkhinghenhữnglờibìnhphẩmtừtaybìnhluậnviêntrongkhicácvậnđộngviênđangchuẩnbịcholượttrượtthứhaicủahọ:“ĐộiNaUyđãcómộtmàntrìnhdiễnấntượng,Vậnđộngviênnàyhẳnđangcăngthẳng,hyvọnganhtacóthểbảovệđượcvịtrídẫnđầucủamìnhvàchắchẳnanhtasẽthểhiệnkémhơnlượttrượtthứnhất”hoặc“ĐộiThụyĐiểnđãcómộtmànbiểudiễntồitệđầutiênvàgiờ

đâyvậnđộngviênnàybiếtđượcrằngmìnhchẳngcòngìđểmấtvàcólẽanhtacảmthấythoảimái.Cảmgiácthoảimáinàycóthểsẽgiúpanhtabiểudiễntốthơnởlượttrượtthứhaitới.”Bìnhluậnviênnàyrõràngđãnhậnrasựhồiquyvềmứctrungbìnhvàđãhìnhdungramộtcâuchuyệnnhânquảmàchẳnghềcócăncứnàocả.Câuchuyệnấytựthânnóthậmchíđãcóthểđúng.Cólẽnếuchúngtađođượcmạchđậpcủatừngvậnđộngviêntrướcmỗilượttrượtthìchúngtađãcóthểbiếtđượcliệurằnghọthậtsựcóthoảimáihơnsaumộtlượttrượttồitệkhông.Vàcókhikếtquảđomạchlạikhônggiốngnhưdựđoáncủataybìnhluậnviên.Điểmđángghinhớđólàsựthayđổitừlượttrượtthứnhấtsanglượtthứhaimàkhôngcầntớimộtsựgiảithíchnhânquả.Đólàmộtkếtquảchínhxáckhôngthểtránhkhỏicủathựctếrằngmaymắnđãchiếmmộtphầntrongkếtquảcủalượttrượtđầutiên.Chúngtacóthểđềuthiênvềmộtcáchdiễngiảinhânquả,đâykhôngphảimộtcâuchuyệnvôcùngthỏađángnhưngđólạilàcáchlýgiảichotấtcảcáccâuchuyệnmàchúngtathườnglàm.

HIỂUVỀSỰHỒIQUY

Chodùkhôngđượcpháthiệnhayđượchiểukhôngđúngthìhiệntượnghồiquyvẫnxalạvớitrínãoconngười.Quảthựclàquáxalạtớinỗilầnđầutiênnóđượcnhìnnhậnvàhiểuđúngsaukhi“họcthuyếttrọnglực”rađờiđược200nămvàphéptínhviphânrađời.Hơnthếnữa,rấtkhókhănđểnhữngbộnãovĩđạinhấtVươngquốcAnhthếkỷXIXcóthểtìmraýnghĩacủanóvìthựcchấtnóthựcsựlàmộtphéptínhkhó.

SựhồiquyvềmứctrungbìnhđãđượcpháthiệnvàđặttênvàocuốithếkỷXIXbởiSirFrancisGalton,mộtngườigầnnhưlàanhemhọvớiCharlesDarwinvàlàmộtnhàbáchọcnổitiếng.Bạncóthểcảmnhậnđượcpháthiệnquantrọngnàytrongmộtbàibáoôngđãchođăngvàonăm1886vớinhanđề“Sựhồiquyvềgiátrịtrungbìnhtrongvócngườiditruyền”trongđógiảitrìnhbằngcácsốđocủacácthếhệconcháukếtiếpnhauvàbằngnhữngsosánhvềchiềucaocủatrẻemvớichiềucaocủachamẹchúng.Ôngviếtvềnhữngnghiêncứucủamìnhđốivớicácthếhệconcháunhưsau:

HọđãtìmracáckếtquảthậtđángchúývàtôiđãsửdụngchúnglàmnềntảngchomộtbàigiảngtrướcHọcviệnHoànggiavàngày9thángHai,năm1877.Điềunàyđãđượchiểnhiệntừnhữngthựcnghiệmmàthếhệconcáiđãkhôngcóxuhướnggiốngvớinhữngditruyềnvềtầmthướccủachamẹ,màlạiluôncóxuhướngthấphơnsovớichamẹcủachúngvàcóxuhướngnhỏnhắnhơnthếhệchamẹ,trongtrườnghợpchamẹchúngtolớn.Nhưngconcáilạicóxuhướngtolớnhơnthếhệchamẹchúng,trongtrườnghợp

thếhệchamẹchúngvôcùngnhỏnhắn.Cácthựcnghiệmsâuhơnđãpháthiệnthêmrằngsựhồiquyvềmứctrungbìnhtỷlệthuậnvớiđộlệchcủamẫuconcáisovớichamẹchúng.

GaltonrõrànglàđãkỳvọngcửtọauyênthâmcủamìnhtạiHọcviệnHoànggia–Hiệphộinghiêncứuđộclậplâuđờinhấttrênthếgiớikinhngạcbởi“nhậnxétđángghinhớ”giốngnhưôngđãtừngnhậnxét.Điềuthựcsựđángghinhớởđâylàôngđãkinhngạcbởimộtquyluậtthốngkêvốndĩrấtbìnhthườngvàdễhiểu,đơngiảnnhưviệcconngườichúngtahítthởkhôngkhívậy.Cáchiệuứnghồiquycóthểđượcpháthiệnraởbấtcứthứgìchúngtathấynhưngchúngtakhônghềhiểuchúngthựcsựlàgì.Chúnglẩnkhuấttrongcáinhìngiảnđơncủachúngta.ĐiềuđóđãngốncủaGaltonvàinămnghiêncứuđểtìmramôhìnhhồiquyvềtầmthướccủathếhệconcáichotớikháiniệmrộnghơnchorằngsựhồiquychắcchắnxảyrakhimốitươnggiaogiữahaithướcđodướichuẩnvàôngđãápdụnghọcthuyếtcủacácnhàthốngkêhọchàngđầucủathờiđạiôngsốngđểkiểmchứngkếtluậnđó.

MộttrongsốhàngtrămtrởngạimàGaltoncầnphảivượtquađólàbàitoánđolườngsựhồiquygiữacácbiếnsốđượcđolườngbởicáctỷlệkhácnhau,vídụtrọnglượngtươngthíchvớiviệcchơipiano.Bàitoánđượcgiảiquyếtnhờviệcsửdụngchuẩnchungnhưlàmứcthamchiếutiêuchuẩn.Hãythửhìnhdungrằngtrọnglượngthíchhợpchoviệcchơiđànpianođãtừngđượcđolườngở100trẻnhỏởđủlứatuổiđếntừmộttrườngtiểuhọcvàlũtrẻnàyđãđượcphânhạngtừcaotớithấpvớitừngthướcđochuẩn.NếuJanexếphạng3trongkỹthuậtchơipianovàthứ27vềtrọnglượng,cóthểkếtluậnrằngcôbélàmộtnghệsĩpiano“cừ”hơnsovớichiềucaocủamình.Chúngtahãycùnglàmvàiphépgiảđịnhsẽgiúpchúngtadễhiểuhơn:

Ởbấtcứlứatuổinào:

Việcchơiđànpianotốtphụthuộcduynhấtvàosốgiờtậpluyệntrongtuần.Trọnglượngcơthểphụthuộcduynhấtvàosốlượngkemtrẻăn.Lượngkemtiêuthụvàsốgiờtậphàngtuầnkhôngcóliênquangì.

Giờhãysửdụngcácthứhạng(hoặccácđiểmchuẩnmàcácnhàthốngkêhọcưadùng),chúngtacóthểviếtramộtvàiphươngtrìnhnhưsau:

Trọnglượng=độtuổi+lượngkemtiêuthụ

Chơipiano=độtuổi+sốgiờtậpluyệnhàngtuần

Bạncóthểthấyrằngởđâysẽcósựhồiquyvềmứctrungbìnhkhichúngtadựđoánkhảnăngchơipianotừtrọnglượngcơthể,hoặcngượclại.NếutấtcảnhữnggìbạnđượcbiếtvềTomđólàcậubéxếpthứ12vềtrọnglượng(khácaosovớimớitrungbìnhởtuổicủacậu),bạncóthểsuyra(quathốngkê)rằngcậuhẳnphảilớnhơnsovớiđộtuổitrungbìnhvàhẳncũngănnhiềukemhơnnhữngđứatrẻkhác.NếutấtcảnhữnggìchúngtabiếtvềBarbarađólàcôbéxếphạng85tronghạngmụcpiano(dướimứctrungbìnhcủanhómrấtnhiều),bạncóthểsuyrarằngcôtatàinăngvàcóthểluyệntậpíthơnphầnđôngnhữngđứatrẻkhác.

Hệsốtươngquangiữahaithướcđo,thứbiếnthiêngiữa0và1,làmộtthướcđothuộctrọngsốtươngđốivềcácyếutốmàchúngcùngchungthuộctính.Vídụ,tấtcảchúngtađềucóchungmộtnửasốgenditruyềnvớibốhoặcmẹcủamình,vàđốivớinhữngđặctrưngmàtrongđócácyếutốmôitrườngcóảnhhưởngtươngđối,vídụnhưchiềucao,mốitươngquangiữachamẹvàconcáikhôngvượtquá.50.Đểhiểuđúngýnghĩacủathướcđotươngquan,hãytìmhiểumộtsốvídụvềcáchệsốdướiđây:

MốitươngquangiữakíchthướccủacácvậtthểđượcđolườngvớiđộchuẩnxáctrongtiếngAnhhoặccácđơnvị(hệmét)chuẩnđolà1.Bấtcứyếutốnàotácđộngtớimộtthướcđothìcũngảnhhưởngtớicáicònlại;100%cácyếutốquyếtđịnh(địnhthức)đượcdựphần.MốitươngquangiữachiềucaovàtrọnglượngtrongsốđànôngtrưởngthànhngườiMỹlà.41.Nếubạnbaohàmcảphụnữvàtrẻem,mốitươngquancóthểsẽcaohơnrấtnhiều,bởigiớitínhcủacáthểvàđộtuổiảnhhưởngtớicảchiềucaolẫncânnặngcủahọ,nângtrọngsốtươngquancủacácyếutốchunglên.MốitươngquangiữađiểmsốSATvàhệsốGPAlàxấpxỉ.60.Tuynhiên,mốitươngquangiữacácbàikiểmtranăngkhiếuvớiviệcđỗtốtnghiệpthấphơnnhiều.Nếumọingườicùngcónăngkhiếunhưnhau,nhữngkhácbiệttrongthướcđonàykhôngchắcđãchiếmmộtvaitròquantrọngđốivớicácthướcđothànhcông.MốitươngquangiữamứcthunhậpvớitrìnhđộhọcvấntạiMỹxấpxỉ.40.Mốitươngquangiữathunhậpgiađìnhvớibốnsốcuốisốđiệnthoạicủahọlà0.

ĐiềunàyđãngốncủaFrancisGaltonmộtvàinămnghiêncứuđểngộrarằngmốitươngquanvàsựhồiquykhôngphảilàhaikháiniệmmàlànhữngphốicảnhkhácnhautrêncùngmộtkháiniệm.Quytắcchunghoàntoànkhôngkhóhiểunhưngmanglạinhữnghệquảđángngạcnhiênlà:Phảichăngsự

tươngquangiữahaiđiểmsốlàkhônghoànchỉnh,hayđósẽlàsựhồiquyvềmứctrungbình.ĐểminhchứngchosựhiểubiếtsâusắccủaGalton,hãylựamộttìnhhuốngmàhầuhếtmọingườicảmthấykháthúvị:

Nhữngphụnữvôcùngthôngminhcóchiềuhướngkếthônvớinhữngngườiđànôngkémthôngminhhơnmình.

Bạncóthểbắtđầumộtcuộcchuyệntròlýthúởmộtbữatiệcbằngcáchcốgắngtìmkiếmcâutrảlờichotìnhhuốngtrên,vàbạnbècủabạnsẽchẳngkhódễgìmàkhôngđáplạicâuhỏicủabạn.Ngaycảnhữngngườiđãtừngcómộtvàilầntiếpxúcvớicácconsốthốngkêcũngsẽdiễngiảimộtcáchvôthứctheochiềuhướngnhânquả.Mộtsốngườicóthểnghĩtớiviệcnhữngngườiphụnữvôcùngthôngminhmuốntránhsựganhđuatừnhữngngườiđànôngcùngtrìnhđộvớihọ,hoặctớiviệcbịépbuộcphảithỏahiệptrongsựchọnlựacủahọvềngườichồngbởinhữngngườiđànôngthôngminhkhôngmuốncạnhtranhvớinhữngngườiphụnữthôngminh.Nhữnglýgiảigượnggạohơnsẽđượcđặtratạimộtbữatiệcthúvị.Giờhãyxemxéttuyênbốsau:

Mốitươngquangiữacácchỉsốthôngminhcủanhữngngườichồng/vợthấphơnmứcchuẩn.

Tuyênbốnàyrõrànglàđúngvàchẳngchútthúvịgì.Aicóthểlàngườitrôngđợisựtươngquanđạtchuẩn?Chẳngcógìđểlýgiảiởđâycả.Nhưnglờiphátbiểumàbạnđãthấythúvịvàlờiphátbiểubạnthấytầmphàolạingangbằngnhautrênphươngdiệnđạisố.Nếumốitươngquangiữasựthôngminhcủangườichồng/vợthấphơnchuẩn(vànếunhữngngườiđànôngvàphụnữởmứctrungbìnhkhôngkhácnhauvềđộthôngminh),khiđómộtkhẳngđịnhchắcchắnrằngđasốnhữngngườiphụnữrấtthôngminhsẽkếthônvớinhữngngườichồngkémthôngminhhơnhọ(vàdĩnhiênlàngượclại).Sựquansátđượchồiquyvềmứctrungbìnhkhôngthểthúvịhơnhayhợplýhơntrongmốitươngquankhônghoànchỉnhnày.

HẳnbạnsẽđồngcảmvớikhókhăncủaGaltonkhitìmhiểukháiniệmvềsựhồiquy.Quảnhiênvậy,nhàthốngkêhọcDavidFreedmanđãnóirằngnếuđềtàihồiquyđượcđềcậpđếntrongmộtphiêntòahìnhsựhoặcdânsự,bênnàophảilýgiảisựhồiquyvớithẩmphánsẽlàbênthuakiện.Tạisaocôngviệcnàylạikhókhăntớivậy?Lýdochínhchosựkhókhănấylàchủđềtrởđitrởlạitrongcuốnsáchnày:Trínãocủachúngtacókhuynhhướngngảvềnhữnglýgiảimangtínhnhânquảmộtcáchmạnhmẽvàchúngkhôngxoayxởtốtvới“nhữngsốliệuthốngkêkhôngđángkể”.Khisựchútâmcủa

chúngtađượchướngđếnmộtbiếncố,trínhớliênkếtsẽtìmkiếmchobiếncốấymộtnguyêndo,chínhxáchơnlàsựkíchhoạtsẽtrảirộngmộtcáchtựđộngtớibấtcứnguyêndonàođãđượclưutrữsẵntrongbộnhớcủachúngta.Cáclýgiảimangtínhnhânquảsẽđượcđưarakhisựhồiquyđượcnhậndiện,nhưngchúngsẽsaibởisựthựclàsựhồiquyvềmứctrungbìnhcầntớimộtsựlýgiảinhưngkhôngcầnmộtnguyênnhânđểchứngminh.Biếncốthuhútđượcsựchúýcủachúngtatrongvòngđấugônchínhlàsựsasútthànhtíchthườngxuyêncủacácgônthủđãthànhcôngtrongngàythứnhất.Lờigiảithíchtốtnhấtchotìnhhuốngnàylànhữngtaygônnọđãgặpmaybấtthườngvàongàyhômđó,nhưnggiảithíchnàythiếuđisứcthuyếtphụccủatínhnhânquả-thứmàtrínãochúngtathíchdùnghơn.Thayvàođó,chúngtaphảitốnrấtnhiềucôngsứcđểcóđượcnhữnglýgiảithúvịvềcáchiệuứnghồiquy.Mộtnhàchuyêngiatronglĩnhvựckinhdoanh-ngườiđãtuyênbốmộtcáchchínhxácrằng“doanhnghiệpđãkinhdoanhhiệuquảtrongnămnaybởivìđãtừngkinhdoanhkémhiệuquảtrongnămngoái”,chắchẳnphátngôn“ngungốc”đóchỉđượcpháttrênsóngphátthanhlầnduynhấtđó.NhữngkhókhăncủachúngtôivớikháiniệmvềsựhồiquykhởinguồntừcảHệthống1lẫnHệthống2.Khôngcóchỉdẫnđặcbiệtnàovàkháítcáctìnhhuốngngaycảsaukhicómộtvàichỉdẫndướidạngthốngkê,mốiquanhệgiữasựtươngquanvàsựhồiquyvẫncònmơhồ,khólýgiải.Hệthống2thấythậtkhókhănđểhiểuđượcvàlĩnhhộiđượcmốitươngquangiữachúng.MộtphầnlàbởidonhữngảnhhưởngtrựctiếpcủaHệthống1vềnhữnglýgiảimangtínhnhânquảvốnlàmộtđặctrưngcủaHệthống1,khôngphảilàthếmạnhcủaHệthống2.

“Trẻbịsuynhượcđãđượcđiềutrịbằngmộtthứcuốnggiàunănglượnggiúpcảithiệnmộtcáchđángkểquamộtliệutrìnhchữatrịkéodàibatháng.”

Tôiđãdựnglêntítbáoấy,nhưngthựctếnhữnggìnóđềcậplàđúng:Nếubạnđiềutrịchomộtnhómgồmnhữngđứatrẻbịsuynhượctrongmộtthờigianvớimộtthứcuốngtănglực,chúngsẽđượccảithiệnsứckhỏeđángkể.Đâycũngchínhlàtìnhhuốngmànhữngđứatrẻbịsuynhượcđãdànhramộtquãngthờigianđểluyệntậptròtrồngcâychuốihoặcômmộtchúmèotrongvòng20phútmỗingàycũngsẽđượccảithiệnvềsứckhỏetươngtựnhưđượcđiềutrịbằngthứcuốngtănglực.Hầuhếtcác“tácđộnggiả”củanhữngtựađềkiểunhưvậysẽkhiếntasuyluậnmộtcáchtựđộngrằngthứcuốngtănglựchoặcviệcômmèođãdẫntớisựcảithiệnđángkểvềsứckhỏe,nhưngthựctếkếtluậnnàylạihoàntoànphilý.Nhữngđứatrẻbịsuynhượclàmộtnhómtốithiểu,chúngbịsuynhượchơnsovớihầuhếtnhữngđứatrẻkhácvàsứckhỏecủacácnhómtốithiểunàysẽhồiquyvềmứctrungbìnhquathờigian.Mốitươngquangiữacácđiểmsốgiảmsúttrongcácdịpkiểm

trasứckhỏeliêntiếpthấphơnmứcchuẩn,bởithếsẽcósựhồiquyvềmứctrungbình:NhữngđứatrẻbịsuynhượcđếnmộtmứcđộnàođósẽtrởnênkhỏemạnhhơntheothờigiandùchochúngchẳngômấpconmèonàocảvàchẳnguốngmộtlonRedBullnàocả.Đểcóthểđiđếnkếtluậnrằngmộtthứcuốngtănglựchoặcbấtcứliệuphápđiềutrịnàokháccóhiệuquả,bạncầnphảisosánhmộtnhómcácbệnhnhânđượchưởngliệuphápđóvớimột“nhómkiểmsoát”vốnkhônghưởngbấtcứliệuphápnào(hoặctốthơnlàchỉnhậnmộtliềuthuốcanthần).“Nhómkiểmsoát”đượckỳvọnglàđượccảithiệnchỉbởisựhồiquyvàmụctiêucủathựcnghiệmlànhằmxácđịnhxemliệucácbệnhnhânđãđượcđiềutrịcócảithiệnsứckhỏehơnhaydosựhồiquycóthểlýgiảichokếtquảđóhaykhông.

Cácdiễngiảimangtínhnhânquảsailầmvềhiệuứnghồiquykhôngbịgiớihạnvớinhữngđộcgiảởcáctờbáophổthông.NhàthốngkêhọcHowardWainerđãtổngkếtmộtbảndanhsáchdàicácnhànghiêncứuxuấtchúngđãmắcphảicùngmộtlỗilàphânvângiữamốitươngquanvớiquanhệnhânquả.Cáchiệuứnghồiquylàmộtnguyênnhânphổbiếngâycảntrởtrongquátrìnhnghiêncứu.Vàcácnhàkhoahọcgiàukinhnghiệmđãcónỗiámảnhtíchcựcvềcáibẫysuyluậnnhânquảkhôngcócơsởđểpháthiệnracáchiệuứnghồiquytrongnhữngtìnhhuốngtươngtự.

MộttrongnhữngvídụyêuthíchcủatôivềcáclỗidựđoántrựcgiácđượcphỏngtheobàibáocáoPhỏngđoántrongviệcraquyếtđịnhcủangườiquảnlýmẫumựccủaMaxBazerman:

Bạnlàngườidựđoánkinhdoanhchomộtchuỗicửahàng.Tấtcảcáccửahàngđềugiốngnhauvềkíchcỡvàkhuvựcbàybánhànghóa,nhưngcácmặthàngbàybánởvịtríkhácnhau,vớiđốithủcạnhtranhvàcácyếutốngẫunhiên.Bạnđượccungcấpcáckếtquảkinhdoanhcủanăm2011vàđượcđềnghịdựđoánviệckinhdoanhcủanăm2012.Bạnđãđượccungcấptàiliệuđểchấpnhậndựđoántổngthểcủacácnhàkinhtếhọcrằngviệckinhdoanhsẽtăngvọtvềtổngthểlà10%.Bạnsẽhoànthiệnbảngdướiđâyrasao?

Cửahàng Năm2011 Năm2012

1 11.000.000đô-la _________

2 23.000.000đô-la _________

3 18.000.000đô-la _________

4 29.000.000đô-la _________

Tổng 61.000.000đô-la 67.100.000đô-la

Bằngviệcđãtừngđọcchươngnày,bạnbiếtrằngviệccộngvào10%doanhsốcủamỗicửahànglàsai.Bạnmuốncácdựđoáncủamìnhchokếtquảngượclại,việcấyđòihỏiphảicộngvàohơn10%chocáccửahàngcóthànhtíchthấpvàcộngvào(hoặcthậmchílàtrừđi)đốivớicáccửahàngkhác.Nhưngnếubạnhỏinhữngngườikhácđiềunày,rấtcókhảnăngbạnsẽrơivàotìnhhuốngkhóxử:Tạisaobạnlạiđiphiềnnhiễuhọvớimộtcâuhỏihiểnnhiênnhưthế?NhưGaltonđãtừngrấtvấtvảđểkhámphárakháiniệmvềsựhồiquy,vìthếkháiniệmvềsựhồiquynàycònlâumớitrởnêndễhiểuvớitấtchúngta.

BÀNVỀSỰHỒIQUYVỀMỨCTRUNGBÌNH

“Côấynóisựtrảinghiệmđãdạycôtabiếtrằngchỉtríchcóhiệuquảhơncangợi.Côtakhônghiểuđượcrằngtấtcảđềudo“sựhồiquyvềmứctrungbình”quyếtđịnh.

“Cólẽbàiphỏngvấnlầnhaicủaanhấykémấntượnghơnlầnđầubởianhấylolắngsẽlàmchúngtôithấtvọng,nhưngtrênthựctếrấtcókhảnăngtronglầnphỏngvấnđầutiên,anhấyđãthểhiệnxuấtsắcmộtcáchkhácthường.”

“Tiếntrìnhthẩmtracủachúngtôirấttốtnhưngkhônghoànhảo,vìthếchúngtôinênlườngtrướcđếnsựhồiquytrongtiếntrìnhthẩmtranày.Chúngtôikhôngnênngạcnhiênrằngnhữngứngviênvôcùngxuấtsắcthườngkhôngđápứngđượcnhữngkỳvọngcủachúngtôi.”

Chương18.Thuầnphụccácdựđoántrựcgiác

Cuộcsốngđòihỏichúngtacầntớisựdựđoántrongnhiềuthờiđiểm.Các

nhàkinhtếhọcdựđoánlạmphátvàthấtnghiệp,cácnhàphântíchtàichínhdựđoáncáckhoảnlợinhuận,cácchuyêngiaquânsựdựbáosốthươngvong,cácnhàđầutưmạohiểmướcđoánkhảnăngsinhlời,cácnhàxuấtbảnvàcácnhàsảnxuấtphimdựđoánlượngkhán/thínhgiả,cácnhàthầuướctínhthờigianyêucầuđểhoàncôngcácdựán,cácbếptrưởnglườngtrướcnhucầudànhchocácmónăncótrênthựcđơncủahọ,cáckiếntrúcsưướctínhlượngbêtôngcầntớichomộttòanhà,cácđộitrưởngđộicứuhỏaướclượngsốxebồnsẽcầntớiđểdậptắtmộtđámcháy.Trongđờisốngcủamình,chúngtaphảidựđoánphảnứngcủavợ(chồng)mìnhtrướcmộtdựđịnhchuyểnnhàhoặcphánđoáncủacánhânchúngtatrướcmộtcôngviệcmới.

Mộtsốphánđoánđượctiênliệutrước,vídụnhữngphánđoánđượcđưarabởicáckiếntrúcsư,phầnlớndựavàocácbảngthamchiếu,cácphéptínhchínhxácvàcácphântíchrõràngvềkếtquảthuđượctừcácthờiđiểmtươngtự.SốkhácdínhdángtớikhảnăngtrựcgiáccủaHệthống1theohainhómphânloạichủyếu.Mộtsốkhảnăngthuầnthụccủatrựcgiácđượcgọirachủyếunhờvàotrảinghiệmđượclặpđilặplại.Cácphánđoánmauchóngvàtựđộngcùngvớilựachọncủacáccaothủcờvua,cácvịchỉhuyđộicứuhỏa,cũngnhưcácbácsĩmàGaryKleinđãtừngmôtảtrongNguồngốcsứcmạnhvàmộtnơinàođóminhchứngchonhữngkhảnăngtrựcgiácđãđượctôiluyện,tạiđónhanhchóngcómộtgiảiphápchomộtbàitoánxuấthiệntrongđầuđãđượcghinhận.

Nhữngkhảnăngtrựcgiáckhác,đôilúckhôngthểphânbiệtchủđộngngaytừđầu,phátsinhtừquátrìnhhoạtđộngcủacácphươngphápsuynghiệmthườngdùngmộtcâuhỏidễđểthaythếchomộtcâuhỏikhóhơnđãđượcđặtratrướcđó.Cácphánđoánthuộcvềtrựcgiácđượcđưaravớisựtựtintháiquángaycảkhichúngdựatrênnhữngphântíchcủacácbằngchứngkhôngchắcchắnkhôngmangtínhhồiquy.Dĩnhiên,rấtnhiềuphánđoán,đặcbiệtlàtronglĩnhvựcchuyênmôn,bịchiphốibởisựkếthợpgiữacácphépphântíchthốngkêvàkhảnăngtưduycủatrựcgiác.

TRỰCGIÁCKHÔNGMANGTÍNHHỒIQUY

Hãycùngchúngtôitrởlạivớimộtnhânvậtmàchúngtađãgặp:

JuliehiệnlàsinhviênnămcuốitạimộttrườngđạihọcởmộtbangcủaMỹ.Côbiếtđọcthànhthạokhicômớibốntuổi.ĐiểmGPAcủacôlàbaonhiêu?

NhữngngườiđượcthụhưởngnềngiáodụctươngđồngvớinềngiáodụccủaMỹcóthểnhanhchóngđưaramộtconsố,vốnthườngrơivàokhoảng3.7hoặc3.8.Điềuấydiễnranhưthếnào?ỞđâymộtvàivậnhànhcódínhlíutớiHệthống1.

MốiliênkếtnhânquảgiữakhảnăngđọccủaJulievàmụctiêucủasựdựđoán(điểmGPAcủacô)đượcyêucầu.Liênkếtấycóthểlàgiántiếp.Trongthídụnày,việcbiếtđọcsớmvàđiểmGPAcaocùnglàbiểuhiệncủamộttàinănghọcvấn.Mộtsốmốiquanhệnhânquảlàcầnthiếtởđây.Bạn(Hệthống2củabạn)hẳnnhiênsẽbácbỏmộtmẩutinchẳngliênquanvềviệcgiànhgiảitrongmộtcuộcthicâucáhoặcsựvượttrộitrongmôncửtạtạitrườngtrunghọc.Quytrìnhnàyphânđôimộtcáchcóhiệuquả.ChúngtacóđủkhảnăngbácbỏthôngtinkiểunhưkhôngliênquanhoặcsainhưngviệcđiềuchỉnhđểcácyếuđiểmnhỏhơntrởnênphùhợpvớidấuhiệuđưarakhôngphảilàđiềumàHệthống1cóthểlàm.Nhưmộthệquả,cácdựđoándựatrêntrựcgiácgầnnhưhoàntoànvôcảmtrướcđặctínhcóthểthấytrướccủadấuhiệunày.Khimộtmốiliênkếtđượctìmra,nhưtrongtrườnghợpbiếtđọcsớmcủaJulie,WYSIATIđượcápdụng:Trínhớliêntưởngcủabạnnhanhchóngvàtựđộngđưaramộtcâuchuyệnkhảthinhấttừthôngtincósẵn.Kếđó,dấuhiệunàyđượcđánhgiátrongmốiquanhệvớimộttiêuchuẩncóliênquan.Mộtđứatrẻ4tuổicóthểđọctrôichảyđãsớmpháttriểnrasao?Thứhạnghayđiểmsốnàocótươngquanvớithànhtíchnày?Tậphợpmàtheođóđứatrẻnàyđượcsosánh(chúngtagọilàmộtnhómthamchiếu)khônghoàntoànđượcđịnhrõnhưngđâycũnglàquytắctrongcáchnóithôngthường:Nếuaiđótốtnghiệptừmộttrườngđạihọcđượcmôtảnhưlà“kháthôngminh”bạnhiếmkhicầnphảihỏi,“Khibạnnói‘kháthôngminh’,nhómthamchiếunàobạnsẽnghĩtớitrongđầu?”Bướctiếptheoliênquantớisựthaythếvàcườngđộphùhợp.SựđánhgiáchứngcứmongmanhvềkhảnăngnhậnthứctrongthờithơấuđượcthaythếbởimộtcâutrảlờichocâuhỏivềđiểmGPAcủacôbé.JuliesẽđượcgánphầntrămsốđiểmGPAvànhữngthànhtíchcủacô

bévớivaitròlàmộtđứatrẻbiếtđọcsớm.CâuhỏiđãđịnhrõrằngcâutrảlờibuộcphảinằmtronghệđiểmGPA,nóđòihỏimộtsựvậnhànhcườngđộphùhợpkhác,từmộtấntượngchungvềthànhtíchhọctậpcủaJulietớiđiểmGPAđượcgánchotàinăngcủacôbé.Bướccuốicùnglàsựtruyềnđạt,từmộtấntượngvềhọcvấncóliênquancủaJuliegắnvớiđiểmGPAtươngứngvớinó.

Cườngđộphùhợpđưaranhữngdựđoánvốndĩcựcđoanlàdấuhiệumàchúngdựatrênđó,dẫndắtngườitađưaracùngcâutrảlờichohaicâuhỏikhákhácbiệt:

ĐiểmsốphầntrămvềkhảnăngbiếtđọcsớmcủaJulielàbaonhiêu?

ĐiểmGPAtheophầntrămcủaJulielàbaonhiêu?

TớigiờthìbạncóthểdễdàngnhậnthứcrằngtấtcảnhữngvậnhànhnàyđềulàcácđặctínhcủaHệthống1.Tôiđãliệtkêraởđâynhưlàmộtchuỗitheotrậttựgồmcácbướcnhưngdĩnhiênđộphủcủasựvậnđộngnàytrongtrínhớliêntưởngkhôngvậnhànhtheocáchnày.Bạnnênmườngtượngramộtchutrìnhcủahoạtđộngtrảirộngmàngaytừđầuđượcthúcđẩyviệcđưaracácdấuhiệuvàcâuhỏi,nócungcấpngượctrởlạinhờvàochínhnóvàcuốicùngnóxuấthiệnởgiảiphápkhảthinhất.

Mộtbận,Amosvàtôiđãđềnghịnhữngngườithamgiavàomộtthínghiệmđánhgiácácmiêutảvềtámsinhviênnămthứnhấtđạihọc,đượccholàđượcsoạnrabởimộtcốvấnviêndựatrênnềntảngcáccuộcphỏngvấnlớpđầuvào.Mỗimiêutảbaogồmnămtínhtừ,nhưtrongvídụsau:

Thôngminh,tựtin,hiểubiết,chămchỉ,tìmtòi.

Chúngtôiđãđềnghịmộtsốngườithamgiatrảlờihaicâuhỏi:

Miêutảnàyđãgâyấntượngchobạnnhiềunhưthếnàovớisựchúýtớinănglựchọcvấn?

Tỷlệphầntrămnàotrongsốcácmiêutảvềnhữngtânsinhviênnàybạnchorằngcóthểgâyấntượngvớibạnnhiềuhơn?

Haicâuhỏinàyđòihỏibạnphảiđánhgiácácdấuhiệuthôngquaviệcsosánhsựmiêutảấyvớitiêuchuẩncủabạnđốivớinhữngmiêutảvềcácsinhviêncủacácnhàcốvấn.Sựtồntạiphongphúcủamộttiêuchuẩnnhưvậy

thậtrõrệt.Mặcdùbạnchắcchắnkhônghềbiếtđượcrằnglàmthếnàođểcóđượcnó,bạnvẫncóđượcmộtcảmnhậnkhárõràngvềviệcmiêutảấytruyềntảiniềmhăngsaynhườngnào:Viêncốvấntinrằngsinhviênnàygiỏinhưngkhôngquáxuấtsắc.Cócảmộtkhocáctínhtừmạnhhơntừthôngminh(lỗilạc,sángtạo),hiểubiết(uyênthâm,uyênbác,thôngtuệ),vàtừchămchỉ(đammê,cầutoàn).Nhậnđịnh:Rấtcókhảnăngởmứctrên15%nhưngkhôngchắcởmứctrên3%.Đóchínhlàấntượngnhấtquántrongcácsuynghiệmkiểunhưvậy,chíítlàtrongphạmvivănhóa.

Cònnhữngngườikhácđãđượchỏicáccâuhỏikhác:

Đâulàướctínhcủabạnvềđiểmtrungbìnhchungmàsinhviênđósẽđạtđược?

TỷlệphầntrămcủanhữngtânsinhviênmàsẽđạtđượcđiểmGPAcaohơnlà?

Bạncầntớicáinhìnmớiđểpháthiệnrasựkhácbiệtgiữahainhómcâuhỏinày.Khácbiệtnàylẽranênrõràngnhưngthựctếlạikhôngphảivậy.Khônggiốngnhưnhữngcâuhỏibanđầu,nóđòihỏibạnchỉviệcđánhgiádấuhiệuđưara,nhómthứhailiênquantớimộttrạngtháirấtkhôngrõràng.Câuhỏinhắcđếnthànhtíchcụthểcủacáctânsinhviênvàocuốinămhọc.Điềugìđãxảyratrongsuốtnămhọckểtừkhicuộcphỏngvấnấyđượctiếnhành?Bạncóthểdựđoánnhưthếnàochonhữngthànhtựuthựctếcủasinhviênđótrongnămhọcđầutiênởtrườngđạihọctừnămtínhtừấy?LiệungườicốvấnấycóthểdựđoánđiểmGPAhoàntoànchínhxáctừmộtcuộcphỏngvấn?

Mụcđíchcủanghiêncứunàynhằmsosánhcácdựđoánbằngphầntrămmànhữngngườithamdựđãđưaratrongquátrìnhphântíchcácdấuhiệutrongmộttìnhhuốngvàdựđoánkếtquảtrongmộttìnhhuốngkhác.Cáckếtquảđượctổngkếtlạimộtcáchdễdàng:Cácphánđoánhoàntoàngiốngnhau.Mặcdùhainhómcâuhỏinàykhácnhau(mộtlàvềsựmôtả,cònlạilàvềthànhtíchhọctậpcủasinhviêntrongtươnglai),nhữngngườithamgiađãxửlýchúngnhưthểchúngcùngmộtdạngcâuhỏi.NhưtrongtrườnghợpcủaJulie,dựbáotrướcvềtươnglaikhôngđượcphânbiệttừmộtsựđánhgiáchungvềdấuhiệuhiệntạimàlàdựđoánđãkhớpvớiđánhgiá.Cólẽđâylàdấuhiệutốtnhấtmàchúngtacóđốivớivaitròcủahànhđộngthaythế.Nhữngngườiđượchỏixinmộtlờidựđoánnhưnghọlạithaythếbằngmộtlờiđánhgiá,màkhôngnhậnthứcđượcrằngcâuhỏimàhọtrảlờikiakhôngphảilàcâuhỏimàhọđãđượchỏi.Quátrìnhấyđượcđảmbảođểsảnsinhra

nhữngdựđoánsailệchtheohệthống;chúnghoàntoànbỏquasựhồiquyvềmứctrungbình.

TrongsuốtthờikỳquândịchcủatôitronglựclượngphòngbịIsrael,tôiđãthamgiavàoquátrìnhtuyểnchọncácứngviênchohoạtđộnghuấnluyệnviênchứcdựatrênmộtchuỗicácbàiphỏngvấnvàbàikiểmtrathựcđịa.Tiêuchuẩnđểxétcácứngviêncóđượctuyểnchọnhaykhôngđượcđánhgiádựatrênđiểmsốcuốikỳcủahọcviênđótrongtrườngvõbị.Đánhgiádựatrênthứhạngđượcchokhôngphảnánhhếtđượckhảnăngcủacácứngviênnày(tôisẽnóithêmvềđiềunàytrongmộtchươngvềsau).ĐơnvịnàyvẫncòntồntạitớitậnkhitôiđãlàmộtgiáosưvàđangcộngtácvớiAmosđểnghiêncứuvềphánđoáncủatrựcgiác.Tôivẫnduytrìmốiquanhệtốtvớinhiềungườitạiđơnvịđóvàđãhỏixinhọmộtsốưutiên.Tôiđãhỏicácdựđoáncủahọvềmứcđiểmtrungbìnhcủatừnghọcviêntrongtươnglaicóthểđạtđượctrongtrườngvõbị.Họđãthuthậpvàitrămdựbáokiểunhưvậy.CácviênchứcđưaracácdựđoánấyđềuquáquenthuộcvớihệthốngthangđiểmbằngchữvốnđượccáctrườnghọcsửdụngchocáchọcviêncủamìnhvàcáctỷlệxấpxỉcủaA,củaB,...Kếtquảthậtấntượng:TầnsốtươngđốicủaAvàcủaBtrongcácdựđoánnàygầnnhưlàtươngđồngvớitầnsốtrongcácđiểmsốcuốikỳcủatrườnghọc.

Nhữngpháthiệnnàycungcấpmộtvídụthúvịvềcảhànhđộngthaythếlẫncườngđộphùhợp.Cácviênchứcđượccungcấpcácdựđoánđãhoàntoànthấtbạitrongviệcphânbiệthainhiệmvụ:

Nhiệmvụthườnglệcủahọ,đólàđánhgiáthànhtíchcủacácứngviêntrongthờigianhọđóngtạiđơnvị.Nhiệmvụtôiđãđềnghịhọthựchiện,đólàdựđoánthựctếvềmộtđiểmsốtrongtươnglai.

Họchỉđơnthuầnápdụngviệcsửdụngcườngđộphùhợpđểtruyềntảicácđiểmsốcủachínhhọsanghệsốđượcsửdụngtrongtrườngvõbị.Mộtlầnnữa,họđãthấtbạitrongviệcdựđoánkhôngchắcchắn(đángkể)đãdẫndắthọtớicácdựđoánvốndĩhoàntoànkhôngmangtínhhồiquy.

MỘTSỰHIỆUCHỈNHDÀNHCHONHỮNGDỰĐOÁNTRỰCGIÁC

TrởlạivớitrườnghợpJulie,ngườibiếtđọctừrấtsớm.PhươngphápđểdựđoánđiểmGPAcủacôbéđãđượcgiớithiệutrongchươngtrướcđó.Nhưtôiđãvídụởcuốnsáchnàyvềmônđánhgônvàđốivớitrọnglượngtươngthíchvớikỹnăngchơipiano,tôiviếtramộtcôngthứcgiảnlượcdànhcho

cácyếutốvốnxácđịnhđộtuổibiếtđọcvàcácđiểmsốđạihọc:

Độtuổibiếtđọc=cácyếutốcùngchung+cácyếutốriêngbiệtđốivớiđộtuổibiếtđọc=100%.

GPA=cácyếutốcùngchung+cácyếutốriêngbiệtđốivớiđiểmGPA=100%.

Cácyếutốcùngchunggồmnăngkhiếuditruyền,quantâmcủagiađìnhchosởthíchhọctậpvàbấtkểthứgìkhiếnnhữngkiểungườinhưnhữngđứatrẻcontrởthànhnhữngngườibiếtđọcsớmvànhữnglớpthanhniêntrởnênthànhđạtvềmặtlýthuyết.Dĩnhiênởđâycórấtnhiềuyếutốcóthểtácđộngtớimộtsốkếtquảnàylạikhôngtácđộngtớicáckếtquảkhác.Juliehẳncóthểđãđượcthúcđẩyđểbiếtđọcsớmbởinhữngngườibốngườimẹđầythamvọng,côbécóthểcókhôngđượcsốngtrongtìnhthươngyêuvàquantâmcủabốmẹnênbịsasútđiểmsốởtrườngđạihọc,côcũngcóthểtừngbịtainạntrượttuyếtởtuổidậythìkhiếnkhảnăngcủacôbịsuygiảm...

HãynhớlạirằngsựtươngquangiữahaithướcđonàylàtuổibiếtđọcvàđiểmGPAhiệntạingangbằngvớitỷlệcủacácyếutốcùngquyếtđịnhđếnkhảnăngcủahọ.Dựđoánchuẩnnhấtcủabạnvềtỷlệđólàbaonhiêu?Dựđoánlạcquannhấtcủatôilàkhoảng30%.Bằngviệcthừanhậnướctínhấy,chúngtacóđượctấtcảnhữnggìchúngtacầnđểsảnsinhramộtdựđoánkhôngbịsailệch.Dướiđâylànhữngchỉdẫnlàmcáchnàođạtđượcmụcđíchđóchỉvớibốnbướcđơngiản:

1.BắtđầuvớimộtướctínhvềđiểmGPAtrungbình.

2.XácđịnhđiểmGPAkhớpvớiấntượngcủabạnvềdấuhiệuđưara.

3.ƯớctínhmốitươngquangiữacăncứcủabạnvớiđiểmGPA.

4.Nếumốitươngquanlà.30,dịchchuyển30%khoảngcáchấytừđiểmtrungbìnhtớiđiểmGPAphùhợp.

Bước1đặtravạchranhgiới,điểmGPAmàbạncóthểtừngdựđoánvềJulienếubạnkhôngcóthôngtingìvềcôấyngoàithôngtincôbélàsinhviênnămcuốisắptốtnghiệpởmộttrườngđạihọc.Mặcdùthiếuthôngtinnhưvậy,bạnvẫncóthểdựđoánđiểmtrungbình.(ĐiềunàytươngtựnhưviệcgánxácsuấthệsốgốcdànhchosinhviêntốtnghiệpngànhquảntrịkinhdoanhkhibạnchẳngđượckểgìvềTomW.)Bước2làdựđoántrựcgiáccủabạn,nókhớpvớiphánđoáncủabạndựavàodấuhiệuđưara.Bước3,bạntự

vạchranhgiớitiếngầntớitrựcgiáccủabạnnhưngkhoảngcáchmàbạnđượcphépdịchchuyểnnàyphụthuộcvàoướctínhtươngquancủabạn.Bạnkếtthúcởbước4,vớimộtdựđoánvốnbịtácđộngbởitrựcgiáccủabạnnhưngcóchừngmựchơnnhiều.

Đâylàphươngphápthôngthườngdùngđểdựđoán.Bạncóthểứngdụngbấtcứkhinàobạncầndựđoánmộtđạilượngbiếnthiên,vídụnhưđiểmGPA,lợinhuậntừmộtkhoảnđầutưhaysựtăngtrưởngcủamộtdoanhnghiệp.Phươngphápnàyxâydựngdựatrêntrựcgiáccủabạnnhưngnótiếtchế,chuyểndịchchínhnóvềmứctrungbình.Khibạncónhữngcăncứvữngchắcđểtinvàođộchínhxáccủadựđoántrựcgiáctrongmộtsựtươngquangiữachứngcứvàdựđoánthìsựđiềuchỉnhởđâysẽởmứcnhỏ.

Nhữngdựđoántrựcgiáccầnđượcsửađúngvìchúngkhôngđượctínhdựatrênhồiquyvàbởivậyđãbịsailệch.Giảsửtôidựđoánvềmỗigônthủtrongmộtvòngđấurằngđiểmsốcủaanhtavàongàythứhaisẽtươngtựvớiđiểmsốcủaanhtavàongàythứnhất.Dựđoánnàykhôngchấpnhậnsựhồiquyvềmứctrungbình:Cáctaygônđãcósứckhỏetốtvàongàythứnhấtthườngsẽchơikémhơnvàongàythứhaivànhữngaiđãthiđấutệthìhầunhưsẽcảithiệnđượcthànhtích.Rốtcuộckhichúngđượcsosánhvớicáckếtquảthựctế,cácdựđoánkhôngdựatrênhồiquysẽbịpháthiệnralàsailệch.Tínhtrungbìnhcácdựđoánlàquálạcquanđốivớinhữngaiđãchơitốthơnvàongàythứnhấtvàquácựcđoanđốivớinhữngaiđãcósựkhởiđầukém.Nhữngdựđoánnàycựcđoangiốngnhưdấuhiệuđưara.Tươngtự,nếubạnsửdụngcácthànhtíchthờithơấuđểdựđoánđiểmtổngkếtởtrườngđạihọcmàkhôngtínhcácdựđoáncủamìnhđưavàophéptínhhồiquyvềmứctrungbình,bạnsẽbịthấtvọngbởikếtquảhọctậpcủanhữngngườibiếtđọcsớmvàkinhngạctrướcđiểmsốcủanhữngngườibiếthọcbiếtđọcmuộn.Cácdựđoántrựcgiácđưatớinhữngsailệchnày,bởivậynhữngdựđoán(cảcaolẫnthấp)đềucókhảnăngởmứcngangbằngvớigiátrịđượcđánhgiáquácaovàkhôngđúngmức.Bạnsẽmãimắcphảinhữnglỗiấykhicácdựđoáncủabạnbịsailệchnhưngcáclỗinàyíthơnvàkhôngnghiênghẳnvềcáckếtquảđượcđánhgiáxảyracaohaythấp.

SỰPHÒNGVỆCỦACÁCDỰĐOÁNCỰCĐOAN?

TôiđãgiớithiệuvềluậnđềTomWtrướcđóđểminhhọachocáckếtquảriêngbiệtnhưtrongcáclĩnhvựcchuyênmônhaykếtquảcủamộtbàikiểmtra,nóđượcdiễnđạtquaviệcgánmộtxácsuấtchomộttìnhhuốngtrênlýthuyết(hoặctrongtrườnghợpđóquaviệcxếphạngcáckếtquảtừkhảthinhấttớiítkhảthinhất).Tôicũngđãmôtảmộtquychuẩnvốnngănchặn

nhữngsailệchchungtrongsựdựđoánriêngbiệt:Khôngchúýtớicáchệsốgốckhôngnhạyvớichấtlượngnguồntin.

Cácsailệchmàchúngtôithấyđượctrongcácdựđoánđượcbiểuthịtrênmộthệđolường,vídụnhưđiểmGPAhoặcthunhậpcủamộtdoanhnghiệp,tươngđồngvớicácsailệchđãthuđượctrongviệcđánhgiácácxácsuấtcủakếtquả.

Trìnhtựhiệuchỉnhcũngtươngtự:

Cảhaigồmcómộtdựđoáncơsởmàbạncóthểđặtranếubạnkhôngbiếtchútgìvềtìnhhuốngtrướcmặt.Trongtìnhhuốngcụthể,đóchínhlàhệsốgốc.Trongtìnhhuốngthểhiệnbằngsố,đóchínhlàkếtquảbìnhquântrongphạmtrùliênquan.Cảhaiđềucómộtdựđoántrựcgiácbiểudiễnconsốxuấthiệntrongđầubạn,dùđólàmộtxácsuấthaymộtđiểmGPAđinữa.Trongcảhaitrườnghợp,bạnmưucầumộtdựđoánnằmởgiữađápáncơsởvàđápántrựcgiáccủabạn.Trongtìnhhuốngmặcđịnhlàkhôngcódấuhiệuhữuíchnào,bạnbámvàomứccơsở.Tronghoàncảnhkhác,bạncũngcóthểbámvàodựđoánbanđầucủamình.Dĩnhiênđiềunàysẽxảyđếnchỉkhibạnduytrìsựtintưởngtuyệtđốitrongdựđoánbanđầucủamìnhsaukhicómộtnhậnđịnhbìnhphẩmvềcăncứmàvốnủnghộchodựđoánấy.Tronghầuhếtcáctrườnghợpbạnsẽtìmrađượcvàilýdođểnghingạirằngmốitươngquangiữaxétđịnhcủatrựcgiácvàthựctếlàchínhxácvàbạnsẽdừnglạiởđâuđógiữahaitháicực.

Quytrìnhnàylàmộtphéptínhxấpxỉđốivớicáckếtquảcókhảnăngxảyravềmộtphântíchthốngkêthíchhợp.Nếuthànhcông,nósẽđưabạntiếnvềhướngcácdựđoánkhôngbịsailệch,cácướctínhhợplýdànhchoxácsuấtvàcácdựđoáncóchừngmựcvềcáckếtquảbằngsố.Haiquytrìnhnàyđượcdựđịnhchỉracùngmộtsailệch:Cácdựđoántrựcgiáccóchiềuhướngtrởnêntựtintháiquávàcựcđoanquámức.

HiệuchỉnhlạicácdựđoántrựcgiáccủabạnlànhiệmvụcủaHệthống2.Nỗlựclớnđượctìmđếnnhằmđưaraphạmtrùthamchiếuliênquan,ướctínhdựđoáncơsởvàkiểmchứngcácchứngcứ.Nỗlựcnàyđượcchứngminhlàđúngchỉkhicácsốtỷlệnàycaovàkhibạnchủtâmkhôngmắcsailầmnghiêmtrọng.Hơnthếnữa,bạnnênbiếtrằngviệchiệuchỉnhcáckhảnăngtrựcgiáccủamìnhcóthểlàmphứctạpđờisốngcủabạn.Mộtđặctrưngcủa

cácdựđoánkhôngbịsailệchđólàchúngthừanhậndựđoánvềcácbiếncốhiếmhoặccựcđoanchỉkhithôngtinđưaralàhoàntoànđầyđủ.Nếubạnkỳvọngnhữngdựđoáncủamìnhcógiátrịkhiêmtốn,bạnsẽkhôngbaogiờđoánđịnhmộtkếtquảhoặclàhiếmhoặclàcáchxamứctrungbình.Nếudựđoáncủabạnkhôngbịsailệch,bạnsẽchẳngbaogiờcóđượcsựtrảinghiệmđemlạisựthỏamãnvềviệcđưarachínhxácmộtkếtquảcựcđoan.Bạnsẽchẳngbaogiờcóthểnói:“Tôiđãnghĩvậy!”khisinhviêngiỏinhấtcủabạntạitrườngluậttrởthànhmộtthẩmphántòaántốicao,haykhimộtsựviệcbắtđầumàbạnnghĩrằngđầyhứahẹncuốicùngcũngthànhcôngvàmanglạirấtnhiềulợinhuận.Đưaranhữnggiớihạnchomộtcăncứ,bạnsẽchẳngbaogiờdựđoánrằngmộthọcsinhtrunghọcnổibậtsẽlàmộtsinhviênhạngAcủatrườngPrinceton.Vìmộtvàilýdo,mộtnhàđầutưmạohiểmsẽchẳngbaogiờđượcbiếtxácsuấtchosựthànhcôngtrongnhữngthờikỳđầulà“rấtcao”.

Nhữngmụctiêuđềrachonguyênlýnàynhằmtiếtchếcácdựđoántrựcgiáccầnphảiđượcthựcthimộtcáchthậntrọng,bởisựsailệchkhôngphảilúcnàocũnglàđiềuquantrọngnhất.Mộtsựưuáidànhchocácdựđoánkhôngbịsailệchđượcđiềuchỉnhnếutấtthảycáclỗidựđoánđượcxửlýgiốngnhau,bấtchấpsựchỉdẫncủachúng.Nhưngcónhữngtìnhhuốngmàtạiđómộtsốlỗisẽtồitệhơnsovớinhữnglỗikhác.Khimộtnhàđầutưmạohiểmtìmkiếm“thứvĩđạinốitiếp”,rủirocủaviệcmấtđimộtGooglehayFacebookkếtiếpquantrọnghơnnhiềusovớirủirocủaviệcđưaramộtkhoảntiềnkhiêmtốnvàomộtkhoảnđầutưrốtcuộcsẽthấtbại.Mụctiêucủacácnhàđầutưmạohiểmđólàđểgọitênchínhxáccáctìnhhuốngcựcđoan,ngaycảsẽphảitrảgiáchoviệcđánhgiáquácaocáctriểnvọngthuộcrấtnhiềudựánmạohiểmkhác.Đốivớimộtchủngânhàngthậntrọngchovaycáckhoảnlớn,rủirotừmộtkháchhàngvayriênglẻsắpvỡnợcóthểsẽlớnhơnnguycơcủaviệctừchốimộtsốkháchhàngtiềmnăngcóthểsẽthựchiệnđầyđủcácnghĩavụcủahọ.Trongnhữngtrườnghợpnhưthế,việcsửdụngngônngữcựcđoan(“triểnvọngrấttốt,”“rủiroghêgớmtheomặcđịnh”)cóthểthỏađángchosựthoảimáimànóđặtra,dùchophánđoánnàyđượcdựatrênnguồnthôngtinítgiátrị.

Đốivớimộtngườilýtrísẽkhôngdễcómộtvấnđềnàobịđưaradựatrêncácdựđoánchừngmựcvàvốnkhôngbịsailệch.Saucùng,nhàđầutưmạohiểmcólýtríbiếtrằng:Ngaycảnhữngkhởiđầuhứahẹnnhấtcũngchỉcómộtcơhộithànhcôngkhiêmtốn.Anhtanhìnnhậncôngviệchứahẹnnhấttrongsốcáclờidựđoánsẵncóvàthấykhôngcầnphảitựdốimìnhvềnhữngtriểnvọngcủamộtkhởisựmàanhtadựđịnhđầutưvàonó.Tươngtựvậy,cáccánhânlýtrísẽdựđoánlợinhuậncủamộtdoanhnghiệpkhôngdựatrên

giớihạnởmộtconsốđơnlẻnào,họnêncânnhắctớikhảnăngkhôngchắcchắncóthểxảyranhấtvớikếtquả.Mộtngườilýtrísẽkhôngtựdốimìnhvềnhữngcơhộithànhcôngvàđầutưlượngtiềnlớnvàomộtdoanhnghiệpcókhảnăngthấtbạinhất,nếunhưphầnthưởngcủaviệcthànhcôngdànhchosựmạohiểmnàyđủlớn...Tuynhiên,khôngphảiaitrongchúngtacũngcólýtrívàmộtsốngườitrongchúngtacólẽcầntớivậtthếchấpchonhữngướctínhbịbópméonhằmtránhtìnhtrạngmấtkhảnăngkiểmsoát.Tuynhiên,nếubạntựdốibảnthânbằngcáchchấpthuậncácdựđoáncựcđoan,bạnsẽlàmtốtviệcđónhằmgiữvữngnhậnthứcvềniềmđammêcủabạn.

Cólẽđónggópcógiátrịnhấtcủaquytrìnhhiệuchỉnhmàtôiđặtrađólàquytrìnhnàysẽbắtbạnphảitưduyvềviệcbạnbiếttớiđâu.Tôisẽdùngmộtvídụquenthuộctrongthếgiớihọcthuậtnhưngtươngứngvớiphạmvixãhội.Mộtđơnvịcóýđịnhtuyểndụngmộtvịgiáosưtrẻcónhữngtriểnvọngvềkhảnănglaođộngkhoahọctốtnhất.Hộiđồngtìmkiếmđãthuhẹplựachọnvềhaiứngviên:

Kimhiệnđãhoàntấtchươngtrìnhhọccủamình.Thưgiớithiệuvềcôrấtấntượngvàcôđãcómộtcuộcnóichuyệnrấtthôngminhvàgâyấntượngchotấtcảmọingườitrongcuộcphỏngvấn.Côkhôngcóghinhậnđángkểnàovềkhảnăngnghiêncứukhoahọc.

Janeđãcóbằngtiếnsĩsuốtbanămqua.Côcókhảnănglàmviệcrấttốtvàhồsơnghiêncứucủacôrấtxuấtsắc,nhưnggiaotiếpcủacôvàcáccuộcphỏngvấnkémsinhđộnghơnsovớiKim.

LựachọntrựcgiácnghiêngvềphíaKim,bởicôđãđểlạimộtấntượngmạnhmẽhơn,vàWYSIATI.NhưngđâycũnglàtìnhhuốngmàthôngtinvềKimíthơnnhiềusovớithôngtinvềJane.Chúngtalạitrởvềvớiquyluậtsốnhỏ.Trongthựctế,bạncóthôngtinvềKimíthơnthôngtinvềJanevàcáckếtquảcựcđoancókhảnăngthuđượctừcácmẫunhỏnhiềuhơn.ỞđâycósựmaymắntrongcáckếtquảthuvềtừcácmẫunhỏvàvìthếbạnnêngiảmluidựđoáncủamìnhđốivớithànhtựutrongtươnglaicủaKimnhiềuhơnvềphíatrungbình.KhibạnchúýđếnthựctếrằngKimcókhảnăngsútgiảmhơnlàJane,bạnhẳnnêndừngởviệclựachọnJanemặcdùbạnđãítbịgâyấntượngtrướccôấyhơn.Trongbốicảnhvềcáclựachọnhọcthuật,tôisẽbỏphiếuchoJanenhưngcóthểđósẽlàmộtcuộcvậtlộnđểvượtquaấntượngtrựcgiácrằngKimcóhứahẹnnhiềuhơn.Hànhđộngtuântheonhữngtrựcgiáccủachúngtalàđiềutấtnhiênvàtheomộtcáchnàođó,tasẽthấythoảimáihơnsovớiviệcđấutranhchốnglạichúng.

Bạndễdànghìnhdungracácluậnđềtươngtựtrongcácbốicảnhkhácnhau,vídụmộtnhàđầutưmạohiểmđanglựachọngiữacáckhoảnđầutưvàohaidoanhnghiệphoạtđộngởnhữngthịtrườngkhácnhau.Mộtdoanhnghiệpcósảnphẩmđápứngchonhucầuđượcđánhgiákháchínhxác.Doanhnghiệpcònlạithúvịhơnvàhứahẹnquatrựcgiácnhiềuhơnnhưngcáctriểnvọngcủanóítchắcchắnhơn.Chodùdựđoántốtnhấtvềtriểnvọngcủadoanhnghiệpthứhaivẫncònởmứccaothìkhisựbấtđịnhđượcxemnhưmộtyếutố,nólạilàmộtcâuhỏiđángđượccânnhắccẩnthận.

CÁINHÌNHAICƠCHẾVỀSỰHỒIQUY

CácdựđoáncựcđoanvàmộtsựsẵnsàngdựđoáncácbiếncốhiếmtừdấuhiệumờnhạtđềulànhữngbiểuhiệncủaHệthống1.Điềuấylàtựnhiênđốivớicơchếliêntưởngnhằmkhớpnốitínhcựcđoancủacácdựđoánvớitínhcựcđoannhậnbiếtđượccủadấuhiệumànódựavào–đâychínhlàcáchsựthaythếdiễnra.VàcũnglàđiềutựnhiênđốivớiHệthống1đểsảnsinhracácdựđoántựtintháiquánhưchúngtatừngthấy,đượcphánđoánbởisựgắnkếtcủamẩuchuyệntốtnhấtmàbạncóthểkểdựatheodấuhiệucótrongtay.Hãycảnhgiác:Trựcgiáccủabạnsẽsinhracácdựđoánvốndĩquácựcđoanvàbạnsẽbịxuikhiếnđặtquánhiềuniềmtinvàochúng.

SựhồiquycũnglàmộtvấnđềđốivớiHệthống2.Ýnghĩthuầntúyvềsựhồiquyvềmứctrungbìnhxalạvàgâykhóchoviệctruyềnđạtvàlĩnhhội.Galtonđãtừngtrảiquagiaiđoạnkhókhăntrướckhihiểuđượcđiềuấy.Nhiềugiáoviênthốngkêhọckinhhãinhữnglớphọcmàtạiđósinhviêncủahọthườngnhậnthứcmơhồvềchủđềcốtyếunày.ĐólàtìnhhuốngnơiHệthống2cầncósựtôiluyệnđặcbiệt.Việcgắnkếtcácdựđoánvớidấuhiệuđưarakhôngchỉlàđiềucầnlàmbằngtrựcgiác,màcònlàmộtviệclàmhợplý.Chúngtasẽkhôngtìmtòiđểhiểuđượcsựhồiquytừsựtrảinghiệm.Ngaycảkhimộtsựhồiquyđượcnhậndiện,nhưchúngtađãthấytrongcâuchuyệnvềcácvịchỉhuyđộibay,thìnóvẫnsẽđượcđặtratheodiễngiảinhânquảmàhầunhưluônluônsai.

BÀNVỀCÁCDỰĐOÁNTRỰCGIÁC

“Sựkhởiđầunàyđãđạtđượcmộtminhchứngnổibậtchoýtưởng,nhưngchúngtakhôngnênkỳvọngchúnglàmđượcnhưvậytrongtươnglai.Từđâytớithịtrườngvẫncònlàmộtchặngđườngdàivàvẫncònrấtnhiềulýdochosựhồiquy.”

“Dựđoántrựcgiáccủachúngtarấtcótriểnvọng,nhưnghẳnlànóquákhó.Hãyđặtvàophéptínhnàybằngchứngrõràngvàdựđoánhồiquyấyvềmứctrungbình.”

“Khoảnđầutưcólẽlàmộtýtưởnghay,dùchodựđoánchuẩnnhấtrằngnósẽthấtbại.ĐừngnóirằngchúngtathựcsựtinnósẽlàmộthiệntượngtiếpsauGoogle.”

“Tôiđãđọcmộtbảnbáocáovềthươnghiệuđóvànóquảthựcrấtxuấtsắc.Tuynhiên,đócóthểlàmộtsựmaymắn.Hãychỉxemxétnhữngthươnghiệuđãcómộtlượnglớncácnhậnxétvàchọnlấymộtcáicóvẻlàtốtnhất.”

PHẦNIII.NIÊMTINTHÁIQUÁ

Chương19.Ảovọngvềtrithức

NassimTalebđượcbiếtđếnkhôngchỉvớivaitròcủamộtthươngnhân,một

triếtgia,mộtnhàthốngkêhọcmàcònlàmộtnhàtâmlýhọccótiếng.TrongtácphẩmThiênngađen,Talebđãđưaraýniệmvềmộtliêntưởngngụybiệnnhằmghilạinhữnghìnhảnhvềmộtthếgiớichưahoànthiệntrongsuynghĩcủachúngta,đồngthờithểhiệnnhữngkỳvọngcủachúngtavềmộtthếgiớitốtđẹphơntrongtươnglai.Thựcchấtcácliêntưởngngụybiệnđượcsinhratừnhữngnỗlựccủachúngtatrongviệckhôngngừngphánđoánvàliêntưởngvềthếgiớiấy.Cáccâuchuyệngiảithíchrằngconngườicảmthấynhữngđiềuđơngiản,cụthểhấpdẫnhơnrấtnhiềusovớinhữngđiềuphứctạpvàtrừutượng,chorằngtàinănghaysựngudốtvàmụcđíchsốnggiữvaitròquantrọnghơnlàmaymắnvàchúngtathườnghaytậptrungvàomộtsốbiếncốnổibậtđãxảyrahơnlàcácrủirocóthểxảyra.Đaphầnbiếncốnổibậtnàoxảyratrongthờigiangầnđâyđềuđượcxemlàmộtvídụđiểnhìnhvàtrởthànhcốtlõicủamộtcâuchuyệnnhânquả.Talebchorằngchínhconngườichúngtađãtựlừabảnthânmìnhquaviệctựđưanhữngýniệmrấtmơhồvềquákhứvàtinrằngđiềuđólàđúng.

Cáccâuchuyệnđượcđưarađềucungcấpchochúngtamộtthôngtinhếtsứcrõràngmạchlạcvềnhữnghànhđộngvàkếhoạchcủaconngười.Thôngthườngviệcdiễngiảibấtcứhànhvinàocủaconngườisẽphụthuộcvàoyếutốchủquanvàtácđộngkháchquancủangườiđó.Chínhvìthếmàsựthíchnghivớinhữngthayđổivàtácđộngcủamỗingườilàkhácnhau.“Hiệuứnghàoquang”đãtừngđượcthảoluậnrấtnhiềutrướcđó.Nócóvaitrògắnkếtchúngtatrongcáchnhìnnhậnvềconngườivànhữngtíchcáchđượcxemlàđặcbiệtquantrọng.Vídụ,nếuchúngtanghĩrằngmộtcầuthủnémbóngchàylàphảiđạtđượcmộtsốtiêuchínhưđiểntrai,mạnhkhỏethìđươngnhiênkhinhìnthấyaiđólựclưỡng,khỏemạnh,chúngtasẽnghĩrằnganhtacóthểnémbóngtốt.Đôikhi“hàoquang”cũngmangnghĩatiêucực:Nếuchúngtacóquanniệmmộtcầuthủnémbóngchàylàphảiđạtmộtsốtiêuchínhưlựclưỡngkhỏemạnhthìrõràngkhichúngtathấymộtanhchàngnhìncóvẻyếuớt,ngaylậptứcchúngtaxemnhẹnănglựcthểthaocủaanh

ta.“Hiệuứnghàoquang”giúpcáccâuchuyệncótínhminhhọatrởnênđơngiản,dễhiểuvàmạchlạcthôngquanhữnghệgiátrị:Ngườitốtchỉlàmviệctốtvàngườixấuchỉlàmviệcxấu.Chúngtađãtừngrấtngạcnhiênkhinghelờituyênbố“Hitlercưngchóvàyêutrẻnhỏ”bởilẽtrongsuynghĩcủachúngtathìHitlerlàmộtkẻtànnhẫnvàđộcác.Lờituyênbốtrênrõrànglàquámâuthuẫnvớibảnchấtmàchúngtatừngbiếtvềconngườinày.Chínhvìthế“hiệuứnghàoquang”đãtácđộngđếnchúngta,chiphốisuynghĩvàhànhđộngcủachúngta,khiếnchúngtakhôngtuântheocảmxúcvốncócủamình.

Bấtcứmộtcâuchuyệnhấpdẫnnàocũngsẽđược“phủmộttấmáochoàngảovọng”xemnhưlàmộtgiaithoại,cóyếutốlykỳ,hấpdẫn.CâuchuyệnvềhànhtrìnhđểGoogletrởthànhgãkhổnglồtrênlĩnhvựccôngnghệlàmộtvídụ.ThànhlậpraGooglelàhaisinhviênvừatốtnghiệpngànhKhoahọcmáytínhtạiĐạihọcStanford.HọđãtìmraphươngthứchữuhiệubậcnhấttrongviệctìmkiếmthôngtintrênmạngInternet.Bằngmọicáchhọđãhuyđộngđượcnguồnvốnđểkhởinghiệpvàsauđóđạtđượchàngloạtthànhcôngtolớn.Chỉtrongvòngvàinăm,cổphiếuGoogletrởnêncógiátrịnhấtnướcMỹvàhaitânsinhviênsánglậpraGooglenămnàotrởthànhmộttrongsốnhữngngườigiàucónhấthànhtinh.Điềulàmcâuchuyệntrởnênhấpdẫnhơncólẽchínhlànhữngmaymắnmàhọcóđược.CơhộinghìnnămcómộtđãđếnvớihọchỉsaumộtnămsánglậpraGoogle,họđãsẵnsàngbáncôngtycủamìnhvớigiádướimộttriệuđô-lanhưngbênmuađãchorằnggiáđóquácao.Đôikhisựmaymắn,tìnhcờ,ngẫunhiên,hyhữuđãtácđộngđếnkếtquảkhiếnchochúngtacảmthấyconđườngđếnvớithànhcôngtrởnêndễdàngvàđơngiảnhơn.

TưởngchừngmộtchitiếtnhưthếcóthểchỉrõsựthànhcôngcủanhữngnhàsánglậpraGoogle.Nhưngthựctếnhữnggìmàhọđạtđượcphảidựatrêntàinăng,nỗlựccủarấtnhiềuconngười.BêncạnhhainhàsánglậplàcảmộttậpthểquyếttâmđồnghànhcùngGoogletrongviệcbiếnnhữngmụctiêuhànhđộngthànhkếtquả.Câuchuyệnthànhcôngcủahọsẽtrởnênđầyđủhơn,sâusắchơnnếuchúngtađềcậpđếnviệchọđãvậtlộn,cạnhtranhtrênthươngtrườngnhưthếnàovàđánhbạicácđốithủrasaođểcóthểkhẳngđịnhvịthếsốmộtcủamình.

Tôicóýkểcâuchuyệntrênvớisắctháihếtsứcnhẹnhàngnhưngtrongthâmtâmmìnhchắcchắncócảmgiáccâuchuyệnthànhcôngđórấttuyệtvời.Nếuđượcthêmvàichitiếtthúvịnữa,chắchẳnbạnsẽcócáinhìntổngquanvàhiểuđượcđiềugìkhiếnchoGoogletrởnênthànhcôngnhưvậy.Đồngthờibạncũngsẽrútrađượcmộtsốbàihọckinhnghiệmvềbíquyếtvàcon

đườngđiđếnthànhcôngcủamộtdoanhnghiệp.TuynhiênnhữngđiềumàbạnnghĩlàcóthểhọchỏitừcâuchuyệncủaGooglephầnlớnchỉlàảotưởng.Vídụsaucùngchomộtsựlýgiảiđólàliệurằngnócókhiếnchotìnhhuốngnàycóthểdựbáotrướcđượckhông.KhôngcócâuchuyệnnàovềthànhcôngkhôngđượctrôngđợicủaGoogleđápứngđượcvídụtrên,bởikhônghềcócâuchuyệnnàocóthểbaogồmvôsốcácbiếncốmàtừđósẽdẫntớimộtkếtquảkhácnhau.Trítuệcủaconngườikhôngthểxửlýtốttấtcảnhữngđiềudiễnrangoàikếhoạch,tráivớidựđoán.Córấtnhiềuvấnđềphátsinhngoàikếhoạchđãdiễnravàđiềuquantrọnglàconngườiđãxửlý,đốiphóvớichúngnhưthếnào.Đôikhiviệcxửlýnótốtkhiếncáigọilàrủirolạimangđếnthànhcông,sẽlàmchoconngườitacườngđiệuhóavaitròcủakỹnăngvàxemnhẹyếutốmaymắn.Thôngthường,khiđãchạmtayđếnthànhcôngthìbấtkỳaicũngkhẳngđịnhthànhcôngđóxuấtpháttừnhữngquyếtđịnhđúngđắn,nằmtrongtiênlượngvàkếhoạchđềra.Nhưngthựctếyếutốmaymắncũngrấtquantrọng,bởilẽsựkhôngmaymắncóthểcảntrởconđườngđiđếnthànhcôngcủachúngtabấtcứlúcnào.“Hiệuứnghàoquang”cùngvớinhữngthửtháchđãđượcvượtquavàquyếttâmchiếnthắngđãtạonêncácvịanhhùngchomỗicâuchuyện.

Giốngnhưmộtngườithảbèđãtránhđượcmộtsốhiểmhọatiềmtàngtrướcđórồi,anhtasẽcókỹnăngđểtránhnémộtsốhiểmhọatiềmtàngkháccóthểgặpphảikhianhtabăngghềnh.DiễnbiếncủacâuchuyệnthànhcôngcủaGooglecũngvậy,nólykỳ,cuốnhútngườingheởchỗhọđãgặpphảihàngloạtcáccácrủirovàcáchhọđốiphóvớicácrủirođónhưthếnào...Tuynhiên,giữahaitrườnghợpkểtrêncósựkhácbiệtrõràng.Ngườithảbèđãbăngghềnhhàngtrămlần,đươngnhiênanhtađãrútrakinhnghiệmquamỗilầnvàtraudồiđượckỹnăngđiêuluyệntrongviệcnày.Anhtahọcđượccáchnhậnbiếtcácxoáynướctrướcmặtvàlườngtrướcđượcnhữngchướngngạivật.Đồngthờianhtahọcđượccáchđiềuchỉnhtưthếvàgiữthăngbằngchomìnhkhigặpnguyhiểm.CònđốivớingườisánglậpraGoogle,anhhầunhưchưacókinhnghiệmgìtrongviệctạodựngmộtcôngtykhổnglồvàcàngkhôngcócơmayđểtránhđượcnhững‘‘rủirotiềmtàng”–vídụnhưnhữngđốithủcạnhtranh.Dĩnhiên,câuchuyệnthànhcôngcủaGooglecóđượcmộtphầnlànhờnhữngkỹnăngxửlýtìnhhuốngtuyệtvời,nhưngcũngkhôngthểkhôngkểđếnyếutốmaymắn.Vànếunhưmaymắncàngnhiềuthìbàihọckinhnghiệmđượcđúcrútracàngít.ChúngtacóthểnhậnthấysựhiệnhữucủaquytắcWYSIATItrongcâuchuyệnnày.Bạnkhôngxửlýthôngtinhiệncó,màbạnđãliêntưởngđếnnhữngthôngtincầncóđểgiảithíchđượcvấnđềmộtcáchđúngđắn.Bạndựnglênmộtcâuchuyệnkhảthinhấtcóthểtừnhữngthôngtintrênnềntảngmộtsốthôngtinhiệncóvớiđiềukiệnbạnchorằngđólàmộtcâuchuyệncósứcảnhhưởngtíchcựcvà

đángtincậy.Tôitừngnghenhiềungườichorằngtrướcnăm2008,bảnthânhọđã“biếtrõcuộckhủnghoảngtàichínhsẽxảyravàonằm2008”.Khithảoluậnvềcácbiếncốlớnthìtừ“biếtrõ”trongcâunàycựckỳkhónghevànónênbịloạibỏkhỏivốntừvựngcủachúngtatrongcáccuộcthảoluậnnghiêmtúcvềvấnđềnày.Phảicôngnhậnrằng,tồntạimộtvàingườicókhảnăngsuyđoánkhátốtvềviệcsẽcómộtcuộckhủnghoảngtrongtươnglainhưngđóchỉlàsựtiênđoánchungchung.Vàkhicuộckhủnghoảngđãxảyratrongthựctếthìhọtuyênbốrằngtrướcđâyhọđãbiếtchắcchắncuộckhủnghoảngnàysẽdiễnra.Đólàmộtsựlạmdụngnghiêmtrọngvềkhíacạnhcủangôntừ.Bởivớibấtcứthứngônngữnàothìngườitachỉsửdụngtừ‘‘biết’’khinhữnggìđượcbiếttớilàđúnghoặcđượccholàđúng.Vàchúngtachỉcóthểbiếtđôichútchỉkhiđiềuđóđúngvàcóthểnhậnthứcđược.Nhưngnhữngngườiđãsuyđoánhẳnsẽcómộtcuộckhủnghoảng(vàchỉrấtíttrongsốhọgiờđâycóthểnhớđượclàmìnhđãtừngnghĩnhưvậy)đãkhôngthểchỉramộtcáchchắcchắnthờiđiểmchínhxácdiễnracuộckhủnghoảng.Trongkhiđórấtnhiềuchuyêngianắmtrongtayđầyđủthôngtinvàcómốiquantâmsâusắctớitươnglaicủanềnkinhtếlạikhôngtinrằngthảmhọasắpxảyra.Thựctếchothấychúngtakhôngthểnhậndiệntrướcđượcvềcuộckhủnghoảngđó.Mộtvàicánhânđãsửdụngtừ“biết”nàyđểtiênđoánvềmộtđiềuđãxảyravàbỗngdưnghọđượctínnhiệmvàtrởnênnổitiếnghơnvềsựtiênlượngđó–điềumàvốndĩhọkhôngxứngđángđượcnhận.Điềuđóchothấyviệcsửdụngngônngữđúngcáchlàcựckỳquantrọng.Đôikhiviệcsửdụngkhôngđúngcáchsẽtạoranhữngsuynghĩhuyễnhoặc,ámchỉảotưởngvànguyhại.

Bảnchấtcủaảotưởngchínhlàviệcchúngtatintưởngrằngmìnhcósựhiểubiểurấtrõquákhứvìthếchúngtahoàntoàncócơsởvữngchắcđểtiênđoánvềtươnglai.Nhưngtrongthựctếkhôngphảinhưvậy,hầunhưchúngtahiểuvềquákhứíthơnchúngtatưởngrấtnhiều.“Biết”khôngphảilàtừduynhấtđểdiễntảnhữngđiềuđượccoilàảotưởngnày.Ngoài“biết”rathìcáctừ“trựcgiác”và“linhcảm”cũngđượcdùngđểdiễntảcácsuyđoántrongquákhứđãbiếnthànhsựthực.Trongcâu“Tôicómộtlinhcảmrằngcuộchônnhânsẽkhôngkéodàinhưngtôiđãnhầm”nghecóvẻthậtkỳlạvàgiốngnhưbấtcứcâunàonóivềmộttrựcgiácđãthànhrasailầm.Đểsuynghĩmộtcáchrõràngvềtươnglai,chúngtacầnphảixóasạchthứngônngữmàchúngtasửdụngtrongviệcgánđịnhnhữngniềmtinmàchúngtacótrongquákhứ.

NHỮNGCHIPHÍXÃHỘICỦANHẬNTHỨCMUỘN

Cùnglàmộtvấnđềnhưngmỗingườilạicócáchnhìnkhácnhau,vìkhả

năngnhậnthứccủamỗichúngtakhácnhau.Khimộtvấnđềxảyrangoàidựkiếnbanđầu,mỗingườiđềucókhuynhhướngnhìnnhậnvàđiềuchỉnhcáchnhìncủamìnhvềthếgiớiquansaochothíchnghivớiđiềubấtngờ.Hãytựtưởngtượngrằngcómộttrậnđấubóngđágiữahaiđộingangtàingangsức.Khitrậnđấukếtthúc,mộtđộithắngvàmộtđộithua.Trongsuynghĩcủabạn,độigiànhchiếnthắngsẽlàđộimạnhhơnđộithua,tuynhiêncóthểtrongquákhứbạnđãkhôngnghĩvậy.Điềuđócónghĩalàkếtquảcủatrậnđấubóngnàyđãlàmbiếnđổicáchnhìncủabạncảtrongquákhứlẫntươnglai,vìkếtquảtrậnđấunàyđãmangđếnchobạnmộtcáchnhìnmới.Việcrútrakinhnghiệmvànhậnthứctừnhữngbiếnđộnglàmộtviệclàmhợplýnhưngđôikhinóvẫncóthểchứađựngmộtvàihệlụykhôngtíchcực.

Nhậnthứccủamỗingườibịchiphốibởinhữngquanđiểm,nhìnnhậncủangườiđótrongquákhứ,hoặcđôikhiniềmtincủangườiđócũngthayđổikhiếnchonhậnthứccủahọcũngthayđổitheo...Nếuchúngtađồngtìnhvớicáchnhìnmớivềthếgiớiquanthìtấtnhiênsẽkhôngdễdàngđểchúngtahồitưởnglạinhữnggìmàchúngtađãtừngtintưởngtrongquákhứ.Vìđôikhisựthayđổitrongcáchnhìnnhậnvấnđềsẽlàmchoquanđiểmcủachúngtavềnhữngđiềutrongkýứccũngthayđổitheo.

Rấtnhiềunhàtâmlýhọcđãtậptrungnghiêncứuxemđiềugìđãxảyrakhingườitathayđổikýứccủamình.Chủđềđượclựachọnđólà“ántửhình”-ởđócáckýứcchưahoàntoànbịdànxếp.Cácnhàthựcnghiệmtiếnhànhđolườngrấtcẩnthậntháiđộcủatừngngườithamgia.Tiếpđó,nhữngngườithamgiasẽquansáthoặcnghemộtchuyêngiathuyếtphụchoặcmộtthôngđiệptiêucực.Sauđócácnhàthựcnghiệmlạitiếnhànhđolườngtháiđộcủanhữngngườinàymộtlầnnữa.Cuốicùngyêucầunhữngngườithamgiatườngtrìnhlạiýkiếncủahọ.Hóaranhiệmvụnàylạikhôngmấydễdàngvớihọ.Vìkhiđượcyêucầutáilậplạinhữngniềmtintrướcđó,họđềuđưaranhữngniềmtinhiệntạithaychonhữngniềmtintrongquákhứ–điềunàychothấyđãcósựthayđổitrongtiềmthứccủahọ.Vàchínhhọcũngkhôngthểtinrằnghọđãtừngcómộtsuynghĩhoàntoànkhácnhưthế.

Việctáilậplạinhữngniềmtintrongquákhứđôikhisẽlàmbạnngạcnhiênvềchínhmình.Vìsẽcónhữngđiềumàbạnkhôngngờrằngtrướcđâybạnđãtừngnghĩnhưthế.KhicònlàmộtsinhviêntạiJerusalem,BaruchFischhoffđãchứngminhhiệuứng“Tôi-đãbiết-trước-từlâu-rồi”,hoặcthiênlệchcủanhậnthứcmuộn.CùngvớiRuthBeyth(mộthọcgiảkháccủachúngta),FischhoffđãthựchiệnmộtcuộckhảosáttrướckhiTổngthốngRichardNixonviếngthămTrungQuốcvàLiênXôvàonăm1972.Nhữngngườitrảlờiđãđặtracácxácsuấtdànhcho15kếtquảkhảthivềđộngtháingoạigiao

củaNixon:LiệuMaoTrạchĐôngsẽchấpthuậnvàđápứngNixon?CóthểHoaKỳsẽbanbốsựthừanhậnngoạigiaođốivớiTrungQuốc?Saunhiềuthậpkỷthùđịch,cóthểHoaKỳvàLiênbangXôViếtsẽđồngthuậnvớinhauvềtấtcảcácvấnđềquantrọng?

SauchuyếncôngducủaNixonkếtthúc,FischhofvàBeythđãđềnghịvẫnnhữngngườiđónhớlạinhữngxácsuấtmàhọđãgánchomỗikếtquảtrongsố15phươngánkhảthicókhảnăngxảyratrongđợtkhảosáttrướcđây.Vàhaiđợtkhảosátđóđãchoracáckếtquảthậtrõràng.Cònnếuphươngánđóđãkhôngxảyrathìhọcũngnhậnđịnhrằnghọđãtừngphánđoánlànógầnnhưkhôngthểxảyra.Nhữngcuộcthửnghiệmkháccũngchỉrarằngquanđiểm,nhìnnhậncủaconngườithườngbịchiphốibởinhữngdựđoánbanđầuvàcáchnhìnnhậnvấnđềcủanhữngngườixungquanh.MộtnghiêncứukhácvềviệcxétxửtênsátnhânO.J.SimpsonvàphiêntòaluậntộiTổngthốngBillClintoncũngchotathấynhữngkếtquảtươngtự.Nhưvậy,sựviệcđãxảyracótácđộngrấtnhiềuđếncáchnhìnnhậnlạinhữngđiềuquantrọngtrongquákhứcủamỗingười.Điềuđókhiếnconngườicócáchnhìnnhậnkhôngđúngđắnvàthiếutínhthựctếvềvấnđềđó.

Sựbiếnđổivềnhậnthứcsẽảnhhưởngkhôngtốtđếnquátrìnhraquyếtđịnhcủamỗingười.Đôikhinókhiếnnhữngngườiđánhgiáchấtlượngbịlẫnlộngiữahaivấnđềlàquytrìnhcôngviệcđãtốthaychưa,haykếtquảcôngviệcđãtốthaychưa.Vìđôikhiquytrìnhtốtnhưngkếtquảlạikhôngtốt,hoặckếtquảtốtkhônghẳnlàdoquytrìnhtốt.Mặcdùchỉbịtainạnqualoanhưngnạnnhâncủavụtainạnnàyđãchếtvìcaphẫuthuậtkhôngthànhcông.Tuynhiênbanbồithẩmđoànlạicóýnghĩrằngthựctếvụtainạnđóđãkhiếnchonạnnhânrơivàotìnhtrạnghếtsứcnguyhiểmvàchínhcácbácsĩphẫuthuậtcũngýthứcđượcđiềuđó.Chínhviệcnhìnnhậnsailệchnàycủabanbồithẩmđoànđãđiđếnmộtquyếtđịnhkhôngchínhxác.Vìhọcóniềmtinlàvụtainạnđónghiêmtrọngvàcácvịbácsĩphẫuthuậtnhậnthứcrõnạnnhântrongtìnhtrạngcựckỳnguyhiểm,nhưngthựctếlạikhôngphảinhưvậy.Nhậnthứcmuộnđãkhônghềthíchhợpvớinhữngngườiraquyếtđịnh,nhữngngườivốncóvaitròlàmđạidiệnchomộtnhómngười,mộttổchức,đơnvịkhácnhưcácbácsĩ,nhàtưvấntàichính,huấnluyệnviêngônthứba,CEO,nhàhoạtđộngxãhội,nhàngoạigiao,cảcácchínhtrịgia.Thườngnhữngngườicókhảnăngraquyếtđịnhđúngnhưngviệcthựcthicácquyếtđịnhđókhôngthựcsựtốtsẽbịlênán.Vàhọchỉthựcsựnhậnđượcsựtínnhiệmkhimàcácquyếtđịnhđúngđắncủahọđượcthựchiệnthànhcông.Đórõrànglàmộtdạngcứucánhbiệnminhchophươngtiện.Khikhôngđạtđượckếtquảtốt,thườngthìkháchhàngsẽchỉtríchcácđạidiệncủamìnhđãkhôngtiênđoánđượcnhữngbiếncố,rủirocóthểxảyra

màkhôngbiếtrằngnhữngđiềuđóchỉthựcsựrõràngkhimọichuyệnđượcgiảiquyếtxongxuôi.Saukhibiếncốdiễnra,thườngchúngtasẽnhậnthấycónhữnghànhđộngthoạtnhìntưởngnhưlàthậntrọngnhưngthựctếlạirấtlơlàtắctrách.ThựctếđãdiễnramộttìnhhuốnglànhữngsinhviêntạiCaliforniađượchỏiliệurằngcácthànhphốDuluthvàMinnesotacónênbỏramộtkhoảnphíkhổnglồđểthuêmộtbộcảmbiếngiúpchodòngchảytựdocủanướckhôngbịngănchặnbởicácmảnhvụnkhông.Sốngườiđượchỏichialàmhainhóm,trongđónhómthứnhấtkhôngbiếtnguyênnhândẫnđếnnhữngthiệthạivềlũlụtdocácmảnhvụnngăncảndòngchảycủanước.Nhómthứhaiđượccungcấpthôngtingâyralũlụtlàvìlýdotrên,24%sốngườicủanhómthứnhấtđồngtìnhvớiviệcthànhphốnênđầutưkhoảnchiphínày,trongkhisốngườiđồngtìnhvớiviệcthànhphốnênchitiềnthuêmáycảnhbáolà56%.

Nếunhậnthứcmuộnvềmộtbiếncốcànglớnthìhậuquảcủanócàngtrởnêntồitệ.Vídụnhưthảmhọangày11tháng09,chúngtadễdàngtintưởngrằngquanchứcchínhphủđãkhônglườngtrướcđượcđiềuđóhoặcđãquácoinhẹvàlơlànó.Vàongày10tháng07năm2011,TrungtâmTìnhbáoquốcgiađãđưarathôngtinchorằngtổchứcal-QaedacóthểđanglênkếhoạchchomộtvụtấncônglớnvàonướcMỹ.GeorgeTenet,giámđốcCIA,đãkhôngcungcấpthôngtinkểtrênchoTổngthốngW.BushnhưnglạicungcấpchoCốvấnAnninhQuốcgiaCondoleezaRice.Khicácsựviệcsauđóđãxảyra,BenBradlee,biêntậpviênkỳcựucủatờBưuđiệnWashington(TheWashingtonPost),đãtuyênbố:“Dườngnhư,điềucơbảnđốivớitôiđólànếucácngàibiếtđượccâuchuyệnsắpcóảnhhưởnglớntớilịchsử,cácngàicầnphảingaylậptứcthôngtinchoTổngthống.”Nhưngvàongày10tháng07,đãkhôngaiđượcbiết–hoặccóthểbiếtrằng–chínhmẩutintìnhbáonàysẽgâyraảnhhưởnglớntớilịchsử.

Khiđãlàmđúngquytrìnhđểđạtđượcmộtkếtquảnàođóthìcácnhàhoạchđịnhluônkỳvọngcácquyếtđịnhcủamìnhsẽđượcxemxétmộtcáchkỹlưỡng.GiốngnhưtrườnghợpcủaKhổngMinh,sautrậnđánhôngđãbịquykếtlàsửdụngnhữngbiệnphápmáymócvàkếtquảlàtrongtrườnghợpnàyrủirođượcchấpnhậnmộtcáchhếtsứcmiễncưỡng.KhisốnhữngvụkiệntụngvềsựsơsuấttrongngànhYngàymộtnhiềulênthìcácbácsĩđãthayđổiphápđồcủamìnhtheonhiềucách:Yêucầuxétnghiệmnhiềuhơn,họchỏikinhnghiệmtừcáctrườnghợptrướcđóvớinhiềuchuyêngiahơn,ứngdụngcácphươngphápđiềutrịtiềnlệngaycảkhichúngkhôngchắcđãcóhiệuquảtốt…Nhữnghànhđộngkểtrênthựcchấtlàbảovệbácsĩnhiềuhơnlàgiúpíchchocácbệnhnhân.Vìthếvôtìnhnótạonênmộtsựxungđộttiềmẩnvềlợiích.

Giữakếtquảthựctếvànhữngtiênđịnhluôncósựsailệchnhấtđịnh,vàthôngthườngchúngtasẽrútrađượcnhữngbàihọckinhnghiệmquýbáutừnhữngsailệchđó.Tuynhiênđôikhichínhnhữngsailệchđólạimangđếnsựthànhcôngvàphầnthưởngchonhữngngườiưamạohiểmvàhànhđộngthiếutráchnhiệm.Nhữngdoanhnhân,hoặcmộtsốkẻgiànhphầnthắngquanhữngcanhbạcđiênrồlàmộtvídụđiểnhìnhchođiềuđó.Mộtsốnhàlãnhđạocóđườnglốihếtsứcmạohiểm,tuynhiênhọmaymắnđạtđượcthànhcôngkhiđitheođườnglốiđó.Chẳngcólýdogìđểtráchphạtsựmạohiểmcủahọcả.Thayvàođó,họđượcxemlànhữngngườihếtsứctinhtế,cótầmnhìnxađểnhậnđịnhđượcconđườngdẫnđếnthànhcông.Cònnhữngngườitỏranghingại,ngờvựctrướcsựmạohiểmcủahọsẽbịquykếtlànhữngkẻtầmthường,hènnhátvànhunhược.Mộtnhàlãnhđạoliềulĩnhlạiđượctônvinhdướivầnghàoquangcủasựthôngtháivàdũngcảmmặcdùnhữngthứhọđạtđượckhôngkhácgìhọvừagiànhchiếnthắngtrongmộtcanhbạcnhờvàosựmaymắn,hênxui.

CÔNGTHỨCCHOSỰTHÀNHCÔNG

Nếunhìnnhậnvấnđềmộtcáchcóhệthốngthìthếgiớitưởngchừngnhưcótrậttự,đơngiảnvàdễdàngtiênđoánhơnnóvốncórấtnhiều.Cứcholàchúngtađanghiểurấtrõvềquákhứvàcòncóthểdựđoán,nhìnnhậntươngđốichínhxácvềtươnglai.Vàchúngtahoàntoàncóthểcânđốiđượcnhữngnhìnnhậnđó.Chúngtahoàntoàncóthểtrútbỏmọilolắngnếubảnthânchúngtacảmthấytìnhhìnhhếtsứctốtđẹp.Mỗingườitrongchúngtađềucómongmuốnsựnỗlực,hànhđộngcủamìnhmanglạinhữngkếtquảtươngxứng.

Liệurằngphongcáchvàthóiquenquảnlýcủacácnhàlãnhđạocóảnhhưởngđếnkếtquảcủacáccôngtytrênthịtrường?

Mộttrongnhữngnghiêncứuchothấy,saukhiđượcbổnhiệmđaphầncácCEOđềuđưarachiếnlượcchocôngtymàhọdẫndắt.Vàphầnđôngtrongsốhọđềubắttayvàoviệctạonênnhữngảnhhưởng,tácđộngởmộtmứcđộnhỏhơnsovớitiênđoáncủagiớibáochíđưara.

Cácnhànghiêncứutiếnhànhđolườngmứcđộảnhhưởngcủacácmốiquanhệthôngquamộthệsốtươngquan,hệsốnàybiếnthiêngiữa0và1.Hệsốđượcxácđịnhtrướcđó(trongmốiquanhệgiảmthoáivềgiátrịtrungbình)bởihạnmứcmàtheođóhaiướcsốđượcxácđịnhbởicácthừasốchung.MộtđánhgiáhếtsứcphongphúvềmốitươngquangiữasựthànhcôngcủadoanhnghiệpvớinănglựccủaCEOcólẽcaongangnhauởmức0.3,biểu

thịmức30%đanxennhau.Nhằmhiểurõgiátrịcủaconsốquantrọngnày,hãyxemxétcáccâuhỏidướiđây:

Giảsửbạnđangxemxétnhiềucặpdoanhnghiệpvớinhau.Haidoanhnghiệptrongmỗicặpvềcơbảnlàtươngđồng,nhưngvịCEOcủamộttronghaidoanhnghiệpgiỏihơnngườicònlại.Bạnthườnglàmcáchnàođểtìmradoanhnghiệpthànhcônghơntrongsốhaidoanhnghiệpcùngvớivịgiámđốccókhảnănghơn?

Trongmộtthếgiớiquancótrậttựvàđoánđịnhđược,mốitươngquansẽlàhoànhảo(1),vàvịCEOcónănglựchơnsẽđượctìmthấyđểlãnhđạodoanhnghiệpthànhcônghơnvớitỷlệ100%trongsốcáccặp.NếuthànhcôngtươngđốicủacácdoanhnghiệptươngđồngđượcxácđịnhhoàntoàntrêncácyếutốmàvịCEOkhôngkiểmsoátđược(hãycứcholàmaymắn,nếubạnmuốn),bạnsẽtìmthấydoanhnghiệpthànhcônghơnđượcdẫndắtbởivịCEOkémcỏihơnvớitỷlệ50%.Mộtsựtươngquan0.3ngụýrằngbạncóthểsẽtìmthấyvịCEOcónănglựchơndẫndắtdoanhnghiệpthànhcônghơnvớitỷlệkhoảng60%cáccặp–mộtsựcảithiệnchỉcó10điểmphầntrămsovớiviệcướcđoánngẫunhiên,gầnnhưkhôngcólợigìđốivớisựsùngbáianhhùngmàchúngtavẫnthườngthấyđốivớicácvịCEO.

Nếubạnkỳvọngtrịgiánàyởmứccaohơn–vàhầuhếtchúngtamuốnđiềuđó–sauđóbạnphảichấpnhậnnónhưmộtsựbiểuthịrằngbạncóthiênhướngđánhgiáquácaokhảnăngdựđoánthếgiớiquanmàbạnđangsống,hãyđảmbảobạnkhôngphạmphảilỗinào:nângcaotỷlệthànhcôngtừ1:1lên3:2làmộtlợithếrấtquantrọng,cảởtrườngđualẫntrongkinhdoanh.Tuynhiên,từquanđiểmcủahầuhếtcáctácgiảchuyênviếtvềkinhtế,mộtCEOcóquáítsựkiểmsoátđốivớithànhtíchthìsẽkhôngcógìđặcbiệtấntượngcảngaycảkhidoanhnghiệplàmăntốt.Thậtkhócóthểmườngtượngcảnhmọingườixếphàngdàiởcáchiệusáchcủaphicảngđểmuamộtcuốnsáchmiêutảcặnkẽthóiquencủacácnhàlãnhđạokinhtế,nhữngngườinày,theobìnhquânởmộtgócđộnàođóquảthựclàđãgặpmay.Ngườitiêudùngkhátkhaomộtthôngđiệprõràngvềnhữngyếutốquyếtđịnhcủathànhcôngvàthấtbạitrongkinhdoanhvàhọmuốnnhữngcâuchuyệnmanglạicảmgiácvềsựhiểubiết,dùcólàviểnvông.

TrongcuốnsáchcựckỳsắcsảocủamìnhHiệuứnghàoquang,PhilipRosenzweig,mộtgiáosưcủaHọcviệnKinhtếcótrụsởtạiThụySĩ,chothấycácnhucầuảotưởngchắcchắnđượcđápứngnhưthếnàotheohailốiviếtvềkinhtếphổbiến:Nhữngcănnguyêncủasựtăngtrưởng(thôngthường)vàsụpđổ(hiếmkhi)củacáccánhânvàcôngtycábiệtvànhững

phântíchvềsựkhácbiệtgiữacôngtythànhcôngvàítthànhcônghơn.Ôngkếtluậnrằngcáccâuchuyệnvềthànhcôngvàthấtbạiluônphóngđạitầmảnhhưởngcủađườnglốilãnhđạovàcáctiềnlệquảnlýtrongquátrìnhđiđếnthànhcông.Chínhvìthếmàcácthôngđiệpcủahọthườngkhôngthựcsựhữudụng.

Đểđánhgiáđúngđiềugìđangdiễnra,hãyhìnhdungrằngcácchuyêngiakinhtế,giốngnhưcácCEOkhác,đượcđềnghịbìnhphẩmvềdanhtiếngcủaGiámđốcđiềuhànhcủacôngtynàođó.Họnhậnthứcmộtcáchrấtrõviệcliệucôngtyhiệntạicóđangpháttriểnmạnhmẽhaylụibại.Nhưchúngtađãthấytrướcđó,trongtrườnghợpcủaGoogle,chínhsựamhiểunàytạonênmộtvầnghàoquang.CEOcủamộtcôngtythànhcônggầnnhưđượcgọilàmộtngườilinhhoạt,cẩntrọngvàkiênđịnh.Mườngtượngrarằngmộtnămtrôiquavàmọithứđềuđãtrởnênxấuđi.Vịgiámđốcấygiờđâybịmôtảnhưlàmộtngườibếtắc,cứngnhắcvàđộcđoán.Cảhaisựmôtảnghenhưđềuđúngtạithờiđiểmchúngđượcđưara:Cóvẻgầnnhưlàvôlýkhigọimộtvịlãnhđạothànhcônglàcứngnhắcvàbếtắc,hoặcmộtvịlãnhđạođangchậtvậtlàlinhhoạtvàkiênđịnh.

Thựcvậy,hiệuứnghàoquangquámạnhmẽtớinỗibạncóthểthấychínhmìnhđangkìmnénýnghĩrằngcùngmộtngườivàcùngnhữnghànhvitươngtựxuấthiệntheotrìnhtựkhimọiviệcđangtiếntriểntốtđẹpvàlàcứngnhắckhimọiviệcdiễnramộtcáchtồitệ.Dohiệuứnghàoquang,chúngtathuvềmốiquanhệnhânquảsaunày:ChúngtacóthiênhướngtintưởngrằngdoanhnghiệplụibạilàbởivịCEOcủanócứngnhắc,khithựctếlàvịCEOấyhànhđộngcứngnhắcbởidoanhnghiệpđangsụpđổ.Đóchínhlàcáchmànhữngảovọngvềnhậnthứcđượcsinhra.

Hiệuứnghàoquangvàsailệchkếthợpvớinhaunhằmlýgiảisựhấpdẫnđặcbiệtcủacáccuốnsáchđeođuổiviệcrútranhữngbàihọccósẵntừsựthẩmđịnhcóhệthốngcácdoanhnghiệpthànhđạt.Mộttrongnhữngvídụđiểnhìnhchothểloạinàylàcuốn“Xâydựngđểtrườngtồn”củaJimCollinsvàJerryI.Porras.Cuốnsáchbaogồmmộtbảngphântíchtỉmỉvề18cặpdoanhnghiệpđốithủ,cứmỗicặpsẽcómộtdoanhnghiệpthànhcônghơndoanhnghiệpcònlại.Dữkiệnchonhữngsosánhnàylànhữngxếphạngdựatrênnhữngkhíacạnhkhácnhauvềvănhóadoanhnghiệp,chiếnlược,cácthóiquenquảnlý.“ChúngtôitinrằngmọiCEO,nhàquảnlývàdoanhnhântrênthếgiớisẽđọccuốnsáchnày”,cáctácgiảchobiết.“Bạncóthểxâydựngmộtcôngtycótầmnhìnxa”.

Thôngđiệpcơbảncủa"Xâydựngđểtrườngtồn"vàcáccuốnsáchtươngtự

khácđólàcácthóiquentrongquảnlýcóthểđượcnhậnbiếtvàchínhnhữngthóiquentốtấysẽđượcthưởngcôngbởinhữngkếtquảtốtđẹp.Tấtcảcácthôngđiệpđềuđãbịthổiphồnglên.Sựsosánhcácdoanhnghiệpcónhiềuhayítthànhcônghơnlànhắmtớimộtphạmvisosánhđángkểgiữacácdoanhnghiệpcónhiềuhayítmaymắnhơn.Đểbiếtđượctầmquantrọngcủamaymắn,bạncầnphảiđặcbiệthồnghikhicácmôhìnhcóđộphùhợpcaonổilêntừsựsosánhvềcácdoanhnghiệpthànhcôngvàkémthànhcông.Đứngtrướcsựngẫunhiên,cácmôhìnhchuẩncóthểchỉlànhữngảovọng.

Chínhbởimaymắnđóngmộtvaitròtolớn,chấtlượngcủanhữngthóiquenquảnlývàlãnhđạokhôngthểđượcsuyluậnmộtcáchxácthựctừnhữngquansátvềsựthànhcông.VàngaycảkhibạncóđượcsựlườngtrướchoànhảorằngmộtvịCEOcótầmnhìntuyệtvờivàkhảnăngphithường,bạnvẫnsẽkhôngthểdựđoánđượcviệccôngtysẽvậnhànhnhưthếnàovớiđộchínhxáccaohơnnhiềusovớiviệctungmộtđồngxu.Trungbình,khoảngcáchtrongkhảnăngsinhlờicủadoanhnghiệpvànhữngcổtứcgiữacácdoanhnghiệpnổibậtvàcácdoanhnghiệpkémthànhcôngđãđượcnghiêncứutrong“Xâydựngđểtrườngtồn”đãthuhẹpvềgầnnhưkhôngcòngìtronggiaiđoạnsaunghiêncứu.Lợinhuậntrungbìnhcủacáccôngtyđượcxácđịnhtrongcuốnsáchnổitiếng“Kiếmtìmsựhoànhảo”cũngđãgiảmmạnhtrongmộtthờigianngắn.MộtnghiêncứucủaFortunevề“Cáccôngtyđángngưỡngmộnhất”pháthiệnrarằngtrongkhoảngthờigian20năm,cácdoanhnghiệpvớinhữngthứhạngtồitệnhấtđãvươnlênkiếmđượccổtứccaohơnnhiềusovớicácdoanhnghiệpđángngưỡngmộnhất.

Bạncóthểbịkíchthíchđểsuynghĩvềcáccáchlýgiảinhânquảchonhữngnhậnxétnày:Cóthểcácdoanhnghiệpthànhcôngđãtrởnêntựmãn,cácdoanhnghiệpítthànhcônghơnđãnỗlựcnhiềuhơn.Nhưngđólàcáchsuynghĩsailầmvềđiềuđãxảyra.Khoảngcáchtrungbìnhcầnphảiđượcthuhẹp,bởivìkhoảngcáchbanđầucóđượcphầnlớnlàdomaymắn,điềuđãgópphầnthànhcôngchocảcácdoanhnghiệphàngđầulẫnsựlụibạicủaphầncònlại.Chúngtađãvừamớiđươngđầuvớithựctếthốngkêcủađờisống:Sựgiảmthoáivềmứctrungbình.

Nhữngcâuchuyệnvềviệccácdoanhnghiệplàmthếnàođểgiatăngvàsụtgiảmsựquantâmcủađộcgiảbằngviệcđápứngnhữnggìtâmtríconngườimưucầu:Mộtthôngđiệpđơngiảnvềthànhcôngvàthấtbại,nóxácđịnhnguyênnhânmộtcáchrõràngvàbỏquaquyềnnăngquyếtđịnhcủasựmaymắnvàtínhtấtyếucủasựgiảmthoái.Nhữngcâuchuyệnnàysảnsinhravàduytrìmộtảovọngvềsựhiểubiết,việcphổbiếncácbàihọccógiátrịbềnbỉvớicácđộcgiảnhữngngườiđãluônháohứcđểđượctinđiềuđó.

BÀNVỀNHẬNTHỨCMUỘN

“Sailầmấycóvẻnhưlàhiểnnhiên,nhưngđóchỉlànhậnthứcmuộn.Bạnkhôngthểbiếttrướcđược.”

“Ôngấyđanghọcđượcquánhiềutừcâuchuyệnthànhcôngnày,điềuđóquárõràng.Ôngấyđãrơivàomộtliêntưởngngụybiện.”

“Bàấykhôngcóchútchứngcứnàođểnóirằngcôngtyđượcquảnlýmộtcáchtồitệ.Tấtcảnhữnggìbàấybiếtđólàcổphiếucủacôngtyđãrớtgiá.Đâychínhlàmộtsailệchvịkếtquả,mộtphầnlànhậnthứcmuộnvàphầnkháclàhiệuứnghàoquang.”

“Đừngđểbịrơivàosailệchvịkếtquả.Đólàmộtquyếtđịnhngớngẩnngaycảkhinóvậnhànhhiệuquả.”

Chương20.Ảotưởngvềsựvữngchắc

Hệthống1đượcthiếtkếtươngđốivộivã,sơsài,vìthếviệcnóđưara

nhữngkếtluậnkhôngchínhxáclàđiềucóthểhiểuđược.Sởdĩcáckếtluậnmàchúngtarútrakhôngđượcchínhxáchoặcthậmchílàsailầmlàdonódựatrênnhữngcơsởkhôngđángtincậyhoặcquávộivàng,doquytắcWYSIATIchỉđưaranhữngbằngchứngkiểmchứng,thẩmđịnhđược.Cũngnhưthế,câuchuyệnmàHệthống1vàHệthống2đãxâydựngrấtchặtchẽ,logicvìnódựatrênniềmtinvàcácquanđiểmnhấtquán.Sốlượngdấuhiệukhôngảnhhưởngnhiềuđếnchấtlượngcủacâuchuyện,sựlôicuốnvàhấpdẫncóđượclànhờvàodấuhiệuđặcbiệtnàođó,thậmchícóthểlàdấuhiệukhôngtốt.Vìthế,quanđiểm,cáchnhìnnhậnvấnđềcủachúngta,phụthuộcvàochínhbảnthânchúngta,hoặccóchănglànóbịchiphốibởinhữngngườichúngtathựcsựyêuthươngvàđồngtìnhvớiđiềuđó.Đôikhiquanđiểmvàcáchnhìnnhậnvấnđềcủachúngtabịcoilàlốbịch,khácthườngtrongmắtngườikhácnhưngđiềuđókhôngquantrọngnếuchúngtathựcsựkiênđịnh,quảquyếtvàtinvàocảmnhậncủachínhmình.

ẢOTƯỞNGVỀSỰVỮNGCHẮC

Nhiềuthậpniêntrướcđây,khitôicònđangthựchiệnnghĩavụquânsựđốivớiquốcgiatrongquânđộiIsrael,tôiđãquansátcácnhómbinhsĩnhễnhạimồhôikhihọđanggiảiquyếtmộtbàitoándướicáinắngnhưthiêunhưđốt.Thờiđiểmđó,tôivừamớihoànthànhchươngtrìnhcửnhânTâmlýhọccủaquânđội,nênsaumộtnămvớivaitròlàmộtsĩquanbộbinh,tôiđãđượcphânvềSởTâmlýhọccủaquânđội.Mộttrongnhữngnhiệmvụcủatôilàhỗtrợtrongviệclựachọnracácứngviênchokhóavõbị.ChúngtôiđãhọchỏivàtậndụngcácphươngphápquânđộiHoànggiaAnhđãsửdụngtrongThếchiếnthứII.

Mộtbàisáthạchđượcgọilà“thửtháchnhómkhôngcóngườilãnhđạo,”đãđượctiếnhànhtrênmộtsântậptổnghợp.Támứngviêntháotoànbộquânhàm,chỉđượcđánhsốđểnhậndiệnvàtấtnhiênlàhọhoàntoànxalạvớinhau.Họđượcgiaoviệcnângmộtkhúcgỗdàitừmặtđấtvàđẩynóvàomộtbứctườngcaokhoảng1.8mét.Toànbộnhómcầnphảisangđượcphíabênkiacủabứctườngmàkhôngđểchokhúcgỗtiếpxúcvớicảmặtđấtlẫnbức

tường,thậmchíkhôngmộtaitrongsốhọđượcchạmvàobứctường.Nếuviphạmcácnộiquyđưara,họphảingừngcuộcchơingaylậptứcvàphảibắtđầulạitừđầu.

Cónhiềulờigiảichobàitoánhócbúanày.Cáchthôngthườngnhấtmàcảđộiápdụngđólàmộtsốthànhviêngiữkhúcgỗởtưthếnằmnghiênggiốngnhưmộtchiếccầncâucákhổnglồđểchonhữngthànhviêncònlạicóthểtrườntrênkhúcgỗđóbăngsangbênkiatường.Mộtphươngphápcóthểgiảiquyếtđượctìnhhuốngnàyđólàmộtvàithànhviêncóthểtrèolênvaicủangườicònlạivànhảyquatường.Sauđónhữngngườiđãnhảyđượcquatườngsẽgiữkhúcgỗởtưthếnằmnghiêngđểngườicuốicùngcóthểnhảylênkhúcgỗvàtrườnquabứctường.Thườngthìđâysẽlàbướckhókhănnhấtđốivớitoànđộivàhọhayviphạmnộiquyvàphảitiếnhànhlạitừđầukhithựchiệnbướccuốicùngnày.Tôivàmộtđồngsựđãgiámsátchặtchẽtámthànhviênthamgia.Chúngtôighichúrấtrõràngcôngviệctừngthànhviênđảmnhiệmvàthựchiệnrasao,thànhviênnàođãnỗlựcthểhiệnkhảnănglãnhđạonhưngbịtừchối,từngthànhviênđãnỗlực,đónggópcôngsứcvàosứmệnhcủacảnhómnhưthếnào.Đồngthờichúngtôicũngquansátđểnhậnđịnhnéttínhcáchriêngbiệtcủatừngthànhviênnhưngoancố,dễphụctùng,ngạomạn,kiênnhẫn,nóngtính,kiêntrì,hoặcthậmchílàđàongũ.Trongquátrìnhthựchiệnnhiệmvụđôikhicóthànhviênphảnứngrấtmạnhmẽvàthậmchílànhiếcmócđồngđộicủamìnhbởilẽchỉvìlỗicủaanhtamàcảnhómđãphảinhậnlấythấtbại.Vàkhicảnhómđãmệtlửnhưngvẫnphảibắtđầulạinhiệmvụthìcómộtthànhviênsẽđứngrađểlãnhđạo,lấylạitinhthầnchocảnhóm.Thôngquaviệcquansátkỹlưỡngnày,chúngtôinhậnrarằng:Mỗithànhviêncónhữngnéttínhcáchrấtkhácnhau,mỗingườilàmộtmàusắcriêngbiệtgópphầnvẽnênbứctranhđasắcmàucủatoànđội.Saukhiquansátcácthànhviênnỗlực,cốgắngthựchiệnmộtnhiệmvụđượcgiaophó,chúngtôiphảiđưaranhữngnhậnđịnh,tổngkếtvềkhảnănglãnhđạovàýchíquyếttâmcủatừngngườibằngcáchchomộtđiểmsốnhấtđịnh.Nhữngngườiđápứngđượcyêucầucoinhưđủđiềukiệnđểthamgiavàokhóavõbị.Chúngtôidànhthờigianđểthảoluậntừngtrườnghợpvàcânnhắclạinhữngấntượngcủamình.Nhiệmvụkhôngmấyphứctạp,bởichúngtôinhậnthấymìnhđãhoàntoànthấyđượcnhữngkhảnănglãnhđạocủatừngquânnhân.Mộtvàingườinhìncóvẻnhưlànhữngnhàlãnhđạoquyếtđoán,sốkhácdườngnhưlànhữngkẻyếuđuốihoặcngạomạntớinguxuẩn,sốkhácnữathìbìnhthườngnhưngkhôngđếnnỗivôvọng.Chỉrấtítngườitrôngcóvẻyếuđuốitớinỗichúngtôiđãloạibỏhọrakhỏivịtríứngviênchohàmsĩquan.Khicáctổhợpquansátcủachúngtôivềtừngứngviêncùnghướngvềmộtcâuchuyệnmạchlạc,chúngtôiđãhoàntoàntintưởngởnhữngđánhgiácủamìnhvàcảmthấyrằngnhữnggì

chúngtôiđượcquansátđãvạchrõvềtươnglaimộtcáchtrựctiếp.Ngườiquânnhânđãgiànhlấyquyềnkiểmsoátkhinhómgặprắcrốivàdẫndắtcảđộivượtquabứctườnglàmộtvịchỉhuyởthờiđiểmđó.Phỏngđoáncụthểnhấtvềviệcanhtasẽthểhiệnnhưthếnàotrongkhóahuấnluyện,hoặctrênmặttrận,đólàanhtasẽtạoảnhhưởngnhưanhtađãthểhiệntạibứctường.Bấtcứsựdựđoánnàokhácđềucóvẻnhưđingượclạivớicăncứcóởtrướcmắtchúngtôi.

Bởiấntượngcủachúngtôivềviệcmỗiquânnhânđãthểhiệntốtnhườngnàonhìnchunglàmạchlạcvàrõràng,cácdựđoánchínhthứccủachúngtôicũngđịnhrõnhưvậy.Mộtdấuhiệuduynhấtthườngnảyratrongđầuvàchúngtôihiếmkhinàotrảiquanhữngnghingờhayđịnhhìnhnhữngấntượngđốilập.Chúngtôiđãrấtmongmuốnđượcbàytỏ:“Ngườinàysẽkhôngbaogiờlàmđượcđiềuđó”,“Anhchàngđócũngxoàngthôi,nhưnganhtasẽlàmtốtđấy,”hoặc“Cậuấysẽlàmộtngôisao.”Chúngtôicảmthấykhôngcầnphảinghingờnhữngdựđoáncủamình,tiếtchếchúnghoặcnóilậplờ.Tuynhiên,nếucóbịnghingờthìchúngtôicũngđãđượcchuẩnbịsẵnđểmàthừanhận,“nhưngmọithứđềucóthểxảyra.”Chúngtôisẵnsàngđưaralờithừanhậnđó,mặcchonhữngấntượngrõràngvềtừngứngviênriênglẻ,chúngtôichắcchắnbiếtrằngnhữngdựđoáncủachúngtôiphầnlớnlàvôích.

Dấuhiệumàchúngtôikhôngthểdựbáochínhxácsựthànhcônglàsựvượttrội.Cứmộtvàitháng,chúngtôicómộtcuộchọpphảnhồiýkiến,tạiđóchúngtôiđượcbiếtcáchọcviêndựbịsĩquanđãthểhiệnnhưthếnàotạitrườngvõbịvàcóthểsosánhđánhgiácủachúngtôivớiýkiếncủacácsĩquanchỉhuy,nhữngngườiđangtheodõihọtrongmộtkhoảngthờigian.Câuchuyệnluônluôntươngtựnhau:Nănglựcdựđoáncủachúngtôivềbiểuhiệnởtrườngchẳngănnhậpgìcả.Nhữngdựbáocủachúngtôitốthơnnhữngphỏngđoánmùquáng,nhưngcũngkhôngkháhơnlàbao.

Chúngtôiđãthấtvọngđôichútsaukhinhậnđượcthôngtinnảnlòngấy.Nhưngđâylàquânngũ.Hữudụnghaykhông,đólàmộtvòngtuầnhoàncầntuânthủvàralệnhđểđượctuânlệnh.Mộtđợtcácứngviênkhácđãtớivàongàykếtiếp.Chúngtôiđưahọtớisântậpliênhợp,đểhọđốimặtvớibứctường,họnângkhúcgỗlênvàchỉtrongvàiphútchúngtôiđãthấybảnchấtthựcsựcủahọbộclộrõràngnhưnhữnglầntrước.Sựthựcbuồnthảmvềchấtlượngcácdựđoáncủachúngtôikhônghềcólấymộtchúthiệulựctrongviệcchúngtôiđãđánhgiácácứngviênvàrấtíttácdụngtrongsựquảquyếtmàchúngtôiđãnhậnthấytrongcácphánquyếtcủamìnhvàcácnhậnđịnhvềcáccánhân.

Điềuđãxảyralàđiềuđángnhớ.Toànbộcăncứchothấythấtbạitrướccủachúngtôihẳnđãlàmlunglaysựquảquyếtcủachúngtôitrongcácphánquyếtvềnhữngứngviên,nhưngđiềuđóđãkhôngxảyra.Điềunàycũngcóthểkhiếnchúngtôitiếtchếnhữngdựđoáncủamình,nhưngnócũngkhôngxảyra.Chúngtôiđãbiếtđượcnhưmộtthựctếchungrằngcácdựđoáncủachúngtôichỉkháhơnnhữngphỏngđoánngẫunhiênmộtchútnhưngchúngtôiđãvẫntiếptụccócảmtưởngvàhànhđộngnhưthểtừngdựđoáncụthểcủachúngtôilàđúngđắn.TôiđượcgợinhớtớiảoảnhMüller-Lyer,ởđóchúngtabiếtcácđườngthẳngcócùngđộdàinhưngvẫnthấychúngnhưthểcónhữngđộdàikhácnhau.Tôibịấntượngnhiềuvớisựtươngđồngmàtôiđãđặtramộtthuậtngữchotrảinghiệmcủachúngtôi:Ảotưởngvềsựvữngchắc.

Tôiđãkhámpháraảotưởngnhậnthứcđầutiêncủamình.

Nhiềuthậpniênsau,tôicóthểthấyđượcnhiềuchủđềtrọngtâmtrongtưtưởngcủamìnhvàtrongcuốnsáchnàytừchínhcâuchuyệncũấy.Nhữngsựkỳvọngcủachúngtôiđốivớithànhtíchtươnglaicủacácquânnhânlàmộtminhchứngrõràngvềsựthaythếvàvềmiêutảnghiêncứuthựcnghiệmcụthể.Tiếnhànhquansáttrongmộtgiờvềhànhvicủamộtquânnhântrongmộttìnhthếgiảtưởng,chúngtôinhậnthấychúngtôibiếtđượcanhấysẽđốimặtvớinhữngthửtháchnhưthếnàotrongtrườngvõbịvàkhảnănglãnhđạotrênchiếntrường.Nhữngdựđoáncủachúngtôihoàntoànkhôngcóđườnglui–chúngtôikhônghềcóchútdèdặtnàovềviệcdựđoánthấtbạihaythànhcôngtừcácdấuhiệukhôngthuyếtphục.ĐâylàmộtminhchứngcụthểvềWYSIATI.Chúngtôicónhữngấntượngthuyếtphụcvềhànhvimàchúngtôiđãquansátđượcvàkhôngcáchnàokhácđểbàytỏtháiđộhờhữngcủachúngtôiđốivớinhữngtácnhânmàxétchocùngsẽxácđịnhcácứngviênthểhiệntốtnhưthếnàovớivaitròmộtsĩquan.

Nhìnlại,phầngâychúýnhấtcủacâuchuyệnchínhlàsựhiểubiếtcủachúngtôivềquytắcchungnhất:Chúngtôikhôngthểdựđoán–khônghềcótínhvữngchắctrongsựquảquyếtcủachúngtôiởtừngtrườnghợpđơnlẻ.GiờđâytôicóthểthấyđượcrằngphảnứngcủachúngtôitươngtựnhưcácsinhviêncủaNisbettvàBorgidakhihọđượcchobiếtrằnghầuhếtmọingườiđềukhônggiúpđỡmộtngườilạđanglêncơnnhồimáucơtim.Họđãtinchắcvàonhữngconsốthốngkêmàhọđượcchothấy,nhưngnhữnghệsốgốcđãkhôngchiphốisựphánquyếtcủahọvềviệcliệurằngmộtcánhânmàhọquansáttrênbăngvideosẽcóthểhoặcsẽkhônggiúpđỡmộtngườilạmặt.CũnggiốngnhưNisbettvàBorgidađãchỉra,ngườitathườngmiễncưỡngsuyracáiriêngtừcáichung.

Sựtintưởngmộtcáchchủquanvàomộtphánquyếtkhôngphảilàmộtsựđánhgiáhợplývềkhảnăngcóthểxảyramàchínhbảnthânsựxétđịnhlàchínhxác.Sựtintưởnglàmộtcảmgiác,thứphảnánhtínhmạchlạccủathôngtinvàsựnhậnthứcrõràngvềquátrìnhtạoranó.Thậtsángsuốtkhithừanhậnvềtìnhtrạngbấtđịnhmộtcáchnghiêmtúc,nhưngnhữngtuyênbốvềniềmtintuyệtđốiphầnlớnchobạnbiếtrằngmộtcánhânkhiđãxâydựngnênmộtcâuchuyệnmạchlạctrongtâmtrímình,thìkhôngnhấtthiếtcâuchuyệnđóphảichínhxác.

ẢOTƯỞNGVỀKỸNĂNGĐẦUTƯCHỨNGKHOÁN

Vàonăm1984,tôi,AmosvàngườibạncủachúngtôiRichardThalerđithămmộtcôngtyởPhốWall.Vịchủnhàcủachúngtôi,mộtnhàquảnlýđầutưcaocấp,đãmờichúngtôitớiđểthảoluậnvềvaitròcủacácsailệchxétđịnhtronghoạtđộngđầutư.Tôibiếtkháítvềtàichínhtớinỗitôithậmchíkhôngbiếtphảihỏiôngấyđiềugì,nhưngtôinhớđãcómộtcuộctranhluận.“Khiôngbánmộtcổphần,”tôihỏi,“aisẽlàngườimuachúng?”Ôngấyđãtrảlờivớimộtcáiphẩytaymơhồvềhướngcửasổ,ngụýrằngôngkỳvọngngườimualàmộtaiđógiốngnhưmình.Điềuđóthậtkỳcục.Điềugìkhiếnmộtngườimuavàngườikiabán?Điềugìđãkhiếnnhữngngườibánnghĩrằnghọbiếtchắcnhữngngườimuađãkhônglàmnhưvậy?

Từđótớinay,nhữngcâuhỏicủatôivềthịtrườngchứngkhoánđãđượcđúckếttrongmộtvấnđềphứctạpchínhyếu:Mộtlĩnhvựcchủchốtđượcxâydựngvớiquymôlớnxemralạidựatrênmộtảotưởngvềkỹnăng.Hàngtỉcổphiếuđượcgiaodịchmỗingày,vớirấtnhiềungườimuavàovànhữngngườikhácbánchúngchohọ.Điềuđókhôngcógìlạđốivớihơn100triệucổphiếucủamộtcổphầnđơnlẻđượcchuyểnnhượngtrongmộtngày.Phầnlớnnhữngngườimuavàngườibánbiếtrằnghọcócùngmộtnguồntin,họmuabáncáccổphầntrướchếtlàbởihọcónhữngquanđiểmkhácnhau.Nhữngngườimuanghĩrằngmứcgiáđangquáthấpvàcóvẻnhưsẽtăng,trongkhinhữngngườibánnghĩrằngmứcgiáhiệnđangcaovàcóvẻsẽrớtgiá.Vấnđềnangiảiởđâyđólàtạisaonhữngngườimuavànhữngngườibángiốngnhaulạinghĩrằngmứcgiáhiệntạiđangkhôngởmứcnóphảiđạt.Điềugìkhiếnhọtinrằnghọbiếtnhiềuvềviệcmứcgiálẽraphảicaohơnmứcthịtrườngtớiđâu?Đốivớihầuhếtbọnhọ,niềmtinlàmộtsựảotưởng.

Trênnhữngnétchính,giảđịnhthườngthấycủacácnghiệpvụtrênthịtrườngchứngkhoánđượcđảmtráchnhưthếnàobởinhữngngườithamgiavàolĩnhvựcnày.TấtcảmọingườihoạtđộngtronglĩnhvựcđầutưkinhdoanhđềuđãđọccuốnsáchtuyệtvờicủaBurtonMalkielcótênBướcđingẫunhiên

trênphốWall.TưtưởngtrọngtâmcủaMalkielđólàtrịgiácủamộtcổphầnlàsựkếthợpchặtchẽcủatấtcảnhữnghiểubiếthiệncóvềgiátrịcủacôngtyvớinhữngdựbáotốtnhấtvềtươnglaicủacổphần.Nếuaiđótinrằngtrịgiácủacổphiếusẽcaohơnvàongàymai,họsẽmuacổphiếuấynhiềuhơnvàongàyhômnay.Chínhđiềunày,trongsựtácđộngtrởlại,sẽdẫntớiviệcgiácủacổphiếuđótănglên.Nếutấtcảtrịgiátrênthịtrườngđượcđịnhgiáđúng,khôngaicóthểnghĩrằngmìnhthulờihaythualỗthôngquahoạtđộngmuabáncả.Giácảlýtưởngkhôngchừalạicơhộichosựláucá,nhưngchúngcũngbảovệnhữngkẻkhờkhạobởichínhsựdạidộtcủamình.Tuynhiên,chúngtagiờđâybiếtrằnglýthuyếttrênkhôngcònđúnghoàntoànnữa.Rấtnhiềunhàđầutưcánhânthualỗliênmiênbởiviệcmuabán,mộtthànhtíchngaycảquyếtđịnhnămănnămthuacũngkhôngthểđạtđược.ChứngminhđầutiênchokếtluậnđángngạcnhiênnàyđãđượcsuyrabởiTerryOdean,mộtgiảngviêntàichínhtạiĐạihọcCalifornia-Berkeley-ngườiđãtừnglàsinhviêncủatôi.

Odeanđãkhởiđầubằngviệcnghiêncứunhữngghichépvềgiaodịchcủa10.000tàikhoảnmôigiớichocácnhàđầutưcánhântrongmộtkhoảngthờigiankéodàibảynăm.Cậutađãcóthểphântíchmọigiaodịchmàcácnhàđầutưđãthựchiệnthôngquacôngtyđó,gần163.000thươngvụ.ChínhnguồncơsởdữliệuphongphúnàyđãchophépOdeannhậndiệntấtcảcáctrườnghợptrongđómộtnhàđầutưđãbánmộtvàicổquyềntrongmộtcổphầncủamìnhvàngaysauđólạimuamộtcổphầnkhác.Quanhữnghoạtđộngnàynhàđầutưđãnhậnrarằngôngta(phầnlớncácnhàđầutưlàđànông)cómộtýniệmrõràngvềtươnglaicủahaicổphần:Ôngtakỳvọngcổphầnmàmìnhlựachọnđểmuavàosẽtốthơncổphầnmàôngtađãchọnđểbánđi.

Đểxácđịnhliệurằngnhữngýđịnhnàycóchắcchắckhông,Odeanđãsosánhphầncổtứccủacổphầnmànhàđầutưđãbánđivàcổphầnmàôngtađãmuathaychocáiđãbán,quaquátrìnhmộtnămsaucuộcgiaodịch,cáckếtquảrõrànglàrấttồitệ.Nóichung,nhữngcổphiếumàcácnhàgiaodịchcánhânbánđithườngtốthơnnhữngthứhọmuavào,bởimộttỷlệchênhlệchkhálớn:3.2điểmphầntrămmỗinăm,trênvàngoàicácchiphíđángkểcủaviệcthựchiệnhaigiaodịch.

Điềuquantrọngcầnphảinhớrằngđâylàmộtbáocáovềcácmứctrungbình:Mộtvàicánhânđãđầutưhiệuquảhơn,sốkhácđãlàmtệhơn.Tuynhiên,rõràngđốivớisốlượnglớncácnhàđầutưcánhân,việccómộtngườichỉdẫnvàchẳnglàmgìcảcóthểsẽlàmộthànhđộngkhônngoanhơnlàviệcthựcthicácýtưởngnảyratrongđầucủahọ.Nghiêncứuvềsau

đượctiếnhànhbởiOdeanvàđồngsựcủamìnhlàBradBarberđãcủngcốthêmchokếtluậnnày.TrênmộtbàibáocótiêuđềViệcbuônbáncóhạichosứckhỏecủabạn,họđãchỉrarằng,nhìnchung,hầuhếtcáchoạtđộngmuabánthườngthuvềnhữngkếtquảnghèonànnhất.TrênmộtbàibáokháccónhanđềMèolạihoànmèo,17họđãchothấyrằngđànôngthườnghànhđộngdựatrênphầnnhiềunhữngýtưởngkhôngđemlạikếtquảtốtđẹphơnlàphụnữ,vàrằngnhưmộthệquảphụnữđạtđượcnhiềuthànhtựuđầutưhơnđànông.

Dĩnhiên,vẫnluôncónhữngngườiởbờbênkiacủamỗigiaodịch;nóichung,đólànhữngtổchứctàichínhvàcácnhàđầutưchuyênnghiệp,nhữngngườiluônsẵnsàngtậndụnglợithếtừnhữngsaiphạmmàcácnhàgiaodịchcánhânphạmphảitrongviệclựachọnmộtcổphầnđểbánravàmộtcổphầnkhácđểmuavào.NghiêncứubổsungđượctiếnhànhbởiBarbervàOdeanđãlàmsángtỏnhữngsaiphạmnày.Cácnhàđầutưcánhânthíchđượcgắnchặttrongnhómlợiíchcủamìnhbằngviệcnhượnglại“nhữngthànhcông”,cáccổphầnđãđượcđánhgiácaokểtừkhichúngđượcmua,vàchúngđãbámriếtlấynhữngkẻthấtbạicủachúng.Thậtkhôngmaychohọ,nhữngngườithànhcônggầnđâycóxuhướnglàmtốthơnnhữngngườithấtbạitrongngắnhạn,dođócáccánhânđãbánranhữngcổphầnkhôngphùhợp.Họcũngmuacảnhữngcổphầnkhôngxácthực.Cácnhàđầutưcánhâncóthểdựđoánđượclàsẽkéotớicáccôngtyđãthuhútđượcsựchúýcủahọbởihọnắmtintứctrongtay.Cácnhàđầutưchuyênnghiệpcóxuhướngchọnlọckỹcànghơntrongviệchưởngứngthôngtin.Nhữngpháthiệnnàycungcấpmộtvàiminhchứngchocáinhãn“đồngtiềnkhônkhéo”màcácchuyêngiatàichínhápdụngchochínhbảnthânhọ.

Mặcdùcácchuyêngiacóthểbònrútđượcmộtsốlượngcủacảiđángkểtừcáctaynghiệpdư,mộtvàitayđầucơchứngkhoán,nhưngvẫnkhôngcóđượckỹnăngcầnthiếtđểvượtxathịtrườngổnđịnh,nămnàyquanămkhác.Cácnhàđầutưchuyênnghiệp,baogồmcảcácnhàquảnlýquỹ,đãthấtbạingayởbàikiểmtrakỹnăngcơbản:Thànhcôngliêntục.Phỏngđoánvềsựtồntạicủabấtcứkỹnăngnàochínhlàsựđồngnhấtcủacácsaibiệtcánhântrongthànhtựuđạtđược.Tínhlogicởđâyrấtđơngiản:Nếunhữngsaibiệtcánhântrongbấtcứmộtnămnàolàhoàntoàndomaymắn,thứhạngcủacácnhàđầutưvàcácquỹsẽbiếnđổithấtthườngvàmốitươngquangiữanămnàyvớinămkhácsẽtrởvềsốkhông.Tuynhiên,trongtrườnghợpcókỹnăng,cácthứhạngsẽổnđịnhhơn.Tínhổnđịnhcủacácsaibiệtcánhânlàthướcđoquađóchúngtaxácthựcsựtồntạicủakỹnăngtrongsốcáctaygôn,nhânviênkinhdoanhxehơi,nhasĩhayviênchứcthuphícầuđườngtrênxalộ.

Phầnlớncácquỹđượcvậnhànhbởinhữngchuyêngiadàydạnkinhnghiệmvàlàmviệcchămchỉ,nhữngngườimuavàbáncáccổphầnnhằmđạtđượcnhữngkếtquảkhảthinhấtchocáckháchhàngcủahọ.Tuynhiên,căncứtừhơnnămmươinămnghiêncứuđiđếnkếtluậnrằng:Đốivớimộtlượnglớncácnhàquảnlýquỹ,việcchọnlựacổphầngiốngnhưlănconxúcxắchơnlàchơipoker.Thôngthườngcóítnhấthaitrongsốbaquỹviệntrợcủngcốchotoànthểthịtrườngtrongbấtcứnămnào.

Quantrọnghơn,mốitươngquannămnàysangnămkhácgiữanhữngtácđộngcủacácquỹviệntrợlàkhôngđángkể,ítkhivượtquáconsốkhông.Cácquỹthànhcôngtrongbấtcứnămnàophầnlớnlànhờmaymắn;họđãcómộtlượtgieoxúcxắckhôngtồi.Cómộtsựthốngnhấtgiữanhữngnhànghiêncứuđólàgầnnhưtấtcảnhữngtayđầucơchứngkhoándựđoánliệurằnghọcóbiếtđượcđiềuđóhaykhông–vàmộtsốítbọnhọ-đangchơimộtcanhbàimayrủi.Kinhnghiệmchủquancủacácthươngnhânđótạoranhữngphỏngđoánhợplýđượctôiluyệntrongmộttìnhtrạngvôcùngbấtđịnh.Tuynhiên,trênnhữngthịtrườngcóhiệusuấtcao,cácphỏngđoánđượctôiluyệnnàykhôngcònchínhxácnhiềusovớidựđoánmò.

Mộtvàinămtrước,tôiđãcómộtcơhộiđặcbiệtđểnghiêncứuảotưởngvềkỹnăngtàichínhthiểncận.Tôiđượcmờitớinóichuyệnvớimộtnhómcácnhàtưvấnđầutưtạimộtcôngtychuyêncungcấpdịchvụtưvấntàichínhvàmộtsốdịchvụkhácchonhữngkháchhàngrấtgiàucó.Tôiđãyêucầumộtsốdữliệuđểchuẩnbịchobàithuyếttrìnhcủamìnhvàđãđượcđápứngvớimộtkhobáunhonhỏ:Mộtbảntổngkếtcáckếtquảđầutưcủahơn25cốvấntàisảnẩndanh,chotừngnămmộttrongsuốttámnămliêntục.Thànhtíchcủatừngvịcốvấnhàngnămchínhlàyếutốquyếtđịnhchínhtớisốlợitứccộngthêmvàocuốinămcủaanhta(hầuhếtbọnhọlàđànông).Việcxếphạngcácvịcốvấnlàmộtviệcđơngiảndựatrênthànhtíchcủahọtrongtừngnămvàđểxácđịnhxemliệucónhữngsựkhácbiệtliêntiếpvềkỹnăngtrongsốbọnhọvàliệurằngcùngnhữngvịcốvấnấyhọcóđạtđượckhoảnlãinhiềuhơnchokháchhàngcủamìnhliêntụchếtnămnàytớinămkháchaykhông.

Đểtrảlờichocâuhỏinày,tôiđãtínhcáchệsốtươngquangiữanhữngthangbậctrongtừngcặphainămmột:Nămthứnhấtvớinămthứhai,nămthứnhấtvớinămthứba,vàcứnhưvậychotớinămthứbảyvànămthứtám.Điềunàymanglại28cặphệsốtươngquan,chomỗicặpnăm.Tôibiếtđượcnguyênlývàđãđượcchuẩnbịđểpháthiệnradấuhiệuyếukémtrongtínhổnđịnhcủakỹnăng.Tuynhiên,tôiđãngạcnhiênkhithấyrằnghệsốtrungbìnhcủa28cặptươngquanđềulà0.01.Nóimộtcáchkhácthìlàsố0.Các

mốitươngquannhấtquánnàycóthểbiểuthịnhữngsựkhácbiệtvềkỹnăngđãkhôngđượctìmthấy.Cáckếtquảgiốngnhưnhữnggìbạnmongchờtừmộtcuộcthigieosúcsắc,khôngphảimộttròthithốkỹnăng.

Khôngaitrongcôngtycóbiểuhiệnnhưthểđãnhậnthứcđượcbảnchấtcủatròchơimànhữngtayđầucơchứngkhoánđangthamdự.Bảnthâncácnhàcốvấncũngcảmthấymìnhlànhữngchuyêngiathànhthụcthựcthimộtcôngviệcmạohiểmvànhữngthượngcấpcủahọcũngđãtánđồngđiềuđó.Vàobuổitốitrướckhibuổihộithảodiễnra,RichardThalervàtôiđãdùngbữatốivớimộtvàiGiámđốcđiềuhànhhàngđầucủahãng,nhữngngườiquyếtđịnhsốlượnglợitứcchiathêm.Chúngtôiđãđềnghịhọướcđoánsựtươngquangiữanămnàyvớinămkháctrongthứhạngcủacácnhàtưvấncánhân.Họđãnghĩrằnghọbiếtđượcđiềugìđangxảyravàđãmỉmcườinhưthểhọnói“khôngcaolắm”hoặc“hiệusuấtdĩnhiênsẽdaođộng.”Tuynhiên,mọiviệcđãnhanhchóngtrởnênrõràngrằngkhôngmộtngườinàodựđoánhệsốtươngquanbìnhquânlàkhông.

Thôngđiệpcủachúngtôiđưarachocácnhàđiềuhànhđólà,ítnhấtkhinóđãchuyểnsanglậpthànhcácdanhmụcđầutư,côngtyđangđượchưởngsựmaymắnnhưthểđólàkỹnăng.Điềunàycóthểlàmộttinsốcđốivớihọ,nhưngđiềuđóđãkhôngxảyra.Khôngcóchútbiểuhiệnnàochothấyhọkhôngtinchúngtôi.Làmthếnàohọcóthểnhưvậy?Saucùng,chúngtôiđãphântíchcáckếtquảcủachínhbọnhọ,họđủtinhtếđểnhìnthấyđượcnhữngngụý,điềumàchúngtôiđãtránhkhônggiảithíchcụthểmộtcáchlịchsự.Tấtcảchúngtôicùngrơivàotrạngtháiyênlặngvớibữatốicủamìnhvàtôithấykhôngchútnghingờgìnữarằngtấtcảnhữngpháthiệncủachúngtôilẫnsựtinhtếcủahọđãnhanhchóngbịphủisạchdướitấmthảmvàhoạtđộngtạicôngtylạitiếpdiễnnhưtrướcđó.Sựảotưởngvềkỹnăngkhôngchỉlàmộtsựnhầmlẫncánhân,mànóđãănsâuvàovănhóacủangành.Cácsựthựctháchthứcnhữnggiảđịnhcănbản–vàdovậynóđedọanghềnghiệpcủaconngườivàlòngtựtrọng–chỉđơngiảnlàkhôngđượctiếpthu.Trínãođãkhôngchấpnhậnchúng.Điềunàyđặcbiệtđúngđốivớicácnghiêncứuthốngkêvềhànhvi,nócungcấpthôngtincơbảnmàngườitathườnglờđikhichúngxungđộtvớinhữngấntượngcủacánhânhọtừsựtrảinghiệm.

Sánghômsau,chúngtôithôngbáovềnhữngpháthiệnvớicácvịcốvấnvàphảnứngcủahọđềulãnhđạmnhưnhau.Trảinghiệmcủabảnthânhọđốivớiviệcthựchiệnquyếtđịnhmộtcáchcẩntrọngđốivớinhữngvấnđềphứctạphấpdẫnhọhơnnhiềusovớimộtthựctếthốngkêkhóhiểu.Khichúngtôihoànthànhcôngviệc,mộttrongsốcácvịGiámđốcđiềuhànhmàtôiđã

dùngbữacùngtrongbuổitốingàyhômtrướcđãláixeđưatôitớisânbay.Anhtanóivớitôi,vớimộtchútdèdặt:“Tôiđãtậntụyvớicôngtyvàkhôngaicóthểcướpnókhỏitôi.”Tôiđãcườivàchẳngnóigìcả.Nhưngtôinghĩ:“Ồ,tôiđãcướpnókhỏianhsángnayrồi.Nếuthànhcôngcủaanhphầnnhiềulàbởimayrủi,vậycóbaonhiêusựtínnhiệmanhđãđượcnhậnchođiềuđó?”

ĐIỀUGÌCỔVŨCHONHỮNGẢOTƯỞNGVỀKỸNĂNGVÀSỰCHẮCCHẮN?

Nhữngảotưởngliênquantớinhậnthứccóthểkhóchữahơnnhữngảotưởngthịgiác.ĐiềumàbạnđượcbiếtvềảogiácMüller-Lyerđãkhôngthayđổicáchthứcbạnnhìnnhữngđườngthẳng,nhưngnóđãthayđổihànhvicủabạn.GiờđâybạnbiếtđượcrằngbạnkhôngthểtinvàocảmgiáccủamìnhvềđộdàicủacácđườngthẳngcócácrìađượcgắnthêmvàovàbạncũngbiếtrằngtrênhiểnthịMüller-Lyertiêuchuẩnbạnkhôngthểtinvàođiềumàbạntrôngthấy.Khiđượchỏivềđộdàicủanhữngđườngthẳng,bạnsẽnóivềniềmtinđãđượccủngcốcủamình,khôngphảiảotưởngmàbạnvẫnthấy.Ngượclại,khitôivàcácđồngnghiệpcủamìnhtrongquânngũđượcthôngbáorằngcácbàikiểmtrađánhgiákhảnănglãnhđạocủachúngtôikhôngcógiátrịgì,chúngtôiđãchấpnhậnthựctếvềmặttrínãođó,nhưngnóđãkhôngcóchúttácđộngnàođếncảmxúchoặcnhữnghoạtđộngkếtiếpcủachúngtôi.Phảnhồimàchúngtôiđãgặpphảitạicôngtytàichínhthậmchícòntiêucựchơn.TôitinchắcrằngthôngđiệpmàThalervàtôiđãtruyềntảitớicảcácgiámđốcđiềuhànhlẫncácnhàquảnlýdanhmụcvốnđầutưngaylậptứcbịtốngkhứvàomộtgóctốicủabộnhớnơichúngcóthểsẽchẳnggâyrathiệthạigìcả.

Tạisaocácnhàđầutư,cảnghiệpdưlẫnchuyênnghiệp,lạitintưởngmộtcáchmùquángrằnghọcóthểlàmtốthơnhoạtđộngcủathịtrường,tráingượcvớimộthọcthuyếtkinhtếmàhầuhếtbọnhọđềuthừanhận,vàđốinghịchvớinhữnggìhọcóthểrútratừmộtsựđánhgiácôngtâmbởikinhnghiệmbảnthâncủahọ?Rấtnhiềuchủđềcủacácchươngtrướcđượcnêulênmộtlầnnữatrongcáchlýgiảivềsựphổbiếnvàbềnvữngcủamộtảotưởngvềkỹnăngtrongthếgiớitàichính.

Cănnguyênđầysứcthuyếtphụcnhấtmangtínhtâmlývềảotưởngchắchẳnlànhữngngườiđangsửdụngcáckỹnăngởtrìnhđộcao.Họthamkhảodữliệukinhtếvàcácdựbáo,họthamkhảocácbảnsaokêlợitứcvàcácbảngcânđốitàichính,họướcđịnhnănglựcquảnlýhàngđầu,vàhọđánhgiáđốithủcạnhtranh.Tấtcảđềulànhữngcôngviệcnghiêmtúcđòihỏimộtquá

trìnhđàotạosâurộngvànhữngngườithựchiệnđiềuđócósựtrảinghiệmsátsườn(vàcócơsở)vềviệcsửdụngnhữngkỹnăngnày.Thậtkhôngmay,kỹnăngtrongviệcđánhgiácácviễncảnhkinhdoanhcủamộtcôngtylạikhôngđủchohoạtđộngchuyểnnhượngcổphầnthànhcông,nơicâuhỏicốttửlàliệurằngthôngtinvềcôngtyđãănkhớpvớitrịgiácổphầncủanóhaychưa.Cácnhàgiaodịchcóvẻnhưthiếumấtkỹnăngđặtcâuhỏiquyếtđịnhnày,nhưnghọcóvẻmùtịtvềsựmùmờcủamình.Cũngnhưtôiđãkhámpháratừviệcquansátcáchọcviêndựbịsĩquantrênsântậptổnghợp,sựtintưởngchủquancủacácnhàgiaodịchlàmộtthứcảmgiác,khôngphảimộtxétđịnh.SựnhậnthứccủachúngtôivềsựtựdotrongnhậnthứcvàsựliênhệkếthợpnằmởsựtintưởngchủquanvữngchắcthuộcHệthống1.

Saucùng,cácảotưởngvềsựvữngchắcvàkỹnăngđượccổsúybởimộtvănhóanghềnghiệpcótácđộngmạnh.Chúngtôibiếtđượcrằngngườitacóthểnuôidưỡngmộtniềmtinkhôngthểlaychuyểnởbấtcứvấnđềnào,dùcóngớngẩnthếnàođinữa,khichúngđượcduytrìliêntụcbởimộtcộngđồngnhữngtínđồcócùngmộtkhuynhhướng.Dựavàovănhóanghềnghiệpcủacộngđồngtàichính,chẳngcógìngạcnhiênkhisốlượnglớncáccánhântrongthếgiớiquanđótinrằngbảnthânhọnằmtrongmộtsốngườiđượcchọn-nhữngngườicóthểlàmnhữngđiềuhọtinrằngngườikháckhôngthể.

ẢOTƯỞNGCỦACÁCHỌCGIẢ

Ýniệmchorằngtươnglaikhôngthểđoánđịnhđãbịănmòntừngngàybởisựdễdãicùngvớiviệcquákhứđượclýgiảicặnkẽ.NhưNassimTalebđãchỉratrongcuốnsáchThiênngađen,xuhướngcủachúngtanhằmthiếtlậpvàtintưởngvàonhữngcâuchuyệnmạchlạcvềquákhứkhiếnchochúngtakhócóthểchấpnhậnnhữnggiớihạntrongkhảnăngdựbáocủamình.Mọithứđềudễhiểutrongsựnhậnthứcmuộn,mộtthựctếrằngcáchọcgiảtàichínhtậndụngmọibuổitốivớiviệchọđưaranhữngbảnkêđầythuyếtphụcvềcácbiếncốtrongngày.Vàchúngtakhôngthểngănnổiýnghĩmãnhliệtrằngnhữngđiềudễhiểu/hợplẽtrongnhậnthứcmuộncủangàyhômnayđãcóthểdựđoánđượcvàongàyhômqua.Sựảotưởngrằngchúngtahiểurõquákhứcổsúychosựtựtinquámứcvàokhảnăngdựđoántươnglaicủachúngta.

Hìnhảnhthườngđượcsửdụngvề“tiếntrìnhlịchsử”hàmýtrìnhtựvàđườnghướng.Nhữngbướctiến,khônggiốngnhưnhữngbướcdạohaynhữngbướcchân,chúngkhôngphảilàngẫunhiên.Chúngtanghĩrằngmìnhsẽcókhảnănglýgiảiquákhứbằngviệctậptrungvàohoặccácxuhướngvănhóa,xãhộilớnvàsựpháttriểncôngnghệhoặccácýđịnhvànănglực

củamộtvàinhânvậtxuấtchúng.Ýniệmchorằngcácbiếncốlịchsửlớnđượcđịnhđoạtbởisựmayrủiđãgâysốchếtmức,dùchođiềuđólàsựthựcrõràng.ThậtkhóđểnghĩvềlịchsửcủathếkỷXX,baogồmnhữngxuhướngxãhộilớn,màkhôngđềcậptớivaitròcủaHitler,StalinvàMaoTrạchĐông.Nhưngđãcómộtkhoảnhkhắc,chỉtrướckhinoãnđượcthụtinh,khiđócómộtcơhội50-50rằngphôithaimàsaunàysẽtrởthànhHitlerđãcóthểlàmộttínhnữ.Cùngvớibabiếncốnày,cómộtxácsuất1/8khảnăngvềmộtthếkỷXXkhôngcóbấtcứmộtaitrongsốbanhânvật3kểtrênvàkhôngthểtranhcãirằnglịchsửcũngsẽhỗnloạnnhưvậytrongsựvắngbóngcủahọ.Sựhoàithaicủacảbanangnoãnđãgâyranhữnghậuquảtolớn,vànótạoramộttròcườiđốivớiýniệmvềnhữngsựpháttriểndàihạncóthểdựđoánđược.

Tuynhiên,ảotưởngvềsựdựđoánvữngchắcvẫnkhônghềbịsuychuyển,mộtthựctếđangđượckhaithácbởinhữngngườicócôngviệclàdựđoántrướcđượccácsựviệc–khôngchỉnhữngchuyêngiatàichínhmàcòncảcáchọcgiảtronglĩnhvựckinhdoanhvàchínhtrị.Cáckênhtruyềnhình,đàiphátthanhvàbáochícócácnhómchuyêngiacủahọ-nhữngngườilàmcôngviệcbìnhluậnvềbiếncốvừaxảyravàđoántrướctươnglai.Khángiảvàđộcgiảcócảmtưởngrằnghọđangđượcthuthậpthôngtinmàtheomộtcáchnàođólàmộtđặcquyền,hoặcítralàcựckỳsâusắc.Vàkhôngchúthoàinghigìnữa,cáchọcgiảvànhữngngườiủnghộhọthànhthựctinrằnghọđangcungcấpnhữngthôngtinnhưvậy.PhilipTetlock,mộtnhàtâmlýhọctạitrườngĐạihọcPennsyllvania,đãlýgiảithứđượcgọilàcácdựđoánchuyêngiatrongmộtnghiêncứubướcngoặttrongvòng20năm,nghiêncứunàyđãđượccôngbốtrongcuốnsáchxuấtbảnnăm2005củaôngcótênExpertPoliticalJudgment:HowGoodIsIt?HowCanWeKnow?(tạmdịch:Cácnhìnnhậncáchmạngmangtínhchínhtrịcủachuyêngia:Chúngcótácdụngrasao?Làmthếnàochúngtacóthểhiểuđược?)Tetlockđãđặtracácgiớihạnchobấtkểsựtranhcãitươnglainàovềchủđềnày.

Tetlockđãphỏngvấn284ngườikiếmsốngbằngviệc“bìnhluậnhoặcđưaralờikhuyênvềcácxuhướngkinhtế-chínhtrị.”Ôngđãđềnghịhọướcđịnhcácxácsuấtmàcácbiếncốchắcchắnsẽxảyratrongkhoảngthờigiankhôngquáxa,ởcảnhữngkhuvựctrênthếgiớimàtạiđóchúngđãđượcbiếtđếnlẫnnhữngmiềnítđượcbiếttớinhất.LiệuGorbachevsẽbịtrụcxuấttrongmộthànhđộngtáobạo?LiệunướcMỹcóthamchiếntạivùngVịnhBaTư?Quốcgianàosẽtrởthànhthịtrườngnổitrộitiếptheo?Vớitấtcảcácvấnđề,Tetlockđãthuthậphơn80.000phỏngđoán.Ôngcũngđãhỏicácchuyêngiavềviệchọđãđitớinhữngkếtluậncủamìnhbằngcáchnào,họđãphảnứnglạinhưthếnàokhiđượcchứngminhlàhọsaivàhọđãđánhgiá

cáccăncứvốnđãkhôngnghiêngvềcácluậnđiểmcủahọnhưthếnào.Cácđốitượngđiềutrađượcđềnghịxếphạngnhữngkhảnăngcóthểxảyracủabasựlựachọncáckếtquảtrongmọitrườnghợp:Sựdaidẳngcủatìnhtrạnghiệntại,nhiềuhơnmộtvàithứnhưtựdochínhtrịhoặctăngtrưởngkinhtế,hoặcíthơn.

Kếtquảthuđượcthậttồitệ.Cácchuyêngiađãthựchiệntồihơnnhữnggìhọđãcóthểlàmnếuhọđơngiảnchỉcầnđịnhracácxácsuấtbằngnhauđốivớitừngcáimộttrongsốbakếtquảtiềmnăng.Nóicáchkhác,nhữngngườinghiêncứudànhthờigiancủamìnhchomộtđềtàicụthểvàkiếmsốngnhờvàođóchỉcóthểđưaranhữngdựđoánnghèonànhơncảviệcnhữngconkhỉnémlao,nhữngconvậtđãcóthểphânbổsựlựachọncủachúngmộtcáchđồngđềuđốivớicácphươngán.Ngaycảởlĩnhvựchọamhiểunhất,cácchuyêngiacũngkhôngbiểuhiệntốthơnnhữngkẻkhôngchuyênlàbao.

Nhữngchuyêngiadựđoánkháhơnchútítsovớinhữngngườiíthiểubiếthơn.Nhưngnhữngngườitườngtậnnhấtlạithườngthiếuchắcchắn.Nguyêndolànhữngaiđạtđượcnhiềukiếnthứchơnsẽpháttriểnmộtảotưởngnângcaovềkỹnăngcủamìnhvàtrởnêntựtintháiquátớimứcvôlý.“Chúngtađạttớingưỡngdựđoáncậnbiêngiảmdầnđểrồitrởvềnhanhchóngvớisựhiểubiếtđángxấuhổ”,Tetlockviết.“Trongthờiđạihọcthuậtđượcchuyênmônhóavượtbậc,khôngcólýdonàochogiảthiếtrằngcáccộngtácviênchocáctờnhậttờbáo–códángvẻcủacácnhàkhoahọcchínhtrị,cácchuyênviênnghiêncứukhuvực,cácnhàkinhtếhọcvànhiềuhơnnữa–cóbấtcứđiểmnàovượttrộihơncácphóngviênhoặcnhữngđộcgiảthườngxuyêncủaThờibáoNewYorktrongviệc‘đọc’cáctìnhhuốngmớinảysinh.”Càngnổitiếngthìngườidựbáocàngkhoatrươngnhữngdựbáocủamình,Tetlockđãkhámphárađiềuđó.“Cácchuyêngiađượchỏiýkiếnnhiều,”ôngviết,“càngtựtintháiquáhơncácđồngsựcủahọ-nhữngngườiđãhòavàocuộcsốngxarờiánhđènsânkhấu.”

Tetlockcũngpháthiệnrarằngcácchuyêngiađãcưỡnglạiđượcviệcthừanhậnsailầmcủamìnhvàkhihọbịépbuộcthừanhậnsailầm,họđãcósẵnmộtbộsưutậpkhổnglồnhữnglờihốitiếc:Chúngđãsaichỉvàothờiđiểmđó,mộtbiếncốkhôngnhìnthấytrướcđãđượccanthiệp,hoặcchúngđãsainhưngvớinhữnglýdoxácđáng.Nóichocùngcácchuyêngiacũngchỉlàconngười.Cácchuyêngiađichệchhướngkhôngphảibởiđiềumàhọtintưởng,nhưngbởicáchhọnghĩrasao,Tetlocknói.ÔngsửdụngthuậtngữtừbàitiểuluậncủaIsaiahBerlinvềTolstoy,“NhímvàCáo.”Loàinhím“biếtmộtđiềuquantrọngnhất”vàcómộthọcthuyếtvềthếgiớiquan;họghichépcặnkẽcácbiếncốcụthểtrongmộtkếtcấurõràng,xùlôngvớisự

thiếukiênnhẫnnhằmthẳngvàonhữngaikhôngnhìnnhậnsựvậttheocáchcủahọ,vàtựtinvớinhữngdựbáocủamình.Họcũngđặcbiệtmiễncưỡngkhiphảithừanhậnsailầm.Đốivớiloàinhím,mộtdựbáosailuônluôngầnnhư“chỉlàvấnđềthờigian”hoặc“đúngsátnút.”Họngoancốvàrànhmạch,điềunàyđíchxáclàthứmàcácnhàsảnxuấtchươngtrìnhtruyềnhìnhyêuthíchđãnhìnthấyđượctrongcácchươngtrình.Haiconnhímởhaimặtđốilậpvềmộtvấnđề,chúngtấncôngnhữngýnghĩngớngẩncủađốithủ,tạonênmộtmàntrìnhdiễnthúvị.

Loàicáo,ngượclại,lànhữngkẻsuynghĩphứctạp.Họkhôngtinrằngchỉcómộtđiềuquantrọngđiềukhiểntiếntrìnhlịchsử(vídụ,họkhôngchấpnhậnquanđiểmrằngRonaldReaganđãmộttaykếtthúccuộcchiếntranhlạnhbằngcáchquảcảmvàtựtônchốnglạiLiênbangXôViết).Thayvàođóloàicáonhậnrarằngthựctếnảysinhtừnhữngsựtươngtáccủanhiềutácnhânvànguồnlựckhácnhau,baogồmcảsựmayrủikhônglường,thườngsảnsinhracáckếtquảlớnvàkhôngdựđoántrướcđược.ĐóchínhlànhữngconcáođãghiđượcđiểmsốtốtnhấttrongnghiêncứucủaTetlock,mặcdùsựthểhiệncủahọvẫncònrấtnghèonàn.Họítgiốngnhữngconnhímđượcmờithamgiavàocáccuộctranhluậntrêntruyềnhìnhhơn.

ĐÓKHÔNGPHẢILÀLỖICỦACÁCCHUYÊNGIA–THẾGIỚIQUÁRẮCRỐI

Điểmchínhyếucủachươngnàykhôngphảilàvềnhữngngườicốdựđoántươnglaimắcphảiquánhiềusailầm;điềuđóđãquárõràng.Bàihọcđầutiênđólàcácsailầmvềsựdựbáolàkhôngthểtránhkhỏibởithếgiớiquankhôngthểnóitrướcđượcđiềugì.Thứhaiđólàniềmtinchủquancaođộkhôngđượctincẩnnhưmộtdụngcụđođạcchínhxác(niềmtinởcấpđộthấpcóthểcungcấpnhiềuthôngtinhơn).

Cácxuhướngngắnhạncóthểdựbáo,hànhvivàcácthànhtíchcóthểđượcdựđoánvớiđộchínhxácvừaphảitừnhữnghànhvivàthànhtíchtrướcđó.Nhưngchúngtakhôngnêntrôngđợisựbiểuhiệntrongkhóahuấnluyệnsĩquanvàtrênmặttrậnlàcóthểdựđoánđượctừhànhvitrênsântậpđanăng–hànhvitrongcảbàikiểmtravẫnthựctạiđượcxácđịnhbởinhiềuyếutốđặctrưngvớitừngtrườnghợpcụthể.Điềuđộngmộtthànhviêncótínhquyếtđoáncaorakhỏinhómtámứngviênvàcáccátínhkhácsẽbộclộsựthayđổi.Hãyđểchoviênđạncủataysúngbắntỉadịchchuyểnvàicentimétvàsựthểhiệncủamộtsĩquansẽđượcbiếnđổihoàntoàn.Tôikhôngthểphủnhậncơsởvữngchắccủatấtcảcácbàikiểmtra–nếumộtbàikiểmtradựbáomộtkếtquảquantrọngvớiđộchắcchắnởmức0.2hoặc0.3,thìbài

kiểmtraấynênđượcápdụng.Nhưngbạnkhôngnênmongđợiquánhiều.BạnnêntrôngđợiíthơnhoặckhônggìcảtừnhữngtayđầucơchứngkhoánởPhốWallnhữngkẻkỳvọngtínhchínhxácnhiềuhơnởthịtrườngtrongviệcdựđoáncácgiátrịtươnglai.Vàbạnkhôngnêntrôngđợiquánhiềuởnhữnghọcgiảlậpracácdựđoándàihạn–mặcdùhọcóthểcónhữnghiểubiếtcógiátrịtrongtươnglaigần.Ranhgiớiphânchiatươnglaicóthểdựđoánvớitươnglaixakhôngthểđoántrướcđãđượcvạchrõ.

BÀNVỀKỸNĂNGMƠHỒ

“Ôngấybiếtđượcrằnghồsơđãchỉrarằngsựpháttriểncủachứngbệnhnàygầnnhưkhôngthểdựbáotrướcđược.Làmthếnàoôngtacóthểtựtintrongtrườnghợpnàytớivậy?Nghenhưthểmộtảotưởngvềsựchắcchắnvậy.”

“Bàtacómộtcâuchuyệnmạchlạclýgiảitấtcảnhữngđiềubàtabiếtvàsựgắnkếtkhiếnbàtacảmthấythoảimái.”

“Điềugìkhiếnôngấytinrằngmìnhthôngminhhơnmọingườicơchứ?Đấycóphảilàmộtảotưởngkhông?”

“Côấylàmộtconnhím.Côấycómộtgiảđịnhlýgiảimọiđiềuvànómangtớichocôấyảotưởngrằngmìnhamhiểuthếgiớilắm.”

“Câuhỏikhôngphảiliệurằngnhữngchuyêngianàycóđượcđàotạobàibảnhaykhông,màlàviệcliệuthếgiớicủahọcóthểdựđoánđượchaykhông.”

Chương21.Trựcgiácđọsứcvớicôngthức

PaulMeehllàmộtnhânvậtkỳlạvàthúvị,làmộttrongnhữngnhàtâmlý

họcđatàinhấtcủathếkỷXX.CácbộmônmàônggiảngdạytạiĐạihọcMinnesotađólàTâmlýhọc,Luậthọc,Tâmthầnhọc,ThầnkinhhọcvàTriếthọc.Ôngcũngviếtsáchvềtôngiáo,khoahọcchínhtrịvànghiêncứuthínghiệmtrênchuột.ÔngcũnglàmộtnhànghiêncứuthốngkênghiêmtúcvàlàmộtnhàphêbìnhnghiêmkhắcvềcáctuyênbốsáorỗngtronglĩnhvựcTâmlýhọclâmsàng,Tâmphânhọcthựchành.ÔngđãviếtnhữngbàiluậnrấtsâusắcvềcácnghiêncứuTâmlýhọcdựatrêncáccơsởtriếthọcmàtôigầnnhưthuộclàukhicònlàmộtsinhviênmớitốtnghiệp.TôichưatừngđượcdiệnkiếnMeehl,nhưngônglàmộttrongnhữngvịanhhùngcủatôitừthờitôiđọctácphẩmClinicalvs.StatisticalPrediction:ATheoreticalAnalysisandaReviewoftheEvidence(Tạmdịch:Chẩnđoánlâmsàngđấulạivớidựbáothốngkê:Cácphépphântíchlýthuyếtvàmộtnhậnđịnhvềdấuhiệu)củaông.

Trongtậpsáchmỏngmàsaunàyônggọilà“cuốnsáchnhỏgâyxáotrộncủatôi”,Meehlđãràsoátvàphântíchcáckếtquảcủa20cuộcnghiêncứuxemliệurằngcácchẩnđoánlâmsàngdựatrênnhữngcảmtưởngchủquancủacácchuyêngialànhnghềcóchínhxáchơncácdựđoánthốngkêđượcđưarabằngviệctổnghợpmộtvàikếtquảhoặcthứhạngtuântheomộtquytắcnhấtđịnhhaykhông.Trongmộtnghiêncứuđiểnhình,cáctưvấnviênlànhnghềđãdựđoánđiểmsốcủasinhviênnămnhấtvàonămcuốicủaniênkhóa.Cáctưvấnviênđãphỏngvấntừngsinhviênmộttrongkhoảngthờigian45phút.Họcũngtruycậpvàocácbảngđiểmthờitrunghọc,mộtvàibàikiểmtranăngkhiếu,vàbảnkêkhaicánhândàibốntrangcủatừngsinhviên.Thuậttoánthốngkêđãsửdụngmộtphânsốduynhấtcủathôngtindướiđây:Bảngđiểmtrunghọcvàmộtbàikiểmtranăngkhiếu.Tuynhiên,phéptínhđãchínhxáchơnở11nhàtưvấntrongsố14nhàtưvấn.NhìnchungMeehlđãbáocáocáckếtquảthuđượctươngtựnhưmộtloạtcáckếtquảdựbáokhác,baogồmcảnhữnghànhđộngviphạmcamkết,thànhquảtrongviệchuấnluyệnhoatiêuvàsựtáiphạmtộiphạmhìnhsự.

Khôngcógìlàmlạ,cuốnsáchcủaMeehlđãgâyracúsốcvàsựhoàinghiđốivớimộtsốnhàTâmlýhọclâmsàngvàcuộctranhcãichâmngòichosự

nảysinhramộtchuỗicácnghiêncứumàchotớingàynayvẫncòntiếpnối,hơn50nămsaukhicuốnsáchđượcxuấtbản.Sốlượngcácnghiêncứuvềnhữngsosánhgiữacácchẩnđoánlâmsàngvàdựđoánthốngkêtăngnhanhtớiconsố200nhưngđiểmsốtrongcuộctranhluậngiữacácthuậttoánvàconngườivẫnchưahềthayđổi.Khoảng60%cáccuộcnghiêncứuđãchothấyđộchínhxácnhiềuhơntrongcácthuậttoán.Cáccuộcsosánhkhácđãghinhậnmộttỷlệchínhxácbằngnhau,nhưngmộttỷlệbằngnhaucũngtươngđươngvớimộtchiếnthắngđốivớicácquyluậtthốngkê,vìíttốnkémhơnsovớiviệcsửdụnglờikhuyêncủacácchuyêngia.Khôngcóbấtcứtrườnghợpngoạilệnàođãđượcchứngminhlàcósứcthuyếtphục.

Phạmvicủacáckếtquảcóthểdựđoánđãđượcmởrộngnhằmbaotrùmcảvấnđềyhọchaythayđổinhưtuổithọcủacácbệnhnhânungthư,thờigiannằmviện,chẩnđoánbệnhtim,tínhmẫncảmcủanhữngđứabétrướchộichứngđộttửởtrẻsơsinh;cácbiệnphápkinhtếnhưnhữngtriểnvọngthànhcôngchocácdoanhnghiệptrẻ,đánhgiámứcrủirotíndụngcủacácngânhàng,sựthỏamãnnghềnghiệpchongườilaođộng;nhữngvấnđềđángquantâmvớicáccơquanchínhphủ,baogồmviệcđánhgiásựphùhợpcủacáccặpchamẹnuôi,tỷlệtáiphạmtộitrongsốtrẻvịthànhniênphạmpháp,cácnguycơdạngkhácđốivớicáchànhvibạolực;cáckếtquảvớiđặctínhkhácnhaunhưsựthẩmđịnhcácbàithuyếttrìnhkhoahọc,nhữngngườichiếnthắngtrongcáctrậnđấubóngđá,vàgiácảtrongtươnglaicủarượuvangBordeaux.Mỗimộtlĩnhvực,đòihỏimộtmứcđộđángkểvềtìnhtrạngkhôngchắcchắnvàkhôngthểtiênđoán.Chúngtôimôtảchúngnhưthểlànhững“môitrườngcóđộchắcchắnthấp”.Trongmọitrườnghợp,độchínhxáccủacácchuyêngiaănkhớphoặcvượtmứcbởimộtthuậttoánđơngiản.

NhưđiềuMeehlđãchỉra,điềuđãđemlạiniềmhãnhdiệnchoôngsau30nămsaukhicuốnsáchcủaôngđượcxuấtbản,đólà“Khônghềcócuộctranhcãinàotrênlĩnhvựckhoahọcxãhộitrongđóchothấykhốilượnglớncácnghiêncứuđadạngcóchấtlượngdiễnrađềuđặndướicùngmộtđịnhhướngnhưnghiêncứunày.”

NhàKinhtếhọcPrincetonvàcũnglàngườisưutầmrượuvangOrleyAshenfelterđãđưaramộtminhchứngthuyếtphụcvềsứcmạnhcủacácconsốthốngkêđơngiảnđãvượtmặtcácchuyêngianổitiếngthếgiới.AshenfeltermuốndựđoángiátrịtươnglaicủaloạivangBordeauxthượnghạngtừcácthôngtinsẵncótrongnămmàhọđãtạora.Câuhỏinàyvôcùngquantrọngbởivìcácloạirượuvangthượnghạngphảimấtnhiềunămmớiđạtđượcchấtlượngtộtđỉnhcủachúng,mứcgiácủacácloạirượuvangnấutừcùngmộtvườnnhothayđổimộtcáchchóngmặtquanhữngthờiđiểmthu

hoạchkhácnhau;nhữngchairượuchỉđượcủtrongkhoảngthờigian12thángcóthểkhácnhauvềgiátrịbởimộthệsốgấp10lầnhoặchơnthế.Mộtkhảnăngdựđoángiácảtrongtươnglaicóýnghĩaquantrọng,bởicácnhàđầutưmuarượuvang,nhưmộtnghệthuật,trongsựdựtoánrằnggiátrịcủanósẽtăngcao.

Ngườitathườngthừanhậnrằngđiềuảnhhưởngtớirượuvangchínhvụcóthểlàbởinhữngbiếnđổicủathờitiếttrongcảvụnho.Nhữngloạivangngonnhấtđượccấtkhivàohạvớitiếttrờikhônóng,điềuđóbiếnngànhcôngnghiệprượuvangBordeauxthànhmộtkẻđượchưởnglợithíchđángtừsựnónglêntoàncầu.Ngànhcôngnghiệpnàycũngđượcmùaxuânẩmướttiếptayđểtăngvọtsảnlượngmàchẳngmấyảnhhưởngtớichấtlượngrượu.Ashenfelterđãchuyểnđổisựhiểubiếtthôngthườngấysangmộtcôngthứcthốngkêdựđoánmứcgiácủamộtloạirượuvang–đốivớimộtthuộctínhđặcbiệtvàởmộtthờigianđặcbiệt–bởibađặctínhcủathờitiết:Nhiệtđộtrungbìnhtrongcảvụhè,lượngmưatạithờiđiểmthuhoạchvàtổnglượngmưatrongcảmùađôngtrướcđó.Côngthứccủaôngđưaracácdựbáogiáchínhxáctrongnhiềunămvàthậmchíhàngthậpkỷtrongtươnglai.Quảthựcnhưvậy,côngthứccủaôngdựtrùcácmứcgiátươnglaichínhxáchơnnhiềudựđoángiácủacácloạivangmớicất.Dẫnchứngmớimẻnàyvềmột“môhìnhMeehl”tháchthứckhảnăngcủacácchuyêngiamànhữngquanđiểmcủahọgópphầnđịnhhướngmứcgiásàn.Nócũngtháchthứccảcáchọcthuyếtkinhtế,theođócácmứcgiásẽphảnánhtấtcảnhữngthôngtinhiệnhữu,baogồmcảthờitiết.CôngthứccủaAshenfeltercựckỳchínhxác–sựtươngquangiữanhữngdựđoáncủaôngvớicácmứcgiáthựctếđạtmứctrên0.9.

Tạisaocácchuyêngialạithuakémnhữngphéptoán?MộtlýdomàMeehlđãhoàinghi,đólàcácchuyêngiacốgắngđểthôngminhhơn,suynghĩxahơnvàxemxétcáctínhnăngphatrộnphứctạptrongviệcđưaracácdựđoáncủamình.Sựphứctạpcólẽhiệuquảtrongtrườnghợpriênglẻ,nhưngthườnglàmgiảmđisựchắcchắn.Sựkếthợpđơngiảncáctínhnăngthườngtốthơn.Mộtvàinghiêncứuđãchỉrarằngcácquyếtđịnhdoconngườiđưarathuaxamộtdựđoánbằngcôngthứcngaycảkhichúngcóđượcđiểmsốđượcgợirabởicôngthức!Họcảmthấyhọcóthểgạtbỏcôngthứcbởihọcóthôngtinbổsungvềtừngtrườnghợp,nhưnghọlạithườngxuyênnhầmlẫnnhiềuhơnsovớiviệchọkhôngcónhữngthôngtinđó.TheonhưMeehl,cómộtvàitìnhhuốngmàtheođólàmộtýtưởngtốtđểthaythếsựđánhgiáđốivớimộtcôngthức.Trongmộtthínghiệmnổitiếngđượcnhắcđến,ôngđãmiêutảmộtcôngthứcdựđoánliệurằngmộtngườicụthểnàođósẽđixemphimvàotốingàyhômnayhaykhôngvàđãghichúrằngviệcbỏquacông

thứclàthíchđángnếuthôngtinnhậnđượcchothấycánhânđóbịgãychânngàyhômnay.Têngọi“quytắcgãychân”đãđượcnêura.Dĩnhiên,mấuchốtởđâylànhữngcáichângãylàrấthiếm–cũngnhưlàtínhquyếtđịnh.

Mộtlýdokhácchobàitoánvềýkiếnchuyêngiađólàconngườitakhôngdễrơivàotìnhtrạngmâuthuẫntrongviệctạoracácýkiếntứcthìvềnhữngthôngtinphứctạp.Khiđượcđềnghịđánhgiácùngmộtthôngtinhailần,họthườngđưaranhữngcâutrảlờikhácnhau.Mứcđộmâuthuẫnthườnglàmộtvấnđềvềmốiquantâmxácđáng.CácchuyêngialãoluyệnvềX-quang-nhữngngườinhìnnhậncácphòngchiếutiaXnhưthể“bìnhthường”hoặc“bấtthường”cótới20%khoảngthờigianmâuthuẫnvớichínhbảnthânhọkhihọnhìncùngmộtbứcảnhvàonhữngdịpriêngbiệt.Mộtnghiêncứuvới101kiểmtoánviênđộclậpđượcđềnghịướctínhđộtínnhiệmcủacáchoạtđộngkiểmtoánnộibộtổchứcđãpháthiệnracùngmộtmứcđộmâuthuẫnnhưvậy.Mộtcuộcràsoátđốivới41nghiêncứuriêngbiệtvềđộtincậycủanhữngýkiếnđượcđưarabởicáckiểmtoánviên,nhànghiêncứubệnhhọc,nhàtâmlýhọc,nhàquảnlýđoànthểvàcácchuyêngiakhácchỉrarằngmứcđộmâuthuẫnnàylàđiểnhình,ngaycảkhimộttrườnghợpđượcđánhgiálạitrongvòngvàiphút.Nhữngýkiếnkhôngchắcchắnđượcđưarabởicácchuyêngiacũngkhôngthểlànhữngdựđoáncóthểtincậyđược.

SựmâuthuẫnlanrộngchắchẳnlàdosựlệthuộcquámứcvàobốicảnhtrongHệthống1.Từcácnghiêncứuvềviệctrangbịthôngtin,chúngtabiếtrằngtácnhânkíchthíchbịbỏquatrongmôitrườngcủachúngtacóảnhhưởngquantrọngtớinhữngsuynghĩvàhànhđộngcủachúngta.Nhữngtácđộngnàydaođộngtừthờiđiểmnàytớithờiđiểmkhác.Niềmkhoankhoáingắnngủicủamộtlànkhílạnhvàomộtngàynóngbứccólẽkhiếnbạnquảquyếtvàlạcquanhơnchútítvềbấtcứđiềugìbạnđangướcđịnhtạithờiđiểmđó.Nhữngviễncảnhcủamộtngườibịkếtánsắpđượchưởngántreocóthểthayđổiđángkểtrongsuốtkhoảngthờigiannghỉuốngtràgiữaphiênxétxửcủacácthẩmphán.Dobạncóítsựhiểubiếttrựctiếpvềđiềugìđangdiễnratrongtâmtrímình,bạnsẽkhôngbaogiờbiếtđượcrằngmìnhcóthểtạoramộtphánquyếtkháchoặcchạmtớimộtquyếtđịnhkháctheonhữngtìnhhuốngrấtítsựkhácbiệt.Cáccôngthứckhônghềchịuảnhhưởngtừnhữngvấnđềnêutrên.Vớicùngmộttưliệuđầuvào,chúngluôntrảlạicùngmộtkếtquả.Khikhảnăngcóthểdựđoánkhôngcao–điềuđãđượcđềcậptrongphầnlớncácnghiêncứuđượcgiámsátbởiMeehlvànhữngngườiủnghộcủaônglàsựmâuthuẫnpháhủyđốivớibấtcứdựbáocógiátrịnào.

Nghiêncứuđưaramộtkếtquảđángkinhngạc:Đểlàmtăngmứcdựđoánchínhxác,cácquyếtđịnhsaucùngnênđặtvàocáccôngthức,đặcbiệtlà

trongnhữngmôitrườngcócơsởvữngchắcthấp.Vídụ,trongcácquyếtđịnhchogianhậptạicáctrườngykhoa,quyếtđịnhcuốicùngthườngđượcđưarabởicácthànhviêntrongkhoa-nhữngngườiđãphỏngvấncácứngviên.Vớicăncứlàcácmảngrờirạcnhưngvẫncónhữngnềntảngcốđịnhđốivớimộtgiảđịnh:Việcdẫndắtmộtcuộcphỏngvấncóvẻnhưlàmgiảmđộchínhxáccủamộtsựchọnlựamangtínhthủtục,nếunhữngngườiphỏngvấncũngtạoracácquyếtđịnhchấpthuậncuốicùng.Donhữngngườiphỏngvấnđãquátựtinởtrựcgiáccủamình,họsẽápđặtquánhiềusứcnặnglênnhữngcảmtưởngcánhânvàquáítsứcnặnglênnhữngnguồnthôngtinkhác.Điềunàysẽlàmgiảmgiátrị.Tươngtựnhưvậy,cácchuyêngiathẩmđịnhchấtlượngcủaloạirượuvangchưanấunhằmdựđoántươnglaicủanócómộtnguồnthôngtinmàcóvẻnhưlàmchomọithứtrởnênxấuđihơnlàtốtlên:Họcóthểthửnếmrượu.Tấtnhiên,ngoàira,ngaycảnếuhọcóđượckiếnthứchữuíchvềcáctácđộngcủathờitiếtlênchấtlượngcủarượuvang,họsẽkhôngthểduytrìkếtquảchắcchắncủamộtcôngthức.

SựpháttriểnquantrọngnhấttronglĩnhvựcnàykểtừkhicôngtrìnhbanđầucủaMeehltrởthànhbàibáonổitiếngcủaRobynDawesTheRobustBeautyofImproperLinearModelsinDecisionMaking(Tạmdịch:Sứccuốnhútmạnhmẽcủanhữngmôhìnhtuyếntínhtrongvie6c5raquyếtđịnh.)ThóiquenthốngkêcóảnhhưởnglớntrongcácngànhKhoahọcxãhội,nóápđặttrọngsốlêncácyếutốdựđoánkhácnhaubằngviệcápdụngmộtthuậttoán,đượcgọilàđahồiquy,màgiờđâyđãđượcxâydựngthànhphầnmềmthôngthường.Tínhlogiccủaphépđahồiquylàkhôngthểnghingờ:Nótìmracôngthứctốiưuchomộtsựkếthợpcótrọngsốcủacácyếutốdựđoán.Tuynhiên,Dawesđãquansátthấyrằngphéptoánthốngkêtổnghợpthêmvàomộtchúthoặckhôngchútgiátrịnào.Mộtngườicóthểcũngthựchiệnđượcbằngviệcxácđịnhmộttậphợpcáccăncứcóchútcơsởđốivớiviệcdựđoánkếtquảvàđiềuchỉnhcácgiátrịkhiếnchochúngcóthểsosánhđược(vớiviệcsửdụngcáccăncứhoặchạngmụctiêuchuẩn).Mộtcôngthứckếthợpnhữngyếutốdựđoánvớicáctrọngsốcânbằngchỉđượccholàchínhxáctrongviệcdựđoánnhữngtrườnghợpmớigiốngnhưcôngthứcđahồiquy,điềunàylàtốiưutrongvídụtiêubiểubanđầu.Nhiềunghiêncứugầnđâyđãtiếnxahơn:Cáccôngthứcấnđịnhcáctrọngsốcânbằngtớitấtcảcácyếutốdựđoánthườngchínhxáchơn,dochúngkhôngbịtácđộngbởihoạtđộngchọnmẫucácrủiro.

Thànhcôngđángngạcnhiêncủasựphốihợptrọngsốcânbằngcómộtphéptấtsuythựctiễnquantrọng:Nórấtkhảthiđểpháttriểncácthuậttoánhữuíchmàkhôngcầntớibấtcứnghiêncứuthốngkênàotrướcđây.Cáccôngthứctrọngsốcânbằngđơngiảnđượcdựatrênnhữngconsốthốngkêđãcó

sẵnhoặcdựavàocảmgiácthôngthườngđềulànhữngyếutốdựđoántốtchoracáckếtquảđángkể.Trongmộtvídụđángnhớ,Dawesđãchỉrarằnghônnhânbềnvữngđượcdựđoántốtbởimộtcôngthức:

Tầnsuấtcủachuyệnânáitrừđitầnsuấtcáccuộccãivã.

Bạnkhôngmuốnkếtquảcủamìnhlàmộtconsốtiêucực.

Kếtluậnquantrọngtừnghiêncứunàylàmộtthuậttoánvốnđượcxáclậptrênviệcnhẩmtínhthườnglàđủtincậyđểganhđuavớimộtcôngthứctrọngsốtốiưu,vàchắchẳnđủtincậyđểvượtmặtýkiếnchuyêngia.Tínhlogicnàycóthểđượcápdụngtrongnhiềulĩnhvựckhácnhau,trongphạmvitừviệclựachọncáccổphiếucủacácnhàquảnlýdanhmụcđầutưtớiviệcchọnlựacácphápđồđiềutrịcủabácsĩhaybệnhnhân.

Mộtứngdụngđiểnhìnhvềphươngphápnàylàmộtthuậttoánđơngiảnđãcứuđượcmạngcủahàngtrămngàntrẻsơsinh.Cácbácsĩsảnkhoaluônbiếtrằngthôngthườngmộtđứatrẻsơsinhnếukhôngthởtrongvòngvàiphútkhimớisinhthườnglâmvàonguycơtổnthươngnãohoặctửvongcao.ChotớikhicósựcanthiệpcủachuyêngiagâymêVirginiaApgarvàonăm1953,cácbácsĩvàbàđỡđãsửdụngsuyđoánykhoacủamìnhđểquyếtđịnhxemliệumộtđứatrẻcólâmvàocảnhnguykịchhaykhông.Cácbácsĩđiềutrịkhácnhauđãtậptrungvàocáccáchxửtríkhácnhau.Mộtsốngườiquansátcácvấnđềvềđườnghôhấptrongkhisốkhácđãgiámsátviệcđứatrẻkhócsớmnhưthếnào.Khôngcómộtquytrìnhnàođượcchuẩnhóa,cáctínhiệunguyhiểmvẫnthườngbịbỏquavànhiềutrẻsơsinhđãchết.

Mộtngàynọ,trongbữasáng,mộtbácsĩnộitrúđãhỏitiếnsĩApgacóthểtạoramộtđánhgiácótrìnhtựvềmộttrẻsơsinhnhưthếnào.“Thậtđơngiản,”bàđáp.“Bạnsẽthựchiệnđiềuđógiốngnhưthếnày.”Apgarviếtra5biếnsố(nhịptim,hôhấp,phảnxạ,cơbắpvàmàusắc)vàbathangđiểm(0,1hoặc2,phụthuộcvàotìnhtrạnglâmsàngcủatừngtriệuchứng).Bằngviệcthựchiệnđiềuđó,bàcólẽđãtạoramộtbướcđộtphámàbấtcứphònghộsinhnàocũngcóthểthựchiện.Apgarđãbắtđầuviệcđánhgiácáctrẻsơsinhbằngquytắcnàysaukhichúngđượcsinhramộtphút.Mộtđứatrẻvớitổngđiểmlớnhơnhoặcbằng8thìgầnnhưởmứctốtnhất,quẫyđạp,khóc,cửđộngcơmặt,vớinhịptimởmức100hoặchơn–trongmộttrạngtháiổnđịnh.Mộtđứatrẻcótổngđiểmthấphơnhoặcbằng4thìchắnhẳnlàhơixanh,yếuớt,thụđộng,vớimộtnhịptimchậmhoặcyếu–ởtrongtìnhtrạngcầncanthiệpytếngaylậptức.ÁpdụngthangđiểmsốcủaApgar,hộiđồngtrongcácphònghộsinhcuốicùngđãthốngnhấtcáctiêuchuẩnchoviệc

quyếtđịnhxemnhữngđứatrẻnàođanggặpvấnđềvàcôngthứcnàyđượcghinhậnvìnócóđónggópquantrọngchoviệcgiảmthiểusốlượngtrẻsơsinhtửvong.BàikiểmtraApgarhiệnnayvẫnđượcsửdụnghàngngàyởtấtcảcácphònghộsinh.BảnghinhớgầnđâycủaAtulGawande,AChecklistManifesto(Tạmdịch:BảngliệtkêcácdanhmụccầnkiểmtraManifesto),cungcấpnhiềuvídụkhácvềnhữngưuđiểmcủacácbảnliệtkêdanhmụckiểmtravàcácquytắcđơngiản.

SỰTHÙĐỊCHVỚICÁCTHUẬTTOÁN

Ngaytừđầu,cácnhàtâmlýhọclâmsàngđãđáplạinhữngýtưởngcủaMeehlvớisựchốngđốivàngờvực.Mộtcáchhiểnnhiên,họbịkìmkẹptrướcảotưởngvềkỹnăngtrongmốiràngbuộcvớikhảnăngcủahọnhằmđưaranhữngdựđoándàihạn.Suynghĩmộtcáchthấuđáo,thậtdễđểthấyđượcảotưởngnàyxoaychuyểnsựviệcnhưthếnàovàdễđểcảmthôngvớisựkhướctừcủacácbácsĩlâmsàngtrướcnghiêncứucủaMeehl.

Căncứbằngsốliệuthốngkêvềchẩnđoánlâmsàngmâuthuẫnvớikinhnghiệmhàngngàycủacácbácsĩlâmsàngvềchấtlượngcácdựđoáncủahọ.Cácnhàtâmlýhọclàmviệcvớibệnhnhâncórấtnhiềulinhcảmtrongquátrìnhđiềutrịbằngliệupháptâmlý,thấytrướcđượcbệnhnhânsẽphảnứngđốivớimộtsựcanthiệpnhưthếnào,phỏngđoánxemđiềugìsẽxảyratiếptheo.Rấtnhiềulinhcảmđãđượckiểmđịnh,làmsángtỏchotínhxácthựccủakỹnăngchẩnđoánlâmsàng.

Vấnđềlànhữngphánquyếtđúngđắnthuộcvềnhữngdựđoánngắnhạntrongbốicảnhcủaphươngpháptrịliệuthôngquaphỏngvấn,mộtkỹnăngmàởđóbácsĩtrịliệucókinhnghiệmthựctếnhiềunăm.Nhiệmvụmàhọđãthấtbạithườnglànhữngdựđoándàihạnvềtươnglaicủacácbệnhnhân.Nhữngnhiệmvụấykhóhơnrấtnhiều,ngaycảnhữngcôngthứctốiưucũngchỉđúngởmộtchừngmựckhiêmtốn,vàchúnglànhữngmụctiêumàcácbácsĩlâmsàngchưabaogiờđượcbiếttớimộtcáchđíchxác–họsẽphảichờđợinhiềunămmớicóđượcsựphảnhồi,thayvìnhậnđượcsựphảnhồingaylậptứctừbuổiđiềutrịlâmsàng.Tuynhiên,ranhgiớigiữanhữnggìcácbácsĩlâmsàngcóthểlàmtốtvànhữnggìhọkhôngthểlàmtốtlàkhônghềrõràngđốivớihọ.Họbiếtrằnghọcókỹnăng,nhưnghọkhôngnhấtthiếtphảibiếttớigiớihạnvềkỹnănghọcó.Sauđó,chẳnglấygìlàmngạcnhiên,ýtưởngvềsựkếthợpcơhọccủamộtvàibiếnsốcóthểlàmtốthơnsựphứctạpkhóhiểutừphánđoáncủaconngườiđẩycácbácsĩlâmsàngnhiềukinhnghiệmvàosailầmhiểnnhiên.

Cuộctranhluậnvềnhữngưuđiểmcủaphươngphápdựđoánlâmsàngvàthốngkêluônmangmộtkhíacạnhđạođức.Meehlđãviết,Phươngphápthốngkêcácbácsĩlâmsànggiàukinhnghiệmđãchỉtríchnhưlà“máymóc,vụnvặt,cộctính,sắpđặt,giảtạo,khôngxácthực,tùytiện,khôngđầyđủ,khônghiệulực,môphạm,táchrời,vôgiátrị,gượngép,đơnđiệu,thiểncận,cứngnhắc,khôkhan,lýthuyết,ngụykhoahọcvàmùquáng.”Trongkhiđó,nhữngngườiủnghộphươngphápnàyđãcatụngnónhưlà“năngđộng,phổquát,ýnghĩa,toàndiện,tàitình,nhânái,điểnhình,khuônmẫu,cótổchức,phongphú,sâusắc,chínhthống,nhạybén,côngphu,chânthật,sốngđộng,cụthể,tựnhiên,gầngũivàamhiểu.”

Tấtcảchúngtađềucóthểnhậnraquanđiểmđó.Khiconngườiđọsứcvớimáymóc,dùchođócólàJohnHenrymộttayquaibúatrênnúiđáhaythiêntàicờvuaGarryKasparovđốimặtvớimáytínhDeepBlue,sựủnghộcủachúngtađềudànhcảchođồngloạicủamình.Áccảmđốivớicácthuậttoántạoracácquyếtđịnhtácđộnglênconngườibắtnguồntừsựthiênvịmànhiềungườicóđượcquaquátrìnhtíchlũyhoặccốtìnhtạora.Khiđượchỏiliệurằnghọsẽthíchănmộttráitáovườnhaymộttráitáođượctrồngtheokiểucôngnghiệp,hầuhếtmọingườiđềuthíchtráitáo“thuầntựnhiên”hơn.Ngaycảsaukhiđượcthôngbáorằngcảhaitráitáođềucóvịnhưnhau,cógiátrịdinhdưỡngvàđềutốtchosứckhỏengangbằngnhau,thìmộtlượnglớnmọingườivẫnthíchtráicâytrồngởvườnhơn.Thậmchícácnhàsảnxuấtbiađãpháthiệnrarằnghọcóthểtănglượngbánbằngcáchđưadòngchữ“Thuầntựnhiên”hoặc“Khôngchấtbảoquản”lênnhãn.

SựphảnkhánggaygắttrướcviệclàmsángtỏýkiếncủacácchuyêngiađượcminhhọabởisựphảnứngcủacộngđồngrượuvangchâuÂuđốivớicôngthứccủaAshenfeltertrongviệcdựđoántrướcgiácủacácloạivangBordeaux.CôngthứccủaAshenfelterđãđáplạimộtlờithỉnhcầucủanhữngngườiyêuthíchrượuvangởkhắpnơivềviệccảithiệnmộtcáchrõràngkhảnăngnhậnbiếtcácloạirượuvangmàsaunàysẽlàloạithượnghạng.Khônghẳnvậy.SựphảnứngtronggiớirượuvangPháp,đãđượcviếttrêntờThờibáoNewYork,vàxếphạnglàhànhvăn“mộtnơinàođógiữaquákhíchvàcuồngloạn”.Ashenfelterbáocáorằngmộtngườisànhrượuvangđãgọinhữngphátkiếncủaônglà“lốbịchvàvôlý”.Nhữngngườikhácđãchếgiễurằng“việcnàygiốngnhưthẩmđịnhmộtbộphimmàthựctếkhônghềđượcxembộphimđó.”

Sailệchchốnglạicácthuậttoánbịthổiphồnglênkhicácquyếtđịnhthuđượckếtquảđángkể.Meehlđãnhậnxét:“Tôihoàntoànkhôngbiếtlàmcáchnàođểxoadịusựcămgiậnmàmộtsốbácsĩlâmsàngcóvẻđãtrảiqua

khihọđươngđầuvớimộtcacóthểchữakhỏimàlạiđangtừchốiphươngphápđiềutrịbởimộtsựđánhđồng‘mùquáng,máymóc’hiểusaimình.Tráilại,Meehlvànhữngngườiủnghộchocácthuậttoánđãlậpluậnmộtcáchhùnghồnrằngthậtkhôngcónguyêntắckhidựavàonhữngđánhgiátrựcgiácđốivớicácquyếtđịnhquantrọngnếutồntạimộtthuậttoánthìnósẽgặpítsaisóthơn.Luậncứcólýlẽcủahọtỏrathuyếtphục,nhưngnólạicóchiềuhướngđốichọivớimộtthựctếtâmlýkhôngthểthuyếtphục:Nguyênnhâncủamộtsựviệcsailầm,đốivớihầuhếtmọingười.Câuchuyệnvềmộtđứatrẻđanghấphốibởimộtthuậttoánmắclỗilàmmủilòngnhiềuhơnlàcâuchuyệnvềcùngmộtbikịchđangxảyrabởimộthệquảtừsaiphạmcủaconngườivàsựkhácbiệtvềcườngđộcảmxúcđượcchuyểnđổinhanhchóngthànhsựthiênvịmangtínhđạođức.

Maythay,sựchốngđốilạicácthuậttoánhầunhưchắcchắnsẽđượcxoadịubởivaitròcủachúngtrongcuộcsốnghàngngàyvẫntiếptụclanrộng.Chúngtalựachọnbởiđãđượcchobiếtrằngnhữngquyếtđịnhvềcáchạnmứctínnhiệmđượctạoramàkhôngcósựcanthiệptrựctiếpnàotừbấtcứnhậnđịnhnàocủaconngười.Chúngtađangngàycàngđượcđặtvàonhữngchuẩntắcmanghìnhdángcủacácthuậttoánđơngiản,vídụnhưtỷlệhàmlượngcholesterolcólợivàbấtlợimàchúngtanêngắngđạttới.Côngchúnggiờđâyýthứcrõrằngcáccôngthứccóthểcóquyếtđịnhthenchốttronggiớithểthaonhư:Mộtđộibóngchuyênnghiệpthôngthườngnênchibaonhiêuchocáccầuthủtânbinh,hoặckhinàothìđábổngquảbóngvàothờiđiểm‘xuốngbốn’.DanhsáchmởrộngcáccôngviệcvốnđãđượcấnđịnhchocácthuậttoáncuốicùngsẽlàmgiảmsựkhóchịumàhầuhếtmọingườicảmthấykhihọlầnđầuđọsứcvớimôhìnhcáckếtquảmàMeehlđãmôtảtrongcuốnsáchnhỏgâyxáotrộncủamình.

HỌCHỎITỪMEEHL

Năm1955,vớivaitròlàmộttrungúy21tuổitrongLựclượngQuânđộiIsrael,tôiđãđượcchỉthịthànhlậpmộthệthốnggiámsáttrongtoànbộquânđội.Nếubạncóthắcmắclàtạisaomộttrọngtráchnhưvậylạiđượcđặtlênmộtvàingườitrẻtuổinhưtôi.VàtôitựkhắcsâutrongtâmtrírằngchínhnhànướcIsraelcũngchỉvừamớiđượcthànhlậpbảynămtạithờiđiểmđó;tấtcảcáctổchứcnhànướcđềuđãđượcthiếtlậpvàaiđóđãxáclậpnênchúng.Ngàynayđiềuđónghecóvẻkỳquặc,nhưnghồiđóvớitrìnhđộcửnhânTâmlýhọc,đãđượcbồiđắpvàtôitrởthànhnhàtâmlýcótrìnhđộnhấttrongquânngũ.Ngườigiámsáttrựctiếpcủatôi,mộtnhànghiêncứutàiba,cómộthọcvịtronglĩnhvựchóahọc.

Khitôiđượcgiaonhiệmvụ,ngườitatiếnhànhmộtcuộcphỏngvấnthườnglệvớitôi.Mỗiquânnhânđượcđiềupháitrongquânđộiđềuhoànthànhmộthệthốngcácbàikiểmtratâmlývàmỗingườiđềuđượcphỏngvấnđểđiđếnsựđánhgiávềtínhcáchtrướckhiđượccấtnhắcchotừngnhiệmvụtrênchiếntrường.Mụcđíchlàđểgánchotânbinhmộtcăncứchungphùhợptrênchiếntrậnvànhằmtìmrasựtươngthíchnhấtvớicátínhcủahọgiữacácngạchkhácnhaunhư:Bộbinh,pháobinh,thiếtgiápvànhiềungạchkhác.Bànthânnhữngngườiphỏngvấnđềulàlínhnghĩavụtrẻtuổi,đượcchọnraphụcvụchonhiệmvụnàynhờvàotríthôngminhvượttrộicủamìnhvàhứngthúvớiviệcgiaotiếpvớimọingười.Hầuhếtphụnữđượcmiễnnghĩavụquânsựtạithờiđiểmđó.Cáctânbinhđượcđàotạovàituầnđểbiếtcáchkiểmsoátmộtcuộcphỏngvấnkéodài15tới20phút:Họđượckhíchlệđểcóthểkiểmsoátmộtloạtcácchủđềvàđểhìnhthànhmộtấntượngchungvềviệctânbinhsẽthựcthitốtnghĩavụnhưthếnàotrongquânđội.

Thậtkhôngmay,nhữngđánhgiásauđóđãthựcsựchỉrarằngtrìnhtựphỏngvấnnàygầnnhưlàvôdụngtrongviệcdựđoánnhữngthànhtựutươnglaicủacáctânbinh.Tôiđãđượcbổnhiệmđểthiếtlậpmộtcuộcphỏngvấnhữudụnghơnnhưngkhôngtiêutốnnhiềuthờigiờhơn.Tôicũngđãđượcchỉthịthửnghiệmcuộcphỏngvấnmớivàđánhgiáđộchínhxáccủanó.

Maythay,tôiđãđọc“cuốnsáchnhỏ”củaPaulMeehl.Tôiđãbịthuyếtphụcbởilýlẽcủaông,nhữngquytắcđơngiản,đượctrìnhbàybằngnhữngconsốthốngkêsẽtốthơnsovớinhữngphánđoántrựcgiác“lâmsàng”.Tôikếtluậnrằngphươngphápphỏngvấnđượcsửdụnghiệntạivàsaunàyphầnnàođóthấtbạibởinóđãchophépngườiphỏngvấnlàmnhữnggìmàhọcholàthúvịnhất,nhữnghànhđộngđượccholàđểtìmhiểuvềnhữngđộnglựctrongcuộcsốngtinhthầncủanhữngngườithamgiaphỏngvấn.Thayvàođó,chúngtanênsửdụngquyềnhạnvàkhoảngthờigiangiớihạncủamìnhđểcụthểhóanhấtnhiềuthôngtinvềcuộcsốngcủanhữngngườithamgiaphỏngvấntrongmôitrườngbìnhthườngcủahọ.MộtbàihọckhácmàtôihọcđượctừMeehlđólàchúngtanêntừbỏcácthủtụcmàtheođótoànbộnhữngđánhgiácủangườiphỏngvấnvềcáctânbinhđãlàmrõquyếtđịnhcuốicùng.CuốnsáchcủaMeehlchỉrarằngnhữngđánhgiánhưvậylàkhôngđángtincậyvàcácbảntómtắtthốngkêvềnhữngthuộctínhđượcđánhgiáriêngbiệtsẽcóthểđạttớimộtđộtincậycaohơn.

Tôiđãquyếtđịnhdựatrênmộttrìnhtựmàởđónhữngngườiphỏngvấnsẽđánhgiámộtvàicánhântiêubiểucóliênquanvàchođiểmtừngngườimộtcáchriêngbiệt.Điểmsốcuốicùngcủasựphùhợpvớinghĩavụtrênchiến

trườngsẽđượctínhtoándựatheomộtcôngthứcchuẩn,khôngcóthôngtinđầuvàonàokhácđượccungcấpbởinhữngngườiphỏngvấn.Tôiđãlênmộtbảndanhsáchgồmcácđặctrưngcóliênquantớisựbiểuhiệntrongmộtđơnvịchiếnđấu,baogồm“tráchnhiệm”,“hòađồng”và“lòngtựtôncủađấngnamnhi”.Sauđó,vớitừngnétđặctrưng,tôiđãtạonênmộtchuỗicáccâuhỏithựcsựvềcuộcsốngcủatừngcánhântrướckhinhậpngũ,baogồmsốlượngcáccôngviệckhácnhaumàanhtađãtừnglàm,sựđềuđặnvàquycủmàanhtađãthựchiệntrongcôngviệchoặchọctập,mứcđộthườngxuyêntrongviệcgiaoduvớibạnbècủaanh,sựhamthíchvàthamgiavàocácmônthểthao,sovớinhữngngườikhác.Ýtưởngnàyđượcđưaranhằmđánhgiámộtcáchkháchquannhấtviệccáctânbinhđãbiểuhiệnnhưthếnàotrêntừngkhíacạnh.

Bằngviệctậptrungvàotiêuchuẩnhóa,cáccâuhỏithựctế,tôiđãhyvọngcóthểchốnglạihiệuứnghàoquang,nơinhữngấntượngtốtbanđầusẽảnhhưởngđếnnhữngphánđoánsaunày.Nhưmộtsựphòngxachốnglạinhữngvầnghàoquang,tôiđãhướngdẫnnhữngngườiphỏngvấntrảiquasáunétđặctrưngtrongmộttrìnhtựcốđịnh,xếphạngtừngđặcđiểmtheothangđiểmnămtrướckhichuyểnsangbướckếtiếp.Vàđiềugìđếnđãđến.Tôiđãthôngbáochonhữngngườiphỏngvấnbiếtrằnghọkhôngnhấtthiếtphảiđặtbảnthânmìnhliênquantớisựđiềuchỉnhtrongtươnglaicủacáctânbinhtrongquânngũ.Nhiệmvụduynhấtcủahọđólàsuyranhữngthựctếcóliênquanvềquákhứcủatừngquânnhânvàsửdụngthôngtinnàyđểchođiểmtừngkhíacạnhcánhân.“Nhiệmvụcủacácbạnlàcungcấpnhữngthướcđochuẩnxác,hãyđểgiátrịdựđoánchotôi”tôiđãnóivớihọnhưvậy.Bằngcáchđótôiđãámchỉtớicôngthứcmàtôichuẩnbịđưaranhằmkếthợpvớinhữngđiểmsốcụthểcủahọ.

Nhữngngườitiếnhànhphỏngvấnđãgầnnhưchốngđốilại.Nhữngconngườitrẻtrungsánglạnấycảmthấykhóchịukhibịmộtvàiyêucầu,mộtvàingườicòntrẻhơncảbảnthânngườinày,rằngchuyểnđổikhảnăngtrựcgiáccủahọvàtậptrungtoànlựcvàonhữngcâuhỏithựctếnhàmchán.Mộtngườitrongsốhọđãthanphiềnrằng:“Anhđangbiếnchúngtôithànhnhữngconrobot!”Bởithếmàtôiđãphảithỏahiệp.“Hãytiếnhànhcuộcphỏngvấnmộtcáchchínhxácnhưđãđượchướngdẫn,vàkhicácanhđãhoànthành,hãylàmnhưcácanhmuốn:Nhắmmắtlại,cốmườngtượngmộttânbinhnhưmộtngườilínhthựcsựvàgánchocậutamộtđiểmsốtrongthangđiểmtừ1tới5”tôiđãnóivớihọnhưvậy.

Hàngtrămcuộcphỏngvấnđãđượctiếnhànhtheocáchthứcmớiấy,vàmộtvàithángsauchúngtôithuthậpđượcnhữngđánhgiávềbiểuhiệncủacác

quânnhântừphíacácsĩquanchỉhuytạicácđơnvịchiếnđấumàhọđãđượcđiềuvề.Kếtquảkhiếnchúngtôihàilòng.NhưngtheonhữnggìmàcuốnsáchcủaMeehlđãchỉra,quátrìnhphỏngvấnmớilàmộtsựcảitiếnđángkểsovớiquátrìnhtrướcđó.Tổngđiểmdựatrênsáuthangbậccủachúngtôiđãdựđoánbiểuhiệncủacácquânnhânchínhxáchơnnhiềusovớinhữngđánhgiádựatheophươngphápphỏngvấntrướcđó,mặcdùcòncáchsựhoànthiệnkháxa.Chúngtôiđãtiếntừ“hoàntoànvôdụng”tới“hữudụngởmộtmứcđộvừaphải.”

Ngạcnhiênlớnđốivớitôiđólàsựxétđịnhdựatrêntrựcgiácmànhữngngườitiếnhànhphỏngvấndồncảvàothaotác“nhắmmắtlại”cũngcóhiệuquảtốt,thựcsựcũngnhưtổngđiểmdựatrênsáuthangbậccụthểvậy.Tôiđãhọcđượctừchínhviệctìmramộtbàihọcmàtôikhôngbaogiờquên:Khảnăngtrựcgiáclàmtăngthêmgiátrịngaycảtrongcuộcphỏngvấnchọnlọcbịchếnhạomộtcáchxácđáng,nhưngchỉđúngsaukhiđãcómộtsựchọnlựaquycủcácthôngtinkháchquanvàchođiểmđúngquyđịnhcácđặcđiểmriêngbiệt.Tôiđãđặtramộtcôngthứcmangtớichosựđánhgiá“nhắmmắt”cùngmộtsứcnặnggiốngnhưtổngđiểmdựatrênsáuthangbậc.Mộtbàihọcphổbiếnhơnmàtôihọcđượctừchínhtìnhthếnàyđólàkhôngchỉtintưởngmộtcáchđơngiảnvàođoánđịnhtrựcgiác–củachínhbạnhayngườikhác–màcònkhôngbỏquanónữa.

Khoảng45nămsau,saukhigiànhgiảiNobelKinhtế,tôiđãdànhchútítthờigianchomộtlễănmừngnhonhỏởIsrael.Trongmộtchuyếnviếngthămcủatôi,aiđóđãcóýtưởngvềviệchộtốngtôitớicăncứquânsựcũcủatôi,nơiđơnvịlàmcôngtácphỏngvấncáctânbinhvẫnđóngquânởđó.Tôiđượcgiớithiệuvớisĩquanchỉhuycủađơnvịtâmlýhọc,vàbàấyđãmiêutảcácbàithựchànhphỏngvấnhiệntạicủahọ,chúngkhôngmấythayđổisovớihệthốngmàtôiđãthiếtlậpra;tạiđónóvẫndiễnra,mộtsốlượngđángkểcácnghiêncứuđãchỉrarằngcáccuộcphỏngvấnvẫnvậnhànhhiệuquả.Khibàấykếtthúcbàimôtảcủamìnhvềviệccáccuộcphỏngvấnđượctiếnhànhnhưthếnào,vịquanchứcnhấnmạnh:“Vàsauđóchúngtôichỉdẫnhọrằng:Hãynhắmmắtlại.

ÁPDỤNGCÔNGTHỨCNÀYCHOCHÍNHBẠN

Thôngđiệpcủachươngnàycóthểdễdàngápdụngvàocácnhiệmvụkháchơnviệctạoracácquyếtđịnhvềnhânlựctrongquânđội.ViệcthựcthicácquytrìnhphỏngvấntheotinhthầncủaMeehlvàDawesđòihỏisựnỗlựctươngđốiítnhưngkỷluậtkhắtkhe.Giảsửbạncầntuyểnmộtđạidiệnbánhàngchocôngtycủabạn.Nếubạnchútâmtớiviệctuyểndụngđượcngười

thíchhợpnhấtchocôngviệcnày,thìđâychínhlànhữnggìbạncầnlàm.Trướctiên,lựachọnmộtvàinétđặctrưnglàmđiềukiệntiênquyếtchosựthànhcôngởvịtríđó(trìnhđộkỹthuật,đặcđiểmcánhân,độtincậyvànhữngthứkhác).Đừngquálạmdụng–sáukhíacạnhlàmộtconsốhợplý.Cácđặctrưngmàbạnlựachọnnêncàngđộclậpvớinhaucàngtốtvàbạnsẽcóthểgiámđịnhđộchắcchắncủachúngbằngcáchđưaramộtvàicâuhỏithựctế.Tiếptheo,lậpmộtdanhsáchcáccâuhỏichotừngđặctrưngvàcânnhắcvềviệcbạnsẽchođiểmchúngnhưthếnào,ítnhấtthìtheothangđiểmtừ1tới5.Bạnnêncómộtýniệmvềthứmàbạnsẽđánhgiálà“quáyếukém”hoặc“quáưutú”.

Nhữngchuẩnbịnàysẽmấtchừngnửagiờhoặchơnthế,mộtsựđầutưnhỏcóthểtạorasựkhácbiệtđángkểtrongchấtlượngnhânsựmàbạntuyểndụng.Đểtránhcáchiệuứnghàoquang,bạncầnthuthậpthôngtinvềtừngđặctrưngtạimộtthờiđiểm,chođiểmtừngđặctrưngtrướckhibạnchuyểnsangđặctrưngkhác.Đừngdừnglạigiữachừng.Đểđánhgiátừngứngviênmột,hãycộngtổngđiểmcủasáuđặctrưnglại.Khẳngđịnhmộtcáchchắcchắnrằngbạnsẽtuyểnứngviêncóđiểmsốcuốicùngcaonhất,ngaycảnếucómộtaikhácmàbạncócảmtìnhhơn–cốgắngcưỡnglạiýmuốncủabạnnhằmtạorabiếncốđểthayđổithứhạng.Mộtlượnglớncácnghiêncứubàyramộtsựhứahẹn:Bạncónhiềukhảnăngtìmraứngviênxuấtsắcnhấtnếusửdụngquytrìnhnàyhơnviệcbạnhànhđộngtheonhữnggìngườitathườnglàmtrongnhữngtrườnghợpnhưthếnày,điềuđódẫntớicuộcphỏngvấnkhôngđượcchuẩnbịvàđưaranhữngsựlựachọnbởimộtphánđoándựatrêntrựcgiáctổngthểnhưlà“Tôiđãnhìnvàomắtanhtavàđãhàilòngvớinhữnggìtôitrôngthấy.”

BÀNVỀNHỮNGPHÁNĐOÁNVÀCÔNGTHỨC

“Khinàochúngtacóthểthaythếsựđoánđịnhcủaconngườibởimộtcôngthức,chúngtaítracũngnêncânnhắcvềđiềuđó.”

“Ôngtanghĩrằngnhữngphánđoáncủamìnhlàchặtchẽvàkhônngoan,nhưngmộtsựkếthợpđơngiảncủacácđiểmsốcũngđãcóthểcóhiệuquảhơn.”

“Hãyđịnhtrướcáplựcđặtlêndữkiệnmàchúngtađãcóvềsựthểhiệntrướcđócủaứngviênlàgì.Nếukhông,chúngtasẽđặtquánhiềuáplựclêncảmnhậncủamìnhtừcáccuộcphỏngvấn.”

Chương22.Trựcgiáccủachuyêngia:Khinàochúngtacóthểtin?

Nhữngtranhcãicủachuyêngiagâyrađiềutồitệnhấttronggiớihọcthuật.

Cáctạpchíkhoahọchọahoằnlắmmớichođăngnhữngtraođổimàthườngđượcbắtđầuvớimộtbàiphêbìnhcủamộtaiđólấyratừmộtnghiêncứunàođó,đượcnốitiếpbởimộtphảnhồivàmộtlờiphúcđáp.Tôinghĩrằngnhữngtraođổinàychỉlàmlãngphíthờigian.Đặcbiệtlàkhibàiphêbìnhbanđầuđượcdiễnđạtbởinhữnglờilẽsắcbén,phảnhồivàlờiphúcđápthườnglànhữnglýthuyếtsuôngmàchúngtôigọilànhữnglờilẽmỉamaiđốivớinhữngkẻmớichậpchữngvàonghềvàlàsựchâmbiếmcaocấp.Nhữngphảnhồithậthiếmkhithừanhậnbấtcứđiềugìtừmộtbàiphêbìnhgaygắtvàgầnnhưcũngkhôngcólấymộtlờiphúcđápnàothừanhậnbàiphêbìnhbanđầuđãsaihoặckhôngchínhxáctrongbấtkểtrườnghợpnào.Rấthiếmkhitôitrảlờimộtsốbàiphêbìnhmàtôicholàhếtsứcsailầm,bởimộtthấtbạiđượcphảnhồilạicóthểhiểutheomộtcáchnàođólàthừanhậnsaisót,nhưngtôichưabaogiờthấyđượcnhữngtraođổitráichiềuvớimụcđíchcungcấpkiếnthức.Trongviệctìmkiếmmộtcáchthứcnhằmđốiphóvớinhữngbấtđồng,tôiđãthỏahiệpvớimộtsự“hợptáctrongmâuthuẫn”,theođónhữnghọcgiảkhôngđồngtìnhtrênphươngdiệnkhoahọcchấpthuậncùngnhauđứngtênviếtmộtbàibáodựatrênmộtsốkhácbiệtcủahọvàthỉnhthoảngtiếnhànhnghiêncứucùngnhau.Trongnhữngtìnhhuốngđặcbiệtnhạycảm,nghiêncứusẽđượcđiềuphốibởimộttrọngtài.

HợptáctrongmâuthuẫnhữuíchvàvừaýnhấtcủatôilàvớiGaryKlein,mộtlãnhtụtríthứccủamộthiệphộicáchọcgiảvàcácnhàthựchành,đâylànhữngngườikhôngưacôngviệcmàtôiđanglàm.HọtựgọimìnhlànhữngnhànghiêncứuChủnghĩaraquyếtđịnhtựnhiên,hoặcNDM(NaturalisticDecisionMaking)vàphầnlớnbọnhọlàmviệctrongcáctổchứcnghiêncứuđánhgiácácchuyêngialàmviệcnhưthếnào.NhữngngườitheochủnghĩaNDMbácbỏmộtcáchphũphàngviệctậptrungvàocáckhuynhhướngthiênvềnhữngtìmtòivànhữngkhuynhhướngtiếpcận.Họchỉtríchmôhìnhđónhưthểđềcậptớinhữngthấtbạiquámứcvàđượcchỉđạobởicáctrảinghiệmgiảtạohơnlàbằngnghiêncứuvềnhữngconngườithựcđangtiếnhànhnhữngviệccóýnghĩa.HọhếtsứchoàinghivềgiátrịcủaviệcsửdụngcácthuậttoáncứngnhắcnhằmthaythếsựphánđoáncủaconngườivàhọkhôngcôngnhậnPaulMeehllàmộttrongnhững

vịanhhùngcủahọ.GaryKleinđãphátbiểuhùnghồnlậptrườngnàytrongnhiềunămqua.

Thậtkhóđểđặtnềntảngchomộttìnhhữuáidựatrênnhữngđiềutrênnhưnglạilàquánhiềuchomộtcâuchuyện.Tôichưatừngnghĩrằngkhảnăngphánđoáncủatrựcgiácluônsai.TôicũngtừnglàngườihâmmộKleinvềnghiêncứucáckhảnăngthànhthụccủalínhcứuhỏatrênmộtbảnnhápmàôngđãthảoravàonhữngnăm1970,vàđãbịấntượngbởicuốnsách“SourcesofPower”(Tạmdịch:Nguồngốcsứcmạnh.)Phầnlớncuốnsáchđiphântíchviệccácnhàchuyênmôngiàukinhnghiệmpháttriểncáckỹnăngtrựcgiácnhưthếnào.Tôiđãmờiôngthamgiavàonghiêncứunhằmnỗlựcvạchraranhgiớiphântíchnhữngsaisótcủanhữngkỳtíchtrựcgiác.Ôngđãbịýtưởngđóhấpdẫnvàđồngýcùngchúngtôitiếnhànhdựánđómàkhôngdámchắcliệunócóthànhcônghaykhông.Chúngtôibắtđầuđặtracáccâuhỏiriêngbiệtkhinàobạncóthểtintưởngmộtchuyêngiagiàukinhnghiệmtựchorằngmìnhcómộtkhảnăngtrựcgiác?HiểnnhiênlàKleinmuốnđượctintưởngnhiềuhơnvàtôisẽbịnghingờnhiềuhơn.Nhưngliệuchúngtôicóthểđồngthuậnvềnguyêntắcđốivớiviệctrảlờinhữngcâuhỏichungchung?

Chúngtôiđãcórấtnhiềucuộcthảoluậntronggầntámnămqua,đãgiảiquyếtnhiềubấtđồng,cóvẻxungđộtbùngnổnhiềuhơnmộtlần,chúngtôiđãthảoranhiềubảnnháp,trởthànhnhữngngườibạnvàcònlàđồngtácgiảcủamộtbàibáocótiêuđềnóilêncâuchuyệnnày:“Mộtsốtrạngtháidànhchochuyêngiatrựcgiác:Từthấtbạitớibấtđồng.”Thựcvậy,chúngtôiđãkhôngđốiđầunhautrongnhữngvấnđềthựctạimàchúngtôikhôngcùngquanđiểmnhưngchúngtôicũngđãkhôngthựcsựtánđồng.

NHỮNGĐIỀUKHÁCTHƯỜNGVÀNHỮNGSAIPHẠM

CuốnsáchănkháchcủaMalcolmGladwell,Trongchớpmắt,đãđượcxuấtbảntrongkhitôivàKleincònđangthamgiavàodựánvànólàsựđảmbảochoviệctựthânchúngtôitìmđượcsựđồngthuậnvềnó.CuốnsáchcủaGladwellmởđầubằngmộtcâuchuyệnđángnhớvềcácchuyêngianghệthuậtđãphảiđốimặtvớimộttrởngạiđượcmiêutảnhưlàmộtmẫuvậttuyệtvờicủabứctượngKouros,mộttácphẩmđiêukhắctạchìnhmộtchàngtraitrẻđangsảibước.Mộtvàichuyêngiacónhữngphảnứngtheobảnnăngmãnhliệt:Họchắcmẩmtrongbụngrằngbứctượnglàmộtthứgiảdạngnhưnglạikhôngthểnóirõvềđiềukhiếnhọcảmthấybănkhoăn.Bấtkểaiđãtừngđọccuốnsáchấyđềunhớrằngcâuchuyệnkểtrênnhưmộthìnhmẫuđiểnhìnhvềtrựcgiác.Cácchuyêngiađãthốngnhấtrằnghọbiếttác

phẩmđiêukhắcđólàgiảmạomàkhôngcầntìmhiểuxembằngcáchnàomàhọbiếtđượcđiềuđó,đâyquảlàmộtsựlệthuộcquálớnvàotrựcgiác.CâuchuyệnđượcđưaranhằmámchỉrằngmộtnghiêncứucóhệthốngđốivớinhữngđiềumơhồđãđịnhhướngchocácchuyêngiasẽgặpphảithấtbạinhưngcảKleinvàtôiđềuloạitrừkếtluậnđó.Từquanđiểmcủachúngtôi,mộtcuộcđiềutranhưvậylàcầnthiếtvànếunóđượctiếnhành(Kleinbiếtlàđượctiếnhànhnhưthếnào),thìchắcchắnnósẽthànhcông.

MặcdùnhiềungườiđọctớitrườnghợpbứctượngKouroschuyêngia,tựbảnthânGladwellkhôngbịrơivàotìnhthếđó.Trongmộtchươngsauđóôngmôtảmộtchuỗithấtbạivềtrựcgiác:NgườiMỹđãbầuchoTổngthốngHarding,ngườiduynhấtcóđủkhảnăngchovịtríđóvìrằngôngnhìncóvẻnhưhoàntoànphùhợpvớivaitròđó.Ôngcócằmvuôngvàcao,ônglàhìnhảnhlýtưởngchomộtnhàlãnhđạomạnhmẽvàquyếtđoán.Ngườidânđãcóthểbầuchomộtngườinàođótrôngcóvẻmạnhmẽvàquyếtđoánmàkhôngcầntớibấtkỳlýdonàokhácđểchứngminhrằngônglàngườiphùhợp.MộtdựbáocảmtínhvềviệcngàiHardingsẽthểhiệnrasaovớicươngvịTổngthốngđãđượcdấylêntừviệcđặtramộtcâuhỏithaythếchonhữngthứkhác.Độcgiảcủacuốnsáchnàysẽchorằngmộttrựcgiácnhưvậychắchẳnđãđượcđưara.

TRỰCGIÁCGIỐNGNHƯSỰTHỪANHẬN

NhữngtrảinghiệmbanđầuđãđịnhhìnhcácquanđiểmcủaKleinvềtrựcgiáclạihoàntoànkhácbiệtvớitôi.SuynghĩcủatôiđượchìnhthànhtừviệctheodõiảotưởngvềsựchắcchắntrongchínhbảnthânmìnhvàquaviệcđọcnhữngluậnđiểmcủaPaulMeehlvềsựyếukémcủadựđoánlâmsàng.Tráilại,cácquanđiểmcủaKleinđượchìnhthànhtừnhữngnghiêncứutừrấtsớmcủaôngvềnhữngsĩquanchỉhuyhỏachiến(độitrưởngđộicứuhỏa).Ôngđãđitheohọkhihọlaovàodậplửavàsauđóphỏngvấnngườiđộitrưởngvềcảmgiáccủaôngkhiđưaracácquyếtđịnh.NhưKleinđãmiêutảvềđiềuđótrongbàiluậnchungcủachúngtôi,đólàôngcùngvớicáccộngtácviêncủamìnhkhámpháracácsĩquanchỉhuycóthểđưaranhữngquyếtđịnhđúngđắnnhưthếnàomàkhôngcầntớiviệcsođocácsựlựachọn.Giảthuyếtbanđầuđólàcácsĩquanchỉhuysẽgiớihạncácphântíchcủamìnhchỉtronghaisựlựachọnnhưnggiảthuyếtđóđãđượcchứngminhlàsaihoàntoàn.Thựctế,cácsĩquanchỉhuythườngchỉđưaraduynhấtmộtlựachọnvàđólàtấtcảnhữnggìhọcầnđểđưara.Lựachọncủahọdựatrêndanhsáchcáctrườnghợpmàhọđãlàmtheotrongsuốthơnmộtthậpkỷ,trongcảnhữngtrảinghiệmthựctiễnlẫnmôphỏngnhằmnhậnđịnhmộtsựlựachọnhợplý,màhọđãcânnhắctrướcđó.Họđãđánhgiásựchọnlựa

nàybằngviệcdựnglênmộttrườnghợpgiảđịnhtrongđầuđểxemliệunócóhiệuquảtrongthựctếhaykhông…Nếudiễntiếnhànhđộnghọđangcânnhắccóvẻthíchđáng,họsẽthựcthichúng.Nếuchúngcónhữngthiếusót,họsẽđiềuchỉnhchúngsaochophùhợpvớithựctế.Nếuhọkhôngthểdễdàngđiềuchỉnh,họsẽchuyểnđếnphươngánhợplýnhấtkếđóvàvậnhànhđúngchutrìnhấychotớikhimộtdiễntiếnhànhđộngcóthểchấpnhậnđượctìmra.

Kleinđãlàmrõmôtảnàytrongmộthọcthuyếtvềviệcraquyếtđịnh,ôngđãgọiđólàmôhìnhQuyếtđịnhnhậnbiếtsơkhai(RPD-Recognition-primeddecision)môhìnhđượcápdụngđốivớilựclượngcứuhỏanhưngtrongcảmộtsốlĩnhvựckhác,trongđóbaogồmcảmôncờvua.QuytrìnhnàycóliênquantớicảHệthống1vàHệthống2.Tronggiaiđoạnđầu,mộtdựđịnhchưadứtkhoátchợtđếntrongđầubởimộtchứcnăngtựđộngcủabộnhớkếthợp–Hệthống1.Giaiđoạnkếtiếplàmộttiếntrìnhcótínhtoáncụthểmàởđódựđịnhđượcgiảđịnhtrongđầunhằmkiểmtraxemliệunócóvậnhànhtốtkhông–mộtquátrìnhvậnđộngcủaHệthống2.MôhìnhraquyếtđịnhtheotrựcgiácnhưlàmộthìnhmẫuchosựthừanhậnkhaitháccácýtưởngđãđượcgiớithiệutrướcđóítlâubởiHerbertSimon,cólẽđâylàvịhọcgiảduynhấtđượcthừanhậnvàcatụngnhưthểmộtvịanhhùngvàlànhânvậtsánglậptấtcảcáctổchứcvànhómđốilậptrongnghiêncứuvềviệcraquyếtđịnh.TôiđãtríchdẫnđịnhnghĩacủaHerbert

Simonvềtrựcgiáctrongphầnmởđầu,nhưngsẽcònýnghĩahơnnhiềukhitôinhắclạiđiềuđóởđây:“Tìnhhuốngđãđưaramộtsựgợiý;chínhsựgợiýnàyđãtạođiềukiệnchochuyêngiatiếpcậnvớinguồnthôngtinđượclưutrữtrongbộnhớvàthôngtinmanglạicâutrảlời.Trựcgiáckhônggìkháchơnlàsựnhậnbiết.”

Lờituyênbốdứtkhoátnàylàmgiảmsứclôicuốnbềngoàicủatrựcgiácđốivớitrảinghiệmhàngngàytrongbộnhớcủachúngta.Chúngtakinhngạctrướccâuchuyệnvềngườilínhcứuhỏađãcósựthôithúcbấtchợtđểthoátkhỏimộtngôinhàđangbốccháyngaytrướclúcnóđổậpxuống,bởivìngườilínhcứuhỏathấyđượcsựnguyhiểmquatrựcgiác,“màkhôngcầnbiếttớiviệcnhờđâumàanhtabiếtđượcđiềuđó.”Tuynhiên,chúngtacũngkhôngrõbằngcáchnàomàngaylậptứcchúngtabiếtđược,ngườimàchúngtatrôngthấykhivừabướcvàocănphònglàbạncủachúngta.BàihọcrútratừnhậnxétcủaSimonchínhlà:Điềukỳlạcủaviệcbiếtmàkhôngbiếtkhôngphảilàdấuhiệuđặctrưngcủatrựcgiác;nólàphạmtrùcủađờisốngtinhthần.

THUTHẬPKỸNĂNG

Thôngtinbổtrợchotrựcgiácnhậnđược“đãlưutrữtrongbộnhớ”nhưthếnào?Cácdạngcụthểcủacáckiểutrựcgiácnàođóđạtđượcrấtnhanhchóng.Chúngtađãđượcthừahưởngtừtổtiêncủamìnhmộtkhảnănglĩnhhộituyệtvờikhichúngtasợhãi.Thựcvậy,mộttrảinghiệmthườngcókhảnăngtạolậpmộtmốiáccảmvàsợhãilâudài.Nhiềungườitrongsốchúngtacóấntượngmơhồvềmộtmónănlờmờnàođóvẫnkhiếnchúngtahơigượngépkhiquaytrởlạinhàhàng.Tấtcảchúngtađềutrởnêncăngthẳngkhitiếpcậntớimộtđiểmmàởđómộtbiếncốkhôngmongđợiđãxảyra,ngaycảkhichẳngcólýdogìđểnghĩrằngnósẽxảyralầnnữa.TrênđườngrasânbaySanFrancisconhiềunămvềtrước,cómộttàixếphảivậtlộnvớiđoạnđườnggồghề,bámtheotôitừđườngcaotốc,rồikéocửakínhxeôtôcủaanhtaxuốngvànémnhữnglờilẽtụctĩuvàotôi.Tôikhôngtàinàobiếtđượcđiềugìđãdẫntớisựgiậndữcủaanhtanhưngtôivẫncònnhớtớigiọngcủaanhtamỗikhitôiđitớivịtríđó.

Trínhớcủatôivềsựviệcsânbayhoàntoàncóýthứcvàlýgiảimộtcáchđầyđủthứcảmxúcđikèmvớinó.Tuynhiên,trongnhiềutrườnghợpbạncóthểthấykhóchịuởmộtnơiđặcbiệthoặckhiaiđósửdụngmộtcáchdiễnđạtchungchungmàkhônghềcólấymộtkýứccóýthứcvềhànhđộngchâmngòichomộtbiếncố.Trongnhậnthứcmuộn,bạnsẽgánchosựbứtrứtấymộttrựcgiácnếunóđượcnốitiếpbởimộttrảinghiệmkhônghay.HìnhtháinghiêncứumangtínhcảmxúcnàycómốiliênhệchặtchẽvớiđiềuđãxảyratrongnhữngthínghiệmbiếnđổinổitiếngcủaPavlov,theođónhữngconchóđượchọccáchnhậndiệntiếngchuôngnhưlàtínhiệuchobiếtsắpđượcăn.NhữngđiềumànhữngchúchócủaPavlovđãhọccóthểđượcmôtảnhưlàmộthyvọngđượcmàigiũa.Nhữngnỗisợđượcmàigiũathậmchícòndễdàngđạttớihơnnữa.

Sợhãicũngcóthểđượctôiluyện–thựctếlàkhádễdàngđểtôiluyệnsựsợhãibởinhữngngôntừhơnlàquatrảinghiệm.Ngườilínhcứuhỏacó“giácquanthứsáu”vềmốiđedọachắcchắnđãcónhiềudịpđểchiasẻcácdạngcháymàanhtakhôngthamgiacứuhỏa,nhẩmtínhtrongđầumìnhcáchxửlýnàolàthíchhợpvàanhtanênphảnứngnhưthếnào.Nhưnhữnggìtôicònnhớtừmộttrảinghiệm,mộtvịchỉhuytrungđộitrẻkhônghềcóchútkinhnghiệmnàovềchiếntrậnsẽtrởnêncăngthẳngtrongkhichỉđạoquânsĩbăngquamộthẻmnúihẹp,bởianhtađượchuấnluyệnđểnhậndiệnnhữngloạiđịahìnhcóthểtổchứcmộttrậnphụckích.Từngcuộctậpdượtnhỏđềucầnthiếtchoviệchọctập.

Việchọchỏitừcảmxúccóthểdiễnranhanhchóngnhưngnhữngđiềuchúngtanghĩđếnnhưlà“sựthànhthạo”thườngngốnnhiềuthờigianđểhìnhthành.Thànhquảđạtđượccủagiớichuyênmôntrongnhữngnhiệmvụtổnghợpgiốngnhưviệcchơimộtváncờởđẳngcấpcao,mộttrậnbóngrổchuyênnghiệp,hayviệcdậpmộtđámcháynghiêmtrọngvàchậmchạpbởisựthànhthạotrongmộtlĩnhvựckhôngchỉlàmộtkỹnăngđơnlẻmàhơnthếnólàmộttổhợplớncủacáckỹnăngnhỏlẻ.Cờvualàmộtvídụđiểnhình.Mộtkỳthủchuyênnghiệpcóthểhiểumộtthếcờphứctạpchỉtrongchớpmắt,nhưngcóthểsẽphảicầntớihàngnămtrờiđểpháttriểnlênđẳngcấpđó.Cácnghiêncứucủanhữngcaothủlãoluyệnđãchỉrarằngphảimấtítnhất10.000giờkhổluyện(cứmỗingàychơicờ5tiếngvàlặplạitrongsuốttrong6năm)mớiđạtđượcthànhtíchcaonhất.Trongsuốtnhữnggiờtậptrungcựcđộấy,mộtkỳthủluyệntậpnghiêmtúctrởnênquenthuộcvớihàngngàncáchbàitrí,từngdạngmộtbaogồmcáchsắpxếpnhữngquâncờcóliênquanđểcóthểtấncônghoặcbọclótchonhau.

Việctậpluyệnchơicờởđẳngcấpcaocóthểđượcsosánhvớiviệchọcđọccủachúngta.Mộthọcsinhlớpmộtmiệtmàivớiviệcnhậndiệntừngchữcáiđơnlẻvàghépchúnglạitạothànhnhữngâmtiếtvàtừngữ,nhưngvớimộtngườiđọcthôngviếtthạotrưởngthànhcóthểdễdànglĩnhhộiđượctoànbộcụmtừđó.Mộtngườiđọcthôngthạocũngđãđạttớikhảnăngrápnốinhữngthànhtốđồngnhấttrongmộtkếtcấucâumớivàcóthểnhanhchóng“nhậndiện”vàphátâmmộtcáchchuẩnxácmộttừmàtrướcđócôtachưatừngtrôngthấy.Trongmôncờvua,cácnướccờcóảnhhưởnglẫnnhaulặpđilặplạigiữvaitrònhưnhữngchữcáivàmộtthếcờtrongmộtváncờgiốngnhưmộtcụmtừdàihoặcmộtcâutrongmộtđoạnvăn.

Mộtngườiđọcđiêuluyệnchỉmớithoạtnhìnsẽcóthểđọcđoạnthơmởđầutrongbài“Jabberwocky”củaLewisCarrollvớinhịpđiệuvàngữđiệuhoànhảo,nhưmộtniềmvuithú:

Twasbrillig,andtheslithytoves

Didgyreandgimbleinthewabe:

Allmimsyweretheborogoves,

Andthemomerathsoutgrabe.

Tạmdịch:

“Bốngiờchiều,chúthằnlằnuyểnchuyểnxoaytròn

Đàomộtcáihangxoáysâuvàolòngđất

Trênthảmcóchúchimgầyxơxác

Vàlợnconkêukhóclạcđường.”

Việcđạttớimứcthànhthạotrongmôncờvuacònkhókhănvàtốnnhiềuthờigianhơnnhiềusovớiviệchọcđọcbởicóquánhiềuchữcáitrong“bảngchữcái”củamôncờvuavàbởinhững“từ”nàychứađựngquánhiềuchữcái.Tuyvậy,sauhàngngàngiờthựchành,cáckỳthủlãoluyệncóthểhọcmộtthếcờchỉtrongmộtcáichớpmắt.Mộtvàinướccờxuấthiệntrongđầuhọluôngầnnhưlàchắcchắnvàđôikhilàsựsángtạo.Họcóthểxửlýtốtmột“từ”màhọchưatừngchạmtránvàcóthểtìmramộtnướcđimớinhằmlàmrõmộtnướcđiquenthuộc.

MÔITRƯỜNGKỸNĂNG

TôivàKleinnhanhchóngpháthiệnrarằngchúngtôiđãthốngnhấtcảvềmặtkỹnăngtrựcgiácbảnnăngvàvềviệcchúngđượcrènluyệnnhưthếnào.Chúngtôivẫncầnphảithốngnhấtvềcâuhỏicốtyếucủamình:Khinàobạncóthểtinđượcmộtchuyêngiatựtinkhẳngđịnhrằngôngtacómộtnănglựctrựcgiác?

Cuốicùngchúngtôiđãkếtluậnrằngmốibấtđồngcủachúngtôimộtphầnlàbởithựctếcóquánhiềuchuyêngiakhácnhauxuấthiệntrongtâmtrícủachúngtôi.Kleinđãtiêutốnkhánhiềuthờigianvớinhữngngườichỉhuyđộicứuhỏa,ytálâmsàngvàcácchuyêngiacủacáclĩnhvựckhác,nhữngngườitinhthôngthựcsựtronglĩnhvựccủahọ.Tôiđãtốnthờinhiềugianchoviệctưduyvềcácbácsĩlâmsàng,nhàđầucơchứngkhoán,vàcácnhàkhoahọcchínhtrịđangcốgắngđểtạoranhữngdựbáodàihạnkhôngthểlýgiảiđược.Khôngcógìlàngạcnhiên,tháiđộmặcnhiêncủaôngthậtđúngđắnvànghiêmtúc;còncủatôilạiquáhoàinghi.Ôngđãmongđợirấtnhiềuviệctintưởngvàocácchuyêngia,nhữngngườiđạttớimộtkhảnăngtrựcgiác,nhưcáchôngnóivớitôi,nhữngchuyêngiađíchthựcbiếtđượcnhữnggiớihạnkiếnthứccủahọ.Tôiđãbiệnluậnrằngnhiềuchuyêngiagiảhiệulànhữngngườichẳnghềcóchútýniệmnàovềviệchọđanglàmgì(ảotưởngvềtínhchắcchắn)vàrằngnhưmộtsựnhậnđịnhchungniềmtựtinchủquanthườngquálớnvàthườngkhôngcóđầyđủthôngtin.

Trướcđótôiđãpháchọasựtínnhiệmcủangườidânvàomộtniềmtinđốivớihaiấntượngcóliênquan:Tựdonhậnthứcvàtínhchắcchắn.Chúngta

tựtinkhicâuchuyệnchúngtakểđivàotâmtríchínhmìnhmộtcáchdễdàng,khônghềcósựmâuthuẫnvàkhôngcótìnhhuốngđốichiếu.Nhưngsựtựdovàtínhchặtchẽkhôngđảmbảorằngmộtniềmtinlàchínhxác.Cơcấuliênhợpđượcthiếtlậpđểphủđịnhsựhồnghivàđểgợilênnhữngýtưởngvàthôngtincóthểănnhậpvớicâuchuyệnđangxuấthiệnởhiệntại.MộtýnghĩđitheohướngWYSIATIsẽdễdàngcósựtựtincaobởiviệcphớtlờnhữngđiềukhôngbiếtđến.Bởivậymàkhôngcógìngạcnhiênkhirấtnhiềungườitrongsốchúngtacóthiênhướngtintưởngvàonhữngtrựcgiácvôcăncứ.Saucùng,tôivàKleinđãđitớithốngnhấttrênmộtnguyêntắcquantrọng:Niềmtinmàconngườicóđượctrongnhữngtrựcgiáccủahọkhôngphảilàdẫnchứngtincậychotínhchắcchắncủahọ.Nóimộtcáchkhác,khôngnêntinbấtcứngườinàokểcảchínhbảnthânbạn–nóivớibạnrằngbạnnêntintưởngvàođoánđịnhcủahọnhiềunhưthếnào.

Nếusựtựtinchủquankhôngđángtin,chúngtacóthểướcđịnhgiátrịcóthểcủamộtđoánđịnhtrựcgiácnhưthếnào?Khinàothìnhữngphánđoánphảnánhkhảnăngchuyênmônchínhxác?Khinàohọbộclộmộtảotưởngmangtínhchắcchắn?Câutrảlờiđếntừhaiđiềukiệnnềntảngđốivớisựhìnhthànhmộtkỹnăng:

Mộtmôitrườngcóquyluậtthíchđángđểcóthểdựbáo.Mộtcơhộiđượctìmhiểunhữngquytắcnàyquathựctếmởrộng.

Khicảhaiđiềukiệntrênđượcthỏamãn,cáckhảnăngtrựcgiácgầnnhưđạttớingưỡngthuầnthục.Môncờvualàmộtvídụđiểnhìnhvềmộtmôitrườngcótínhquyluậtnhưngbàibritvàpokercũngcungcấpnhữngquyluậtthốngkêthiếtthựcđểcóthểhỗtrợchokỹnăng.Cácbácsĩ,ytá,vậnđộngviênvàlínhcứuhỏacũngđốimặtvớinhữngtìnhhuốngphứctạpnhưngvềcơbảnlànhữngtìnhhuốngcótrậttự.NhữngtrựcgiácchínhxácđãđượcGarryKleinmiêutảlàdonhữnggợiýcógiátrịcaomàHệthống1củacácchuyêngiađãđượclĩnhhộiđểvậndụng,ngaycảnếuHệthống2đãkhôngđượcbiếtđếnđểgọitênchúng.Ngượclại,nhữngtayđầucơchứngkhoánvànhữngnhàkhoahọcchínhtrịđãđưaranhữngdựbáodàihạnlạivậnhànhtrongmộtmôitrườngcóđộvữngchắcbằngkhông.Nhữngthấtbạicủahọphảnánhnềntảngkhôngổnđịnhcủacácbiếncốmàhọđãcốgắngdựbáo.

Mộtsốmôitrườngcòntệhơncảsựbấtquytắc.RobinHogarthđãmôtảnhữngmôitrường“xấuxa”,nơimàcácnhàchuyênmôncóvẻnhưđãrútranhữngbàihọctừnhữngtrảinghiệmsailầm.ÔngdựatheovídụcủaLewisThomasvềmộtbácsĩởđầuthếkỷXX,vịbácsĩnàythườngxuyêncónhữngtrựcgiácvềcácbệnhnhânđãbịphơinhiễmbệnhthươnghàn.Thật

khôngmay,ôngđãthửtháchlinhcảmcủamìnhbằngviệcbắtmạchlưỡicủabệnhnhân,màkhônghềrửataygiữacáclầnkhámbệnh.Saukhibệnhnhânđãthànhngườinhiễmbệnh,vịbácsĩđãđạttớimộtkhảnăngphánđoánlâmsàngkhôngthểsailệch.Nhữngdựđoáncủavịbácsĩnàyđãchínhxác–nhưngkhôngphảibởiôngđãrènluyệnkhảnăngtrựcgiácchuyênnghiệp!

CácchuyêngialâmsàngcủaMeehlkhôngphảilàngườiduynhấtthấtbạinhưngvìthiếunănglực.Họđãthểhiệnmộtcáchkémcỏibởihọbịgiaochonhữngnhiệmvụmàkhônghềcómộtgiảiphápđơngiản.Tìnhthếkhókhăncủacácchuyêngialâmsàngítkhắcnghiệthơnsovớimôitrườngcóđộchắcchắnbằngkhôngcủaviệcdựbáochínhtrịtrongdàihạnnhưngchúngđãvậnhànhtrongnhữngtìnhhuốngítchắcchắnmàkhôngchophépcóđộchínhxáccao.Chúngtabiếtđượcnhưvậylàbởinhữngthuậttoánthốngkêtốtnhất,mặcdùchínhxáchơnsovớinhữngđoánđịnhcủaconngười,khôngkhinàoquáchínhxác.Thựcvậy,nhữngnghiêncứuđượctiếnhànhbởiMeehlvànhữngngườiủnghộôngkhôngbaogiờđưarađượcmộtluậnchứng“khôngthểchốicãi”,mộttrườnghợpmàtheođócácchuyêngialâmsàngđãhoàntoànbỏlỡmộtmanhmốicógiátrịlớnmàthuậttoánđãkhámphára.Mộtthấtbạinghiêmtrọngthuộcdạngnàykhôngchắcđãxảyrabởiviệclĩnhhộicủaconngườithôngthườngđềucóhiệuquả.Nếumộtcăncứdựđoánchắcchắntồntại,cácnhàgiámsátconngườisẽtìmranó,đưaramộtthờicơtốtđểlàmvậy.Cácthuậttoánthốngkêvượttrộihơnhẳnconngườitrongnhữngmôitrườngồnãbởihailýdo:Chúngthíchhợphơnnhữngphánquyếtcủaconngườiđểtìmranhữngcăncứítcógiátrịvàthíchhợphơnnhiềuđểduytrìmộtmứcđộchínhxáckhiêmtốnquaviệcsửdụngcáccăncứmộtcáchphùhợp.

Thậtsailầmkhiđổlỗichoaiđóvìđãthấtbạitrongviệcdựđoánchínhxáctrongmộtthếgiớikhôngthểđoánđịnh.Tuynhiên,cólẽlàcôngbằngkhichêtráchcácchuyêngiakhitintưởngrằnghọcóthểthànhcôngtrongmộtnhiệmvụbấtkhảthi.Việcđòihỏinhữngkhảnăngtrựcgiácchínhxáctrongmộttìnhhuốngkhóđoánđịnhlàsựlườnggạtbảnthântốtnhất,đôikhilàtệnhất.Trongsựthiếuvắngcáccăncứcógiátrị,“nhữngthànhcông”vềtrựcgiáclànhờvàomaymắnhoặclừagạt.Nếubạncảmthấykếtluậnnàyđángngạcnhiên,bạnvẫncònmộtchútniềmtinrơirớtrằngkhảnăngtrựcgiáclàđiềuthầnkỳ.Hãyghinhớquytắc:Khôngthểtintưởngvàokhảnăngtrựcgiáctrongmộtmôitrườngthiếuvắngnhữngquyluậtbềnvững.

SỰPHẢNHỒIVÀTHỰCTIỄN

Mộtsốquyluậttrongmôitrườngdễdàngnhậnravàứngdụnghơnnhững

thứkhác.Hãynghĩvềviệcbạnđãpháttriểncáchsửdụngphanhxecủamìnhnhưthếnào.Khibạnđangdầnlàmchủkỹnăngvàođườngcua,bạnđãtừtừlĩnhhộiđượcrằngkhinàocầnnhấnchângavàkhinàothìsửdụngchânphanhvàđạpphanhdứtkhoátnhưthếnào.Nhữngkhúccuakhácnhauvàsựthayđổimàbạnđãtrảinghiệmtrongquátrìnhhọchỏiđảmbảorằnggiờđâybạnđãsẵnsànghãmphanhvàođúngthờiđiểmvàkhoảngcáchtrongbấtkểkhúccuanàobạngặpphải.Nhữngđiềukiệnchoviệchọcđượckỹnăngnàylàlýtưởng,bởibạnnhậnđượcphảnhồirõràngvàtứcthìbấtcứkhinàobạnláixevòngquanhmộtcáibùngbinh:Tậnhưởngsựêmáicủamộtcúbẻláidễchịuhoặcchútítkhóchịucủamộtvàikhókhăntrongviệccầmláinếubạnhãmphanhquásâuhoặckhôngvừatầm.Trongcáctìnhhuốngthửtháchmộthoatiêuởbếncảngđanglaidắtcáctàulớncónhiềuquyluậtnhưngkỹnănglàthứkhóđểcảithiệnhơnrấtnhiềunếuchỉdựatrênsựtrảinghiệm.Liệurằngcácchuyêngiacólấymộtcơhộiđểkhaithácsựthôngthạovềtrựcgiácmàvềbảnchấtlàphụthuộcvàochấtlượngvàtốcđộphảnhồi,cũngnhưvàocơmaythíchđángđểthựchànhhaykhông.

Sựthuầnthụckhôngchỉlàmộtkỹnăngđơnlẻ,nólàtổnghòacủacáckỹnăng.Mộtchuyêngiacóthểcóchuyênmôncaotrongmộtsốnhiệmvụthuộclĩnhvựccủamìnhnhưngvẫnchỉlàmộttaylínhmớitrongcácnhiệmvụcònlại.Nhưngcờvualàmộtbiệtlệtrongvấnđềnày.Vàothờiđiểmcáckỳthủtrởthànhcáctaycờchuyênnghiệphọđã“thấyđượcmọithứ”(hoặcgầnnhưmọithứ).Cácbácsĩphẫuthuậtcóthểthànhthạotrongmộtvàicaphẫuthuậthơnnhiềucaphẫuthuậtkhác.Hơnnữa,mộtvàikhíacạnhcủamộtsốnhiệmvụcủacácnhàchuyênmôndễdànglĩnhhộihơnnhiềuthứkhác.Cácbácsĩtrịliệubằngbiệnpháptâmlýcórấtnhiềucơmayđểquansátphảnứngtứcthìcủacácbệnhnhântừnhữngđiềuhọmôtả.Sựphảnhồichophéphọpháttriểnkỹnăngvềtrựcgiácnhằmtìmkiếmnhữngtừngữvàgiọngđiệumàsẽxoadịucơngiận,rèngiũasựtựtin,hoặcđịnhhướngsựchúýcủabệnhnhân.Mặtkhác,cácnhàtrịliệukhônghềcólấymộtcơhộiđểnhậndiệnliệuphápphổbiếnnàolàphùhợpnhấtđốivớinhữngngườibệnhkhácnhau.Sựphảnhồidàihạncủabệnhnhânrấtthưathớt,bịtrìhoãn,hoặc(thườngxuyên)khôngcóvàtrongmộtvàitrườnghợp,nhậnthứctừsựtrảinghiệmquámơhồ.

Trongmộtsốchuyênkhoa,cácbácsĩgâymêlàngườiđượchưởnglợitừsựphảnhồitíchcực,bởihiệuquảtừhànhđộngcủahọrấtrõrệtvànhanhchóng.Ngượclại,cácbácsĩX-quangchỉthuđượcchútítthôngtinvềđộchínhxáccủacácchẩnđoánmàhọđưaravàvềnhữngbệnhlýmàhọđãkhôngthểthấyđược.Bởivậycácbácsĩgâymêởtrongtìnhhuốngtốthơnđểcóthểpháttriểncáckỹnăngtrựcgiáchữudụng.Nếumộtvịbácsĩgây

mênói:“Tôicảmgiáccógìđósaisót”,mọingườitrongphòngphẫuthuậtnênsẵnsàngchomộttrườnghợpkhẩncấp.

Nhưtrongtrườnghợpvềniềmtinchủquan,ởđâythêmmộtlầnnữa,cácchuyêngiakhôngthểbiếtđượcnhữnggiớihạnvềkhảnăngchuyênmôncủamình.Mộtbácsĩtrịliệubằngliệupháptâmlýcókinhnghiệmbiếtrằngbảnthânmìnhcónhanhnhạytrongviệcnghiêncứuxemđiềugìđangdiễnratrongtâmtríbệnhnhâncủamìnhvàbởivậycôcóđượcnhữngkhảnăngtrựcgiáccógiátrịvềđiềumàbệnhnhânsẽnóisauđó.Nócómộtsứclôicuốnđốivớicôđểđikếtluậnrằngcôcũngcóthểđoántrướcđượcbệnhnhânsẽthểhiệntíchcựcnhưthếnàotrongnămkếtiếp,nhưngkếtluậnnàykhôngthỏađáng.Sựdựtínhtrongngắnhạnvàviệcdựđoántrongdàihạnlànhữngnhiệmvụkhácbiệtvàbácsĩtrịliệuđãcócơhộithíchđángđểlĩnhhộimộttronghaithứ.Tươngtựnhưvậy,mộtchuyêngiatàichínhcóthểcónhữngkỹnăngvềcôngviệcbuônbáncủamìnhnhưngtronghoạtđộngđầucơcổphiếuthìkhông,vàmộtchuyêngiaởvùngTrungĐôngbiếtrấtnhiềuthứnhưngkhôngthểbiếttrướctươnglai.Nhàtâmlýhọclâmsàng,kẻđầucơchứngkhoánvàhọcgiảsửdụngcáckỹnăngvềtrựcgiáctrongmộtvàinhiệmvụcủamình,nhưnghọđãkhôngđượchọccáchnhậndiệncáctìnhthếvàcácnhiệmvụmàởđókhảnăngtrựcgiácsẽphảnkháng(tácđộngngược)lạihọ.Nhữnggiớihạnkhôngđượcnhậnbiếtvềkỹnăngcủacácnhàchuyênmôngiúplýgiảitạisaocácchuyêngiathườngquátựtinởbảnthân.

KIỂMĐỊNHGIÁTRỊ

Ởđiểmcuốicuộchànhtrìnhcủachúngtôi,GaryKleinvàtôiđãthốngnhấtvềmộtcâutrảlờichungchothắcmắcbanđầucủachúngtôi:Khinàochúngtacóthểtintưởngmộtchuyêngiacókinhnghiệmtựchorằngmìnhcókhảnăngtrựcgiác?Kếtluậncủachúngtôiđólàcóthểphânbiệtphầnlớncáckhảnăngtrựcgiáccóvẻcógiátrịtừnhữnggìtưởngnhưkhôngcóthực.Vínhưtrongsựphánquyếtliệurằngmộttácphẩmnghệthuậtlàthậthaygiả,bằngviệctậptrungvàonguồngốccủatácphẩm,bạnsẽphánđoántốthơnquaviệcsămsoitừngchitiếttácphẩm.Nếumôitrườngmangtínhquyluậtmộtcáchtuyệtđốivànếungườiđoánđịnhcómộtcơhộiđểnhậnranhữngquyluậtcủanó,cơcấuliênhợpsẽnhậndiệncáctìnhhuốngvàtạoranhữngdựbáovàcácquyếtđịnhmộtcáchnhanhchóngvàchínhxác.Bạncóthểtinvàotrựcgiáccủaaiđónếunhữngđiềukiệntrênđượcđápứng.

Thậtkhôngmay,bộnhớliênhợptạoranhữngkhảnăngtrựcgiácchủquanhấpdẫnđềusaicả.Bấtcứaitừngchứngkiếnsựtiếnbộtrongmôncờvuacủamộttàinăngtrẻđềubiếtrấtrõrằngkỹnăngkhôngtrởnênhoànhảo

ngaylậptứcđượcvàtrênconđườngtiếngầntớisựhoànhảođãcónhữngsaisótđượclàmrabởisựtựtintháiquá.Khiđánhgiákhảnăngtrựcgiáccủachuyêngia,bạnsẽluôncânnhắcliệurằngđócóphảilàmộtcơhộithíchhợpchoviệcnhậnbiếtcácdấuhiệu,ngaycảtrongmộtmôitrườngcóquyluật.

Trongmộtmôitrườngítquyluậthoặckémvữngchắc,cácphỏngđoánvềsựphánđoánđượcviệnra.Hệthống1thườngcókhảnăngsảnsinhranhữngcâutrảlờinhanhtrướcnhữngcâuhỏikhóbằngsựthayđổi,tạodựngsựgắnkếtnhữngchỗkhônggắnkết.CâuhỏiđượctrảlờikhôngphảilàđiềuđãđượcmongđợinhưngcâutrảlờiđượcsảnsinhramộtcáchnhanhchóngvàcóthểđủtincậyđểvượtquasựràsoátlỏnglẻovàdễdãiởHệthống2.Bạncóthểmuốndựbáolợinhuậntươnglaicủamộtdoanhnghiệpvàtinrằngđólànhữnggìbạnđangphánđoántrongkhitrongthựctếđánhgiácủabạnbịchiphốibởinhữngấntượngvềđộnglựcvànănglựccủacácthànhviênquảntrịhiệnthờicủacôngtyđó.Dosựthayđổidiễnramộtcáchtựđộng,bạnthườngkhôngbiếtđượcbảnchấtcủamộtxétđịnhmàbạn(Hệthống2củabạn)xácnhậnvàthôngqua.Nếuđólàđiềuduynhấtxuấthiệntrongđầu,đócóthểlàsựchủquankhôngthểphânbiệtđượctừnhữngphánquyếtcógiátrịmàbạnđãtạoravớisựtựtinvềmặtchuyênmôn.Đólàlýdotạisaoniềmtinchủquankhôngphảilàmộtchẩnđoántíchcựcvềđộchínhxác:Cácphánđoánlàcâutrảlờisaichocâuhỏiđưaracũngcóthểđượcđưaravớisựtựtinquámức.

Bạncóthểđặtcâuhỏi,tạisaoGaryKleinvàtôiđãkhônglậptứcnảyraýtưởngvềviệcđánhgiámộtkhảnăngtrựcgiáccủamộtchuyêngiabằngviệcướcđịnhtínhquyluậtcủamôitrườngvàtiểusửhọcthuậtcủachuyêngiađó–thườnglàgạtsangmộtbênsựtựtincủachuyêngiađó.Vàchúngtađãnghĩcâutrảlờicóthểsẽnhưthếnào?Đâyđềulànhữngcâuhỏihaybởicácbướcgiảiphápđãrõràngngaytừbanđầu.ChúngtađãbiếtngaytừđầurằngcácsĩquanchỉhuytạihiệntrườngvụcháyvàcácytánhikhoasẽdừngchânởbênbờcáctrựcgiáccógiátrịvàcácchuyênngànhđượcMeehlnghiêncứusẽnằmởbờcònlại,cùngvớinhữngtayđầucơchứngkhoánvàcáchọcgiả.

Thậtkhóđểdiễntảlạinhữngnămthángchúngtôiđãdồnsứcvàonghiêncứu,nhữngcuộctranhcãihànggiờ,nhữngtraođổikhôngdứtvềnhữngbảnphácthảovàhàngtrăme-mailtranhcãitừngtừvàhơnmộtlầngầnnhưlàtừbỏ.Nhưngđólànhữnggìvẫnluônxảyrakhimộtdựánkếtthúcởmứcthànhcôngvừaphải:Mộtkhibạnhiểuđượckếtluậnchủchốt,dườngnhưsựviệcluônrõràng.

Nhưchínhtựađềmàbảnbáocáocủachúngtôichỉra,tôivàKleinđãítbấtđồnghơnchúngtôitưởngvàđãchấpthuậncácgiảiphápchogầnnhưtấtcảcácvấnđềlớnđãđượcnêura.Tuynhiên,chúngtôicũngđãpháthiệnrarằngnhữngkhácbiệtbanđầucủachúngtôicònvượtrangoàimộtsựbấtđồngvềnhậnthức.Chúngtôicónhữngquanđiểm,cảmxúc,nhữngnếmtrảikhácnhauvànhữngthayđổirõrệtquacácnăm.Đólàđiềurõrệtnhấttrongthựctếmàchúngtôithấyngạcnhiênvàthúvị.Kleinvẫncaumàymỗikhicụmtừsailệchđượcnhắcđếnvàôngấyvẫnthíchthúvớinhữngcâuchuyệnmàởđócácthuậttoánhoặccáctrìnhtựkhuônmẫugâyranhữngquyếtđịnhlốbịchrànhrành.Tôithỉnhthoảngcóchiềuhướngnhìnnhậnnhữngsaisótcủacácthuậttoánnhưlàcơhộiđểcủngcốchúng.Mặtkhác,tôitìmthấynhiềusựthỏamãnhơnKleintrongviệcquởtráchcácchuyêngiangạomạnviệnvàosứcmạnhcủatrựcgiáctrongcáctìnhhuốngcóđộchắcchắnbằngkhông.Tuynhiên,vềlâudàiviệctìmđượcnhiềusựđồngthuậnvềhọcthuậtnhưchúngtôiđãtừnglàmchắcchắnquantrọnghơnnhữngkhácbiệtvềcảmxúcdaidẳngvẫncònsótlại.

BÀNVỀKHẢNĂNGTRỰCGIÁCCỦACHUYÊNGIA

“Côtacóđượcbaonhiêusựtinhtườngtrongnhiệmvụđặcbiệtnày?Côtađãthựchànhbaonhiêulầnrồi?”

“Anhtacóthựcsựtinrằngmôitrườngcủasựkhởiđộngmangtínhquyluậtđầyđủđểbiệnminhchomộtkhảnăngtrựcgiácđingượclạivớinhữngđánhgiánềntảng?”

“Côấyrấttựtinvớiquyếtđịnhcủamình,nhưngniềmtinchủquanlàmộtchỉsốtồivềmứcđộchínhxáccủamộtphánquyết.”

“Anhtathựcsựđãcócơhộiđểnhậnthức?Phảnhồivềnhữngphánquyếtmàanhtađãnhậnđượcnhanhvàrõràngnhưthếnào?”

Chương23.Cáinhìnkháchquan

MộtvàinămsaukhitôivàAmosbắtđầuhợptác,tôiđãthuyếtphụcmộtsố

quanchứctrongBộGiáodụcIsraelvềnhucầucầncómộtchươngtrìnhgiảngdạynhằmhướngdẫnviệcraquyếtđịnhvànhậnđịnhởcáctrườngtrunghọc.Độingũmàtôixâydựngđượcbaogồmcảmộtvàinhàgiáoưutú,mộtsốsinhviênngànhTâmlýhọccủatôi,SeymourFoxvàcuốicùnglàngàihiệutrưởngTrườngGiáodụcthuộcĐạihọcDoThái,mộtchuyêngiatronglĩnhvựcpháttriểnchươngtrìnhđàotạo,nhằmthiếtkếmộtchươngtrìnhgiảngdạyvàsoạnthảosáchgiáokhoaphùhợpchochươngtrìnhđó.

Saumộtnămlàmviệc,vàomộtbuổihọpmặtđịnhkỳvàochiềuthứSáu,chúngtôiđãlậpđượcmộtbảnđềcươngchitiếtchochươngtrìnhhọc,đãsoạnđượcđôibachươngvàđãchodạythửmộtvàibuổihọcmẫutạicáclớphọc.Tấtcảchúngtôiđềucảmthấymìnhđãthiếtkếramộtchươngtrìnhtuyệtvời.Mộtngàykia,khichúngtôiđangthảoluậnvềtrìnhtựchoviệcđánhgiácácẩnsố,ýtưởngvềviệcthựchiệnmộtbàithựchànhđãnảyratrongđầutôi.TôiđềnghịmọingườiđưaramộtconsốángchừngvềkhoảngthờigianchúngtôicầnđểhoànthànhbảnphácthảobộsáchgiáokhoađểđệtrìnhchoBộGiáodụcxemxét.Tôiđangtheođuổimộtquytrìnhlàmviệcchungchocảnhómđểtổnghợpthôngtinvàýkiếncủanhómvàýkiếncủamọingườimàkhôngcầnphảichâmngòichocôngluận.Quytrìnhxâydựnglênnhằmmụcđíchtậndụngnguồntrithứcsẵncócủacácthànhviêntrongnhómtốthơnlàthóiquenkhơimàothảoluậnthôngthườngvẫnhaylàm.Tôiđãtổnghợpđượccácdựtrùvàđãghilạicáckếtquảnàylênbảng.Nhómlàmviệccủachúngtôiđãxoayquanhthảoluậnchủđềnàykhoảnghainăm,trongmộtnămrưỡi,mộtvàithànhviênđưarakếtluận,cònsốđôngđưarakếtluậntrongkhoảnghainămrưỡi.

Sauđótôicóvàiýtưởngkhác.TôiquaysangSeynour,chuyêngiaxâydựngchươngtrìnhhọcvàđặtcâuhỏiliệurằngôngcóbiếtmộtsốnhómkháctươngtựnhưnhómchúngtôimàđãtừngxâydựngđượcmộtchươngtrìnhgiảngdạyhaykhông.Đólàkhoảngthờigiankhimàmộtsốcảicáchgiáodụckiểunhư“toánhọckiểumới”đãđượcgiớithiệuvàSeymourtrảlờirằngôngbiếtmộtvàinhómnhưthế.Sauđótôilạihỏirằngliệuôngcóbiếtgìvềtiểusửcủanhữngnhómnàykhôngvàcuốicùnghóaraôngcũngcómốiquanhệthânthiếtvớimộtvàinhómtrongsốcácnhómnày.Tôiđềnghịôngmườngtượngvềnhữngnhómnày,khihọđãtạoramộtsốtiếntrìnhphát

triểnchươngtrìnhgiáodụcnhưchúngtôitừngđạtđược.Tôimuốnbiết,họđãmấtbaolâuđểhoàntấtdựánxâydựngbộsáchgiáokhoacủamình?

Seymourđãrơivàotrạngtháitrầmtưkhinghetôiđặtracáccâuhỏiđó.Cuốicùngkhiônglêntiếng,tôicócảmtưởngnhưmặtôngđangđỏlựnglên,lúngtúngđưaracâutrảlờicủamình:“Ngàibiếtđấy,tôichưatừngnhậnthứcđượcđiềunàytrướcđónhưngthựctếthìkhôngphảitấtcảcácnhómđềuởngưỡngcóthểsosánhđượcvớinhữnggìchúngtađãtừngtrảiquađểhoànthànhnhiệmvụcủamình.Rấtnhiềunhómthấtbạivàkhôngcókhảnănghoàntấtcôngviệccủamình.”

Đâychínhlàđiềugâyrarắcrối,chúngtôichưatừngcânnhắctớikhảnăngmìnhcóthểthấtbại.Mốiloâucủatôitănglên,tôiđãhỏirằngôngángchừngxemsốlượngấylớnchừngnào.“Khoảng40%,”ôngtrảlời.Bấygiờ,cáibóngảmđạmcủabứcrèmxámbắtđầubaophủtoànbộcănphòng.Câuhỏikếtiếprấtrõràng:“Nhữngaiđãhoànthành,”tôihỏi.“Mấtbaolâuđểhọđạtđượckếtquảđó?”“Tôikhôngthểnghĩlàcónhómnàohoàntấtcôngviệctrước7năm,”ôngtrảlời,“vàcũngkhôngcónhómnàomấtquá10năm.”

Tôiđãhyvọngvàolờigợiýnhỏ:“Khiôngđisosánhnhữngkỹnăngcủachúngtavớinhữngnguồnlựccủacácnhómkhác,ôngthấyhọrasao?Ôngcóthểxếphạngchúngtatrongsựtươngquanvớinhữngnhómấynhưthếnào?”Seymourkhônglưỡnglựquálâu.“Chúngtaởdướimứctrungbình,”ôngtrảlời,“nhưngkhôngthấphơnquánhiều.”TấtcảchúngtôihoàntoànkinhngạctrướcđiềuđókểcảSeymour,ngườicósựtiênđoánchínhxáctrongkhoảngliênứnglạcquancủanhóm.Chotớikhitôiđãgợiratrongôngkhiếnôngkhôngcònmốiliênkếtnàogiữasựhiểubiếtcủaôngvềtiểusửcácnhómkhácvớidựđoáncủaôngvềtươnglaicủachúngtôi.

KhichúngtôingheSeymournóithìtrạngtháinhậnthứccủachúngtôilúcấykhôngthểmiêutảđượchànhđộngnhữnggìmàchúngtôi“đãbiết”.Rõràngtấtcảchúngtôi“đãbiết”rằngtốithiểu7nămvà40%nguycơthấtbạilàmộtdựđoáncóvẻhợplývềđiềutấtyếuxảyđốivớidựáncủachúngtôihơnlànhữngconsốchúngtôivừaviếtratrêngiấycáchđóvàiphút.Nhưngchúngtôiđãkhôngtỏraquantâmtớinhữngđiềuchúngtôiđãbiết.Dựđoánmớivẫncóvẻnhưkhôngcóthực,bởichúngtôikhôngthểnàomườngtượngđượcsaocóthểtốnnhiềuthờigiantớivậyđểhoànthànhmộtdựántrôngcóvẻnhưchúngtôihoàntoànkiểmsoátđược.Chẳngcóquảcầutiêntrinàoxuấthiệnvàothờiđiểmđóđểtiếtlộchochúngtôivềchuỗicácbiếncốlạkỳkhôngchắcsẽxảyratrongtươnglaicủachúngtôi.Tấtthảychúngtôiđềucó

thểtrôngthấymộtkếhoạchhợplýsẽchorađờimộtcuốnsáchtrongkhoảnghainăm,đốilậpvớinhữngsốliệuchothấycácnhómkhácđãthấtbạihoặcđãtốnmộtkhoảngthờigiandàitớivôlýđểhoànthànhnhiệmvụtươngtự.Nhữngđiềuchúngtôiđượcnghelàthôngtinnềntảng,từđóchúngtôicóthểsuyramộtcâuchuyệnnhânquả:Nếucóquánhiềunhómđãthấtbạivànếunhữngnhómấytốnquánhiềuthờigianđểđạttớithànhcông,việcsoạnthảomộtchươngtrìnhgiảngdạyrõràngcònkhókhănhơnviệcchúngtôitừngnghĩ.Nhưngmộtphépsuydiễnnhưvậycóthểsẽmâuthuẫnvớitrảinghiệmtrựctiếpcủachúngtôivềquytrìnhhoànhảomàchúngtôitạora.NhữngconsốmàđãcungcấpđượcSeyrourcoinhưnhữnghệsốgốcthôngthường–đượcghilạingaylậptứcnhưngbịgạtsangmộtbên.

Chúngtôinêntừbỏvàongàyhômđó.Khôngaitrongchúngtôimongmuốnbỏranhiềuhơn6nămđểlàmmộtdựáncótới40%nguycơthấtbại.Mặcdùchúngtôicầnhiểuđượcrằngkiêntrìlàkhônghợplýtrongtìnhhuốngnày,sựcảnhbáođãkhôngđưarađượcmộtlýdothuyếtphụcđểkhiếnchúngtôitừbỏcôngviệccủamình.Sauvàiphúttranhluận,chúngtôilạitậptrungnhómlạivàtiếnhànhcôngviệcnhưthểchưacógìxảyra.Saucùngthìcuốnsáchcũngđãđượchoàntấtsauđó8năm.Trongkhoảngthờigianđó,tôiđãkhôngcònsinhsốngởIsraelvàtừlâuđãkhôngcònlàthànhviêncủanhómnữa,họđãhoànthànhnhiệmvụsaurấtnhiềuthăngtrầmbấtngờ.SựnhiệttìnhbanđầuđốivớiýtưởngtạiBộGiáodụcđãgiảmdầnvàothờiđiểmbảnthảođượchoàntấtvàkhôngbaogiờđượcsửdụng.

Sựviệcrốirắmnàylàmộttrongnhữngtrảinghiệmđắtgiánhấttrongsựnghiệpcủatôi.Saucùngtôiđãrútrađượcbabàihọctừtrảinghiệmđó.Bàihọcđầutiêncóthểthấyngaylậptức:Tôiđãlưỡnglựtrướcsựkhácbiệtgiữahaiphươngthứchếtsứckhácbiệtđểdựđoán,saunàyAmosvàtôiđãquyvềthànhcáinhìnchủquanvàcáinhìnkháchquan.Bàihọcthứhailànhữngdựbáotrướcđócủachúngtôivềkhoảngthờigianhainămchoviệchoànthànhdựánlàmộthoạchđịnhmơhồ.Nhữngướcđoáncủachúngtôigầnvớimộtviễntưởngđượcdàndựngkhéohơnlàmộtđánhgiáthựctiễn.Tôighinhậnbàihọcthứbalâuhơnthế,tôigọiđólàlòngkiêntrìphilý:Điềuđiênrồmàchúngtôiđãthựchiệnvàongàyhômđólàkhôngtừbỏdựán.Khiđốimặtvớimộtsựlựachọn,chúngtôiđãchọntừbỏsựthậthơnlàtừbỏsựnghiệp.

CHÌMĐẮMTRONGCÁINHÌNCHỦQUAN

VàomộtngàythứSáurấtlâuvềtrước,cácchuyêngiaxâydựnggiáoáncủachúngtôiđãđưarahaisựphánđoánvềcùngmộtvấnđềvàđiđếnrấtnhiều

câutrảlờikhácbiệt.Cáinhìnchủquanlàthứmàtấtcảchúngtôi,gồmcảSeymourđềuchấpthuậnmộtcáchtựnhiênnhằmđịnhđoạttươnglaidựánmàchúngtôitheođuổi.Chúngtôiđãtậptrungvàocáctìnhhuốngriênglẻcủamìnhvàtìmkiếmcăncứtrongchínhnhữngtrảinghiệmcủachúngtôi.Chúngtôiđãcóđượcmộtbảnkếhoạchđạicương:Chúngtôibiếtcóbaonhiêuchươngsáchmàchúngtôisẽsoạn,vàdựtínhkhoảngthờigianchúngtôiphảibỏrađểsoạnxonghaichươngtrongsốcácchươngcònlạicủacuốnsáchđó.Nhữngngườithậntrọnghơnhẳnđãmấtthêmmộtvàithángđểướcchừngmộtconsốdựphòngchosaisót.

Việcsửdụngphéploạisuylàmộtsailầm.Chúngtôiđãđượccảnhbáodựatrênthôngtinngaytrướcmắtmình–WYSIATI–nhưngcácchươngmàchúngtôiđãhoànthànhtrướccólẽdễhơnnhữngchươngsauvàsựtậntâmcủachúngtôiđốivớidựánsauđóhẳnđãđạttớiđỉnhđiểm.NhưngvấnđềcốtyếuởđâylàchúngtôiđãlơlàvớiđiềumàDonaldRumsfeldcholàrấttuyệt“nhữngẩnsốkhôngxácđịnh”.Vàothờiđiểmđó,khôngcócáchnàođểchúngtôicóthểđoántrướcđượcnhữngbiếncốsẽlànguyênnhânkhiếnchodựánphảikéodàiquálâu.Nhữngvụlyhôn,ốmđau,nhữngcuộckhủnghoảnghợptácvớinhữngthủtụchànhchínhquanliêukhônglườngtrướcđượcđãtrìhoãncôngviệccủachúngtôi.Nhữngbiếncốkhônglườngtrướcnày,khôngchỉdẫntớiviệcchậmtrễtiếnđộhoànthànhcácchươngtrongcuốnsáchmàcònảnhhưởngđếntiếnđộhoànthànhcôngviệcchungcủacảnhóm.Dĩnhiên,điềutươngtựcóthểđãtừngtồntạiđốivớinhữngnhómkhácmàSeymourđãbiếttới.Cácthànhviêncủanhữngnhómnàycũngkhônghềhìnhdungđượctrướcnhữngbiếncốsẽđưađẩyhọtớiviệcphảimấttới7nămđểhoànthành,hoặccuốicùngđãkhôngthểhoànthànhdựánmàhọđãtừngchorằngrấtkhảthi.Cũnggiốngnhưchúngtôi,họđãkhôngbiếtđượcnhữngtháchthứcmàhọsẽđốimặt.Córấtnhiềunguyênnhânkhiếncáckếhoạchthấtbạivàmặcdùphầnlớnnguyênnhânđórấtmơhồ,thìkhảnăngcóđiềugìđósaisóttrongmộtdựánlớnlàrấtcao.

CâuhỏithứhaitôiđặtrachoSeymourđãhướngsựchútâmcủaôngấykhỏichúngtôivàđốidiệnvớimộtnhómrơivàotrườnghợptươngtự.Seymourđãướctínhhệsốgốccủathànhcôngởnhữngnhómthamchiếuấylà:40%thấtbạivàphảimất7nămtới10nămđểhoànthành.Cuộckhảosátkhôngchínhthứccủaôngchắcchắnkhôngđưaracáccăncứthỏamãntiêuchícủanghiêncứukhoahọcnhưngnóđãcungcấpmộtnềntảnghợplýchomộtdựbáocơbản:Sựdựđoánbạnđưaravềmộttrườnghợpnếubạnkhôngbiếtgìhếtngoạitrừphạmtrùmànóthuộcvề.Nhưchúngtađãthấytrướcđó,dựđoáncơbảnsẽlàcăncứchonhữngdựđoánxahơn.Nếubạnđượcyêucầuđoánchiềucaocủamộtngườiphụnữvớimộtthôngtinduynhấtlàcôsống

ởthànhphốNewYork,thìdựđoáncơsởcủabạnsẽlàướcđoánchiềucaotrungbìnhcủaphụnữsốngởthànhphốnày.Giờđâynếubạnđượccungcấpthôngtinchotừngtrườnghợpriênglẻ,vídụnhưngườicontraicủaphụnữấylàmộttrungphongtrongđộituyểnbóngrổcủatrườngtrunghọc,bạnsẽđiềuchỉnhướcđoáncủamìnhkhỏimứctrungbìnhtheohướngphùhợp.PhépsosánhcủaSeymourvềnhómcủachúngtôivớicácnhómkhácđãchỉrarằngdựbáovềkếtquảcủachúngtôitồihơnsovớisựdựbáocơbản,vốnđãhoàntoànkhôngthểthayđổichútnào.

Độchínhxácbấtthườngcủasựdựbáonhìntừcáchnhìnkháchquantrongvấnđềcủachúngtôirõrànglàmộtsựmaymắnvàsẽkhôngđượccoilàcăncứchosựvữngchắccủacáinhìnkhácquan.Lýlẽủnghộchocáinhìnkháchquannênđượcthựchiệntrênnhữngnềntảngchung:Nếunhómthamchiếuđượclựachọnmộtcáchthíchđáng,cáinhìnkháchquansẽmangtớimộtdấuhiệuvềviệcđâulàsânchơibóngchàyvàđiềuđócóthểgợira,nhưđãtừngxảyratrongtrườnghợpcủachúngtôi,rằngnhữngdựbáochủquanthậmchícònkhônggầnvớinó.

Đốivớimộtnhàtâmlýhọc,sựkhácbiệtgiữahaiđoánđịnhcủaSeymourthậtđángchúý.Ôngđãcótrongđầutấtthảytrithứccầncóđểướcđoáncácsốliệuthốngkêvềmộtnhómthamchiếuthíchhợpnhưngôngđãtiếpcậnvớisựướcđoánbanđầucủamìnhmàkhônghềsửdụngtớitrithứcđó.SựdựbáocủaSeymourđếntừcáinhìnchủquanchứkhôngphảilàmộtsựsuynghiệmtừsựdựđoáncơbản,điềuđóđãkhôngxuấthiệntrongđầuông.Nódựatrênnhữngtìnhhuốngriêngbiệttrongnỗlựccủachúngtôi.GiốngnhưnhữngngườithamgiatrongcuộcthửnghiệmvềluậnđềTomW,Seymourbiếtrõhệsốgốcliênquannhưngôngđãkhôngápdụngchúngvàophánđoáncủamình.

KhônggiốngnhưSeymour,sốcònlạitrongchúngtôiđãkhôngtiếpcậnvớicáinhìnkháchquanvàkhôngthểđưaramộtsựdựbáocơbảnhợplý.Tuynhiên,nênlưuýrằngchúngtôikhôngnghĩlàmìnhcầncóthôngtinvềnhữngnhómkhácđểđưaradựđoáncủamình.Yêucầuvềcáinhìnkháchquancủatôikhiênchotấtcảmọingườingạcnhiêntrongđócócảtôi!Đâylàmộthìnhmẫuchung:Nhữngngườicóthôngtinvềmộttrườnghợpriêngbiệthiếmkhicảmthấycầnbiếtnhữngconsốthốngkêvềmộtnhómmàtrườnghợpấythuộcvề.

Saucùng,khichúngtôiđượchướngvềcáinhìnkháchquan,chúngtôiđãđồnglònglờđi.Chúngtôicóthểnhậnrađiềugìđãxảyđếnvớimình;nótươngtựvớitrảinghiệmđãgợirasựvôíchcủaviệcgiảngdạyTâmlýhọc.

Khihọđưaradựbáođốivớinhữngtrườnghợpriênglẻvềnhữngđiềuhọchỉcóchútítthôngtin(mộtcuộcphỏngvấnngắngọnvànhạtnhẽo),cácsinhviêncủaNisbettvàBorgidađãhoàntoànkhôngđểtâmtớinhữngkếtquảchungmàhọvừamớiđượchọc.Thôngtinthốngkê“buồntẻ”thườngbịloạibỏkhinóxungkhắcvớinhữngấntượngcánhâncủamộtaiđóvềmộttrườnghợp.Trongcuộcđuatranhvớicáinhìnchủquan,cáinhìnkháchquankhôngcólấymộtcơhội.

Việcchuộngcáinhìnchủquanhơnđôilúcmanglạinhữngẩnývềmặttinhthần.Mộthômtôiđãhỏicậuemhọtôi,mộtvịluậtsưxuấtsắc,mộtcâuhỏivềmộtnhómthamchiếu:“Khảnăngcóthểgiànhchiếnthắngcủabịđơntrongnhữngtrườnghợpgiốngnhưthếnàylàgì?”Câutrảlờisắcsảocủacậuấylà:“Mọitrườnghợplàduynhất”đượcđikèmvớimộtcáinhìnđãkhiếnmọisựtrởnênrõrànglàcậuấythấycâuhỏicủatôikhônghợplývànôngcạn.MộtsựnhấnmạnhđầytựhàovềtínhđơnnhấtcủacáctrườnghợpcũngphổbiếntrongngànhY,dùchonhữngtiếnbộgầnđâytronglĩnhvựcYhọcdựatrêndấuhiệuđãchỉracáchthứckhác.Nhữngsốliệuthốngkêykhoavànhữngdựbáocơbảnđượcđặtracùngvớisựgiatăngtầnsuấtcáccuộctraođổigiữacácbệnhnhânvớinhàtâmlýhọc.Tuynhiên,việctồntạisựmâuthuẫntrongtưtưởngvềcáinhìnbênngoàitrongnghềyđượcbiểulộtrongnhữngmốiquantâmvềsựthiếuhụtyếutốconngườitrongcácquytrìnhđượcdẫndắtbởicácsốliệuthốngkêvàcácdanhmụcthamchiếu.

SAILẦMDỰKIẾN

Trênphươngdiệncủacảdựbáotừcáinhìnlẫnkếtquảsaucùng,nhữngướcđoánbanđầuchúngtôiđưaravàochiềuthứSáuhômđóxemchừnggầnnhưlàhoangtưởng.Điềunàychẳngcógìđángngạcnhiên:Nhữngdựbáolạcquantháiquávềkếtquảcủanhữngdựánđượctìmthấyởkhắpmọinơi.Amosvàtôiđãđặtrathuậtngữsailầmdựkiếnđểmôtảnhữngdựkiếnvàdựbáo:

Phithựctếgầnvớinhữngkịchbảntìnhhuốngtốtnhất.Cóthểđượccảitiếnbằngviệctracứunhữngconsốthốngkêtrongnhữngtrườnghợptươngtự.

Nhữngvídụvềsailầmdựkiếncórấtnhiềutrongcáctrảinghiệmcủacánhân,chínhphủvàdoanhnghiệp.Danhsáchcáccâuchuyệnlykỳlàvôtận.

Vàotháng7năm1977,đệtrìnhngânsáchchoviệcxâydựngtòanhàQuốchộiScotlandtạiEdinburgđượcướctínhlà40triệubảng.Tới

tháng6năm1999,ngânsáchdànhchoviệcxâydựngtòanhàlà109triệubảng.Tháng4năm2000,cácnghịviệnquốchộiđãđặtramộtkhoản“chiphítrêntrời”là195triệubảng.Tớitháng11năm2001,họđưaramộtướctínhvề“chiphícuối”,khiđóđãđạtmức241triệubảng.Chiphícuốicùngđượcướctínhcòntănghailầnnữavàonăm2002,cuốinămđóđạtmức294.6triệubảng.Chiphícòntăngbalầnnữavàonăm2003,chạmngưỡng375.8triệubảngvàotháng6.Tòanhàcuốicùngđãđượchoàncôngvàonăm2004vớichiphísauchótxấpxỉchừng431triệubảng.Mộtnghiêncứuvàonăm2005đãthanhtracácdựánđườngsắtđượcthựchiệntrêntoànthếgiớivàonăm1969và1998.Tronghơn90%cáctrườnghợpđượcthanhtra,sốlượnghànhkháchđượcdựkiếnsẽsửdụngdịchvụđãđượcướctínhquácao.Dùchonhữngthiếuhụthànhkháchnàyđãđượccôngbốrộngrãi,nhữngdựđoánvẫnkhôngđượccảithiệntronghơn30năm;trungbình,cácnhàlậpđịnhđãướctínhsốlượngngườidânsẽsửdụngcácdựánđườngsắtmớiquácaolêntới106%vàchiphítrungbìnhvượtquá45%.Khicàngnhiềucăncứđượctíchlũylại,cácchuyêngiacàngkhôngmấytintưởngvàochúng.Vàonăm2002,mộtcuộcđiềutravềnhữngchủhộngườiMỹchotusửalạicácgianbếpcủamìnhđãpháthiệnrarằng,trungbình,họmongmuốnchiphítusửalà18.658đô-la;trongthựctế,họđãkếtthúcvớiviệcchitrảmứcphítrungbìnhlà38.769đô-la.

Sựlạcquancủanhữngngườilậpkếhoạchvàngườiraquyếtđịnhkhônghẳnlànguyênnhânduynhấtdẫnđếnnhữngdựđoánvượtmức.Cácnhàthầutusửabếpvànhàcungcấphệthốngnguyênvậtliệusẵnsàngthừanhận(dùkhôngphảivớicácđốitáccủahọ)rằnghọthườngtạorakhoảnlợinhuậntốiđacủamìnhtrongnhữngphầnthêmvàotrongkếhoạchbanđầu.Sailầmcủaviệcdựđoántrongnhữngtrườnghợpnàyphảnánhsựyếukémcủangườitiêudùngtrongviệchìnhdungxemnhữngmongmuốncủahọsẽleothangtheothờigianrasao.Họkếtthúcvớiviệctrảnhiềuhơnmứchọđãmongđợinếuhọđãtạoramộtkếhoạchthựctếvàhăngháibắttayvàolàm.

Nhữngsaisóttrongngânsáchbanđầukhôngphảilúcnàocũngsai.Cáctácgiảcủanhữngkếhoạchphithựctếthườngđượcthúcđẩybởikhaokhátdựánđượcchấpthuận–liệurằngbởicấptrêncủahọhaybởimộtđốitác–đượchưởngứngbởisựthônghiểurằngcácdựánhiếmkhibịbỏdởchỉbởivượtquáchiphíhoặcthờigianthicông.Trongnhữngtrườnghợpnhưvậy,tráchnhiệmlớnnhấtđểtránhđượcsailầmdựkiếnlàquyềnởnhữngngườiraquyếtđịnhchấpthuậnkếhoạch.Nếuhọkhôngthừanhậnnhucầuvềmột

cáinhìntừbênngoài,họdễphạmphảimộtsailầmdựkiến.

GIẢMTHIỂUSAILẦMDỰKIẾN

ViệcchẩnđoánvàbiệnphápkhắcphụctrạngtháisailầmdựkiếnvẫnchưahềthayđổikểtừbuổichiềungàythứSáuhômđó,nhưnghoạtđộngthựchiệnýniệmkểtrênđãđiđượcmộtchặngđườngdài.ChuyêngialậpkếhoạchnổitiếngngườiĐanMạch,BentFlyvbjerg,hiệnđanggiảngdạytạitrườngĐạihọcOxford,đãđưaramộtbảngtómlượcđầysứcthuyếtphục:

Xuhướngthườngthấynhằmđánhgiáthấphoặclờđithôngtinphổcậpcólẽchínhlàcănnguyênchủyếudẫntớinhữngsailầmtronghoạtđộngdựbáo.Nhữngngườihoạchđịnhdođónênnỗlựcđiềuchỉnhcácvấnđềdựbáođểtạođiềukiệnthuậnlợichoviệctậndụngtoànbộnhữngthôngtinphổcậpsẵncó.

Điềunàycóthểđượccoilàphầnquantrọngnhấtcủalờikhuyênđốivớiviệclàmthếnàođểtăngmứcđộchínhxáctronghoạtđộngdựbáothôngquanhữngphươngphápđãđượccảitiến.Việcsửdụngthôngtinphổcậptừnhữngngẫunhiênkháccùngloạivớithứđangđượcsửdụngđểdựđoánmàvẫnđượcxemlàcócái“nhìnkháchquan”vàlàphươngthuốcchữatrịchocănbệnhsailầmdựkiến.

Phápđồđiềutrịcănbệnhsailầmdựkiếngiờđâyđãcóđượccáitênchuyênngành:NhómthamchiếudựbáovàFlyvbjergđãứngdụngvàocácdựángiaothôngtạimộtvàiquốcgia.Cáinhìnkháchquanđượcvậnhànhbởiviệcsửdụngmộtkhốilượngdữliệulớn,chúngcungcấpthôngtinchocảkếhoạchlẫnkếtquảcủahàngtrămdựántrêntoànthếgiới,vàcóthểđượcsửdụngnhằmcungcấpthôngtinthốngkêvềnhữngvượtmứccóthểvềthờigian,chiphívàvềkhảnăngthựchiệndướimứccủacácdựánthuộccácdạngkhácnhau.

PhươngthứcdựbáomàFlyvbjergápdụngtươngứngvớinhữngthựctiễnđãđượckhuyếnnghịđểkhắcphụcsựxaonhãnghệsốgốc:

1.Nhậndiệnmộtnhómthamchiếuphùhợp(tusửagianbếp,cácdựánmởrộngđườngsắt,v.v…)

2.Thuthậpnhữngsốliệuthốngkêvềnhómthamchiếu(trongmốiquanhệvớichiphícầnthiếttrênmỗidặmđườngray,hoặcvềtỷlệphầntrămtheođómứcchivượtquángânsách).Sửdụngnhữngsốliệuthốngkênàyđểtạoramộtdựđoáncơbản.

3.Sửdụngthôngtincụthểvềtrườnghợpđiềuchỉnhdựđoáncơbản,nếuđólànhữnglýdođặcbiệtđểchorằnglạcquantháiquáđượcthểhiệnrõrệttrongdựánnhiềuhoặcíthơntrongnhữngdựánkháccùngloại.

BảnphântíchcủaFlyvbjergđượctrôngđợisẽđịnhhướngchocácchuyêngiacóthẩmquyềntrongcácdựáncông,vớiviệccungcấpcácsốliệuthốngkêvềnhữngvượtmứctrongcácdựántươngtự.Nhữngnhàlậpđịnhcầnmộthànhđộngđánhgiáthựctếvềcácchiphívàlợiíchcủamộtbảnđềxuấttrướckhiđưaraquyếtđịnhcuốicùngphêduyệtdựán.Họcóthểcũngmuốnướctínhngânsáchdựphòngmàhọcầntớiđểphòngngừanhữngvượtmức,mặcdùloxanhưvậythườngtựnótrởthànhyếutốtácđộngđếnkếtquảcủadựđoán.NhưmộtviênchứcđãtừngnóivớiFlyvbjerg:“Mộtkhoảnngânsáchdựphòngđốivớinhữngnhàthầugiốngnhưmỡtrướcmiệngmèo,họsẽvồlấychúng.”

Cáctổchứcđốimặtvớitháchthứcvềviệckiểmsoátxuhướngcácviênchứccaocấpđuatranhđểgiànhđượccácnguồnlựcnhằmđưaranhữngkếhoạchquálạcquan.Mộttổchứcvậnhànhtốtsẽthưởngcôngchonhữngngườihoạchđịnhbởibiểuhiệnrõràngvàcảnhcáohọbởiđãrơivàonhữngrắcrốithấytrướcvàbởiviệcsaonhãngkèmvớinhữngkhókhănmàhọđãkhôngthểthấytrướcđược–nhữngẩnsốkhôngxácđịnh.

CÁCQUYẾTĐỊNHVÀNHỮNGSAILẦM

BuổichiềungàythứSáuhômđóđãdiễnracáchđâyhơn30năm.Tôivẫnthườngnghĩvềnóvànhắctớitrongcácbàigiảngdămbalầnmỗinăm.Vàingườibạnphátngánvớicâuchuyệncủatôi,nhưngtôiđãrútrađượcnhữngbàihọcmớitừđó.Gần15nămsaungàyđầutiênbáocáovềhiệntượngsailầmdựkiếncùngvớiAmos,tôiđãtrởlạichủđềấycùngvớiDanLovallo.Chúngtôiđãcùngnhauphácthảomộtgiảđịnhvềhoạtđộngraquyếtđịnhtrongđósailệchlạcquanlàmộtnguồngốcquantrọngvềrủiromanglại.Trongnhữngmôhìnhkinhtếchuẩnmựchợplý,ngườitachấpnhậncácrủirobởinhữnglợithếthuậnlợi–họchấpthuậnmộtsốchừngmựccóthểvềmộttổnhạichiphíbởikhảnăngcóthểthànhcônglàrấtlớn.Chúngtôiđãđưaramộtýniệmkhác.

Khidựbáohậuquảcủacácdựánrủiro,cácviênchứccaocấpdễdàngtrởthànhnạnnhâncủasailầmdựkiến.Họđưaracácquyếtđịnhdựatrênsựlạcquanảotưởnghơnlàdựatrênmộttỷtrọngcăncứtrênlýtrívềcáclợiích,tổnthấtvàkhảnăngcóthểxảyra.Họướctínhquácaocáclợiíchvàtrùtínhquáthấpcácchiphí.Họthêudệtnhữngviễncảnhthànhcôngtrongkhibỏ

sótnhữngsaisóttiềmẩnvànhữngtínhtoánsailầm.Nhưmộthệquả,họđeođuổinhữngsángkiếnkhôngchắcsẽxảyravớingânsáchhoặcthờigianhoặccamkếtvềnhữngđềnđápđượcmongđợi–hoặcthậmchíđượchoànthành.

Vớiquanđiểmnày,mọingườithường(khôngphảiluônluôn)đảmnhậnnhữngdựánrủirobởihọquálạcquanvềnhữnglợithếmàhọgặp.Tôisẽtrởlạivớiýniệmnàymộtvàilầnnữatrongcuốnsách–cólẽnógópphầngiảithíchtạisaomọingườitranhgiànhnhau,tạisaohọkhơimàonhữngcuộcchiếntranh,vàtạisaohọbắtđầunhữngcôngviệckinhdoanhnhỏ.

MỘTTHỬNGHIỆMTHẤTBẠI

Trongnhiềunăm,tôinghĩvấnđềmấuchốtcủacâuchuyệnvềchươngtrìnhgiảngdạylànhữnggìtôiđãlĩnhhộiđượctừSeymour:Phỏngđoántíchcựcnhấtcủaôngvềtươnglaidựáncủachúngtôiđãkhôngđượcđưarabởinhữnggìôngtừngbiếtvềnhữngdựántươngtự.Tôiđãxoayxởkhátốttrongviệckểlạicâuchuyện,trongđótôigiữvaitròđặtcâuhỏihómhỉnhvàsắcsảo.Chỉthờigiangầnđâytôimớinhậnrarằngmìnhđãthựcsựgiữvaitròcủamộttrưởngnhómấutrĩvàngườilãnhđạolạclõng.

Dựánđólàsángkiếncủatôivàdovậytráchnhiệmcủatôilàphảiđảmbảorằngnócóýnghĩavànhữngvấnđềchủyếuchắcchắnphảiđượctraođổicùngvớitoànđộinhưngtôiđãthấtbạitrongthửnghiệmấy.Vấnđềcủatôitừlâuđãkhôngcònlàsailầmdựkiếnnữa.TôiđãđượcthứctỉnhkhỏitrạngtháisailầmdựkiếnngaykhitôiđượcnghenhữngtổngkếtthốngkêcủaSeymour.Nếuđểnhấnmạnh,thìtôicóthểnóirằngnhữngướctínhbanđầucủachúngtôiđãlạcquantớingớngẩn.Nếucầnnhấnmạnhhơn,tôicóthểthừanhậnrằngchúngtôiđãkhởiđộngdựánmộtcáchsailầmngaytừđầuvàvìthếchúngtôiítnhấtcũngnêncânnhắcmộtcáchnghiêmtúcvềphươngántuyênbốgiảitánvàtrởvềnhà.Nhưngđãkhôngcóainhắcnhởtôivàcũngchẳngcócuộcthảoluậnnàohết;chúngtôiđãđồngýngầmvớinhautiếptụccôngviệcmàkhôngcầntớimộtdựbáorõràngvềviệcnỗlựccủachúngtôisẽkéodàitrongbaolâu.Thậtquádễđểlàmvậybởichúngtôiđãkhôngđưaramộtdựbáonàogiốngnhưvậyđểbắttayvàolàm.Nếuchúngtôicómộtdựđoáncơbảnhợplýkhikhaicuộc,chúngtôisẽkhôngbịcuốnvàotrongđó,nhưngchúngtôiđãthựcsựđầutưquánhiềunỗlực–mộtdẫnchứngvềsựđầutưchiphísailầm,điềunàychúngtasẽđượctiếpcậnnhiềuhơntrongphầntiếptheocủacuốnsách.Thậtđángxấuhổvớichúngtôi–đặcbiệtlàtôi–vìkhiđóđãtừbỏvàcóvẻnhưkhônghềcólýdotrựctiếpnàođểlàmvậy.Sẽlàdễdàngđểchuyểnhướngtrongmộtcuộckhủng

hoảng,nhưngđấykhôngphảilàmộtcuộckhủnghoảng,chỉlàmộtvàithựctếmớimẻvềnhữngngườimàchúngtôichưathựcsựhiểuchohết.Cáinhìntừkháchquanbaogiờcũngkhiếnchúngtadễdàngbỏquahơnlànhữngtinxấumàchúngtacốtìnhgắnvào.Tôicóthểmiêutảrõràngtâmtrạngcủachúngtôinhưmộtkiểuthờơ–mộtsựmiễncưỡngphảisuynghĩvềđiềugìđãxảyra.Bởivậychúngtôiđãtiếptục.Khônghềcóthêmchútcốgắngnàotrướcviệclênkếhoạchmộtcáchhợplýđốivớikhoảngthờigiancònlạitôiđãdànhrađểlàmmộtthànhviêncủanhóm–mộtsựrađiđặcbiệtphiềnhàchomộtnhómđãcốnghiếnchocôngviệcgiảngdạymộtcáchđíchđáng.Tôihyvọnggiờđâytôisángsuốthơnvàtôiđãcóđượcthóiquentìmkiếmcáinhìntừbênngoài.Nhưngđósẽchẳngbaogiờlàthứsẵncóđểtìm.

BÀNVỀCÁINHÌNKHÁCHQUAN

“Ôngấyđangnhìnnhậnchủquan.Ôngấynênquênđinhữnggìdiễnratrongtrườnghợpcủariêngmìnhvàtìmkiếmnhữngđiềuđãxảyratrongcáctrườnghợpkhác.”

“Côtalànạnnhâncủamộtsailầmdựkiến.Côtađangkhoáclênmìnhmộtviễncảnhtốiưu,nhưngcóquánhiềucáchkhácnhauđểđưadựánđếnthấtbạivàcôtakhôngthểnhìnthấytrướcđượctấtcả.”

“Giảsửbạnkhônghềbiếtmộtchútgìvềtrườnghợppháplýcụthểnày,chỉbiếtrằngnócóliênquantớimộtkhiếukiệnphilýcủamộtcánhântrướcmộtbácsĩphẫuthuật.Dựđoáncơbảncủabạnlàgì?Cóbaonhiêutrườnghợpnhưthếnàyđãthắngkiện?Baonhiêutrườnghợpđượcdànxếp?Sốlượngrasao?Trườnghợpmàchúngtađangtranhluậnnghiêmtrọnghơnhaynhẹhơnnhữngvụkiệntươngtự?”

“Chúngtađangtăngcườngđầutưbởichúngtakhôngmuốnthừanhậnthấtbại.Đâylàmộtdẫnchứngchophítổnđầutưsailầm.”

Chương24.Độngcơcủachủnghĩatưbản

Ảotưởnglậpkếhoạchchỉlàmộttrongnhữngbiểuhiệncủaxuhướnglạc

quanquámức.Hầuhếtchúngtanhìnnhậnthếgiớitốtđẹphơnthựctế,cácđặctínhcủariêngcủachúngtathuậnlợihơnchúngvốncóvànhữngmụctiêumàchúngtahướngđếncónhiềukhảnăngđạtđượchơn.Chúngtacũngcóxuhướngphóngđạinănglựcdựđoántươnglaicủamình,điềunàynuôidưỡngniềmtinlạcquantháiquátrongmỗichúngta.Trongmốiquanhệvềnhữnghậuquảcủanóđốivớinhữngquyếtđịnh,xuhướnglạcquantháiquácóýnghĩanhấttrongsốcácxuhướngnhậnthức.Dođólạcquantháiquácóthểvừalàphúcnhưngcũnglàhọa,bạncũngnênvừavuimừngvừathậntrọngnếubạnđanglạcquanmộtcáchthấtthường.

NHỮNGKẺLẠCQUAN

Sựlạcquanrấtđỗibìnhthườngnhưngmộtsốngườimaymắnthườnglạcquanhơnsốngườicònlạitrongmỗichúngta.Nếubạnđượcsởhữusựlạcquantháiquá,bạnkhôngcầnainóivớibạnrằngbạnlàmộtngườimaymắn,màtựbảnthânbạnluônthấymìnhlàngườimaymắn.Mộttâmthếlạcquanđượckếthừamộtcáchphongphú,vàđólàmộtphầncủathiênhướngchungvềhạnhphúc,nócũngcóthểbaogồmsởthíchnhìnvàomặttíchcựccủamọisựviệc.Nếubạncómộtđiềuướcchoconcủamình,hãycânnhắckỹtớiđiềuướcmongsựlạcquanchocậunhóc/cônhóccủabạn.Nhữngngườilạcquanthôngthườngluônvuivẻvàhạnhphúc,bởivậymànhìnchung,họkhônghaynảnlòngtrướcnhữngthấtbạihaykhókhăn.Cơhộibiểuhiệnchonhữngchánnảnsinhlýcũnggiảmxuống,hệthốngmiễndịchcủahọmạnhmẽhơn,họchămlochosứckhỏecủamìnhtốthơn,họcảmthấykhỏemạnhhơnnhữngngườikhácvàthựctếlàhọcóthểsốnglâuhơn.Mộtnghiêncứuvềnhữngngườicườngđiệucuộcsốngmongđợicủahọkéodàitrêncảnhữngdựđoáncủachuyênviênthốngkêbảohiểmđãchỉrarằnghọlàmviệctrongnhiềugiờhơn,họlạcquanhơnvềkếtquảtươnglaicủamình,họcónhiềukhảnăngsẽtáihônsaukhilyhôn(“chiếnthắngcủaniềmhyvọngtrướcthửthách”theokiểucổđiển),vàdễcóxuhướngđánhcuộcvàonhữngcổphầnđộcđáohơn.Dĩnhiên,nhữngmaymắnlạcquanchỉtìmđếnnhữngcánhânhơicóthiênhướnglạcquantháiquávànhữngaicókhảnăng“nêubậtđượcsựtíchcực”vàvẫndựatrênthựctế.

Nhữngcánhânlạcquangiữmộtvaitròtrongviệcđịnhhìnhcuộcsốngcủachúngta.Nhữngquyếtđịnhcủahọtạorasựkhácbiệt;họlànhữngnhàsángchế,doanhnhân,chínhkháchvàtướnglĩnhquânđội,họthườngkhôngphảilànhữngngườibìnhdân.Họđãlựachọntớinhữngnơimàởđóhọđượckhẳngđịnhbảnthânmình,họtìmkiếmtháchthứcvàchấpnhậnrủiro.Họcótàinăngvàhọcóđượcmaymắn,gầnnhưchắcchắnlàhọmaymắnhơnsovớinhữnggìhọthừanhận.Họcómộttínhcáchlạcquan.Mộtcuộcđiềutravềcácnhàsánglậpcácdoanhnghiệpnhỏđãđượctiếnhànhmàởđócácdoanhnhânlạcquanvềcuộcsốnghơnsovớinhữngnhàquảnlýcấptrung.Nhữngtrảinghiệmvềthànhcôngcủahọđãcủngcốchoniềmtincủahọtrongsựphánđoánvàtrongkhảnăngkiểmsoátcácbiếncốcủahọ.Sựtựtincủahọđượcnhânlênnhờsựngưỡngmộcủanhữngngườikhác.Lậpluậnnàydẫntớimộtgiảthuyết:Nhữngaicóảnhhưởnglớnnhấttớicuộcsốngcủanhữngngườikháccóvẻnhưlàngườilạcquanvàliềulĩnhvàgặpnhiềurủirohơnhọnhậnthấy.

Dấuhiệunàygợiragiảthuyếtrằngsựlạcquantháiquáđôikhiđóngvaitròchiphốiđốivớibấtcứcánhânhoặctổchứcnàotìnhnguyệnđánhcượcvớinhữngrủirolớn.Luônluônlànhữngngườichấpnhậnrủiro,coinhẹnhữngsựnhỏnhặtmàhọgặpphải,vàđầutưnỗlựclớnnhằmtìmralợithếcủamìnhlàgì.Dohiểusainhữngrủiro,cácdoanhnhânlạcquanthườngtinrằnghọcẩntrọng,ngaycảkhihọthựcsựkhôngnhưvậy.Sựtintưởngcủahọvàotươnglaithànhcôngduytrìmộttrạngtháitíchcựcgiúphọđạtđượcnhữngniềmanủitừnhữngngườikhác,khíchlệtinhthầnnhânviêncủahọvànângcaonhữngtriểnvọnghiệncó.Khihànhđộnglàcầnthiết,niềmlạcquan,ngaycảtrongtrạngtháicómộtchútảotưởngkhácnhau,cũngcóthểlàmộtđiềutốt.

NHỮNGẢOTƯỞNGCỦADOANHNGHIỆP

Cơmayđểmộtdoanhnghiệpnhỏtồntạitrong5nămtạiMỹvàokhoảng35%.Nhưngnhữngngườisánglậpdoanhnghiệpkhôngtinrằngcácconsốthốngkêấyliênứngvớihọ.MộtcuộckhảosátđãpháthiệnrarằngcácdoanhnhânngườiMỹcóxuhướngtinrằnghọđangtrênđàkinhdoanhtriểnvọng:Ướctínhtrungbìnhcủahọvềcơmaythànhcôngdànhcho“bấtkểdoanhnghiệpnàogiốngcủabạn”là60%-gầngấpđôigiátrịthựctế.Xuhướngcàngrõrànghơnkhingườitađãấnđịnhlợithếcủariêngdoanhnghiệpmình.81%cácdoanhnhânđặtratỷlệthànhcôngcủacánhânhọởngưỡnggấp7tới10lầnhoặccaohơn,và33%trongsốhọchorằngnguycơthấtbạicủahọbằngkhông.

Thiênhướngnàykhôngcógìlàngạcnhiên.NếubạnphỏngvấnmộtaiđógầnđâyđãmởmộtnhàhàngmónănÝ,bạnsẽkhôngtrôngchờgìvàoviệcanhtađánhgiáthấpnhữngtriểnvọngthànhcônghoặccócáinhìnbiquanvềkhảnăngtrởthànhmộtchủnhàhàngcủamình.Nhưngbạncầnphảithắcmắc:Anhtasẽvẫnđầutưtiềnvàthờigiannếuanhtađãtạorađượcmộtnỗlựccầnthiếtđểnắmđượclợithế,hoặcnếucôấyđãbiếtđượclợithế(60%cácnhàhàngmớiđềuđóngcửasaubanăm)vàđãđểýtớichúng?Ýniệmvềviệcchấpnhậncáinhìnkháchquantừbênngoàicólẽkhôngxảyravớianhta.

Mộttrongnhữnglợiíchcủamộtsựlạcquanđólànókhíchlệchúngtakiêntrìthựchiệnmụctiêubấtchấpmọitrởngại.Nhưngsựkiêntrìcóthểlạilàđiềutaihại.MộtnhómcácthínghiệmấntượngđượctiếnhànhbởiThomasÅstebrohyvọngmanglạichonhữngngườilạcquankhinhậnđượctinxấu.ÔngđãđưaradữliệucủamìnhtừmộttổchứcCanada–Inventor’sAssistanceProgram(ChươngtrìnhHỗtrợcủaNhàsángchế)–cóthumộtkhoảnlệphínhonhỏđểcungứngchocácnhàphátminhmộtđánhgiákháchquanvềnhữngtriểnvọngthươngmạimàýtưởngcủahọcóthểmanglại.Nhữngđánhgiádựavàonhữngphânloạikỹlưỡngđốivớitừngphátminhtheo37tiêuchuẩn,baogồmsựcầnthiếtđốivớisảnphẩm,chiphísảnphẩm,vàxuthếướclượngvềnhucầutiêudùng.Cácchuyêngiaphântíchtổnghợpcácphânloạicủamìnhbằngmộtcấpđộchữcái,trongđóDvàEdựbáosựthấtbại–mộtdựđoánđãđưaratỷlệtrên70%cácsángchếmàhọxemxét.Nhữngdựbáovềthấtbạichínhxácmộtcáchđặcbiệt:Chỉ5/411dựánbịchođiểmthấpnhấtđãđạttớisựthươngmạihóavàkhôngdựánnàothànhcông.

Cáctinxấuđãlàmchokhoảngmộtnửacácnhàsángchếrútluisaukhinhậnthấymứcđộthấtbạiđãđượcdựđoánmộtcáchrõràngvềsựthấtbại.Tuynhiên,47%trongsốhọvẫnnỗlựcpháttriểnngaysaukhiđượcchohaydựáncủahọkhôngkhảthi,vànhữngcánhânbảothủ(haycốchấp)trungbìnhgặpphảithấtbạigấpđôimụctiêubanđầutrướckhibỏcuộc.Điềuđángchúýlàsựkiêntrìsaukhicólờikhuyênbànlùiđãtươngđốiphổbiếntrongsốcácnhàsángchếđãđạtđượcđiểmsốcaodựatrênthướcđocánhâncủasựlạcquan–theođónhữngnhàsángchếnóichungđạtđiểmcaohơnđạichúng.Nhìnchung,thunhậptừsángchếcánhânlàrấtthấp,“thấphơnthunhậptừvốncổphầncánhânvàchứngkhoáncóđộrủirocao.”Thườngthì,nhữnglợiíchtàichínhcủaviệctựkinhdoanhrấtxoàngxĩnh:Vớicùngtrìnhđộ,nhữngngườigặtháiđượcnhữngkhoảnthunhậptrungbìnhquaviệcbáncáckỹnăngcủamìnhchogiớichủcaohơnviệcbàyvẽthànhlậpdoanhnghiệpchomình.Cácbằngchứngđãchỉrarằng:Sựlạcquanmangtínhlây

lan,ngoancốvàtốnkém.

Cácnhàtâmlýhọcđãxácnhậnrằnghầuhếtmọingườiđềutintưởngrằnghọthựcsựtàigiỏihơnhẳnsốđôngcònlại.Họsẵnlòngđánhcượcmộtkhoảntiềnnhonhỏvàonhữngniềmtintrongphòngthựcnghiệm.Dĩnhiên,trênthịtrườngnhữngniềmtinvàosựvượttrộicủamộtaiđócótầmquantrọngđángkể.Nhữngngườiđứngđầucủacácdoanhnghiệplớnđôilúcđặtcượclớnvàonhữngvụhợpnhấtvàsápnhập,hànhđộngtheoniềmtinsailầmrằnghọcóthểquảnlýkhốitàisảncủacáccôngtykháctốthơnnhữngngườichủhiệntạiđanglàm.Thịtrườngchứngkhoánthôngthườngphảnứnglạibằngviệcgiảmgiátrịcủacôngtymualại,bởikinhnghiệmđãchỉrarằngcácnỗlựcnhằmhợpnhấtcáchãngđãthấtbạinhiềuhơnlàthànhcông.Nhữngvụsápnhậpsailầmđãđượcgiảithíchbởimột“giảthuyếtngạomạn”:Cácnhàlãnhđạocấpcaocủadoanhnghiệpđisápnhậpdoanhnghiệpcóítkỹnănghơnsovớisuynghĩcủahọ.

CácnhàkinhtếhọcUlrikeMalmendiervàGeoffreyTateđãnhậndiệnnhữngCEOlạcquanquasốcôngtycổphầnmàhọsởhữuvàquansátthấycácvịlãnhđạolạcquancaođộđãgánhchịunhữngrủirovượtmức.Họđãgánhlấynợnầnhơnlàvấnđềvốnchủsởhữuvàhọcókhảnănghơnnhữngngườikhácđể“thanhtoánvượtmứcchocáccôngtymụctiêuvàđảmnhậnviệcpháhủygiátrịcácvụhợpnhất.”Đángchúýlà,cổphiểucủacôngtymualạichịutổnthấtvềcơbảnnhiềuhơntrongnhữngvụhợpnhất,nếuvịCEOquálạcquanbởithướcđocủangườitạora.ThịtrườngchứngkhoándườngnhưcókhảnăngnhậndiệnracácvịCEOquátựtin.LờinhậnxétnàyđãmiễntráchnhiệmchocácvịCEOkhỏilờicáobuộc,ngaycảkhinóquychohọnhữngviệctươngtựnhư:Cácnhàlãnhđạocủacáctổchứckinhdoanhthựchiệnnhữngvụcácượckhôngaibiếtđến,khônglàmnhưvậybởihọđangcácượcbằngtiềncủangườikhác.Ngượclại,họcónhữngrủirolớnhơnkhihọđíchthânsởhữunhiềucổphầnhơn.TổnthấtgâyrabởinhữngvịCEOquátựtintrởnênphứctạpkhigiớibáochítônvinhhọlênnhưnhữngngườidanhtiếng;căncứchỉrarằnggiớibáochícóuytínvinhdanhcácvịCEOlàthôngtinđánggiáđốivớicáccổđông.Cáctácgiảviết:“ChúngtôipháthiệnrarằngcáchãngcónhữngCEOđoạtgiải,sauđóđềuhoạtđộngkémhiệuquả,liênquantớicảcổphiếulẫnviệcvậnhànhcôngviệc.Đồngthời,việcđáplạicủaCEOcũngtănglên,cácvịCEOdànhnhiềuthờigianhơnvàocáchoạtđộngbênngoàicôngtychẳnghạnnhưviếtcáccuốnsáchvàngồibênngoàicáchộiđồng,vàdườngnhưhọquantâmhơnđếnviệckiếmtiền.”

Nhiềunămtrước,vợchồngtôiđidulịchtạiđảoVancouver,khiđangtìm

mộtnơiđểnghỉdưỡng,chúngtôiđãpháthiệnramộtnhàkháchvenđườnghấpdẫnnhưngvắngtanhtrênmộtconđườngnhỏnhiềungườiqualạiởkhoảnggiữacủamộtkhurừng.Chủnhàkháchlàmộtcặpvợchồngtrẻlịchthiệp,chúngtôiđềnghịvàhọđãkểchochúngtôinghecâuchuyệncủahọ.HọtừnglàgiáoviêncấpmộttạithịtrấnAlberta,họđãquyếtđịnhthayđổicuộcđờivàđãsửdụngtoànbộkhoảntiềntiếtkiệmđểmualạinhàkháchvenđườngđượcxâydựngtrướcđó12năm.Họkểchochúngtôimàkhôngchútchêbaihayengạirằnghọđãmuađượcnóvớigiárẻ:“Bởivìtrướcđóđãcósáu,bảyngườichủtrướcđãkinhdoanhthấtbạinhàkháchnày.”Họcũngkểchochúngtôivềnhữngkếhoạchtìmkiếmmộtkhoảnvaynhằmtạochocơngơithêmphầnhấpdẫnbằngcáchxâydựngmộtnhàhàngngaycạnhđó.Họcảmthấykhôngcầnthiếtphảigiảithíchtạisaohọđãkỳvọngsẽthànhcôngởnơiđãcósáuhoặcbảyngườikhácđãthấtbại.Cómộtđiểmchungvềtínhliềulĩnhvàlạcquangiữanhữngngườilàmkinhdoanh,từnhữngngườichủnhànghỉvenđườngtớinhữngvịCEOnổitiếng.

Sựmạohiểmlạcquandiễnrabởicácdoanhnhânchắcchắngópphầnvàonềnkinhtếnăngđộngcủaxãhộitưbảnchủnghĩa,ngaycảnếuphầnlớnnhữngngườigánhnhậnrủirođềunhậnlấynỗithấtvọng.Tuynhiên,MartaCoelho,giảngviêntrườngKinhtếLondonđãchỉranhữngvấnđềchínhsáchkhácbiệtnảysinhkhinhữngnhàsánglậpcácdoanhnghiệpnhỏđòihỏichínhphủhỗtrợhọtrongcácquyếtsáchmàphầnlớndẫnđếnkếtcụctồitệ.Liệurằngchínhphủcónêncấpcáckhoảnvaychonhữngngườimớibắtđầukinhdoanhmàcóthểhọsẽphásảntrongvàinămtới?Rấtnhiềunhàkinhtếhọchànhvihàilòngvớinhữngtrìnhtựtheokiểu“chủnghĩatựdođộcđoán”đãgiúpngườidângiatăngtỷlệtiếtkiệmcủahọvượtmứcnhữnggìhọcóthểlàmbằngsứclựccủamình.Câuhỏiliệurằngchínhphủcónênhỗtrợchonhữngdoanhnghiệpnhỏvàhỗtrợnhưthếnàovẫnkhôngcócâutrảlờithỏađáng.

SỰCẠNHTRANHTHỜƠ

Thậthấpdẫnđểgiảithíchsựlạcquantrongkinhdoanhbằngnhữngsuynghĩmộngtưởng,nhưngcảmxúcchỉlàmộtphầncủacâuchuyện.Cácsailệchliênquantớinhậnthứcgiữmộtvaitròquantrọng,nhấtlàđặctrưngWYSIATIcủaHệthống1.

Chúngtatậptrungvàomụctiêucủamình,bámsátkếhoạch,vàlờđinhữnghệsốgốccóliênquan,bộclộbảnthântrướcsailầmdựkiến.Chúngtatậptrungvàonhữnggìchúngtamuốnlàmvàcóthểlàm,bỏquanhữngkếhoạchvàkỹnăngcủangườikhác.

Cảtrongviệcgiảithíchquákhứlẫntrongviệcdựđoántươnglai,chúngtatậptrungvàovaitrònguồngốccủakỹnăngvàbỏquavaitròcủasựmaymắn.Bởivậy,chúngtacóýthiênvềmộtảotượngkiểmsoát.Chúngtatậptrungvàonhữnggìchúngtabiếtvàbỏquanhữnggìchúngtakhôngbiết,nhữngđiềukhiếnchúngtaquátinvàoniềmtincủamình.

Cácquansátchothấy“90%láixetinrằnghọởtrênmứctrungbình”làmộtpháthiệntâmlýtồntạitrongmộtthờigiandàivàđãtrởthànhmộtphầncủavănhóa,nóthườngđượcdẫnranhưlàmộtvídụđiểnhìnhvềmộttácđộngphổbiếntrênmứctrungbình.Tuynhiên,sựcắtnghĩacủapháthiệnnàyđãthayđổitrongvàinămgầnđây,từsựtựđềcaotớimộtsailệchnhậnthức.Hãyngẫmnghĩhaicâuhỏisau:

Bạnlàmộttayláicừchứ?

Bạncừhơnmứctrungbìnhvớivaitròlàmộtngườiláixechứ?

Câuhỏithứnhấtrấtdễvàcâutrảlờitớirấtnhanh:Hầuhếtcáctayláiđềutrảlờilàcó.Câuhỏithứhaikhóhơnvàhầuhếtnhữngngườiđượchỏigầnnhưkhôngthểtrảlờimộtcáchnghiêmchỉnhvàchínhxác,bởinóđòihỏimộtđánhgiávềtrìnhđộtrungbìnhcủacácláixe.Ởthờiđiểmnàyvấnđềmàcuốnsáchđưarakhônghềgâyngạcnhiên,vìngườitađáplạimộtcâuhỏikhóquaviệctrảlờimộtcâudễhơn.Họsosánhbảnthânvớimứctrungbìnhmàhọtừngbiết.Chứngcứchocáchgiảithíchliênquantớinhậnthứcvềtácđộngtrênmứctrungbìnhlànhữnggìngườitađượcđềnghịchomộtnhiệmvụmàhọthấykhókhăn(đốivớinhiềungườitrongsốchúngtađiềuđócóthểlà“Bạncógiỏihơnmứctrungbìnhtrongnhữngcuộcchuyệntròlàmquenvớinhữngngườilạ?”),họthựcsựtựxếphạngmìnhtrênmứctrungbình.Kếtquảcuốicùnglànhữngngườicóxuhướngquálạcquanvềmốiliênhệcủahọ,họluôngiữđúngtháiđộđótrongbấtcứhànhđộngnàomặcdùhọthựchiệnkhôngtốtlắm.

Tôitừngcómộtvàidịphỏinhữngnhàsánglậpvàngườithamgiakhởinghiệpmangtínhđổimớimộtcâuhỏi:Trongchừngmựcnàothìkếtquảtừnỗlựccủabạnsẽphụthuộcvàonhữnggìbạnlàmtạidoanhnghiệp?Rõràngđâylàmộtcâuhỏidễ,câutrảlờiđượcđưaranhanhchóngvàtrongvídụtiêubiểunhỏcủatôichưabaogiờchừngmựcấythấphơn80%.Ngaycảkhihọkhôngchắcmìnhsẽthànhcông,nhữngconngườiliềulĩnhnàynghĩsốmệnhcủahọgầnnhưhoàntoànnằmtrongtayhọ.Họsaimộtcáchchắc

chắn:Kếtquảcủamộtlầnkhởinghiệplệthuộcnhiềuvàonhữngthànhtựucủađốithủcạnhtranh,vàosựthayđổitrênthịtrường,cũngnhưmứcđộnỗlựccủariêngnó.Tuynhiên,WYSIATIgiữphầntrongđóvàcácdoanhnhântậptrungmộtcáchbảnnăngvàonhữnggìhọbiếtnhiềunhất–nhữngkếhoạchcủahọvànhữnghànhđộng,cácmốiđedọatrựctiếpnhấtvàcáccơhội,vídụnhưnguồnvốnsẵncó.Họítbiếtvềnhữngđốithủcạnhtranhvàdođónhậnthấýthậtđơngiảnđểhìnhdungmộttươnglaiởđósựcạnhtranhgiữvaitròthứyếu.

ColinCammerervàDanLovallo,nhữngngườiđãđưarakháiniệmvềsựsaonhãngcạnhtranh,đượcminhhọabởimộtcâutríchdẫntừvịChủtịchsaunàycủaHãngphimDisney.Khiđượchỏitạisaocóquánhiềubộphimtốnnhiềungânsáchlạiđượccôngchiếuvàonhữngngàytrùngnhau(vídụnhưNgàylễtưởngniệmchiếnsĩtửtrậnvàngàyQuốckhánh),ôngđãtrảlờirằng:

“Ngạomạn!Ngạomạn!Nếucậuchỉnghĩvềcôngviệckinhdoanhcủariêngmình,cậusẽnghĩ:“Tôivừacóđượcmộtphầncủacâuchuyệnhay,tôivừamớicómộtbộphậnMarketinggiỏi,chúngtôisẽchinhphụcthếgiớibênngoài.”Vàcậukhôngchắcrằngtấtcảmọingườicònlạiđềunghĩtheocáchđó.Trongmộtkỳnghỉcuốicùngbấtkỳđượctrongmộtnăm,cậusẽcónămbộphimcôngchiếu,vàrõrànglàsẽkhôngcóđủngườiđểđivòngquanhmộtlượt.”

Câutrảlờivôtưnhắcđếnthóingạomạn,nhưngnókhôngchỉrathóikiêungạo,tựphụvềsựưuviệthơncáchãngphimcạnhtranh.Sựcạnhtranhđơngiảnkhôngphảilàmộtphầncủaquyếtđịnh,trongđómộtcâuhỏikhólạimộtlầnnữađượcthaythếbằngmộtcâudễhơn.Câuhỏicầntớimộtcâutrảlờiđólà:Cânnhắcxemnhữngaisẽlàm,baonhiêungườisẽxembộphimcủachúngta?Câuhỏimàcácviênchứccấpcaocủahãngphimđãnghĩđếnđơngiảnhơnvànhắcđếnkiếnthứcdễdàngnhấtsẵncóvớihọ:Chúngtacómộtbộphimhayvàmộtkếhoạchtốtđểtungrathịtrườngchứ?CácquytrìnhquenthuộccủaHệthống1vềWYSIATI,sựthayđổisảnphẩm,sựsaonhãngcạnhtranhlẫnhiệuứngtrênmứctrungbìnhthìhậuquảcủaviệcsaonhãngcạnhtranhđólàsựthâmnhậpvượtmức:Cácđốithủtiếnvàothịtrườngvượtquákhảnăngduytrìsinhlờicủathịtrường,dođókếtquảbìnhquâncủahọlàmộtsựthualỗ.Kếtquảnàygâythấtvọngchohãngphimmớigianhậpthịtrườngđiểnhình,nhưngsựtácđộngđếnnềnkinhtếchungcũngcóthểlàmộtđiềutíchcực.Trongthựctế,GiovanniDosivàDanLovallogọicáchãngkinhdoanhthấtbạilànhữngbáohiệuthịtrườngmớichocácđốithủcạnhtranh“nhữngkẻlạcquantửvìđạo”cóđủkhảnănghơn–tốtcho

nềnkinhtếnhưngchịuthuathiệtchocácnhàđầutưcủahọ.

QUÁLIỀULĨNH

Trongmộtvàinăm,cácGiáosưtạitrườngĐạihọcDukeđãtiếnhànhmộtcuộckhảosáttheođócácGiámđốctàichính(CFO)củacáctậpđoànlớnđãướctínhlợinhuậncủachỉsốStandard&Poortrongtoànbộnămkếtiếp.CáchọcgiảtrườngDukeđãthuthập11.600dựbáonhưvậyvàkiểmtrađộchínhxáccủachúng.Kếtluậnhoàntoànthẳngthắnrằng:Cácchuyêngiatàichínhcủacáctậpđoànlớnkhônghềcómạchtưtưởngnàovềtươnglaingắnhạncủathịtrườngchứngkhoán;mốitươngquangiữanhữngướctínhcủahọvàgiátrịthựccònthấphơnconsốkhông!Khihọtuyênbốthịtrườngsẽcóthểđixuống,cóítkhảnănglànósẽkhôngđilên.Nhữngpháthiệnnàykhônggâyngạcnhiên.MộtsựthựcđángbuồnlàcácCFOkhôngbiếtrằngnhữngdựbáocủahọthậtsựkhôngcógiátrịgì.

CùngvớiphỏngđoántốtnhấtcủahọvềlợinhuậnS&P,nhữngngườithamgiađãcungcấphaiướctínhkhác:Mộttrịgiámàhọđặtởmức90%chắcchắnsẽquácaovàtrịgiámàhọđặtởmức90%chắcchắnsẽquáthấp.Phạmvigiữahaitrịgiánàyđượcgọilàmột“khoảngtincậy80%”vàcáckếtquảnằmngoàikhoảngđượcliệtvào“nhữngbấtngờ”.Mộtcánhânđặtcáckhoảngtincậyvàonhiềuthờiđiểmkỳvọngkhoảng20%cáckếtquảtrởthànhnhữngbấtngờ.Nhưvẫnthườngxuyênxảyratrongnhữngbàithựchànhnhưvậy,cóquánhiềunhữngbấtngờ,phạmvitácđộngcủahọởmức67%,caohơngấpbalầnsovớikỳvọng.ĐiềunàychothấyrằngcácCFOđãquátincậyvềkhảnăngcủahọđểdựbáothịtrường.QuáliềulĩnhlàmộtsựbiểuthịkháccủaWYSIATI:Khichúngtaướctínhmộtđạilượng,chúngtadựavàothôngtinxuấthiệntrongđầuvàthiếtlậpmộtcâuchuyệnmạchlạctrongđósựướctínhtạoraýnghĩa.Tínhđếnviệcthôngtinkhôngxuấthiệntrongđầu–cólẽvìđãkhôngbaogiờbiếttới,làkhôngthể.

Cáctácgiảđãtínhtoáncáckhoảngtincậycóthểđãlàmgiảmphạmviảnhhưởngcủanhữngngạcnhiêntới20%.Cáckếtquảthậtấntượng.Đểduytrìtỷlệcủanhữngngạcnhiênởngưỡngkỳvọng,cácCFOhẳnđãphảituyênbốnămnàyquanămkhác,“cómộtkhảnănglêntới80%lợinhuậnS&Pvàonămtớisẽởgiữamức-10%và+30%.”KhoảngtincậyphảnánhmộtcáchthíchđángsựhiểubiếtcủacácCFO(chínhxáchơnlàsựmùmờcủahọ)rộnghơngấpbốnlầnsovớicáckhoảngmàhọđãthựcsựtuyênbố.

Tâmlýhọcxãhộixuấthiệntrongbứctranhởđây,bởicâutrảlờimàmộtCFOthậtthàcóthểsẽđưararõràngthậtbuồncười.MộtCFOthôngbáo

vớicácđồngsựcủamìnhrằng“đâylàmộtcơhộitốtđểlợinhuậnS&Psẽởkhoảnggiữa-10%và+30%”cóthểsẽbịcườinhạotrongphònghọp.Khoảngtintưởngrộnglàmộtlờitựthúvềsựkémhiểubiết,thứkhôngđượcxãhộichấpnhậnđốivớinhữngngườiđượctrảlươngđểamhiểucácvấnđềtàichính.Ngaycảnếuhọđãmìnhhiểunhưthếnào,cácchuyêngianàysẽbịtrừngphạtvìviệcthừanhậnđiềuđó.VịTổngthốngnổitiếngTrumanđãyêucầuđượcgặpmột“Nhàkinhtếmặtkhác”,ôngđãphátớnvàchánnảnvớicácnhàkinhtếcứnhắcđinhắclạicâu“Mặtkhácthì…”

Cáctổchứccólờilẽkiểunhữngdựđoánquátincậycóthểlĩnhlấynhữnghậuquảtaihại.NghiêncứuvềcácCFOđãchỉrarằngnhữngaitintưởngvàlạcquannhấtvềchỉsốS&Pcũngđãquátinvàlạcquanvềnhữngtriểnvọngcủadoanhnghiệpcủahọ,doanhnghiệpgặpphảinhiềurủirohơnnhữngdoanhnghiệpkhác.NhưNassimTalebđãtừnglậpluận:Sựnhậnthứckhôngđúngvềtínhbấtổncủamôitrườngdẫnđếncáctácnhânkinhtế,tựlĩnhlấynhữngrủiromàhọđãcóthểtránhkhỏi.Tuynhiên,sựlạcquanđượcđịnhgiácao,vềmặtxãhộivàtrênthịtrường:Ngườidânvàcácdoanhnghiệpthườngtrảơnchonhữngngườicungcấpthôngtinmạohiểmvàsailạchơnlàthưởngcôngchonhữngngườinóirasựthực.MộttrongnhữngbàihọcvềthảmhọatàichínhđãdẫntớicuộcĐạisuythoái,đólàcónhữngthờikỳtrongđósựcạnhtranhgiữacácchuyêngiavàcáctổchứcđãtạoranhữnglựclượngmạnhmẽủnghộchomộttậphợpcáchànhđộngmùquángtrướcnguycơvàbấtổn.

Nhữngáplựcxãhộivànềnkinhtếcólợichoniềmtintháiquákhônghềbịhạnchếnhằmdựbáotàichính.Cácchuyêngiakháccầnphảiđốiphóvớisựthựcrằng:Mộtchuyêngiaxứngđángvớidanhxưngđượckỳvọngsẽthểhiệnsựtincậycao.PhilipTetlockđãquansátthấyrằnghầuhếtcácchuyêngiaquátựtinlànhữngngườicókhảnăngđượcđềnghịkhoekhoangngónnghềcủamìnhtrênchươngtrìnhthờisựnhất.Sựquátựtincũngcóvẻlàđặcthùtrongyhọc.MộtcuộcnghiêncứuvềnhữngbệnhnhânđãquađờiởICUđãsosánhcáckếtquảkhámnghiệmtửthivớichẩnđoánmàcácbácsĩđãcungcấpkhicácbệnhnhânvẫncònsống.Cácbácsĩcũngđãbáocáovềsựtinchắccủamình.Kếtquả:“Cácbácsĩlâmsàngđã‘hoàntoànchắcchắn’vềchẩnđoánbệnhnhântrướckhichếtđãsai40%.”Tiếpnữa,sựtinchắccủachuyêngiađượccổsúybởicácbệnhnhâncủahọ:“Nhìnchung,đóđượccoinhưlàmộtsựyếukémvàlàmộttínhiệudễtổnthươngđốivớicácbácsĩlâmsàngcóvẻnhưkhôngchắcchắn.Sựtựtinbịđánhgiálàkhôngchắcchắnvàđólàmộtsựchỉtríchphổbiếnchốnglạiviệcphơibàytìnhtrạngkhôngrõràngtrướccácbệnhnhân.”Cácchuyêngiathừanhậnrằng,mứcđộđầyđủcủasựkémhiểubiếtcủahọcóthểhyvọngđượcthaythếbởinhững

đốithủcạnhtranhtựtinhơn,nhữngngườinàycókhảnăngtốthơnđểđạtđượcsựtintưởngcủakháchhàng.Mộtđánhgiákháchquanvềsựbấtđịnhlànềntảngchosựhợplý–nhưngđókhôngphảilànhữnggìmàngườidânvàcáctổchứcmuốn.Tìnhtrạngbấtđịnhcựcđoanbịlàmchotêliệttrongnhữngtìnhhuốngnguyhiểmvàsựthừanhậnmàaiđóchỉđơnthuầnđangphỏngđoánđặcbiệtkhôngthểchấpnhậnđượckhicácnguycơởmứccao.Hànhđộngdựatheotrithứcgiảvờthườnglàgiảiphápưathích.

Khicùngmộtlúccácyếutốtìnhcảm,nhậnthứcvàxãhộixuấthiệnhỗtrợchosựlạcquanquámứcthìđólàmộtsựphatrộnmạnhmẽ,đôilúcnódẫnngườitatớiviệcchấpnhậnnhữngrủiromàlẽrahọcóthểtránhđượcnếuhọbiếtrõsựchênhlệch.Khôngcócăncứnàođểnhữngngườichấpnhậnrủirotronglĩnhvựckinhtếnảysinhmộthammuốnbấtthườngđốivớinhữngvánbàicùngvớikhoảnđặtcượclớn,họchỉítnhậnthứcđượcnhữngrủirohơnnhữngngườinhútnháthơnhọ.TôivàDanLovallođãđưaracụmtừ“nhữngdựbáoliềulĩnhvànhữngquyếtđịnhrụtrè”đểmiêutảnềntảngcủaviệcchấpnhậnrủiro.

Nhữngtácđộngcủasựlạcquancaođộtrongviệcraquyếtđịnh,tốtnhất,làmộtsựmaymắnphatrộn,nhưngsựđónggópcủatínhlạcquanđốivớimộtsựthựchiệntốtchắcchắnlàmộtyếutốtíchcực.Íchlợichínhcủatínhlạcquanlàtínhkiêncườngkhiđốimặtvớinhữngthấtbại.TheonhưMartinSeligman,nhàsánglậpcủabộmônTâmlýhọctíchcực:Một“cáchthứcgiảithíchlạcquan”gópphầnvàotínhkiêncườngbằngviệcbảovệsựtựnhậnthứcvềbảnthâncủamộtaiđó.Vềbảnchất,phongcáchlạcquanliênquantớiviệccóđượcniềmtinchonhữngthànhcông,nhưngcómộtchútchấpnhậnnhữngthấtbại.Phongcáchnàycóthểđượctruyềndạy,ítnhấtlàởmộtmứcđộnàođóvàSeligmanđãghinhậnnhữngtácđộngcủaviệcđàotạotrênnhiềulĩnhvựckhácnhaucóđặcđiểmlàmộttỷlệthấtbạicao,vídụnhưnhữngcuộctiếpxúcbánhàngkhônghẹntrướctrongngànhBảohiểm(mộtnghềphổbiếntrongthờikỳtrướckhicóinternet).Khimộtbànộitrợtứcgiậnđóngsầmcánhcửatrướcmặtaiđó,suynghĩ“bàtaquảlàmộtngườiphụnữghêgớm”rõràngtốthơn“mìnhlàmộtnhânviênbánhàngvớvẩn.”Tôivẫnluôntinrằngnghiêncứukhoahọclàmộtlĩnhvựckhác,nơimộthìnhmẫucủasựlạcquanlàcầnthiếtchosựthànhcông:Tôivừamớigặpmộtnhàkhoahọcthànhđạtthiếukhảnăngcườngđiệutầmquantrọngcủanhữnggìôngấyđanglàmvàtôicũngtinrằngmộtvàingườithiếumộtchiềuhướngảotưởngcóýnghĩasẽnảnchítrongkhiđốimặtvớinhữngtrảinghiệmlặpđilặplạinhiềulầnnhữngthấtbạinhỏvàchỉcónhữngthànhcônghiếmhoi,đâylàsốphậnchungcủahầuhếtcácnhànghiêncứu.

MÔPHỎNGBIẾNCỐ:BIỆNPHÁPKHẮCPHỤCMỘTPHẦN

Liệusựlạcquantháiquácóthểkhắcphụcbằngcáchđàotạo?Tôikhônglạcquancholắm.Đãcórấtnhiềunỗlựcđểđàotạoconngườinhằmlàmrõnhữngkhoảngtincậyphảnánhtínhmơhồtrongnhữngphánquyếtcủahọ,chỉvớimộtvàibáocáovềsựthànhcôngkhiêmtốn.Mộtvídụthườngđượctríchdẫn,đólàviệccácnhàđịachấttạiRoyalDutchShellđãtrởnênthiếutựtinhơntrongnhữngđánhgiácủahọvềcáckhuvựckhoanthămdòtiềmnăngsaukhihoạtđộngđàotạovớitổhợpcáctrườnghợptrongquákhứmàkếtquảđãđượcbiếttới.Trongcáctìnhhuốngkhác,sựquátựtinđãđượcgiảmnhẹ(nhưngkhôngbịloạitrừ)khinhữngngườiđưaraquyếtđịnhđượckhuyếnkhíchxemxéttớinhữnggiảthuyếtcạnhtranh.Tuynhiên,tựtintháiquálàmộthệquảtrựctiếptừnhữngđặctrưngcủaHệthống1màcóthểđượckiểmsoátnhưngkhôngbịmấtđi.Trởngạichínhđólàsựtintưởngchủquanđượcđịnhđoạtbởicâuchuyệnmạchlạcmàaiđóđãthiếtlậpnên,chứkhôngphảibởichấtlượngvàsốlượngthôngtinhỗtrợchochúng.

Cáctổchứccóthểcókhảnăngkiểmsoátsựlạcquancáthểtốthơnmộtcánhân.ÝtưởngtốtnhấtchoviệcthựchiệnnhữngđiềuấyđãđượcđưarabởiGaryKlein,“ngườicộngtácđốilập”củatôi,ngườivẫnthườngbảovệviệcraquyếtđịnhtrựcquannhằmchốnglạinhữngtuyênbốvềsựsailệchvàônglàngườicămghétmộtcáchđiểnhìnhcácthuậttoán.Ônggánchobảnđềxuấtcủamìnhcáitênpremortem.Quytrìnhrấtđơngiản:Khitổchứcgầnđitớimộtquyếtđịnhquantrọngnhưngvẫnchưachínhthứcthẳngthắnđưaraýkiếncủariêngmình,Kleinđềxuấttriệutậpmộtcuộchọpngắngọnvớimộtnhómcáccánhânamhiểuvềquyếtđịnh.Cơsởchobuổihọplàmộtđoạnphátbiểungắn:“Hãyhìnhdungrằngchúngtađangtiếnthêmmộtnămvàotươnglai.Chúngtađãthựchiệnkếhoạchnhưđangcóbâygiờ.Kếtquảthuđượcquảlàmộtthảmhọa.Hãydànhra5tới10phútđểviếtmộtbảntómtắtquátrìnhdẫntớithảmhọađó.”

ÝtưởngcủaGaryKleinvềviệcmôphỏngbiếncốthườnggợilênsựhăngháitứcthì.SaukhitôiđãmôtảquátrìnhấymộtcáchtìnhcờtạimộtphiênhọpởDavos,mộtvàingườiđằngsautôixìxào:“ThậtđánggiákhitớiDavoschỉvìđiềunày!”(SauđótôiđãnhậnrarằngngườinóicâuấylàCEOcủamộtTậpđoànđaquốcgialớn.)Sựmôphỏngbiếncốcóhailợithếlớn:Nóvượtquađượclốisuynghĩtậpthểtácđộnglênrấtnhiềunhómmộtkhiquyếtđịnhcóvẻnhưđãđượcthựcthi,vànógiảiphóngtrítưởngtượngcủanhữngcánhânamhiểutrongmộthướngrấtcầnthiết.

Khimộtnhómcùnghướngđếnmộtquyếtđịnhvàđặcbiệtkhingườitrưởng

nhómtiếtlộnhữnggìsẽlàm–nhữngngờvựccôngkhaivềsựsángsuốtcủanhữngbướcđiđãđượctínhtoándầndầnbịchặnlạivàsaucùngđitớimứcbịcoinhưchứngcứcủalòngtrungthànhbịrạnnứtđốivớinhómvànhữngngườilãnhđạonhóm.Cuộcngănchặncủasựnghingờgópphầnvàoniềmtintháiquátrongmộtnhómnơichỉnhữngngườiủnghộchoquyếtđịnhmớicótiếngnói.Ưuđiểmchínhcủaviệcmôphỏngbiếncốđólànóhợppháphóanhữngnghingại.Hơnnữa,nócổvũchongaycảnhữngngườiủnghộchoquyếtđịnhnhằmtìmkiếmnhữngmốiđedọatiềmnăngmàhọđãkhôngnhậnratrướcđó.Việcmôphỏngbiếncốkhôngphảilàmộtphươngthuốctrịbáchbệnhvàcũngkhôngcungcấpsựbảovệtoàndiệnnhằmchốnglạinhữngngạcnhiênkhóchịu,nhưngbằngmộtcáchnàođógópphầngiảmthiểuthiệthạitừnhữngkếhoạchdễbịảnhhưởngbởikhuynhhướngcủaWYSIATIvàsựlạcquankhôngnguyêntắc.

BÀNVỀSỰLẠCQUAN

“Họcómộtảotưởngvềsựkiểmsoát.Họthựcsựđánhgiáthấpnhữngtrởngại.”

“Họdườngnhưbịtổnhạitừmộttrườnghợpđiểnhìnhvềsựsaonhãngđốithủcạnhtranh.”

“Đólàmộttrườnghợpvềniềmtintháiquá.Họcóvẻnhưtinrằnghọbiếtnhiềuhơnnhữnggìhọthựcsựbiết.”

“Chúngtanêntiếnhànhmộtcuộchọpmôphỏngbiếncố.Mộtsốngườicóthểnhậnthứcđượcmộthiểmhọamàchúngtađãbỏqua.”

PHẦNIV.NHỮNGLỰACHỌN

Chương25.SailầmcủaBernoulli

Vàomộtngàyđầunhữngnăm1970,Amosđãchuyểnchotôimộtbàiluận

đượcinbằngmáyRonéocủaBrunoFrey-nhàKinhtếhọcngườiThụySĩ,bàiluậnđềcậptớinhữnggiảđịnhtâmlýcủahọcthuyếtKinhtếhọc.Tôinhớrấtrõtấmbìacómàuđỏđậm.BrunoFreyđãgầnnhưkhôngthểnhớlạibàiluậncủaông,nhưngtôivẫncóthểđọcthuộclòngcâuđầutiêncủabàiviếtấy:“TácnhâncủahọcthuyếtKinhtếlàcólýtrí,íchkỷvàthịhiếukhônghềthayđổi.”

Tôiđãvôcùngkinhngạctrướcbàiluậnnày.NhữngnhàKinhtếhọclàđồngsựcủatôilàmviệcởngaytòanhàbêncạnh,nhưngtôiđãđánhgiákhôngđúngsựkhácbiệtsâusắcvềthếgiớitrithứccủachúngtôi.Mộtnhàtâmlýhọcsẽnhậnramộtđiềuhiểnnhiênrằngconngườikhôngthểvừahoàntoàncólýtrílẫnhoàntoàníchkỷ,họthíchtrảinghiệmmọiđiềuvàkhôngthíchsựổnđịnh.Haichuyênngànhcủachúngtôidườngnhưđượctiếpcậntheonhữngphươngphápnghiêncứukhácnhau,điềumànhàKinhtếhọchànhvi-RichardThalersaunàyđãđặttênlàtinhtếhọc(Econs)vàConngười(Humans).

Khônggiốngnhưkinhtếhọc,cácnhàtâmlýhọccóHệthống1.Tầmnhìncủahọđốivớithếgiớiquanbịgiớihạnbởithôngtinsẵncótạithờiđiểmđượcđưara,vàdovậyhọkhôngthểnhấtquánvàlogicnhưKinhtếhọc.Đôilúchọhàophóngvàthườngmongmuốnđượcđónggópchonhómmàhọthamgia.Họcũngthườngcósuynghĩrằngtrongtươnglaihaythậmchílàchỉtrongngàymaihọsẽnhưthếnào.Đâylàmộtcơhộichomộtcuộcthảoluậnthúvịvượtquanhữngranhgiớicủacácquytắc.Tôiđãkhônglườngtrướcđượcrằngsựnghiệpcủatôisẽđượcđịnhđoạtbởichínhcuộcthảoluậnấy.

NgaysaukhiôngấychỉchotôithấybàiviếtcủaFrey,Amosđãgợiýrằng,chúngtôisẽnghiêncứuvềviệcraquyếtđịnhtrongdựánsắptới.TôikhôngbiếtgìvềvấnđềnàynhưngAmoslàmộtchuyêngiavàlàmộtngôisaotrênlĩnhvựcnày,ôngấynóiôngấysẽhướngdẫntôi.Từkhivẫncònlàmộtsinh

viênmớitốtnghiệpôngđãlàđồngtácgiảcủamộtcuốnsáchgiáokhoavềToánhọcTâmlý,ôngấyđãhướngdẫntôitìmhiểumộtvàichươngsáchmàôngnghĩsẽgiúptôibướcđầucóthểtìmhiểuđượcvấnđềnày.

Tôinhanhchóngnhậnravấnđềchínhcủachúngtôilàquanđiểmcủamọingườitrướcnhữnglựachọncótínhrủirovàchúngtôisẽtìmkiếmcâutrảlờichomộtcâuhỏicụthể:Nhữngquytắcnàochiphốisựchọnlựacủaconngườikhiđứnggiữanhữngtròmayrủikhácnhau,vàkhiđứnggiữanhữngtròmayrủivớinhữngđiềuchắcchắn?

Nhữngtròmayrủiđơnthuần(vídụnhư“40%cơhộiđểthắngđược300đô-la)đượcđặtrachosinhviênraquyếtđịnhloàiruồigiấmlàgìtrongmộtchuỗiditruyền.Nhữngchọnlựagiữanhữngtròmayrủinhưvậycungcấpmộtmôhìnhđơngiản,chiasẻnhữngđặctrưngquantrọngvớinhữngquyếtđịnhphứctạphơnmàcácnhànghiêncứuthựcsựnhắmtớiđểlĩnhhội.Cáctròmayrủitượngtrưngchothựctếcáchệquảcủacáclựachọnkhôngbaogiờlàchắcchắn.Ngaycảcáckếtquảcóvẻbềngoàilàchắcchắnthìcũngkhônghoàntoànchắcchắn:Khibạnkýhợpđồngđểmuamộtcănhộ,bạnkhôngbiếtđượcgiáởthờiđiểmsauđólàbaonhiêu,bạncũngkhôngbiếtrằngcontraicủangườihàngxómsẽchơikèntubavàobuổisáng.Mọichọnlựaquantrọngmàchúngtađưaratrongđờisốngluônđicùngvớinhữngbấttrắc,đólàlýdotạisaosinhviênnghiêncứuvềviệcraquyếtđịnhhyvọngrằngmộtsốbàihọchọthuđượctừtìnhhuốngmẫusẽđượcápdụngtrongcácvấnđềthúvịhàngngày.Nhưngdĩnhiên,lýdochínhmàcácnhàlýluậnquyếtđịnhnghiêncứucáctròmayrủiđơnthuầnlàvìcácnhàlýluậnquyếtđịnhkháccũnglàmnhưthế.

Họcthuyếtthỏadụngkỳvọngcótronglĩnhvựcnàyvàlànềntảngcủamôhìnhtácnhânlýtrí,chotớingàynaylàmộttrongnhữnghọcthuyếtquantrọngnhấttronglĩnhvựcKhoahọcxãhội.Họcthuyếtthỏadụngkỳvọngkhôngcóxuhướngnhưlàmộtmôhìnhtâmlýhọc,đólàmộtchọnlựalogic,dựatrênnhữngquytắccănbản(nhữngtiênđề)củasựhợplý.Xemxétvídụsau:

Nếubạnthíchtáohơnchuối,

Thì

Bạncũngnghiêngvề10%cơhộichọnmộtquảtáohơn10%cơhộilựachọnmộtquảchuối.

Táovàchuốiđạidiệnchocácmụctiêuchọnlựa(baogồmcảnhữngtròmayrủi),và10%cơhộiđạidiệnchoxácsuấtxảyra.NhàtoánhọcJohnvonNeumann,làmộtnhânvậttríthứcvĩđạicủathếkỷXXvànhàkinhtếhọcOskarMorgensternđãđưarahọcthuyếtvềsựchọnlựalýtrígiữanhữngtròmayrủitừmộtvàitiềnđề.Cácnhàkinhtếhọcđãthừanhậnhọcthuyếtthỏadụngkỳvọngcóvaitròkép:Nhưmộtphéplogicquyđịnhcáchthứcđưaraquyếtđịnhvànhưmộtsựmôtảvềviệckinhtếđưaracácchọnlựanhưthếnào.Tuynhiên,tôivàAmoslànhữngnhàtâmlýhọcvàchúngtôiđặtravấnđềđểhiểuđượcconngườithựcsựđưaranhữngchọnlựamạohiểmnhưthếnào,màkhônggiảđịnhbấtcứđiềugìvềtínhhợplývềquanđiểmcủahọ.

Chúngtôiđãduytrìthóiquendànhnhiềugiờmỗingày,đôilúcởvănphòng,đôilúclạiởnhàhàng,thườnglàtrênđườngđidạovắtquanhữngkhuphốyêntĩnhcủaJerusalemxinhđẹpđểngồithảoluậnnhữngvấnđềcảhaiđangquantâm.Nhưchúngtôiđãtừnglàmkhinghiêncứucáchnhìnnhận,chúngtôiđãthamgiavàomộtcuộckiểmtracẩnthậnvềnhữngưutiêntrựcquancủariêngchúngtôi.Chúngtôiđãdànhthờigianđưaracácbàitoánvềquyếtđịnhđơngiảnvàtựhỏibảnthânrằngchúngtôichọnlựanhưthếnào.Vídụ:

Bạnthíchphươngánnàohơn?

A.Tungmộtđồngxu.Nếunóngửabạnthắng100đô-la,nếunósấpbạnchẳngcógìcả.

B.Chắcchắnbạnnhậnđược46đô-la.

Chúngtôiđãkhôngcốgắngđểchỉrađiềuhợplýnhấthoặclựachọncólợinhất,chúngtôimuốntìmrachọnlựadựatrêntrựcgiáclàphươngánxuấthiệntạmthờingaylậptứccótrongđầu.Hầunhưchúngtôicùnglựachọnmộtphươngán.Trongvídụnày,cảhaichúngtôiđềulựachọnphươngánchắcchắnvàcólẽbạncũngsẽnhưvậy.Khichúngtôitựtinthốngnhấtchungmộtlựachọn,chúngtôiđãtingầnnhưlàlựachọnnàyluônluônđúng,nhưnóđãxảyralàhầuhếtmọingườisẽcùngchiasẻsựưutiênnhưcủachúngtôivàchúngtôiđãcóbướctiếnnhưthểchúngtôiđãcăncứvữngchắc.Dĩnhiên,chúngtôibiếtrằngsẽcầnphảithẩmtralạinhữnglinhcảmcủamìnhsauđó,nhưngbằngviệcgiữvaitròcủanhữngngườithửnghiệmlẫnnhữngngườigiámsátchúngtôicóthểđitiếpmộtcáchnhanhchóng.

Nămnămsaukhichúngtôibắtđầuthựchiệnnghiêncứumayrủi,cuốicùngchúngtôicũngđãhoànthànhmộtbàitiểuluậnmàchúngtôiđãđặttênlà“Lýthuyếtviễncảnh:Mộtphépphântíchvềquyếtđịnhdướitácđộngcủa

rủiro.”Lýthuyếtcủachúngtôimôphỏnggầnvớilýthuyếtthỏadụngnhưngkhácđiởnhữngcáchthứccơbản.Quantrọnghơncả,môhìnhcủachúngtôilàsựmiêutảthuầntúyvàmụctiêucủanólàđểghilạivàgiảithíchnhữngsaiphạmcóhệthốngcủacáctiênđềvềsựhợplýtrongchọnlựagiữacáctròmayrủi.ChúngtôigửibàitiểuluậnchotờEconometrica,đâylàtậpsanđăngtảinhữngbàibáovềlýthuyếtcóýnghĩatrongngànhKinhtếhọcvàvềlýthuyếtraquyếtđịnh.Việcchọnlựanơiđăngbàiluậnhóaralạitrởthànhvấnđềquantrọng,nếuchúngtôichođăngcùngbàibáoynhưthếtrênmộttạpchíTâmlýhọc,cóthểnóchỉtácđộngrấtnhỏđếnlĩnhvựckinhtế.Tuynhiên,quyếtđịnhcủachúngkhôngđượcđịnhhướngđểtácđộngđếnnềnkinhtế,Econometricalànơinhữngbàibáohaynhấtviếtvềviệcraquyếtđịnhđượcđăngtảitrướcđâyvàchúngtôiđãmongmuốnđượcxuấthiệntrêntờbáonày.Thậtmaymắnkhichúngtôichọnlựađăngbàibáoởđó.Lýthuyếtviễncảnhđãtrởthànhcôngviệccóýnghĩanhấtmàchúngtôiđãtừngthựchiệnvàbàibáocủachúngtôilàmộttrongsốnhữngbàiđượctríchdẫnnhiềunhấttrongngànhkhoahọcxãhội.Hainămsau,chúngtôiđãđăngtảitrêntờSciencemộtbảnbáocáovềcáctácđộngcủahệthống:Nhữngthayđổilớnvềnhữngưutiênmàđôikhiđượctạorabởinhữngbiếnđổirấtnhỏtrongcáchdiễnđạtvềmộtvấnđềchọnlựa.

Trongsuốtnămnămđầuchúngtôidànhthờigiantheodõicáchthứcmọingườiraquyếtđịnh,chúngtôiđãlậprahàngchụcyếutốvềviệcchọnlựacácphươngáncótínhrủiro.Mộtvàiyếutốnàymâuthuẫnhoàntoànvớihọcthuyếtthỏadụngkỳvọng.Mộtsốđãtừngđượctiếnhànhtrướcđây,mộtsốkháclàmới.Sauđóchúngtôithiếtlậpmộtlýthuyếtđượcmôphỏngtheohọcthuyếtthỏadụngkỳvọngvừađủđểlýgiảichosựthuthậpnhữngnhậnxétcủachúngtôi.Đólàlýthuyếtviễncảnh.

PhươngpháptiếpcậncủachúngtôiđốivớivấnđềcậntinhthầnlàmộtlĩnhvựcvềTâmlýhọcđượcgọilàVậtlýtâmthầnhọc,đượcsánglậpvàđặttênbởinhàtâmlýhọcvàthầnhọcngườiĐứcGustavFechner(1801–1887).Fechnerbịámảnhbởimốiquanhệgiữatinhthầnvàvậtchất.Mộtmặtlàmộtđạilượngvậtlýcóthểbiếnđổi,vídụnhưnănglượngánhsáng,tầnsốâmthanh,haymộtđơnvịtiềntệ.Mặtkháclàmộttrảinghiệmchủquanvềđộsáng,độcaothấp,haygiátrị.Tínhthầnbí,cácbiếnthểcủađạilượngvậtlýgâyranhữngbiếnthiênvềcườngđộhoặcsốlượngcủatrảinghiệmchủquan.DựáncủaFechnerlànhằmtìmracácquyluậttâmlýcóliênquantớiconsốchủquantrongtâmtrícủanhữngngườiquansáttớiconsốchủquantrongthếgiớivậtchất.Ôngđãđềxuấtchonhiềukhíacạnhkhácnhau,hàmsốlàmộthàmlogarit–đơngiảncónghĩalàmộtsựgiatăngvềcườngđộnhântốkíchthíchbằngmộtyếutốđịnhsẵn(khinói,1.5lầnhay10lần)luôn

luônmanglạisốgiatrênmộttỷlệtâmlý.Nếuviệcnângmứcnănglượngcủaâmthanhtừ10lên100đơnvịnănglượngvậtlý,giatăngcườngđộtâmlý4đơnvị,sauđótiếptụcgiatăngcườngđộnhântốkíchthíchtừ100tới1.000thìcũngsẽtăngcườngđộtâmlýthêm4đơnvị.

SAILẦMCỦABERNOULLI

NhưFechnercũngđãbiết,ôngkhôngphảilàngườiđầutiêntìmkiếmmộthàmsốliênkếtcườngđộtâmlývớicườngđộvậtlývềnhữngnhântốkíchthích.Vàonăm1738,nhàbáchọcngườiThụySĩ-DanielBernoulliđãthấytrướcđượclậpluậncủaFechnervàứngdụngnóvàomốiliênhệgiữagiátrịtâmlýhayhammuốntiềnbạc(ngàynayđượcgọilàthỏadụng)vớiđạilượngtiềntệthựctế.Ôngđãlậpluậnrằngmộtmónquàgiá10đucacócùnghiệudụngvớimộtaiđóđãcó100đucagiốngnhưmộtmónquàgiá20đucađốivớimộtaiđócótàisảnhiệntạilà200đuca.Dĩnhiên,Bernoulliđãđúng:Chúngtathườngnóivềnhữngthayđổivềthunhậptrongmốitươngquanvớicáctỷlệphầntrăm,nhưkhitanói“côấycómộtkhoảntăng30%.”Ýnghĩrằngmộtkhoảntăng30%cóthểgợilênmộtphảnứngtâmlýkhágiốngnhauđốivớingườigiàuvàđốivớingườinghèo,màmộtkhoảntăng100đô-lasẽkhôngcóýnghĩatươngtự.NhưtrongquyluậtcủaFechner,phảnứngtâmlýtrướcmộtsựthayđổivềsựgiàucótỷlệnghịchvớiđạilượngvềsựgiàucóbanđầudẫntớikếtluậnrằngthỏadụnglàmộthàmlôgaritcủasựgiàucó.Nếuhàmsốnàychínhxác,thìkhoảngcáchtâmlýphâncách100.000đô-lavới1triệuđô-la,và10triệuđô-lavới100triệuđô-lalàgiốngnhau.

Bernoulliđãđưanhậnthứctâmlýcủamìnhvàoíchlợivềtàisảnđểđưaramộtcáchtiếpcậnhoàntoànmớichosựphântíchnhữngtròmayrủi,mộtchủđềquantrọngđốivớicácnhàtoánhọcởthờicủaông.TrướcBernoulli,cácnhàtoánhọcđãgiảđịnhrằngcáctròmayrủiđượcđánhgiábởigiátrịướctínhcủahọ:Mộtsốtrungbìnhcótrọngsốcủacáckếtquảcóthểxảyra,nơitừngkếtquảđượclàmnặngthêmbởichínhxácsuấtcủachúng.Vídụ,giátrịdựtínhcủa:

80%cơhộithắng100đô-lavà20%cơhộithắng10đô-lalà82đô-la(0.8x100+0.2x10).

Giờhãytựhỏibảnthânbạncâuhỏisau:Bạnsẽthíchđượcnhậnmộtmónquà,tròmayrủinàyhaycầmchắc80đô-la?Gầnnhưtấtcảmọingườithíchđiềuchắcchắnhơn.Nếunhữngngườiđịnhgiánhữngtriểnvọngkhôngchắcchắnbằnggiátrịdựtínhcủamình,họsẽthíchtròmayrủihơn,bởi82đô-la

nhiềuhơn80đô-la.Bernoulliđãchỉrarằngtrongthựctếngườitakhôngđánhgiánhữngtròmayrủitheocáchnày.

Bernoulliđãquansátthấyrằng:Hầuhếtmọingườiđềukhôngthíchmạohiểm(khảnăngnhậnđượckếtquảtiềmnăngthấpnhất),vànếuhọđượcchomộtlựachọngiữamộttròmayrủivàmộtlượngbằngvớigiátrịdựtínhcủanóthìhọsẽlựachọnđiềuchắcchắn.Trongthựctếmộtngườiraquyếtđịnhkhôngthíchmạohiểmsẽlựachọnmộtđiềuchắcchắncógiátrịdựtínhthấphơn,suynghĩđólàphíhọtrảđểtránhgặpnhữngđiềukhôngchắcchắn.ĐitrướcFechner100năm,BernoulliđãsángtạorabộmônVậtlýtâmthầnhọcđểgiảithíchsựáccảmđốivớisựmạohiểm.Ýtưởngcủaôngrấtrõràng:Nhữngchọnlựacủamọingườikhôngdựatrêntrịgiáđồngđô-lamàtrênnhữnggiátrịtâmlývềcáckếtquả,nhữngthỏadụngcủahọ.Giátrịtâmlýcủamộttròmayrủidovậykhôngphảilàtrọngsốtrungbìnhcủanhữngkếtquảđô-lakhảdĩcủanó;màlàsốtrungbìnhcủanhữnglợiíchtừnhữngkếtquảnày,mỗikếtquảđượctăngtrọnglượngbởichínhxácsuấtcủanó.

Tàisản(triệuđô-la) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Đơnvịthỏadụng 10 30 48 60 70 78 84 90 96 100

Bảngsố3chỉramộtkiểuhàmsốthỏadụngmàBernoulliđãtínhtoán;nóđưarathỏadụngcủanhữngcấpđộgiàucókhácnhau,từ1triệutới10triệu.Bạncóthểthấyrằngviệcthêmvào1triệuchomộtkhốitàisản1triệumanglạimộtsốlà20điểmthỏadụng,nhưngthêm1triệuvàomộtkhốitàisản9triệuchỉthêmđược4điểm.Bernoulliđãđưararằnggiátrịbiêngiảmdầncủakhốitàisản(theothuậtngữhiệnđại)lànhữnggìlýgiảichosựáccảmđốivớimạohiểm–sựưutiênphổbiếnmànhiềungườithườngchỉrađốivớimộtđiềuchắcchắnhơnlàmộttròmạohiểmcótriểnvọngvềgiátrịdựtínhbằnghoặccaohơnmộtchút.Xemxétlựachọnsau:

Nhữngkhảnăngbằngnhauđểcó1triệuhoặc7triệu–Thỏadụng:(10+84)/2=47

Hoặc:

Có4triệuvớisựchắcchắn-Thỏadụng:60

Giátrịdựtínhcủatròmayrủivà“điềuchắcchắn”bằngnhauởnhữngđồngđuca(4triệu),nhưngnhữngthỏadụngtâmlýcủacảhaiphươngánlạikhácnhau,bởithỏadụngthunhỏcủatàisản:Sốgiatăngcủathỏadụngtừ1triệutới4triệulà50đơnvị,nhưngmộtsốgiatăngcânbằng,từ4triệutới7triệu,sựgiatăngthỏadụngtàisảnchỉlà24đơnvị.Thỏadụngcủatròmayrủilà94/2=47(thỏadụngcủacảhaihếtquả,từngkếtquảđượcđặttrọngsốbởixácsuấtlà½)Thỏadụngcủa4triệulà60.Do60nhiềuhơn47,mộtcánhânvớihàmsốthỏadụngnàysẽthíchđiềuchắcchắnhơn.SựsángsuốtcủaBernoullilàmộtcơchếraquyếtđịnhvớithỏadụngbiêngiảmdầnđốivớitàisảnsẽlànỗisợrủiro.

BàiluậncủaBernoullilàbàiluậnxuấtsắcvàsúctíchtuyệtvời.Ôngđãápdụngkháiniệmmớicủamìnhvềthỏadụngkỳvọng(thứmàôngđãgọilà“kỳvọngtoánhọc”)nhằmtínhtoánxemmộtthươngnhânởSt.PetersburgsẽsẵnlòngchibaonhiêuđểbảođảmchomộtthuyềnbuôngiavịtừAmsterdamnếu“ôngấyýthứcrõvềsựthựcrằngtạithờiđiểmtrungbìnhtổngmộtnămcứ100thuyềnrờibếntừAmsterdamtớiPetersburgsẽcó5chiếcbịmấttích.”Hàmsốthỏadụngcủaôngđãgiảithíchtạisaonhữngngườinghèomuabảohiểmvàtạisaonhữngngườigiàulạibánchúngchongườinghèo.Nhưbạncóthểthấyởtrên,việcmấtđi1triệudẫntớiviệcmất4điểmthỏadụng(từ100xuốngcòn96)đốivớinhữngaicó10triệuvàmộttổnthất18điểm(từ48xuống30)đốivớinhữngaikhởiđầuvới3triệu.Ngườinghèosẽsẵnlòngtrảmộtkhoảnbảohiểmđểchuyểnđổirủirochongườigiàu,đólànhữnggìbảohiểmđềcậptới.Bernoullicũngđưaramộtgiảiphápđốivới“nghịchlýPetersburg”nổitiếng,ởđónhữngngườiđượcđềnghịmộttròmayrủicógiátrịdựtínhvôhạn(theođồngđucan)sẽsẵnlòngbỏrachỉmộtvàiđucanchonó.Ấntượngnhất,phépphântíchcủaôngvềquanđiểmrủirotrongmốiliênhệvớinhữngưutiênđốivớitàisảnđãđứngvữngvớisựkiểmchứngcủathờigian:Nóvẫncòntồntạitrongphépphântíchkinhtếgần300nămsauđó.

Tuổithọcủahọcthuyếtnàyđángchúýhơncả,bởinóthựcsựkhônghoànchỉnh.Nhữngsailầmcủamộthọcthuyếthiếmkhiđượctìmthấyởnhữnghọcthuyếtđókhẳngđịnhmộtcáchdứtkhoát.Chúngẩnmìnhtrongnhữnggìchúngbỏquahoặcmặcnhiênthừanhận.Vídụ,xemxétcáckịchbảnsauđây:

NgàyhômnayJackvàJillmỗingườicómộttàisản5triệu.

Ngàyhômqua,Jackcó1triệuvàJillcó9triệu.

Họcóthỏamãnnhưnhaukhông?(Họcócùngthỏadụngkhông?)

HọcthuyếtcủaBernoulligiảthiếtrằngthỏadụngcủakhốitàisảnlànhữnggìkhiếnchongườitathỏamãnhơnhoặcíthơn.JackvàJillcócùngkhốitàisảnnhưnhau,vàdovậyhọcthuyếtkhẳngđịnhrằnghọsẽthỏamãnngangnhau,nhưngbạnkhôngcầnphảicómộtbằngcấpnàovềtâmlýhọcđểbiếtrằngngàyhômnayJackhânhoanvàJillchánnản.Thêmnữa,chúngtabiếtrằngJacksẽnhiềuthỏamãnhơnJillngaycảnếucôấychỉcòn2triệungàyhômnaytrongkhicôcótới5triệu.VậyhọcthuyếtcủaBernoullihẳnlàsai.

SựthỏamãnmàJackvàJilltrảiquađượcxácđịnhbởisựthayđổihiệntạiđốivớikhốitàisảncủahọ,liênquantớinhữngtrạngtháitàisảnkhácnhauđịnhrõnhữngđiểmsốthamchiếucủahọ(1triệuchoJack,9triệuchoJill).Sựthamchiếuphụthuộcnàythườngthấytrongcảmgiácvànhậnthức.Âmthanhgiốngnhausẽđượccảmnhậntheokiểunhưrấttohoặchơiyếu,việcphụthuộcvàoliệurằngnóđãđượcxếphạngbởimộtlờithìthầmhoặcbởimộttiếnggầm.Đểdựđoánsựcảmnhậnchủquanvềtiếngồn,điềuđólàkhôngđủđểhiểuđượcnănglượngthuầntúycủanó;bạncũngcầnphảibiếtâmthanhthamchiếumàtheođónóđượcđemrasosánhmộtcáchtựđộng.Tươngtựnhưvậy,bạncầnphảihiểuvềmàunềntrướckhibạncóthểdựđoánliệurằngmộtvệtxámtrêntranggiấysẽcóvẻnhưđậmhaynhạt.Vàbạncầnbiếtđượcsựthamchiếutrướckhibạncóthểdựđoánthỏadụngcủamộtkhốilượngtàisản.

ĐốivớimộtsốvídụkhácvềnhữnggìhọcthuyếtcủaBernoullibỏqua,xemxéttrườnghợpcủaAnthonyvàBetty:

TàisảnhiệntạicủaAnthonylà1triệu.

TàisảnhiệntạicủaBettylà4triệu.

Họcùngđượcđemchomộtchọnlựagiữamộttròmayrủivớimộtđiềuchắcchắn.

Tròmayrủi:Nhữngcơhộicânbằngđểkếtthúcvớiviệcsởhữu1triệuhay4triệu.

Hoặc

Điềuchắcchắn:Cóchắc2triệutrongtay.

TrongphéptínhcủaBernoulli,AnthonyvàBettyđốimặtvớicùngmộtlựa

chọn:Tàisảndựtínhcủahọsẽlà2.5triệunếuhọchấpnhậntròmayrủivà2triệunếuhọthíchphươngánchắcchắnhơn.Dovậy,BernoullisẽdựtínhAnthonyvàBettyđưaracùngmộtsựlựachọn,nhưngsựdựtínhnàykhôngđúng.Mộtlầnnữatrongtrườnghợpnày,họcthuyếtsaibởinókhôngchophépcácđiểmthamchiếukhácnhauđểtừđóAnthonyvàBettycânnhắcnhữngphươngáncủahọ.NếubạnhìnhdungrabảnthânbạnởđịavịcủaAnthonyvàBetty,bạnsẽnhanhchóngthấyđượckhốitàisảnhiệntạigặpvấnđềrấtlớn.Đâylànhữnggìhọcóthểnghĩtới:

Anthony(ngườihiệntạisởhữu1triệu):“Nếutôichọnđiềuchắcchắn,tàisảncủatôichắcchắnsẽnhânđôi.Điềuđóthậthấpdẫn.Nhưmộtsựlựachọn,tôicóthểchấpnhậnmộttròmạohiểmvớinhữngcơhộiđồngđềuđểgấpbốnlầntàisảncủatôihoặcchẳngđạtđượcgìcả.”

Betty(ngườihiệntạisởhữu4triệu):“Nếutôichọnđiềuchắcchắn,tôisẽchắcchắnmấtđimộtnửasốtàisảncủamình,điềuđóthậttệ.Nhưmộtsựlựachọn,tôicóthểchấpnhậnmộttròmayrủivớinhữngcơhộingangbằngđểcóthểmấtđi¾tàisảncủamìnhhoặcchẳngmấtgìcả.”

BạncóthểnhậnthấyrằngAnthonyvàBettycókhảnăngđưaranhữnglựachọnkhácnhaubởiphươngánchắcchắnsởhữu2triệukhiếnAnthonythỏamãnvàkhiếnBettykhốnkhổ.Cũngnênchúýlàkếtquảchắcchắnkhácvớikếtquảtồitệcủatròmayrủi:ĐốivớiAnthony,đólàsựkhácbiệtgiữaviệcnhânđôisốtàisảncủaanhvàkhôngđạtđượcgìcả;đốivớiBetty,đólàsựkhácnhaugiữaviệcmấtđi½sốtàisảncủacôvàmấtđi¾sốtàisảnđó.Bettycónhiềukhảnăngchấpnhậnnhữngcơhộicủamình,giốngnhưnhữngngườikháclàmvậykhiđốimặtvớinhữngphươngáncựcxấu.Nhưtôiđãkểvềcâuchuyệncủahọ,hoặcAnthonyhoặcBettysuynghĩtrongmốiliênhệvớinhữngtrạngtháitàisản:AnthonynghĩvềnhữngthứđạtđượccònBettynghĩvềnhữngthứmấtđi.Nhữngkếtquảtâmlýhọthừanhậngầnnhưkhácbiệthoàntoàn,mặcdùnhữngtrạngtháicóthểcủakhốitàisảnmàhọgặpphảilànhưnhau.

DomôhìnhcủaBernoullithiếumấtýtưởngvềmộtđiểmthamchiếu,thuyếtthỏadụngkỳvọngkhôngđềcậpđượcsựthựchiểnnhiênrằngkếtquảtốtđốivớiAnthonynhưngtệvớiBetty.MôhìnhcủaôngcóthểgiảithíchnỗisợrủirocủaAnthony,nhưngnókhôngthểlýgiảiđượcsựưutiêntìmkiếmrủirocủaBettyđốivớitròmayrủi,mộthànhvithườngđượcthấyởcácdoanhnhânkhitấtcảnhữngphươngáncủahọcùngxấu.

Tấtcảnhữngđiềunàyđềukhárõràng,phảivậykhông?Mộtaiđócóthểdễ

dànghìnhdungraviệcBernoullitựmìnhthiếtlậpranhữngvídụtươngtựvàpháttriểnmộthọcthuyếtphứctạphơnđểđiềuchỉnhchúng,vìmộtvàilýdo,ôngđãkhônglàmvậy.Mộtvàingườicũngcóthểhìnhdungracácđồngsựcùngthờivớiôngbấtđồngvớiông,hoặccáchọcgiảsaunàyphảnđốikhihọđọcbàiluậncủaông,vìmộtvàilýdo,họcũngđãkhônglàmvậy.

Điềubíẩnlàlàmthếnàomàmộtkháiniệmvềthỏadụngcủanhữngkếtquảmàrấtdễbịcôngkíchvớinhữngvídụđốilậprõrànglạitồntạiquálâunhưvậy.Tôicóthểlýgiảiđiềuđóchỉbởisựyếukémcủatưtưởnghọcgiảmàtôivẫnthườngthấytrongchínhbảnthânmình.Tôigọiđólàhọcthuyếtgâyrasựmùquáng:Mộtkhibạnđãchấpnhậnmộthọcthuyếtvàsửdụngnónhưmộtcôngcụtrongtưduycủamình,sẽcựckỳkhókhănđểcóthểnhậnranhữngsaisótcủanó.Nếubạnchợtthấymộtnhậnxétcóvẻnhưkhôngphùhợpvớihìnhmẫu,bạngiảđịnhrằnghẳnphảicómộtlờigiảithíchhoànhảonàođómàbạnđãbỏlỡmất.Bạnđưaranghingờvềhọcthuyết,đặtniềmtinởcộngđồngcácchuyêngiađãchấpnhậnnó.RấtnhiềuhọcgiảchắcchắnđãtừngnghĩtớiởmộtthờiđiểmnàođóhoặcnhữngcâuchuyệnkhácgiốngnhưnhữnggìvềAnthonyvàBetty,hoặcJackvàJill,vàtìnhcờđãýthứcđượcrằngnhữngcâuchuyệnấykhônghòahợpvớihọcthuyếtthỏadụng.Nhưnghọđãkhôngđeođuổiýnghĩđóchotớikhikhẳngđịnh:“Họcthuyếtnàythựcsựsaibởinóbỏquasựthựcrằngthỏadụngphụthuộcvàonguồngốc(lịchsử)tàisảncủamộtaiđó,khôngchỉvàotàisảnhiệntại.”KhinhàtâmlýhọcDanielGilberttiếnhànhlàmviệcđó,việchoàinghilàcôngviệcthậtkhókhăn,vàHệthống2làquáquenthuộc.

PHÁTNGÔNVỀNHỮNGSAILẦMCỦABERNOULLI

“Anhtađãrấthạnhphúcvớimộtkhoản20.000đô-latiềnthưởngbanămtrướcđây,nhưnglươngcủaanhtađãđượctănglên20%kểtừđó,bởivậyanhtasẽcầnmộtkhoảngtiềnthưởngcaohơnđểđạtđượcđộthỏadụngtươngtự.”

“Cảhaiứngviênđềuđangmongmỏiđượcchấpnhậnmứclươngmàhọvừamớiđềxuất,nhưnghọsẽkhôngđượclàmchothỏamãnngangbằngbởicácđiểmthamchiếucủahọlàkhácnhau.Hiệntạicôấycómộtmứclươngcaohơn.”

“Côấyđangđòihỏianhtamộtkhoảntiềncấpdưỡngsaulyhôn.Côấythựcsựmuốntựgiảiquyếtnhưnganhchồngthíchđưaratòa.Khônglấygìlàmngạcnhiênlàcôấyphảithắngkiện,bởivậycôấylosợvềsựrủiro.Anhchồng,mặtkhác,đốimặtvớinhữnglựachọnđềutồitệcả,bởivậyanhta

chấpnhậnrủiro.”

Chương26.Lýthuyếtviễncảnh

AmosvàtôiđãrơivàothiếusótchínhyếutronghọcthuyếtcủaBernoulli

bởimộtsựkếthợpmaymắncủakỹnăngvàsựmùmờ.TheođềnghịcủaAmos,tôiđãđọcmộtchươngtrongcuốnsáchcủaôngmiêutảnhữngthínghiệmnhấnmạnhtớicáchọcgiảđãđolườngđộthỏadụngvềtiềnbạcbằngviệcđềnghịmọingườiđưaranhữngsựchọnlựacáctròmayrủimàngườithamgiacóthểthắnghoặcthuamộtvàiđồngpenny.Nhữngngườithửnghiệmđolườnggiátrịthỏadụngcủatàisản,bằngviệclàmgiảmbớttàisảntrongkhoảngmộthạnmứcíthơnmộtđô-la.Điềunàyđãđưaranhữngcâuhỏi.Cóhợplýkhôngkhithừanhậnrằngmọingườiđánhgiánhữngtròmayrủibởinhữngkhácbiệtrấtnhỏvềtàisản?LàmthếnàođểmộtngườicóthểhyvọnglĩnhhộiđượcVậtlýtâmthầnhọcvềtàisảnbằngviệcnghiêncứunhữngphảnứngkhiđượcvàmấtnhữngđồngpenny?NhữngbướctiếngầnđâytronghọcthuyếtVậtlý-Tâmlýhọcđãgợirarằngnếubạnmuốnnghiêncứugiátrịchủquancủatàisản,bạnnênđặtnhữngcâuhỏitrựctiếpvềtàisản,chứkhôngphảivềnhữngthayđổicủatàisản.Tôiđãkhônghiểumộtcáchđầyđủvềhọcthuyếtthỏadụngđểrồithànhramùmờbởitriểnvọngdànhchonó,vàtôiđãlúngtúng.

KhiAmosvàtôigặpnhauvàongàyhômsau,tôiđãthôngbáovềnhữngkhókhănmàrôigặpphảilànhữngsuynghĩmơhồ,chứkhôngphảivềviệcnghiêncứu.Tôiđãhoàntoàntrôngđợiôngấyhiểutôimộtcáchchínhxácvàgiảithíchtạisaothínghiệmđóđãlàmtôilúngtúngtrongviệcđưaraphánđoánsaucùng,nhưngôngấyđãkhônglàmtheocáchấy–mốiliênquanvềVậtlýtâmthầnhọchiệnđạiđãngaylậptứctrởnênrõràngđốivớiôngấy.ÔngấynhớranhàkinhtếhọcHarryMarkowitz,saunàysẽđoạtgiảiNobeltrênlĩnhvựctàichính,ngườiđưaramộthọcthuyếttheođócácthỏadụngđượcgắnliềnvớinhữngthayđổivềtàisảnhơnlàtrạngtháitàisản.ÝtưởngcủaMarkowitzđãđượcđưaratrongkhoảng¼thếkỷvàđãkhôngthuhútđượcnhiềusựchúý,nhưngchúngtôikếtluậnnhanhchóngrằngđóchínhlàconđườngđểđitiếp,vàđólàhọcthuyếtmàchúngtôiđangdựkiếnpháttriển.Nósẽđưaracáckếtquảlànhữnglợiíchvàtổnthất,chứkhônggiốngnhưcáctrạngtháitàisản.Hiểubiếtvềsựnhậnthứcvàđiểmmùvềlýthuyếtquyếtđịnh,cảhaiđãgópphầnchomộtbướctiếnlớntrongviệcnghiêncứucủachúngtôi.

Chúngtôinhanhchóngbiếtđượcrằngchúngtôiđãvượtquamộttrườnghợp

phứctạpvềhọcthuyếtgâyrasựmùmờ,bởiýtưởngchúngtôiđãloạitrừgiờđâycóvẻkhôngchỉsaimàcònvôlý.Chúngtôiđãvuimừngnhậnrarằngchúngtôikhôngcókhảnăngđịnhgiátàisảnhiệntạicủamìnhtrongkhoảng10ngànđô-la.Ýtưởngvềviệcnhậnđượcnhữngquanđiểmđốivớinhữngthayđổinhỏtừthỏadụngtàisảngiờđâydườngnhưkhôngthểbiệnminhđượcnữa.Bạnbiếtmìnhvừatạoramộtbướctiếnvềmặtlýthuyếtkhibạnkhôngcòncóthểtáidựnglạiviệctạisaobạnđãmắcsailầmtrongthờigianquálâuđểthấyđượcmộtcáchrõràng.Tuynhiên,chúngtôiphảimấthàngnămtrờiđểpháttriểnnhữnghệquảcủaviệcsuynghĩvềnhữngkếtquảnhưlàlợiíchvàtổnthất.

Tronghọcthuyếtthỏadụng,lợiíchcủasựtăngthêmđượcđịnhgiábằngviệcsosánhnhữngthỏadụngcủahaitrạngtháitàisản.Vídụ,thỏadụngcủaviệccóthêmmộtkhoản500đô-lakhitàisảncủabạnlà1triệuđô-lalàsựkhácbiệtgiữathỏadụngcủa1.500.000đô-lavàthỏadụngcủa1triệuđô-la.Vànếubạnsởhữumộtlượnglớnhơn,thìviệcmấtđi500đô-lamộtlầnnữalàsựkhácbiệtgiữanhữngthỏadụngcủahaitrạngtháitàisản.Tronghọcthuyếtnày,nhữnglợiíchcủanhữngcáiđượcvàmấtchỉđượcphépphânbiệtvớinhautheokýhiệucủachúng(+hoặc-).Khôngcócáchnàođểtrìnhbàysựthựcrằngphảnhiệudụngcủaviệcmấtđi500đô-lacóthểlớnhơntínhthỏadụngcủaviệcgiànhđượccùngmộtlượngnhưvậy–mặcdùhiểnnhiênlànhưvậy.Nhưcóthểđượcdựtínhtrongtrườnghợphọcthuyếtgâyrasựmơhồ,nhữngsaibiệtcóthểgiữanhữngcáiđượcvàmấtkhôngthểdựtínhđượccũngkhôngthểnghiêncứuđược.Sựkhácbiệtgiữanhữnglợiíchvàtổnthấtđượcgiảđịnhlàkhôngquantrọng,bởivậykhônghềcóđơnvịđolườngtrongviệckiểmtrachúng.

Amosvàtôiđãkhôngthấyđượcngayrằngsựtậptrungcủachúngtôivàonhữngthayđổivềtàisảnđãmởraconđườngdẫntớimộtcuộckhảosátvềmộtđềtàimới.Chúngtôichủyếuquantâmtớinhữngkhácbiệtgiữanhữngtròmayrủivớikhảnăngchiếnthắngcaohaythấp.Mộtngàynọ,tìnhcờAmosđãđưaragợiý:“Nhữngtổnthấtthìnhưthếnào?”vàchúngtôinhanhchóngpháthiệnrarằngnỗisợrủiroquenthuộccủachúngtađãđượcthaythếbằngviệctìmranhữngrủirokhichúngtachuyểnhướngtậptrung.Hãyxemxéthaivấnđềsau:

Bàitoán1:Bạnchọnphươngánnào?

Cầmchắc900đô-laHOẶC90%cơmaycóđược1.000đô-la.

Bàitoán2:Bạnchọnphươngánnào?

Mấtchắc900đô-laHOẶC90%khảnăngmất1.000đô-la.

Cóthểbạnkhôngmuốnmạohiểmtrongbàitoán1,cũngnhưngườikhác.Giátrịchủquancủamộtmónlợi900đô-lachắcchắnlànhiềuhơn90%giátrịcủamộtmónlợi1.000đô-la.LựachọntránhrủirotrongvấnđềnàysẽkhônglàmchoBernoullingạcnhiên.

Giờhãynghiêncứusựưutiêncủabạntrongbàitoán2.Nếubạngiốngnhưphầnlớnnhữngngườikhác,bạnchọntròmayrủitrongcâuhỏinày.Cáchlýgiảicholựachọntìmkiếmrủironàylàhìnhảnhphảnchiếucủalờigiảithíchvềnỗisợrủirotrongbàitoán1:Giátrị(tiêucực)củaviệcmất900đô-lanhiềuhơnnhiều90%giátrị(tiêucực)củaviệcmất1.000đô-la.Việcchắcchắnbịmấtthậtchẳngmongmuốngì,vàđólàchiềuhướngđểbạnchấpnhậnrủiro.Sauđó,bạnsẽthấyrằngnhữngđánhgiávềcácxácsuất(90%sovới100%)cũnggópphầnvàocảhainỗilongạirủiroởvấnđề1vàsựưutiênchotròmayrủitrongvấnđề2.

Chúngtakhôngphảilànhữngngườiđầutiênnhậnthứcđượcrằngconngườichuyểnsangtìmkiếmrủirokhitấtcảcácphươngánchọnlựacủahọđềuxấu,nhưnghọcthuyếtgâyrasựmùmờđãthắngthế.Dohọcthuyếttrộihơnđãkhôngcungcấpmộtphươnghướnghợplýđểthíchứngvớinhữngquanđiểmtrướcrủirođượchoặcmấtkhácnhau,thựctếlànhữngquanđiểmkhácnhauđãbịbỏqua.Ngượclại,quyếtđịnhcủachúngtanhằmnhìnthấycáckếtquảđượcvàmấtdẫnđếnviệcchúngtatậptrungmộtcáchchínhxácvàochínhsựtráingượcnày.Điềunhậnthấyvềnhữngtháiđộtươngphảntrướcrủirovớinhữngtriểnvọngcólợivàkhôngcólợiđãnhanhchóngmanglạimộtbướctiếncóýnghĩa:ChúngtôiđãpháthiệnramộtcáchđểchứngminhsaisótchủđạotrongmôhìnhchọnlựacủaBernoulli.Hãynhìnvàovídụsau:

Bàitoán3:Thêmvàobấtkểthứgìbạnsởhữu,bạnđãđượctraocho1.000đô-la.Giờđâybạnđượcđềnghịchọnmộttrongnhữngphươngánsau:

50%cơmaygiànhđược1.000đô-laHOẶCcầmchắc500đô-la.

Bàitoán4:Thêmvàobấtkểthứgìbạnsởhữu,bạnđãđượctraocho2.000đô-la.Bâygiờ,bạnđượcđềnghịchọnmộttrongnhữngphươngánsau:

50%cơmaygiànhđược1.000đô-laHOẶCmấtchắc500đô-la.

Bạncóthểdễdàngthừanhậnrằngtrongmốitươngquanvớicáctrạngtháicuốicùngcủatàisản–tấtcảđềulànhữngvấnđềtronghọcthuyếtcủa

Bernoulli–vấnđề3và4giốnghệtnhau.Trongcảhaitrườnghợpbạncómộtchọnlựagiữahaiphươngángiốngnhau:Bạncóthểcóđượcsựchắcchắnđểtrởnêngiàuhơnbạnhiệntạivới1.500đô-la,hoặcchấpnhậnmộttròmayrủitheođóbạncónhữngcơmayđồngđềuđểgiàuhơnvới1.000đô-lahoặcvới2.000đô-la.Dovậy,tronghọcthuyếtcủaBernoulli,haivấnđềkểtrênsẽgợiranhữngưutiêngiốngnhau.Hãykiểmtratrựcgiáccủabạn,vàbạncóthểđoánđượcnhữnggìngườikhácsẽlàm.

Trongchọnlựađầutiên,đạiđasốnhữngngườiđượchỏithíchđiềuchắcchắnhơn.Trongchọnlựathứhai,đạiđasốthíchtròmayrủihơn.

Việcpháthiệnranhữngưutiênkhácnhautrongbàitoán3vàbàitoán4làmộtvídụđốinghịchmangtínhquyếtđịnhchoýtưởngchủđạotronghọcthuyếtcủaBernoulli.Nếuthỏadụngvềtàisảnlàtấtcảvấnđề,thìnhữngtrạngtháitươngđươngrõràngcủacùngvấnđềsẽmanglạinhữngchọnlựagiốngnhau.Sựsosánhcácvấnđềlàmnổibậtvaitròquantrọngcủađiểmthamchiếutừđócácphươngánđượcđánhgiá.Điểmthamchiếucaohơntàisảnhiệntạilà1.000đô-latrongvấnđềsố3,và2.000đô-latrongvấnđềsố4.Việccóthêmvới1.500đô-labởivậylàmộtkhoảnlợi500đô-latrongtoán3vàkhoảnmấttrongvấnđềsố4.Rõrànglàrấtdễđểtạoranhữngvídụcùngdạngkhác.CâuchuyệncủaAnthonyvàBettylàmộtcấutrúctươngtự.

Bạndànhsựquantâmchomónquà1.000đô-lahoặc2.000đô-lamàbạnđược“trao”trướckhiđưarachọnlựacủabạnnhưthếnào?Nếubạngiốnghầuhếtmọingười,bạngầnnhưkhôngnhậnthứcđượcđiềunày.Thậtvậy,khôngcólýdonàođểbạnđểýtới,bởimónquàđượcbaogồmtrongđiểmthamchiếu,vàcácđiểmthamchiếuthôngthườngđềubịbỏqua.Bạnbiếtđôichútvềnhữngsựưutiêncủamìnhmàcáchọcthuyếtthỏadụngkhôngbiết–nhữngtháiđộcủabạntrướcrủirosẽkhôngkhácbiệtnếuphạmvigiátrịcủabạncaohơnhoặcthấphơnmộtvàingànđô-la(trừkhibạnlàmộtngườinghèokhổ).Vàbạncũngbiếtrằngtháiđộcủabạnđốivớinhữnglợiíchvàthuathiệtkhôngbắtnguồntừsựđánhgiácủabạnđốivớitàisảncủabạn.Lýdođểbạnthíchýnghĩvềviệcđạtđược100đô-lavàkhôngthíchýnghĩcủaviệcmấtđi100đô-lakhôngphảilàviệcthayđổilượngtàisảncủabạn.Bạnchỉthíchchiếnthắngvàkhôngthíchthấtbại–vàbạngầnnhưchắcchắnkhôngthíchviệcthualỗhơnlàbạnthíchchiếnthắng.

BốnvấnđềnêubậtđiểmyếutrongmôhìnhcủaBernoulli.Họcthuyếtcủaôngquáđơngiảnvàthiếuphầnđộng.Biếnsốcònthiếulàđiểmthamchiếu,

trạngtháibanđầuliênquantớinhữnggìđạtđượcvàmấtđisẽđượcđánhgiá.TronghọcthuyếtcủaBernoulli,bạnchỉcầnbiếttớitrạngtháicủatàisảnđểxácđịnhsựthỏadụngcủanó,nhưngtronglýthuyếttriểnvọngbạncũngcầnphảibiếttớitrạngtháithamchiếu.Dovậy,lýthuyếttriểnvọngphứctạphơnhọcthuyếtthỏadụng.Trongkhoahọc,sựphứctạpđượcxemxétlàmộtchiphí,điềunàyphảiđượcchứngminhbởimộttậphợpphongphúđầyđủvềnhữngdựđoánmớivà(tốtnhấtlà)thúvịvềnhữngthựctếmàhọcthuyếthiệntạikhôngthểlýgiải.Đóchínhlàtháchthứcmàchúngtôiđãgặpphải.

MặcdùAmosvàtôiđãkhônglàmviệcvớimôhìnhhaiphươngthứccủatrínão,giờđâyrõrànglàcótớibađặctrưngliênquantớinhậnthứctạiđiểmmấuchốtcủalýthuyếtviễncảnh.Chúnggiữmộtvaitròthiếtthựckhiđánhgiávềnhữngkếtquảtàichínhvàtrởnênphổbiếnđốivớirấtnhiềuquytrìnhtựđộngvềnhậnthức,phánquyếtvàcảmxúc.ChúngnênđượcxemnhưnhữngđặcđiểmvậnhànhcủaHệthống1.

Sựđánhgiáliênquanđếnmộtđiểmthamchiếuđẳngdụng,đôikhiđượcbiếttớinhưlàmột“mứcthíchnghi”.Bạncóthểdễdàngđưaramộtluậnchứngthuyếtphụcchonguyênlýnày.Đặtbacáibátởtrướcmặtbạn.Chếnướclạnhvàobátbêntráivànướcấmvàobátbênphải.Nướcởbátgiữađểởnhiệtđộcủaphòng.Nhúnghaitaycủabạnvàobátnướclạnhvàấmtrongvòngvàiphút,sauđóngâmcảhaitayvàobátởgiữa.Bạnsẽtrảinghiệmmứcnhiệtđộgiốngnhaunhưnóngởmộttayvàlạnhởtaycònlại.Đốivớicáckếtquảtàichính,điểmthamchiếuthôngthườnglàtrạngthái,nhưngnócũngcóthểlàkếtquảmàbạndựtính,hoặccólẽlàkếtquảmàtheođóbạnthấyđượcủyquyền,vídụ,mứctănglươnghoặctiềnthưởngmàđồngnghiệpcủabạnnhậnđược.Cáckếtquảtốthơncácđiểmthamchiếulànhữnglợiích.Ởmứcdướiđiểmthamchiếulànhữngthualỗ.Mộtnguyênlývềviệcgiảmdầnđộnhạyứngdụngtrongcảnhữngkhíacạnhcảmgiáclẫnsựđánhgiánhữngcơmayvềtàisản.Việcbậtlênmộtngọnđènyếusẽcóhiệuứnglớntrongmộtcănphòngtối.Sốgiatăngtươngtựnhưánhsáng.Nócóthểkhôngđượcpháthiệnratrongmộtcănphòngđượcchiếusángrựcrỡ.Tươngtựnhưvậy,sựkhácbiệtchủquangiữa900đô-lavà1.000đô-lanhỏhơnrấtnhiềusovớisựkhácbiệtgiữa100đô-lavà200đô-la.Nguyênlýthứbalàsựáccảmmấtmát.Khiđượcsosánhtrựctiếphoặcđượcđemracânnhắctừngthứvớinhau,nhữngcáimấtđihiệnhìnhrõhơnnhữngcáiđạtđược.Đóchínhlàsựmấtcânxứnggiữasứcmạnhcủanhữngdựtínhtíchcựcvàtiêucựchoặcnhữngtrảinghiệmcómộttiếntrìnhtiếnhóa.Cáctổchứcxửtrínhữngmốiđedọakhẩn

cấphơncảđốivớinhữngcơhộiđềucócơmaytốthơnđểtồntạivàsinhtrưởng.

Banguyênlýchiphốigiátrịcủanhữngkếtquảđượcminhhọabởibiểuđồsố10.Nếulýthuyếtviễncảnhcómộtlácờ,hìnhảnhnàysẽđượcvẽtrênđó.Đồthịminhhọachỉragiátrịtâmlýcủanhữnglợiíchvàtổnthất,đólànhững“vậtmang”giátrịtronglýthuyếtviễncảnh(khônggiốngnhưmôhìnhcủaBernoulli,trongđócáctrạngtháitàisảnlànhữngvậtmanggiátrị).

Đồthịminhhọacóhaiphầnrõrệt,nằmởbênphảivàbêntráicủamộtđiểmthamchiếuđẳngdụng.ĐặctínhquantrọngnhấtđólànócóhìnhchữS,nóđạidiệnchođộnhạygiảmdầnđốivớicảnhữnglợiíchvàtổnthất.Cuốicùng,haiđườngcongcủachữSkhôngđốixứng.Độdốccủahàmsốthayđổimộtcáchbấtngờtạiđiểmthamchiếu:Phảnứngtrướcnhữngthấtbạimạnhmẽhơnphảnứngtrướcnhữnglợiíchtươngứng.Đóchínhlàsựáccảmmấtmát.

ÁCCẢMVỚIMẤTMÁT

Rấtnhiềuphươngánchúngtôigặpphảitrongcuộcsốngđềubị“phatrộn”:Cómộtnguycơtổnthấtvàmộtcơhộichosựthulợi,vàchúngtôiphảiquyếtđịnhliệucónênchấpnhậntròmayrủihaytừbỏnó.Cácnhàđầutưđánhgiásựkhởiđầu,cácvịluậtsưbănkhoănliệurằngcóđệđơnkiện,cácvịtướnglĩnhtrongchiếntranhcânnhắcmộtcuộctấncông,vàcácchínhtrịgiaphảiquyếtđịnhliệurằngcóứngcửvàobộhaykhông,tấtcảđềuđốimặtvớinhữngkhảnăngthắnglợihoặcbịhạgục.Theomộtvídụcơbảnvềmộttriểnvọngphatrộn,hãykiểmtraphảnứngcủabạnđốivớicâuhỏitiếptheo.

Bàitoánsố5:Bạnđượcmờithamgiamộttròmayrủitungđồngxu.

Nếuđồngxulậtmặtsấp,bạnthua100đô-la.

Nếuđồngxulậtmặtngửa,bạnthắng150đô-la.

Tròmayrủinàycóhấpdẫnkhông?Bạnsẽchấpnhậnchứ?

Đểđưaralựachọn,bạnphảicânbằnglợiíchtâmlýcủaviệccó150đô-lasovớichiphítâmlýcủaviệcthua100đô-la.Bạncảmthấynhưthếnào?Mặcdùgiátrịdựtínhcủatròmayrủitíchcựcmộtcáchrõrệt,bởibạnkiênđịnhvớiviệcthulợihơnlàbạncóthểtổnthất,bạncóthểkhôngthíchđiềuđóvàhầuhếtmọingườicũngnhưvậy.SựtừchốitròmayrủinàylàmộthànhđộngcủaHệthống2,nhưngcácyếutốđầuvàocótínhquyếtđịnhlànhữngphảnứngcảmxúcđượctạorabởiHệthống1.Đốivớihầuhếtmọingười,nỗisợcủaviệcmất100đô-lamãnhliệthơnhyvọngđạtđược150đô-la.Chúngtôiđãkếtluậntừrấtnhiềunhậnxétrằng“nhữngtổnthấthiệnhìnhrõhơnnhữngíchlợithuvề”vàvìlýdođómọingườiáccảmvớimấtmát.

Bạncóthểđolườngmứcđộkhôngthíchcủabạntrướcnhữngtổnthấtquaviệctựhỏibảnthânmộtcâuhỏi:Lợiíchnhỏnhấtmàtôicầnphảicânbằngmộtkhảnăngđồngđềuđểmất100đô-lalàgì?Đốivớinhiềungườicâutrảlờilàkhoảng200đô-la,nhiềugấpđôisovớitổnhại.“Tỷlệáccảmvớimấtmát”đãtừngđượcướctínhtrongmộtsốthínghiệmvàthôngthườngtrongkhoảng1.5tới2.5.Dĩnhiên,đâylàmộtmứctrungbình,cómộtsốngườikhôngthíchtổnthấthơnnhữngngườikhác.Nhữngngườichấpnhậnrủirochuyênnghiệptrêncácthịtrườngtàichínhkiênnhẫnvớinhữngtổnthấtnhiềuhơn,cóthểbởihọkhôngphảnứngmộtcáchcảmtínhtrướcmọibiếnđộng.Khinhữngngườithamgiatrongmộtthínghiệmđượcchỉdẫnđể“suynghĩnhưmộtthươngnhân”họtrởnênítáccảmvớisựtổnthấthơnvàphảnứngcảmtínhcủahọtrướcnhữngtổnthất(đượcđolườngbởimộtchỉsốtâmlývềsựthứctỉnhcảmxúc)bịgiảmthiểumộtcáchnhanhchóng.

Đểkiểmtraxemtỷlệáccảmvớimấtmátđốivớinhữngnguycơkhácnhau,bạnhãyxemxétnhữngcâuhỏisauđây.Bỏquabấtcứlýdoxãhộinào,khôngnêncốgắngtỏvẻliềulĩnhhaythậntrọng,vàchỉtậptrungvàotácđộngchủquancủatổnthấtcóthểvàlợiíchbùđắp.

Xemxétmộttròmayrủi50–50trongđóbạncóthểthua10đô-la.Lợiíchnhỏnhấtkhiếnchotròmayrủihấpdẫnlàgì?Nếubạnnóilà10đô-la,sauđóbạndửngdưngtrướcrủiro.Nếubạnnhậnđượcmộtconsốnhỏhơn10đô-la,bạntìmkiếmrủiro.Nếucâutrảlờicủabạnlàtrên10đô-la,bạnáccảmvớimấtmát.Mộttổnthất500đô-lacóthểtrongmộttròtungđồngxuthìsao?Lợiíchcóthểmàbạnđòihỏiđểbùđắplàgì?Mộttổnthất2.000đô-lathìsao?

Khibạnđãtiếnhànhbàikiểmtranày,bạncóthểpháthiệnrarằnghệsốáccảmmấtmátcủabạncóchiềuhướngtăngkhicáckhoảntiềncượctăng,nhưngkhôngđộtngột.Dĩnhiên,tấtcảcáckhoảncượcsẽmấtđinếutổnthấtcóthểcókhảnănggâyhại,hoặcnếucuộcsốngcủabạnbịđedọa.Hệsốáccảmmấtmátlàrấtlớntrongnhữngtrườnghợpnhưvậyvàthậmchícóthểlàvôcùng–cónhữngrủiromàbạnsẽkhôngchấpnhận,bấtchấpviệccóbaonhiêutriệuđô-labạncóthểgiànhđượcnếubạnmaymắn.

Mộtcáinhìnkhácvềbiểuđồsố10cóthểgiúpngănngừamộtsựnhầmlẫnphổbiến.Trongchươngnàytôiđãtừngđưarahaikhẳngđịnh,màmộtsốđộcgiảcóthểnhìnnhậnnhưlàsựmâuthuẫn:

Trongnhữngtròmayrủiđượcphatrộn,nơinàocảlợiíchlẫntổnthấtđềucóthểxảyra,sựáccảmmấtmátdẫntớinhữngchọnlựacựckỳlẩntránhrủiro.Trongnhữngchọnlựatồi,nơimộttổnthấtchắcchắnđượcsosánhvớimộttổnthấtlớnhơnđơnthuầncóthểxảyra,độnhạygiảmdầndẫntớisựtìmkiếmrủiro.

Ởđâykhônghềcósựmâuthuẫnnàocả.Trongtrườnghợphỗntạp,tổnthấtcóthểhiệnhìnhrõgấphailầnvớilợiíchcóthể,nhưbạncóthểthấyquaviệcsosánhđộdốccủahàmsốgiátrịđốivớinhữngtổnthấtvàlợiích.Trongtrườnghợpxấu,điểmgiaonhaucủađườngconggiátrị(độnhạygiảmdần)dẫntớisựtìmkiếmrủiro.Nỗiđaumấtđi900đô-lalớnhơn90%nỗiđaumấtđi1.000đô-la.Hainhậnthứcnàylàcầnthiếtđốivớilýthuyếtviễncảnh.

Hìnhsố10chỉramộtsựthayđổibấtngờtrongđườngconghàmsốgiátrị,nơinhữnglợiíchtrởthànhnhữngtổnthất,dođólàsựáccảmmấtmátlớnngaycảkhithựcchấttạiđiểmrủirolàrấtnhỏảnhhưởngtớitàisảncủabạn.Liệucóhợplýkhicácquanđiểmvềtrạngtháitàisảncóthểlýgiảinỗisợtộtcùngtrướcnhữngrủironhỏ?ĐólàmộtvídụấntượngvềhọcthuyếtgâyrasựmơhồmàchínhsaisótrõràngtronghọcthuyếtcủaBernoulliđãquênnhằmthuhútsựcảnhbáomangtínhhọcgiảtronghơn250năm.Vàonăm2000,nhàkinhtếhọchànhviMatthewRabincuốicùngđãchứngminhbằngtoánhọcrằngnhữngcốgắngnhằmlýgiảisựáccảmmấtmátqualợiíchvềtàisảnthậtvôlývàtấtphảithấtbại,vàsựchứngminhcủaôngđãthuhútđượcsựchúý.ĐịnhlýcủaRabinchỉrarằngbấtcứaibácbỏmộttròmayrủicólợivớinhữngkhoảncượcnhỏđềuphạmphảisailầmtoánhọcởmộtmứcđộngớngẩnvềsựkhôngthíchrủirođốivớimộtsốtròmayrủilớnhơn.Vídụ,ôngchúgiảirằnghầuhếtconngườiđềubácbỏtròmayrủidướiđây:

50%khảnăngtổnthất100đô-lavà50%cơmaythắng200đô-la.

Sauđóôngchỉrarằngtheonhưhọcthuyếtthỏadụng,mộtngườitừbỏtròmayrủiđócũngsẽgạtbỏtròmayrủisau:

50%khảnăngtổnthất200đô-lavà50%cơmaythắng20.000đô-la.

Nhưngdĩnhiênkhôngcóđiềugìtrongtâmtríngườiấysẽloạibỏtròmayrủinày!Trongmộtbàiviếtvềminhchứngnày,MatthewRabinvàRichardThalerđãnhậnxétrằngtròmayrủilớnhơnlà:“Cólẽbịcuốntheonhiệthuyết,họđãkếtluậnbàiviếtcủamìnhbằngcáchnhắclạiphácthảoMontyPythonnổitiếngtheođómộtkháchhàngthấtvọngcốgắngtrảlạimộtconvẹtchếtchocửahàngvậtnuôi.Kháchhàngsửdụngmộtchuỗicáccụmtừđểmôtảtrạngtháicủaconvẹt,cựcđiểmtrongđólà'mộtconvẹtcũ',RabinvàThalerđãtiếptụcphátbiểurằngđâylàthờiđiểmchocácnhàkinhtếhọcnhậnrathỏadụngdựtínhlàmộtgiảthuyếtcũ.”Nhiềunhàkinhtếhọcnhậnthấytuyênbốnàythiếunghiêmtúcphamộtchútbángbổ.Tuynhiên,họcthuyếtgâyrasựmơhồvềviệcchấpnhậnlợiíchvềtàisảnnhưmộtlờigiảithíchvềnhữngquanđiểmtrướcđóchonhữngtổnthấtnhỏ.

NHỮNGĐIỂMMÙCỦALÝTHUYẾTVIỄNCẢNH

Đếnphầnnàycủacuốnsáchtôiđãtándươngnhữngưuđiểmcủalýthuyếtviễncảnhvàchỉtríchmôhìnhlýtrívàhọcthuyếtthỏadụngkỳvọng.Đãđếnlúcđểcânbằngmộtsốđiều.

Hầuhếtsinhviêntốtnghiệpngànhkinhtếđềuđãnghetớilýthuyếtviễncảnhvàsựáccảmmấtmát,nhưngbạnkhôngchắccóthểtìmđượcnhữngthuậtngữnàytrongchỉmụccủamộtcuốnsáchnhậpmônkinhtế.Đôilúctôiđãtừngcảmthấyđauđớnbởisựthiếusótấy,nhưngtrênthựctếđiềuđólạirấtcólý,bởiđólàsựhợplýcủavaitròchủđạotronglýthuyếtkinhtếcơbản.Nhữngkháiniệmnềntảngvànhữnghệquảmàcácsinhviênchưatốtnghiệpđạihọcđượcdạyhầuhếtđượclýgiảimộtcáchđơngiảnkhithừanhậnrằngkinhtếkhônghềphạmphảinhữngsailầmngớngẩn.Giảđịnhnàylàthựcsựcầnthiết,vànósẽbịmàimònquaviệclàmquenvớiConngườitronglýthuyếtviễncảnh,vớinhữngđánhgiácủahọvềkếtquảthiểncậnmộtcáchvôlý.

Đâyđềulànhữnglýdotốtchoviệclýthuyếtviễncảnhkhôngxuấthiệnởnhữngcuốnsáchnhậpmôn.Nhữngkháiniệmcơbảnvềkinhtếlànhữngcôngcụtrithứccầnthiết,chúngkhôngdễđểnắmbắtđượcthậmchívớinhữnggiảđịnhđơngiảnvàphithựctếvềbảnchấtcủacáctácnhânkinhtếtươngtáclêncácthịtrường.Việcđặtracáccâuhỏivềnhữnggiảđịnhnày,ngaycảkhichúngđượcphúcđápcũngsẽkhóhiểuvàdễlàmnảnlòng.Thậthợplýkhiđặtquyềnưutiênchoviệcgiúpđỡcácsinhviêncóđượcnhữngcôngcụcơbảncủangànhhọc.Hơnnữa,thấtbạicủatínhhợplýđượcxâydựngthànhlýthuyếttriểnvọngthườngkhôngliênquantớinhữngdựđoánvềlýthuyếtkinhtế,nótiếntriểnvớiđộchínhxáccaotrongmộtsốtrườnghợpvàcungcấpnhữngconsốxấpxỉtốiưutrongnhiềutrườnghợpkhác.Tuynhiên,trongmộtsốbốicảnh,sựkhácbiệttrởnêncóýnghĩa:Conngườiđượcmiêutảqualýthuyếtviễncảnhbịdẫndắtbởitácđộngcảmxúctứcthìvềnhữnglợiíchvàtổnthất,khôngphảibởinhữngtriểnvọngdàihạnvềtàisảnvàlợiíchbaotrùm.

TôiđãnhấnmạnhtớihọcthuyếtgâyrasựmơhồtrongbàithảoluậncủamìnhvềnhữngsaisótkhôngbịchấtvấntrongsuốthơnhaithếkỷcủamôhìnhcủaBernoulli.Nhưngdĩnhiênhọcthuyếtgâyrasựmơhồkhôngbịhạnchếđốivớilýthuyếtthỏadụngkỳvọng.Lýthuyếtviễncảnhtựbảnthânnócómộtsốsaisót,vàhọcthuyếtgâyrasựmơhồđốivớinhữnghạnchếnàyđãgópphầnvàosựthừanhậnnónhưlàhaichọnlựachủyếuđốivớilýthuyếtthỏadụng.

Xemxétgiảthiếtvềlýthuyếtviễncảnh,màởđóđiểmthamchiếu,thườngthườnglàhiệntrạng,cógiátrịbằngkhông.Giảđịnhnàycóvẻhợplý,nhưngnódẫntớimộtsốhệquảngớngẩn.Hãynhìnmộtcáchrõràngvàonhữngtriểnvọngsau.Triểnvọngnàosẽdễxảyranhất?

A.Mộtcơmaymộtphầntriệuđểgiànhđược1triệuđô-la.

B.90%cơmaygiànhđược12đô-lavà10%khảnăngchẳnggiànhđượcgìcả.

C.90%cơmaygiànhđược1triệuđô-lavà10%khảnăngchẳnggiànhđượcgìcả.

Chẳnggiànhđượcgìcảlàmộtkếtquảcóthểtrongcảbatròmayrủi,vàlýthuyếttriểnvọngđịnhragiátrịnhưnhauchokếtquảnàytrongbatrườnghợp.Việcchẳnggiànhđượcgìcảlàđiểmthamchiếuvàgiátrịcủanóbằngkhông.Liệunhữngtrạngtháinàycótươngứngvớinhữngtrảinghiệmcủabạnkhông?Dĩnhiênlàkhôngrồi.Việcchẳnggiànhđượcgìcảlàmộtđiềugâythấtvọngtronghaitrườnghợpđầu,vàviệcgánchonómộtgiátrịbằngkhôngtạoramộtýnghĩatốtđẹp.Ngượclại,việckhônggiànhđượcgìtrongkịchbảnthứbalạichánngánvôcùng,giốngnhưmộtkhoảntănglươngmàđãđượchứahẹnmộtcáchthântình,xácsuấtlớncủaviệcgiànhđượcsốtiềnlớntạoramộtđiểmthamchiếuthămdòmới.Cóliênquantớinhữngdựtínhcủabạn,việcchẳnggiànhđượcgìcảsẽđượctrảinghiệmnhưlàmộttổnthấtlớn.Lýthuyếtviễncảnhkhôngthểđốiphóđượcvớithựctếnày,bởinókhôngchophépgiátrịcủamộtkếtquả(trongtrườnghợpnàylàchẳnggiànhđượcgì)thayđổikhinócókhảnănglớnkhôngxảyra,hoặckhimộttronghaichọnlựarấtđánggiá.Nóimộtcáchđơngiản,lýthuyếtviễncảnhkhôngthểthỏamãnđượcnỗithấtvọng.Tuynhiên,nỗithấtvọngvàtrạngtháiđềphòngnỗithấtvọnglàcóthật,vàthấtbạiđốivớiviệcchấpnhậnchúnglàmộtsaisóthiểnnhiêngiốngnhưlànhữngphảnvídụmàtôiđãviệndẫnđểchỉtríchlýthuyếtcủaBernoulli.

Lýthuyếtviễncảnhvàlýthuyếtthỏadụngcũngkhôngtínhđếnsựhốitiếc.Hailýthuyếtcóchunggiảđịnhrằngnhữngphươngánhiệncótrongmộtchọnlựađượcđánhgiámộtcáchriêngbiệtvàđộclập,vàphươngáncógiátrịcaonhấtlàphươngánđượcchọn.Sựgiảđịnhnàychắcchắnlàsai,nhưtrongvídụdướiđâychỉra.

Vấnđềsố6:Lựachọngiữa90%cơmaygiànhđược1triệuđô-laHOẶCcầmchắc50đô-la.

Vấnđềsố7:Lựachọngiữa90%cơmaygiànhđược1triệuđô-laHOẶCcầmchắc150.000đô-la.

Sosánhhìnhphạtthấytrướcđượccủaviệclựachọntròmayrủivàkhông

giànhlấytronghaitrườnghợp.Đểmấtcáigiànhđượclàmộtnỗithấtvọngtrongcảhaitrườnghợp,nhưnghìnhphạttiềmtàngcàngtồitệhơntrongvấnđềsố7,bằngviệcbiếtrằngnếubạnchọntròmayrủivàthấtbại,bạnsẽhốitiếcquyếtđịnh“thamlam”màbạnđãđưaraquaviệctừbỏmộtmónquàcầmchắc150.000đô-la.Trongsựhốitiếc,trảinghiệmvềmộtkếtquảphụthuộcvàomộtphươngánmàbạnđãcóthểchấpnhậnnhưngbạnđãkhônglàmvậy.

Mộtvàinhàkinhtếhọcvàtâmlýhọcđãđưaranhữngmôhìnhraquyếtđịnhđượcdựatrênnhữngcảmxúccủasựhốitiếcvàthấtvọng.Thậtcôngbằngkhinóirằng:Nhữngmôhìnhnàycóítảnhhưởnghơnlýthuyếttriểnvọng,vàlýtrímangtínhkhảithị.Nhữngcảmxúchốitiếcvàthấtvọnglàcóthực,vànhữngngườiraquyếtđịnhđãlườngtrướcmộtcáchchắcchắnnhữngcảmxúcnàykhiđưaranhữngchọnlựacủamình.Vấnđềlànhữnglýthuyếtsailầmnàytạoramộtvàidựđoánnổibậtmàsẽphânbiệtchúngvớilýthuyếttriểnvọng,nócólợithếcủaviệctrởnênđơngiảnhơn.Sựphứctạpcủalýthuyếttriểnvọngtrởnêndễchấpnhậnhơntrongsựsosánhvớilýthuyếtthỏadụngdựtínhbởinóđãdựbáotrướcnhữngquansátmàlýthuyếtthỏadụngdựtínhđãkhôngthểlýgiảiđược.

Ngườigiàuvànhữnggiảđịnhthựctếhơnkhôngđủđểtạoramộtlýthuyếtthànhcông.Cácnhàkhoahọcsửdụngcáchọcthuyếtnhưmộttúidụngcụlaođộng,vàhọsẽkhôngnhậnthalôimộtchiếctúinặnghơntrừkhicáccôngcụmớivôcùnghữudụng.Lýthuyếtviễncảnhđãđượcthừanhậnbởinhiềuhọcgiảkhôngphảibởinó“đúng”,màbởinhữngkháiniệmmànóđãbổsungcholýthuyếtthỏadụng,đặcbiệtlàđiểmthamchiếuvàsựáccảmmấtmát,tỏrahữuíchtrướcrắcrối;chúngđãmanglạinhữngdựđoánmớicóvẻnhưlàđúng.Chúngtađãthậtmaymắn.

PHÁTNGÔNVỀLÝTHUYẾTVIỄNCẢNH

“Anhấybịtổnthấttừsựáccảmmấtmátcùngcực,thứkhiếnchoanhtabỏquanhiềucơhộisinhlời.”

“Xemxétkhốitàisảnlớncủacôta,vớicôtanhữnglợiíchvàtổnthấtnhỏsẽchẳngcóýnghĩagìcả.”

“Anhtacoinặngnhữngtổnthấtgấpđôinhữnglợiích,điềuđólàbìnhthường.”

Chương27.Hiệuứngsởhữu

Chắchẳnbạnđãtừngnhìnthấybiểuđồsố11hoặc“mộtngườianhemthân

thuộc”vớinódùchochobạnchưatừnghọcmộtkhóahọcnàovềkinhdoanhcả.Biểuđồbiểudiễnmột“bảnđồđườngđẳngdụng”riêngbiệtđốivớihailoạihànghóa.

Nhữngsinhviênhọcđượctừnhữnglớphọcnhậpmônkinhtếrằngmỗiđiểmtrênđồthịchỉrathunhậpvànhữngngàynghỉlễ.Mỗi“đườngbàngquan”liênhệvớitổnglượngcủahailoạihànghóađãbãohòahammuốn–chúngcócùngsựthỏadụng.Nhữngđườngcongsẽchuyểnsangthànhnhữngđườngthẳngsongsongnếungườitasẵnlòng“bán”nhữngngàynghỉđểđổilấymộtkhoảnthunhậpthêmởcùngmộtmứcgiábấtchấpviệchọcóbaonhiêuthunhậpvàbaonhiêuthờigianrảnhrỗi.Hìnhlồibiểuthịthỏadụngcậnbiêngiảmdần:Bạncócàngnhiềungàyrảnhrỗi,bạncàngítquantâmtớingàynghỉthêmvào,vàmỗingàyđượcthêmvàolạicógiátrịnhỏhơnngàytrướcđó.Tươngtựnhưvậy,bạncàngcónhiềuthunhập,bạncàngítquantâmtớinhữngđồngđô-lakiếmthêmvàlượngtiềnbạnsẵnsàngtừbỏ

đểđổilấythêmmộtngàyrảnhrỗitănglên.

Tấtcảnhữngvịtrítrênmột“đườngbàngquan”cósứccuốnhútcânbằng.Đâychínhlànhữnggìsựbàngquanđềcậptới:Bạnkhôngquantâmmìnhđangởđâutrên“mộtđườngbàngquan”.DovậynếuAvàBởtrêncùngmột“đườngbàngquan”cùngvớibạn,bạndửngdưnggiữahaiđiểmvàsẽkhôngcầncóđộngcơđểdịchchuyểntừmộtđiểmnàysangđiểmkhác,hoặcngượclại.Mộtvàiphiênbảncủabiểuđồnàyđãtừngxuấthiệnởhầuhếtcácgiáotrìnhkinhtếtronghàngtrămnămqua,vàhàngtriệusinhviênđãtừngnhìnnóchằmchằm.Mộtsốđãnhậnrađiềucònđangthiếu.Mộtlầnnữa,ởđâysứcmạnhvàsựmêhoặccủamộtmôhìnhlýthuyếtđãbịtmắtcácsinhviênvàcáchọcgiảtrướcmộtkhiếmkhuyếtnghiêmtrọng.

Thứcònthiếutừbiểuđồlàmộtsựbiểuthịmứcthunhậpvàngàyrảnhrỗihiệntạicủacánhân.Nếubạnlàmộtngườilàmcôngănlương,điềukhoảncôngviệccủabạnchỉrõmộtmứclươngvàmộtsốngàynghỉ,đólàmộtđiểmtrênđồthị.Đấychínhlàđiểmthamchiếucủabạn,nguyêntrạngcủabạn,nhưngbiểuđồkhôngchỉrađượcđiềuđó.Bằngviệcquênbiểudiễnđiểmđó,cácnhàlýluậnđãvẽrabiểuđồnàykhuyếnkhíchbạntinrằngđiểmthamchiếukhôngphảilàvấnđề,nhưngchotớigiờbạnbiếtđượcrằngtấtnhiênlàcó.MộtlầnnữađâylạilàsaisótcủaBernoulli.Sựthểhiệncủa“đườngbàngquan”thừanhậnrõràngrằngsựthỏadụngcủabạnởbấtcứthờiđiểmđưaranàođượcxácđịnhhoàntoànbởitìnhthếhiệntạicủabạn,rằngnhữngbiếncốđãxảyrakhôngcóliênquan,vàrằngsựđánhgiácủabạnvềmộtcôngviệchợplýkhôngphụthuộcvàođiềukhoảncôngviệchiệntạicủabạn.Nhữnggiảđịnhnàyhoàntoànkhôngthựctếtrongtrườnghợpnàyvàtrongnhiềutrườnghợpkhác.

Việcbỏsótđiểmthamchiếutrênbảnđồđườngđẳngdụnglàmộttrườnghợpgâyngạcnhiênvềviệcmùmờtronglýthuyết,bởichúngtathườngxuyêngặpphảinhữngtrườnghợpmàởđóđiểmthamchiếurõrànglàrấtquantrọng.Trongcáccuộcđàmphánlaođộng,cảhaibênđềuhiểurằngđiểmthamchiếulàbảnhợpđồnghiệnđangtồntạivàcáccuộcđàmphánnàysẽtậptrungvàonhữngnhucầuchungđốivớinhữngnhượngbộcóliênquantớiđiểmthamchiếu.Vaitròcủasựáccảmmấtmáttrongcuộcmặccảcũnglàdễhiểu:Nhượngbộgâyranhữngtaihại.Bạnđãcórấtnhiềukinhnghiệmbảnthânvềvaitròcủađiểmthamchiếu.Nếubạnthayđổicôngviệchayđịađiểm,hoặcthậmchíđãxemxéttớimộtsựthayđổikiểunhưvậy,bạnchắchẳnnhớrằngnhữngđặctrưngcủavịtrímớiđãđượcmãhóanhưnhữngđiểmcộnghoặctrừsovớinơibạnđanglàm.Bạncũngcóthểđãtừngnhậnrarằngnhữngđiểmbấtlợihiệnrarõhơnnhữngđiểmlợithếtrongsự

đánhgiáấy–sựáccảmvớimấtmátđãpháthuytácdụng.Thậtkhóđểchấpnhậnnhữngthayđổitheochiềuhướngxấuhơn.Vídụ,mứclươngtốithiểumànhữngngườilaođộngthấtnghiệpsẽchấpnhậnchocôngviệcmớitrungbìnhbằng90%mứclươngtrướcđócủahọvàtụtxuốngdưới10%trongkhoảngthờigianmộtnăm.

Đểhiểurõsứcmạnhmàđiểmthamchiếutácđộnglênnhữngchọnlựa,xemxéttrườnghợpAlbertvàBen,“cặpsongsinhhưởngthụ”cónhữngthịhiếugiốnghệtnhauvàhiệntạicónhữngcôngviệckhởiđầugiốnghệtnhau,vớikhoảnthunhậpnhỏvàítthờigianrảnhrỗi.Hoàncảnhhiệntạicủahọtươngứngvớiđiểmđượcđánhsố1trênbiểuđồsố11.Côngtytiếncửhọhaivịtrítốthơn,AvàB,vàđểchohọquyếtđịnhxemaisẽnhậnmộtkhoảntăng10.000đô-la(vịtríA)vàaisẽnhậnthêmmộtngàynghỉđượctrảlươngmỗitháng(vịtríB).Khicảhaingườibọnhọcùngkhôngquantrọng,họtungmộtđồngxu.Albertlãnhphầntănglương,Bennhậnthêmmộtngàynghỉ.Mộtthờigianquađi,cặpsongsinhlàmquenvớinhữngvịtrícủahọ,côngtytỏýhọcóthểhoánđổicôngviệcnếumuốn.

Lýthuyếtchuẩntắcđãmôtảtrongbiểuđồchorằngnhữngưutiênlàbấtbiếnquathờigian.CácvịtríAvàBhấpdẫnngangnhauđốivớicảhaingườisongsinhvàhọsẽítcầnhoặckhôngcóđộngcơđểhoánđổi.Ngượclại,lýthuyếtviễncảnhxácnhậnrằngcảhaianhemsinhđôisẽnhấtđịnhthíchgiữnguyênnhưhiệntại.Sựưutiênnguyêntrạngnàylàmộthệquảcủasựáccảmmấtmát.

ChúngtahãytậptrungvàoAlbert.Banđầuanhấyởvịtrísố1trênđồthịvàtừđiểmthamchiếuđóanhnhậnthấyhailựachọnsauhấpdẫnngangnhau:

TiếntớiđiểmA:Lươngtăngmộtkhoản10.000đô-la.

Hoặc:

TiếntớiđiểmB:cóthêm12ngàynghỉ.

ViệcchấpnhậnvịtríAthayđổiđiểmthamchiếucủaAlbert,vàkhianhtaxemxéttớiviệchoánđổisangđiểmB,chọnlựacủaanhcómộtkếtcấumới:

ỞnguyêntạiđiểmA:khôngthêmvàkhôngmấtgì.

Hoặc:

ChuyểntớiđiểmB:Cóthêm12ngàynghỉvàkhoảnlương10.000đô-labị

cắtmất.

Nếubạnchỉcósựtrảinghiệmchủquanvềsựáccảmmấtmát,bạncóthểcảmthấy:Mộtkhoảncắtgiảmlương10.000đô-lalàmộttinrấtxấu.Dùchomộtsựthỏadụng12ngàynghỉcũnghấpdẫnnhưmộtkhoảnthỏadụng10.000đô-la,sựgiatăngthờigianrảnhrỗinhưvậykhôngđủđểbùđắpchomộtmấtmát10.000đô-la.AlbertsẽởvịtríAbởibấtlợicủaviệcdichuyểnnặnghơncáicólợi.CùngcáchlýgiảinhưvậyápdụngvớiBen,ngườicũngsẽmuốngiữnguyêncôngviệchiệntạibởiviệcmấtđithờigianrảnhrỗiquýbáuhiệntạinặnghơnthỏadụngcủaviệctăngthunhập.

Vídụnàynhấnmạnhtớihaikhíacạnhcủachọnlựamàmôhìnhtiêuchuẩncủacácđườngbàngquankhôngdựđoánđược.Trướctiên,thịhiếukhôngphảilàcốđịnh;chúngbiếnđổicùngvớiđiểmthamchiếu.Thứhai,nhữngbấtlợicủamộtthayđổihiệnrarõhơnlợithếcủanó,baogồmcảmộtkhuynhhướngthiênvềnguyêntrạng.Dĩnhiên,sựáccảmmấtmátkhôngngụýrằngbạnkhôngbaogiờthíchthayđổivịtríhiệntạicủabạn;nhữngíchlợicủamộtcơmaycóthểvượtquánhữngtổnthất.Sựáccảmmấtmátngụýrằngnhữngchọnlựacókhuynhhướngthiênvềtrạngtháithamchiếumộtcáchmạnhmẽ(vàthôngthườngcókhuynhhướngthiênvềnhữngthayđổinhỏhơnlàthayđổilớn).

NhữngbảnđồđườngđẳngdụngvàsựbiểudiễncủaBernoullivềcáckếtquảnhưlànhữngtrạngtháivềtàisảncóchungmộtgiảđịnhsailầm:Đólàsựthỏadụngcủabạnđốivớimộttìnhtrạngcủacácsựviệcchỉphụthuộcvàotrạngtháiđóvàkhôngbịảnhhưởngbởinhữngviệcđãxảyratrongquákhứcủabạn.ViệcsửasaiđãtrởthànhmộttrongnhữngthànhtựucủaKinhtếhọchànhvi.

HIỆUỨNGSỞHỮU

Câuhỏivềviệcmộtphươngpháptiếpcậnhoặcmộtsựbiếnđộngkhởiđầutừkhinàothườngkhótrảlời,nhưngnguồngốclàKinhtếhọchànhvicóthểđượcxácđịnhmộtcáchchínhxác.Vàođầunhữngnăm1970,RichardThaler,saunàylàmộtsinhviêntốtnghiệpngànhKinhtếvôcùngbảothủtạitrườngĐạihọcRochester,đãbắtđầucónhữngsuynghĩdịgiáo.Thalerluônluôncómộttríthôngminhsắcbéncùngvớikhảnăngchâmbiếm.KhilàmộtsinhviênôngđãtựtiêukhiểnbằngviệctổnghợpnhữngđiềuquansátđượcvềhànhvimàmôhìnhKinhtếhọchànhvilýtríkhôngthểnàogiảithích.ÔngđãrấtthíchthúkhicócăncứvềnhữngđiềukhônghợplýtrongKinhtếhọcgiữacácvịgiáosưcủamìnhvàôngđãpháthiệnramộtsựviệc

đặcbiệtnổitrộitrongđó.

GiáosưR(mànayđượctiếtlộlàRichardRosett,ngườiđãtrởthànhchủnhiệmkhoaSauĐạihọccủaTrườngKinhdoanh,ĐạihọcChicago)làmộttínđồtrungthànhvàolýthuyếtkinhtếcơbảncũngnhưlàmộtngườiyêuthíchvàsànhsỏivềrượuvang.ThalerđãquansátthấyGiáosưRđãrấtmiễncưỡngkhibánmộtchairượutrongbộsưutậpcủamình–ngaycảởgiácaongất100đô-la(đô-lavàonăm1975!).GiáosưRmuarượuvangtạicáccuộcđấugiá,nhưngôngkhôngbaogiờtrảnhiềuhơn35đô-lachomộtchaithuộchạngđó.Ởmứcgiágiữa35và100đô-la,ôngsẽkhôngbánmàcũngkhôngmua.Khoảngcáchlớnnàylàsựmâuthuẫnvớilýthuyếtkinhtế,ởđóvịgiáosưđượckỳvọnglàđưaramộtgiátrịduynhấtchochairượu.Nếumộtchairượuriênglẻcógiátrịlà50đô-lađốivớiông,sauđóôngnênsẵnsàngbánchairượuđóvớikhoảntiềnvượtquá50đô-la.Nếuôngkhôngcóchairượunào,ôngnênsẵnsàngchirabấtcứsốtiềnnàolêntới50đô-lađểmuachairượuđó.Giábánchỉcóthểchấpnhậnvàgiámuachỉcóthểchấpnhậnlẽranêngiốnghệtnhau,nhưngtrongthựctếmứcgiáthấpnhấtđểbán(100đô-la)quácaosovớigiámuacaonhấtlà35đô-la.Việcsởhữuhànghóacóvẻnhưđãtănggiátrịcủanó.

RichardThalerđãtìmranhiềuvídụvềnhữnggìmàônggọilàhiệuứngsởhữu,đặcbiệtlàđốivớicácloạihànghóakhôngđượcgiaothươngmộtcáchthôngthường.Bạncóthểdễdàngtựmìnhhìnhdungratrongmộttrườnghợptươngtự.Giảsửbạnsởhữumộttấmvéxemhòanhạccủamộtbannhạcnổitiếngđãbịcháyvé,bạnđãmuaởmứcgiáthôngthườnglà200đô-la.Bạnlàmộtngườihâmmộcuồngnhiệtvàsẵnlòngchitới500đô-lachotấmvé.GiờđâybạnđãcóvévàbạntìmhiểuđượctrênInternetrằngnhữngngườihâmmộgiàucóhoặcnhữngngườihâmmộcuồngnhiệthơnđangđềxuấtmứcgiá3.000đô-la.Bạnsẽbánchứ?Nếubạngiốngvớihầuhếtkhángiảtạicácbiếncốcháyvé,bạnkhôngbánnó.Mứcgiábánthấpnhấtcủabạnlàtrên3.000đô-lavàmứcgiámuacaonhấtcủabạnlà500đô-la.Đâylàmộtvídụvềhiệuứngsởhữuvàmộttínđồcủalýthuyếtkinhtếtiêuchuẩnsẽbịnólàmchokhóxử.Thalerđãtìmkiếmmộtbảnbáocáocóthểlýgiảinhữngđiềukhóxửkiểunhưvậy.

SựtìnhcờđãđếnkhiThalergặpmộttrongnhữngsinhviêncũcủachúngtôiởmộthộithảovàđãđạtđượcmộtbảnphácthảobanđầuvềlýthuyếtviễncảnh.Ôngtuyênbốrằngôngđãđọcbảnthảomộtcáchthíchthú,bởiôngnhanhchóngnhậnrarằnghàmsốgiátrịáccảmmấtmátcủalýthuyếtviễncảnhcóthểlýgiảihiệuứngsởhữuvàmộtvàiđiềukhóxửkháctrongthuthậpcủaông.GiảiphápđólàbỏmặcýniệmcơbảnmàGiáosưRđãcómột

sựthỏadụngduynhấtđốivớitrạngtháicủaviệccómộtchairượuđặcbiệt.Lýthuyếttriểnvọngđãchỉrarằngsựsẵnlòngmuahoặcbánchairượuphụthuộcvàođiểmthamchiếu–liệurằngcóhaykhôngvịgiáosưsởhữuchairượuhiệntại.Nếuôngsởhữunó,ôngxemxétnỗiđaucủaviệctừbỏchairượu.Nhữnggiátrịnàykhôngcânbằngnhaubởisựáccảmmấtmát:Việctừbỏmộtchairượungonsẽđauđớnhơnviệcnhậnvềmộtchairượungontươngđương.Hãynhớlạiđồthịvềnhữngtổnthấtvàlợiíchởchươngtrước.Đườngcongcủahàmsốdốcđứngởphạmvitiêucực;phảnánhmộttổnthấtsẽnặngnềhơnsựphảnánhtrướcmộtmứctăngtươngứng.ĐâychínhlàlýgiảivềhiệuứngsởhữumàThalerđangtìmkiếm.VàứngdụngđầutiêncủalýthuyếttriểnvọngđốivớimộtcâuhỏikhótrảlờicủangànhKinhtếhọcgiờđâycóvẻnhưđãtrởthànhmộtdấumốcquantrọngtrongsựpháttriểncủaKinhtếhọchànhvi.

ThalerđãthuxếpđểởlạiStandfordmộtnăm,khiôngbiếtđượcAmosvàtôisẽởđó.Trongsuốtkhoảngthờigianhữuíchđó,chúngtôiđãhọchỏilẫnnhaurấtnhiềuvàtrởthànhbạnbè.Bảynămsau,ôngấyvàtôiđãcómộtcơmaykhácđểdànhramộtnămcùngtiếptụccuộcđàmluậngiữangànhTâmlýhọcvàKinhtếhọc.QuỹRussellSage,nhàtàitrợchínhtrongmộtkhoảngthờigiandàichoKinhtếhọchànhvi,đãbỏramộttrongnhữngkhoảnhỗtrợđầutiêncủamìnhchoThalerđểchitiêutrongvòngmộtnămcùngvớitôiởVancouver.Trongsuốtnămđó,chúngtôiđãlàmviệcmộtcáchtỉmẩnvớimộtnhàkinhtếhọcđịaphương-JackKnetsch,cùngvớinhàkinhtếhọcnàychúngtôiđãcócùngchungsựquantâmchohiệuứngsởhữu,nhữngquytắcvềtínhrõràngtrongkinhtếvàgiavịthựcphẩmTrungHoa.

Điểmkhởiđầuđốivớinghiêncứucủachúngtôiđólàhiệuứngsởhữukhôngmangtínhphổquát.Nếuaiđóđềnghịbạnđổimộttờbạc5đô-lathànhnămtờbạclẻ,bạncầmlấy5nămtờbạclẻmàkhônghềcóbấtcứcảmgiácmấtmátnào.Vàcũngkhôngcóquánhiềusựáccảmmấtmátkhibạnđimuamộtđôigiày.Ngườibánhàngkhôngđổiđôigiàyđểlấytiềnsẽkhôngcảmthấytổnthất.Thựcvậy,theoquanđiểmcủaanhta,đôigiàymàanhtatraotayluônluônlàmộtvậtđạidiệncồngkềnhchosốtiềnmàanhtađanghyvọngthuvềtừmộtsốkháchhàng.Thêmnữa,bạncólẽkhôngcảmthấyviệctrảtiềnchongườibánhàngnhưlàmộttổnthất,bởithựcrabạnđanggiữtiềnnhưthểmộtvậtđạidiệnchođôigiàybạncóýđịnhmua.Nhữngtrườnghợpbuônbánthườngngàynàyvềbảnchấtkhôngkhácgìvớiviệcđổimộtđồngbạc5đô-lasangnămtờbạclẻ.Khônghềcósựáccảmmấtmátởcảhaimặtcủanhữngtraođổithươngmạithôngthường.

Điềugìphânbiệtnhữnggiaodịchthịtrườngnàyvớisựmiễncưỡngcủa

GiáosưRkhibánđinhữngchairượuvangcủaông,haysựmiễncưỡngcủanhữngngườisởhữuvégiảiSuperBowlphảibánlạivéngaycảởmộtmứcgiárấtcao?Nétđặctrưngđểphânbiệtđólàcảđôigiàymàngườibánhàngbánchobạnlẫnsốtiềnbạntríchratừngânquỹcủamìnhđểmuađôigiàyđóđềucógiátrị“đểtraođổi.”Chúngđượcdùngđểđổilấynhữnghànghóakhác.Nhữnghànghóakhác,vídụnhưrượuvangvànhữngtấmvégiảiđấuSuperBowl,cógiátrị“đểsửdụng,”đượcdùnghoặcđượcthụhưởngtheomộtcáchkhác.Thờigianrảnhrỗicủabạnvàmứcsốngtiêuchuẩnmàmứcthunhậpcủabạncungcấpcũngkhôngđượcdùngđểbánhoặctraođổi.

Knetsh,Thalervàtôiđãsắpđặtđểpháchọamộtthínghiệmnhấnmạnhtớisựtươngphảngiữacáchànghóađượccoinhưlàđểsửdụngvàtraođổi.ChúngtôiđãmượnkháiniệmtừVernonSmithchobảnpháchọavềthínghiệmcủachúngtôi,ônglànhàsánglậpbộmônKinhtếthựcnghiệm,ngườicùngtôinhậngiảiNobelnhiềunămsauđó.Trongphươngphápnày,mộtsốlượngcácthẻđổihànggiớihạnđượcphátchonhữngngườithamgiatrênmột“thịtrường.”Bấtcứngườithamgianàovàothờiđiểmcuốicùngcủathínghiệmsởhữumộtthẻđổihàngcóthểmualạinóbằngtiềnmặt.Cácgiátrịmualạilàkhônggiốngnhaugiữanhữngcánhânkhácnhau,đểbiểuthịthựctếrằngnhữnghànghóađượctraođổitrênthịtrườngđốivớimộtsốngườinàycógiátrịnhiềuhơnđốivớimộtsốngườikhác.Cùngmộtthẻđổihàngcóthểtrịgiá10đô-lađốivớibạnvà20đô-lađốivớitôi,vàmộtsựtraođổiởbấtcứmứcgiánàogiữanhữnggiátrịnàysẽlàcólợichocảhaichúngta.

Smithđãtạoranhữngminhchứngsốngđộngvềviệccáccơchếcănbảncủacungvàcầuhoạtđộnghiệuquảnhưthếnào.Từngngườinhưthếsẽkhiếnchođámđôngtiếptụcngỏýmuahoặcbánmộtthẻđổihàng,vànhữngngườikhácsẽđáplạimộtcáchcôngkhaiđểcungứng.Tấtcảmọingườiquansátnhữngtraođổinàyvàthấyđượcmứcgiámàởđócácthẻđổihàngđượctraotay.Cáckếtquảdiễnrađềuđặnnhưnhữngbiểuhiệnvậtlý.Chắcchắnnhưthể“nướcchảychỗtrũng”,nhữngngườisởhữumộtthẻđổihàngmàítcógiátrịđốivớihọ(bởigiátrịmualạicủahọthấp)đitớiviệcbánthẻđổihàngcủamìnhởmộtmứclợinhuậnnàođóchonhữngaiđịnhgiánócaohơn.Thêmnữa,lýthuyếtkinhtếdựđoánmộtcáchchínhxáccảmứcgiácuốicùngmàtạiđóthịtrườngsẽchấpthuậnvàsốlượngthẻđổihàngsẽđượctraotay.Nếumộtnửasốngườithamgiavàothịtrườngđượcphânphátthẻmộtcáchngẫunhiên,lýthuyếtdựđoánrằngmộtnửasốthẻđổihàngsẽđượctraotay.

ChúngtôiđãsửdụngmộtsựbiếnthiêntrongphươngphápcủaSmithcho

thínghiệmcủamình.Mỗiphiênbắtđầuvớimộtvàichukỳcủanhữngtraođổicácthẻđổihàng,mộtbảnsaohoànhảopháthiệncủaSmith.Consốướctínhvềcácgiaodịchthườngrấtgầnhoặcgiốnghệtvớisốlượngđượcdựđoánbởilýthuyếtchuẩn.Dĩnhiên,cácthẻđổihàngcógiátrịchỉbởichúngcóthểđượcchuyểnđổisangtiềnmặtcủangườithửnghiệm;chúngkhôngcógiátrịsửdụng.Sauđóchúngtôiđãđiềukhiểnmộtthịtrườngtươngtựchomộtđốitượngmàchúngtôikỳvọngmọingườiđịnhđoạtgiátrịsửdụng:Mộtcốcuốngcafébắtmắt,đượctôđiểmbằngphùhiệucáctrườngđạihọcởbấtcứnơinàochúngtôiđãtiếnhànhcácthínghiệm.Chiếccốcsauđócógiátrịkhoảng6đô-la(vàngàynaysẽcógiátrịgấpđôisốtiềnđó).Nhữngchiếccốcđượcphânphátmộtcáchngẫunhiênchomộtnửasốngườithamgia.Nhữngngườibánbàychiếccốccủamìnhratrướcmặtvànhữngngườimuađượcmờixemquachiếccốccủahàngxómcủamình;tấtcảđềuchỉramứcgiámàhọsẽđổichác.Nhữngngườimuađãphảidùngtiềncủachínhmìnhđểgiànhđượcchiếccốc.Cáckếtquảthậtấntượng:Mứcgiábántrungbìnhởkhoảnggấpđôimứcgiámuatrungbình,vàconsốướctínhvềcácgiaodịchíthơnmộtnửaconsốđãdựđoánbằnglýthuyếtchuẩn.Sứclôicuốncủathịtrườngđãkhônghiệuquảđốivớimộthànghóamànhữngngườichủsởhữuđãdựtínhsẽsửdụng.

Chúngtôiđãtiếnhànhmộtloạtcácthínghiệmsửdụngcácbiếnthểcủacùngmộtquytrình,chúngluônluônchocáckếtquảnhưnhau.Thínghiệmưathíchnhấtcủatôiđólàmộtthínghiệmmàởđóchúngtôithêmvàongoàinhómnhữngngườibánvàngườimuamộtnhómthứba–nhữngngườilựachọn.Khônggiốngvớinhữngngườimua,nhữngngườiphảibỏtiềncủamìnhrađểgiànhđượcmónhàng,nhữngngườilựachọncóthểnhậnđượchoặcmộtchiếccốchoặcmộtsốtiền,vàhọđãchỉrasốtiềnxứngvớiviệcnhậnđượcmónhàng.Đâylàcáckếtquả:

Ngườibán:7.12đô-la.

Ngườilựachọn:3.12đô-la.

Ngườimua:2.87đô-la.

Khoảngcáchgiữangườibánvàngườilựachọnlàđángchúý,bởivìhọthựcsựphảiđốimặtvớicùngmộtlựachọn!Nếubạnlàmộtngườibán,bạncóthểtrởvềnhàvớihoặclàmộtchiếccốchoặclàtiền,vànếubạnlàmộtngườilựachọnbạncóchínhxáchaiphươngántươngtựvậy.Nhữngtácđộngdàihạncủaquyếtđịnhgiốnghệtvớihainhómnày.Sựkhácbiệtduynhấtđólàcảmxúctạithờiđiểmđó.Mứcgiácaomànhữngngườibánđặtra

phảnánhsựmiễncưỡngphảitừbỏmộtvậtmàhọthựcsựsởhữu,mộtsựmiễncưỡngcóthểnhìnthấyởnhữngđứatrẻgiữchặtmộtmónđồchơivàbàytỏsựkíchđộngmãnhliệtkhimónđồđóbịlấyđi.SựáccảmmấtmátđượcxâydựngtrênnhữngđánhgiátựđộngcủaPhươngthứcsố1.

Nhữngngườimuavànhữngngườichọnlựađặtracácgiátrịtiềnmặtnhưnhau,mặcdùnhữngngườimuaphảitrảtiềnchochiếccốc,trongkhilạimiễnphíchonhữngngườilựachọn.Đâylàthứmàchúngtôicóthểdựtínhnếunhữngngườimuakhôngtrảinghiệmviệcchitiềnchochiếccốcnhưlàmộttổnthất.Căncứtừhìnhchụpbộnãokhẳngđịnhsựkhácbiệtrằng:Việcbáncáchànghóamàaiđóthườngdùngsẽkíchhoạtnhữngvùngnãobộđượcliênkếtvớisựáccảmvànỗiđau.Việcmuacũngkíchthíchnhữngkhuvựcnày,nhưngchỉkhinàocácmứcgiáđượcnhậnthứclàquácao–khibạncảmthấyrằngmộtngườibánđangnhậnđượckhoảntiềnvượtquágiátrịtraođổi.Cácghinhậnnãobộcũngchỉrarằngviệcmuaởcácmứcgiáđặcbiệtthấplàmộtbiếncốmanglạiniềmphấnkhích.

Giátrịtiềnmặtmànhữngngườibánđặtrachochiếccốccaogấpsovớivớigiátrịđượcđặtrabởinhữngngườilựachọnvànhữngngườimua.Tỷlệnàyrấtgầnvớihệsốsựáccảmmấtmáttrongchọnlựarủiro,nhưchúngtacóthểdựtínhnếucùngmộthệsốgiátrịđốivớinhữnglợiíchvàtổnthấttiềnbạcđượcápdụngchocảnhữngquyếtđịnhrủirolẫnphirủiro.Mộttỷlệkhoảng2:1đãtừngxuấthiệntrongcácnghiêncứucủacáclĩnhvựckinhtếkhácnhau,baogồmcảsựphảnứngcủacáchộgiađìnhtrướcnhữngthayđổigiácả.Nhưcácnhàkinhtếhọccóthểdựđoán,nhữngngườitiêudùngcóxuhướngtăngcườngmuatrứng,nướccam,haycákhimứcgiáhạvàgiảmthiểuviệcmuabáncủamìnhkhimứcgiátăng;tuynhiên,ngượclạivớinhữngdựđoáncủalýthuyếtkinhtế,tácđộngcủaviệctănggiá(nhữngtổnthấtcóliênquantớimứcgiáthamchiếu)lớnhơnkhoảnghailầnsovớihiệuquảcủanhữnglợiích.

Thínghiệmvềnhữngchiếccốcvẫngiữnguyênluậnchứngthôngthườngcủahiệuứngsởhữu,cùngvớimộtthínghiệmđơngiảnhơnnữamàJackKnetschđãbáocáoởcùngthờiđiểmđó.Knetschđãđềnghịhailớphọcđiềnvàomộtbảngcâuhỏivàhứathưởngcôngchohọmộtmónquàkhihoànthiện.Trongmộtbuổihọc,phầnthưởnglàmộtchiếcbútđắttiền;trongmộtbuổikhác,làmộtthanhkẹosô-cô-laThụySĩ.Vàocuốibuổihọc,nhàthửnghiệmđãchỉramộttronghaimónquàvàchophéptấtcảmọingườitraođổiphầnquàcủaanhtahoặccôtachonhau.Chỉkhoảng10%nhữngngườithamgiađãchọnlựađểtraođổiphầnquàcủamình.Hầuhếtnhữngngườinàyđãtừngnhậnđượcchiếcbútvẫngiữnguyênchiếcbút,vànhững

aiđãtừngnhậnđượcsô-cô-lacũngđãkhônghềnhúcnhích.

SUYNGHĨNHƯMỘTTHƯƠNGNHÂN

Nhữngýniệmcănbảnvềlýthuyếtviễncảnhlànhữngđiểmthamchiếuhiệncóvànhữngtổnthấthiệnrarõhơnnhữnglợiíchtươngứng.Nhữngquansáttrêncácthịtrườngthựcthếthuthậpđượcquacácnămlàvídụchosứcmạnhcủanhữngkháiniệmnày.MộtcuộcnghiêncứuvềthịtrườngcáccănhộcaocấptạiBostontrongsuốtthờikỳsuythoáiđãmanglạicáckếtquảrõràngmộtcáchchitiết.Cáctácgiảcủanghiêncứunàyđãsosánhhànhvicủacácchủsởhữuđãmuanhàởcácmứcgiákhácnhau.Đốivớimộttácnhâncólýtrí,giámuakhôngliênquantớihoạtđộngđãdiễnratrướcđó–giátrịthịtrườnghiệntạilàtấtcảvấnđề.Điềuđókhôngdiễnrađốivớiconngườitrênthịtrườngnhàgiárẻ.Cácchủsởhữucómộtđiểmthamchiếucaovàtheocáchđóđốimặtvớinhữngtổnthấtcaohơnđặtramộtmứcgiácaohơndựatrêncănhộcủahọ,bỏramộtkhoảngthờigianlâuhơnđểnỗlựcbáncănhộcủamìnhvàsaucùnglàthuvềnhiềutiềnhơn.

Luậnchứngbanđầuvềđộvênhgiữacácmứcgiábánvàcácmứcgiámua(hoặcthuyếtphụchơn,giữahoạtđộngbánvàlựachọn)làrấtquantrọngtrongtiếpnhậnbanđầuvềnhữngýniệmđiểmthamchiếuvàsựáccảmmấtmát.Tuynhiên,cóthểhiểumộtcáchsâusắcrằng:Cácđiểmthamchiếulàkhôngổnđịnh,đặcbiệttrongcáctìnhhuốngthínghiệmkhôngbìnhthườngvàhiệuứngsởhữunàycóthểbịloạitrừbởiviệcthayđổiđiểmthamchiếu.

Khônghiệuứngsởhữunàođượcdựtínhkhinhữngngườichủsởhữunhìnnhậnnhữnghànghóacủamìnhlàvậtmanggiátrịđốivớinhữngtraođổitrongtươnglai,đâylàmộtquanđiểmphổbiếntronggiaodịchthôngthườngvàtrêncácthịtrườngtàichính.NhàKinhtếhọcthựcnghiệmJohnList,ngườiđãnghiêncứuhoạtđộngchuyểnnhượngtrênnhữngquyđịnhthẻthôngtincầuthủ,đãpháthiệnrarằngnhữngthươngnhânmớivàonghềđãmiễncưỡngtáchcáctấmthẻmàhọđãsởhữura,nhưngsựmiễncưỡngnàydầnbiếnmấtcùngvớikinhnghiệmgiaothương.Ngạcnhiênhơn,Listđãpháthiệnramộttácđộngtolớncủakinhnghiệmgiaothươnglênhiệuứngsởhữuđốivớinhữngmặthàngmới.

Theomộtthỏaước,Listđãđưaranhậnxétrằng:Nhữngngườiđượcmờithamgiavàomộtcuộckhảosátngắn,theođóhọcóthểđượctrảcôngbằngmộtphầnquànhỏ:Mộtchiếccốccaféhoặcmộtthanhsô-cô-lacógiátrịngangbằng.Cácphầnquàđượcphânchiamộtcáchngẫunhiên.Khicáctìnhnguyệnviênchuẩnbịrờiđi,Listđãnóivớitừngngườitrongsốhọrằng

“Chúngtôitặngchobạnmộtchiếccốc[hoặcthanhsô-cô-la],nhưngbạncóthểtraođổilấymộtthanhsô-cô-la[hoặccốc]thayvàođó,nếubạnmuốn.”TrongmộtsựmôphỏngchínhxácthínghiệmbanđầucủaJackKnetsch,Listđãpháthiệnrarằngchỉcó18%nhữngngườitraođổithiếukinhnghiệmmớisẵnlòngđổinhữngmónquàcủamìnhvớingườikhác.Trongsựtươngphảnmộtcáchsắcnét,nhữngngườitraođổicókinhnghiệmđãtỏrõkhônghềcódấuhiệucủamộthiệuứngsởhữunào:48%trongsốhọđãđổilại!Ítnhấttrongmộtmôitrườngthịtrườngmàởđóviệcđổicháclàmộtquychuẩn,họđãtỏrakhôngchútmiễncưỡngkhigiaodịch.

JackKnetshcũngđãtiếnhànhcácthínghiệmmàởđónhữngthaotúngkhônkhéođãkhiếnchohiệuứngsởhữubiếnmất.Nhữngngườithamgiađãbàytỏmộthiệuứngsởhữuchỉkhihọcótrạngtháisởhữuvậtlýđốivớihànghóatrongmộtchốcláttrướckhitriểnvọngcủahoạtđộnggiaothươnghànghóađóđượcđềcậptới.CácnhàkinhtếhọctheothuyếtchínhthốngcóthểđãbịxúigiụckhinóirằngKnetschđãtốnquánhiềuthờigianvớicácnhàtâmlýhọc,bởisựvậndụngthựcnghiệmcủaôngđãchothấysựquantâmtớinhữngbiếnthiênmàcácnhàTâmlýhọcxãhộicholàquantrọng.Thựcvậy,hệphươngphápkhácnhaucóliênquantớicácnhàKinhtếhọcthựcnghiệm,vàcácnhàtâmlýhọcđãthuđượcnhiềucăncứtrongcuộctranhluậnđangtiếpdiễnvềhiệuứngsởhữu.

Nhữngthươngnhânkỳcựudườngnhưđãhọcđượccáchđặtcâuhỏichuẩn,đólà“Tôimuốncóchiếccốcđónhiềutớiđâu,sovớinhữngthứkhácmàtôicóthểcóthayvàođó?”ĐâychínhlàcâuhỏimàcácnhàKinhtếhọcđặtra.Câuhỏinàykhônghềgâyrahiệuứngsởhữu,bởiđộvênhgiữasựthỏamãncủaviệcđoạtđượcvànỗiđaucủaviệctừbỏkhôngcóliênquangìtớinhau.

Nhữngnghiêncứugầnđâyvềtâmlýcủa“việcraquyếtđịnhdướitìnhtrạngthiếuthốn”chỉrarằngngườinghèonằmtrongmộtnhómkhácmàởđóchúngtôikhôngdựtínhtìmthấyhiệuứngsởhữu.Ngườinghèo,theolýthuyếttriểnvọng,hiệnđangsốngdướiđiểmthamchiếucủamộtaiđó.Cónhữnghànghóamàngườinghèocầnvàkhôngthểchitrảnổi,dovậyhọluônluôn“trongtìnhtrạngmấtmát”.Bởivậymàmộtsốlượngnhỏtiềnbạcmàhọthuvềđượcnhìnnhậnnhưlàmộtsựgiảmthiểumấtmát,chứkhôngphảimộtlợiích.Tiềnbạcgiúpmộtaiđóleolêngầnhơnmộtchútvớiđiểmthamchiếu,nhưngngườinghèovẫnluônluônởchândốccủahàmgiátrị.

Nhữngngườinghèosuynghĩnhưnhữngthươngnhân,nhưngnhữngđộnglựcthậtquákhácbiệt.Khônggiốngnhưnhữngthươngnhân,ngườinghèokhôngbàngquantrướcnhữngkhácbiệtgiữaviệcđạtđượcsựthỏadụngvà

việctừbỏ.Vấnđềcủahọđólàtấtcảnhữngchọnlựacủahọđềunằmgiữanhưngsựtổnthất.Sốtiềntiêutốnchomộthànghóalàsựmấtmátmộthànghóakhác,màcóthểđãđượcmuathayvàođó.Đốivớingườinghèo,cácchiphílànhữngtổnthất.

Tấtcảchúngtađềubiếtrằngđốivớiconngười,việcchitiêulàkhônglấygìlàmvuivẻ,chodùvềkháchquancóthểhọkhásungtúc.Ởđâycũngcóthểlàbởinhữngkhácbiệtvềvănhóatrongtháiđộđốivớitiềnbạc,vàđặcbiệtlàđốivớiviệcchitiêutiềnbạcvàonhữngvậtphẩmđắttiềnnhỏnhặtvànảyrabấtchợt,giốngnhưviệcmuađượcmộtchiếccốcthiếtkế.Mộtsựkhácbiệtnhưvậycóthểlýgiảisựsaibiệtgiữacáckếtquảcủa“nghiêncứunhữngchiếccốc”ởMỹvàởAnh.CácmứcgiámuavàbánkhácnhauvềcănbảntrongcácthínghiệmđãđượctiếnhànhđốivớitậpcácmẫusinhviênMỹ,nhưngnhữngkhácbiệtnàynhỏhơnrấtnhiềugiữanhữngsinhviênAnh.Vẫncònnhiềuđiềucầnphảihọcvềhiệuứngsởhữu.

PHÁTNGÔNVỀHIỆUỨNGSỞHỮU

“Côấykhôngquantâmtớivănphòngnàotrongsốhaicáimàcôấysẽcó,nhưngsauđómộtngàythôngbáođãđượcđưara,côấykhôngcònsẵnlòngtraođổinữa.Hiệuứngsởhữu!”

“Cáccuộcđàmphánnàysẽchẳngđitớiđâucảbởicảhaibênđềuthấykhócóthểnhượngbộ.”Thậmchíngaycảkhihọcóthểđạtđượcđiềugìđó.Tổnthấtdùkhôngrõnhưngcóthểsẽlớnhơnlợiíchđạtđược.

“Khihọtănggiácủahọlên,nhucầuđãhết.”

“Anhấychỉghétýnghĩvềviệcbáncănhộcủamìnhđượcíttiềnhơnsovớigiáanhấymua.Sựáccảmmấtmátđangdiễnra.”

“Hắntalàmộtkẻkeokiệt,hắncoitừngđồngmìnhtiêunhưthểmộtsựmấtmát.”

Chương28.Nhữngbiếncốtiêucực

Kháiniệmvề“sựáccảmmấtmát”chắchẳncóđónggópýnghĩanhấtcủa

ngànhTâmlýhọcchosựhìnhthànhvàpháttriểncủangànhKinhtếhọchànhvi.Điềunàynghecóvẻkỳlạ,bởichúngtathườngđánhgiákếtquảdựatrênnhữngíchlợivàtổnthất,trongkhichúngtadễdàngnhậnratổnthấthơnlànhữngíchlợi,dođópháthiệnnàykhôngcógìmớilạkhiếnchúngtaphảingạcnhiêncả.Amosvàtôivẫnthườngđùacợtvớinhaurằng:Chúngtađangtiếnhànhnghiêncứumộtđềtàimàđếnnhữngngườibàcủachúngtacũngcóthểhiểurấtrõrồi.Tuynhiên,trongthựctế,chúngtabiếtnhiềuhơnnhữngngườibàcủamìnhvàcóthểgiờđâychúngtađãgắnsựáccảmmấtmátvàohaihệthốngđangvậnhànhbêntrongtrínãocủachúngta.ĐiềuđặcbiệtlàtrínãocủachúngtaphủnhậnvànétránhthựctếmàởđóquanđiểmTâm-Sinhlýđãthốngtrịsựvậnhànhcủanó.Chúngtôicũngcóthểchỉranhữnghệquảcủasựáccảmmấtmáttrongnhữngquansátgâyngạcnhiênkhácnhau:Chỉnhữnghànghóabịthấtlạctrongquátrìnhvậnchuyểnmớiđượcđềnbùbằngtiềnmặt;nhữngnỗlựccảitổởquymôlớnthườnghaythấtbại;nhữngtaygônchuyênnghiệpcótỷlệsốlầnđánhnhẹbóngvàolỗchínhxáchơnrấtnhiềumộttaygônnghiệpdư.Cũngtheomộtcáchtàitìnhnhưvậy,bàtôisẽphảingạcnhiênbởinhữngdựđoántừmộtýniệmmơhồmàbàtưởngchừngnórấtchínhxác.

TIÊUCỰCVƯỢTTRỘI

Nhịptimcủabạndồndậphơnkhibạnnhìnvàobêntráicủabiểuđồ.Nóđậpdồndậpngaycảtrướckhibạncóthểgọitênthứgìkỳquáiởtrongbứchình.Saumộtthờigianbạnmớicóthểnhậnrathứkỳquáiấylàđôimắtcủamộtngườiđangrấtsợhãi.Đôimắtbênphảithulạinhỏhơnđôimắtbênphảibởi

mộtnụcườihípmá,nhằmdiễntảsựsungsướngnhưngkhônghẳnnóthểhiệnsựphấnkhích.Haibứchìnhđượcđưarachonhữngngườiđangnằmdướimáychụpcắtlớpxem.Mỗibứchìnhđượcchiếutrongkhoảngnhỏhơn2/100giâyvàngaylậptứcbịchekhuấtbởisự“nhiễuhình”mộthiểnthịngẫuhiệncáckhoảngsángtốilênbứchình.Khôngaitrongsốnhữngngườiquansátnhậnthứcđượcrằngmìnhvừađượcnhìnnhữngbứcảnhchụpđôimắtnhưngmộtphầnnãobộcủahọđãbiếtđượclà“hạchhạnhnhân’’cóvaitròlà“trungkhucảnhbáo”củanãobộ,mặcdùnócũngcóvaitròkíchhoạtcáctrạngtháicảmxúckhácnhaudiễnratrongtrínão.Nhữnghìnhảnhđãchỉramộtphảnứngmạnhcủa“hạchhạnhnhân”củanãobộngườiquansátmàkhôngthểnhậnrahìnhảnhghêrợncủabứchìnhmàmìnhđangquansátđó.Thôngtinvềmốiđedọacóthểđượcnhậnrakhinhìnvàobứchìnhđócóthểdichuyểnquamộtrãnhthầnkinhcựcnhạybằngviệcquéttrạngthái“nhìn”trựctiếpvàophânkhuxửlýcáccảmxúccủanãobộ.Chutrìnhtươngtựnhưvậycũngdẫntớiviệcpháchọavẻgiậndữ(mộtmốiđedọatiềmẩn)củanhữngkhuônmặtđượcxửlýnhanhhơnvàhiệuquảhơnsovớinhữngpháchọacủakhuônmặtvuivẻ.Mộtsốthínghiệmđãchỉrarằng,mộtkhuônmặtgiậndữđơnlẻcóthểnổibậthơngiữacáckhuônmặtvuivẻnhưngmộtkhuônmặtvuivẻđơnlẻkhôngnổibậtgiữacáckhuônmặtgiậndữ.Cơchếcủanãobộởconngườivàởmộtsốloàiđộngvậtkhácđượcthiếtkếđểưutiênchứacáctintứcxấu.Chỉlướtquatrongmộtvàiphầntrămcủagiâycóthểpháthiệnramộtloàiđộngvậtănthịt,chutrìnhnàygiúpcácđộngvậtsốngsótđểduytrìnòigiống.NhữngvậnhànhtựđộngcủaHệthống1phảnánhquátrìnhtiếnhóalịchsửcủaloàingười.Khônghềtồntạimộtquytrìnhnhanhnhạynhưthếđểnhậndiệnnhữngtintốttừngđượcpháthiệnởnãobộcủangườihaycácloàiđộngvậtkhác.Dĩnhiên,chúngtavà“ngườianhemđộngvật”củamìnhnhanhchóngđượccảnhbáotrướccácdấuhiệuchobiếtthờicơthíchhợpđểgiaophốihoặcđểănthịt,vàcácchuyêngiaquảngcáođãápdụngcơchếnàyđểthiếtkếnhữngtấmbiểnquảngcáosaochophùhợpvớiquytrìnhvậnhànhnãobộcủaconngười.Tuynhiên,cácquảngcáonàyưutiênthểhiệnnhữngmốihiểmhọahơnlànhữngcơmay,nhưcáchchúngvốnđượcthiếtkếvàvậnhànhtrongnãobộcủachúngta.

Nãobộphảnứngnhanhchóngngaycảtrướcnhữnghiểmhọahoàntoànchỉđượcpháchọabằngbiểutượngchứkhôngphảichỉlàcáchiểmhọathựcsựđãxảyra.Nhữngtừngữgiàucảmxúcđượcnạpvàobộnãothuhútđượcsựchúýcủachúngta.Nhữngtừngữchỉsựtiêucựcnhưchiếntranh,tộiáclôicuốnsựchúýnhanhhơnnhữngtừngữchỉsựtíchcựcnhưhòabình,tìnhyêu.KhônghềcómộthiểmhọathựcsựnàoởđâynhưngchỉcầncómộtsựgợinhắcvềmộtbiếncốtiêucựctrongHệthống1đượcxemnhưlàmốiđedọa.Nhưchúngtađãthấyngaytừchươngđầuvớitừ“nônmửa”,sựhình

dungliêntưởngmangtínhbiểutượnggợilênnhữngphảnứngthựctếcảmxúcbịsuyyếu,thậmchílàmchúngtacóphảnứnglùilạihoặcngảngườivềphíatrướckhicóliêntưởngđếntừ“nônmửa”.Độnhạyvớinhữnghiểmhọakéodàitớicảhoạtđộngxửlýnhữngtrạngtháicảmxúccũngrấtbấtđồngtrongtrínãocủachúngta.Vídụ,quanđiểmcủabạnđốivớicáichếtnhânđạo,nãobộcủabạnsẽmấttốiđa¼giâyđểghinhận“sựchỉdẫn”đểđưaraýkiếnđượcbắtđầuvới“Tôinghĩcáichếtnhânđạolàmột…chấpnhậnđược/khôngchấpnhậnđược.”

NhàtâmlýhọcPaulRozin,mộtchuyêngianghiêncứuvềcảmxúctiêucực(trongtìnhhuốngnàynghiêncứuvềsựghêtởm),đãquansátthấyrằngchỉcầnmộtcongiánsẽlàmhỏnghoàntoànsứchấpdẫncủamộtbátchứađầyquảanhđào,nhưngmộtquảanhđàosẽchẳngcógìhấpdẫnkhinằmtrongmộtbátchứađầynhữngcongián.Nhưôngđãchỉra,càngrơivàothếbíthìcàngcónhiềucáchthoátravàsự“áccảmmấtmát”làmộttrongrấtnhiềubiểuhiệncủamộttrạngtháitiêucựcđiểnhình.Trongmộtbàibáocótiêuđề“Cáixấulấnátcáitốt”,sốhọcgiảtổnghợpnhưsau:“Nhữngcảmxúctồitệ,nhữngcănnguyêntệhại,phảnhồikhôngtốtcótácđộnglớnhơnnhữngthứtốtđẹpvàtindữđượcxửlýtriệtđểhơntinlành.Mộtngườicóxuhướngtránhnhữngnhậnthứcxấuhơnlàtheođuổicácnhậnthứctốt.Nhữngấntượngxấuvàđịnhkiếnkhôngtốtđượctạothànhnhanhhơnvàcósứckhángcựđốivớisựtốthơncủanhữngđiềutíchcực.”HọdẫnchứngcácquanđiểmcủaJohnGottman,mộtchuyêngianổitiếngnghiêncứuvềmốiquanhệvợchồng:Mộtcuộchônnhânbềnvữngphụthuộcrấtnhiềuvàoviệctránhlàmcáchànhđộngtiêucực,hơnlàvàoviệccốgắngcónhiềuhànhđộngtíchcực.JohnGottmanđãướctínhđượcrằnghônnhânbềnvữngđòihỏinhữngtươngtáctíchcựcphảilấnátnhữngtươngtáctiêucựcởmứcnhỏnhấtlà5/1.Nhữngđiềubấtcânxứngtronglĩnhvựcxãhộithậmchícònnổibậthơn,nhưtấtcảchúngtađềubiếtrằngmộttìnhbạnphảimấtnhiềunămmớicóthểgâydựngđượccũngcókhảnăngbịhủyhoạichỉbằngmộthànhđộng.

Mộtvàisựkhácbiệtgiữatốtvàxấuđãđượclậptrìnhsẵntrongmỗichúngta.Nhữngđứatrẻsơsinh,sinhrađãphảnứngvớiđauđớnnhưlàđiềuxấuvàphảnứngvớiyêuthương(đếnmộtđiểmnàođó)nhưlàđiềutốt.Tuynhiên,trongnhiềutìnhhuốngthìranhgiớigiữatốtvàxấulàmộtđiểmthamchiếuthayđổitheothờigianvàphụthuộcvàotừnghoàncảnh.Hãyhìnhdungrằngbạnđangrờikhỏiđấtnướcvàomộtđêmlạnhlẽo,ănmặcphongphanhdướicơnmưaxốixả,quầnáocủabạnsũngnước.Mộtcơngiólạnhbuốtgópphầnlàmtăngthêmnỗiđautronglòngbạn.Bạnđãlangthangkhắpnơivàcuốicùngbạncũngtìmthấymộtkhốiđálớnđểtrúẩn.NhàSinhvậthọcMichelCabanacgọisựtrảinghiệmtrongkhoảnhkhắctìmthấytảngđá

đểtrúẩnấylàcảmgiácvuithíchtheođặctrưngriêngcủanó,nhưlàniềmkhoáilạcthôngthườngđemlại,chỉrasựcảibiếnvềmặtsinhhọcquantrọngđốivớitìnhhuốngấy.Dĩnhiên,sựbùđắpvuithúấychỉtrongchốclátvàbạnsẽnhanhchóngcólạicảmgiácrunrẩykhiđứngphíasaukhốiđávàbịthôithúcbởinỗiđauđớntrởlạinhằmtìmranơitrúẩntốthơntảngđáấy.

CÁCMỤCTIÊULÀNHỮNGĐIỂMTHAMCHIẾU

“Sựáccảmmấtmát”đềcậpđếnsứcmạnhtươngquancủahaiđộngcơ:Chúngtabịthôithúcmộtcáchmạnhmẽnhằmtránhnhữngtổnthấthơnlàđạtđượcnhữnglợiích.Mộtđiểmthamchiếu,đôikhiởthờiđiểmhiệntrạng,nhưngcũngcókhilàmộtmụctiêutrongtươnglai:Việckhôngđạtđượcmộtmụctiêulàmộtmấtmát,việchoànthànhvượtmứcmụctiêulàmộtlợiích.Nhưchúngtacóthểdựtínhtừsựthốngtrịcủacáccảmgiáctiêucực,haiđộngcơnàykhôngcótácđộngđồngđều.Áccảmtrướcthấtbạicủaviệckhôngđạtđượcmụctiêumạnhmẽhơnthamvọngvượtquamụctiêuđó.

Mọingườithườngchấpnhậnnhữngmụctiêungắnhạnmàhọphấnđấuđểđạtđượcnhưngkhôngnhấtthiếtphảivượtmứcmongđợi.Họcóthểgiảmbớtnỗlựccủamìnhkhihọđãđạttớimụctiêutrướcmắt,vớikếtquảmàđôikhilàkhôngđúngnếudựavàotínhlogiccủakinhtế.Vídụ,nhữngtàixếtaxiởNewYorkcóthểcómộtmụctiêuthunhậplậptheotừngthánghoặcnăm,nhưngmụctiêuchínhchiphốinỗlựccủahọlàcácmứcthunhậphàngngày.Dĩnhiên,mụctiêutheongàydễdàngđạtđược(vàvượtmức)vàomộtsốnhấtđịnh.Vàonhữngngàymưa,ngườitàixếnhanhchóngđạtđượcmụctiêucủamìnhvìngàymưathườngđôngkháchhơnnhữngngàykhác;điềutươngtựkhôngxảyravàonhữngngàythờitiếtdễchịu,khinhữngchiếcxetaxithườngtốnthờigiờlượnlờtrêncácconphốtìmkhách.Lậpluậnkinhtếngụýrằngnhữngtàixếtaxinênlàmviệcnhiềugiờvàonhữngngàymưavàtựthưởngchobảnthânmộtvàingàynghỉvàonhữngngàyônhòa,khiđóhọcóthể“mua”sựthảnhthơiởmộtmứcgiáthấphơn.Tínhlogiccủa“sựáccảmmấtmát”chothấyđiềungượclại:Nhữngngườitàixếcómộtmụctiêuhướngtớicốđịnhhàngngàysẽlàmviệcnhiềugiờhơnkhicócáckhoảnthỏadụngítỏivàtrởvềnhàsớmkhicácvịkháchướtsũngnướcmưađangcầuxinđểđượcđưatớinơinàođó.

CácnhàkinhtếhọcDevinPopevàMauriceSchweitzertạitrườngĐạihọcPennsylvania,đãlấymộtvídụlýtưởngvềmộtđiểmthamchiếudựatrênmônchơigôn:Gậychuẩn1.Tấtcảcáclỗtrênsângônđềucómộtsốgậytươngứngvớiconsốđó;sốgậychuẩncungcấpđườngcơbảnđểđạtđượcthànhtíchtốtnhưngkhôngvượtquáconsốquyđịnh.Đốivớimộttaygôn

chuyênnghiệp,mộtbirdie(mộtgậydướigậychuẩn)làmộtlợithếvàmộtbogey(mộtgậytrênchuẩn)làmộttổnthất.Cácnhàkinhtếhọcđãsosánhhaitrườnghợpmàngườichơicóthểđốimặtkhigầnlỗ:

Đánhnhẹvàolỗnhằmtránhmộtđiểmbogey.Đánhnhẹvàolỗnhằmđạtmộtđiểmbirdie.

Mỗigậyđượctínhđiểmtrongsângônvàtrongsângôn,chuyênnghiệpcógiátrịrấtlớn.Tuynhiên,theonhưlýthuyếtviễncảnhmộtsốcúđánhghiđượcnhiềuđiểmhơnnhữngcúđánhkhác.Khôngghiđượcgậychuẩnlàmộttổnthấtnhưngviệcđánhtrượtmộtgậyghiđiểmbirdie(mộtgậydướigậychuẩn)làmộtlợiíchthấytrước,khôngphảilàmộttổnthất.PopevàSchweitzerđãlậpluậnrằngtừ“sựáccảmmấtmát”,nhữngngườichơigônkhiđánhgậychuẩn(nhằmtránhmộtđiểmbogey-mộtgậytrênchuẩn)sẽcốgắngnhiềuhơnmộtchútkhiđánhbóngđểghimộtđiểmbirdie-mộtgậydướichuẩn.)Họđãphântíchmộtcáchcẩnthậnhơn2.5triệucúđánhvàolỗđểkiểmchứngdựđoánnày.

Vàhọđãđúng.Chodùcúđánhvàolỗởmọikhoảngcáchtớilỗgôncódễhaykhó,nhữnggônthủthànhcôngkhighiđiểmgậychuẩnhơnlàkhighiđiểmbirdie.Sựkhácbiệttrongtỷlệthànhcôngcủahọkhithựchiệngậychuẩn(nhằmtránhđiểmbogey)hoặcghiđiểmbirdielà3.6%.Sựkhácbiệtnàykhônghềtầmthườngchútnào.TigerWoodslàmộttrongsốnhững“ngườithamgia”vàonghiêncứucủahọ.Nếutrongnămthiđấutốtnhấtcủamình,TigerWoodsđãthànhcôngtrongviệcđưabóngvàolỗđểghiđiểmgậydướichuẩncũngnhưanhđãlàmđốivớigậychuẩn,điểmsốgiảiđấutrungbìnhcủaanhsẽđượccảithiệnbởimộtcúđánhvàthunhậpcủaanhđạtgần1triệuđô-lamỗimùagiải.Nhữngđốithủcạnhtranhácliệtnàychắcchắnkhôngđưaramộtquyếtđịnhlýtrínàonhằmgiảmbớtcáccúđánhghiđiểmgậydướichuẩn,nhưngsựáccảmmạnhmẽcủahọvớimộtđiểmbogey-mộtgậytrênchuẩndườngnhưgópphầnvàosựtậptrungvượtmứcđốivớinhiệmvụtrongtầmtay.

Nghiêncứuvềcáccúđánhvàolỗgônminhchứngcholýthuyếtnhưthểnóhỗtrợchohoạtđộngtưduy.Aicóthểnghĩrằngbỏrahàngthángtrờiphântíchnhữngcúđánhghiđiểmgậychuẩnvàđiểmgậydướichuẩnlàviệcđánglàm?Ýtưởngvề“sựáccảmmấtmát,”chẳngthểgâykinhngạcchoaingoạitrừmộtvàinhàKinhtếhọc,đãtạoramộtgiảthuyếtchínhxáckhônggìsánhkịpvàđãdẫndắtcácnhànghiêncứutớimộtpháthiệnđãlàmchấnđộngtấtthảymọingười–baogồmcảnhữngtaygônchuyênnghiệp.

HOẠTĐỘNGBẢOVỆNGUYÊNTRẠNG

Nếubạnbắtđầulaovàotìmkiếmđiềugìđó,cườngđộkhôngcânxứngcủacácđộngcơnhằmtránhnhữngtổnthấtvàđạtđượcnhữnglợiíchgầnnhưxuấthiệnởkhắpmọinơi.Đólàbảnchấtcủanhữngcuộcđàmphán,đặcbiệtlàcủacáccuộcđàmphándựatrênmộthợpđồngđượckýkếttrước,tìnhhuốngthườngxuấthiệnchocáccuộcthươnglượnglaođộngvàtrongcáccuộcthảoluậnthươngmạihoặcnhữnghạnngạchvũkhíquốctế.Nhữngđiềukhoảnhiệnhànhxácđịnhcácđiểmthamchiếuvàbấtkỳmộtthayđổinàođưaratừđiềukhoảntrước,đượccoinhưlàmộtsựnhượngbộcủamộtbêndànhchođốiphương.“Sựáccảmmấtmát”tạoramộtsựmấtcânxứngkhiếnchocácthỏathuậnkhócóthểđạtđược.Nhữngnhượngbộbạntạochotôilànhữnglợiíchcủatôinhưngchúnglạilànhữngtổnthấtcủabạn,chúnggâyrachobạnnỗiđaunhiềuhơnlàchúngmanglạichotôisựthỏamãn.Chắchẳn,bạnsẽđặtramộtcáigiáchochúngcaohơntôiđặt.Dĩnhiên,điềutươngtựcũngđúngđốivớimọinhượngbộkhónhọcmàbạnđòihỏitừphíatôi,nhữngthứmàbạnkhôngchừngđãđánhgiáđúngđắn!Nhữngcuộcđàmphántiếnhànhtrênmột“cáibánhđangbịnhỏlại”dầnlàđặcbiệtkhókhăn,bởichúngđòihỏicầnphảicómộtsựphânchianhữngtổnthấtchođôibên.Conngườicóxuhướngdễtínhhơnnhiềukhihọthươnglượngtrênmột“chiếcbánhđangphìnhra”.

Rấtnhiềuthôngđiệpmàcácnhàthươngthuyếttraođổitrênbànđàmphánlànhữngnỗlựcnhằmtruyềntảimộtđiểmthamchiếuvàđưaramộtnguồnđángtincậychođốiphương.Thôngđiệpnàykhôngphảilúcnàocũngthẳngthắn.Cácnhàthươngthuyếtthườnglàmravẻquyếnluyếnghêgớmvớimộtvàiloạihànghóa(cóthểlànhữngloạitênlửađiểnhìnhtrongcáccuộcthươngthảogiảitrừvũkhí),mặcdùhọthựcsựxemmónhàngđónhưlàmột“chiêubàimặccả”vàcuốicùngthìcóýđịnh“thícontốt”trongmộtvụtraođổi.Docácnhàthươngthuyếtbịtácđộngbởimộtquytắc“cóđicólại”,mộtsựnhânnhượngđượcđưaragiốngnhưthểnhữngthiệnchíxótxadànhchomộtsựnhượngbộđầyđauđớntươngtự(vàcólẽđềugiảdốinhưnhau)từphíađốiphương.

Cácloàiđộngvật,baogồmcảconngười,cạnhtranhkhắcnghiệtnhằmngănchặnnhữngmấtmáthơnlànhằmđạttớinhữnglợiích.Trongphạmvilãnhthổcủacácloàiđộngvật,nguyêntắcnàygiảithíchsựthànhcôngcủanhữngkẻbảovệđượclãnhthổ.MộtnhàSinhvậthọcđãquansátđượcrằng“khimộtloàivậtchiếmgiữlãnhthổbịtháchthứcbởimộtđốithủ,thìnóhầunhưluôngiànhchiếnthắng(chỉtrongvàigiây)cáccuộcxungđột.”Trongcácvấnđềvềconngười,quytắcđơngiảntươngtựlýgiảiphầnlớnvềnhững

điềuxảyrakhicácthểchếcốgắngsửađổichínhmình,trongcáccuộc“cảitổ”và“táicấutrúc”cácdoanhnghiệp,vàtrongnhữngnỗlựcnhằmhợplýhóamộthệthốnghànhchínhquanliêu,đơngiảnhóamãsốthuếhoặcgiảmthiểucácchiphíytế.Nhưđãhìnhdungtừđầu,cáckếhoạchcảicáchgầnnhưluônluônsảnsinhranhững“ngườichiếnthắng”vàmộtsố“kẻthấtbại”trongkhiđạtđượcmộtsựcảibiếntổngthể.Tuynhiên,nếucácbênbịảnhhưởngcóbấtcứsựchiphốivềchínhtrịnàothìnhữngkẻthuacuộctiềmtàngsẽtrởnênchủđộnghơnvàquảquyếthơnnhữngkẻchiếnthắng,kếtquảsẽbịsailệchtheohướngcólợichohọvàchắchẳnsẽtốnkémvàíthiệuquảhơnsovớidựkiếnbanđầu.Cáccuộccảitổthôngthườngbaogồmcácđiềukhoảnnhằmbảovệcácbênliênquan,vídụ,khilựclượnglaođộnghiệntạibịcắtgiảmbởisựsuygiảmhơnlàgiảithể,hoặckhisựcắtgiảmlươngvàcắtgiảmquyềnlợichỉápdụngđốivớinhữngcôngnhânởtươnglai.“Sựáccảmmấtmát”làmộtlựclượngkỳcựuhùngmạnhbảovệchonhữngthayđổirấtnhỏtừnguyêntrạngcuộcsốngcủacảcáctổchứclẫncáccánhân.Chủnghĩabảothủnàygópphầngiúpchúngtaởyêntrongkhốiphố,trongcuộchônnhânvànghềnghiệpcủachúngta;đólàlựchấpdẫnhútchặtcuộcsốngcủachúngtalạivớinhaugầnvớiđiểmthamchiếu.

SỰÁCCẢMMẤTMÁTTRONGLUẬTPHÁP

TrongsuốtmộtnămlàmviệcvớinhautạiVancouver-RichardThaler,JackKnetschvàtôiđãphácthảoramộtnghiêncứuvềtínhcôngbằngtrongcácgiaodịchkinhtế,mộtphầnlàbởichúngtôiđãsaymêchủđềđónhưngcũngbởichúngtôiđãcómộtcơmaycũngnhưlàmộtbổnphậnhoànchỉnhmộtbảngcâuhỏimớihàngtuần.BộThủysảnvàĐạidươngcủaChínhphủCanadacómộtchươngtrìnhdànhchocácchuyêngiabịthấtnghiệptạiToronto,nhữngngườinàyđượctrảlươngđểquảnlýcáccuộcđiềutrathămdòquađiệnthoại.Mộtnhómgồmphầnlớnnhữngngườiphỏngvấnđãlàmviệchàngđêmvàcáccâuhỏimớiliêntụcđượccậpnhậtnhằmgiữchoquátrìnhnàyluôntiếpdiễn.ThôngquaJackKnetsch,chúngtôiđãchấpthuậnthiếtkếmộtbảngcâuhỏihàngtuần,vớicácphiênbảnđượcdánnhãnbốnmàu.Chúngtôicóthểhỏivềbấtkểđiềugì,sựgòbóduynhấtđólàbảngcâuhỏiphảibaogồmítnhấtmộtcâuđềcậptớithủysản,nhằmtạochonóthíchhợpvớisứmệnhcủaBộThủySảnvàĐạidương,nơiđãthuêchúngtôi.Côngviệcnàykéodàitrongnhiềuthángvàchúngtôiđãtựmìnhxửlýđượcmộtmớcácdữliệuthuthập.

Chúngtôiđãnghiêncứunhậnthứccủacôngchúngvềnhữnggìtácđộngđếnhànhhànhvikhôngtốtcủamộtbộphậncácthươngnhân,chủlaođộngvàchủđất.Câuhỏibaoquátcủachúngtôiđólàliệusựsỉnhụcđikèmvới

bấtcôngcóápđặtnhữnghạnchếtrongviệctìmkiếmlợiíchhaykhông.Chúngtôiđãpháthiệnrarằngđiềuđócótồntại.Chúngtôicũngpháthiệnrarằngnhữngquytắcđạođứcmàtheođódânchúngđánhgiánhữnggìcácdoanhnghiệpcóthểhoặckhôngthểrútrasựkhácbiệtchủyếugiữanhữngmấtmátvàlợiích.Nguyêntắccơbảnđólàmứclương,mứcgiá,hoặctiềnthuêhiệntạiđặtramộtđiểmthamchiếu,làbảnchấtcủamộtđặcquyềnbấtkhảxâmphạm.Đốivớidoanhnghiệp,ápđặtnhữngthuathiệtchocáckháchhànghoặccôngnhâncủamìnhbịxemlàkhôngđúngsovớigiaodịchthamchiếu,trừkhibuộcphảilàmvậynhằmbảovệđặcquyềnsởhữucủadoanhnghiệpđó.Xemxétvídụsau:

Mộtcửahàngbánđồkimkhívẫnthườngbánnhữngchiếcxẻngxúctuyếtvớigiá15đô-la.Vàomộtbuổisángsaukhicómộttrậnbãotuyếtlớntrànqua,cửahàngnânggiábánlênlà20đô-la.

Hãyxếploạihànhđộngnàytheocấpđộ:

HoàntoànđúngChấpnhậnđược

KhôngđúngRấtkhôngđúng

Cửahàngbánđồkimkhícưxửmộtcáchthíchđángtheonhưmôhìnhkinhtếchuẩn:Đápứngnhucầuđangtăngcủamộtloạihànghóabằngviệctănggiábáncủaloạihànghóađó.Nhữngngườithamgiavàocuộckhảosátđãkhôngtánđồng:82%xếphạnghànhđộngđólà“Khôngđúng”hoặc“Rấtkhôngđúng”.Họrõràngđãxemmứcgiátrướctrận“bãogiá”nhưlàmộtđiểmthamchiếuvàmứcgiátănglênnhưmộtmấtmátmàcửahàngápđặtlênkháchhàngcủamình.Mộtquytắccơbảnvềsựcôngbằngmàchúngtôiđãpháthiệnrađólàsựkhaithácsứcmạnhthịtrườngnhằmápđặtnhữngmấtmátlênnhữngkẻkháclàkhôngthểchấpnhậnđược.Vídụtiếptheođâyminhhọachoquytắcnàytrongmộtbốicảnhkhác(nhữnggiátrịcủađồngđô-lanênđượcđiềuchỉnhlênkhoảng100%kểtừkhinhữngdữliệunàyđượcthuthậpvàonăm1984):

Mộtcửahàngphô-tônhỏthuêmộtnhâncông.Ngườinàyđãlàmviệcởđâyđược6thángvàđượctrả9đô-lamỗigiờ.Côngviệclàmăntiếptụcphátđạt,nhưngmộtsốcôngtykhácởgầncửahàngphô-tônàymớiđóngcửakhiếnsốngườithấtnghiệptănglên.Mộtsốcửahiệukhácthuênhữngnhâncôngnàyởmứcgiá7đô-lamộtgiờđểlàmnhữngcôngviệctươngtựnhưnhữnggìngườinhâncônglàmtạicửahàngphô-tô.Ngườichủcửahàngphô-tônàygiảmmứclươngcủangườinhâncôngnàyxuốngcòn7đô-la.

Cácđốitượngđiềutrađãkhôngtánđồng:83%đãcoihànhviđólà“Khôngđúng”hoặc“Rấtkhôngđúng”.Tuynhiên,mộtsựthayđổinhỏtrongcâuhỏilàmrõđượcđặctrưngnghĩavụcủangườisửdụnglaođộng.Bốicảnhcủamộtcửahiệuphátđạttrongvùngcósốngườithấtnghiệpcaolànhưnhau,nhưngbâygiờngườilàmcônghiệntạibỏđivàngườichủquyếtđịnhtrảchongườithaythếmộtkhoảnlà7đô-lamộtgiờ.

Đạiđasố(73%)đãcoihànhđộngnàylà“chấpnhậnđược”.Cóvẻnhưlàngườichủlaođộngkhôngcóbổnphậnđạođứcphảitrả9đô-lamộtgiờ.Quyềnởđâymangtínhcánhân:Ngườinhâncônghiệntạicóquyềnduytrìmứclươngcủaanhtadùchocácđiềukiệnthịtrườngsẽchophépngườichủlaođộngápđặtmộtmứccắtgiảmlương.Ngườilaođộngthaythếkhôngcóđặcquyềnnàosovớimứclươngthamchiếucủangườinhâncôngtrướcđóvàbởivậyngườichủđượcphépcắtgiảmmứcchitrảmàkhôngcónguycơbịmangtiếnglàbấtcông.

Doanhnghiệpcóquyềnriêngcủamình,đólàduytrìkhoảnlợinhuậnhiệntạicủamình.Nếudoanhnghiệpđốimặtvớimộtnguycơtổnthất,nóđượcphépchuyểnđổitổnthấtấysangngườikhác.Mộtsốlượnglớnnhữngđốitượngđượchỏiđãtinrằngđốivớimộtdoanhnghiệpviệccắtgiảmcácmứclươngnhâncôngkhilợinhuậncủadoanhnghiệpđósụtgiảmkhôngphảilàkhôngthíchđáng.Chúngtôiđãmôtảcácquytắcnhưlàviệcxácđịnhcácquyềnlợiképchodoanhnghiệpvàcáccánhânmànóảnhhưởnglẫnnhau.Khibịđedọa,khôngphảilàkhôngthíchđángkhidoanhnghiệptrởnêníchkỷ.Doanhnghiệpcũngkhôngđượckỳvọnglàsẽgánhvácmộtphầnnhữngtổnthất,họcóthểvượtquachúng.

Nhữngquytắckhácnhauchiphốiđiềumàdoanhnghiệpcóthểlàmnhằmcảithiệnlợinhuậncủamìnhhoặctránhcholợinhuậnbịgiảmsút.Khimộtdoanhnghiệpđứngtrướccácchiphísảnxuấtthấphơn,nhữngquytắcvềsựcôngbằngkhôngđòihỏidoanhnghiệpphảichiasẻkhoảnlợinhuậntăngthêmchohoặccáckháchhànghoặcchonhânviêncủadoanhnghiệp.Dĩnhiên,nhữngngườitrảlờicâuhỏicủachúngtôiưathíchmộtdoanhnghiệptửtếhơnvàđãmôtảnónhưthểsẽcôngbằnghơnnếudoanhnghiệpđórộngrãikhilợinhuậntănglên,nhưnghọcũngkhôngquychụpmộtdoanhnghiệplàkhôngcôngbằngkhikhôngchiasẻlợinhuận.Họđãthểhiệnsựphẫnnộchỉkhimộtdoanhnghiệpđãlợidụngquyềnnăngcủamìnhmàphávỡnhữngbảnhợpđồngmiệngvớinhânviênhoặckháchhàngvàápđặtmộttổnthấtlênngườikhácđểgiatănglợinhuậncủadoanhnghiệp.Nhiệmvụquantrọngđốivớicácnhànghiêncứusựcôngbằngtrongkinhtếkhôngphảilàđểxácđịnhlốiứngxửnhânvănmàlànhằmtìmragiớihạnphâncáchhành

xửcóthểchấpnhậnđượcvớinhữnghànhđộngđemlạisựbấtcôngvàhìnhphạt.

ChúngtôiđãkhônglạcquankhigửibảnbáocáonghiêncứunàychoTạpchíKinhtếHoaKỳ(AmericanEconomicReview).Bàibáocủachúngtôiđãtháchthứcnhữngtrithứcđượcthừanhậnsauđógiữacácnhàkinhtếhọcmàhànhvikinhtếđượcquyđịnhbởilợiíchcánhânvàrằngnhữngmốilovềsựcôngbằngnóichunglàkhôngthíchđáng.Chúngtôicũngđãdựatrêncáccâutrảlờirõràngmàđãkhảosátcủacácnhàkinhtếnhìnchungítcósựlưutâm.Tuynhiên,biêntậpviêncủatạpchíđãgửibàiviếtcủachúngtôichohainhàKinhtếhọcđểđánhgiá,haivịnàybịgiớihạnbởichínhnhữngquyướcấy(chúngtôisaunàyđãđượcgặpmặthọ,họlàngườithânthiệnnhấtmàvịbiêntậpviênđócóthểtìmđược).Vịbiêntậpviênđãtìmđượcđúngngười.Mộtnghiêncứugầnđâyhơnđãxácthựcnhữngđiềunhậnthấyvềsựcôngbằngphụthuộcthamchiếuvàcũngđãchỉrarằngnhữngloâuvềsựcôngbằngrấtcóýnghĩavềphươngdiệnkinhtế,mộtthựctếmàchúngtôiđãhoàinghinhưngkhôngđichứngminh.Nhữngngườichủlaođộngviphạmnhữngquytắcvềsựcôngbằngbịtrừngphạtbởinăngsuấtbịsụtgiảmvànhữngthươngnhânápdụngcácchínhsáchgiákhôngcôngbằngcóthểdựđoántrướcđượcviệcbuônbánthualỗ.Nhữngngườithôngquamộtcuốncatalogmớiđãbiếtđượcrằngngườithươngnhângiờđâyđangtínhgiámộtsảnphẩmthấphơnsovớisảnphẩmmàhọvừamớimuagầnđâyởmứcgiácaohơnđãgiảm15%lượngmuatrongtươnglaicủahọtừnhàcungcấpđó,mộttổnthấttrungbìnhởmức90đô-lamỗikháchhàng.Cáckháchhàngnàyhiểnnhiênđãnhậnthấymứcgiáthấphơnlàmộtđiểmthamchiếuvàsuynghĩcủachínhhọlàsựduytrìmộttổnthấtquaviệcchitrảnhiềuhơnmứchợplý.Hơnthếnữa,nhữngkháchhàngphảnứngmạnhmẽnhấtlạilànhữngngườimuahàngnhiềunhấtvớimứcgiácaohơn.Nhữngtổnthấtvượtxanhữnglợiíchtừviệctănggiáhànghóasảnxuấtbằngcácmứcgiáthấphơntrongcuốncatalogmới.

Việcápđặtkhôngcôngbằngnhữngtổnthấtlênngườikháclàhiểmhọanếucácnạnnhânđangởtrongtưthếtrảthù.Hơnthếnữa,cácthínghiệmđãchỉrarằngnhữngngườingoàiquansátlốihànhxửkhôngcôngbằngnàythườngthamgiavàosựtrừngphạt.Cácnhàkinhtếhọcthầnkinh(cácnhàkhoahọckếthợpkinhtếhọcvớiviệcnghiêncứunãobộ)đãsửdụngcácmáyMRIđểkiểmtranãobộcủanhữngngườiđangthựchiệnviệctrừngphạtmộtngườilạbởilốihànhxửkhôngcôngbằngvớimộtvàingườilạkhác.Đángchúýlàhìnhphạtnhânđạođượcđikèmbởihoạtđộnggiatăngtrong“trungkhukhoáilạc”củanãobộ.Cóvẻviệcduytrìtrậttựxãhộivàcácquytắcvềsựcôngbằngtheokiểunhưvậylàphầnthưởngcủariêngnó.Hìnhphạtnhân

đạocóthểlàchấtkeodínhcốđịnhcácxãhộilạivớinhau.Tuynhiên,nãobộcủachúngtakhôngđượctạorađểtưởngthưởngsựkhoanhồngmộtcáchchắcchắn,giốngnhưchúngtrừngphạtsựhènmạt.Ởđâythêmmộtlầnnữa,chúngtôipháthiệnramộtsựbấtcânxứngrõrệtgiữanhữngtổnthấtvàlợiích.

Sựảnhhưởngcủa“sựáccảmmấtmát”vàcácquyềnmởrộngvượtkhỏicáclĩnhvựcgiaodịchtàichính.Cácnhàluậthọcđãnhanhchóngnhậnratácđộngcủahọlênluậtphápvàtronglĩnhvựchànhchínhtưpháp.Trongmộtnghiêncứu,DavidCohenvàJackKnetschđãpháthiệnranhiềuvídụvềmộtsựkhácbiệtsâusắcgiữanhữngtổnthấttrongthựctếvớinhữnglợiíchthấytrướctrongcácquyếtđịnhdựatrênluậtpháp.Vídụ,mộtthươngnhâncóhànghóabịthấtlạctrongquátrìnhvậnchuyểncóthểđượcbồithườngcácchiphímàanhtalẽraphảichịunhưngkhôngđượcbồithườngchonhữnglợinhuậnbịmất.Thóiquenthườngthấymàquyềnsởhữulà9/10củaluậtxácnhậntrạngtháitinhthầncủađiểmthamchiếu.Trongmộtcuộcthảoluậngầnđây,EyalZamirtạorađiểmkíchthíchmàởđósựkhácbiệtđượcrútratrongluậtpháp,giữaviệcphụchồithiệthạivớiviệcbùđắpchonhữnglợiíchthấytrướccóthểđượcđiềuchỉnhbởinhữngtácđộngkhôngcânbằngcủahọlênhạnhphúccánhân.Nếunhữngngườitổnthấtbịảnhhưởngnhiềuhơnnhữngngườikhôngđạtđượclợiích,họđángđượcbảovệnhiềuhơnbởiluậtpháp.

PHÁTNGÔNVỀNHỮNGTỔNTHẤT

“Sựđổimớinàysẽkhôngvượtquađược.Nhữngngườigiữvữngquanđiểmđểmấtsẽchiếnđấumạnhmẽhơnsovớinhữngngườigiữvữngquanđiểmđểcólợiích.”

“Mỗingườitrongsốhọnghĩrằngnhữngnhượngbộcủangườikhácítđauđớnhơn.Tấtcảbọnhọđềusailầm,dĩnhiênrồi.Đóchỉlàsựbấtcânxứngcủacáctổnthất.”

“Họsẽthấyđàmphánlạithỏaướctrởnêndễdànghơnnếuhọđãnhậnthứcđượcviệcchiếcbánhđangthựcsựmởrộng.Họkhôngphânbổnhữngtổnthất,họđangphânbốnhữnglợiích.”

“Cácmứcgiáchothuênhàquanhđâyđãtănglêngầnđây,nhưngnhững

ngườithuênhàcủachúngtakhôngnghĩđólàđiềucôngbằngkhichúngtacũngnêntăngtiềnthuênhàcủahọ.”

“Cáckháchhàngcủatôikhônghềtứcgiậntrướcviệctănggiábởihọhiểuđượcrằngcácchiphícủatôicũngđãtănglên.Họchấpnhậnthựctrạngnàycủatôiđểgiữnguyênlợiích.”

Chương29.Môhìnhbốnphần

Bấtcứkhibạncóýđịnhđánhgiátổngthểvềmộtđốitượngphứctạp,nhưlà

xemxétmộtchiếcôtôđểmua,conrểcủabạnlàngườinhưthếnào,hoặcmộttìnhhuốngbấtkỳmàkhôngchắcchắn,bạnthườnggáncác“trọngsố”chocácđặctínhcủachúng.Điềunàyđơngiảnnhưlàmộtsốđặctínhđãtácđộngđếnhànhđộngđánhgiácủabạnhơnnhữngthứkhác.Việctrọngsốhóanàyvẫndiễnramặcdùbạncóýthứcđượcvềnóhaylàkhông,đólàdocơchếtácđộngcủaHệthống1quyếtđịnh.Đánhgiátổngthểcủabạnvềmộtchiếcxehơicóthểđặtthêmhoặcbớttrọngsốvàotínhnăngtiếtkiệmnhiênliệu,tiệnnghi,hoặckiểudáng.Đánhgiácủabạnvềchàngrểcóthểphụthuộcnhiềuhayíthơnvàocáctiêuchínhưlàanhtagiàucó,đẹptraihoặcđángtinrasao.Tươngtựnhưvậy,việcđánhgiácủabạnvềmộttriểnvọngkhôngchắcchắn,địnhracáctrọngsốlênnhữngkếtquảcóthểxảyra.Cáctrọngsốchắcchắncómốitươngquanvớinhữngkhảnăngcóthểxảyracủanhữngkếtquảsau:Cơmaychiếmtới50%đểgiànhđượcmộttriệuđô-lahấpdẫnhơnrấtnhiềusovớicơmaychỉcó1%đểgiànhđượccùngsốtiềnnhưvậy.Việcgáncáctrọngsốđôilúccótínhtoánvàchủý.Tuynhiên,thôngthườngbạnchỉlàngườiquansátmộtsựđánhgiátổngquátmàHệthống1củabạncungcấp.

THAYĐỔINHỮNGCƠMAY

Mộtlýdochotínhphổbiếncủacácdựđoánmạohiểmtrongnghiêncứuvềhoạtđộngraquyếtđịnhđólànócungcấpmộtquytắctựnhiênchoviệcgáncáctrọngsốtớicáckếtquảcủamộttriểnvọng:Mộtkếtquảcàngcókhảnăngxảyrabaonhiêucàngcótrọnglượngbấynhiêu.Giátrịkỳvọngcủamộttròmayrủilàgiátrịtrungbìnhcủacáckếtquảcủanó,mỗikếtquảđượcgắntrọngsốbằngkhảnăngxảyracủacáckếtquảđó.Vídụ,giátrịkỳvọngcủa“20%cơmayđểgiànhđược1.000đô-lavà75%cơmayđểgiànhđược100đô-la”là275đô-la.VàotrướcthờikỳcủaBernoulli,cáctròmayrủiđãđượcquyđịnhbởigiátrịkỳvọngcủachúng.Bernoulliđãgiữlạiphươngphápnàyphụcvụchoviệcgáncáctrọngsốchokếtquả,điềunàyđượcbiếttớinhưlàyếutốkỳvọngcơbảnnhưngđượcápdụngvàotácdụngtâmcủacáckếtquả.Lợiíchcủamộttròmayrủi,tronglýthuyếtcủaônglàgiátrịtrungbìnhcủacáclợiíchtừcáckếtquảcủanó,mỗikếtquảđượcgắntrọnglượngbằngkhảnăngcóthểxảyracủanó.

Nguyêntắckỳvọngcơbảnkhôngmôtảchínhxácviệcbạntưduyvềcáckếtquảcókhảnăngxảyracómốiliênquantớinhữngtriểnvọngrủironhưthếnào.Trongbốnvídụdướiđây,cáccơmaycủabạnđốivớiviệcnhậnđược1triệuđô-lađượcnânglên5%.Liệutinnàycógiátrịngangbằngtrongtừngtrườnghợphaykhông?

A.Từ0tới5%.

B.Từ5%tới10%.

C.Từ60%tới65%.

D.Từ95%tới100%.

Nguyêntắckỳvọngcơbảnkhẳngđịnhrằng:Lợiíchcủabạntănglêntrongmỗitrườnghợpchínhxác5%lợiíchcủaviệcnhậnđược1triệuđô-la.Sựdựđoánnàythểhiệnkinhnghiệmcủabạn?Dĩnhiênlàkhông.

Tấtcảđềuđồngýrằngtừ0tới5%vàtừ95%tới100%hấpdẫnhơntừ5%tới10%hoặc60%tới65%.Việcgiatăngcáccơmaytừ0tới5%biếnđổihoàntoàntìnhthế,tạoramộtxácsuấtđãkhônghềtồntạitrướcđó,mộthyvọngvềviệcgiànhđượcphầnthưởng.Đólàmộtthayđổivềchất,5%tới10%chỉlàmộtsựcảithiệnvềlượng.Sựthayđổitừ5%tới10%tănggấpđôixácsuấtgiànhchiếnthắng,nhưngcómộtthỏaướcchungrằngtácdụngtâmlýcủatriểnvọngkhôngđượcnhânđôi.Tácđộnglớncủaviệctăngtừ0tới5%minhhọachohiệuứngxácsuất,đâylànguyênnhânkhiếncáckếtquảrấtkhóxảyrabịđặtnặngmộtcáchkhôngtươngxứnghơnlàchúng“đángđược”.Nhữngngườimuasốlượnglớnvésốchothấybảnthânhọmongđợivàogiátrịdựtínhchotừngcơmaynhỏđểmonggiànhđượcmộtgiảithưởnglớn.

Sựcảithiệntừ95%lên100%làmộtsựthayđổivềchấtkháccómộttácđộnglớn,đâyđượcgọilàhiệuứngchắcchắn.Cáckếtquảgầnnhưchắcchắncóíttrọnglượnghơnsovớinhữngbiệnminhvềkhảnăngcủahọ.Đểhiểuđúngsựảnhhưởngchắnchắn,hãytưởngtượngrằngbạnđượcthừakế1triệuđô-la,nhưngngườichịkếthamlamcủabạnđãđưađơnkiệnratòa.Phánquyếtdựtínhsẽđượcđưaravàongàymai.Luậtsưcủabạncamđoanvớibạnrằng:Bạncócơmay95%giànhphầnthắng,nhưngôngnàycũngđauxótnhắcnhởbạnrằng:Cácquyếtđịnhcủatòakhôngbaogiờcóthểdựđoánđúngmộtcáchtuyệtđốiđược.Bâygiờbạnđượcmộtcôngtydànxếprủirotiếpcận,họđềnghịmualạivụkiệncủabạnvớigiá910.000đô-la,vàbạnphảiquyếtđịnhnhậnsốtiềnnàyhaykhôngngaylậptức.Đềnghịnày

thấphơn(40.000đô-la)sovớigiátrịdựtínhcủaviệcchờđợisựđiềuđình(950.000đô-la)nhưngbạncóchắcrằngbạnmuốntừchối?Nếuquảthựccómộtbiếncốnhưvậyxảyđếntrongcuộcđờibạn,bạnnênbiếtrằngngành“quyhoạchđôthịchocáckhutáiđịnhcư”đãđưaramộtmứcgiáquácao,bằngviệctậndụnglợithếtừhiệuứngchắcchắn.

Triểnvọngvàsựchắcchắncócùngchungnhữnghiệuứngtácđộngtrongphạmviảnhhưởngcủanhữngtổnthất.Khimộtngườithâncủabạnđượcđưatớiphòngmổcónguycơxấulêntới10%khảnăngsẽphảicắtbỏmộtphầnchântayvàchỉcó5%cơmaylàkhôngbịcắtbỏmộtphầnchântay.Dohiệuứngxácsuấttácđộng,chúngtacóxuhướngtrầmtrọnghóanhữngrủironhỏvàluônsẵnsàngđểchitrảnhiềuhơnrấtnhiềugiátrịdựtínhnhằmloạitrừcácrủironày.Sựkhácbiệtvềtâmlýgiữanguycơ95%xảyrathiêntaivàsựchắcchắnvềviệcxuấthiệnthiêntaithậmchícònlớnhơn,hyvọngmongmanhrằngmọithứcóthểvẫnổnhiệnrarấtrõ.Việcđánhgiáquácaonhữngkhảnăngnhỏcóthểxảyralàmgiatăngsứccuốnhútcủacảnhữngtròmayrủilẫnnhữngchínhsáchcủabảohiểm.

Kếtluậnởđâyrấtdễhiểu:Nhữngtrọngsốđểraquyếtđịnhmànhiềungườigánchocáckếtquảlàkhôngđồngnhấtvớikhảnăngxảyracủacáckếtquảnày,nótráingượcvớinguyênlýkỳvọng.Cáckếtquảkhôngchắcchắnđượcđánhgiácao,đâychínhlàhiệuứngxácsuất.Cáckếtquảgầnnhưchắcchắnlạibịđánhgiákhôngđúngmứccóliênquanđếnsựchắcchắnthựcsự.Nguyênlýkỳvọng,theođócácgiátrịđượcgắntrọngsốdựavàoxácsuấtcủanó,ítmangtínhtâmlý.

Tuynhiên,tìnhtiếttrởnênphứctạpbởitácđộngcủaluậncứrằngmộtnhàchiếnlượccólýtrícầnphảituântheonguyênlýkỳvọng.ĐâychínhlàcáchgiảithíchvềlýthuyếtviễncảnhmàVonNeumannvàMorgensternđãgiớithiệuvàonăm1944.Nguồngốcnguyênlýkỳvọngcủahọkhởinguồntừcáctiênđềvềsựchọnlựadựatrênlýtríđượcnhìnnhậnlàmộtthànhtựuvĩđại,nóđãđặtlýthuyếtlợiíchdựtínhlàmcốtlõicủamôhìnhtácnhândựatrênlýtrívềkinhtếvàcácngànhkhoahọcxãhộikhác.30nămsau,khiAmoskhaitâmchotôicôngtrìnhcủahọ,ôngấyđãtrìnhbàynónhưthểmộtkháchthểđángkinhngạc.Ôngấycũngđãgiúptôibướcđầulàmquenvớimộttháchthứcnổitiếngvềlýthuyếtnày.

NGHỊCHLÝCỦAALLAIS

Vàonăm1952,vàinămsaukhicôngbốvềlýthuyếtcủaVonNeumannvàMorgenstern,mộthộinghịđượctổchứctạiParisnhằmthảoluậnvềtínhrủi

rocủakinhtế,đãthuhútnhàkinhtếhọcnổidanhthamdự.CácvịkháchngườiMỹbaogồmcảcácnhânvậtđoạtgiảiNobelsaunàynhưPaulSamuelson,KennethArrow,MiltonFriedmanvàcảJimmieSavage-mộtnhàThốngkêhọchàngđầulúcbấygiờ.

TrongsốcácnhàtổchứcbuổigặpmặttạiPariscóMauriceAllais,ngườimàsaunàycũnggiànhđượcgiảithưởngNobel.Allaiscóđiềugìđóbímật,mộtcặpcâuhỏivềsựchọnlựamàôngđãthuyếttrìnhtrướckhángiảđặcbiệtcủamìnhlàcácnhàkhoahọckhác.Trongkhuônkhổhộinghịđó,Allaisđãchỉrarằngcácvịkháchmờicủaôngnhạycảmvớimộthiệuứngchắcchắnvàdođóđãviphạmlýthuyếtlợiíchdựtínhvàlýthuyếtnàyhìnhthànhtrêncáctiênđoándựatrênlýtrí.TậphợpcácchọnlựasauđâylàmộtphiênbảngiảnlượccủavấnđềnangiảimàAllaisđãdựnglên.TrongcácvấnđềAvàB,bạnsẽchọncáinào?

A.61%cơmaygiànhđược520.000đô-laHOẶC63%cơmaygiànhđược500.000đô-la.

B.98%cơmaygiànhđược520.000đô-laHOẶC100%cơmaygiànhđược500.000đô-la.

Nếubạngiốngnhưhầuhếtmọingười,bạnưutiênphươngánbêntaytráitrongvấnđềAvàbạnưutiênphươngánbêntayphảitrongvấnđềB.Nếuđâyquảlànhữngsựưuáicủabạn,bạnvừamớiphạmphảimộtlỗilogicvàđãviphạmphảiquytắcvềsựchọnlựadựatrênlýtrí.CácnhàKinhtếhọccótiếngtămđãtụhọptạiPariscũngđãphạmphảinhữnglỗitươngtựnhưvậytrongmộtphiênbảnphứctạphơnnhiềucủa“NghịchbiệnAllais”.

Đểthấyđượctạisaonhữngchọnlựacònphảibànluận,hãyhìnhdungrằngcáckếtquảsẽđượcxácđịnhbởimộtlượtbốcthămtừmộtchiếcbìnhcóchứa100viênbibạngiànhphầnthắngnếubạnbốcđượcmộtviênbiđỏ,bạnthuanếubạnbốcphảiviênbitrắng.TrongvấnđềA,gầnnhưtấtcảmọingườiưutiênchiếcbìnhbêntaytráihơn,mặcdùnóchứacácviênbiđỏchiếnthắngíthơn,dosựkhácbiệtvềsốlượngcủaphầnthưởnghấpdẫnhơnsovớisựkhácbiệtvềcáccơmaychiếnthắng.TrongvấnđềB,phầnlớnchọnchiếcbìnhđượcđảmbảovớimộtmónlời500.000đô-la.Hơnthếnữa,nhữngngườithỏamãnvớicảhaisựchọnlựachotớikhihọhướngđếntínhlogiccủavấnđề.

Sosánhhaivấnđề,bạnsẽthấyđượcrằnghaichiếcbìnhtrongvấnđềBlànhữngphiênbảncólợihơnsovớinhữngchiếcbìnhtrongvấnđềA,với37

viênbitrắngbịthaythếbằngnhữngviênbiđỏchiếnthắngtrongtừngchiếcbình.Sựcảithiệnbêntaytráirõrànglàtốthơnsựcảithiệnbêntayphải,kểtừkhimỗimộtviênbimàuđỏmanglạichobạnmộtcơmaygiànhđược520.000đô-labêntaytráivàchỉ500.000đô-labêntayphải.Dobạnđãkhởiđầuvấnđềđầutiênvớimộtsựưuáidànhchochiếcbìnhbêntaytrái,saunàynóđãđượccảithiệnnhiềuhơnchiếcbìnhbêntayphảinhưnggiờđâybạnlạithíchchiếcbìnhbêntayphải!Hìnhmẫuvềsựchọnlựakhôngmanglạiýnghĩalogicnhưnghiệuứngchắcchắnlýgiảichohiệntượngnày.2%khácbiệtgiữa100%và98%cơmaygiànhchiếnthắngtrongvấnđềBhấpdẫnhơnsựkhácbiệttươngtựgiữa63%và61%trongvấnđềA.

NhưAllaisđãdựđoántrước,nhữngngườithamdựbuổigặpmặtkhôngđểýrằngnhữngưuáicủahọđãviphạmlýthuyếtlợiíchđếnkhiôngthuhútsựchúýcủahọvềthựctrạngnàythìbuổigặpmặtgầnnhưđãkếtthúc.Allaisđãmongchờtuyênbốnàylàmxônxaodưluận:Cácnhàlýluậnvềraquyếtđịnhhàngđầutrênthếgiớiđãcónhữngưuáikhôngphùhợpvớiquanđiểmcánhânhọvềtínhhợplý!Ôngdườngnhưđãtinrằngkhángiảcủamìnhsẽbịthuyếtphụcđểtừbỏphươngpháptiếpcậnmàôngphầnnàokhinhkhỉnhđãgáncholà“trườnghọcMỹ”vàthừanhậnmộttronghailogicvềsựchọnlựamàôngđãpháttriển.Ôngđãbịthấtvọngvìnhữnggìdiễnrasauđấykhôngnhưdựtínhcủaông.

CácnhàkinhtếhọcđãkhôngmặnmàvớilýthuyếtquyếtđịnhvàphầnlớnđãlờđivấnđềcủaAllais.Nhưvẫnthườngxảyrakhimộtlýthuyếthữuíchđượctrìnhbàyrộngrãimàkhôngđượcthừanhận,họxemvấnđềnhưmộtsựdịthườngvàtiếptụcvậndụnglýthuyếtthỏadụngdựtínhnhưthểkhôngcógìxảyra.Ngượclại,cáclýluậnraquyếtđịnhbaogồmmộttậphợpphatrộngiữacácnhàthốngkêhọc,kinhtếhọc,triếthọcvàtâmlýhọcđãthựchiệnthửtháchcủaAllaisrấtnghiêmtúc.KhiAmosvàtôibắtđầucôngviệccủamình,mộttrongnhữngmụctiêubanđầucủachúngtôiđólàpháttriểnmộtbảnmiêutảtâmlýthỏađángvềnghịchbiệncủaAllais.

HầuhếtcácnhàlýluậnraquyếtđịnhbaogồmcảAllais,đãgiữvữngniềmtinvàđãcốgắnghướngcácquytắcvềsựchọnlựadựatrênlýtríkhiếnchohìnhmẫucủaAllaiscóthểsửdụngđược.Trongnhiềunămquađãcónhiềunỗlựcnhằmtìmkiếmmộtsựbiệnminhhợplýchohiệuứngchắcchắn,tuynhiênkhôngcólýthuyếtnàothuyếtphụctuyệtđối.Amoschỉcóchútítkiênnhẫnvớinhữngnỗlựcấy;ôngấyđãgọicácnhàlýluậnnhữngngườimàđãgắngcônghợplýhóanhữngviphạmvềlýthuyếtthỏadụnglà“cácvịtrạngsưcủasailầm.”Chúngtôiđitheomộthướngkhác.Chúngtôiđãduytrìlýthuyếtthỏadụngnhưmộtlogicvềsựchọnlựadựatrênlýtrínhưngđãbỏ

quaýniệmchorằngconngườilànhữngngườichọnlựalýtưởng.Chúngtôiđãthựcthinhiệmvụpháttriểnmộtlýthuyếttâmlýmàsẽmôtảcácchọnlựadoconngườiđưara,bấtchấpviệcliệurằngchúngcóhợplýhaykhông.Tronglýthuyếtviễncảnh,cáctrọngsốquyếtđịnhsẽkhôngbịđồngnhấtvớicácxácsuất.

CÁCTRỌNGSỐQUYẾTĐỊNH

Rấtnhiềunămsaukhicôngbốlýthuyếtviễncảnh,Amosvàtôiđãtiếnhànhmộtnghiêncứu,trongđóchúngtôiđãđolườngcáctrọngsốquyếtđịnhđãlýgiảichoviệcconngườithườngdànhkhoảntiềncượckhiêmtốnchocáctròmayrủi.Cácướctínhchonhữnglợiíchđượcchỉratrongbảng4.

Xácsuất(%) 0 1 2 5 10 20 50 80 90 95 98 99 100

Trọngsốquyếtđịnh 0 5.5 8.1 13.2 18.6 26.1 42.1 60.1 71.2 79.3 87.1 91.2 100

Bảng4

Bạncóthểthấyrằngcáctrọngsốquyếtđịnhđồngnhấtvớicácxácsuấttươngứngởcácmứcđộ:Cảhaiđềubằng0khikếtquảlàbấtkhảthivàcảhaiđềubằng100khikếtquảnắmchắctrongtay.Tuynhiên,cáctrọngsốquyếtđịnhởgầnnhữngđiểmnàyđãđộtngộtchệchkhỏixácsuất.Ởmứcthấpcuối,chúngtôitìmrahiệuứngxácsuất:Cácbiếncốkhôngchắcxảyrađượcđặttrọngsốquámức.Vídụ,trọngsốquyếtđịnhtươngứngvới2%cơmaylà8.1.Nếungườitatuântheocáctiênđềvềsựchọnlựalýtrí,trọngsốquyếtđịnhsẽlà2,dođóbiếncốhiếmhoinàyđượcđặttrọngsốcaohơnvớithừasố4.Hiệuứngchắcchắnởđiểmcuốikháccủatỷlệxácsuấtthậmchícònđángchúýhơn.Mộtnguycơ2%khônggiànhđượcphầnthưởnggiảmlợiíchcủatròmayrủitới13%,từ100xuống87.1.

Đểđánhgiáđúngsựbấtcânxứnggiữahiệuứngxácsuấtvàhiệuứngchắcchắn,hãyhìnhdungtrướchếtbạncó1%cơhộichiếnthắng1triệuđô-la.Bạnsẽbiếtđượckếtquảvàongàymai.Giờhãytưởngtượngrằngbạngầnnhưchắcchắngiànhđược1triệuđô-lanhưngcó1%nguycơbạnkhônggiànhđượcgì.Lạimộtlầnnữa,bạnsẽđượcbiếtkếtquảvàongàyhômsau.Nỗibănkhoănvềtìnhhuốngthứhaitỏranổibậthơnniềmhyvọngtrong

tìnhhuốngđầutiên.Hiệuứngchắcchắncũnggâychúýnhiềuhơnhiệuứngxácsuấtnếukếtquảlàmộttainạnphẫuthuậthơnlàmộtlợiíchtàichính.Sosánhcườngđộnàyvớiđiềumàbạndồncảvàohyvọngmongmanhtrongmộtcaphẫuthuậtgầnnhưchắcchắnlàmnguyhiểmtớitínhmạng,sovớinỗisợvề1%rủiro.

Sựkếthợpgiữahiệuứngchắcchắnvànhữnghiệuứngxácsuấtởhaiđiểmcuốicủatỷlệxácsuấtchắcchắnđikèmvớiđộnhạykhôngtươngxứngvớinhữngxácsuấtởgiữa.Bạncóthểthấyđượcrằngkhoảngxácsuấtgiữa5%và95%đượcliênứngvớimộtkhoảngcáctrọngsốquyếtđịnhnhỏhơnnhiều(từ13.2đến79.3),nhiềubằngkhoảng2/3dựtínhhợplý.Cácnhàthầnkinhhọcđãxácnhậnnhữnglờinhậnxétnày,việcpháthiệnracácvùngthuộcnãobộphảnứnglạinhữngthayđổitrongkhảnănggiànhchiếnthắngmộtphầnthưởng.Sựphảnánhcủanãobộđốivớinhữngbiếnđổicủacácxácsuấttươngđồngmộtcáchấntượngvớicáctrọngsốquyếtđịnhđãdựtínhtừcácsựchọnlựa.

Cácxácsuấtcựcthấphoặccựccao(dưới1%hoặctrên99%)làmộttrườnghợpđặcbiệt.Rấtkhóđểápđặtmộttrọngsốquyếtđịnhđơnnhấtchocácbiếncốvôcùnghiếm,bởiđôilúcchúnghoàntoànbịlờđi,thựcchấtlàbịápđặtmộttrọngsốquyếtđịnhbằng0.Mặtkhác,nếubạnkhônglờđicácbiếncốvôcùnghiếm,chắcchắnbạnsẽđặttrọngsốcaovượtmức.Hầuhếtchúngtađãbỏrarấtítthờigianđểlolắngvềcácvụròrỉhạtnhânhoặcmơmộngviểnvôngvềnhữngkhoảnthừakếkhổnglồtừcácmốiquanhệhọhàngkhôngxácđịnh.Tuynhiên,khimộtbiếncốkhôngchắcxảyratrởthànhtiêuđiểmcủasựchúý,chúngtasẽápđặtlênnótrọngsốlớnhơnrấtnhiềusovớixácsuấtxứngđángcủanó.Hơnthếnữa,ngườitagầnnhưhoàntoànkhôngcảmnhậnđượcnhữngmứcđộbiếnđổicủarủirotrongsốcácxácsuấtnhỏ.0.001%nguycơmắcbệnhungthưkhôngdễđượcphânbiệtvới0.00001%nguycơmặcdùcáitrướcsẽbiếnđổithành3.000caungthưtrongdânsốMỹvàcáisaulà30ca.

Khibạnchútâmtớimộthiểmhọa,bạnlolắngvàcáctrọngsốquyếtđịnhphảnánhviệcbạnlolắngtớichúngnhưthếnào.Dohiệuứngxácsuất,sựlolắngkhôngcânxứngvớixácsuấtvềhiểmhọađó.Việcbiếnđổihaylàmgiảmnhẹrủirolàkhôngthỏađáng;đểloạitrừsựlolắngxácsuấtcầnphảiđượchạxuốngbằng0.

Câuhỏidướiđâyđượcthốngnhấttừmộtnghiêncứuvềtínhhợplýcủacácđánhgiákháchhàngvềnhữngrủirosứckhỏe,nóđãđượccôngbốbởimộtnhómcácnhàkinhtếhọcvàonhữngnăm1980.Bảngcâuhỏiđãđượcgửi

đếnchocácbậcchamẹcóconnhỏ.

Giảđịnhrằnghiệntạibạnsửdụngmộtbìnhxịtcôntrùngcógiá10đô-lavàcứmỗi10.000bìnhxịtdiệtcôntrùngđượcsửdụngsẽcó15đứatrẻnhiễmđộc.

Bạnđượcbiếttớimộtloạithuốcdiệtcôntrùngđắthơnnhưnglàmgiảmrủiroxuốngcòn5cachomỗi10.000bìnhxịtđượcsửdụng.Bạnsẽsẵnsàngchitrảbaonhiêuchonó?

Cácbậcchamẹđãsẵnsàngchitrảmộtkhoảnbùthêmtrungbìnhlà2.38đô-lađểgiảmrủiroxuốngcòn2/3từ15camỗi10.000bìnhxuốngcòn5.Họđãsẵnsàngchitrả8.09đô-la,nhiềuhơngấpbalần,đểloạitrừnóhoàntoàn.Cáccâuhỏikhácđãchỉrarằngcácbậcchamẹđãxửlýhairủiro(hítphảikhívàtrẻemnhiễmđộc)nhưlànhữngnỗiloriêngbiệtvàđãsẵnlòngchitrảkhoảntiềnphụtrộichắcchắnchosựloạitrừhoàntoànmộttronghairủiro.Khoảntiềntrảthêmnàytươnghợpvớitâmlýlolắngnhưngkhôngtươngthíchvớihìnhmẫulýtrí.

MÔHÌNHBỐNPHẦN

Amosvàtôitiếnhànhcôngviệccủamìnhvớilýthuyếtviễncảnhvànhanhchóngđạtđượchaikếtluận:Conngườigắnliềncácgiátrịvớinhữnglợiíchvàtổnthấthơnlàdanhlợi,cáctrọngsốquyếtđịnhmàhọápđặtchocáckếtquảkhácbiệtvớicácxácsuất.Ýniệmđócũngchẳngmớimẻgìnhưngtrongsựkếthợpvớinhauchúngđãlýgiảimộtmẫuhìnhđặcbiệtvềnhữngưuáimàchúngtôiđãgọilàmôhìnhbốnphần.Cáitênhẳnđãgâyrasựlúngtúng.Cáckịchbảnđượcminhhọadướiđây:

CÁCLỢIÍCH CÁCTỔNTHẤT

XÁCSUẤTCAO

Hiệuứngchắcchắn

95%cơmaythắng10.000đô-la.

Losợsựthấtvọng

ÁCCẢMRỦIRO

Chấpnhậnsựdànxếpkhôngcólợi.

95%nguycơmất10.000đô-la.

Hyvọngtránhtổnthất

TÌMKIẾMRỦIRO

Loạibỏsựdànxếpcólợi.

XÁCSUẤTTHẤP

Hiệuứngxácsuất

5%cơmaythắng10.000đô-la.

Hyvọngvềlợiíchlớn

TÌMKIẾMRỦIRO

Loạibỏsựdànxếpcólợi.

5%nguycơmất10.000đô-la

Losợtổnthấtlớn

ÁCCẢMRỦIRO

Chấpnhậnsựdànxếpkhôngcólợi.

Hình13

Hàngtrêncùngtrongmỗiôbiểudiễnmộttriểnvọngminhhọa.Hàngthứhaimôtảcảmxúctrọngtâmmàtriểnvọnggợilên.Hàngthứbachobiếthầuhếtmọingườihànhxửnhưthếnàokhiđượcđềnghịmộtchọnlựagiữamộttròmayrủivớimộtlợiíchđảmbảo(hoặctổnthất)tươngứngvớigiátrịdựtínhcủachúng(vídụ,giữa“95%cơmaythắng10.000đô-la”và“chắcchắncó9.500đô-la”).Cácchọnlựabịgọilàáccảmrủironếuđiềuđảmbảođượcưutiên,gọilàtìmkiếmrủironếutròmayrủiđượcưutiên.Hàngthứtưmôtảcáctháiđộdựtínhvềbênbịvàbênnguyênkhihọtranhluậnvềsựdànxếpmộtvụkiệndânsự.

Môhìnhbốnphầnvềnhữngưutiênđượcxemnhưlàmộttrongnhữngthànhtựucốtlõicủalýthuyếttriểnvọng.Batrongsốbốnôlàtươngtựnhưnhau;ôthứtư(góctrênbênphải)rấtmớimẻvàkhôngdựtínhđược.

GóctrênbêntráilàmộttrongnhữngđiềumàBernoulliđãtranhluận:conngườiáccảmvớirủirokhihọnhìnnhậncácviễncảnhvớimộtcơmaylớnđạttớimộtlợiíchlớn.Họsẵnlòngchấpnhậnsốíthơngiátrịdựtínhcủamộttròmayrủinhằmkhóachặtmộtlợiíchđảmbảo.Hiệuứngxácsuấttrongôdướicùngbêntráigiảithíchtạisaotròxổsốphổbiến.Khigiảinhấtcựclớn,nhữngngườimuavésốtỏvẻthờơvớisựthựcrằngcơmaythắnggiảicủahọlàrấtnhỏ.Mộttấmvésốlàvídụsaucùngvềhiệuứngxácsuất.Nếukhôngcómộttấmvésốbạnkhôngthểthắnggiải,vớimộttấmvésốbạncómộtcơmayvàchodùcơmayđórấtnhỏhayđơnthuầnlànhữngcơhộinhỏkhôngđángkể.Dĩnhiên,nhữnggìngườitathuđượctừmộttấmvécóýnghĩanhiều

hơnlàmộtcơmaygiànhgiải,đólàquyềnđượcmơướcgiànhchiếnthắngmộtcáchthúvị.Ôdướicùngbênphảilànơihợpđồngbảohiểmđượcmua.Ngườitasẵnlòngchitrảchohợpđồngbảohiểmnhiềuhơngiátrịdựtính,nógiảithíchchoviệccáccôngtybảohiểmkiểmsoátcácchiphívàtạolợinhuậnchomìnhnhưthếnào.Ởđâymộtlầnnữa,ngườitamuasựphòngvệtrướcmộtthảmhọakhôngchắcxảyranhiềuhơn,họloạitrừmộtnỗilovàmuavềsựyênổntrongtâmhồn.

Cáckếtquảdànhchoôtrêncùngbênphảibanđầuđãlàmchúngtôikinhngạc.Chúngtôiđãđượctậpchoquenvớilốitưduytheolốiáccảmrủirokhôngtínhtớiôdướicùngbêntrái,nơicáctấmvésốđượcưuái.Khichúngtôinhìnvàocácchọnlựacủamìnhtrướccácphươngánxấu,chúngtôiđãnhanhchóngnhậnrarằngchúngtôichỉmớitìmkiếmrủirotrongphạmvinhữngtổnthấtgiốngnhưchúngtôiđãáccảmvớirủirotrongphạmvinhữnglợiích.Chúngtôikhôngphảilànhữngngườiđầutiênquansátsựtìmkiếmrủirovớinhữngcáinhìntiêucực,ítnhấthaitácgiảđãbáocáosựthựcđónhưnghọđãkhônglàmgìnhiềuvớinó.Tuynhiên,chúngtôiđãmaymắncóđượcmộtcáikhungkhiếnchoviệckhámphárasựtìmkiếmrủirođượclàmsángtỏmộtcáchdễdàngvàđólàmộtmốcquantrọngtrongtưduycủachúngtôi.Thựcvậy,chúngtôiđãnhậnbiếthailýdochohiệuứngnày.

Trướctiên,đólàđộnhạygiảmdần.Tổnthấtchắcchắnrấtbịáccảmbởiphảnứngtrướcmộttổnthất900đô-lasẽmạnhmẽhơnnhiềusovớiphảnứngtrướcmộtnguycơ90%tổnthất1.000đô-la.Yếutốthứhaithậmchícóthểcònmãnhliệthơn:Trọngsốquyếtđịnhtươngứngvớimộtxácsuất90%chỉởkhoảng71,thấphơnrấtnhiềusovớixácsuất.Kếtquảlàkhibạnxemxétmộtlựachọngiữamộttổnthấtnắmchắcvàmộttròmayrủivớimộtxácsuấtcaovềmộttổnthấtlớn,độnhạygiảmdầnkhiếnchotổnthấtrõràngnàybịáccảmnhiềuhơn,vàhiệuứngchắcchắngiảmbớtnhữngáccảmvềtròmayrủi.Haiyếutốtươngtựlàmgiatăngsứclôicuốncủađiềuchắcchắnvàlàmgiảmbởisứccuốnhútcủatròmayrủikhicáckếtquảkhảquan.

Trạngtháicủahàmgiátrịvàcáctrọngsốquyếtđịnhđềugópphầnvàomôhìnhnhìnthấyđượcởdòngđầutiêncủabiểuhình13.Tuynhiên,tạidòngcuốicùng,haiyếutốcóhiệulựctheocáchướngđốilập.Độnhạygiảmdầntiếptụcthiênvềsựáccảmrủirodànhchonhữnglợiích.Vàsựtìmkiếmrủirodànhchonhữngtổnthấtnhưngviệcđặttrọngsốquácaovàocácxácsuấtthấpđãloạibỏhiệuứngnày.Nóđãsinhramôhìnhđượcquansátvềhànhđộngliềulĩnhtrướcnhữnglợiíchvàcẩntrọngtrướcnhữngtổnthất.

Nhiềutìnhhuốngbấthạnhcủaconngườiđãnảysinhtrongôtrêncùngbênphải.Tạiđâynhữngngườinàyphảiđốimặtvớinhữngphươngánvôcùngtệkhichấpnhậnnhữngtròmayrủiliềulĩnh,việcchấpthuậnmộtxácsuấtcaovềviệclàmchomọithứtrởnêntồitệhơntrongsựhoánđổilấyhyvọngnhỏnhoinhằmtránhmộttổnthấtlớn.Hànhđộngchấpnhậnrủirotheokiểunàythườngbiếnnhữngthấtbạicóthểkiểmsoátthànhcácthảmhọa.Ýnghĩvềviệcchấpnhậntổnthấtlớnchắcchắnlàquákhókhănvàhyvọngvềsựgiảmnhẹhoàntoànlạiquálôicuốn,đểđưaraquyếtđịnhhợplýthìđãđếnlúcđểcắtgiảmnhữngtổnthấtcủaaiđó.Đâychínhlànơicácdoanhnghiệpđangdầnmấtđivịtrítrongmộtlĩnhvựccôngnghệcao,lãngphísốtàisảncònlạicủahọtrongnhữngnỗlựcvôíchnhằmbắtkịp.Bởirấtkhóđểchấpnhậnthấtbại,bênthuatrậntrongcáccuộcchiếnthườngsađàvàocuộcchiếnvượtquangưỡngmàtạiđó,chiếnthắngcủabêncònlạiđãnắmchắcvàchỉcònlàvấnđềthờigian.

ĐÁNHBẠCDƯỚISỰBẢOTRỢCỦALUẬTPHÁP

HọcgiảChrisGuthrieđãđưaramộtứngdụngthuyếtphụcvềmôhìnhbốnphầntronghaitrườnghợpmàtrongđóbênnguyênvàbênbịởmộtvụkiệndânsựcânnhắcmộtsựdànxếpkhảthi.Nhữngtìnhhuốngnàykhácnhauởmặtmạnhcủaviệcthưakiệncủabênnguyên.

Nhưtrongmộtkịchbảnchúngtađãthấytrướcđó,bạnlàngườiđứngkiệntrọngmộtvụándânsựtrongđóbạnđưarayêucầubồithườngmộtkhoảntiềnlớnchonhữngthiệthại.Phiêntòadiễnrarấttốtđẹpvàluậtsưcủabạnviệndẫnquanđiểmchuyêngiarằngbạncó95%cơmaythắngkiệnngaylậptứcnhưngthêmvàolờicảnhbáo:“Bạnchẳngbaogiờthựcsựbiếtđượckếtquảchotớikhihộithẩmđoànquaytrởlại.”Luậtsưcủabạncốthuyếtphụcbạnchấpnhậnmộtsựdànxếpmàtrongđóbạncóthểchỉnhậnđược90%đòihỏicủabạn.Bạnđangrơivàoôtrêncùngbêntráitrongmôhìnhbốnphần,vàcâuhỏitrongđầubạnlà:“Tôicósẵnlòngchấpnhậnthậmchímộtnguycơnhỏnhoitrongviệcchẳngnhậnđượcgìcả?Thậmchí90%đòihỏilàmộtsốtiềnrấtlớnvàtôicóthểrờikhỏiđâyvớinóngaybâygiờ.”Haisắctháiđãđượcgợilên,cảhaihướngvềcùngmộtphía:Sứccuốnhútcủamộtlợiíchđảmbảo(vàcóthật)vànỗisợthấtvọngtộtcùngvàhốitiếcnếubạnbỏquamộtsựdànxếprồithuakiện.Bạncóthểcảmthấyáplựcmàđiểnhìnhlàdẫntớinhữngcảnhbáovềcáchthứchànhđộngtrongtrườnghợpnày.Bênnguyênởvàothếmạnhcókhảnăngsẽáccảmvớirủiro.

Giờchuyểnsangđịavịcủabênbịtrongtrườnghợptươngtự.Mặcdùbạnchưahẳnđãtừbỏhoàntoànhyvọngvềmộtquyếtđịnhcólợichobạn,bạn

nhậnrarằngphiêntòađangdiễnramộtcáchtồitệ.Cácluậtsưcủabênnguyênđãtrìnhlênmộtsựdànxếpmàtrongđóbạnsẽphảitrả90%yêusáchbanđầucủahọvàrõrànglàhọsẽkhôngchấpnhậníthơn.Bạnsẽhòagiảihaysẽtheođuổivụkiệnnày?Dobạnđốimặtvớimộtkhảnăngthuakiệncao,tìnhthếcủabạnthuộcvàoôtrêncùngbênphải.Thôithúclaovàovụkiệntrởnênmạnhmẽ:Sựdànxếpmàbênnguyênđãđưaragầnnhưkhóchấpnhậnnhưkếtquảtệhạimàbạnđốimặtvàvẫncònđóhyvọngthắngthếtrêntòa.Ởđâymộtlầnnữa,haisắctháitrởnênphứctạp:Tổnthấtcầmchắcthậtghêgớmvàxácsuấtthắngkiệnlạihếtsứcmêhoặc.Bênbịvớimộtsựyếuthếgầnnhưsẽtìmkiếmrủiro,sẵnsàngchơimộtcanhbạchơnlàchấpnhậnmộtsựdànxếpkhôngthiệnchí.Trongcuộcđốimặtgiữabênnguyênáccảmrủirovàbênbịtìmkiếmrủiro,bênbịnắmđằngchuôi.Vịthếthuậnlợilớnhơncủabênbịnênđượcphảnánhtrongcácsựdànxếpđãđượcđàmphán,vớisựdànxếpcủabênnguyênkếtquảphiêntòadựtínhítthỏađánghơn.Sựdựđoántừmôhìnhbốnphầnnàyđãđượcxácđịnhbởicácthínghiệmđãdiễnravớicácsinhviênluậtvàthẩmphántậpsự,vàcũngthôngquacácphântíchthốngkêcủacácđàmpháncóthựcdướisựchechởcủacácphiêntòadânsự.

Giờhãyxemxét“vụkiệntụngnhẹdạ”,khimộtnguyênđơnvớimộttìnhthếmongmanhđệtrìnhmộtyêusáchhuênhhoangmàphầnlớncókhảnăngsẽthuakiện.Cảhaibênđềunhậnthứcđượcvềcáckhảnăngxảyravàcảhaibiếttrongmộtcuộcdànxếpđàmphán,bênnguyênsẽchỉnhậnđượcmộtphầnrấtnhỏcủaconsốyêusáchbanđầu.Cuộcđàmphánđượctiếnhànhtronghàngcuốicùngcủamôhìnhbốnphần.Bênnguyênởtrongôbêntrái,vớimộtcơmayrấtnhỏthắngkiệnmộtsốtiềnrấtlớn;yêusách“nhẹda”nàylàmộttấmvéxổsốhướngđếnmộtgiảithưởnglớn.Việcđặttrọngsốquámứclêncơmaythànhcôngnhỏhoàntoàntựnhiêntrongtìnhhuốngnày,thúcđẩybênnguyêntrởnênliềulĩnhvàhiếuchiếntrongđàmphán.Đốivớibênbị,kiệntụnglàmộtmốihọavớimộtrủironhỏvềmộtkếtquảvôcùngtồitệ.Việcđặttrọngsốquámứclênnguycơnhỏcủamộtvụthuakiệnlớnthiênvềsựáccảmrủirovàsựdànxếpmộtkhoảntiềnvừaphảitươngđươngvớiviệcmuabảohiểmnhằmđốiphóvớibiếncốkhôngchắcxảyralàmộtphánquyếtbấtlợi.Quảbónggiờđâyđượcchuyểnsangchânngườikhác:Bênnguyênđangsẵnsàngchocanhbạcvàbênbịmuốnđượcantoàn.Nguyênđơnvớinhữngyêusáchviểnvôngcókhảnăngđạtđượcmộtsựdànxếprộngrãihơnsovớinhữngsốliệuthốngkêvềtìnhthếbiệnhộ.

Cácquyếtđịnhđượcmôtảbởimôhìnhbốnphầnrõrànglàkhônghợplý.Bạncóthểthấucảmtrongtừngvụkiệnvớinhữngcảmnhậncủabênnguyênđơnvàbênbịđơn,khiếnhọchấpthuậnmộttháiđộhiếuchiếnhoặchợptác.

Tuynhiên,trongthờigiandàinhữngsựchệchhướngkhỏigiátrịdựtínhcókhảnăngsẽhaotiềntốncủa.Xemxétmộttổchứclớnnhư:ThànhphốNewYorkvàgiảđịnhrằngnóđốimặtvới200vụkiệntụng“nhẹdạ”mỗinăm,mỗivụcó5%nguycơtiêutốncủathànhphố1triệuđô-la.Giảđịnhxahơnrằngtrongtừngphiêntòathànhphốcóthểdànxếpvụkiệnvớimộtmứcchitrảlà100.000đô-la.Thànhphốcânnhắctớimộttronghaichínhsáchmànósẽứngdụngđượcchotấtcảcáctìnhhuốngnhưvậy:Hòagiảihayđưanhauratòa.(Tínhmộtcáchđơngiản,tôibỏquaánphí.)

Nếuthànhphốtranhtụngtấtcả200vụkiện,thànhphốsẽtổnthất10,gộplạilàmộttổnthất10triệuđô-la.Nếuthànhphốhòagiảimọivụkiệnvới100,000đô-la,tổngsốtổnthấtcủathànhphốsẽlà20triệuđô-la.

Khibạncócáinhìnxavềnhiềuquyếtđịnhtươngtự,bạncóthểthấyrằngviệcchitrảmộtkhoảntiềncaohơnmứcthườngnhằmtránhmộtrủironhỏcủamộttổnthấtlớnthậttốnkém.Phépphântíchtươngtựđượcứngdụngvàotừngôtrongmôhìnhbốnphần:Nhữngsailệchcóhệthốngvớigiátrịdựtínhthậttốnkémtrongthờigiandàivàquytắcnàyứngdụngchocảsựáccảmrủirolẫntìmkiếmrủiro.Việcđặttrọngsốquámứcmộtcáchkiênđịnhvàonhữngkếtquảkhôngchắc,mộtđặcthùcủahoạtđộngraquyếtđịnhtheotrựcgiáckếtcụclàdẫntớinhữngkếtquảbiđát.

NHỮNGPHÁTNGÔNVỀMÔHÌNHBỐNPHẦN

“Ôngấybịthúcgiụcdànxếpđòihỏinhỏnhặtđónhằmnétránhmộttổnthất,tuynhiênđiềuđókhôngcókhảnăngxảyra.Đólàviệcđặttrọngsốquámứclênnhữngxácsuấtnhỏ.Kểtừkhiôngtacóthểphảiđốidiệnvớinhiềuvấnđềtươngtự,ôngtasẽtrởnênkhágiảvìviệckhôngnhượngbộđó.”

“Chúngtôichưatừngđểchocáckỳnghỉcủamìnhbịđìnhlạivàophútcuốicùng.Chúngtôiluônsẵnlòngtrảthậtnhiềuchođiềuchắcchắn.”

“Họsẽkhôngcắtbỏnhữngtổnthấtcủamìnhchừngnàocómộtkhảnăngsụtgiáxảyra.Đâylàsựtìmkiếmrủirotrongnhữngtổnthất.”

“Họbiếtđượchiểmhọacủamộtvụnổkhígalàrấtnhỏ,nhưnghọmuốnnóđượcgiảmnhẹđi.Đólàhiệuứngxácsuấtvàhọmuốnsựyênổntrongđầuóc.”

Chương30:CácbiếncốhiếmTôiđãthămlạiIsraelmộtvàilầntrongsuốtquãngthờigiancácvụđánhbomliềuchếttrênxebusxảyrakháphổbiến,dùtrongcácđiềukiệnthôngthườngrấtítcókhảnăngxảyra.Cótổngcộng23vụđánhbomtrongkhoảnggiữatháng12năm2001vàtháng9năm2004,đãgâyratổngcộng236cáichếtthảmkhốc.SốlượngngườiđixebushàngngàytạiIsraelxấpxỉ1.3triệungười(tạithờiđiểmđó).Rấtíthànhkháchrơivàotìnhhuốngrủirotrênnhưngcôngchúngvẫncảmthấyrấtsợhãikhiđixebus.Ngườidânđãtránhđixebushếtsứccóthể,nhiềuhànhkháchtrênxebuslolắngnhìnlướtquanhữngngườibêncạnhcónhữngtúixáchhoặcbọcquầnáomàsợrằngcóthểcóbomtrongcáctúiđó.

Tôihiếmkhiđixebus,vìtôidichuyểnbằngxethuêriêng,nhưngtôicảmthấythấtvọngkhipháthiệnrarằngcáchhànhxửcủamìnhcũngbịảnhhưởngbởitâmlýlosợchungđó.Tôipháthiệnrarằngmìnhkhôngthíchđậuxecạnhxebuskhiđangchờđènđỏvàmỗikhiđènchuyểnmàuxanhtôiđãláixeđinhanhnhấtcóthể.Tôiđãtựcảmthấyxấuhổ,bởidĩnhiêntôilàngườihiểubiếthơn,tôibiếtrằngrủirothựcsựxảyrakhôngđángkểvàrằngbấtkỳhànhđộngnàocủatôisẽápđặtmột“trọngsốquyếtđịnh”caoquámứclênmộtxácsuấtrấtnhỏ.Thựctế,tôiđãsuýtbịthươngtrongmộtvụtainạnxehơihơnlàvìbịtainạnkhiđỗcạnhmộtchiếcxebus.Nhưngtôiđãkhôngnétránhxebuslâuvìthựcsựkhôngcólýdohợplýđểtôiphảilàmđiềuđó.Thứđãđưađẩytôiđếnhànhđộngtránhxaxebuslàtrảinghiệmthờiđiểmkhitôiởcạnhmộtchiếcxebus,tôithườngnghĩtớinhữngquảbomvàcảmthấylolắng.Tôitránhxebusbởitôimuốnnghĩvềnhữngđiềukháchơnlànghĩđếnnhữngquảbom.

Trảinghiệmcủatôigiảithíchchoviệckhủngbốdiễnranhưthếnàovàtạisaonólạigâyảnhhưởnglosợđếnmọingườiđếnvậy,vìnóđãkhơiramộtnỗilosợđãthườngtrựcsẵntrongtâmlýcủachúngta.Hìnhảnhvềcáichếtvàtổnhạiđượcgiớitruyềnthôngđặcbiệtchúýđưatinvànếunóđượcgắnliềnvớimộttìnhhuốngcụthểgiốngnhưcảnhtượngđánhbomtrênmộtchiếcxebusthìcàngnhậnđượcsựchúýquantâmvàtranhcãicủadưluận.Cảmxúcbịkhuấyđộng,chúngcótínhliênkết,tựđộngvàkhôngkiểmsoátđượcvànósinhrahànhđộngtựbảovệtrongmỗichúngta.Hệthống2cóthể“biếtđược”rằngxácsuấtnhữngrủirotrênlàthấpnhưngsựamhiểunàycủaHệthống2khôngloạitrừnỗilolắngtựnótạoravàmongmuốntránhxacácmốilonày.Hệthống1khôngthểrẽsanghướngkhác.Nócũngkhôngcảmnhậnđượcmứcđộchínhxáccủaxácsuấtcóthểxảyra.Giảđịnhrằng

haithànhphốđãđượccảnhbáovềnhữngkẻđánhbomliềuchết.Cáccưdâncủamộtthànhphốđượcthôngbáorằnghaikẻđánhbomđãsẵnsàngtấncông.Cáccưdâncủamộtthànhphốkhácđượccảnhbáovềviệcmộtkẻđánhbom.Rủirocủahọđãthấphơnmộtnửanhưnghọcócảmthấyantoànhơn.

NhiềucửahàngkinhdoanhvésốrấtphátđạtởthànhphốNewYork.Tâmlýcủachúngtakhinghĩvềnhữngtờvésốtrúnggiảicaotươngtựvớitâmlýkhichúngtanghĩvềhoạtđộngkhủngbố.Việctrúnggiảithưởnglớnđượcdiễnratạicộngđồngvàđượccủngcốthêmbởicáccuộcbuônchuyệntạicôngsởvàởnhà.Vìthếviệcmuavésốngaylậptứckhiếnchúngtaliêntưởngngayđếnnhữngcảmxúcdễchịu,giốngnhưviệctránhmộtchiếcxebusđãngaylậptứcgiúpchúngtatưởngtưởngđếnsựgiảmnhẹnỗisợvềđánhbom.Trongcảhaitrườnghợp,xácsuấtthựctếxảyraít.Côngthứcbanđầucủalýthuyếtviễncảnhđãbaogồmđốisố“cácbiếncốkhôngchắcxảyracaohoặcthấphoặcđượcđặttrọngsốquámức”,nhưngnóđãkhôngchỉrõcácđiềukiệntheođócáinàyhaycáikhácsẽxảyra,cũngkhôngđặtramộtsựdiễngiảitâmlýchonó.Quanđiểmhiệntạicủatôivềcáctrọngsốquyếtđịnhđãbịảnhhưởngmạnhmẽbởinghiêncứugầnđâyvềvaitròcủacáccảmxúcvàsựsốngđộngcủahoạtđộngraquyếtđịnh.ViệcđặttrọngsốquámứcchocáckếtquảkhôngchắcchắnxảyrađượcbắtrễtừcácđặctínhcủaHệthống1màgiờđâychúngtươngtựnhưnhau.Cảmxúcvàtínhsốngđộngcủahoạtđộngchiphốisựliêntưởngtrôichảyvànhữngđánhgiávềkhảnăngcóthểxảyra,dovậychúngtôiđãkhôngbỏquatrongbáocáonhữngphảnứngquámứccủachúngtôiđốivớimộtvàibiếncốhiếm.

SỰĐÁNHGIÁQUÁCAOVÀTRỌNGSỐVƯỢTMỨC

ĐánhgiácủabạnvềkhảnăngvịTổngthốngkếnhiệmcủanướcMỹsẽlàmộtứngviêncủaĐảngthứbalàgì?

Bạnsẽtrảbaonhiêuchomộtvụcácượcmàtrongđóbạnnhậnvề1.000đô-lanếuvịTổngthốngkếnhiệmcủanướcMỹlàmộtứngviênĐảngthứbavàkhôngnhậnđượcđồngnàochonhữngphươngánkhác?

Haicâuhỏitrênkhácnhaunhưngrõràngcóliênquan.Câuthứnhấtyêucầubạnướcđịnhxácsuấtcủamộtbiếncốkhôngchắcxảyra.Câuthứhaimờichàobạnđưaramộttrọngsốquyếtđịnhlêncùngmộtbiếncố,bằngcáchđặtramộttròcácượcdựatrênđó.Ngườitađưaracácđánhgiánhưthếnàovàngườitaápđặtcáctrọngsốnhưthếnào?Chúngtôibắtđầutừhaicâutrảlờiđơngiản,sauđósửađổichúng.Đâylànhữngcâutrảlờiđơngiảnhóaquá

mức:

Ngườitađánhgiáquámứccácxácsuấtcủacácbiếncốkhôngchắcxảyra.Ngườitađặttrọngsốquámứccácbiếncốkhôngchắcxảyratrongcácquyếtđịnhcủamình.

Mặcdùsựđánhgiáquácaovàviệcđặttrọngsốquámứclàcáctìnhhuốngriêngbiệtthìcáccơchếtâmlýcùngloạicũngthamgiavàocảquátrìnhnàyvàdễdàngđểnhậnthức.

NhữngmôtảcụthểkíchhoạtcơchếliênkếtcủaHệthống1.KhibạnnghĩvềchiếnthắngkhôngchắcchắnxảyracủamộtứngviênĐảngthứba,hệthốngliênkếtcủabạnvậnhànhtrongchếđộxácnhậnmặcđịnhcủanó,khôiphụclạimộtcáchcóchọnlọcnhữngdấuhiệu,cácvídụvànhữnghìnhảnhsẽkhiếncholờituyênbốcủanólàđúng.Quátrìnhnàyđượcthiênvịnhưngnókhôngphảilàmộtsựvậndụngvàotrongtưởngtượngcủachúngta.Bạntìmkiếmmộtkịchbảnphùhợpvớinhữngkhuônkhổcủathựctế,bạnđãkhôngdễdàngđểhìnhdungrabàtiênphươngTâylàmlễnhậmchứcchomộtvịTổngthốngĐảngthứbanhưthếnào.Đánhgiácủabạnvềxácsuấtcuốicùngđượcxácnhậnbởisựthoảimáivềnhậnthứchoặcsựtrôichảy,cùngvớinólàmộtkịchbảnhợplýsẽxuấthiệntrongđầu.

Bạnluônkhôngtậptrungvàobiếncốmàbạnđượcyêucầuđánhgiá.Nếubiếncốmụctiêurấtcóthểxảyra,bạnsẽtậptrungvàomộttronghaichọnlựacủanó.Xemxétvídụsau:

Xácsuấtđểmộtđứatrẻđượcsinhratrongvòng3ngàytạibệnhviệnđịaphươngởnơibạnsốngsẽđượcraviệnlàbaonhiêu?

Bạnđãđượcyêucầuướctínhxácsuấtcủađứatrẻđượctrởvềnhà,nhưngbạngầnnhưchắcchắnđãtậptrungvàonhữngbiếncốmàcóthểdẫntớiviệcđứabékhôngđượcxuấtviệntrongkhoảngthờigianthôngthường.Trínãocủachúngtacókhảnăngtậptrungmộtcáchtựnhiênvàonhữnggìdịthường,khácbiệthoặckhácthường.BạnđãnhậnrangayrằngnhữngđứabéởMỹ(khôngphảiởtấtcảcácnướccóngưỡnggiốngnhau)đượcraviệntrongvònghaihoặcbangàylàchuyệnthôngthường,dovậysựchúýcủabạnđãchuyểnsanglựachọnkhácthường.Biếncốkhôngchắcchắnxảyratrởthànhtiêuđiểm.Phỏngđoánsẵncórấtcókhảnăngđượckhơidậy:Sựđánhgiácủabạnhầunhưchắcchắnđãcódựatrênkịchbảnvềnhữngvấnđềytếmàbạnđãđưaravàchúngđãhiệnlêntrongđầubạnmộtcáchtựnhiên.

Bởibạnđãởtrongtrạngtháixácnhận,đâylàmộtcơhộitốtmàsựđánhgiácủabạnvềtínhthườngxuyêncủacácvấnđềlàquácao.

Xácsuấtcủamộtbiếncốhiếmhầunhưcókhảnăngbịđánhgiáquácaokhisựchọnlựakhôngđượcđịnhrõmộtcáchđầyđủ.VídụưathíchcủatôixuấtpháttừmộtnghiêncứumànhàtâmlýhọcCraigFoxđãtiếnhànhkhicònlàsinhviêncủaAmos.Foxđãtậphợpcáccổđộngviêncủamônbóngrổchuyênnghiệp,suyramộtvàisựđánhgiávàquyếtđịnhliênquanđếnđộigiànhchiếnthắngởcáctrậnđấutạigiảiNBA.Nhìnchung,ôngđãđềnghịhọđánhgiáxácsuấtgiànhphầnthắngvòngđấuloạicủatừngđộitrongsốtámđộithamgia;chiếnthắngcủatừngđộiđãtrởthànhbiếncốtrọngtâm.

BạncóthểđoánchắcđượcđiềugìđãxảyranhưngtầmquantrọngcủahiệuứngmàFoxđãquansátđượccóthểkhiếnbạnngạcnhiên.HãyhìnhdungmộtngườihâmmộđượcđềnghịđánhgiácáckhảnăngmàđộiChicagoBullssẽchiếnthắnggiảiđấu.Cácbiếncốtrọngtâmđượcxácđịnhrõràngnhưngsựthaythếcủanó–mộttrongbảyđộikhácchiếnthắng–khuếchtánvàítgợilên.Trínhớcủangườihâmmộvàsựtưởngtượng,vậnhànhtrongchếđộxácnhận,đangcốgắngđểtạolậpmộtchiếnthắngchoBulls.KhivẫnngườiđóđượcđềnghịướclượngcáccơhộicủađộiLakers,sựkíchhoạtcóchọnlựasẽvậnhànhtheohướngcólợichođộiđó.TámđộibóngrổchuyênnghiệphàngđầuởMỹđềurấtcừvàcóthểhìnhdungngaycảmộtđộitươngđốiyếutrongsốđócũngcóthểnổilênnhưmộtnhàvôđịch.Kếtquảlà:Nhữngđánhgiáxácsuấtđãlầnlượttạorađốivớitámđộicótổnglà240%!Dĩnhiên,môhìnhnàythậthếtsứcvôlýbởitổngcơhộicủacảtámbiếncốbắtbuộcphảilà100%.SựvôlýđãbiếnmấtkhivẫnnhữngngườithẩmđịnhnàyđượchỏiliệurằngđộichiếnthắngcóthểđếntừmiềnĐônghaymiềnTây.Biếncốtậptrungvànhữngchọnlựacủanóđãcânbằngrõràngvớicâuhỏiđóvànhữngđánhgiávềxácsuấtcủachúngđãcótổnglà100%.

Đểướcđịnhcáctrọngsốquyếtđịnh,Foxcũngđãđềnghịnhữngngườihâmmộbóngrổthamgiacácượckếtquảgiảiđấu.Họđãquyđịnhmộtkhoảntươngđươngtiềnchomỗilầnđặtcược(mộtlượngtiềnmặtvừađủhấpdẫngiốngnhưviệcchơicáđộ).Ngườithắngcượcsẽnhậnđượcphầnthưởng160đô-la.Tổngcủacáckhoảntiềntươngđươngtiềnchotámđộiriênglẻlà287đô-la.Mộtngườichơitrungbìnhđặtcảtámcửasẽđượcbảođảmmộtmứcthualà127đô-la!Nhữngngườichơibiếtchắcrằngcócảthảytámđộitronggiảiđấuvàkhoảntiềnthưởngtrungbìnhchoviệcđặtcượcvàotấtcảcácđộikhôngthểvượtquá160đô-la,tuynhiênhọđãđặtvàoviệccácượctrọngsốquámức.Nhữngngườihâmmộkhôngchỉtậptrungvàođánhgiáquácaoxácsuấtcủacácbiếncố,màhọcònquátrôngđợiđểđặtcượcvào

chúng.

Nhữngpháthiệnnàyđã“tỏaraánhhàoquang”mớilênsựảotưởngdựkiếnvànhữngbiểuhiệnkhácvềsựlạcquan.Thườngdễdàngđểmườngtượngmộtkếhoạchthànhcôngkhimộtaiđócốgắngdựđoánkếtquảcủamộtdựán.Ngượclại,thấtbạilạiphổbiếnhơn,bởicóvôsốcáchkhiếnchomọithứdễrơivàosailầm.Cácdoanhnhânvànhàđầutưđánhgiácáctriểnvọngcủahọthiênhơnvềnhữngcơmaycủahọlẫnđặttrọngsốquácaovàocácđánhgiácủahọ.

CÁCKẾTQUẢSINHĐỘNG

Nhưchúngtađãthấy,lýthuyếtviễncảnhkhácvớilýthuyếtthỏadụngtrongmốiquanhệgiữaxácsuấtvàtrọngsốquyếtđịnh.Tronglýthuyếtthỏadụng,cáctrọngsốquyếtđịnhvàxácsuấtlànhưnhau.Trọngsốquyếtđịnhcủamộtđiềuchắcchắnlà100.Vàtrọngsốtươngứngvới90%cơmaychínhxáclà90,nhiềuhơn9lầnsovớitrọngsốquyếtđịnhcủa10%cơmay.Tronglýthuyếtviễncảnh,nhữngdaođộngvềxácsuấtcóíthiệuứnglêncáctrọngsốquyếtđịnh.Mộtthínghiệmmàtôiđãtừngđềcậptrướcđâyđãpháthiệnrarằngtrọngsốquyếtđịnhđốivới90%cơmaylà71.2vàtrọngsốquyếtđịnhđốivới10%cơmaylà18.6.Tỷlệxácsuấtlà9.0nhưngtỷlệtrọngsốquyếtđịnhchỉlà1.83,biểuthịđộnhạykhôngđầyđủđốivớixácsuấttronggiớihạnđó.Trongcảhailýthuyết,cáctrọngsốquyếtđịnhphụthuộcduynhấtvàoxácsuất,chứkhôngvàokếtquả.Cảhailýthuyếtdựđoánrằngtrọngsốquyếtđịnhcủa90%cơhộilàgiốngnhauchoviệcchiếnthắng100đô-la,nhậnmộtbóhồng,haybịđiệngiật.Sựdựđoánmangtínhlýthuyếtnàybiếnthànhsailầm.

CácnhàtâmlýhọcởtrườngĐạihọcChicagođãcôngbốbảnbáocáovớitựađềhấpdẫn“Tiềntài,nhữngnụhônvànhữngvụđiệngiật:Dựatrêntâmlýdễxúcđộngtrướcrủiro.”Pháthiệncủahọlàsựđánhgiávềcáctròmayrủiítnhạybénvớixácsuấtkhicáckếtquả(giảtưởng)dễgâyxúcđộng(“gặpgỡvàhônngôisaotruyềnhìnhưathíchcủahọ”hoặc“hứngchịumộtcúsốcđauđớn,nhưngkhônggâyhại,giậtđiện”)sovớikhicáckếtquảlànhữnglợiíchhoặctổnthấtvềtiền.Đâykhôngphảilàmộtpháthiệnduynhất.Nhữngnhànghiêncứukhácđãpháthiệnra,sửdụngcácthướcđosinhlýnhưlànhịptim,rằngnỗisợvềmộtvụgiậtđiệnsắpxảyravềcơbảnlàkhôngtươngquanvớixácsuấtcủaviệcnhậncúđiệngiậtđó.Xácsuấtnhỏnhấtcủamộtcúđiệngiậtđãgâyrasựbùngphátphảnứngsợhãi.NhómChicagođãdựtínhrằng“hìnhảnhcótácđộngnặngnề”đãlấnátsựphảnứngvớixácsuất.10nămsau,mộtnhómcácnhàtâmlýhọctạiPrincetonđã

khôngthừanhậnkếtluậnđó.

NhómPrincetonđãlậpluậnrằngđộnhạythấptrướcxácsuấtđãtừngquansátđượcđốivớinhữngkếtquảmangtínhcảmxúclàbìnhthường.Cáctròmayrủivềtiềnbạclàbiệtlệ.Độnhạytrướcxácsuấtlàtươngđốicaođốivớinhữngtròmayrủi,bởichúngcómộtgiátrịdựtínhrõràng.

Sốlượngtiềnmặtnàohấpdẫnngangvớinhữngtròmayrủisau?

A.84%cơmaythắng59đô-la.

B.84%cơmaynhậnđược12bônghồngđỏtrongmộtchiếclọthủytinh.

Bạnchúývàođiềugì?KhácbiệtnổibậtđóchínhlàcâuhỏiAdễhơncâuhỏiBrấtnhiều.Bạnđãkhôngngừngtínhtoángiátrịdựtínhcủatròcácược,nhưngbạnhầunhưchắcchắnbạnđãbiếtngayrằngcơmaycủabạnkhôngvượtquá50đô-la(trongthựctếthìlà49.56đô-la),vàsựángchừngkhôngchínhxácđủđểcungcấpmộtnguồnđángtincậyhữuíchkhibạntìmkiếmmộtmónquàbằngtiềnmặthấpdẫnkhôngkém.KhônghềcómộtnguồnđángtincậynàonhưvậyhiệndiệntrongcâuhỏiB,cũngbởivậymàkhótrảlờihơnrấtnhiều.Nhữngngườithamgiatrảlờicũngđãướcđịnhcáctròmayrủitươngđươngtiềnvới21%cơmaythuđượchaikếtquả.Nhưđãdựtính,sựkhácbiệtgiữaxácsuấtcaovớixácsuấtthấpởnhữngtròmayrủivìtiềnlàrõrệthơnrấtnhiềusovớinhữngbônghồng.

Đểcủngcốlậpluậnvốntrên,nhómnghiêncứuPrincetonđãsosánhthiệnýchitrảđểtránhnhữngmạohiểm:

21%khảnăng(hoặc84%khảnăng)bỏramộtkỳnghỉcuốituầnđểsơncănhộbaphòngngủcủamộtaiđó.

21%khảnăng(hoặc84%khảnăng)dọndẹpbagianphòngtrongmộtnhàtắmtậpthểsaukhisửdụngtrongsuốtmộtkỳnghỉcuốituần.

Kếtquảthứhaichắcchắncảmtínhhơnnhiềusovớikếtquảđầutiênnhưngcáctrọngsốquyếtđịnhđốivớicảhaikếtquảkhônghềkhác.Hiểnnhiên,cảmxúcnhạybénkhôngphảilàcâutrảlời.

Mộtthínghiệmkhácđãmanglạimộtkếtquảđángngạcnhiên.Nhữngngườithamgiađãnhậnđượcthôngtingiácảrõràngcùngvớisựmôtảbằnglờivềgiácả.Mộtvídụcóthểlà:

84%cơmaygiànhđược:12bônghồngđỏtrongmộtbìnhthủytinh.Trịgiá59đô-la.

21%cơmaygiànhđược:12bônghồngđỏtrongmộtbìnhthủytinh.Trịgiá59đô-la.

Thậtdễđểướcđịnhgiátrịvềtiềnbạcdựtínhcủanhữngtròmayrủinày,nhưngviệcthêmvàomộtgiátrịtiềnbạccụthểkhônglàmthayđổicáckếtquả:cácđánhgiávẫnkhôngnhạyvớixácsuất,ngaycảtrongđiềukiệnđó.Nhữngngườinghĩvềmónquànhưlàmộtcơmayđểnhậnđượcnhữngbônghồngđãkhôngsửdụngthôngtinvềgiánhưlàmộtnguồntincậytrongviệcđánhgiátròmayrủi.Nhưcácnhàkhoahọcđôilúcvẫnnói,đólàmộtpháthiệngâyngạcnhiênđangcốgắngtiếtlộchochúngtabiếtđôiđiềugìđó.Câuchuyệnđangcốgắngtiếtlộchochúngtabiếtđiềugì?

Tôitinrằng,câuchuyệnlàmộtsựhìnhdungrấthayvàsinhđộngvềkếtquả,dùchonócócảmxúchaykhông,làmgiảmvaitròcủaxácsuấttrongsựđánhgiámộtviễncảnhkhôngchắcchắnxảyra.Giảthuyếtnàygợiramộtsựdựđoán,trongđótôicóđượcsựtựtinkhakhá:Việcthêmnhữngchitiếtkhôngliênquannhưngsinhđộngvàokếtquảvềtiềnbạccũngphávỡsựtínhtoán.Sosánhnhữngvậttươngđươngtiềncủabạnvớinhữngkếtquảsauđây:

21%(hoặc84%)khảnăngnhậnđược59đô-lavàothứHaitới.

21%(hoặc84%)khảnăngnhậnđượcmộtphongbìbìacứngmàuxanhlớncó59đô-labêntrongvàosángthứHaitới.

Giảthuyếtmớinàysẽítnhạycảmvớixácsuấthơnsovớitrườnghợpthứhai,dochiếcphongbìmàuxanhgợiramộtsựhìnhdungphongphúvàchínhxáchơnsovớikháiniệmtrừutượngvềmộtkhoảntiền.Bạnđãlậprabiếncốtrongđầumìnhvàhìnhảnhsinhđộngvềkếtquảđótồntạingaycảkhibạnbiếtrằngxácsuấtcủanólàthấp.Sựnhậnthứcmộtcáchdễdànggópphầnvàohiệuứngchắcchắnnhưlà:Khibạnkìmnénmộthìnhảnhsinhđộngvềmộtbiếncố,xácsuấtnókhôngxảyracũngđượcgợilạimộtcáchsốngđộngvàcũngđượcđặttrọngsốquámức.Sựkếthợpcủamộthiệuứngxácsuấtnângcaovớimộthiệuứngchắcchắnnângcaonhườngchỗchocáctrọngsốquyếtđịnhvớisựthayđổigiữacáckhảnăng21%với84%.

CÁCXÁCSUẤTMẠNHMẼ

Ýnghĩrằngsựphongphú,sốngđộngvàsựthoảimáitrongviệcliêntưởng

gópphầnđểcáctrọngsốquyếtđịnhđạtđượcsựủnghộtừnhiềungườiquansátkhác.Nhữngngườithamgiavàomộtthínghiêmnổitiếngđãđượctraochomộtlựachọnvềviệclấymộthònbitừmộttronghaichiếclọ,trongđónhữngviênbiđỏthắngmộtphầnthưởng:

LọAchứa10viênbi,trongđócó1viênmàuđỏ.

LọBchứa100viênbi,trongđócó8viênđỏ.

Bạnsẽchọnlọnào?Cơmaychiếnthắnglà10%ởlọAvà8%ởlọB,dovậyđưaralựachọnđúnghẳnsẽthậtdễdàngnhưngthựctếkhôngphảivậy:Khoảng30%-40%nhànghiêncứuđãchọnchiếclọcóchứasốnhữngviênbichiếnthắnglớnhơn,thayvìchiếclọđưaramộtcơhộichiếnthắngkhảquanhơn.SeymourEpsteinđãlậpluậnrằngcáckếtquảnàyminhhọachođặctrưngxửlýbênngoàicủaHệthống1(thứmàônggọilàphươngthứcdựatrênkinhnghiệm).

Nhưbạncóthểdựtính,nhữnglựachọndạidộtkhácthườngmàngườitađãđưaratrongtrườnghợpnàyđãthuhútđượcsựchúýcủanhiềunhànghiêncứu.Khuynhhướngnàyđãđượcđặtchomộtvàicáitên,theonhưPaulSlovictôisẽgọinólàMẫuthứcbỏquên.Nếusựchúýcủabạnbịhútvềnhữngviênbichiếnthắng,bạnkhôngướcđịnhsốlượngnhữngviênbikhôngchiếnthắngcùngvớisựcẩntrọngtươngtự.Hìnhảnhsốngđộnggópphầnvàomẫuthứcbỏquên,chíítthìnhưtôiđãtrảinghiệmđiềunày.Khitôinghĩtớichiếclọnhỏ,tôithấyđượcmộtviênbiđỏduynhấttrênmộtnềntảngđượcxácđịnhmộtcáchángchừngcủanhữngviênbitrắng.Khitôinghĩvềchiếclọlớnhơn,tôithấyđược8viênbiđỏchiếnthắngtrênmộtnềntảngkhôngrõràngcủanhữngviênbitrắng,nótạoramộtcảmgiáchyvọngnhiềuhơn.Tínhsinhđộngđặcbiệtcủanhữngviênbichiếnthắnggiatăngtrọngsốquyếtđịnhcủabiếncốđó,làmtănghiệuứngxácsuất.Dĩnhiên,điềutươngtựcũngsẽxảyrachínhxácvớihiệuứngchắcchắn.Nếutôicó90%cơmaythắngmộtphầnthưởng,biếncốcủaviệckhôngchiếnthắngsẽtrởnênnổibậtnếu10trongsố100viênbilà“nhữngkẻthuacuộc”hơnlànếu1trongsố10viênbiđemlạikếtquảtươngtự.

Ýniệmvềmẫuthứcbỏquêngiúplýgiảitạisaocáccáchthứckhácnhaucủaviệctruyềnđạtnhữngrủirobiếnđổirấtnhiềutrongcáctácđộngcủachúng.Bạnđãđọcđượcrằng“mộtliềuvắc-xincóthểbảovệtrẻemkhỏimộtdịchbệnhchếtngườicó0.001%nguycơbịbạiliệtmãimãi.”Nguycơcóvẻnhưrấtnhỏ.Giờhãycânnhắcmộtsựmôtảkhácvềcùngmộtnguycơ:“Mộttrongsố100.000trẻemđượctiêmvắc-xinsẽbịbạiliệtvĩnhviễn.”Cách

diễnđạtthứhaiđềcậptớimộtvàiđiềutrongđầubạnmàcáchthứnhấtkhôngnóiđến:Nógợirahìnhảnhcủamộtđứatrẻriênglẻnàođóbịbạiliệtvĩnhviễnbởimộtliềuvắc-xin;999.999đứatrẻđượctiêmvắc-xinantoànđãchìmdầnvàohậucảnh.Nhưđãdựđoánbởimẫuthứcbỏquên,cácbiếncốcóxácsuấtthấpthườngđượcđặttrọngsốcaokhiđượcmôtảtrongmốitươngquanvớicáctầnsuất(baonhiêulần)hơnrấtnhiềusovớikhiđượcphátbiểumộtcáchtrừutượngtrongmốiquanhệvới“cáccơhội”,“rủiro”,hoặc“xácsuất”(cóthểxảyranhưthếnào).Nhưchúngtađãthấy,Hệthống1cóhiệulựcvớiviệcápdụngvớicáccánhânhơnrấtnhiềusovớicácnhóm.

Tácđộngcủadạngthứctầnsuấtlàrấtlớn.Trongmộtnghiêncứu,nhữngngườiđãthấyđượcthôngtinvề“mộtdịchbệnhđãlàmchết1.286ngườitrongmỗi10.000ngườinhiễmbệnh”đãđượcđánhgiálànguyhiểmhơnnhiềusovớinhữngngườiđượcthôngbáorằng“mộtdịchbệnhđãlàmchết24.14%dânsố”.Điềuđầutiêntỏvẻcósứcđedọanhiềuhơnđiềuthứhai,mặcdùrủirocủađiềuđầutiênchỉlớnbằngmộtnửađiềusauđó!Trongbiểuhiệnthậmchícòntrựctiếphơncủamẫuthứcbỏquên“,mộtdịchbệnhđãlàmchết1.286ngườitrongmỗi10.000ngườinhiễmbệnh”đượcđánhgiálànguyhiểmhơnmộtdịchbệnhđã“làmchết24.14ngườitrongsố100ngườinhiễmbệnh.”Hiệuứngnàychắcchắnsẽđượclàmgiảmhoặctriệttiêunếunhữngngườithamgiađượcđềnghịlàmmộtphépsosánhtrựctiếphaiphéptínhtheocôngthức,mộtnhiệmvụrõràngcầnphảidùngtớiHệthống2.Tuynhiên,cuộcsốngthườnglàmộtsựtrảinghiệmgiữacácchủthể,trongđóbạnchỉthấyđượcmộtsựtrìnhbàycóhệthốngtạimộtthờiđiểm.NósẽđiềukhiểnHệthống2hoạtđộngmộtcáchđặcbiệtnhằmtạoracácphéptínhtheocôngthứckhácvềđiềumàbạnthấyđượcvàđểkhámphárarằngchúnggọiramộtcâutrảlờikhác.

CácnhàTâmlýhọcvàchuyêngiaTâmthầnphápycókinhnghiệmkhôngđượcmiễndịchvớinhữngtácđộngcủadạngthứcnàytrongđócácrủirođượcnóirõràng.Trongmộtthínghiệm,cácchuyêngiađãđánhgiáxemliệucóantoànkhôngkhichomộtbệnhnhântâmthần,ôngJones,xuấtviệnvớimộttiềnsửbạolực.Thôngtinmàhọnhậnđượclànhữngđánhgiácủachuyêngiavềnguycơhàngđộng.Nhữngsốliệuthốngkêgiốngnhauđượcmiêutảtheohaicách:

CácbệnhnhântươngtựnhưôngJonesđượcđánhgiálàcó10%xácsuấtphạmphảihànhđộngbạolựcvớingườikháctrongnhữngthángđầusaukhiđượcraviện.

Cứ100bệnhnhântươngtựnhưôngJonescó10ngườiphạmphảimộthànhđộngbạolựcđốivớinhữngngườikháctrongnhữngthángđầusaukhiđượcraviện.

Cácchuyêngiađãthấyđịnhdạngtầnsốgầnnhưlớngấphailầnkhảnăngtừchốixuấtviện(41%,sovới21%trongđịnhdạngxácsuất).Sựmiêutảcàngsinhđộngbaonhiêusảnsinhramộttrọngsốquyếtđịnhlớnhơnbấynhiêuchocùngmộtxácsuất.

Sứcmạnhcủadạngthứctạoracáccơhộichosựthaotúng,màconngườicùngvớimộtmụcđíchcánhânphảiđạtđượcbiếtphảitậndụngnónhưthếnào.Slovicvàđồngsựcủamìnhtríchdẫnmộtbàibáocáotuyênbốrằng“khoảngchừng1.000vụgiếtngườihàngnămtrêncảnướcđượcgâyrabởicáccánhânbịbệnhtâmthầnnặngđãkhôngđượcchữatrị.”Mộtcáchdiễnđạtkhácvềcùngmộtsựthựcđólà“1.000trongsố273triệungườiMỹsẽchếttheokiểunàymỗinăm.”Mộtcáchkhácđólà“Khảnăngbịgiếtbởimộtcánhânnhưvậylàkhoảng0,00036%mỗinăm.”Vẫncòncáchkháclà:“1.000ngườiMỹsẽchếttheocáchnàymỗinăm,hoặcíthơn1/30sốngườichếtdotựtửvàkhoảng¼sốngườichếtvìungthưthanhquản.”Slovicchỉrarằng“nhữngngườitheochủtrươngnàykhácởimởvớiđộngcơcủahọ:Họmuốngieorắcnỗikinhhoàngchocôngchúngvềhànhđộngbạolựcgâyrabởinhữngngườirốiloạntâmthần,vớihyvọngrằngnỗisợnàysẽchuyểnhóathànhsốlượngkinhphítăngthêmchocácdịchvụchămsócsứckhỏetâmthần.”

MộtluậtsưgiỏimongmuốnloạibỏhoàinghivềchứngcứDNAsẽkhôngnóivớihộiđồngxétxửrằng“khảnăngxảyrasựtrùngkhớpnhầmlẫnlà0.1%.”Cáchdiễnđạt“sựtrùngkhớpnhầmlẫnxảyravới1trongsố1.000trườnghợptaihại”cókhảnăngvượtquangưỡnghoàinghihợplýhơnrấtnhiều.CácthànhviênbanbồithẩmngheđượcnhữnglờiđóđượcđềnghịtạoramộtliêntưởngvềngườiđànôngđangngồitrướcmặthọtrongphòngxửánđangbịkếtánsaibởichứngcứDNAcósơhở.Dĩnhiên,côngtốviênsẽthiênvềkhunghìnhtrừutượngnhiềuhơn–hyvọngnhằmkhỏalấptâmtrícácthànhviênbanbồithẩmvớinhữngdấuphảythậpphân.

CÁCQUYẾTĐỊNHĐẾNTỪNHỮNGẤNTƯỢNGCHUNG

Nhữnggiảthuyếtdựatrêncácchứngcứđưararằng:Sựchútâmvàsựnổitrộigópphầnvàocảsựđánhgiáquácaocácbiếncốkhôngchắcxảyralẫnviệcđặttrọngsốquámứccáckếtquảkhôngchắcxảyra.Sựnổitrộitănglênbởisựđềcậptớimộtbiếncố,bằngtínhchấtsốngđộngcủanóvàbởidạng

thứcmàtrongđóxácsuấtđượcmôtả.Dĩnhiên,cónhữngtrườnghợpngoạilệ,trongđóviệctậptrungvàomộtbiếncốkhônglàmtăngxácsuấtcủanó:Cáctrườnghợptrongđómộtlýthuyếtkhôngđúngkhiếnchomộtbiếncốcóvẻnhưlàbấtkhảthingaycảkhibạnnghĩtớinó,hoặccáctrườnghợpmàtrongđóviệckhôngcókhảnăngtưởngtượngramộtkếtquảcóthểxảyranhưthếnàokhiếnbạnbịthuyếtphụcrằngnósẽkhôngxảyra.Khuynhhướngthiênvềsựđánhgiáquácaovàđặttrọngsốquámứclêncácbiếncốnổibậtkhôngphảilàmộtquytắcthuầntúynhưngnóbaoquátvàthiếtthực.

Trongnhữngnămgầnđây,nhữngnghiêncứuvềChọnlựadựatrêntrảinghiệm,đượcquantâmnhiềutuântheonhữngquytắckhácnhautừChọnlựadựatheosựmôtảđượcphântíchtronglýthuyếtviễncảnh.Nhữngngườithamgiatrongmộtthínghiệmđiểnhìnhđốimặtvớihainútbấm.Khiấn,mỗinútđưarahoặcmộtkhoảntiềnthưởnghoặcchẳnggìcảvàkếtquảđượcbốcthămmộtcáchngẫunhiêndựatheonhữngđiềukhoảncủamộtviễncảnh(vídụ:“5%thắng12đô-la”hoặc“95%khảnăngthắng1đô-la”).Quátrìnhnàythựcsựdiễnrangẫunhiên,dovậykhônghềcósựđảmbảorằngmẫumàmộtngườithamgiatrôngthấymiêutảchínhxácthiếtlậpthốngkê.Nhữnggiátrịdựtínhkếthợpvớihainútbấmxấpxỉbằngnhaunhưngmộtcáirủiro(biếnthiên)nhiềuhơnsovớicáikhác.(Vídụ:Mộtnútcóthểđưara10đô-latrên5%củacácthửnghiệmvàcáikháclà1đô-latrên50%củacácthửnghiệm).Lựachọndựatrênsựtrảinghiệmđượcthựchiệnquaviệcđặtngườithamgiavàonhiềutìnhhuốngthửnghiệm,trongđócôtacóthểquansátcáckếtquảcủaviệcnhấnnútnàyhaynútkhác.Ởthửnghiệmquyếtđịnh,anhtachọnmộttronghainútbấmvàcóđượckếtquảvớithửnghiệmđó.Lựachọndựatrênsựmôtảđượcthựchiệnquaviệcchothấychủthểmiêutảbằnglờivềviễncảnhmạohiểmliênhệvớimỗinút(nhưlà“5%thắng12đô-la”)vàđềnghịcôtachọnlấymột.Nhưđãđượcdựtínhtừlýthuyếtviễncảnh,lựachọndựatrênsựmiêutảgợiramộthiệuứngvềkhảnănglàcáckếtquảhiếmthấyđượcđặttrọngsốquámứccânxứngvớixácsuấtcủachúng.Ngượclạihoàntoàn,việcđặttrọngsốquácaochưatừngđượcghinhậntrongsựchọnlựadựatheokinhnghiệmvàviệcđặttrọngsốthấplạiphổbiến.

Nhữnglựachọnquasựtrảinghiệmnhằmmụcđíchđưaranhiềutìnhhuốngtrongđóchúngtađượcđặtvàocáckếtquảbiếnđổicócùngnguồngốc.Mộtnhàhàngcóuytíncóthểthithoảngphụcvụmộtbữaănkhácthườnghoặctệhại.Ngườibạncủabạnthườngngàylàmộtcộngsựtốtnhưnganhtađôilúclạiủrũvàhunghãn.Californiahayxảyrađộngđấtnhưnghyhữu.Cáckếtquảtừnhiềutrảinghiệmgợirarằngcácbiếncốhiếmxảyrakhôngđượcđặttrọngsốquámứckhichúngtađưaracácquyếtđịnhnhưlựachọnmộtnhà

hàngănuốnghoặcviệcvặnchặtnồihơinhằmgiảmthiểuthiệthạiđộngđất.

Việclàmsángtỏvềsựlựachọndựatrêntrảinghiệmchotớinaychưađượcgiảiquyếtnhưngcósựthỏathuậnchungvềnguyênnhânchínhcủaviệcđặttrọngsốthấpnhữngbiếncốhiếmxảyra,cảtrongnhữngthínghiệmlẫnđờithực:Nhiềungườithamgiachưatừngtrảinghiệmbiếncốhiếm!HầuhếtngườiCaliforniachưatừngtrảinghiệmmộttrậnđộngđất,năm2007,khôngchủngânhàngnàotrảiquakhủnghoảngtàichínhthảmkhốc.RalphHertwigvàIdoErevnhậnthấyrằng“cáckhảnăngxảyracácbiếncốhiếm(nhưlàsựtanvỡcủabongbóngnhàở)nhậnđượcíttácđộnghơnsovớinhữnggìchúngđángđượchưởngtheonhưcácxácsuấtmụctiêucủachúng.”Họchỉrõsựthờơcủacôngchúngphảnứnglạivớinhữngmốiđedọavềmôitrườngtrongdàihạnnhưlàmộtvídụ.

Nhữngvídụvềsựkhôngchúýnàyđềuquantrọngvàđượclýgiảimộtcáchdễdàng,nhưngviệcđặttrọngsốthấpcũngxảyrangaycảkhingườitađãthựcsựtrảinghiệmbiếncốhiếm.Giảsử,bạncómộtcâuhỏiphứctạpmàhaiđồngsựcùngphòngvớibạnhầunhưchắcchắncóthểtrảlờiđược.Bạnđãbiếthaingườinàysuốtnhiềunămquavàcónhiềucơhộiđểquansátvàkiểmđịnhtínhcáchcủahọ:Adelekhákiênđịnhvàlàngườibiếtgiúpđỡngườikhácmặcdùđâykhôngphảilàcátínhchủđạocủaanhta;BriankhôngthânthiệncholắmvàgiúpđỡngườikhácgiốngnhưAdele,vàomộtvàidịp,anhtađãcựckỳtửtếgiànhthờigianvàlờikhuyêncủamìnhchonhữngngườikhác.Bạnsẽtiếpxúcvớiai?

Xemxéthaiquanđiểmcóthểthựcthiđượcvềquyếtđịnhsau:

Đâylàmộtsựlựachọngiữahaitròmayrủi.Adelelàmộtngườigầngũivàchắcchắndễhiểu,cònBriancónhiềukhảnăngmanglạimộtkếtquảthuakémhơnmộtchút,vớimộtxácsuấtthấpchomộtkếtquảcựckỳtốt.Biếncốhiếmsẽđượcđặttrọngsốquácaobởimộthiệuứngxácsuất,thiênvềBrian.ĐâylàmộtsựlựachọngiữanhữngấntượngchungcủabạnvềAdelevàBrian.Nhữngtrảinghiệmtốtvàxấumàbạntừngcóđãgópphầnvàosựhìnhdungvềcáchhànhxửthôngthườngcủahọ.Trừkhibiếncốhiếmxuấthiệntrongđầumộtcáchtáchbiệt(Brianđãcólầnthóamạmộtđồngnghiệpkhianhnàyhỏixinsựgiúpđỡ),địnhchuẩnsẽđượcthiênvềhướngcáctrườnghợpđiểnhìnhvàgầnđây,thiênvềAdele.

Trongmộtýnghĩhaihệthống,sựgiảithíchthứhaixemrahợplýhơn

nhiều.Hệthống1tạoranhữnghìnhdungchungvềAdelevàBrian,baogồmmộttháiđộcảmxúcvàmộtxuhướngtiếpcậnhoặcxalánh,đểsựsosánhvềnhữngxuhướngnàylàcầnthiếtnhằmxácđịnh“cánhcửamàbạnsẽgõ”tìmracâutrảlời.Trừkhibiếncốhiếmxảyratrongđầubạnmộtcáchrõràng,nósẽkhôngđượcđặttrọngsốcao.Việcápdụngcùngýtưởngnàyvàocácthínghiệmvềsựlựachọndựatrênsựtrảinghiệmkhôngmấyphứctạp.Khihọlàđốitượngquansátviệctạoracáckếtquảquathờigian,hainútbấmpháttriển“cáctínhcách”hòanhậpvớinhữnghưởngứngcảmxúcđikèm.

Cácđiềukiệntheođócácbiếncốhiếmbịbỏquahoặcđặttrọngsốquálớngiờđâyđượcnhậnthứctốthơnsovớitrướcđâykhilýthuyếttriểnvọngđượclậpthànhcôngthức.Xácsuấtcủamộtbiếncốhiếmsẽ(thườnglàkhôngđềuđặn)đượcđánhgiáquácao,bởikhuynhhướngchứngthựccủatrínhớ.Khinghĩvềbiếncố,bạncốgắngbiếnnóthànhsựthựctrongđầumình.Mộtbiếncốhiếmsẽbịđặttrọngsốquácaonếunólôicuốnđượcsựchúýmộtcáchcụthể.Sựchúýriêngbiệtđượcbảođảmmộtcáchthựcsựkhicáctriểnvọngđượcmôtảrõràng(“99%khảnăngthắng1.000đô-lavà1%khảnăngchẳngcógì”).Nhữngmốilothườngtrực(xebusởJerusalem),nhữnghìnhảnhsinhđộng(nhữngbônghồng),nhữnghìnhdungcụthể(1trongsố1.000),vànhữnglờinhắcnhởrõràng(nhưtronglựachọndựatrênsựmiêutả)tấtcảgópphầnvàoviệcđặttrọngsốquácao.Vàkhikhôngcònhoạtđộngđặttrọngsốquácaonữa,sựsaonhãngsẽthaythế.Khinótrởthànhnhữngxácsuấthiếm,tríóccủachúngtakhôngđượcdựtínhtiếpnhậnnhữngthứkhácólý.Đốivớicáccưdâncủamộthànhtinhcóthểđượctiếpxúcvớinhữngbiếncốmàchưaaitừngtrảiqua,đâychẳngthểlàtintốtlành.

PHÁTNGÔNVỀNHỮNGBIẾNCỐHIẾM

“CáctrậnsóngthầnhiếmxảyrangaycảởNhậtBản,nhưnghìnhảnhđóquámạnhmẽvàámảnhtớinỗicácdukháchắtsẽđánhgiáquámứcxácsuấtxảyracủachúng.”

“Đólàmộtchukỳthảmhọaquenthuộc.Bắtđầubằngsựcườngđiệuvàviệcđặttrọngsốquámức,sauđósựsaonhãngbắtđầuxảyra.”

“Chúngtakhôngnêntậptrungvàomộttìnhhuốngriênglẻ,hoặcchúngtasẽđánhgiáquámứcxácsuấtcủanó.Hãythiếtlậpnhữnglựachọnloạitrừ

riêngbiệtvàđặtracácxácsuấtcótổngbằng100%.”

“Họmuốnngườitalolắngbởirủiro.Đólàlýdotạisaohọmiêutả1catửvongtrên1000camắcphải.Họđangtínhtoándựatrênsựsaonhãngmẫuthức.”

Chương31.Cácchínhsách/cáchgiảiquyếtrủiro

Tưởngtượngrằngbạnđốimặtvớicặpquyếtđịnhđồngthờisau.Trướchết

hãynghiêncứucảhaiquyếtđịnh,sauđóđưaracáclựachọncủabạn.

Quyếtđịnh(1):Lựachọngiữa:

A.Mộtkhoảnlợiíchchắcchắn240đô-la.

B.25%khảnăngthuvề1.000đô-lavà75%khảnăngkhôngthuvềcáigì.

Quyếtđịnh(2):Lựachọngiữa:

C.Mấtchắc750đô-la.

D.75%khảnăngmất1.000đô-lavà25%khảnăngkhôngmấtthứgì.

Cặplựachọncácvấnđềnàycómộtvịtríquantrọngtrongtiểusửcủalýthuyếtviễncảnhvànócónhữngpháthiệnmớiđểnóivớichúngtavềtínhhợplý.Nhưbạnđãđọclướtquahaivấnđề,phảnứngbanđầucủabạnvớinhữngđiềuchắcchắn(AvàC)làsựchúýtớiđiềuthứnhấtvàsựáccảmđốivớiđiềuthứhai.Sựđánhgiádựatrêncảmxúcvề“lợiíchchắcchắn”và“tổnthấtchắcchắn”làmộtphảnứngcócơchếtựđộngcủaHệthống1,nóchắcchắndiễnratrướckhisựtínhtoáncầnnhiềucôngsứchơn(vàkhôngbắtbuộc)vềcácgiátrịdựtínhcủahaitròmayrủi(tươngứnglà,mộtlợiích250đô-lavàmộttổnthất750đô-la).HầuhếtsựlựachọncủaconngườitươngtựnhưnhữngdựđoáncủaHệthống1vàđạiđasốthíchphươngánAhơnBvàDhơnC.Giốngnhưnhiềusựlựachọnkháccóliênquantớicácxácsuấttrungbìnhhoặccao,ngườitacóxuhướngáccảmvớirủirotrongphạmvicủanhữnglợiíchvàtìmkiếmrủirotrongphạmvicủanhữngtổnthất.TrongthínghiệmgốcmàAmosvàtôiđãtiếnhành,73%sốngườithamgialựachọnAtrongquyếtđịnh(1)vàDtrongquyếtđịnh(2)vàchỉcó3%thiênvềsựkếthợpBvàC.

Bạnđãđượcđềnghịnghiêncứucảhailựachọntrướckhiđưaralựachọnđầutiêncủamìnhvàbạnchắchẳnđãlàmvậy.Nhưngcómộtđiềumàbạn

chắcchắnđãkhônglàm:Bạnkhôngtínhtoáncáckếtquảcóthểcủacảbốnsựkếthợpgiữacáclựachọn(AvàC,AvàD,BvàC,BvàD)đểxácđịnhxemsựkếthợpnàokhiếnbạnhàilòngnhất.Nhữngưuáicủabạndànhchohaivấnđềmangtínhthuyếtphụctrựcgiácvàkhôngcólýdonàođểnghĩrằngchúngcóthểdẫntớirắcrối.Hơnthếnữa,việckếthợphaivấnđềquyếtđịnhlàmộtbàitậpkhó,bạnphảicầntớigiấybútđểhoànthành.Bạnđãkhônglàmvậy.Giờhãyxemxétvấnđềlựachọndướiđây:

AD.25%khảnăngthắngđược240đô-lavà75%khảnăngthua760đô-la.

BC.25%khảnăngthắngđược250đô-lavà75%khảnăngthua750đô-la.

Lựachọnnàyquảdễdàng!PhươngánBCthựcsựvượttrộisovớiphươngánAD(thuậtngữchuyênmôndànhchomộtphươngánrõràngtrởnêntốthơnsovớithứkhác).Bạnđãthựcsựbiếtđiềugìdiễnratiếptheođó.PhươngánvượttrộiởADlàsựkếthợpcủahaiphươngánbịloạibỏtrongcặpđầutiêncủacácvấnđềquyếtđịnh,phươngánthứnhấtchỉcó3%ngườithamgiaủnghộtrongnghiêncứugốccủachúngtôi.PhươngánBCkémhơnđượcưutiênbởi73%sốngườithamgia.

PHỔQUÁTHAYCHITIẾT?

Tậphợpcáclựachọnnàychứađựngnhiềuđiềuđểnóivớichúngtavềnhữnggiớihạnvềsựsuynghĩhợplýcủaconngười.Mộtđiềutrongsốđólànógiúpchúngtathấyđượcsựthốngnhấthợplogiccủanhữngsựưuáiconngườidànhchođiềumànóvốnlàmộtảotưởngvôvọng.Hãycócáinhìnkhácđốivớivấnđềsaucùng,khádễdàng.Bạncóthểđãtưởngtượngraxácsuấtcủaviệcphântáchvấnđềlựachọnrõràngnàythànhmộtcặpcácvấnđềsẽdẫntớiđạiđasốngườidânlựachọnmộtphươngántệhơn?Vềcơbảnđiềunàylàđúng:Mỗilựachọnđơngiảnđượcđưavàocôngthứctrongmốiquanhệvớinhữnglợiíchvàtổnthấtcóthểđượcmổxẻtheovôsốcáchtạothànhmộtsựliênkếtcáclựachọn,gợiranhữngưutiêncókhảnăngmâuthuẫnnhau.

Vídụcũngđãchỉrarằngthậttốnkémkhitrởnênáccảmrủiro.Nhữngquanđiểmnàykhiếnbạnsẵnsàngchitrảmộtkhoảnphụphíđểgiànhđượcmộtlợiíchchắcchắnhơnlàđốimặtvớimộttròmayrủivàcũngsẽsẵnsàngchitrảmộtkhoảnphụphí(tronggiátrịdựtính)đểtránhmộttổnthấtchắcchắn.Cảhaisựchitrảấyđềuxuấtpháttừcùngmộttúitiềnvàkhibạnđốimặtvớicảhaidạngvấnđềcùnglúc,cácquanđiểmtráingượckhôngchắclàtốiưu.

Cóhaicáchphântíchcácquyếtđịnh1và2:

Cấutrúchẹp:Mộtchuỗicácquyếtđịnhđơngiản,đượcxemxétmộtcáchtáchbiệt.Cấutrúcphổquát:Mộtquyếtđịnhbaohàmđơnnhất,vớibốnphươngán.

Cấutrúcphổquátrõrànglàưuviệthơntrongtrườnghợpnày.Thậtvậy,nósẽtrởnênưuviệt(hoặcchíítthìcũngkhôngkémhơn)tronghầuhếtcáctrườnghợp,trongđómộtvàiquyếtđịnhphảiđượcsuytínhcùngnhau.Hìnhdungramộtbảndanhsáchdàigồmnăm(cặp)quyếtđịnhđơnđượcxemxétcùngmộtlúc.Cấutrúcphổquát(baohàm)gồmcómộtlựachọnđơnnhấtvới32phươngán.Cấutrúchẹpsẽgợiramộtchuỗigồmnămlựachọnđơn.Chuỗinămsựlựachọnsẽtrởthànhmộttrongsố32phươngánthuộccấutrúcphổquát.Nósẽlàthứtốtnhấtchứ?Cóthểnhưngkhôngchắcchắnlắm.Dĩnhiên,mộttácnhâncólýtrísẽgianhậpvàocấutrúcphổquát,nhưngconngườitheobảnnănglạilànhữngcấutrúchẹp.

Ýniệmvềsựthốngnhấthợplogic,nhưtrongvídụnàyđãchỉra,khôngthểthựchiệnđượcquatrínãobịgiớihạncủachúngta.DochúngtadễbịảnhhưởngbởiWYSIATIvàáccảmvớisựnỗlựctríóc,chúngtacóxuhướngđưaracácquyếtđịnhkhinảysinhvấnđề,dùchochúngtađãđượcchỉdẫnrõrànglàcầnphảixemxétchúngtrongcùngmộttổngthể.Chúngtakhôngcócảkhuynhhướnglẫnnhữngnguồnlựctinhthầnđểtuântheosựthốngnhấttrongcácquyềnưutiêncủamình,vàcácquyềnưutiêncủachúngtakhôngđượctạolậpmộtcáchthầndiệuđểtrởnênchặtchẽ,vìchúngnằmtrongmôhìnhtácnhânlýtrí.

VẤNĐỀCỦASAMUELSON

PaulSamuelsonvĩđại,mộtnhàkinhtếhọcvĩđạicủathếkỷXX–đãhỏimộtngườibạnrằngliệuôngnàysẽchấpnhậnmộttròmayrủibằngcáchtungmộtđồngxu,trongđóôngtasẽthua100đô-lahoặcthắng200đô-lahaykhông.Ngườibạncủaôngđãtrảlời:“Tôisẽkhôngđặtcượcbởitôicảmthấy100đô-lamấtđilớnhơnsovới200đô-lathuđược.Nhưngtôisẽthamgiacùngvớiôngnếuônghứachophéptôilàm100lầntròcácượcnhưvậy.”Trừkhibạnlàmộtnhàlýluận,bạnchắchẳnsẽcócùngchungtrựccảmvớingườibạncủaSamuelson,rằngviệcchơimộtcanhbạcvôcùngcólờinhưngcũngrấtrủiro,nhiềulầnchơisẽlàmgiảmsựrủiromộtcáchchủquan.Samuelsonthấycâutrảlờicủabạnmìnhthậtthúvịvàbắttayvàophântíchnó.Ôngđãchứngminhđượcrằngdướimộtsốđiềukiệnvôcùngcụthể,một

ngườitốiđahóalợiíchtừbỏmộttròmayrủiđơngiảncóthểcũngsẽtừbỏlờiđềnghịthamgianhiềutròmayrủi.

ĐángchúýlàSamuelsondườngnhưkhôngquantâmtớithựctếlàchứngminhcủaông,dĩnhiênlàcócăncứ,đãdẫntớimộtkếtluậnphạmvàochiềuhướngphổbiến,nếukhônghợplý:Lờiđềnghịthamgiahàngtrămtròmayrủiquảthựcquálôicuốnđếnnỗikhôngmộtngườiônhòanàocóthểtừchối.MatthewRabinvàRichardThalerđãchỉrarằng“tròmayrủiđượctổnghợptừmộttrămtròcácược50-50thua100đô-la/được200đô-lacómộtkhoảnlợinhuậndựtínhlà5.000đô-la,chỉvới1/2.300khảnăngbịthuabấtcứkhoảntiềnnàovàchỉ1/62.000khảnăngbịmấtnhiềuhơn1.000đô-la.”Dĩnhiên,luậnđiểmcủahọlànhưvậynếulýthuyếtthỏadụngcóthểphùhợpvớisựưutiênngớngẩnnhưvậyvớibấtkểhoàncảnhnào,vậythìhẳnđãphảicóvàisaisótxảyragiốngnhưkiểuchọnlựadựatrênlýtrí.SamuelsonđãkhôngthấyđượcsựkiểmchứngcủaRabinđốivớicáckếtquảvôlýcủasựáccảmmấtmátgaygắtđốivớinhữngkhoảntiềncượcnhỏ,nhưngôngchắcchắnsẽkhôngbịlàmchongạcnhiênbởiđiềunày.Thiệnýcủaôngcònnhằmxemxétxácsuấthợplýcóthểđểloạibỏảnhhưởngmạnhmẽcủamôhìnhdựatrênlýtrí.

ChophépchúngtôiđượcthừanhậnrằngmộthàmgiátrịrấtđơngiảnmôtảcácưutiêncủangườibạnSamuelson(gọiôngấylàSam).Đểdiễnđạtsựáccảmcủaôngấyvớinhữngtổnthất,Samchéplạivụcácược,saukhinhântừngtổnthấtvớihệsố2.Sauđóôngtínhtoángiátrịdựtínhcủatròcácượcđãđượcchéplại.Vàđâylàcáckếtquả,vớimột,hai,hoặcbalầntungđồngxu.Chúngxứngđángđượcdùngđểcungcấptàiliệucụthểchomộtsốnỗlựccủanhữngngườithíchsựchitiết.

Giátrịdựtính

Tungmộtlần

Tổnthấtnhânđôi

(50%thua100;50%thắng200)

(50%thua200;50%thắng200)

50

0

Tunghailần (25%thua200;50%thắng100;25%thắng400) 100

Tổnthấtnhânđôi

(25%thua400;50%thắng100;25%thắng400) 50

Tungbalần

Tổnthấtnhânđôi

(12.5%thua300;37.5%thắng0;37.5%thắng300;12.5%thắng600)

(12.5%thua600;37.5%thắng0;37.5%thắng300;12.5%thắng600)

150

112.5

Bạncóthểthấytrongsựtrìnhbàynàytròmayrủicómộtgiátrịdựtínhlà50.Tuynhiên,mộtlầntungđồngxuchẳngcógiátrịgìđốivớiSambởiôngcảmthấynỗiđaucủaviệcmấtđimộtđô-lanhứcnhốigấphailầnniềmvuigiànhđượcmộtđô-la.Saukhichéplạitròmayrủinhằmphảnánhsựáccảmmấtmátcủamình,Samsẽpháthiệnrarằnggiátrịcủatròmayrủilà0.

Giờhãyxemxéttrườnghợptungđồngxuhailần.Nhữngnguycơtổnthấtđãgiảmxuống25%.Haikếtquảcựcđoan(thua200hoặcthắng400)triệttiêulẫnnhauvềgiátrị;chúngcókhảnăngxảyrangangnhau,vàcáctổnthấtđượcđặttrọngsốnhiềugấphailầnsovớilợiích.Nhưngkếtquảtrungbình(mộttổnthất,mộtlợiích)lạitíchcực,vàdovậylàmộtcanhbạcképnhưlàmộtchỉnhthể.Giờđâybạncóthểthấyđượccáigiácủacấutrúchẹpvàsựthầnkỳcủatổnghợpcáctròmayrủi.Đólàhaitròmayrủicótriểnvọng,nếuchúngđứngriênglẻthìchẳngcógiátrịgìđốivớiSam.Nếuônggặplờiđềnghịvàohaidịpriêngbiệt,ôngsẽtừbỏởcảhailần.Tuynhiên,nếuônggộpcảhailờiđềnghịlạicùngnhau,chúngcótổngtrịgiálà50đô-la!

Mọithứthậmchítrởnênsángsủahơnkhicảbatròmayrủiđượcgộplại.Cáckếtquảtiêucựcvẫntriệttiêulẫnnhau,nhưngchúngđãtrởnênítquantrọnghơn.Lầntungđồngxuthứba,mặcdùchẳngcógiátrịgìnếuđánhgiáriêngnó,nhưngđãcộngthêm62.5đô-lavàotổnggiátrịcủagói.TrongthờigianđóSamđượcđềnghịnămtròmayrủi,giátrịdựtínhcủalờiđềnghịsẽlà250đô-la,xácsuấtcủaviệckhôngmấtgìcảcủaôngsẽlà18.75%vàkhoảntươngđươngtiềncủaôngsẽlà203.125đô-la.KhíacạnhđángchúýcủacâuchuyệnnàyđólàSamkhônglưỡnglựtrongmốiáccảmcủamìnhtrướcnhữngtổnthất.Tuynhiên,tậphợpcáctròmayrủicótriểnvọnglàmgiảmnhanhchóngxácsuấtcủatổnthấtvàtácđộngcủasựáccảmmấtmátđốivớinhữngưutiêncủaônggiảmbớtmộtcáchphùhợp.

GiờđâytôiđãcóbàithuyếtphápchoSamnếuôngtừchốilờiđềnghịvề

mộttròmayrủicótriểnvọngcaođượcchơichỉmộtlầnvàdànhchobạnnếubạncùngchungmốiáccảmvớinhữngtổnthấtmộtcáchvôlý:

Tôiđồngcảmvớimốiáccảmcủabạntrướcviệcthuabấtcứmộttròmayrủinào,nhưngnóđanglấyđicủabạnmộtkhoảntiềnlớn.Xinhãyxemxétcâuhỏisau:Bạnđangởvàogiờphútlâmchung?Đâycóphảilàlờiđềnghịcuốicùngvềmộttròmayrủinhỏcótriểnvọngmàbạnsẽcânnhắchaykhông?Dĩnhiên,bạnkhôngchắcđãđượcđềnghịchơitròmayrủinàythêmmộtlầnnữa,nhưngbạnsẽcónhiềucơhộiđểcânnhắcnhữngtròmayrủihấpdẫnvớinhữngkhoảnđặtcượcrấtnhỏsovớisựgiàucócủabạn.Bạnsẽtựmìnhkiếmđượcmộtkhoảnlợitàichínhlớnnếubạncókhảnăngthấyđượcmộttrongsốnhữngtròmayrủinàynhưlàmộtphầncủamộtchỉnhthểgồmnhiềutròmayrủinhỏvànhẩmcâuthầnchúsẽđưabạntiếnmộtbướcđángkểtớigầnhơnvớitínhhợplýcủakinhtế:Bạnthắngmộtchút,thuamộtchút.Mụcđíchchínhcủacâuthầnchúnàylànhằmkiểmsoátsựphảnứngcảmxúccủabạnkhibạnthuacuộc.Nếubạntintưởngnócóhiệuquả,bạnnêntựnhắcnhởmìnhvềđiềuđómỗikhiquyếtđịnhviệcnênhaykhôngnênchấpnhậnmộtrủironhỏvớigiátrịdựtínhlạcquan.Nhớlạinhữnghạnchếsaukhisửdụngcâuthầnchú:

Nóthựcthikhicáctròmayrủithựcsựđộclậpvớinhữngtròkhác,nókhôngứngdụngchonhữnghoạtđộngđầutưphứctạptrongcùngmộtlĩnhvực,màởđócóthểtấtcảđềucùngnhaucóchiềuhướngxấuđi.Nóchỉthựcthikhitổnthấtcóthểkhôngkhiếnbạnphảilolắngvềtổngtàisảncủamình.Nếubạncóthểchấpnhậntổnthấtnhưlàtintứctồitệvềlợiíchkinhtếcủabạn,hãycoichừng!

Nếubạncóphươngpháprènluyệncảmxúcđiềumàquytắcnàycầnđến,bạnsẽkhôngbaogiờxemxétmộttròmayrủinhỏriênglẻhoặcáccảmmấtmátđốivớimộttròmayrủinhỏchotớikhibạnthựcsựnằmtrêngiườngbệnhcủamìnhvàthậmchílàcảsauđónữa.

Lờikhuyênnàykhôngphảilàkhôngthểlàmtheo.Cácthươngnhânlãoluyệntrêncácthịtrườngtàichínhsốngnhờvàonómỗingày,chechởchobảnthânhọkhỏinỗixótxavềnhữngtổnthấtgâyrabởicấutrúcphổquát.Nhưđãđượcđềcậptừtrướcđó,giờđâychúngtabiếtđượcrằngcácchủthểthựcnghiệmcóthểgầnnhưđãkhắcphụcđượcnỗiáccảmmấtmátcủamình(trongbốicảnhchung)bằngcáchxuikhiếnhọ“suynghĩnhưmộtthươngnhân”,đúngnhưcácchuyêngiachuyểnnhượngcầuthủbóngrổlãoluyệnkhônghềbịảnhhưởngbởihiệuứngsởhữugiốngnhưlànhữngngườichưacókinhnghiệmphạmphải.Cácnhànghiêncứuđưaracácquyếtđịnh

rủiro(chấpnhậnhoặctừbỏcáctròmayrủitrongđóhọcóthểsẽthua)dướinhữngchỉdẫnkhácnhau.Trongtrạngtháicấutrúchẹp,họđượcmáchnướcrằng“đưaratừngquyếtđịnhmộtnhưthểnólàquyếtđịnhduynhất”vàchấpnhậncáccảmxúccủahọ.Cácchỉdẫndànhchocấutrúcphổquátcủamộtquyếtđịnhbaogồmcáccụmtừ“tưởngtượngbảnthânbạnlàmộtthươngnhân”,“bạnlàmviệcnàymãirồi”và“xửlýnónhưmộttrongnhiềuquyếtđịnhcóliênquantớitiền,nósẽcộngtổngtấtcảlạiđểtạoramột‘danhmụcđầutư’.”Cácnhàthựcnghiệmđãđánhgiáphảnứngcảmxúccủacácchủthểtrướcnhữnglợiíchvàtổnthấtbằngnhữngthướcđosinhlý,baogồmcảnhữngchuyểnđổitrongđộdẫnđiệntừcủada,màđãtừngđượcsửdụngtrongviệcpháthiệnnóidối.Nhưđãdựtính,cấutrúcphổquátđãbàomònphảnứngcảmxúctrướcnhữngtổnthấtvàlàmtăngsựtựnguyệnđónnhậnnhữngrủiro.

Sựkếthợpcủamốiáccảmmấtmátvớicấutrúchẹplàmộttaihọatốnkém.Cácnhàđầutưcánhâncóthểtránhđượctaihọađó,đạtđượcnhữnglợiíchcảmxúcvớicấutrúcphổquáttrongkhicùnglúctiếtkiệmđượcthờigianvàloâu,bằngviệcgiảmtầnsốxuấthiện,cùngvớiđóhọkiểmtracáckhoảnđầutưcủamìnhđangtiếntriểnthuậnlợinhưthếnào.Theosátchặtchẽnhữngbiếnđộnghàngngàylàthừanhậnmấtmát,bởinỗixótxathườngxuyênvềnhữngtổnthấtnhỏvượtquániềmvuivềnhữnglợiíchnhỏtươngđươngdiễnrathườngxuyên.Bêncạnhviệcnângcaochấtlượngđờisốngtinhthần,sựnétránhcóchủtâmtrướcrủirothuộcvềcáckếtquảtrongngắnhạncảithiệnchấtlượngcủacảcácquyếtđịnhlẫnkếtquả.Sựphảnứngtrongngắnhạntrướctinxấulàmgiatăngmốiáccảmmấtmát.Cácnhàđầutưđãtậphợpsựphảnhồinhậnđượcnhữngtintứcnhưvậyítthườngxuyênhơnvàcóthểítáccảmrủirohơnvàkếtthúcvớisựgiàucóhơn.Bạncũngítngảvềsựnhàonặnkhoảnđầutưvôíchcủamìnhhơnnếubạnkhôngbiếtđượcmỗicổphầntrongđóđangtiếntriểnthuậnlợitừngngày(từngtuầnhoặctừngtháng)nhưthếnào.Mộtcamkếtkhôngthayđổilậptrườngcủamộtaiđótrongmộtvàigiaiđoạn(tươngđươngvớiviệc“giữchặt”mộtkhoảnđầutư)cảithiệnthànhquảtàichính.

CÁCCHÍNHSÁCHRỦIRO

Cácnhàlậpđịnhnghiêngvềcấutrúchẹpdànhsựưuáibấtcứkhinàohọđốimặtvớimộtchọnlựarủiro.Họcóthểlàmtốthơnbằngviệccómộtchínhsáchrủiromàhọápdụngtheothônglệbấtcứkhinàomộtvấnđềcóliênquannảysinh.Cácvídụtươngtựvềcácchínhsáchrủiro“luônluôngiữmứckhấutrừcaonhấtcóthểkhimuabảohiểm”và“khôngbaogiờmuacáckhoảnbảođảmmởrộng.”Mộtchínhsáchrủirolàmộtcấutrúcphổquát.

Trongcácvídụvềbảohiểm,bạnchờđợisựtổnthấthihữuđốivớikhoảnđượckhấutrừtoànbộ,hoặcthấtbạihihữucủamộtsảnphẩmkhôngđượcbảohiểm.Vấnđềcóliênquanđólàkhảnăngcủabạnnhằmgiảmthiểuhoặctriệttiêunỗixótxatrướcsựtổnthấthihữubằngsuynghĩrằng:Chínhsáchnàychophépbạntiếpcậnvớinóhẳnsẽgầnnhưchắcchắnmanglạithuậnlợivềtàichínhtrongdàihạn.

Mộtchínhsáchrủirokếthợpcácquyếtđịnhtươngtựnhưcáinhìnbênngoàivềcácvấnđềdựtínhmàtôiđãthảoluậntrướcđó.Cáinhìnbênngoàichuyểnđổimụctiêutậptrungtừnhữngchitiếtthuộcvềtìnhthếhiệntạisangnhữngsốliệuthốngkêvềcáckếtquảtrongcáctìnhhuốngtươngtự.Cáinhìnbênngoàilàmộtcấutrúcphổquátđốivớilốitưduyvềcáckếhoạch.Chínhsáchrủirolàmộtcấutrúcphổquátbaobọcmộtchọnlựarủirocábiệttrongmộtchuỗicácchọnlựatươngtự.

Cáinhìnkháchquanvàchínhsáchrủirolànhữngbiệnphápchốnglạihaikhuynhhướngdễnhậnthấycóảnhhưởngtớinhiềuquyếtđịnh:Sựlạcquanquámứccủasailầmdựkiếnvàsựcẩntrọngquásứcđãgâyramốiáccảmmấtmát.Haikhuynhhướngnàyđốilậplẫnnhau.Sựlạcquanquámứcbảovệcáccánhânvàtổchứckhỏinhữnghiệuứnglàmnảysinhmốiáccảmmấtmát;mốiáccảmnàybảovệhọkhỏinhữngýnghĩđiênrồvềsựlạcquantựtintháiquá.Kếtquảcuốicùngkhádễchịuđốivớingườiraquyếtđịnh.Nhữngngườilạcquantinrằngcácquyếtđịnhmàhọđưarathậntrọnghơnsovớithựctế,vànhữngngườiraquyếtđịnháccảmmấtmáttừchốimộtcáchnghiêmchỉnhnhữngmệnhđềbiênhạnmàhọcóthểchấpnhậntheomộtcáchkhác.Dĩnhiên,ởđâykhônghềcósựđảmbảorằngcáckhuynhhướngnàytriệttiêulẫnnhautrongtừngtìnhhuống.Mộttổchứcmàcóthểtriệttiêucảsựlạcquanquámứclẫnmốiáccảmquáđộthìnênlàmnhưvậy.Sựkếthợpcủacáinhìnbênngoàivớimộtchínhsáchrủironênlàmộtmụctiêuhướngđến.

RichardThalerbànvềmộtcuộcthảoluậnvềviệcraquyếtđịnhmàôngđãthamgiacùngvớicácnhàquảnlýhàngđầucủa25bộphậntrongmộtcôngtylớn.Ôngđãđềnghịhọxemxétmộtphươngánrủirotheođó,vớicácxácsuấtbằngnhau,họcóthểthualỗmộtkhoảnvốnlớnmàhọđangkiểmsoáthoặckiếmđượcgấpđôikhoảntiềnđó.Chẳngaitrongsốcácnhàquảnlýcấpcaosẵnsàngchấpnhậnmộttròmayrủinguyhiểmcỡđó.Sauđó,ThalerđãchuyểnsangvịCEOcủacôngty,ôngnàylúcđócũngđanggópmặtvàhỏixinýkiếncủavịlãnhđạo.Khôngchútdodự,vịCEOđãtrảlời:“Tôimongsaotấtcảbọnhọđềuchấpnhậnnhữngrủirocủamình.”Trongbốicảnhcủacuộcthảoluận,đólàđiềutựnhiênđốivớivịCEOkhichấpnhận

mộtcấutrúcphổquátbaogồmtấtcả25vụđánhcược.CũnggiốngnhưSamkhiđốimặtvới100lầntungđồngxu,ôngđãcóthểhyvọngởsựtổnghợpthốngkêsẽlàmgiảmrủirotoànbộ.

PHÁTNGÔNVỀNHỮNGCHÍNHSÁCH/CÁCHGIẢIQUYẾTRỦIRO

“Hãybảocôtasuynghĩnhưmộtthươngnhân!Cóthắngthìcũngphảicóthua.”

“Tôiđãquyếtđịnhđánhgiádanhmụcđầutưcủamìnhchỉtrênmộtphầntư.Tôiquááccảmvớisựmấtmátđếnnỗiđưaranhữngquyếtđịnhhợplýtrongsựviệcđốidiệnvớinhữngdaođộnggiácảhàngngày.”

“Họchưatừngmuacácloạibảohiểmmởrộng.Đóchínhlàchínhsáchrủirocủahọ.”

“Từngchuyênviêncủachúngtôicó“áccảmmấtmát”tronglĩnhvựccủaanhtahoặccôta.Đólàđiềuhoàntoàntựnhiên,nhưngkếtquảlàtổchứcđangkhông.”

Chương32.Giữvữngmụctiêu

Ngoạitrừnhữngngườirấtnghèohaynhữngngườithunhậpvừađủsốngcó

độngcơkiếmtiềnlàđểduytrìcuộcsốngthìđốivớimộtsốngườiđộngcơkiếmtiềnkhôngnhấtthiếtnhằmmụcđíchkiếmthậtnhiềutiền.Đốivớitỷphúhaymộtsốthươnggiađầutưvàomộtdựánkinhtếthìtiềnbạcđôikhithểhiệnsựtựtrọngvàsựthànhcông.Nhữngphầnthưởnghaynhữngtrừngphạt,nhữnghứahẹnvànhữngđedọa,đềuởtrongđầuchúngtavàđượcchúngtagiữgìncẩnthận.Chúngtađịnhhìnhnhữngưutiêncủamìnhvàthúcđẩyhànhđộngcủamình,nhưnhữngsựkhíchlệđượccungcấptrongmôitrườngxãhội.Nhưmộthệquả,chúngtakhướctừnhữngtổnthấtkhilàmviệcđóđồngnghĩavớiviệcthừanhậnthấtbại,chúngtacóthànhkiếnvớinhữnghànhđộngcóthểdẫntớisựhốitiếcvàchúngtagợiramộtsựviểnvôngnhưngtươngphảnrõnétgiữachểnhmảngvàủyquyền,khônglàmvàlàm,bởiýthứctráchnhiệmđốivớingườinàycóthểsẽcaohơnsovớinhữngngườikhác.Tiềntệsaucùngđểlàmphầnthưởnghoặctrừngphạtthườngcócảmxúc,mộtdạngcủahoạtđộngtựphânchiamàchắchẳntạoranhữngxungđộtvềlợiíchkhicánhânhànhđộngnhưmộttrunggianđạidiệnchomộttổchức.

NHỮNGGIÁTRỊVỀTINHTHẦN

RichardThalerđãtừngbịmêhoặctrongnhiềunămbởisựgiốngnhaugiữathếgiớicủasựtínhtoáncùngvớinhữnggiátrịtinhthầnmàchúngtasửdụngđểthiếtlậpvàvậnhànhcuộcsốngcủamình,vớicáckếtquảđôikhilàngớngẩnnhưnglạirấthữudụng.Cácgiátrịtinhthầnđếntừmộtvàitrạngtháikhácnhau.Chúngtatíchtrữtiềnbạccủamìnhdướinhữnggiátrịkhácnhau,đôikhinólàvậtchất,đôilúcchỉlàtinhthần.Thườngchúngchỉdànhcáckhoảntiềntiếtkiệmchoviệchọchànhcủaconemchúngtahoặcchocáctìnhhuốngytếkhẩncấp.Rõràng,ởđâycómộthệthốngphâncấprõràngcácmongmuốncủachúngtađểrútracácgiátrịnàynhằmtrangtrảichonhữngnhucầuhiệntại.Chúngtasửdụngcácbảngkêkhaitàichínhđểkiểmsoátviệcchitiêucủabảnthân,nhưlậpmộtkhoảnngânsáchchitiêutronggiađình,giớihạnlượngcàphêtiêutốnhàngngàyhoặctăngthờigiandànhchoviệcrènluyệnthểlực.Thôngthường,chúngtachitrảmộtkhoảnchoviệckiểmsoátbảnthân,vídụcùngmộtlúcgửitiềnvàomộttàikhoảntiếtkiệmvàgiahạnnợtrênthẻcredit.Tínhkinhtếcủahìnhmẫutácnhânhợplýkhôngviệnđếnsựtínhtoántrựcgiác:Chúngcómộtcáinhìntoàndiệnvề

cáckếtquảvàđượcđịnhhướngbởinhữngđộngcơbênngoài.Đốivớiconngười,cácgiátrịtinhthầnlàmộtdạngcủacấutrúchẹp;chúngduytrìmọithứdướisựkiểmsoátvàcóthểđiềukhiểnđượcbởimộtýnghĩcóhạn.

Cácgiátrịtinhthầnđượcsửdụngrộngrãinhằmbámvữngmụctiêu.Hãynhớlạirằng:Cáctaygônchuyênnghiệpcócúđánhnhẹvàolỗthànhcônghơnnhiềukhisắpđặtđểtránhmộtcúbogeyhơnlàđánhthànhcôngmộtcúbirdie.Mộtkếtluậnmàchúngtôicóthểrútrađólàcáctaygôncựpháchnhấttạoramộtgiátrịriêngbiệtchotừnglỗgôn,họkhôngchỉduytrìmộtgiátrịduynhấtchothànhcôngtoàndiệncủamình.MộtvídụmỉamaimàThalerđãthuậtlạitrongmộtbảnbáocáotrướcđóvẫnlàmộttrongnhữngvídụminhhọaxuấtsắcnhấtvềsựgiảithíchbằngtâmlýảnhhưởngtớihànhvinhưthếnào:

Haingườihâmmộthểthaocuồngnhiệtdựđịnh40dặmđểxemmộttrậnđấubóngrổ.Mộtngườitrongsốhọđãtrảtiềnchotấmvécủamình;ngườikiađangmuavéthìnhậnđượcmộtvémiễnphíkháctừmộtngườibạn.Mộttrậnbãotuyếtđượcdựbáolàsẽxuấthiệnvàođêmdiễnratrậnđấu.Aitrongsốhaingườicókhảnăngđươngđầuvớibãotuyếthơnđểtớixemtrậnđấu?

Câutrảlờiđãcóngaytứckhắc:Chúngtabiếtrằngngườiđãtrảtiềnchotấmvécủamìnhcókhảnăngláixetớixemnhiềuhơn.Lờigiảiđápđưaradựatrêntâmlý.Chúngtagiảđịnhrằngcảhaingườihâmmộnàylậpramộtgiátrịchotrậnđấumàhọđãmongđợiđượcxem,việcbỏlỡtrậnđấusẽkhéplạicácgiátrịvớimộtbảncânđốitiêucực.Khôngchúýtớiviệchọđãtớivớitấmvénhưthếnào,cảhaiđềusẽbịlàmchothấtvọng–nhưngsaingạchrõrànglàtiêucựchơnđốivớingườiđãmuavévàgiờđâyrỗngtúicũngnhưlàthuathiệtvìtrậnđấu.Vìởnhàthìthậttồitệđốivớicánhânnày,anhtađượcthúcđẩyđểvượtbãotuyếttớixemtrậnđấunhiềuhơn.Cónhữngsựtínhtoánngầmvềtrạngtháicủabảngcânđốicảmxúc,theonhưkiểumàHệthống1thựcthimàkhônghềcósựcânnhắckỹcàng.Cáccảmxúcmàconngườigắnvớicácgiátrịtinhthầncủahọkhôngđượcthừanhậntronglýthuyếtkinhtếchuẩn.Mộtconngườikinhtếcóthểnhậnrarằngtấmvéđãthựcsựđượcthanhtoánvàkhôngthểhoàntrả.Đólàchiphí“chìm”vàconngườikinhtếcóthểsẽkhôngquantâmxemliệurằnganhtađãmuatấmvéđểtớitrậnđấuhaylàcóđượcnhờmộtngườibạn(nếukinhtếcónhữngngườibạn).Đểthựcthihànhvidựatrênlýtrínày,Hệthống2sẽphảiýthứcđượcvềkhảnăngđốinghịchvớithựctế:“Tôisẽvẫnláixedướibãotuyếtnếutôiđượcnhậnvémiễnphítừmộtngườibạnchứ?”Cầnphảivậndụngtớimộtđầuóclanhlợivàcókỷluậtđểnêulênmộtcâuhỏikhónhưvậy.

Mộtnhầmlẫncóliênquangâyưuphiềnchocácnhàđầutưcánhânkhihọbáncáccổphầntừdanhmụcđầutưcủamình:

Bạncầncótiềnđểtrangtrảicácchiphíđámcướicủacongáibạnvàsẽphảinhượnglạivàicổphần.Bạnnhớmứcgiáởthờiđiểmbạnmuavàotrênmỗiđầucổphầnvàcóthểxácđịnhnónhưlàmột“cổphầnthànhcông”,giátrịhiệntạinhiềuhơnsovớimứcbạnđãtrảđểmuanó,hoặcnhưlàmộtngườimấtcủa.Trongsốcáccổphầnmàbạnsởhữu,BlueberryTileslàmộtcổphầnthànhcông,nếubạnnhượnglạinóvàongàyhômnaybạnsẽthuđượcmộtkhoảnlợiíchlà5.000đô-la.BạnnắmgiữmộtkhoảnđầutưtươngtựởTiffanyMotor,hiệntạinócógiálà5.000đô-la,thấphơnsovớimứcgiábạnđãtrảđểmuanó.Giátrịcủacảhaicổphầnđềuđãổnđịnhtrongnhiềutuầngầnđây.Bạncókhảnăngnhượnglạicổphầnnàonhiềuhơn?

Mộtcáchhợplýđểtrìnhbàyhệthốngsựchọnlựanàyđólà:“TôicóthểkếttoánkhóasổcổphầnBlueberryvàđạtđượcthắnglợichomụcđíchcủatôinhưmộtnhàđầutư.Nhưmộtsựlựachọn,tôicóthểkếttoánkhóasổcổphầnTiffanyMotorvàthêmvàothànhtíchcủamìnhmộtthấtbại.Tôisẽthíchcáinàohơn?”Nếuvấnđềđượcdựnglênnhưlàmộtsựlựachọngiữaviệcmanglạiniềmvuichobảnthânvàtựlàmtổnthươngmình,bạnchắcchắnsẽnhượnglạicổphầnBlueberryTilesvàtậnhưởngnănglựcđầutưcủabạn.Nhưcóthểđãđượcdựtính,nghiêncứutàichínhđãghinhậnmộtsựưuáilớndànhchocáccổphiếuchuyểnnhượngthànhcônghơnlànhữngcổphiếuthualỗ-mộtkhuynhhướngđãbịgánchomộtnhãnmùmờ:Hiệuứngsắpđặt.

HiệuứngsắpđặtlàmộtvídụvềCấutrúchẹp.Nhàđầutưđãchuẩnbịmộttàikhoảnchotừngcổphiếumàmìnhđãmuamongmuốnkếttoánmọitàikhoảnvớimộtlợiích.Tácnhânlýtrícóthểcómộtcáinhìnbaoquátđốivớidanhmụcđầutưvàchuyểnnhượngcổphầnítcókhảnăngsinhlờitrongtươnglaihơnmàkhôngcầncânnhắcxemliệuđólàmộtcổphiếuthànhcônghaythualỗ.Amosđãkểchotôivềmộtcuộcđốithoạivớinhàcốvấntàichínhvàđãđềnghịôngnàycungcấpmộtbảndanhsáchhoànchỉnhvềcáccổphầntrongdanhmụcđầutưcủamình,baogồmcảmứcgiámuavàoởtừngthờiđiểm.KhiAmosôntồnhỏi:“Đókhôngđượccholàquantrọnghaysao?”,vịcốvấnđãnhìnvớivẻđầykinhngạc.Hìnhnhưôngtaluôntintưởngrằngtrạngtháigiátrịtinhthầnlàmộtlýdohợplệ.

PhỏngđoáncủaAmosvềnhữngniềmtincủavịcốvấntàichínhchắchẳnđúng,nhưngôngnàyđãsaikhicoimứcgiámuanhưlàđiềukhôngliênquan.Giámualàvấnđềvànênđượcxemxét.Hiệuứngsắpđặtlàmột

khuynhhướngtốnkémbởicâuhỏivềviệcliệuchuyểnnhượngcáccổphiếuthànhcônghaythualỗcómộtcâutrảlờirõràngvànókhôngphảilàkhôngtạorasựkhácbiệtnào.Nếubạnquantâmtớitàisảncủamìnhhơnlànhữngcảmxúcngaytrướcmắtmình,bạnsẽnhượngbáncổphiếuthualỗTiffanyMotorvàgiữlạicổphiếuđanglênBlueberryTiles.ChíítlàởnướcMỹ,cáckhoảnthuếđưaramộtđộngcơmạnhmẽ:Việcthừanhậnnhữngkhoảnlỗlàmgiảmcáckhoảnthuếcủabạn,trongkhiviệcnhượngbánnhữngcổphiếuthànhcôngvạchtrầnbạntrướcthuếvụ.ThựctếcơbảnvềhoạtđộngtàichínhtrênthựctếđượcphổcậptớitấtcảcácnhàđầutưMỹ,vànóxácđịnhcácquyếtđịnhhọđưaratrongsuốtmộtthángcủanăm–cácnhàđầutưnhượngbáncáccổphiếuthấtbạinhiềuhơnvàotháng12,khicáckhoảnthuếxuấthiệntrongđầuhọ.Tấtnhiên,lợithếvềthuếluôntồntạitrongcảnăm,nhưngđốivới11thángcủanăm,sựtínhtoánvềtinhthầnchiếmưuthếhơnýnghĩatàichínhthôngthường.Mộtlýlẽkhácphảnđốiviệcnhượngbáncáccổphiếuthànhcôngđólàsựdịthườngcủathịtrườngđãđượcchứngminhhiệuquảmàcáccổphiếugầnđâyđãđạttớigiátrịcókhảnăngtiếptụctăngtốcítnhấttrongmộtkhoảngthờigianngắn.Hiệuứngmạnglướikhálớn:LợitứccộngthêmsaucóthểdựtínhcủaviệcnhượngbánTiffanynhiềuhơnBlueberry3.4%trêncảnăm.Việckếttoánmộtgiátrịtinhthầnvớimộtlợiíchlàmộtsựthúvị,nhưngsựthúvịđóbạnphảitrảtiền.Sailầmnàykhôngchỉcóởconngườichúngtanóichungmàngayconngườikinhtếcóthểtừngphạmphải.Nhàđầutưgiàukinhnghiệm,nhữngngườiđangvậndụngHệthống2củahọ,ítmắcphảilỗinàyhơnlànhữngngườimới.

Mộtnhàlậpđịnhdựatrênlýtríchỉquantâmtớicáckếtquảtrongtươnglaicủacáckhoảnđầutưhiệntại.Việcđiềuchỉnhcácsaiphạmbanđầunàykhôngnằmtrongnhữngmốiquantâmcủakinhtế.Quyếtđịnhđầutưcácnguồnlựcbổsungchomộtgiátrịsụtgiảm,khicáckhoảnđầutưtốthơncósẵn,đượchiểunhưlàsựlầmtưởngvềchiphíchìm,mộtsailầmtốnkémđượcquansáttrongcácquyếtđịnhlớnnhỏ.

Hãytưởngtượngmộtcôngtyđãtiêutốn50triệuđô-lavàomộtdựán.Dựánđógiờđâychậmtiếnđộvànhữngdựđoánvềcáckhoảnlợinhuậncuốicùngíthứahẹnhơnsovớigiaiđoạnlậpkếhoạchbanđầu.Mộtkhoảnđầutưbổsung60triệuđô-lađượcyêucầuđểmangtớichodựánmộtcơhội.Mộtđềánđểlựachọnlàđầutưcùngsốlượngtiềnnhưvậyvàomộtdựánmớimàhiệntạicóvẻcókhảnăngmanglạicáckhoảnlợinhuậncaohơn.Côngtysẽlàmgì?Tấtcảđềudiễnraquáthườngxuyênkhiếnmộtcôngtybịảnhhưởngbởinhữngchiphíchìmgiốngnhưviệcláixetrongcơnbãotuyết,némvàomộtkhoảntiềnchắcchắnsinhlờisaukhiđãthấtbạihơnlàchịubẽmặtquaviệckếttoánkhóasổmộtthấtbạitốnkém.Tìnhthếnàynằmtronggóctrên

bênphảitrongmôhìnhbốnphần,nơimàsựlựachọnnằmgiữamộttổnthấtchắcchắnvàmộttròmayrủikhôngcólợi,đâythườnglàsựưutiênkhôngkhônngoan.

Sựleothangcủađiềuràngbuộcvớinhữngnỗlựcthấtbạilàmộtsailầmtừviễncảnhcủadoanhnghiệp,nhưngkhôngnhấtthiếttừviễncảnhcủathànhviênbanquảntrị-người“sởhữu”mộtdựánnhầmlẫn.Việchủybỏdựánsẽđểlạimộtvếtnhơvĩnhviễnlênbảnlýlịchcủathànhviênbanquảntrịvànhữnglợiíchcánhâncủaanhtacólẽđượcđápứngmộtcáchtốtnhấtquaviệcmạohiểmhơnnữavớicácnguồnlựccủatổchứctrongsựhyvọngthuhồilạikhoảnđầutưbanđầu–hoặcítnhấtlàtrìhoãnngàythanhtoán.Vớisựhiệndiệncủacáckhoảnchiphíchìm,cácđộngcơcủanhàquảnlýchệchhướngvớimụctiêucủadoanhnghiệpvàcáccổđông,mộtdạngtươngtựcủathứđượcbiếttớinhưlàbàitoáncủadoanhnghiệp.HộiđồngquảntrịcũngýthứcđượcnhữngxungđộtnàyvàthườngthaythếmộtvịCEOvốnbịtrởngạibởicácquyếtđịnhtrướcđóvàmiễncưỡngthựcthinhữngthiệthại.CácthànhviênHộiđồngquảntrịkhôngnhấtthiếttinrằngvịCEOmớigiỏihơnsovớingườimàôngtathaythế.Họchỉbiếtrằngôngtakhôngmanglạicácgiátrịtinhthầntươngtựvàbởivậytốthơnlàcókhảnăngbỏquacácchiphíchìmcủacáckhoảnđầutưtrongquákhứtrongviệcđánhgiácáccơhộihiệntại.

Sựlầmtưởngvềchiphíchìmgiữchânngườitaquálâutrongnhữngcôngviệckémhiệuquả,cáccuộchônnhânkhônghạnhphúc,vàcácdựánnghiêncứukhônghứahẹn.Tôithườngquansátcácnhàkhoahọctrẻvậtlộnđểcứuvãnmộtdựánsụpđổ,khihọđượckhuyêncannênchấpnhậnthựctếvàbắttayvàomộtdựánmới.Maythay,nghiêncứuchỉrarằngchííttrongmộtsốbốicảnhthìsựlầmtưởngcóthểđượcvượtqua.Sựlầmtưởngvềchiphíchìmđượcnhậndiệnvàgiảngdạynhưlàmộtsaisóttrongcảcáckhóahọckinhtếlẫnkinhdoanh,rõrànglàmanglạihiệuứngtốt:Đâylàcăncứmàcácsinhviêntốtnghiệptrongcáclĩnhvựcnàyluônmongmuốnthoátkhỏimộtdựánthấtbại.

HỐITIẾC

Hốitiếclàmộtcảmxúcvànócũnglàmộtsựtrừngphạtmàchínhchúngtatự“tuyênán”chochínhmình.Nỗisợphảihốitiếclàmộttrongsốnhữngquyếtđịnhmàconngườiđưara(“Đừngcólàmnhưvậy,bạnsẽhốitiếcvìđiềuđó”làmộtlờicảnhbáothườngthấy),vàsựtrảinghiệmthựctếvềsựhốitiếcrấtđỗiquenthuộcvớimỗichúngta.TrạngtháicảmxúcđượcmôtảchânthựcbởihainhàtâmlýhọcngườiHàLan,họđãghichéprằnghốitiếc

được“đikèmvớicảmgiácrằngaiđónênđượcbiếtnhiềuhơn,bởimộtcảmgiáclúnsâu,bởinhữngsuynghĩvềlỗilầmmàaiđóđãphạmphảivàcáccơhộibịbỏlỡ,bởimộtxuhướngkhóchịuvớichínhmìnhvàsửalỗicủamộtngườinàođó,vàbởimongmuốnxóabỏbiếncốđóvànắmlấycơhộithứhai.”Niềmhốitiếcsâusắclàđiềumàbạntrảinghiệmkhibạncóthểhoàntoàntựmìnhhìnhdungramộtcáchdễdàngđanglàmđiềugìđóhơnlàđiềumàbạnđãlàm.

Hốitiếclàmộttrongnhữngcảmxúctráivớithựctếđượcgâyrabởisựsẵncócủacáclựachọnthaythếthựctế.Saumỗivụtainạnmáybaycónhữngcâuchuyệnđặcbiệtvềnhữnghànhkhách“khôngnên”cómặtởchuyếnbaynhưngđãcómặttrênchuyếnbaybịtainạnđó,nhữnghànhkháchngồihàngghếcuốicùngcủachuyếnbayvìđượcchuyểngiaotừmộthãnghàngkhôngkhácvàođêmhômtrước.Đặctrưngchungcủanhữngcâuchuyệnđaulòngnàychínhlàhọđãdínhlíuvàocácbiếncốkhácthườngvàcácbiếncốkhácthườngnàydễdàngxóabỏhơnsovớicácbiếncốthôngthườngtrongsựtưởngtượng.Kýứcliêntưởngbaogồmmộtsựhìnhdungvềthếgiớivàcácquyluậtcủanó.Mộtbiếncốdịthườngthuhútsựchúývànócũngkíchthíchýniệmvềbiếncốmàlẽrasẽdiễnrathôngthườngtrongnhữngtìnhhuốngtươngtự.

Đểđánhgiáđúngmốiliênkếtgiữasựhốitiếcvớitrạngtháithôngthường,xemxétkịchbảnsauđây:

ÔngBrowngầnnhưchưatừngchoaiđinhờxe.Ngàyhômquaôngđãchomộtngườiđànôngquágiangvàđãbịcướp.

ÔngSmiththườngxuyênchođinhờxe.Ngàyhômquaôngđãchomộtngườiđànôngquágiangvàđãbịcướp.

Aitrongsốhaingườisẽtrảinghiệmsựhốitiếclớnhơntrongtìnhtiếtnày?

Cáckếtquảkhônghềgâyngạcnhiên:88%ngườithamgiatrảlờiđãnóilàôngBrown,12%nóiôngSmith.

Hốitiếckhônggiốngnhưsựđángtrách.Nhữngngườithamgiaphỏngvấnkhácđãđượchỏicâuhỏinàyvềtìnhtiếttươngtự:

Aisẽbịchỉtríchnặngnềnhấtbởinhữngngườikhác?

Kếtquảlà:ÔngBrown23%,ôngSmith77%.

Hốitiếcvàđángtráchđềuđượcgợirabởimộtsosánhvớimộtquyphạm,nhưngcácquyphạmcóliênquanlạikhácnhau.CáccảmxúcđượctrảinghiệmbởiôngBrownvàôngSmithbịchiphốibởiđiềumàhọthườnglàmđốivớinhữngngườixinđinhờxe.ViệcchomộtngườiđinhờxelàmộtbiếncốbấtthườngđốivớiôngBrownvàdovậyhầuhếtmọingườidựtínhôngtrảinghiệmnỗihốitiếcsâusắchơn.Tuynhiên,mộtngườiquansáthoạtđộngphánxétsẽsosánhcảhaingườiđànôngvớicácquyphạmtheoquyướccủahànhvihợplývàcókhảnăngtráchcứôngSmithvìhànhđộngchấpnhậnnhữngrủirovôlýmộtcáchthườngxuyên.ChúngtabịxuikhiếnđểnóirằngôngSmithxứngđángvớiđiềukhôngthểtránhkhỏinàyvàôngBrownđãkhôngmay.NhưngnhiềukhảnăngôngBrownsẽtỏrakhóchịuvớichínhbảnthânmình,bởiôngđãhànhđộngvượtkhỏiđặctínhcủamìnhtrongtrườnghợpnày.

Cácnhàlậpđịnhbiếtđượcrằnghọdễhốitiếcvàtrạngtháiđềphòngcảmxúcđauđớnấychiếmmộtphầntrongnhiềuquyếtđịnh.Cáctrựcgiácvềsựhốitiếckhágiốngnhauvàthôithúc,giốngnhưvídụminhhọatiếptheođây.

PaulsởhữumộtsốcổphiếuởcôngtyA.Trongnămqua,anhđãxemxétviệcchuyểnđổisangcổphầnởcôngtyB,nhưnganhđãquyếtđịnhngượclại.Giờđâyanhbiếtđượcrằnglẽramìnhsẽkiếmđượcmóntiềnnhiềuhơn1.200đô-lanếuanhchuyểnsangcổphầncủacôngtyB.

GeorgeđãsởhữucổphiếutạicôngtyB.Trongsuốtnămqua,anhđãchuyểnsangcổphầntạicôngtyA.Anhtagiờđâybiếtđượcrằngmìnhlẽracóthểkiếmđượcmóntiềnnhiềuhơn1.200đô-lanếuanhvẫngiữcổphầncủamìnhởcôngtyB.

Aicảmthấyhốitiếcnhiềuhơn?

Cáckếtquảkhárõràng:8%ngườithamgiaphỏngvấnnóilàPaul,92%nóilàGeorge.

Điềunàythậtkỳlạ,cáctìnhhuốngcủahainhàđầutưvềkháchquanmànóithìgiốnghệtnhau.HọgiờđâycùngsởhữucổphầnAvàcùngcóthểkhấmkháhơnvớisốtiềnnhưnhaunếuhọsởhữuđượccổphầnB.ĐiềukhácbiệtduynhấtđólàGeorgeởtrongtìnhhuốnghiệntạivìđãhànhđộng,trongkhiPaulrơivàotìnhhuốngtươngtựvìkhônghànhđộng.Vídụngắnnàyminhhọachomộtcâuchuyệnkháiquát:Ngườitadựtínhcóđượcnhữngphảnứngcảmxúcmãnhliệthơn(baogồmcảhốitiếc)trướcmộtkếtquảmàđượctạorabởihànhđộnghơnlàcùngmộtkếtquảkhinóđượctạorabởisựthụ

động.Điềunàyđãđượckiểmđịnhtrongtìnhhuốngmạohiểm:Ngườitamongchờđượcmaymắnnếuhọmạohiểmvàchiếnthắnghơnnếuhọtựkiềmchếmạohiểmvànhậnlấysốtiềntươngtự.Chíítsựbấtcânxứnglàrõràngđốivớinhữngtổnthấtvànógắnvớisựtráchcứcũngnhưvớisựhốitiếc.Điểmmấuchốtkhôngphảilàsựkhácbiệtgiữamệnhlệnhvớithiếusótmàlàsựkhácbiệtgiữacácphươngánmặcđịnhvớinhữnghànhđộnglệchkhỏisựngầmđịnh.Khibạnđichệchkhỏisựngầmđịnh,bạncóthểdễdàngmườngtượngraquyphạmvànếusựmặcđịnhđượcliênkếtvớinhữngkếtquảxấu,sựtráingượcgiữahaithứnàycóthểlànguồngốccủanhữngcảmxúcđauđớn.Phươngánngầmđịnhkhibạnsởhữumộtcổphầnlàkhôngnhượngbánnó,nhưngphươngánngầmđịnhkhibạngặpđồngsựcủamìnhvàobuổisánglàđểchàoanhta.Việcbánmộtcổphầnvàquênkhôngchàođồngnghiệpcủabạncùnglànhữngsựchệchhướngkhỏiphươngánngầmđịnhvànhữngmặcđịnhtựnhiênchosựhốitiếchaytráchcứ.

Vớimộtminhchứngthuyếtphụcchosứcmạnhcủacácphươngánngầmđịnh,nhữngngườithamgiađãchơimộtvánbàixì-dzáchmôphỏngtrênmáytính.Mộtsốngườichơiđãđượchỏi:“Bạncómuốnđượcchiathêmbàikhông?”trongkhisốkhácđượchỏi:“Bạncómuốnkhôngrútnữavàbắtđầulượtcủanhàcái?”Bấtchấpcâuhỏiđó,việcnóicóđượcliênhệvớisựhốitiếcnhiềuhơnsovớiviệcnóikhôngnếunhưcómộtkếtquảxấu!Câuhỏihiểnnhiêngợiramộtphảnứngngầmđịnh,đólà:“Tôikhôngcómộtthôithúcmãnhliệtđểlàmđiềuđó.”Đóchínhlàsựchệchhướngsovớisựngầmđịnhvàsảnsinhrasựhốitiếc.Mộttìnhthếkhácởđóhànhđộnglàsựngầmđịnhthuộcvềmộtvịhuấnluyệnviênmàđộicủaôngđãthuathảmhạitrongtrậnđấutrướcđó.Vịhuấnluyệnviênđượckỳvọngtạoramộtsựthayđổivềnhânsựhoặcchiếnthuật,vàmộtthấtbạiđốivớiviệclàmnhưvậysẽsảnsinhrasựkhiểntráchvàhốitiếc.

Sựbấtcânxứngtrongmốirủirocủasựhốitiếcthiênvềnhữnglựachọntheothônglệvàmốiáccảmrủiro.Khuynhhướngnàyxuấthiệntrongnhiềubốicảnh.Nhữngngườitiêudùngđượcnhắcnhởrằnghọcóthểcảmthấyhốitiếckhimộtkếtquảcủacácchọnlựacủahọchothấymộtsựưuáigiatăngđốivớicácphươngándựatheothônglệ,nhữngthươnghiệuyêuthíchquacácđặcthùchung.Hànhvicủacácnhàquảnlýcácquỹtàichínhvàocuốinămcũngchothấymộthiệuứngcủasựđánhgiáđượctínhtoántrước:Họcóxuhướnglàmsạchcácdanhmụcđầutưcủamìnhtráivớithônglệvàcóvấnđềkhác.Ngaycảcácquyếtđịnhsinh-tửcũngcóthểbịảnhhưởng.Hãytưởngtượngmộtbácsĩvớimộtbệnhnhânmắcbệnhnany.Mộtphápđồđiềutrịhợpvớichuẩnđiềutrịthôngthường;mộtphápđồkhácbấtthường.Vịbácsĩcómộtvàilýdođểtinrằngphápđồđiềutrịtráivớithônglệgia

tăngcáccơhộicủangườibệnh,nhưngcăncứđưarakhônghềthuyếtphục.Vịbácsĩkêtoakhácthườngnàysẽđốimặtvớimộtmốirủirođángkểvềsựhốitiếc,khiểntráchvàcóthểlàkiệntụng.Trongsựnhậnthứcmuộn,sẽdễdànghơnkhicósựchọnlựathôngthường;sựchọnlựadịthườngsẽdễdàngbịhủybỏ.Sựthựclà,mộtkếtquảtốtđẹpsẽthêmphầndanhtiếngchovịbácsĩđãdámlàm,nhưngmốilợitiềmtàngnàynhỏhơnnhiềusovớichiphítiềmẩnbởisựthànhcôngnóichunglàmộtkếtquảbìnhthườnghơnlàsựthấtbại.

TRÁCHNHIỆM

Nhữngtổnthấtđượclàmchonặngthêmkhoảnggấphailầnsovớinhữnglợiíchtrongmộtvàiphạmvi:Sựchọnlựagiữacáctròmayrủi,hiệuứngsởhữuvàcácphảnứngtrướcsựthayđổigiácả.Hệsốáccảmmấtmátcaohơnnhiềutrongmộtsốtrườnghợp.Nóichung,bạncóthểtrởnênáccảmvớimấtmátnhiềuhơnđốivớicáckhíacạnhcủacuộcsốngcủabạn,chúngquantrọnghơnnhiềusovớitiềnbạc,vídụnhưsứckhỏe.Hơnthếnữa,sựmiễncưỡng“bán”nhữngtàisảnsởhữuquantrọnggiatăngđộtngộtkhiviệcthựcthihànhđộngđócóthểkhiếnbạnphảichịutráchnhiệmvềmộtkếtquảtồitệnàođó.TácphẩmkinhđiểntrướcđócủaRichardThalerbànvềhànhvingườitiêudùngbaogồmmộtvídụhấpdẫn,đượcbiếnđổimộtchúttrongcâuhỏisauđây:

Bạnvừabịnhiễmmộtdịchbệnhmàmộtkhimắcphảisẽdẫntớicáichếtnhanhchóngvàkhôngđauđớntrongvòngmộttuần.Xácsuấtchoviệcbạnmangmầmbệnhlà1/1.000.Cómộtliềuvắc-xinmàchỉcóhiệuquảtrướckhibấtcứtriệuchứngbệnhnàoxuấthiện.Bạnsẽsẵnlòngchitrảcholiềuvắc-xinđónhiềunhấtlàbaonhiêu?

Hầuhếtmọingườiđềusẵnlòngchitrảmộtlượngtiềnđángkểnhưngcógiớihạn.Việcđốimặtvớikhảnăngtửvongthậtchẳnglấygìlàmdễchịu,nhưngrủirolàrấtnhỏvàcóvẻnhưthậtvôlýkhitựlàmkhánhkiệtbảnthânđểtránhnó.Giờhãyxemxétmộtsựbiếnđổinhỏ:

Cáctìnhnguyệnviênđượccầntớichonghiêncứuvềdịchbệnhởtrên.Tấtcảnhữnggìđượcyêucầuđólàbạnđặtbảnthânvào1/1.000khảnăngnhiễmphảidịchbệnh.Mứctốithiểumàbạncóthểsẽđòitrảđểlàmtìnhnguyệnviênchochươngtrìnhnàylàbaonhiêu?

Nhưbạncóthểdựtính,mứcgiámàcáctìnhnguyệnviênđặtracaohơnrấtnhiềusovớimứcgiámàhọsẵnsàngchitrảcholiềuvắc-xin.Thalerđãbáo

cáomộtcáchkhôngchínhthứctỷlệđiểnhìnhlàkhoảng50:1.Mứcgiábáncựccaophảnánhhaiđặcthùcủavấnđềnày.Điểmthứnhất,bạnkhôngđượcđòihỏiđểbánsứckhỏecủamình.Điểmthứhai,giaodịchkhôngđượccoilàhợpphápvàsựmiễncưỡngthamgiađượcbiểuthịởmộtmứcgiácaohơn.Cólẽquantrọnghơncảlàbạnsẽphảichịutráchnhiệmvớikếtquảnếunókhôngtốt.Bạnbiếtđượcrằngnếubạnthứcgiấcvàomộtbuổisángnàođóvớinhữngtriệuchứngchothấyrằngbạnsẽsớmlìađời,bạnsẽcảmthấyhốitiếcvớitrườnghợpthứhainhiềuhơnsovớitrườnghợpđầu,bởibạncóthểtừchốiýnghĩvềviệcbánsứckhỏecủamìnhthậmchícònkhôngdừnglạiđểcânnhắccáigiácủanó.Bạncóthểởyênvớiphươngánngầmđịnhchẳnglàmgìcảvàgiờđâysựgiảđịnhnàysẽámảnhbạnsuốtphầnđờicònlại.

Bảnthămdòcácphảnứngcủacácbậcchamẹtrướcmộtloạithuốctrừsâunguyhiểmtiềmẩnđãđềcậptớitrướcđócũngbaogồmmộtcâuhỏivềsựsẵnsàngchấpthuậnrủirotăngthêm.Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcyêucầuhìnhdungrarằnghọđãsửdụngmộtliềuthuốctrừsâumàkhiếnsốtrẻemnhiễmđộclà15trên10.000chaithuốc.Mộtloạithuốctrừsâurẻhơnđangcóbán,theođórủirotăngtừ15lên16trên10.000chai.Cácbậcphụhuynhđượchỏivềmứcgiảmgiásẽthuyếtphụcđượchọchuyểnsangloạisảnphẩmrẻhơn(vàítantoànhơn).Hơnhaiphầnbasốbậcphụhuynhtrongcuộcđiềutrađãtrảlờirằnghọsẽkhôngmuasảnphẩmmớidùvớibấtcứgiánào!Rõrànghọđãbịlàmchoghêsợbởirấtnhiềuýnghĩvềviệcđánhđổisựantoàncủaconcáiđểlấytiềnbạc.Mộtsốítđãtìmđượcmộtkhoảngiảmgiámàhọcóthểchấpnhận.Họđòihỏimộtkhoảntiềncaohơnnhiềusovớikhoảntiềnmàhọsẽsẵnsàngchitrảchosựcảithiệnantoànhơnnhiềuđốivớisảnphẩm.

Bấtcứaicũngcóthểhiểuvàcảmthôngvớisựmiễncưỡngđánhđổicủacácbậcchamẹngaycảvớimộtchútnguyhiểmvớiconcáihọvìtiền.Tuynhiên,điềuđóchẳngcógiátrịgìkhiquanđiểmnàykhôngrõràngvàtổnhạitiềmẩnđốivớisựantoàncủanhữnggìchúngtamuốnđượcbảovệ.Ngaycảkhicácbậcchamẹyêuthươngconcáinhất,họcũngcónhữnghạnchếvềthờigianvàtiềnbạcđểbảovệconcáicủamình(giátrịtinhthầncủaviệcgiữ-cho-con-tôi-an-toàncũngcómộtngânsáchbịhạnchế),vàđiềunàycóvẻhợplýđểtriểnkhainhữngxoayxởtheocáchlàđặtchúngvàocáchsửdụngtốtnhất.Tiềnbạccóthểđượctiếtkiệmbởiviệcchấpthuậnmộtchútgiatăngrủirotổnhạitừmộtloạithuốctrừsâuchắcchắncóthểđượcđưavàosửdụngtốthơntrongviệcgiảmthiểusựtiếpxúccủatrẻemvớinhữngtổnhạikhác,cólẽbằngviệcmuamộtchiếcghếngồixeantoànhơnhoặcchechắnchonhữngổđiện.Sựthỏahiệptinhthầnchốnglạiviệcchấpthuận

bấtcứsựtăngthêmrủironàokhôngphảilàmộtcáchcóhiệuquảđểsửdụngnguồnngânsáchhiệuquả.Thựctế,sựkhángcựcóthểđượcthúcđẩybởimộtnỗisợhãiíchkỷcủasựhốitiếchơnlàbởimộtmongướcnhìnnhậnlạcquansựantoàncủatrẻnhỏ.Suynghĩ“nếu-thìsao?”xảyđếnvớibấtkỳsựđánhđổinàocủacácvịphụhuynhtiếnhànhmộtcáchthậntrọng,nhưvậylàmộthìnhảnhvềsựhốitiếcvàhổthẹnmàhọsẽcảmthấytrongbiếncốthuốctrừsâugâyratổnhại.

Mốiáccảmghêgớmtrướcviệcđánhđổirủirogiatănglấymộtsốlợiíchkhácdiễnratrênmộtquymôlớnvềphươngdiệnluậtphápvànhữngquyđịnhvềquảntrịrủiro.XuhướngnàydiễnrađặcbiệtmạnhmẽởchâuÂu,nơinguyênlýcẩntrọng,ngănchặnbấtcứhànhđộngnàocóthểgâyratổnhại,làmộthọcthuyếtđượcchấpnhậnrộngrãi.Trongbốicảnhquyđịnh,nguyênlýcẩntrọngđặttoànbộgánhnặngcủaviệcchứngthựcantoànlênbấtcứaiđảmnhậnnhữnghànhvicóthểgâytổnhạichongườihoặcmôitrường.Nhiềucơquanquốctếđãchỉrarõrằngsựthiếuvắngcăncứkhoahọcđốivớitổnhạitiềmẩnkhôngđủbiệnminhchoviệcchấpnhậnnhữngrủiro.NhưnhàluậthọcCassSunsteinchỉrarằng:Nguyênlýcẩntrọnglàđánggiávàkhiđượclàmsángtỏhoàntoàn,nócóthểbịlàmchotêliệt.Ôngđềcậptớimộtdanhsáchấntượngcácbướctiếncóthểkhôngvượtquađuợcbàikiểmtra,baogồm“máybay,máyđiềuhòakhôngkhí,thuốckhángsinh,ôtô,chấtclour,vắc-xinphòngsởi,phẫuthuậtmởlồngngực,sóngvôtuyến,tủlạnh,vắc-xinđậumùavàtiaX.”Lốigiảithíchmạnhbạocủanguyênlýcẩntrọngrõrànglàkhôngđứngvữngđược.NhưngMốiáccảmmấtmátnângcaođượcgắnvàomộtkhảnăngtrựcgiácvềđạođứcđượcchiasẻrộngkhắpvàbềnvững;nókhởisinhtừHệthống1.Sựtiếnthoáilưỡngnangiữanhữngquanđiểmđạođứcvớiáccảmmấtmátvàquảnlýrủirohiệuquảkhôngcómộtgiảiphápđơngiảnvàthuyếtphục.

Chúngtôiđãdànhnhiềungàychoviệclườngtrướcvàcốgắngtránhnhữngnỗiđaucảmxúcmàchúngtôigâyrachochínhmình.Chúngtôisẽnhậnlấynhữngkếtquảmơhồ,nhữngánphạttựđặtra(vàcácphầnthưởngkhôngthườngxuyên)màchúngtôitrảinghiệmtrongcuộcđờicủamìnhlànhưthếnào?Kinhtếkhôngđượccholàcóđượcnhữngđiềuđóvàchúngchỉđánggiávớiconngười.Chúngdẫntớicáchànhđộnggâybấtlợiđốivớitàisảncủacáccánhân,sựhợplýcủachínhsáchvàsựphồnthịnhcủaxãhội.Nhưngcáccảmxúcvềsựhốitiếcvàtráchnhiệmđạođứclàcóthựcvàthựctếlàkinhtếkhôngcóchúngcóthểlàkhôngthíchđáng.

Đặcbiệtlà,liệunócóhợplýkhiđểcácchọnlựacủabạnbịchiphốibởisựphòngngừasựhốitiếchaykhông?Sựmẫncảmvớihốitiếc,giốngnhư

nhữngtìnhtrạngdễngấtxỉu,làmộtthựctếcủacuộcsốngmàmộtngườibuộcphảiđiềuchỉnh.Nếubạnlàmộtnhàđầutư,đủgiàucóvàcẩntrọnghếtsức,bạncóthểcókhảnăngchitrảchosựtốnkémcủamộtdanhmụcđầutưlàmgiảmthiểusựhốitiếcdựtínhdẫuchonókhôngtốiđahóasựtíchlũytàisản.

Bạncũngcóthểthựchiệnnhữngbiệnphápphòngngừasẽmiễnnhiễmchobạntrướcsựhốitiếc.Cólẽ,hữudụngnhấtlàtrởnênrõràngvớiviệcđềphòngsựhốitiếc.Nếubạncóthểnhớthờiđiểmmọisựtrởnêntồitệmàbạnđãxemxéttớikhảnănghốitiếcmộtcáchcẩntrọngtrướckhiđưaraquyếtđịnh,bạncóthểsẽtrảinghiệmnóíthơn.Bạncũngnênbiếtđượcrằngsựhốitiếcvàkhuynhhướngnhậnthứcsaubiếncốsẽđếncùnglúc,bởivậybấtcứđiềugìbạncóthểlàmđểngănngừasựnhậnthứcmuộncóthểsẽtrởnênhữuích.Cáchgiảiquyếttránhsựnhậnthứcmuộncủacánhântôilàhoặcsuynghĩcựckỳcẩntrọnghoặchoàntoàntựnhiênkhiđưaramộtquyếtđịnhvớinhữngkếtquảvềdàihạn.Nhậnthứcsaubiếncốtrởthànhtồitệkhibạnnghĩngắn,chỉđủđểtựnhủvớibảnthânsauđó:“Mìnhgầnnhưđãđưaramộtsựchọnlựatốthơn.”

DanielGilbertvàcácđồngsựcủamìnhđãtháchthứcmộtcáchkhiêukhíchrằng:Conngườithườnglườngtrướcsựhốitiếcnhiềuhơnsovớinhữnggìhọsẽthựcsựtrảinghiệm,bởihọđánhgiáthấptínhhiệuquảcủanhữngphòngbịtâmlýmàhọsẽkhaitriển–thứhọđãgáncholà“hệthốngmiễndịchtâmlý”.Khuyếncáocủahọđólàbạnkhôngnênđặtquánhiềugánhnặnglênsựhốitiếc,dùchobạncómộtchúthốitiếcđinữa,nósẽtổnhạiíthơnnhữnggìbạnnghĩtớitạithờiđiểmhiệntại.

PHÁTNGÔNVỀVIỆCGIỮVỮNGMỤCTIÊU

“Anhtacónhữnggiátrịtinhthầnriêngbiệtdànhchonhữngthươngvụbằngtiềnmặtvàchuyểnkhoản.Tôiđãliêntụcnhắcnhởanhtarằngtiềncũngchỉlàtiền.”

“Chúngtôiđangbámsátmãcổphiếuđóchỉđểtránhviệckếttoántàikhoảntinhthầncủachúngtôitạimộtthấtbại.Đóchínhlàtácđộngtâmlý.”

“Chúngtôiđãkhámpháramộtmónăntuyệtvờitạinhàhàngđóvàchúngtôichưatừngthửbấtcứmónănnàokhác,đểtránhsựhốitiếc.”

“Nhânviênbánhàngđãchỉchotôithấychiếcghếxehơiđắtnhấtvànóirằngnólàchiếcghếantoànnhấtvàtôiđãkhôngthểmuamộtmẫurẻhơn.Cócảmgiácnhưmộtthươngnhânthầnthánhvậy.”

Chương33.Nhữngsựđảolộn

Bạncónhiệmvụlậpkếhoạchbồithườngchonhữngnạnnhâncủatộiphạm

bạolực.Bạnphảixemxéttrườnghợpmộtngườiđànôngbịbắnkhiếncánhtayphảikhôngthểkiểmsoátđượcsaumộtvụcướpởcửahàngbáchhóatrongkhuphốcủamình.

Cóhaicửahàngcạnhnhàcủanạnnhân.Ôngthườngxuyênluitớimuasắmởmộtcửahàngnhiềuhơncửahàngcònlại.Hãyxemxéthaikịchbảnsau:

Vụcướpdiễnratạicửahàngngườiđànôngthườngluitới.Cửahàngngườiđànôngthườngluitớiđãđóngcửavìviệcriêng,bởivậyôngtađãđimuasắmtạicửahàngkhác,chínhlàcửahàngnơiôngbịbắn.

Ngườiđànôngbịbắntrongcửahàngnàosẽtạorasựkhácbiệtchosựbùđắpcủaôngta?

Bạnđưaraphánquyếtcủamìnhdựatrênsựđánhgiácùnglúc,nơibạnxemxéthaitrườnghợpcùnglúcvàđưarađốichiếu.Bạncóthểápdụngmộtquytắc.Nếubạnnghĩrằngkịchbảnthứhaixứngđángnhậnđượcsựđềnbùlớnhơn,bạnsẽápdụngchonómộttrịgiáđô-lalớnhơn.

Ởđâygầnnhưcósựđồngýchungvềcâutrảlời:Sựbùđắpnêngiốngnhautrongcảhaitrườnghợp.Sựbùđắplàdànhchovếtthươnggâyliệtcánhtay,vậytạisaođịađiểmnơixảyravụviệclạitạosựkhácbiệt?Đánhgiácùnglúcvềhaikịchbảnmangtớichobạncơhộiđểkiểmđịnhnhữngnguyêntắcđạođứcvềnhữngyếutốcóliênquantớisựbồithườngthiệthạichonạnnhân.Đốivớihầuhếtmọingười,địađiểmkhôngphảilàmộttrongnhữngyếutốliênquanđếnquyếtđịnhnày.TrongmộtsốtrườnghợpđòihỏicầnthiếtphảicósựsosánhthìcósựtưduysẽdiễnrarấtchậmvàHệthống2đượcviệnđếnđểthựchiện.

HainhàtâmlýhọcDaleMillervàCathyMcFarland,nhữngngườiđãtạorahaikịchbảngốcnày,đãtrìnhbàykịchbảnvềchúngchonhữngngườikhácnhauđểcóthểđạtđượcsựđánhgiáriêngcủatừngngười.Nhữngngườithamgiatrongthựcnghiệmchỉthấyđượcmộtkịchbảnvàđãgánmộtgiátrịđô-lachokếtquảđó.Họpháthiệnrarằng,khibạndựđoánchắcchắnrằng,

nạnnhânđượchưởngmộtkhoảntiềnlớnhơnrấtnhiềutrongmộtcửahiệumàôngtahiếmkhiluitớisovớinếuôngtabịbắntrongcửahàngôngthườngxuyênluitới.Ânhận(một“ngườianhemgần”củahốitiếc)làmộtthứcảmgiáckhôngthực,nóđượcgợirabởisuynghĩ“giánhưôngấychỉđimuahàngởcửahàngquenthuộccủamình…”xuấthiệnmộtcáchdễdàngtrongđầubạn.CáccơchếquenthuộccủaHệthống1vềsựhoánđổivàsựmãnhliệtchuyểnđổiănkhớpvớicườngđộcủaphảnứngcảmxúctrướccâuchuyệntrênmộtmứctiềntệ,tạoramộtsựkhácbiệtlớntrongcáckhoảnđô-lamàôngtađượcthụhưởng.

Sựđốichiếuhaithínghiệmnàybiểulộmộtsựtươngphảnrõràng.Gầnnhưtấtcảnhữngngườithấyđượccảhaikịchbảncùngmộtlúc(bêntrongchủthểngườithựchiệnthínghiệm)tánthànhnguyêntắcrằngânhậnkhôngphảilàmộtsựsuyxétchínhđáng.Thậtkhôngmay,nguyêntắcnàycóliênquanchỉkhihaikịchbảnđượcquansátcùngmộtlúcvàđâykhôngphảilàcáchmàcuộcsốngthườngdiễnra.Chúngtathườngtrảinghiệmcuộcsốngtronghìnhtháigiữacácchủthể,tạiđónhữngsựchọnlựatươngphảnnhaucóthểbiếnđổisuynghĩcủabạnkhônghềtồntại,vàdĩnhiênđiềubạntrôngthấylàtấtcả.Nhưlàmộthệquả,nhữngniềmtinmàbạnghinhậnkhibạnphảnánhvềgiáolýkhôngnhấtthiếtphảichiphốinhữngphảnứngcảmxúccủabạnvànhữngtrựcgiácđạođứcxuấthiệntrongđầubạntrongcáctrườnghợpkhácnhaukhôngnhấtquánnộitại.

Sựkhôngnhấtquángiữasựđánhgiáriênglẻvàđánhgiáchungvềkịchbảntainạnthuộcvềmộthọphổquátcủanhữngsựđảochiềuphánquyếtvàlựachọn.Nhữngsựđảochiềuưutiênlầnđầutiênđượcpháthiệnvàođầunhữngnăm1970vànhiềusựđảochiềuthuộccácthểloạikhácđãđượcbáocáoquacácnăm.

THÁCHTHỨCKINHTẾ

Nhữngđảochiềuưutiêncómộtvịtríquantrọngtronglịchsửtranhluậngiữacácnhàtâmlýhọcvàkinhtếhọc.ChúngthuhútđượcsựchúýđãđượcbáocáobởiSarahLichtensteinvàPaulSlovic,hainhàtâmlýhọcđãhoàntấtkhóaluậntốtnghiệpcủamìnhtạitrườngĐạihọcMichigancùngthờiđiểmvớiAmos.Họđãtiếnhànhmộtthínghiệmvềnhữngsựưuáigiữacáctròcácược,màtôimiêutảđơngiảnhơnnhưsau:

Bạnđượcđềnghịchọnlựagiữahaitròcáđộ,chúngđượctiếnhànhtrênvòngquayRuletvới36ô.

CượcA:11/36thắng160đô-la,25/36thua15đô-la.

CượcB:35/36thắng40đô-la,1/36thua10đô-la.

Bạnđượcđềnghịchọngiữamộtbênlàcượcantoànvớimộtbênlàcácượcrủirohơn:Mộtchiếnthắnggầnnhưchắcchắnvớimộtkhoảntiềnkhiêmtốn,hoặcmộtcơmaynhonhỏđểthắngđượcmộtkhoảntiềnđủlớnvàmộtxácsuấtthuacượccao.Sựantoànchiếmưuthế,vàBrõrànglàlựachọnphổbiếnhơn.

Giờhãyxemxéttừngbàncượcmộtcáchriênglẻ:Nếubạnsởhữucượcđó,mứcgiáthấpnhấtmàởđóbạnsẽbánlàbaonhiêu?Hãynhớrằngbạnđangkhôngmặccảvớibấtcứai-nhiệmvụcủabạnlàxácđịnhmứcgiáthấpnhấtmàởđóbạnsẽthựcsựmuốntừbỏtròcácượcnày.Hãythử!Bạncóthểpháthiệnrarằngphầnthưởngcóthểthắngđượcthậtđángchúýtrongnhiệmvụnàyvàrằngsựđánhgiácủabạnvềviệctròcácượcnàyđánggiárasaođượcgắnchặtvớigiátrịđó.Cáckếtquảxácminhchosựphỏngđoánnày,vàmứcgiábánđốivớivụcácượcAlớnhơnsovớivụcácượcB.Đâyquảlàmộtsựđảongượcưutiên:NgườitachọnBtrênA,nhưngnếuhọhìnhdungraviệcchỉđượcsởhữumộttrongsốđó,họđặtragiátrịchoAcaohơnsovớigiátrịchoB.Giốngnhưtronghaikịchbảnvụcướp,sựđảochiềuưutiênxảyrabởisựđánhgiácùnglúctậptrungsựchúývàomộtkhíacạnhcủatìnhhuống–thựctếlàcượcAítantoànhơnnhiềusovớicượcB–ítnổibậthơntrongsựđánhgiáriênglẻ.Cácđặctrưngdẫnđếnsựkhácbiệtgiữanhữngphánquyếtvềcáclựachọntrongsựđánhgiáriênglẻ-mốiânhậncủanạnnhânvềviệcxuấthiệntrongcửahàngtạphóasaivàviệcbámchặtlấygiảithưởng–bịchặnlạihoặckhôngcóliênquankhicácphươngánđượcđánhgiácùnglúc.NhữngphảnứngcảmxúccủaHệthống1cókhảnăngđịnhrõsựđánhgiáriênglẻnhiềuhơn,sựđốichiếudiễnratrongsựđánhgiácùnglúcluônluônđòihỏihànhđộngđánhgiácẩntrọngvànỗlựchơn,điềunàyviệntớiHệthống2.

Đảongượcsựưutiêncóthểđượccủngcốtrongmộtthínghiệmvớichủthể,tạiđócácchủthểđặtcácmứcgiálêncảhaivánnhưlàmộtphầncủamộtbảndanhsáchdàivàcũngchọnlựagiữachúng.Nhữngngườithamgiakhôngcóýthứcvềsựtráingượcvànhữngphảnứngcủahọkhiphảiđốimặtvớinócóthểtrởnênthúvị.Mộtcuộcphỏngvấnvàonăm1968củamộtngườithamgiavàothínghiệmnày,đượcthựchiệnbởiSarahLichtenstein,làmộttácphẩmkinhđiểncógiátrịlâubềncủalĩnhvựcnày.Nhàthựcnghiệmnóichuyệnchitiếtvớimộtngườithamgiathínghiệmbốirối,ngườinàychọnlựamộtcượcngượclạivớinhữngngườikhácnhưngsauđólạisẵn

sàngtrảtiềnđểtraođổimónhàngmàanhtavừamớilựachọnlấymộtcáikhácmàanhtavừamớitừchốivàđihếtchukỳlặplạinhiềulần.

Kinhtếdựatrênlýtríchắcchắnsẽkhôngdễbịảnhhưởngtừnhữngsựđảochiềuưutiênvàdovậyhiệntượngnàylàmộttháchthứcvớimôhìnhtácnhânlýtrívàvớilýthuyếtkinhtếđượcxâydựngtrênchínhmôhìnhnày.Tháchthứcnàycóthểđãbịlờđi,nhưngđiềuđóđãkhôngdiễnra.Mộtvàinămsaukhinhữngđảochiềuưutiênđượccôngbố,hainhàKinhtếhọcđượcnểtrọng,DavidGrethervàCharlesPlott,đãramắtmộtbàiviếttrêntậpsanuytínAmericanEconomicReview,trongđóhọđãthôngcáocácnghiêncứucủariênghọvềhiệntượngmàLichtensteinvàSlovicđãmôtả.Đóchắchẳnlàpháthiệnđầutiêncủacácnhàtâmlýhọcthựcnghiệmđãtừngthuhútđượcsựquantâmcủacácnhàkinhtế.ĐoạnmởđầutrongbàibáocủaGrethervàPlottgâyấntượngbấtthườngđốivớimộttờbáohọcthuậtvàýđồcủahọđãrõràng:“Mộtsốlượnglớndữliệuvàlýthuyếtđangđượcpháttriểntronggiớihạntâmlýsẽtrởnênđángchúýđốivớicácnhàkinhtếhọc.Đượctiếnhànhtrênbềmặtgiátrịdữliệunàyđơnthuầntráingượcvớilýthuyếtưutiênvàcónhữnghàmýrộngvềchủđềnghiêncứucácquyềnưutiêntrongphạmvikinhtế.Tờbáonàycôngbốcáckếtquảcủamộtchuỗicácthínghiệmđượcdựtínhsẽlàmmấtuytíncácnghiêncứucủacácnhàtâmlýhọckhiđượcápdụngvàokinhtế.”

GrethervàPlottđãliệtkê13lýthuyếtcóthểlýgiảinhữngpháthiệnbanđầuvàđãtuyênbốmộtcáchcẩnthậncácthínghiệmcómụcđíchmàđãthửtháchnhữnglýthuyếtnày.Mộttrongnhữnggiảthuyếtcủahọ,điềumà–khôngcầnthiếtnóira–cácnhàtâmlýhọcthấykẻcả,làcáckếtquảrútrađượcnhờvàothínghiệmđượctiếnhànhbởicácnhàtâmlýhọc!Cuốicùng,chỉmộtgiảthuyếtcònlạivớithờigian:Cácnhàtâmlýhọcđãđúng!GrethervàPlottđãthừanhậnrằnggiảthuyếtnàyítnhấtlàthỏađángtừquanđiểmvềlýthuyếtchuẩnvềsựưutiên,bởi“nóchophépcánhânlựachọnviệcphụthuộcvàobốicảnhmàởđócácchọnlựađượcđưara”–mộtsựviphạmrõrànghọcthuyếtgắnkết.

Bạncóthểnghĩrằngkếtquảđángngạcnhiênnàysẽgâyrasựtựvấnlươngtâmgâyđaukhổtrongsốcácnhàkinhtếhọc,nhưthểmộtsựgiảđịnhcănbảnvềlýthuyếtcủahọđãđượcthửtháchthànhcông.Nhưngđâykhôngphảilàcáchmọithứvậnhànhtrongkhoahọcxãhội,baogồmcảtâmlýhọclẫnkinhtếhọc.Nhữngniềmtinmangtínhlýthuyếtlàthiếtthực,vànómangđếnnhiềuhơnmộtpháthiệngâyhổthẹndànhchonhữnglýthuyếtđãđượcxácminhbịnghingờmộtcáchnghiêmtrọng.Trongthựctế,bảnbáocáothẳngthắnđángngưỡngmộcủaGrethervàPlottcómộtchútảnhhưởng

trựctiếplênnhữnglýlẽcủacácnhàkinhtế,chắchẳngồmcảGrethervàPlott.Tuynhiên,nóđãgópphầnvàothiệnýcaocảhơncủacộngđồngcácnhàkinhtếhọcnhằmtiếnhànhnghiêncứutâmlýhọcmộtcáchnghiêmtúcvàtheocáchđóđãthúcđẩymộtcáchđángkểcuộcđàmluậnvượtquaranhgiớicủacácngành.

CÁCPHẠMTRÙ

“Johncaobaonhiêu?”NếuJohncao1.5mét,câutrảlờicủabạnsẽphụthuộcvàotuổicủacậubé.Hệthống1củabạngọiramộtcáchtựđộngquyphạmcóliênquan,vàýnghĩacủatỷlệchiềucaođượcđiềuchỉnhmộtcáchtựđộng.Bạncũngcóthểghépcáccườngđộđanxenvớicácphạmtrùvàtrảlờicâuhỏi:“MộtbữaănởnhàhàngđắtđỏđượclàmchophùhợpvớichiềucaocủaJohnnhưthếnào?”CâutrảlờicủabạnsẽphụthuộcvàođộtuổicủaJohn:Nếucậu16tuổi,bữaănsẽtốnkémíthơnsovớicậu6tuổi.

Nhưnggiờhãynhìnvàođiềunày:

John6tuổi.Cậubécao1.5mét.

Jim16tuổi.Cậubécao1.56mét.

Vớinhữngđánhgiáđơnlẻ,mọingườisẽđồngýrằngJohnrấtcaocònJimthìkhôngcao,bởichúngđượcsosánhvớinhữngquyphạm.Nếubạnđượchỏimộtcâuhỏisosánhtrựctiếp:“JohncócaobằngJimkhông?”bạnsẽtrảlờirằngcậubékhôngcaohơn.Khônghềcóchútngạcnhiênnàoởđâyvàmơhồ.Tuynhiên,trongcáctìnhhuốngkhác,thôngquaquátrìnhnàycácchủthểvàbiếncốkhôiphụclạibốicảnhsosánhcủariêngchúngcóthểdẫntớicácchọnlựakhônggắnkếtvềcácvấnđềquantrọng.

Bạnkhôngnênđịnhhìnhấntượngrằngnhữngđánhgiáđơnlẻvàcùnglúcluônmâuthuẫnnhau,hoặcrằngcácphánquyếthoàntoànlộnxộn.Thếgiớicủachúngtabịchianhỏthànhcácphạmtrù,theođóchúngtacócácquyphạm,vídụnhưnhữngcậubé6tuổihaynhữngchiếcbàn.Nhữngphánquyếtvànhữngsựưuáicốkếtvớinhautronggiớihạncácphạmtrùnhưngtiềmẩnsựrờirạckhicácchủthểbịđánhgiáthuộcvềcácphạmtrùkhácnhau.Vídụ,trảlờibacâuhỏisau:

Bạnthíchthứnàohơn,nhữngquảtáohaynhữngquảđào?

Bạnthíchthứnàohơn,mónbíttếthayhầm?

Bạnthíchthứnàohơn,nhữngquảtáohaymónhầm?

Câuhỏithứnhấtvàthứhainhắcđếnnhữngkháiniệmthuộcvềcùngmộtphạmtrù,vàbạnngaylậptứcbiếtđượcrằngthứnàomìnhthíchhơn.Hơnthế,bạnđãcóthểkhôiphụclạithứbậctươngtựtừsựđánhgiáđơnlẻ(“Bạnthíchtáonhiềutớiđâu?”và“Bạnthíchđàonhiềutớimứcnào?”)bởinhữngquảtáovàđàođềulàhoaquả.Sẽkhôngcósựđảochiềuưutiênnàobởinhữngloạihoaquảkhácnhauđượcsosánhvớicùngmộtquyphạmgiốngnhauvàhoàntoànđượcsosánhvớitừngthứkháctrongsựđánhgiáđơnlẻcũngnhưtrongsựđánhgiácùnglúc.Ngượclạivớinhữngcâuhỏinằmtrongphạmtrù,khôngcócâuhỏicânbằngnàođốivớisựsosánhgiữanhữngquảtáovàmónbíttết.Khônggiốngnhưnhữngquảtáovàđào,táovàmónbíttếtkhôngphảilànhữngvậtthaythếvềbảnchấtvàchúngkhôngthỏamãncùngmộtnhucầu.Bạnđôilúcmuốnănmónbíttếtvàđôilúcmuốnmộtquảtáo,nhưngbạnhiếmkhinàonóirằngmộttronghaithứsẽthựchiệnchứcnănggiốngnhưthứcònlại.

Hãytưởngtượngviệcnhậnđượce-mailtừmộttổchứcbạnkhátintưởng,đềnghịđónggópvìmộtnguyênnhân:

Loàicáheocóthểbịđedọavàbịsuygiảmmộtsốlượnglớnởnhiềunơimôitrườngsinhsốngcủachúngbịônhiễm.Mộtquỹđãđượcthànhlậptừnhữngđónggópcánhânnhằmmanglạinhữngmôitrườngnhằmcảithiệnđiềukiệnsốngchocáheo.

Nhữngliêntưởngnàođãđưaratrongcâuhỏinày?Liệurằngbạnhoàntoàncóthểnhậnthứcđượcvềchúng,nhữngýniệmvàkýứccủanhữngnguyênnhâncóliênquandẫnđếnsựsuygiảmcủaloàicáheokiaxuấthiệntrongđầubạn.Cácdựánđãđượclênkếhoạchđặcbiệtnhằmbảovệnhữngloàicónguycơbịtuyệtchủngcóthểđượcbạnhồitưởng.Sựđánhgiádựatrênkhíacạnhtốt-xấulàmộtcơchếtựđộngcủaHệthống1vàbạnđãđịnhhìnhmộtấntượngbanđầuvềthứhạngcủaloàicáheotrongsốcácloàivậtcónguycơbịtuyệtchủngxuấthiệntrongđầubạn.Cáheođẹpđẽhơnnhiềusovớiloàichồnsương,ốcsên,hoặccáchép,chúngcómộtthứhạngcótriểnvọngcaotrongchuỗicácloàimàtheođónóđượcsosánhmộtcáchtựnhiên.

Câuhỏimàbạncầnphảitrảlờikhôngphảilàliệurằngbạnthíchcáheohơncáchépkhông;bạnđãtừngđượcđềnghịđặtramộtgiátrịbằngđô-la.Dĩnhiên,bạncóthểbiếtđượctừsựtrảinghiệmcủanhữngthôithúctrướcđórằngbạnchưatừnghưởngứngnhữngđềnghịkiểunày.Trongvàiphút,hãytưởngtượngbảnthânbạnlàmộtngườiquyêngópchonhữngyêucầugiúp

đỡgiốngnhưvậy.

Giốngnhưnhiềucâuhỏiphứctạpkhác,hànhđộngđánhgiávềgiátrịđồngđô-lacóthểđượcgiảiquyếtbằngsựthaythếvàbùtrừcườngđộ.Vấnđềđồngđô-lathậtphứctạpnhưngmộtcâuhỏidễhơnđãluônsẵnsàngởtrongđầubạn.Bởibạnthíchcáheo,chắchẳnbạnsẽnhậnthấyrằngviệccứuvớtchúnglàmộtlýdotốt.Bướctiếptheo,cũngdiễnratựđộng,đưaramộtsốtiềnbằngviệcchuyểnđổicườngđộyêuthíchcáheocủabạnsangmộtmứcđónggóp.Bạncómộtýthứcvềmứcquyêngópcủanhữnglầntrướcđócủabạnvìnhữnglýdomangyếutốmôitrường,chúngcóthểkhácvớicácmứcđónggópcủabạnchocáchoạtđộngchínhtrịhoặcchođộibóngđácủatrườngcũ.Bạnbiếtđượckhoảntiềnnàosẽlàmộtkhoảnđónggóp“rấtlớn”đốivớibạnvànhữngkhoảntiềnnào“lớn”,“khiêmtốn”,và“nhỏ”.Bạncũngcónhữngphạmviđốivớitháiđộcủabạntrướccácloài(từ“thíchmêmệt”tới“khôngchútnào”).Bởivậybạncókhảnăngchuyểnđổitháiđộcủamìnhsangphạmviđồngđô-la,dịchchuyểnmộtcáchtựđộngtừ“thíchrấtnhiều”sang“khoảnquyêngópkhálớn”vàtừđósangmộtsốtiền.

Vàomộtdịpkhác,bạnđượctiếpcậnvớimộtyêucầugiúpđỡkhác:

Nhữngngườinôngdân,đangphảiphơinắngtrongnhiềugiờ,cótỷlệmắcbệnhungthưdacaohơnsovớidânsốnóichung.Nhữnghoạtđộngkhámbệnhthườngxuyêncóthểgiảmthiểurủiro.Mộtquỹsẽđượcthànhlậpnhằmhỗtrợcáchoạtđộngkhámbệnhchonhómbịđedọanày.

Đâycóphảilàmộtvấnđềcấpbáchkhông?Nóđãgợiraphạmtrùnàonhưlàmộtquyphạmkhibạnđánhgiálàcấpbách?Nếubạnđãtựđộngphânloạibàitoánlàmộtvấnđềsứckhỏecộngđồng,chắchẳnbạnđãpháthiệnrarằngmốiđedọaungthưdaởnhữngngườinôngdânkhôngxếphạngcaolắmtrongsốcácvấnđề-gầnnhưchắcchắnthấphơnthứhạngcủaloàicáheotrongsốcácloàicónguycơtuyệtchủng.Khibạnđãchuyểnấntượngcủabạnvềtầmquantrọngtươngđốicủavấnđềungtưdasangmộtsốlượngtiền,bạncũngcóthểđưaramộtsựquyêngópnhỏhơnsovớisốbạnđãquyênnhằmbảovệmộtloàiđộngvậtyêumến.Trongcáccuộcthửnghiệm,cáheođãthuhútđượcnhữngkhoảnquyêngóplớnhơnmộtchútsovớinhữngngườinôngdântrongsựđánhgiáđơnlẻ.

Tiếpđó,xemxéthailýdotrongsựđánhgiácùnglúc,cáinàotronghaisựviệc,nhữngconcáheovànhữngngườinôngdân,xứngđángvớimộtkhoảnquyêngópbằngtiềnlớnhơn?Sựđánhgiácùnglúcnêubậtmộtđặctínhđãkhôngđượcchúýtrongsựđánhgiáđơnlẻnhưngnómangtínhquyếtđịnh

khinhậnthấy:Nhữngngườinôngdânlàconngười,cáheochỉlàloàivật.Dĩnhiên,bạnđãbiếtđiềuđónhưngnókhôngliênquantớisựphánquyếtmàbạnđưaratrongsựđánhgiátừngtrườnghợp.Sựthựcnhữngconcáheokhôngphảilàconngườiđãkhôngnảysinhbởitấtcảcácvấnđềđượckíchhoạttrongbộnhớcủabạnđãchiatáchđặctínhđó.Sựthựcnhữngngườinôngdânlàconngườiđãkhôngxuấthiệntrongsuynghĩbởitấtcảcácvấnđềsứckhỏecộngđồngđềucóliênquantớiconngười.Cấutrúchẹpcủasựđánhgiáđơnlẻđãđểchonhữngconcáheocómộtcăncứcócườngđộcaohơn,dẫntớitỷlệquyêngópcaobởisựbùtrừcườngđộ.Sựđánhgiácùnglúcthayđổisựhìnhdungđốivớicácvấnđề:Đặctính“conngườivàđộngvật”trởnênnổibậtchỉkhicảhaicùngđượcxemxétcùnglúc.Trongsựđánhgiácùnglúcngườitachỉramộtsựưuáicócơsởdànhchonhữngngườinôngdânvàmộtthiệnýđónggópnhiềuhơnvềcơbảnchophúclợicủahọhơnlàchosựbảovệmộtloàikhôngphảiconngườiđượcyêuthích.Ởđâythêmmộtlầnnữa,giốngnhưtrongcáctrườnghợpbànvềcáctròcượcvàvụcướpnãsúng,nhữngphánquyếtđượcđưaradướisựđánhgiáđơnlẻvàcùnglúcsẽkhôngnhấtquán.

ChristopherHsee,đếntừĐạihọcChicago,đãđónggópvídụsauđâyvềsựđảochiềuưutiên,giữanhiềuthứkhácnhaucủacùngmộtloại.Đốitượngđượcđánhgiálànhữngquyểntừđiểnâmnhạcđãquasửdụng.

TừđiểnA TừđiểnB

Nămxuấtbản 1993 1993

Sốmụctừ 10.000 20.000

Tìnhtrạng Nhưmới Bìabịrách,cònlạinhưmới

Khinhữngquyểntừđiểnđượcđánhgiáđơnlẻ,cuốntừđiểnAđượcđịnhgiácaohơnnhưngdĩnhiênsựưutiênthayđổidướisựđánhgiácùnglúc.KếtquảnàyminhchứngchogiảthuyếtkhảnăngđánhgiácủaHsee:Sốlượngtừđượcchokhôngcótrọngsốtrongsựđánhgiáđơnlẻ,bởicácconsốtựchúngkhông“thểđịnhgiá”.Ngượclại,trongsựđánhgiácùnglúcngaylậptứccóthểthấyrõràngrằngcuốntừđiểnBvượttrộihơnvớithuộctínhnày

vàcũnghiểnnhiênlàsốlượngtừlàquantrọnghơnrấtnhiềusovớitìnhtrạngbìa.

NHỮNGSỰĐẢOCHIỀUPHILÝ

Đâylàmộtlýdothíchđángđểtinrằnghoạtđộngthựcthicônglýbịtiêmnhiễmbởinhữngdựbáorờirạctrongmộtvàilĩnhvực.Căncứnàyđượcsuyramộtphầntừcácthínghiệm,baogồmcảnhữngnghiêncứucủacácbanbồithẩmmôphỏngvàmộtphầntừquansátvềnhữngmôhìnhtrongquátrìnhlậppháp,điềuchỉnhvàtranhchấp.

Trongmộtthínghiệm,cácthànhviênbanbồithẩmgiảđịnhđượctậphợptừcácdanhsáchbồithẩmđoàntạiTexasđãđượcđềnghịướcđịnhnhữngthiệthạinặngnềtrongmộtvàivụándânsự.Cácvụánđượcsắptheocáccặp,mỗicặpgồmcómộtđòihỏibồithườngchochấnthươngvềthểchấtvàmộtvìtổnthấttàichính.Cácthànhviênbồithẩmgiảđịnhtrướctiênđãướcđịnhmộttrongsốcáckịchbảnvàsauđóhọđượcchoxemvụánsẽđượcgắncặpvàđượcđềnghịsosánhhaivụánvớinhau.Dướiđâylàbảntómlượccủamộtcặptrongsốcácvụán:

Vụthứnhất:Mộtđứatrẻbịbỏngvừaphảikhibộáongủcủacậubébắtlửatronglúcđangnghịchdiêm.Côngtysảnxuấtbộđồngủđóđãkhônglàmranhữngbộđồchịulửamộtcáchthỏađáng.

Vụthứhai:Nhữnggiaodịchlừađảocủamộtngânhànggâyratổnthấtchomộtngânhàngkháclà10triệuđô-la.

Mộtnửasốngườithamgiathửnghiệmđãxétđoánvụthứnhấttrước(vớisựđánhgiáđơnlẻ)trướckhisosánhcảhaivụvớisựđánhgiácùnglúc.Trìnhtựđóđãđượcđảongượcđốivớinhữngngườithamgiacònlại.Vớisựđánhgiáđơnlẻ,cácthànhviênbồithẩmđoànđãquyếtđịnhbồithườngchongânhàngbịlừađảomứcphạtcaohơnsovớiđứatrẻbịbỏng,cólẽvìmứcđộtổnthấttàichínhđãđưaramộtnguồnđángtincậy.

Tuynhiên,khihaivụánđượcxemxétcùnglúc,mốicảmthươngdànhchonạnnhâncánhânđãchiếmưuthếtrướctácđộngtincậyvàcácthànhviênbồithẩmđãtăngmứcbồithườngchođứatrẻtrộihơnmứcbồithườngdànhchongânhàng.Tínhtrungbìnhtrênmộtvàicặpvụántươngtự,vớisựđánhgiácùnglúccácmứcbồithườngchocácnạnnhânbịchấnthươngthểchấtlớnhơngấpđôisovớisựđánhgiáđơnlẻ.Cácthànhviênbồithẩmđãxemvụáncủađứatrẻbịbỏngdựatrênđánhgiáphùhợpvớicườngđộcảmxúc

củahọ.Họđãkhôngthểlườngtrướcđượcrằngmứcbồithườngchođứatrẻcóthểhóarakhôngtươngxứngtrongbốicảnhcủamộtmứcphạtlớndànhchomộtthểchếtàichính.Vớisựđánhgiácùnglúc,mứcphạtbồithườngchongânhàngvẫnbámvàotổnthấtnóđãgánhchịu,nhưngmứcđềnbùchođứatrẻbịbỏngđãtănglên,phảnánhsựgiậndữđãđượcgợilênbởisựsơsuấtdẫntớitổnthươngchomộtđứatrẻ.

Nhưchúngtađãthấy,sựhợplýthôngthườngđượcđápứngbởinhữngcấutrúcphổquáthơnvàtoàndiệnhơnvàsựđánhgiácùnglúcrõràngphổquáthơnsựđánhgiáđơnlẻ.Dĩnhiên,bạnnênthậntrọngvớisựđánhgiácùnglúckhimộtsốngườikiểmsoátnhữnggìbạnthấymongđượchưởnglợitừđiềumàbạnchọnlựa.Nhữngngườilàmnghềbánhàngnhanhchónglĩnhhộiđượcrằngsựthôithúccủabốicảnhmàtrongđónhữngngườitiêudùngnhậnthấymộtloạihànghóacóthểảnhhưởngmộtcáchsâusắctớinhữngsựưutiên.Ngoạitrừnhữngtrườnghợpthôithúccóchủtâmtươngtự,đólàmộtgiảđịnhrằngsựphánquyếttươngđối,thứnhấtđịnhcóliênquantớiHệthống2,cónhiềukhảnăngổnđịnhhơnsovớinhữngsựđánhgiáđơnlẻ,nóthườngphảnánhcườngđộcủanhữngcâutrảlờimangtínhcảmxúctrongHệthống1.Chúngtacóthểkỳvọngrằngbấtcứtổchứcnàocómongmuốngợirađượcnhữngphánquyếtthậntrọngsẽmưutoancungcấpchonhữngngườiphânxửmộtbốicảnhrộngvớinhữnghànhđộngđánhgiávềnhữngvụkiệncánhân.TôiđãngạcnhiênkhiđượcbiếttừCassSunsteinrằngcácthànhviênbồithẩmđoànápđịnhmứcphạtbồithườngdứtkhoátbịcấmxemxétcácvụkiệnkhác.Hệthốngluậtpháp,tráingượcvớicảmgiáctâmlýnóichung,thiênvềsựđánhgiáđơnlẻ.

Trongmộtnghiêncứukhácvềsựkhôngđồngnhấttronghệthốngpháplý,SunsteinđãsosánhnhữngxửphạthànhchínhcóthểbịápđặtbởicáccơquanChínhphủMỹkhácnhaubaogồmTổchứcSứckhoẻvàAntoànnghềnghiệpOSHA(Mỹ)vàTrungtâmBảovệMôitrường.Ôngđãkếtluậnrằng:“Trongcácphạmtrù,cácmứcphạtdườngnhưrấthợplý,ítnhấtnhậnthứcrằngnhữngtổnhạicàngnghiêmtrọngcàngbịtrừngphạtkhắtkhe.Đốivớinhữnghànhviviphạmantoànlaođộngvàsứckhỏe,nhữnghìnhphạtlớnnhấtlàdànhchonhữnghànhviviphạmlặplạinhiềulần,kếtiếplàdànhchocácviphạmcóchủýlẫnhànhviphạmtộinghiêmtrọngvàhìnhphạtítnghiêmtrọngnhấtdànhchokhôngthamgiavàođòihỏibảotồnditích.”Tuynhiên,điềunàybạnsẽkhôngngạcnhiênvềcáchìnhphạtkhácnhaunhiềugiữacácđơnvịđãphảnánhcácchínhsáchvàlịchsửhơnlàbấtcứmốiquantâmbaotrùmlênsựcôngbằng.Một“viphạmnghiêmtrọng”cácquyđịnhliênquanđếnantoànlaođộngbịphạtởhạnmức7.000đô-la,trongkhimộtviphạmđạoluậtbảotồnchimhoangdãcóthểdẫnđếnmộtkhoảnphạttiền

lêntới25.000đô-la.Cáckhoảntiềnphạtlàhợplýtrongbốicảnhcáchìnhphạtkhácđượcđặtrabởitừngcơquan,nhưngchúngcóvẻkhôngcânxứngkhiđượcsosánhvớinhau.Nhưtrongcácvídụkháctrongchươngnày,bạncóthểthấyđượcsựvôlýchỉkhicảhaitrườnghợpđượcxemxétcùnglúctrongmộtcấutrúcrộng.Hệthốngcáchìnhphạthànhchínhcốkếtvớinhautrongcáctổchức,nhưngrờirạcvềtổngthể.

PHÁTNGÔNVỀNHỮNGSỰĐẢOLỘN

“CácđơnvịBTUchẳngcóýnghĩagìcảchotớikhitôithấyđượccácđơnvịmáyđiềuhòakhôngkhíkhácnhautớiđâu.Sựđánhgiátổngthểlàcầnthiết.”

“Bạnbảorằngđâylàmộtbàiphátbiểuvượttrộibởibạnđãsosánhnóvớinhữngbàiphátbiểukháccủacôấy.Đemsosánhvớinhữngngườikhác,côấyvẫncònnonkémlắm.”

Chương34.Cáccấutrúcvàthựctế

ĐộituyểnÝvàđộituyểnPhápđãgiápmặtnhautrongtrậnchungkếtWorld

Cup2006.Haicâutiếptheođâyđềumôtảkếtquả:“Ýthắng”,“Phápthua.”Nhữngcâunàycócùngchungýnghĩakhông?Câutrảlờiphụthuộchoàntoànvàoviệcbạnđịnhnghĩaýnghĩalàgìtrongtrườnghợpnày.

Nhằmmụcđíchđưaralậpluậnhợplý,haimôtảvềkếtquảcủatrậnđấunàycóthểhoánđổichonhaubởichúngchỉrõcùngmộttrạngtháicủasựviệc.Nhưcácnhàtriếthọcnói,tìnhtrạngthậtsựcủahọgiốnghệtnhau:Nếumộttronghaicâunàyđúng,thìcâucònlạicũngđúng.Đólàcáchmàkinhtếnhậnthứcmọithứ.Nhữngniềmtinvàsựưuáicủahọlàsựgiớihạnthựctế.Nóicụthểthìnhữngchủthểcủacácchọnlựacủahọlànhữngtrạngtháicủavậtchất,chúngkhôngbịtácđộngbởicáctừngữđượcchọnđểmôtảchúng.

Cómộtýnghĩakháccủatừýnghĩa,tạiđó“Ýthắng”và“Phápthua”khôngcóchungmộtchútýnghĩanào.Theohướngnày,ýnghĩacủamộtcâulàđiềuxảyratrongcơchếliênkếtcủabạnkhibạnlĩnhhộinó.Haicâunàygợiranhữngliêntưởngkhácbiệtrõrệt.“Ýđãthắng”gợiranhữngsuynghĩvềđộituyểnÝvàhọđãlàmgìđểchiếnthắng.“Phápđãthua”gợirasuynghĩvềđộituyểnPhápvàhọđãlàmgìđểdẫntớithấtbại,baogồmcảcú“đánhđầu”đángnhớcủacầuthủngôisaongườiPhápZidanevàomộtcầuthủngườiÝ.Trongmốiquanhệvớinhữngliêntưởngxuấthiệntrongđầu–Hệthống1tácđộngtrởlạinhưthếnào–cảhaicâuthựcsự“ámchỉ”nhữngviệckhácnhau.Sựthựclànhữngtrạngtháitươngđươnggợiramộtcáchhợplýnhữngphảnứngkhácnhaulàmchonókhôngthểkhiếnconngườicóđượclýtríhợplýnhưkinhtế.

CẤUTRÚCCẢMXÚC

Amosvàtôiđãứngdụngchiêubàicáchiệuứngcấutrúclênnhữngtácđộngkhôngđượclýgiảivềviệccáigìtạoracôngthứcdựatrênnhữngniềmtinvàsựưuái.Đâylàmộttrongnhữngvídụchúngtôiđãsửdụng:

Bạnsẽchấpnhậnmộttròmayrủiđặtra10%cơmaythắng95đô-lavà90%khảnăngthua5đô-lachứ?

Bạnsẽbỏra5%đểthamgiavàomộttròxổsốđặtra10%thắngđược100đô-lavà90%nguycơchẳngđượcgìchứ?

Trướchết,hãydànhrachútthờigianđểthuyếtphụcbảnthânrằnghaivấnđềnàylàkhácbiệt.Đốivớicảhaitrườnghợpbạncầnphảiquyếtđịnhxemliệucóchấpnhậnmộtviễncảnhkhôngchắcchắnmàbạnhoặccóthêm95đô-lahoặcmấtđi5đô-la.Ưutiêncủamộtsốngườidựatrêngiớihạnhiểubiếtcủahọsẽđưaracùngmộtcâutrảlờichocảhaicâuhỏiđó,tuynhiêntrênthựctế,nhữngcánhânnhưvậyrấthiếm.Mộtsốngườiưutiênviệcgiớihạnđưaracùngcâutrảlờichocảhaicâuhỏinhưngnhữngngườinhưvậyrấthiếm.Thựctế,cáchgiảithíchthuhútđượcnhiềucâutrảlờitíchcựcđólà:Câuthứhai.Mộtkếtquảtồisẽtrởnêndễchấpnhậnnếunóđượcmôtảđơngiảnnhưthểthuamộttròmayrủi.Chúngtasẽkhôngngạcnhiên:Nhữngtổnthấtgợiranhữngcảmgiáctiêucựcmạnhhơnnhữngchiphí.Cácchọnlựakhôngcógiớihạnthựctế,bởivậyHệthống1khôngcógiớihạnthựctế.

VấnđềmàchúngtôiđãlậprabịảnhhưởngbởiđiềuchúngtôiđãhọcđượctừRichardThaler,ngườiđãnóivớichúngtôirằngkhiôngcònlàmộtsinhviênmớitốtnghiệp,ôngđãđínhlênbảngcủamìnhmộttấmthiệpnóirằngCHIPHÍKHÔNGPHẢILÀNHỮNGMẤTMÁT.Trongbàiluậnđầutiêncủamìnhbànvềhànhvingườitiêudùng,Thalerđãmôtảcuộcthảoluậnvềviệcliệucáctrạmxăngdầuđượcphéptínhcácmứcgiákhácnhauđốivớiviệcmuaxăngđượctrảbằngtiềnmặthoặcbằngthẻtíndụngkhông.Nhómvậnđộngchoviệcmuaxăngtrảbằngthẻtíndụngđãrấtnỗlựcbiếnviệcchênhlệchgiáthànhtráiluậtnhưngnóđãcómộtquanđiểmdựphòng:Sựkhácbiệt,nếuđượcphép,sẽđượcghinhậnlàmộtkhoảnchiếtkhấutiềnmặt,khôngphảimộtphụphítíndụng.Tâmlýcủahọlàcócơsở:Ngườitasẽdễdàngtừbỏmộtkhoảnchiếtkhấuhơnlàphảitrảthêmmộtkhoảnphụphí.Cảhaicóthểlàtươngđươngvềmặtkinhtế,nhưngchúngkhôngtươngđươngvềmặttâmlý.

Trongmộtthínghiệmsâuhơn,mộtnhómcácnhàthầnkinhhọctạitrườngĐạihọcchuyênnghiệpLondonđãkếthợpvớimộtnghiêncứuvềcáchiệuứngcấutrúcvớinhữngghichépvềphạmvihoạtđộngtạicácvùngkhácnhaucủanãobộ.Đểnhằmđưaranhữngthướcđochínhxácvềphảnứngcủanãobộ,thínghiệmtiếnhànhvớinhiềuthửnghiệm.Hình14minhhọachohaigiaiđoạncủamộttrongnhữngthửnghiệmnày.

Trướctiên,chủthểđượcđềnghịhìnhdungrằngcônhậnđượcmộtkhoảntiền,trongvídụnàylà50bảng.

Chủthểsauđóđượcđềnghịlựachọngiữamộtkếtquảchắnchắnvớimộttròmayrủitrênmộtvòngquaycơhội:Nếuvòngquaydừnglạiởmàutrắng

cô,“nhậnđược”toànbộsốtiền;nếunódừnglạiởmàuđencôchẳngcógìcả.Kếtquảchắcchắnđơngiảnlàgiátrịdựtínhcủatròmayrủinàylàmộtkhoảnlời20bảng.

Nhưđượcchỉra,kếtquảchắcchắntươngtựcóthểđượcđóngkhungtheohaicách:GiốngnhưGiữ20BảnghoặcnhưThua30Bảng.Cáckếtquảkháchquanhoàntoàngiốnghệtvớihaikhungvàmộtgiớihạnthựctếcóthểphảnứngtrướccảhaitheocùngmộtcách–lựachọnđiềuchắcchắnhoặckhôngchúýtớitròmayrủitheocấutrúc–nhưngchúngtađềubiếtrằngtríócconngườikhôngbịgiớihạntrướcthựctế.Cácxuhướngtiếpcậnhoặcnétránhđượcgợirabởicáctừngữ,vàchúngtadựtínhHệthống1cóxuhướngthiênvềphươngánchắcchắnkhinóđượcđịnhrõnhưlàGiữvàchốnglạiphươngántươngtựkhinóđượcđịnhrõnhưlàThua.

ThínghiệmnàybaogồmnhiềuthửnghiệmvàtừngngườithamgiagặpphảimộtvàivấnđềlựachọntrongcảtrạngtháiGiữlẫnThua.Nhưđãdựtính,mỗingườitrongsố20chủthểđãchothấymộthiệuứngcấutrúc:HọcónhiềukhảnănglựachọnđiềuchắcchắntrongkhungGiữvànhiềukhảnăngchấpnhậntròmayrủitrongkhungThua.Nhưngcácchủthểđềukhônggiốngnhau.Mộtsốrấtdễnhạycảmvớicấutrúccủavấnđề.Sốkháchầunhưđãđưaralựachọngiốngnhaubấtchấpkhung–nhưlàmộtcánhângiớihạnthựctếnênlàm.Cáctácgiảđãxếphạng20chủthểmộtcáchphùhợpvàđặtchobảngxếphạngmộtnhãnấntượng:Chỉsốhợplý.

Phạmvihoạtđộngcủanãobộđãđượcghilạikhicácchủthểđưaratừngquyếtđịnh.Sauđó,cácthửnghiệmđãbịphântáchthànhhainhóm:

1.Cácthửnghiệmtheođólựachọncủachủthểthíchứngvớicấutrúc.

ĐãưutiênđiềuchắcchắntronglốidiễnđạtGiữ.ĐãưutiêntròmayrủitronglốidiễnđạtThua.

2.Cácthửnghiệmtrongđósựlựachọnđãkhôngthíchứngvớicấutrúc.

Cáckếtquảkhácthườngminhchứngchokhảnăngcủaphươngpháprènluyệnmớicủacácnhàthầnkinhhọc–nghiêncứuvềnãobộcủamộtngườilàmgìtronglúcanhtaphảiđưaracácquyếtđịnh.Cácnhàthầnkinhhọcđãtiếnhànhhàngngànthínghiệmnhưvậy,vàhọđãnhậnbiếtđượcđểdựđoáncácvùngcụthểcủanãobộ“sánglên”–chothấylưulượngoxytănglên,nóchothấyphạmvihoạtđộngcủathầnkinhđượcnângcaovàphụthuộcvàomụctiêucủanhiệmvụ.Cácvùngkhácnhauhoạtđộngkhicánhânchútâmtớimộtvậtthểthịgiác,tưởngtượngtângmộtquảbóng,nhậndiệnmộtkhuônmặthoặcnghĩvềmộtngôinhà.Cácvùngkhácsánglênkhicánhânbịkhuấyđộngcảmxúc,trongmộtcuộcxungđộthoặctậptrungvàoviệcgiảiquyếtmộtvấnđề.Mặcdùcácnhàthầnkinhhọcnétránhmộtcáchcẩntrọngngônngữ“phầnnàycủanãobộnhưthếnàyvàthếnày...”họđãlĩnhhộiđượcnhiềuvề“nhữngcátính”củacácvùngnãobộkhácnhauvàsựđónggópcủanhữngphépphântíchphạmvihoạtđộngcủanãobộchosựgiảithíchvềtâmlýđãđượccảithiệnmộtcáchđángkể.Nghiêncứucấutrúcđãmanglạibapháthiệnchính:

Phânkhuđượcliênkếtvớisựkhuấyđộngcảmxúc(hạchhạnh)hầunhưcóthểchủđộngkhicácchọnlựacủachủthểtươngthíchvớicấutrúc.ĐiềunàychỉgiốngnhưđiềuchúngtacóthểdựtínhnếunhữngtừchứađựngcảmxúcGiữvàThuatạoramộtxuhướngtứcthìnhằmtiếpcậnvớiđiềuchắcchắn(khichúngđượccấutrúcnhưlàmộtlợiích)hoặcnétránhnó(khinóbịcấutrúcnhưlàmộttổnthất).Hạchhạnhđượctruynhậprấtnhanhbởicáctácnhânkíchthíchcảmxúc–vànólàmộtnghivấnthíchhợpđốivớisựrắcrốitrongPhươngthứcsố1.Mộtphânkhunãobộđượcbiếtlàcóliênquantớisựxungđộtvàtựkiểmsoát(vùngvỏnãovànhđaitrước)linhlợihơnkhicácchủthểđãkhôngthựcthiđiềuđếnmộtcáchtựnhiên–khihọlựachọnđiềuchắcchắn,mặcdùnóđangbịgáncholàThua.Việccưỡnglạisựnghiêng

vềHệthống1dườngnhưbaogồmcảsựxungđột.Nhữngchủthể“cólýtrí”nhất–nhữngngườiítbịảnhhưởngtrướccáchiệuứngcấutrúcnhất–đãchỉraphạmvihoạtđộngnângcaotạimộtvùngtráncủanãobộcóliênquantrongviệckếthợpcảmxúcvàlậpluậnđểđiđếncácquyếtđịnh.Đángchúýlà:Nhữngcánhân“cólýtrí”đãkhôngphảilànhữngngườichỉrađượcdấuhiệuthầnkinhmạnhnhấtcủasựxungđột.Nóchothấynhữngngườithamgiacaonhấtnàyđã(thườnglàkhôngluônluôn)bịgiớihạnthựctếbởisựxungđộtnhỏ.

Bằngviệcthamgiavàonhữngquansátvềcácchọnlựatrongthựctếvớimộtbảnđồkhuvựchoạtđộngthầnkinh,nghiêncứunàyđãcungcấpmộtsựminhchứngthuyếtphụcvềviệccảmxúcđượcgợirabởimộttừcóthể“hélộ”sựchọnlựasaucùngnhưthếnào.

MộtthínghiệmmàAmosđãtiếnhànhcùngvớicácđồngsựởTrườngYHarvardlàvídụtiêubiểuvềcấutrúccảmxúc.Nhữngngườithamgialàbácsĩđượccungcấpnhữngsốliệuvềcáckếtquảcủahaiphápđồdànhchobệnhungthưphổi:Phẫuthuậtvàxạtrị.Tỷlệsốngsóttrong5nămrõràngthiênvềphươngphápphẫuthuật,nhưngtrongngắnhạnphẫuthuậtrủirohơnxạtrị.Mộtnửasốngườithamgiađọccácsốliệuvềnhữngtỷlệsốngsót,sốcònlạinhậnđượccùngmộtthôngtintrongmốitươngquanvớitỷlệtửvong.Cảhaimôtảvềcáckếtquảtrongngắnhạncủaphươngphápphẫuthuậtlà:

Tỷlệsốngsóttrongmộtthánglà90%.

Có10%sốbệnhnhântửvongtrongthángđầutiên.

Bạnngaytừđầubiếtđượccáckếtquảlà:Phươngphápphẫuthuậttrongcấutrúctrướcđây(84%cácbácsĩchọnnó)phổbiếnhơnnhiềusovớisaunày(với50%thiênvềxạtrị).Sựtươngđươngtheologicvềhaimôtảlàrõràngvàmộtngườilậpđịnhgiớihạnthựctếsẽđưaraquyếtđịnhgiốngnhưvậybấtchấpsựdiễnđạtmàcôđãthấy.NhưngPhươngthứcsố1,nhưchúngtađãtừngbiếttới,hiếmkhibỏquanhữngtừngữhàmxúc:Tửvonglàtồitệ,sốngsótlàtốt,và90%sốngsóngnghecóvẻkhíchlệnhưngngượclại10%tửvongthậtkhủngkhiếp.Mộtpháthiệnquantrọngcủanghiêncứuđólàcácbácsĩcũngdễbịảnhhưởngbởihiệuứngcấutrúcgiốngnhưnhữngngườikhôngcókiếnthứcykhoa(cácbệnhnhântạibệnhviệnvàsinhviêntốtnghiệptạimộttrườngkinhdoanh).Rõràng,sựđàotạovềykhoakhôngcósựphòngvệchốnglạisứcmạnhcủacấutrúc.

NghiêncứuGiữ-Thuavàthínghiệmsốngsót-tửvongkhácnhauởmộtkhíacạnhquantrọng.Nhữngngườithamgiatrongnghiêncứumôtảsinhđộngnãobộđãcónhiềuthửnghiệm,trongđóhọgặpphảinhữngcấutrúckhácnhau.Họđãcócơhộiđểnhậndiệncáchiệuứnglàmrốitrícủacáckhungvàđơngiảnhóanhiệmvụcủamìnhbằngviệcchấpnhậnmộtcấutrúcphổbiến,cólẽbằngviệcchuyểnđổisốtiềnThuasangkhoảnGiữtươngđương.Sẽcầnphảiviệntớimộtngườinhanhtrí(vàmộtHệthống2-cảnhgiác)đểbiếtcáchthựchiệnđiềunàyvàmộtvàingườithamgiamàđãlàmchủđượcsựthànhthạohầunhưchắcchắnnằmtrongsốnhữngtácnhân“cólýtrí”màcácnhàthựcnghiệmđãnhậnra.Ngượclại,cácbácsĩđọccácsốliệuvềhailiệupháptrongcấutrúcphẫuthuậtđãkhôngcólýdogìđểnghingờrằnghọsẽđưaramộtsựchọnlựakhácbiệtnếuhọđãđượcnghenhữngsốliệugiốngnhauđượccấutrúctrongmốiliênquanvớisựtửvong.ViệctáicấutrúclàkếtquảcủasựnỗlựcvàHệthống2nhưthườnglệtỏralườibiếng.Trừkhicómộtlýdorõràngđểhànhđộngkhácđi,hầuhếtchúngtathụđộngchấpnhậnnhữngvấnđềquyếtđịnhkhichúngđượccấutrúcvàbởivậyhiếmkhicómộtcơhộiđểkhámpháraphạmvimàtheođónhữngưutiêncủachúngtalàgiớihạnkhungthayvìgiớihạnthựctế.

NHỮNGTRỰCGIÁCRỖNG

Amosvàtôiđãtrìnhbàythảoluậncủachúngtôivềhoạtđộngcấutrúcquamộtvídụđượcbiếttớinhưlà“vấnđềdịchbệnhtừchâuÁ”:

HãytưởngtượngrằngnướcMỹđangchuẩnbịchosựbùngnổmộtdịchbệnhtừchâuÁbấtthường,dựkiếngiếtchết600người.Haichươngtrìnhchọnlựanhằmchốnglạidịchbệnhđãđượcđệtrình.Chorằngcáccăncứkhoahọcchínhxácvềcáckếtquảcủahaichươngtrìnhnhưdướiđây:

NếuchươngtrìnhAđượcchấpthuận,200ngườisẽđượccứusống.

NếuchươngtrìnhBđượcchấpnhận,mộtphầnbakhảnănglà600ngườisẽđượccứusốngvàhaiphầnbakhảnănglàkhôngcóaiđượccứucả.

ĐạiđasốnhữngngườithamgiachọnchươngtrìnhA:Họthíchphươngánchắcchắnhơnlàtròmayrủi.

Cáckếtquảcủahaichươngtrìnhđượccấutrúckhácđinhưsau:

NếuchươngtrìnhA’đượcthôngqua,400ngườisẽchết.

NếuchươngtrìnhB’đượcthôngqua,cómộtphầnbakhảnănglàkhôngcó

aichếtcảvàhaiphầnbakhảnănglà600ngườisẽchết.

Hãynhìnnhậntỉ̉mỉvàsosánhhailốidiễnđạt:CáckếtquảcủahaichươngtrìnhAvàA’lànhưnhau;tươngtựnhưvậyvớicáckếtquảcủahaichươngtrìnhBvàB’.Tuynhiên,ởcấutrúcthứhai,mộtlượnglớnngườithamgiachọntròmayrủi.

Cácsựchọnlựakhácnhautronghaicấutrúcănkhớpvớilýthuyếttriểnvọng,tạiđócácchọnlựagiữanhữngtròmayrủivànhữngđiềuchắcchắnđượcgiảiquyếtkhácnhau,phụthuộcvàoviệcliệurằngcáckếtquảlàtốthayxấu.Nhữngngườiđưaraquyếtđịnhcóxuhướngthíchđiềuchắcchắnhơntròmayrủi(họáccảmvớirủiro)khicáckếtquảlàtốt.Họcóxuhướngtừbỏđiềuchắcchắnvàchấpnhậntròmayrủi(họđangtìmkiếmrủiro)khicảhaikếtquảđềutiêucực.Nhữngkếtluậnnàyđãđượccủngcốvữngchắcđốivớinhữngchọnlựagiữanhữngtròmayrủivànhữngthứchắcchắntronglĩnhvựctiềntệ.Vấnđềdịchbệnhchỉrarằngquytắctươngtựđượcápdụngkhicáckếtquảđượcđolườngbằngnhữngmạngsốngđượccứuhoặcmấtđi.Trongbốicảnhnày,thínghiệmcấutrúcgợirarằngnhữngưutiênmốiáccảmrủirovàtìmkiếmrủirokhôngphảilàgiớihạnthựctế.Nhữngưutiêngiữacáckếtquảkháchquangiốngnhauđảongượcbởinhữngsựlàmthànhcôngthứckhácnhau.

MộttrảinghiệmmàAmosđãcùngchungvớitôithêmmộtghichúdứtkhoátvàocâuchuyện.Amosđượcđềnghịcómộtbàiphátbiểutrướcmộtnhómcácchuyêngiasứckhỏecộngđồng–nhữngngườiđưaracácquyếtđịnhvềcácliềuvắc-xinvàcácchươngtrìnhkhác.ÔngđãtậndụngcơhộiđểthuyếttrìnhvớihọvềvấnđềdịchbệnhchâuÁ:Mộtnửađãthấyđượcsựdiễnđạt“cứumạng”,sốcònlạiđãtrảlờicâuhỏi“thiệtmạng”.Giốngnhưnhiềungườikhác,cácchuyêngianàydễbịảnhhưởngbởinhữnghiệuứngcấutrúc.Cómộtchútlolắngrằngnhữngviênchứcđưaracácquyếtđịnhcóảnhhưởngtớisứckhỏecủamọingườicóthểbịgâyảnhhưởngbởisựlôikéobềngoàinhưngchúngtabuộcphảiquenvớiýniệmrằngngaycảcácquyếtđịnhquantrọngcũngbịchiphối,nếukhôngphảilàđiềuchỉnh,bởiHệthống1.

Thậmchíđiềulolắnghơnlàđiềugìxảyrakhingườitaphảiđươngđầuvớimâuthuẫncủamình:“Bạnchọnchắcchắncứuđược200mạngsốngvàbạnchọnmạohiểmhơnlàchấpnhận400cáichết.Giờđâybạnbiếtđượcnhữngchọnlựanàylàmâuthuẫn,bạnquyếtđịnhnhưthếnào?”.Câutrảlờithườnglàsựimlặngbốirối.NhữngkhảnăngtrựcgiácđãxácđịnhchọnlựabanđầuđếntừHệthống1vàkhôngcónềntảngđạođứcnhiềuhơnsovớisựưutiên

giữlại20bảnghaylàmốiáccảmđểmất30bảng.Chắcchắncứuđượccácmạngsốnglàđiềutốt,nhữngcáichếtlàxấu.HầuhếtmọingườithấyđượcrằngHệthống2củahọkhôngcónhữngkhảnăngtrựcgiácmangtínhđạođứccủariêngnóđểtrảlờicâuhỏi.

TôivôcùngbiếtơnnhàkinhtếhọcđạitàiThomasSchellingvềvídụưathíchcủatôiliênquanđếnmộthiệuứngcấutrúc,thứmàôngđãmiêutảtrongcuốnsáchcủamìnhChoiceandConsequence(Tạmdịch:ChọnlựavàKếtquả).CuốnsáchcủaSchellingđượcviếttrướckhinghiêncứuvềhoạtđộngcấutrúccủachúngtôiđượccôngbố,vàhoạtđộngcấutrúckhôngphảilàvấnđềquantâmchínhcủaông.ÔngđãtườngthuậtlạitừkinhnghiệmgiảngdạymộtlớphọctạiTrườngKennedytạiHarvardcủamình,trongđóchủđềlànhữngsựmiễntrừgiacảnhtrongmãsốthuế.Schellingnóivớicácsinhviêncủamìnhrằngmộtmứcmiễntrừđượcthừanhậnđốivớitừngđứatrẻvàsốlượngtiềnmiễntrừđộclậpvớithunhậpcủangườinộpthuế.Ônghỏiýkiếncủahọvềđịnhđềsau:

Sựmiễntrừgiacảnhđốivớingườigiàucónênlớnhơnsovớingườinghèohaykhông?

CáckhảnăngtrựcgiáccủabảnthânbạncóthểrấtgiốngvớinhữngsinhviêncủaSchelling:Họnhậnthấyrằngýnghĩthiênvềviệcngườigiàunhậnđượcmộtkhoảnmiễntrừlớnhơnlàhoàntoànkhôngchấpnhậnđược.

Schellingsauđóđãchỉrarằngluậtthuếlàtùychỉnh.Nógiảđịnhmộtgiađìnhkhôngcóconnhưlàtrườnghợpngầmđịnhvàgiảmthuếtheosốlượnggiảmtrừđốivớitừngđứatrẻ.Luậtthuếdĩnhiêncóthểđượclàmlạivớimộttrườnghợpngầmđịnhkhác:Mộtgiađìnhcóhaiđứatrẻ.Trongsựlàmthànhcôngthứcnày,cácgiađìnhcósốlượngtrẻnhỏíthơnsovớisốlượngtrẻngầmđịnhsẽnộpthêmmộtkhoảnphí.Schellinggiờđâyyêucầusinhviêncủamìnhnóilênquanđiểmcủahọvềmộtđịnhđềkhác:

Giađìnhnghèokhôngconcónênnộpthêmphínhiềubằnggiađìnhgiàucókhôngconhaykhông?

Ởđâythêmmộtlầnnữabạnchắchẳnđồngývớiphảnứngcủacácsinhviênvớiýnghĩnày:Họbácbỏvớicườngđộmạnhmẽtươngđươngnhưlầnđầu.NhưngSchellingđãchỉcholớphọccủamìnhthấyđượcrằnghọkhôngthểbácbỏhợplýcảhaiđềxuất.Đặtcảhaisựlàmthànhcôngthứcđứngcạnhnhau.Sựkhácbiệtgiữacácmứcthuếbởimộtgiađìnhkhôngcóconvớimộtgiađìnhcóhaiconđượcmiêutảnhưlàmộtsựmiễntrừthuếtrongsựdiễn

đạtđầutiênvànhưmộtsựgiatăngtrongcáithứhai.Nếutronglốidiễnđạtđầutiênbạnmuốnngườinghèonhậnđượclợiíchgiống(hoặclớnhơn)nhưngườigiàubởiviệccócon,thìbạnbắtbuộcphảimuốnngườinghèochịumứcthiệtthòiítnhấtlàgiốngvớingườigiàubởikhôngcócon.

ChúngtacóthểnhậnraHệthống1đangvậnhành.Nósảnsinhramộtphảnứngtứcthìtrướcbấtcứcâuhỏinàovềgiàuvànghèo:Khilưỡnglự,nóthiênvềngườinghèo.KhíacạnhgâyngạcnhiêntrongvấnđềcủaSchellingđólàquytắcđạođứcgiảnđơnbềngoàikhôngvậnhànhchắcchắn.Nótạoranhữngcâutrảlờitráingượcchocùngmộtvấnđề,phụthuộcvàoviệcvấnđềđóđượccấutrúcnhưthếnào.Vàdĩnhiênbạnđãbiếtrõcâuhỏikếtiếp.Giờđâykhibạnđãthấyđượcrằngnhữngphảnứngcủabạntrướcvấnđềbịảnhhưởngbởicấutrúc,đâulàcâutrảlờicủabạnchocâuhỏi:Việcđánhthuếnêngiảiquyếtnhưthếnàovớitrẻemnhàgiàuvànghèo?

Ởđâythêmmộtlầnnữa,bạnbịchếtlặngbởichínhbảnthânmình.Bạncónhữngtrựcgiáctinhthầnvềnhữngkhácbiệtgiữagiàuvànghèo,nhưngnhữngtrựcgiácnàyphụthuộcvàomộtđiểmthamchiếutùybiến,vàchúngkhôngphảnánhvấnđềthựctế.Vấnđềnày–câuhỏivềnhữngtrạngtháithựccủathếgiớiquan–làcácgiađìnhđơnlẻphảiđóngbaonhiêuthuế,phảiđiềnvàocácôtrongbảngkêmãsốthuếnhưthếnào.Bạnkhôngcónhữngtrựcgiáctâmlýthuyếtphụcnàođểdẫndắtbạntrongviệcgiảiquyếtvấnđềnày.Nhữngcảmgiáctâmlýcủabạnbịbóchặtvàocáccấutrúc,vàonhữngmôtảvềthựctạihơnlàvớithựcchấtcủabảnthânvấnđề.Thôngđiệpvềbảnchấtcủahoạtđộngcấutrúcđơngiảnlà:Việccấutrúckhôngnênđượcnhìnnhậnnhưlàmộtsựcanthiệpchegiấuhoặcbópméomộtsựưutiêncơbản.Chííttrongthídụnày–vàcũngtrongcácvấnđềvềdịchbệnhchâuÁvàvềphươngphápphẫuthuậtsovớixạtrịđốivớibệnhungthưphổi–khôngcósựưutiêncơbảnnàobịchegiấuhoặcbópméobởicấutrúc.Cácưutiêncủachúngtabànvềnhữngvấnđềbịcấutrúcvànhữngtrựcgiáctâmlýcủachúngtahướngvềnhữngmiêutả,khôngphảivềthựcthể.

NHỮNGCẤUTRÚCCÓLỢI

Khôngphảitấtcảcáccấutrúclànhưnhauvàmộtsốcấutrúcrõràngtốthơnsovớicáccáchthứcchọnlựađểmiêutả(hoặcđểnghĩđến)điềutươngtự.Xemxétcặpvấnđềsau:

Mộtngườiphụnữđãmuahaitấmvégiá80đô-lađểvàorạp.Khiđếnrạp,cômởvíravàpháthiệnhaitấmvéđãrơimất.Liệucôsẽmuahaitấmvékhácđểxemvởkịch?

Mộtngườiphụnữđitớirạp,cóýđịnhmuahaitấmvévớigiá80đô-lamộtchiếc.Côtớirạp,mởvíravàhốthoảngpháthiệnrarằng160đô-lamàcôdựđịnhdùngđểmuavéđãbiếnmất.Côcóthểsửdụngthẻtíndụng.Liệucôsẽmuavé?

Nhữngngườithamgiachỉđượctrôngthấymộtmôtảcủavấnđềnàyđiđếnnhữngkếtluậnkhácnhau,phụthuộcvàocấutrúcđó.Hầuhếttinrằngngườiphụnữtrongcâuchuyệnthứnhấtsẽtrởvềnhàmàkhôngxembuổibiểudiễnnếucôđãmấthaitấmvé,vàhầuhếttinrằngcôsẽchitrảphítổnchonhữngtấmvéđểxembuổibiểudiễnnếucôđánhmấttiền.

Sựlýgiảicóthểhoàntoàntươngtự-vấnđềnàybaogồmgiátrịtinhthầnvàsựlầmtưởngvềchiphíđãđầutư.Cáccấutrúckhácnhaugợiranhữnggiátrịtinhthầnkhácnhauvàýnghĩacủasựtổnhạiphụthuộcvàotrươngmụcmàtheođónóđượcvàokếttoánvàosổ.Khicáctấmvédànhchomộtbuổibiểudiễnđặcbiệtbịmất,ngườitatựnhiênliệtchúngvàochươngmụccóliênquanvớivởkịch.Chiphícóvẻnhưbịnhânđôivàcóthểgiờđâylớnhơngiátrịtrảinghiệm.Ngượclại,việcmấtmộtsốtiềnmặtđượctínhvàotrươngmục“thunhậpthôngthường”–khángiảthườngxuyêncủarạphátnghèohơnmộtchútsovớicôđãtừngnghĩ,vàcâuhỏimàcôcóthểtựhỏibảnthânlàliệumứcgiảmnhỏtrongsốtàisảnhiệncócủacôsẽthayđổiquyếtđịnhcủacôvềviệcchitrảchonhữngtấmvéhaykhông.Hầuhếtngườithamgianghĩlàkhông.

Tiềnmặtbịmấtdẫntớihaiquyếtđịnhhợplýhơn.Đâylàmộtcấutrúccólợihơnbởitổnthất,ngaycảnhữngtấmvéđãmất,bị“chìm”vàcácchiphíchìmnênđượclờđi.Việcđãxảyrakhôngcóliênquanvàkếtquảduynhấtquantrọng,vídụnàythểhiệnrằngcómộtchuỗicácchọnlựakhángiảthườngxuyêncủarạpcóhiệntại,vàcáckếtquảcóthểxảyracủachúng.Bấtkểthứgìcôbịmất,thựctếcóliênquanđólàcôbớtdưdảhơnsovớicôtừngcó,trướckhicômởvícủamìnhra.Nếunhữngngườitừngbịmấtnhữngtấmvéhỏixinlờikhuyêncủatôi,đâylàđiềutôisẽnói:“Liệubạnsẽmuanhữngtấmvénếubạnđãđánhmấtmộtkhoảntiềnmặttươngđương?Nếucó,hãytiếnvềphíatrướcvàmualấymộtcặpmới.”Nhữngcấutrúcphổquáthơnvànhữnggiátrịtoànbộthườngdẫntớinhữngquyếtđịnhcólýtríhơn.

Trongvídụtiếptheo,haicấutrúcchọnlựagợiranhữngtrựcgiácchínhxáckhácnhauvàmộtcáihoànhảohơncáicònlại.Trongmộtbàibáocótựađề“ẢotưởngMPG,”đượcđăngtrêntạpchíScience(Khoahọc)năm2008,cácnhàtâmlýhọcRichardLarrickvàJackSollđãchỉramộttrườnghợp,trong

đósựchấpthuậnthụđộngmộtcấutrúcsailạcdẫntớinhữngchiphíđángkểvànhữnghệquảchínhsáchnghiêmtrọng.Hầuhếtnhữngngườimuaxeôtôliệtkêmứchaotốnnhiênliệutrênmỗidặmnhưlàmộttrongnhữngyếutốquyếtđịnhlựachọncủahọ,họbiếtđượcrằngnhữngchiếcxecólợiíchcaocómứcchiphívậnhànhthấphơn.NhưngcấutrúcđãđượcsửdụngtheomộtcáchtruyềnthốngtạinướcMỹ–dặmtrênmỗiga-lông–đưarachỉdẫnvôcùngnghèonànđốivớinhữngquyếtđịnhchocảcáccánhânlẫnnhữngngườiđưarachínhsách.Xemxéthaichủxeđangtìmcáchgiảmcácchiphísau:

Adamchuyểntừmộtxengốnnhiênliệumức12mpgsangmộtxengốníthơnmộtchútchạyởmức14mpg.

Vềphươngdiệnbảovệmôitrường,Bethchuyểntừmộtxechạy30mpgsangmộtchiếckhácchạyởmức40mpg.

Giảđịnhrằngcảhaitàixếdichuyểnvớikhoảngcáchbằngnhautrongmộtnăm.Ngườinàosẽtiếtkiệmnhiênliệunhiềuhơnkhichuyểnđổi?BạngầnnhưchắcchắnrằnghànhđộngcủaBethđángkểđếnhơnhànhđộngcủaAdam:Côđãgiảmchỉsốmpgđược10dặmhơnlàmộtphầnhai,vàbằngmộtphầnba(từ30lên40)hơnlàmộtphầnsáu(từ12lên14).GiờhãybuộcHệthống2củabạnphảilàmviệc.Nếuhaichủxeđềulái10.000dặm,Adamsẽgiảmmứctiêuthụcủamìnhtừmức833ga-lôngxuốngmộtmức714ga-lôngvẫngâysốc,đểtiếtkiệmđược119ga-lông.MứcsửdụngnhiênliệucủaBethsẽrơitừmức333ga-lôngxuốngcòn250,chỉtiếtkiệmđược83ga-lông.Cấutrúcmpgởđâyđãsai,vànósẽbịthaythếbởicấutrúcga-lôngtrênmộtdặm(hoặclíttrên100km,chỉsốnàyđượcsửdụngởnhiềunướckhác).NhưLarrickvàSollđãchỉra,cáctrựcgiácsailạcđượcthúcđẩybởicấutrúcmpgcókhảnănglàmchonhữngngườiđưarachínhsáchhiểusaicũngnhưnhữngngườimuaxe.

DướithờiTổngthốngObama,CassSunsteinphụngsựvớivaitròChánhvănphòngThôngtinvàQuyđịnhnộibộ.CùngvớiRichardThaler,SunsteinđãđồngsángtạoraCúhích,đâylàcuốnsổtaycơbảndànhchoviệcápdụngKinhtếhọchànhvivàochínhsách.Khôngphảingẫunhiênmàdòngchữ“tiếtkiệmnhiênliệuvàbảovệmôitrường”sẽphảihiểnthịtrêntừngchiếcxemớisửdụnglầnđầutiênbắtđầuvàonăm2013tạinướcMỹ,baogồmcảthôngtinga-lôngtrênmỗidặm.Thậtkhôngmay,côngthứcchínhxácnàysẽđượcinchữnhỏ,cùngvớithôngtingiốngvớimpgnhiềuhơnvớichữlớn,nhưngbiệnphápnàyđangđiđúnghướng.Khoảngthờigiannămnămgiữasựcôngbốvề“ẢotưởngMPG”vàsựthihànhsựsửasaimộtphầnchắchẳn

làmộtthànhtíchmauchóngđốivớimộtứngdụngquantrọngcủakhoahọctâmlýtớichínhsáchcông.

Mộtchỉlệnhvềhiếnxáctrongtrườnghợpchếtdotainạnđượcghichútrêngiấyphépláixecủacánhântạinhiềunước.Sựlàmthànhcôngthứcđốivớichỉlệnhnàylàmộttrườnghợpkhácmàtrongđómộtcấutrúcrõràngvượttrộihơncáikhác.Mộtvàingườisẽbiệnluậnrằngquyếtđịnhliệucónênhaykhôngnênhiếnxáccủamộtaiđólàkhôngquantrọng,nhưngđólàcăncứrõràngđểhầuhếtmọingườiđưarasựchọnlựacủamìnhmàkhôngsuynghĩgì.CăncứnàyđếntừmộtsựsosánhvềtỷlệhiếnxáctạicácnướcchâuÂu,nóchothấynhữngkhácbiệtđángchúýgiữacácquốcgialánggiềngvàcósựtươngđồngvềvănhóa.Mộtbảnbáocáođượccôngbốnăm2003đãlưuýrằngtỷlệhiếnxácđạtgần100%tạiÁonhưngchỉđạt12%tạiĐức,86%tạiThụyĐiểnnhưngchỉ4%tạiĐanMạch.

Nhữngkhácbiệtlớnnàylàmộthiệuứngcấutrúc,nóđượcgâyrabởidạngthứccủacâuhỏithenchốt.Cácnướccótỷlệhiếnxáccaocódạngthứcchọnlựakhôngthamgia,nơicáccánhânkhôngsẵnlònghiếnbắtbuộcphảiđánhdấuvàomộtôtươngứng.Trừkhihọthựchiệncôngviệcđơngiảnnày,họsẽđượccoilàngườihiếnxáctựnguyện.Cácnướccótỷlệhiếnxácthấpcómộtdạngthứclựachọnthamgia:Bạncầnphảiđánhdấuvàomộtôđểtrởthànhmộtngườihiếntặng.Tấtcảchỉcóvậy.Sựdựđoánchuẩnnhấtvềviệcliệucóhaykhôngnhữngngườisẽhiếncácbộphậncơthểcủamìnhlàsựchọnlựatừphươngánngầmđịnhrằngsẽchấpthuậnmàkhôngcầnđánhdấumộtônào.

KhônggiốngnhưnhữnghiệuứngcấutrúckhácđãđượctìmthấyởnhữngđặctrưngcủaHệthống1,tácđộngcủaviệchiếnxácđượclýgiảichínhxácquasựbiếngnháccủaHệthống2.Ngườitasẽđánhdấuvàoôtrốngnếuhọđãthựcsựquyếtđịnhđiềuhọmongmuốnthựchiện.Nếuhọchưasẵnsàngchocâuhỏinày,họphảinỗlựcsuynghĩliệuhọcómuốnđánhdấuvàoôtrốnghaykhông.Tôihìnhdungramộtmẫubiểuhiếnxáctrongđóngườitađượcyêucầugiảiquyếtmộtbàitoántrongôtrốngtươngứngvớiquyếtđịnhcủahọ.Mộttrongnhữngôtrốnggồmcóbàitoán2+2=?Bàitoántrongmộtôtrốngkhácđólà13x37=?Tỷlệhiếntặngsẽchắcchắnthayđổi.

Khivaitròcủaviệclàmthànhcôngthứcđượcbiếtđến,mộtcâuhỏikhônkhéonảysinh:Côngthứcnàosẽđượcchấpthuận?Trongtrườnghợpnày,câutrảlờithậtdễhiểu.Nếubạntinrằngmộtnguồncungcấplớncácbộphậncơthểđượchiếntặnglàtốtchoxãhội,bạnsẽkhôngđứnggiữamộtcôngthứcmanglạigầnnhư100%sựhiếntặngvớimộtcôngthứckhácđưa

rasựhiếntặngtừ4%sốtàixế.

Nhưchúngtađãxemđixemlại,mộtsựchọnlựaquantrọngbịkiểmsoátbởimộtđặctínhhoàntoànkhônglogiccủatìnhhuống.Điềunàythậtkhiếnchúngtalúngtúng–đâykhôngphảicáchmàchúngtacóthểmongmuốnđểđưaranhữngquyếtđịnhquantrọng.Hơnthếnữa,đâykhôngphảicáchchúngtatrảinghiệmnhữngvậnđộngcủatrínão,nhưngdấuhiệucủanhữngảotưởngnhậnthứcnàykhôngthểphủnhậnđược.

Kểđếnnhưlàmộtquanđiểmchốnglạilýthuyếttácnhânlýtrí.Mộtlýthuyếtxứngvớicáitênkhẳngđịnhrằngcácbiếncốchắcchắnkhôngthểxảyrađược,chúngsẽkhôngđượcdiễnranếulýthuyếtnàyđúng.Khimộtbiếncố“khôngthểxảyra”đượctrôngthấy,lýthuyếtnàybịlàmchosailệch.Cáclýthuyếtcóthểtồntạitrongmộtkhoảngthờigiandàisaukhicăncứxácđịnhđượclàmsailệchchúng,vàhìnhmẫutácnhânlýtríđãtồntạimộtcáchchắcchắncăncứmàchúngtađãthấyvàcũngnhưnhiềucăncứkhác.

Nhữngngườihoàinghivềsựhợplýkhôngbịlàmchongạcnhiên.Họđượcđàotạođểtrởnênnhạycảmvớisứcmạnhcủanhữngyếutốkhônglogicnhưlànhữngđịnhthứccủasựưutiên-mongmỏicủatôiđólàđộcgiảcủacuốnsáchnàycóthểđạtđượcđộnhạyấy.

PHÁTNGÔNVỀCẤUTRÚCVÀTHỰCTẾ

“Họsẽcảmnhậntốthơnvềđiềuđãxảyranếuhọcóthểcấutrúcđượckếtquảtrongmốiliênhệvớiviệchọgiữđượcbaonhiêutiềnhơnlàhọmấtđibaonhiêu.”

“Hãytáicấutrúcvấnđềbằngviệcthayđổiđiểmthamchiếu.Hìnhdungrằngchúngtađãkhôngsởhữunó.Chúngtacóthểnghĩnótrịgiábaonhiêu?”

“Chuyểnđổitổnthấtsangtàikhoảntinhthần‘thunhậpchung’củabạn–bạnsẽcảmthấytốthơn!”

PHẦNV.HAIBẢNTHỂ

Chương35.Haibảnchất

Thuậtngữthỏadụngcóhaiýnghĩariêngbiệttheosuốtchiềudàilịchsửcủa

nó.JeremyBenthamđãmởđầuBàigiớithiệuvềcácNguyêntắcđạođứcvàphápluậtcủamìnhvớimộtđoạnnổitiếng“Tạohóađãđặtnhânloạidướisựcaitrịcủahaibậcthầytốithượng:Nỗiđauvàniềmhoanlạc.Tạohóađểchochúngđứngriênglẻđểchỉranhữnggìchúngtacầnphảilàm,cũngnhưđểxácđịnhnhữnggìchúngtasẽlàm.”Tronglờichúthíchkhóxử,Benthamđãlấylàmtiếcvìviệcsửdụngtừthỏadụngchonhữngtrảinghiệmnày,ôngnóirằngôngđãkhôngthểtìmramộttừchuẩnhơn.ĐểphânbiệtcáchhiểucủaBenthamvềthuậtngữnày,tôisẽgọiđólàđộthỏadụngtrảinghiệm.

Trongsuốt100nămqua,cácnhàkinhtếhọcđãsửdụngcùngmộttừđểámchỉcảnhữngthứkhácnữa.Nhưcáchcáclýthuyếtkinhtếvàlýthuyếtraquyếtđịnhápdụngthuậtngữ,nócóýrằng“khảnăngmongmuốn”vàtôigọiđólàđộthỏadụngquyếtđịnh.Vídụ,lýthuyếtthỏadụngkỳvọnglàtấtcảvềcácquyluậtvềsựhợplýchịuảnhhưởngtừthỏadụngquyếtđịnh;khôngcógìđểbànvềnhữngtrảinghiệmhưởnglạccả.Dĩnhiên,haikháiniệmvềđộthỏadụngnàysẽtrùngkhớpnhaunếungườitamuốnmìnhsẽtậnhưởngđiềugìvàtậnhưởngđiềumàhọlựachọnchobảnthânmình–vàgiảđịnhvềsựtrùngkhớpnàytiềmẩntrongýniệmchung,khiếncáctácnhânkinhtếcólý.Cáctácnhâncólýtríđượckỳvọngnắmđượcnhữngthịhiếucủamình,cảởhiệntạilẫntươnglaivàchúngcónhiệmvụđưaracácquyếtđịnhhợplýtốiđahóalợiích.

ĐỘTHỎADỤNGTRẢINGHIỆM

Niềmđammêcủatôivớinhữngkhácbiệtcóthểgiữađộthỏadụngtrảinghiệmvớiđộthỏadụngquyếtđịnhtruynguyênlạimộtquãngđườngdài.KhiAmosvàtôivẫncònđangnghiêncứuvềlýthuyếttriểnvọng,tôiđãdựnglênmộtbàitoán,bàitoánđónhưthếnày:Hãytưởngtượngmộtcánhânbịmộtmũitiêmgâyđauđớnmỗingày.Ởđâykhônghềcósựđiềuchỉnhnào;nỗiđaungàynàocũnggiốngngàynào.Liệungườitasẽgắncùngmộtgiátrịchoviệcgiảmsốlượngcácmũitiêmdựkiếntừ20xuống18như

thểtừ6xuống4haykhông?Cóbấtkỳsựgiảithíchnàochomộtkhácbiệtnhưvậyởđâykhông?

Tôiđãkhôngthuthậpdữliệu,bởikếtquảquárõràng.Bạncóthểtựmìnhxácnhậnrằngbạnsẽtrảtiềnnhiềuhơnđểgiảmsốmũitiêmđi1/3(từ6xuống4)sovớigiảm1/10(từ20xuống18).Độthỏadụngquyếtđịnhvềviệctránhđượchaimũitiêmtrongtrườnghợpthứnhấtcaohơnsovớitrườnghợpthứhaivàmọingườisẽtrảchosựgiảmthứnhấtnhiềuhơnsovớilầnthứhai.Nhưngsựkhácbiệtnàylạithậtngớngẩn.Nếunỗiđaukhônghềthayđổitừngàynàysangngàykhác,cáigìcóthểgiảithíchchoviệcápđặtnhữngthỏadụngkhácnhaulênmộtsựgiảmbớtcủanỗiđaugộptổngtừhaimũitiêm,choviệcphụthuộcvàosốlượngcácmũitiêmtrướcđó?Trongcácthuậtngữmàchúngtasửdụngngàynay,bàitoángợiraýniệmrằngđộthỏadụngtrảinghiệmcóthểđượcđolườngbởisốlượngcácmũitiêm.Nócũngchỉrarằng,chííttrongmộtsốtrườnghợp,độthỏadụngtrảinghiệmchínhlàtiêuchuẩnmàtheođómộtquyếtđịnhnênđượcấnđịnh.Mộtngườilậpđịnhtrảnhữngkhoảntiềnkhácnhauđểđạtđượccùngmộtlợiíchcủađộthỏadụngtrảinghiệm(hoặcđượcdungthứchocùngmộtmấtmát)đangphạmphảimộtsailầm.Bạncóthểthấylờinhậnxétnàylàhiểnnhiên,nhưngtronglýthuyếtquyếtđịnh,nềntảngduynhấtđểđánhgiáquyếtđịnhđólàsailạimâuthuẫnvớinhữngsựưutiênkhác.Amosvàtôiđãtranhluậnvềvấnđềnàynhưngchúngtôiđãkhôngtheođuổinó.Rấtnhiềunămvềsau,tôiđãlậtlạivấnđềnày.

SỰTRẢINGHIỆMVÀKÝỨC

Độthỏadụngtrảinghiệmcóthểđượcđolườngnhưthếnào?Chúngtanêntrảlờicáccâuhỏikiểunhư:“Helenđãphảitrảiquađauđớntrongsuốtquátrìnhđiềutrịytếnhiềunhưthếnào?”hoặc“Côấyđãtậnhưởngsựkhoankhoáinhờ20phútvuichơiởtrênbãibiểnnhiềuchừngnào?”NhàkinhtếhọcngườiAnhFrancisEdgeworthđãnghiêncứuvềchủđềnàyvàothếkỷXIXvàđãđưaraýniệmvềmột“máyđoniềmhoanlạc”,mộtcôngcụtưởngtượngtươngtựvớidụngcụđượcsửdụngtạicáctrạmquantrắcthờitiết,nósẽđolườngcấpđộniềmvuihaynỗiđaumàmộtcánhântrảiquatạibấtcứthờiđiểmnào.

Độthỏadụngtrảinghiệmcóthểbiếnđổi,nhiềunhưthờitiếttrongngàyhoặcnhưápsuấtkhíápvàcáckếtquảsẽđượcvẽthànhbiểuđồgiốngnhưmộthàmsốthờigian.CâutrảlờichocâuhỏivềviệcHelenđãtrảinghiệmnỗiđauhoặcniềmvuinhiềunhưthếnàotrongsuốtquátrìnhtrịliệuhoặckỳnghỉcủamìnhcóthểcoilà“khuvựcdướiđườngcong”.Thờigianđóngmột

vaitròquyếtđịnhtrongýniệmcủaEdgeworth.NếuHelenởtrênbãibiển40phútthayvì20phútvàkhảnănghưởngthụcủacôvẫnởmứccao,thìtổngđộthỏadụngtrảinghiệmcủatìnhhuốngnàynhânđôi,cũngnhưviệcnhânđôisốlượngmũitiêmkhiếnchomộtloạtcácmũitiêmtồitệgấpđôi.ĐólàlýthuyếtcủaEdgeworthvàgiờđâychúngtacóđượcmộtsựhiểubiếtchínhxácvềnhữnghoàncảnhđểđưaralýthuyếtcủaông.

Biểuđồtronghình15môtảsơlượcvềnhữngtrảinghiệmcủahaibệnhnhânđangchịuđựngmộtcuộcnộisoiruộtkếtđauđớn,đượcrútratừmộtnghiêncứumàDonRedelmeiervàtôiđãcùngnhaupháchọa.Redelmeier,mộtbácsĩvànhànghiêncứutạiĐạihọcToronto,đãtiếnhànhthínghiệmnàyvàođầunhữngnăm1990.Quátrìnhnàygiờđâyđượcthựchiệnthườngxuyênvớisựgâymêcũngnhưlàmộtloạithuốcgâymấttrínhớ,nhưngnhữngliềuthuốcnàykhôngđượcphổbiếnrộngnhưkhichúngtôitiếnhànhthuthậpdựliệu.Cứ60giâycácbệnhnhânđượcnhắcnhởradấuvềmứcđộđauđớnmàhọphảichịuđựngởthờiđiểmđó.Dữliệuđượcchỉranằmtrênmộthệthốngchiađộtạiđóđiểm0là“khônghềđauđớn”và10là“đaukhôngthểchịuđựngnổi”.Nhưbạncóthểthấy,sựtrảinghiệmcủamỗibệnhnhânđãbiếnđổiđángkểtrongsuốtquátrình,nókéodài8phútđốivớibệnhnhânAvà24phútđốivớibệnhnhânB(số0cuốicùngđãđượcghilạisaukhiquátrìnhnàykếtthúc).Tổngsố154bệnhnhânđãthamgiavàothínghiệmnày;quátrìnhngắnnhấtkéodàitrong4phút,dàinhấttrong69phút.

Kếtiếp,xemxétmộtcâuhỏidễ:Chorằnghaibệnhnhânđãsửdụnghệthốngđolườngnỗiđautươngtựnhau,bệnhnhânnàođãchịuđựngnhiềuhơn?Khôngcótranhluậnnào.Cómộtsựđồngthuậntổngthểrằngbệnh

nhânBđãcókhoảngthờigiantệhơn.BệnhnhânBítnhấtđãtrảiquaquãngthờigiangiốngnhưbệnhnhânAởbấtcứcấpđộđauđớnnào,và“khuvựcdướiđườngcong”rõràngđốivớiBlớnhơnsovớiA.DĩnhiênyếutốmấuchốtđólàquátrìnhcủaBdiễnralâuhơnnhiều.Tôisẽgọinhữngthướcđodựatrênnhữngbáocáovềnỗiđautạmthờilànhữngtổnglượngđolườngkhoáilạc.

Khiquátrìnhnàykếtthúc,tấtcảnhữngngườithamgiađượcđềnghịxếphạng“tổnglượngnỗiđau”màhọđãtrảinghiệmtrongsuốtquátrình.Cácdiễnđạtnhằmđểkhuyếnkhíchhọtưduyvềtoànbộnỗiđaumàhọđãthôngbáo,môphỏnglạitổnglượngđolườngkhoáilạc.Thậtngạcnhiên,nhữngbệnhnhânnàyđãkhônghềlàmđiềugìtheokiểuđó.Cácconsốthốngkêhélộhaipháthiện,chúngminhchứngchomộtmôhìnhmàchúngtôiđãtừngthấyđượctrongcácthínghiệmkhác:

Quytắcđỉnh-đáy:Sựđánhgiáhồitưởngbaotrùmđượcdựđoánđúngbởisốtrungbìnhcủamứcđộđauđớnđượcbáocáotạithờiđiểmtồitệnhấtcủasựtrảinghiệmvàtạiđiểmkếtthúc.Bỏquakhoảngthờigian:Khoảngthờigianthựchiệnthủthuậtkhôngcóbấtcứtácđộnggìlênnhữngđánhgiávềtổnglượngnỗiđau.

GiờđâybạncóthểápdụngnhữngquytắcnàychonhữngmôtảsơlượccủabệnhnhânAvàB.Đánhgiátệnhất(8trênhệsốđiểm10)lànhưnhauđốivớicảhaibệnhnhân,nhưngđánhgiásaucùngtrướckhikếtthúcquátrìnhlà7đốivớibệnhnhânAvàchỉ1đốivớibệnhnhânB.Dođótrịsốtrungbìnhđỉnh-đáylà7.5đốivớibệnhnhânAvàchỉlà4.5đốivớibệnhnhânB.Nhưđãdựtính,bệnhnhânAnhớđượcđoạnkýứcvềtìnhhuốngnàytồitệhơnnhiềusovớibệnhnhânB.ĐólàvậnrủicủabệnhnhânAkhimàquátrìnhkếtthúctạithờiđiểmtồitệ,đểlạitronganhtamộtkýứckhônglấygìlàmdễchịu.

Giờđâychúngtacómộttìnhhuốngrốitrívớitàisản:Haithướcđođộthỏadụngtrảinghiệm–tổnglượngđolườngkhoáilạcvàđánhgiáhồitưởng–khácbiệtvềhệthống.Cáctổnglượngđolườngkhoáilạcđượctínhtoánbởimộtngườiquansáttừmộtbáocáocủacánhânvềsựtrảinghiệmởcácthờiđiểm.Chúngtôigọinhữngsựđánhgiánàylàkhoảngthờigianảnhhưởng,bởisựtínhtoáncủa“khuvựcdướiđườngcong”phânphátcácảnhhưởngđồngđềulêntấtcảcácthờiđiểm:Haiphútđauđớntồitệgấphailầnsovớimộtphútởcùngcấpđộ9.Tuynhiên,nhữngpháthiệnvềsựtrảinghiệmnàyvànhữngđiềukhácchothấyrằngnhữngđánhgiáhồitưởngcóđộnhạyvớithờigianvàảnhhưởngtừhaithờiđiểmkhácthường,đỉnhvàđáy,nhiềuhơn

sovớinhữngthứkhác.Vậyđâulàđiềuquantrọng?Bácsĩnênlàmgì?Sựchọnlựacónhữngýnghĩađốivớiviệchànhnghềy.Chúngtôiđãlưuýrằng:

Nếumụctiêulàgiảmkýứccủabệnhnhânvềnỗiđau,việcgiảmcườngđộđỉnhcủanỗiđaucóthểquantrọnghơnsovớiviệcgiảmthiểuthờigiandiễnraliệupháp.Vớilýlẽtươngtự,sựgiảmnhẹtừtừcóthểthíchhợphơnsovớigiảmđộtngộtnếumuốnbệnhnhânnhớđượcmộtkýứcđẹpkhicơnđautạithờiđiểmkếtthúcliệutrìnhlàkhánhẹnhàng.Nếumụcđíchlàgiảmsốlượngcơnđauđãtrảinghiệmthực,việcthựchiệnliệutrìnhnhanhchóngcóthểthíchhợpdùchoviệclàmnhưvậysẽlàmtăngcơnđaulênđỉnhđiểmcườngđộvàđểlạichobệnhnhânmộtkýứckinhhãi.

Bạnthấytronghaimụctiêunàycáinàolàhấpdẫnnhất?Tôichưatừngtiếnhànhmộtcuộckhảosátthíchhợp,nhưngấntượngcủatôichínhlàđạiđasốsẽcóxuhướngthiênvềviệcgiảmthiểukýứcvềcơnđau.Tôinhậnthấysựhữuíchkhinghĩvềtìnhthếtiếnthoáilưỡngnannàynhưlàmộtmốixungđộtvềlợiíchgiữahaibảnthể(màkhôngtươngtựvớihaiphươngthứcquenthuộc).Bảnthểtrảinghiệmtrảlờichocâuhỏi:“Bâygiờcóđaukhông?”Bảnthểhồitưởngtrảlờichocâuhỏi:“Nónhưthếnào,vềtổngthể?”Nhữngkýứclàtấtcảnhữnggìchúngtathunhậnđểlưugiữtừsựtrảinghiệmcủachúngtavềcuộcsốngvàsựhồitưởngduynhấtmàchúngtacóthểchấpnhậnkhichúngtanghĩvềcuộcsốngcủamìnhchínhlàbảnthểhồitưởng.

Mộtlờinhậnxétmàtôiđãngheđượctừmộtthínhgiảsaubuổidiễnthuyếtchứngminhsựphứctạpcủaviệcphânbiệtcáckýứctừnhữngsựtrảinghiệm.Ôngấykểvềviệclắngnghemộtcáchsaymêmộtbảnnhạcgiaohưởngdàitrênmộtđĩanhạcđãbịxướcởđoạngầnkết,sinhramộtâmthanhkhónghevàôngđãtuyênbốrằngcáikếttồi“đãhủyhoạitoànbộsựtrảinghiệm”.Nhưngsựtrảinghiệmđótrênthựctếkhôngbịhủyhoại,chỉcókýứcvềnólàcó.Bảnthểtrảinghiệmđãcómộtsựtrảinghiệmgầnnhưlàhoànhảovàcáikếttồiđãkhôngthểxóađiđiềuđó,bởinóđãthựcsựdiễnra.Ngườichấtvấncủatôiđãápđịnhtoànbộtìnhtiếtnàylàcấpđộthấtbại,bởinóđãkếtthúcmộtcáchrấttồitệ,nhưngmứcđóthựctếđãbỏqua40phúttậnhưởngâmnhạcvuithúnhất.Cóphảisựtrảinghiệmtrongthựctếkhônghềcógiátrịgì?

Sựtrảinghiệmkhóhiểuvớikýứcvềđiềuđólàmộtảotưởngvềnhậnthứcthúvị-vàđâylàmộtsựthaythếkhiếnchúngtatinrằngmộtsựtrảinghiệm

đãquacóthểbịhủyhoại.Bảnthểtrảinghiệmkhônghềcótiếngnói.Bảnthểhồitưởngđôikhisai,nhưngnólàthứduynhấtđeobámđượcmụctiêuvàkiểmsoátđiềuchúngtalĩnhhộiđượctừđờisống,vànólàthứduynhấtđưaracácquyếtđịnh.Điềumàchúngtalĩnhhộiđượctrongquákhứlàđểtốiđahóanhữngđặctrưngcủacáckýứctrongtươnglaicủachúngta,chứkhôngnhấtthiếtchosựtrảinghiệmtrongtươnglaicủachúngta.Đóchínhlàsựchuyênquyềncủabảnthểhồitưởng.

BẢNTHỂNÀOĐÁNGĐƯỢCQUANTÂM?

Đểlàmsángtỏsứcmạnhtrongviệcraquyếtđịnhcủabảnthểhồitưởng,tôicùngvớicácđồngsựcủamìnhđãphácthảoramộtthínghiệm,sửdụngmộthìnhthứctrakhảonhẹmàtôisẽgọilàtìnhhuốngcanđảm(tênchuyênngànhkhónghecủanólàcomạchmáu/tăngápsuấtmáu).Nhữngngườithamgiađượcyêucầuđểchonướclạnhbuốtngậptớicổtaycủamìnhchotớikhihọđượcđềnghịrútravàđưachomộtchiếckhănấm.Cácchủthểtrongthínghiệmcủachúngtôiđãsửdụngbàntaytựdocònlạicủamìnhđểđiềukhiểncácmũitênlênxuốngtrênmộtbànphímnhằmcungcấpmộtbảnghichépliêntụcvềsựđauđớnmàhọđangchịuđựng,mộtsựtruyềnđạttrựctiếptừbảnthểđangtrảinghiệm.Chúngtôichọnmộtmứcnhiệtđộđểgâyracơnđauđángkểnhưngvẫncóthểchịuđựngđược:Nhữngngườitìnhnguyệnthamgiadĩnhiêncóthểtựdorúttaycủamìnhraởbấtcứthờiđiểmnàonhưngđãkhôngcóailựachọnlàmnhưvậy.

Mỗingườiđãchịuđựnghaitìnhthếcanđảmkhácnhau:

Tìnhhuốngngắngồmcó60giâynhúngtrongnướcởmức14°C,đượctrảinghiệmnhưlàlạnhbuốt,nhưngkhôngphảikhôngthểchịuđựngđược.Vàocuốithờiđiểm60giây,ngườithựcnghiệmđãchỉdẫnngườithamgiarúttaycủamìnhrakhỏinướcvàđưaramộtchiếckhănấm.

Tìnhhuốngdài,trong90giây.60giâyđầugiốngvớitìnhhuốngngắn.Ngườithựcnghiệmkhôngnóigìcảtạithờiđiểmhết60giây.Thayvàođóanhđãmởmộtcáivanđểchodòngnướcấmhơnmộtchútchảyvàotrongchậu.Trongsuốtquãng30giâytiếptheo,nhiệtđộcủanướctănglênxấpxỉ1°C,vừađủchohầuhếtcácchủthểnhậnramộtsựgiảmnhẹtrongcườngđộcủacơnđau.

Nhữngngườithamgiacủachúngtôiđãđượcthôngbáorằnghọsẽcóbacuộcthửnghiệmcanđảmnhưvậy,nhưngtrongthựctếhọchỉtrảinghiệmtìnhhuốngngắnvàdài,mỗitìnhhuốngvớimộttaykhácnhau.Cácthử

nghiệmđượcthựchiệncáchnhaubảyphút.Bảyphútsaucuộcthửnghiệmthứhai,nhữngngườithamgiađượcđưatớimộtlựachọnvềthửnghiệmthứba.Họđượcthôngbáorằngmộttrongnhữngtrảinghiệmcủahọsẽđượclàmlạiynhưcũvàđượctựdochọnlựaliệucólàmlạithínghiệmmàhọđãlàmvớitaytráihoặctayphảicủamìnhhaykhông.Dĩnhiên,mộtnửasốngườithamgiađãthựchiệnthửnghiệmngắnvớitaytrái,mộtnửacònlạivớitayphải;mộtnửađãthựchiệnthửnghiệmngắntrước,mộtnửađãkhởiđầuvớithửnghiệmdài...Đâylàmộtthínghiệmđượckiểmsoáthếtsứccẩntrọng.

Thínghiệmnàyđượclậpranhằmtạonênmộtsựxungkhắcgiữanhữnglợiíchcủabảnthểđangtrảinghiệmvớibảnthểđanghồitưởng,vàcũnglàgiữađộthỏadụngtrảinghiệmvớiđộthỏadụngquyếtđịnh.Từviễncảnhcủabảnthểđangtrảinghiệm,thửnghiệmdàirõrànglàtệhơn.Chúngtôiđãdựtínhbảnthểhồitưởngsẽđưaramộtýkiếnkhác.Quytắcđỉnh-đáydựđoánmộtkýứctệhạidànhchothửnghiệmngắnhơnlàchothửnghiệmdàivàbỏquakhoảngthờigiandựđoánrằngsựkhácbiệtgiữacơnđau90giâyvới60giâysẽbịlờđi.Bởivậychúngtôiđãdựđoánrằngnhữngngườithamgiacóthểcómộtkýứccólợi(hoặcítbấtlợi)hơnvềthửnghiệmdàivàlựachọnlặplạithửnghiệmnày.Họđãlàmvậy,đúng80%sốngườithamgiathôngbáorằngcơnđaucủahọgiảmdầntrongsuốtgiaiđoạncuốicủatìnhhuốngdàiđãlựachọnlặplạinó.Họtựmìnhtuyênbốsẵnlòngchịuđựngcơnđaukhôngcầnthiếtthêm30giâytrongthửnghiệmdựkiếnthứba.

Nhữngchủthểưutiêntìnhhuốngdàikhôngphảilànhữngngườikhổdâmvàđãkhônglựachọnmộtcáchkỹcàngmàđặtbảnthânvàosựtrảinghiệmtồitệ,họđãphạmphảimộtsailầm.Nếuchúngtôiđãđềnghịhọ:“Bạnsẽthíchmộtsựngâmmình90giâyhaychỉphầnđầucủanó?”họsẽchắcchắnlựachọnphươngánngắn.Tuynhiên,chúngtôiđãkhôngsửdụngcụmtừđóvàcácchủthểđãhànhđộngmộtcáchtựnhiên:Họlựachọnlặplạitìnhhuốngmàtheođóhọcókýứcchốngchọilạiíthơn.Cácchủthểđãbiếtđượckhárõhànhđộngnàokéodàihơn-chúngtôiđãhỏihọ-nhưnghọđãkhôngsửdụngkiếnthứcđó.Quyếtđịnhcủahọđãbịchiphốibởimộtquytắcđơngiảncủasựchọnlựatrựcgiác:Lựalấyphươngánmàbạnthíchnhất,hoặcítkhôngthíchnhất.Cácquytắcvềkýứcđãxácđịnhhọkhôngthíchhailựachọnnhiềurasao,điềuđólầnlượtxácđịnhsựlựachọncủahọ.Thínghiệmcanđảm,giốngnhưbàitoánvềnhữngmũitiêmcũcủatôi,đãgợiramộtsựkhôngthốngnhấtgiữađộthỏadụngquyếtđịnhvớiđộthỏadụngtrảinghiệm.

Nhữngsựưutiênmàchúngtađãthấyđượctrongthínghiệmnàylàmộtví

dụkhácvềhiệuứngcàngítcàngtốtmàchúngtađãtừngbắtgặptrongmộtvàidịptrướcđó.MộtlànghiêncứucủaChristopherHsee,trongđóviệcthêmnhữngchiếcđĩavàochuỗi24chiếcđĩalàmgiảmtổnggiátrịbởimộtvàichiếcđĩađượcthêmvàođãvỡ.MộtvídụkháclàcủaLinda,mộtphụnữnăngđộngđượcđánhgiácónhiềukhảnănglàmộtnhàhoạtđộngvìnữquyềnhơnlàmộtkếtoánngânhàng.Sựtươngđồngởđâykhôngcógìlàbấtngờ.ĐặctrưngvậnhànhtươngtựcủaHệthống1giảithíchchocảbatrườnghợp:Hệthống1đạidiệnchocáctậphợpgồmcácgiátrịtrungbình,cácquyphạmvàcácnguyênmẫu,khôngbaogồmnhữngnộidungtổngquát.Từngtìnhhuốngcanđảmlàmộtchuỗinhữngkhoảngthờigianngắnmàbảnthểhồitưởnglưugiữnhưlàmộtkhoảnhkhắcnguyênmẫu.Chínhđiềunàydẫntớimộtsựxungđột.Đốivớimộtngườiquansátkháchquan,việcđánhgiátìnhhuốngtừnhữngthôngbáocủabảnthểđangtrảinghiệm,vớigiátrịlà“khuvựcdướiđườngcong”tíchtụcơnđautheothờigian;nócótínhchấtcủamộthàmtổng.Kýứcmàbảnthểđanghồitưởnglưugiữ,ngượclại,làmộtkhoảnhkhắctiêubiểu,bịtácđộngmạnhbởiđỉnhvàđáy.

Tấtnhiên,sựtiếnhóacóthểđãlậprabộnhớcủađộngvậtnhằmlưutrữnhữngcáitổngthể,giốngnhưnóđãthựchiệnmộtcáchchắcchắntrongmộtsốtrườnghợp.Điềunàylàquantrọngđốivớimộtconsócđể“biếtđược”tổnglượngthứcănnóđãtíchtrữđượcvàmộthìnhdungvềsốtrungbìnhcácquảhạchcóthểkhôngphảilàmộtsựthaythếđúngđắn.Tuynhiên,sốnguyêncủanỗiđauhayniềmhưngphấntheothờigiancóthểítquantrọngvềmặtsinhhọchơn.Vídụ,chúngtabiếtrằngnhữngconchuộtchothấysựbỏquakhoảngthờigianđốivớicảsựhưngphấnlẫncơnđau.Trongmộtthínghiệm,nhữngconchuộtliêntiếpbịđặtvàomộtchuỗihànhđộng,trongđóphátmộtluồngsángbáohiệurằngmộtcúsốcđiệnsẽnhanhchóngđượcphóngra.Nhữngconchuộtđãnhanhchóngnhậnbiếtđểsợhãiluồngsáng,vàcườngđộnỗisợcóthểđượcđolườngbởimộtvàiphảnứngsinhlý.Pháthiệnđólàquãngthờigiandiễnracúsốccóíthoặckhôngcóảnhhưởnglênnỗisợ-tấtcảmọivấnđềđólàcườngđộđaucủanhữngtácnhânkíchthích.

Nhữngnghiêncứukinhđiểnkhácđãchỉrarằngsựkíchthíchbằngđiệntừlênnhữngvùngchuyênbiệttrênnãocủachuột(vànhữngvùngtươngứngtrênnãongười)sinhramộtcảmgiácvềsựhưngphấntộtbậc,quámạnhđếnnỗitrongmộtsốtrườnghợpmàcóthểkíchthíchnãonhữngconchuộtcủaquaviệcghìchặtmộtcáiđònbẩysẽchếtđóimàkhôngdừnglạiđểtựnạpthêmthứcăn.Sựkíchthíchhưngphấnbằngđiệntừcóthểđượcsinhratrongsựbùngphátbiếnđổivềcườngđộvàthờigiandiễnra.Ởđâythêmmộtlầnnữa,cườngđộmớilàvấnđề.Khôngvượtquámộtđiểm/cóthểsosánhvớimộtđiểm,việctăngthờilượngcủamộtsựbùngphátkíchthích

khôngxuấthiệnđểlàmtăngsựhămhởcủađộngvậtnhằmđạtđượcnó.Cácquytắcchiphốibảnthểđanghồitưởngcủaconngườicómộtlịchsửpháttriểnlâudài.

SINHVẬTHỌCĐỐICHỌIVỚISỰHỢPLÝ

Ýtưởnghữuíchnhấttrongbàitoánvềnhữngmũitiêmđãámảnhtôinhiềunămtrướcđây,đólàđộthỏadụngtrảinghiệmcủamộtchuỗicácmũitiêmgâyđauđớnngangbằngcóthểđượcđolường,bởiviệctínhtoánmộtcáchđơngiảncácmũitiêm.Nếutấtcảcácmũitiêmđềugâysợhãinhưnhau,thìcả20mũisẽtồitệgấpđôi10mũi,sựsụtgiảmtừ20xuống18vàmộtsựgiảmtừ6xuống4cótrịgiángangnhau.Nếuđộthỏadụngquyếtđịnhkhôngtươngđươngvớiđộthỏadụngtrảinghiệm,thìcócáigìđósaikhácvớiquyếtđịnh.Logictươngtựdiễnratrongthínghiệmcanđảm:Mộttìnhhuốngđauđớnkéodài90giâytồitệhơnsovới60giâyđầutiêntrongtìnhhuốngđó.Nếungườitatựnguyệnlựachọnchịuđựngtìnhhuốngdàihơn,cócáigìđósaikhácvớiquyếtđịnhcủahọ.Trongbàitoánbanđầucủatôi,sựsaikhácgiữaquyếtđịnhvàtrảinghiệmđượckhởiđầutừđộnhạygiảmdần:Sựkhácbiệtgiữa18và20ítlôicuốnhơn,vàcóvẻítgiátrịhơn,sovớisựkhácbiệtgiữa6và4mũitiêm.Trongthínghiệmcanđảm,sựsaisótphảnánhhainguyêntắccủakýức:Sựbỏquathờigiandiễnravàquytắcđỉnh-đáy.Cáccơchếlàkhácnhaunhưngkếtquảthìtươngtự:Mộtquyếtđịnhkhônghòahợpchínhxácvớisựtrảinghiệm.

Cácquyếtđịnhkhôngtạorasựtrảinghiệmhợplýnhấtvànhữngdựbáosailầmvềnhữngcảmgiáctrongtươnglai–cảhaiđềulànhữngtinxấudànhchonhữngngườitintưởngvàotínhhợplýcủasựchọnlựa.Nghiêncứuvềsựcanđảmđãchỉrarằng:Chúngtakhôngthểtintưởnghoàntoànvàonhữngưuáicủamìnhđểphảnánhnhữnglợiíchcủachúngta,dùchochúngcódựatrênsựtrảinghiệmcánhân,vàdùchokýứcvềsựtrảinghiệmđóvừamớidiễnratrongvòng15phút!Nhữngnếmtrảivàquyếtđịnhđượcđịnhhìnhbởikýứcvàkýứccóthểsai.Căncứnàyđưaramộttháchthứccótầmảnhhưởngtớiýniệmrằngconngườicónhữngưuáinhấtquánvàbiếtcáchđểtốiđahóachúng,mộtnềntảngcủamôhìnhtácnhânlýtrí.Mộtmâuthuẫnđượcnhennhómtrongsựđịnhhìnhtríóccủachúngta.Chúngtacósựthiênvịmạnhmẽđốivớithờigianxảyranhữngtrảinghiệmvềnỗiđauvàsựhưngphấn.Chúngtamuốnnỗiđaubịrútngắnvàsựhưngphấnkéodài.Nhưngkýứccủachúngta,mộtđặctrưngcủaHệthống1,đãđượcpháttriểnđểhìnhdungrathờikhắccăngthẳngnhấtcủamộttìnhhuốngđaukhổhayphấnkhích(đỉnh)vànhữngcảmgiáckhitìnhhuốngấyđạttớiđiểmkếtcủanó.Mộtkýứcbỏquakhoảngthờigiandiễnrasẽkhônghậuthuẫncho

sựthiênvịcủachúngtadànhchosựhưngphấnkéodàihaynhữngđauđớnngắnngủi.

Chương36.CuộcđờinhưmộtcâuchuyệnVàonhữngbuổiđầunghiêncứuvềsựđolườngtrảinghiệm,tôiđãxemvởoperacủaVerdicótênLaTraviata.VởoperanàyđượcbiếtđếnbởithứâmnhạctuyệtmỹvàmộtcâuchuyệncảmđộngvềtìnhyêugiữamộtchàngquýtộctrẻtuổivànàngVioletta,mộtcôgáilàngchơi.ChacủachàngtraigặpViolettavàthuyếtphụccôtừbỏngườitìnhcủamình,nhằmbảovệdanhdựcủagiađìnhvàvịhônphucủaemgáichàngtraitrẻ.Vớihànhđộnghysinhcaocả,Violettavờtừbỏngườiđànôngmànàngyêusayđắm.Nàngnhanhchóngrơivàotrạngtháisuykiệt(ởthếkỷXIX,từnàyđượcdùngđểchỉbệnhlaophổi).Vàocảnhdiễncuốicùng,Violettanằmbấtđộng,vâyquanhlàmộtvàingườibạn.NgườitìnhcủanàngđãđượcbáotinvàđangvộivãtớiParisđểgặpnàng.Ngheđượctinnày,tâmtrạngcủanàngđượcthayđổivớihyvọngvàniềmvui,nhưngnàngkhôngquanổitìnhtrạngtàntạ.

Dùchobạnđãtừngxemvởoperađóbaonhiêulầnđinữa,bạnbịkìmhãmvớitrạngtháicăngthẳngvàlosợtrongthờikhắc:Liệungườitìnhtrẻsẽvềkịp?Đâylàmộttìnhhuốnghếtsứcquantrọngđốivớichàngtraiđểđoàntụvớingườitìnhcủachàngtrướckhinàngtạthế.Dĩnhiên,chàngđãtrởvề,vàibảnđuy-êtuyệtdiệuvềtìnhyêuđượccấtlên,vàsau10phúttuyệtdiệucủaâmnhạc,Violettaquađời.

Trênđườngtrởvềnhàsaubuổidiễn,tôiđãtựhỏi:Tạisaochúngtađểtâmquánhiềutới10phútcuốiấy?TôiđãnhanhchóngnhậnrarằngtôiđãkhôngđểýmộtchútnàotớituổiđờicủanàngVioletta.Nếutôiđượcchobiếtrằngnàngđãquađờiởtuổi27,khôngphảiởtuổi28nhưtôivẫntin,thôngtinchobiếtnàngđãlỡmấtmộtnămsốngđờihạnhphúcsẽkhônglaychuyểntôichútnào,nhưngkhảnăngđểlỡ10phútlàmộtvấnđềlớn.Hơnthế,cảmxúcmàtôicảmnhậnvềcuộcđoànviêncủacặptìnhnhânsẽkhônghềthayđổinếutôinhậnthứcđượcrằnghọthựcsựđãcómộttuầnbênnhau,nhiềuhơn10phút.Dùvậy,nếungườitìnhcủanàngtớiquámuộn,LaTraviatacóthểsẽlàmộtcâuchuyệnkhácbiệthoàntoàn.Mộtcâuchuyệnvềnhữngbiếncốđầyýnghĩavànhữngthờikhắcđángnhớ,khôngphảivềsựtrôichảycủathờigian.Sựbỏquathờigianlàđiềubìnhthườngtrongmộtcâuchuyện,vàcáikếtthườngđịnhrõnétđặcsắccủanó.Nhữngđặctrưngcốtlõinhưnhauxuấthiệntrongcácquytắccủathểvăntườngthuậtvàtrongnhữngsựhồi

tưởngvềnộisoiruộtkết,kỳnghỉvànhữngbộphim.Đâylàcáchmàbảnthểđanghồitưởngdiễnra:Nóviếtranhữngcâuchuyệnvàlưugiữchúngchosựthamchiếutrongtươnglai.

Khôngchỉbởivởoperamàchúngtanghĩvềcuộcđờinhưlàmộtcâuchuyệnvàmongướcnókếtthúcđẹp.Khichúngtanghevềcáichếtcủamộtngườiphụnữ,ngườiđãbịghẻlạnhbởicongáicủamìnhtrongnhiềunăm,chúngtamuốnđượcbiếtliệuhọcóđượchòahợpkhicáichếtcậnkề.Chúngtakhôngchỉquantâmtớinhữngcảmgiáccủangườicongái–chínhlàhìnhthứckểvềcuộcđờicủangườimẹkhiếnchúngtamongmuốncuộcsốngcủangườimẹđượccảithiện.Việcquantâmtớimọingườithườngmanghìnhtháiquantâmđốivớiđặctrưngcủanhữngcâuchuyệncủahọ,khôngvìcảmgiáccủahọ.Thựcvậy,chúngtacóthểcảmđộngsâusắcngaycảbởinhữngbiếncốmàđãthayđổicáccâuchuyệnvềnhữngngườiđãchết.Chúngtôicảmthấythươngcảmchongườiđànôngđãchếtvìtinvàotìnhyêucủangườivợanhdànhchomình,khichúngtôinghekểrằngcôtađãcóngườitìnhtrongnhiềunămvàsốngvớichồngchỉvìtiềncủaanhta.Chúngtôithươngchongườichồngmặcdùanhtađãsốngmộtcuộcđờihạnhphúc.Chúngtôicảmthấysựhổthẹncủamộtnhàkhoahọc,ngườiđãđạttớimộtkhámpháquantrọngmàđãđượcchứngminhlàsaisaukhicôchếtđi,mặcdùcôđãkhôngtrảinghiệmsựhổthẹnấy.Quantrọnghơncả,tấtnhiên,tấtcảchúngtaquantâmsâusắctớicáchdiễnđạtcâuchuyệnvềcuộcsốngcủachínhchúngtavàrấtmuốnnólàmộtcâuchuyệnhay,vớimộtngườihùnglịchthiệp.

NhàtâmlýhọcEdDienervàcácsinhviêncủamìnhđãtựhỏi:Liệusựbỏquathờigiandiễnravàquytắcđỉnh-đáycóthểchiphốinhữngsựướclượngvềtoànbộđờisống.HọđãsửdụngmộtmiêutảngắnvềcuộcđờimộtnhânvậttưởngtượngđượcgọilàJen,mộtngườiphụnữchưatừngkếthônkhôngconcái,ngườinàyđãchếtbấtđắckỳtửvàkhônghềđauđớntrongmộtvụtainạnxemáy.TrongmộtsựkểlạivềcâuchuyệncủaJen,côđãvôcùnghạnhphúcsuốtcuộcđờimình(kéodàihoặc30hoặc60năm),hàilòngvớicôngviệccủamình,hưởngcáckỳnghỉ,dànhthờigianbênnhữngngườibạnvàchonhữngsởthích.Mộtcáchkểkhácđãthêm5nămvàosựsốngcủaJen,mỗingườithamgiađãtrảlờihaicâuhỏi:“Nóivềcuộcđờicủacônóichung,bạnmongmuốncuộcsốngcủaJennhưthếnào?”và“TổnglượnghạnhphúchoặcbấthạnhbạncóthểđoánJenđãtrảinghiệmtrongcuộcđờicủamìnhlàbaonhiêu?”

Cáckếtquảđãđưaracăncứxácđángvềcảsựbỏquathờigianlẫnmộthiệuứngđỉnh-đáy.Trongmộtthínghiệmgiữacácchủthể(nhữngngườithamdựđãthấyđượcnhữngdạngthứckhácnhau),việcnhânđôilượngthờigian

trongcuộcđờicủaJenkhôngcótácđộnggìlêncuộcsốngđángmongmuốncủacôhoặclênnhữngsựđánhgiávềtổnglượnghạnhphúcmàJenđãtrảinghiệm.Rõrànglà,cuộcđờicủacôđãđượcmiêutảbởimộtphầnnguyênmẫucủathờigian,khônggiốngnhưmộtchuỗicácmảnhthờigian.Nhưmộthệquả,“tổnglượnghạnhphúc”củacôlàsựhạnhphúccủamộtkhoảngthờigianđiểnhìnhtrongthờigiansốngcủacô,khôngphảilàtổngsố(hoặctoànbộ)niềmhạnhphúcquasuốtquãngđờicủacô.

Nhưđãdựtínhtừchínhýniệmnày,Dienervàcáchọctròcủamìnhcũngđãthấyđượcmộthiệuứngcàngítcàngtốt,mộtdấuhiệumạnhmẽmàmộtsốtrungbình(sốnguyên)đượcthaythếchomộthàmtổng.Việcthêm5năm“hơihạnhphúc”vàomộtcuộcđờirấthạnhphúcđãdẫnđếnmộtsựsụtgiảmđángkểtrongnhữngđánhgiávềtổnglượnghạnhphúccủacuộcđờiđó.Trướcviệnchứngcủatôi,họcũngđãthuthậpdữliệuvềhiệuquảcủanămnămthêmvàotrongmộtthínghiệmtrongmộtchủthểgiớihạnh:Từngngườithamgiathựcthicảhaisựphánquyếtlầnlượt.Mặcdùsựtrảinghiệmdàicủatôivớinhữngsailầmphánđoán,tôiđãkhôngtinrằngnhữngngườibiếtđiềucóthểnóirằngviệcthêmnămnămhơihạnhphúcvàomộtcuộcđờicóthểkhiếnnótồitệhơnmộtcáchđángkể.Tôiđãsai.Khảnăngtrựcgiácmànămnămthêmvàogâythấtvọngđãkhiếnchotoànbộquãngđờitồitệhơnsựlấnát.

Hìnhmẫucủanhữngphánquyếtđãcóvẻnhưquávôlý,đếnmứcDienervàcácsinhviêncủamìnhbanđầuđãnghĩrằngnóđãmiêutảsựđiênrồcủanhữngngườitrẻtuổi,nhữngngườiđãthamgiavàonhữngthínghiệmcủahọ.Tuynhiên,môhìnhnàyđãkhôngthayđổikhicácphụhuynhvànhữngngườibạnbèlớntuổihơncủacácsinhviênđãtrảlờinhữngcâuhỏitươngtự.Trongsựđánhgiátrựcgiácvềtoànbộđờisốngcũngnhưlànhữngđoạntómtắt,cácđỉnhvàđáylàquantrọngnhưngđộdàithờigianthìkhông.

Nỗikhónhọccủaviệclaođộngvànhữnglợiíchcủacáckỳnghỉluônđượcđặtranhưlànhữngphảnđốitrướcýniệmvềsựbỏquathờigian:Tấtcảchúngtacùngchungcảmnhậntrựcgiácrằngđốivớinhữngngườilaođộngviệclàmtrongsuốt24giờlàtồitệhơnnhiềusovới6giờvàrằng6ngàyởtạimộtkhunghỉmáttửtếlàtốthơnsovới3ngày.Thờigiandiễnracóvẻquantrọngtrongnhữngtìnhhuốngnày,nhưngđóchỉbởivìđặctrưngcủacáikếtthayđổicùngvớichiềudàicủatìnhhuống.Ngườimẹtrởnênkiệtquệvàcầntớisựgiúpđỡsau24giờhơnsau6giờ,vànhữngngườiđinghỉkhỏekhoắnvàthưtháisau6ngàynghỉhơnlàsaubangày.Điềugìlàthựcsựquantrọngkhichúngtađánhgiátrựctínhnhữngtìnhhuốngnhưvậylàtìnhthếngàycàngxấuđihoặcsựkhálêncủasựtrảinghiệmđangdiễnra,và

ngườitacảmnhậnnhưthếnàotạithờiđiểmkếtthúc.

NHỮNGKỲNGHỈQUÊNLÃNG

Xemxétsựchọnlựamộtkỳnghỉ.Bạncóthíchtậnhưởngmộttuầnnghỉngơitạimộtbãibiểntươngtựnhưnămngoáibạnđãtừngtới?Hoặcbạncóướcmuốnlàmphongphúthêmnhữngkýứclưugiữcủamình?Cáclĩnhvựckhácnhauđãđượcpháttriểnnhằmphụcvụchonhữngchọnlựathaythếnày:Cáckhunghỉmátcungcấpsựnghỉdưỡngphụchồi,hãngdulịchcóýđịnhgiúpmọingườidựnglênnhữngcâuchuyệnvàtậphợpnhữngkýức.Hìnhảnhthamgiamộtcáchcuồngnhiệtcủanhiềukháchdulịchchothấyrằngviệclưutrữcáckýứcthườnglàmộtmụctiêuquantrọng,thứđịnhhìnhchocảnhữngkếhoạchnghỉngơilẫnsựtrảinghiệmnó.Nhiếpảnhgiakhôngcoicảnhnàynhưlàmộtkhoảnhkhắcđểđượcnếmtrảimànhưmộtkýứctrongtươnglaiđượcpháchọanên.Nhữngbứchìnhcóthểhữuíchchobảnthểđanghồitưởng,dẫuchochúngtahiếmkhinhìnchúngquálâuhoặcthườngxuyênnhưchúngtadựtính,hoặcchẳngkhinào–nhưnghìnhảnhthamgialàkhôngnhấtthiếtlàcáchtốtnhấtđốivớibảnthểđangtrảinghiệmcủakháchdulịchnhằmtậnhưởngmộtcảnhđẹp.

Trongnhiềutrườnghợpchúngtađánhgiánhữngkỳnghỉhấpdẫnkháchdulịchquacâuchuyệnvànhữngkýứcmàchúngtamongmuốnlưugiữ.Chữkhôngthểquênthườngđượcdùngđểmiêutảkỳnghỉnổibật,bộclộrõmụctiêucủasựtrảinghiệm.Trongcáctìnhhuốngkhác–tìnhyêuùađếntrongđầu–tuyênbốkhoảnhkhắchiệntạisẽkhôngbaogiờbịlãngquên,mặcdùkhôngluônluônchínhxác,thayđổiđặctrưngcủakhoảnhkhắcđó.Mộttrảinghiệmkhôngthểquênmộtcáchtựgiácđạtđượcmộttácđộngvàmộtýnghĩamànókhôngthểkhácđiđược.

EdDienervànhómcủamìnhđãđưaracăncứrằngchínhbảnthểđanghồitưởngchọnlựanhữngkỳnghỉ.Họyêucầucácsinhviênduytrìnhữngcuốnnhậtkýhàngngàyvàghilạimộtsựđánhgiáhàngngàyđốivớinhữngtrảinghiệmcủahọtrongsuốtkỳnghỉxuân.Nhữngsinhviênnàycũngđưaramộtbảnxếphạngtổngthểvềkỳnghỉkhikếtthúc.Saucùng,họđãtrìnhbàysơquaviệcliệuhọcólặplạihoặckhônglặplạikỳnghỉmàhọđãcóhaykhông.Cácsốliệuthốngkêđãxácminhrằngnhữngdựđịnhchocáckỳnghỉtươnglaihoàntoànđượcxácđịnhbởisựđánhgiásaucùng–ngaycảkhisốđiểmnàyđãkhôngmiêutảchínhxácchấtlượngcủasựtrảinghiệmmàđãđượcmiêutảtrongnhậtký.Giốngnhưtrongthínghiệmcanđảm,đúnghaysai,conngườichọnlựabằngkýứckhihọquyếtđịnhliệucólặplạimộtsựtrảinghiệmhaykhông.

Mộtthửnghiệmtưtưởngvềkỳnghỉtiếptheocủabạnsẽchophépbạnthấyrõtháiđộcủabạnvớibảnthểđangtrảinghiệm.

Vàocuốikỳnghỉ,tấtcảnhữngbứcảnhvàvideosẽbịhủy.

Hơnthếnữa,bạnsẽuốngmộtliềuthuốclúđểxóasạchtấtcảnhữngkýứccủabạnvềkỳnghỉ.

Sựhìnhdungnàysẽtácđộngtớinhữngkếhoạchchokỳnghỉcủabạnnhưthếnào?Bạnsẵnsàngchibaonhiêuchokỳnghỉ,cóliênquantớimộtkỳnghỉđángnhớthôngthường?

Trongkhitôivẫnchưachínhthứcnghiêncứunhữngphảnứngtrongkịchbảnnày,ấntượngcủatôitừviệctranhluậnvớimọingườiđólàsựloạibỏnhữngkýứclàmgiảmđángkểgiátrịcủasựtrảinghiệm.Trongmộtsốtrườnghợp,mọingườiđốixửvớibảnthânnhưthểhọđốixửvớinhữngngườimắcchứngđãngtríkhác,tốiđahóaniềmvuithúquaviệctrởlạimộtđịađiểmnơihọđãtừngvuivẻtrongquákhứ.Tuynhiên,mộtsốngườinóirằnghọsẽkhôngbănkhoăntớiviệcđiđâucả,biểulộrarằnghọchỉlưutâmtớibảnthểhồitưởngcủamìnhvàítquantâmtớibảnthểtrảinghiệmquênlãnghơnlàmộtngườilạmặtbịđãngtrí.Nhiềungườichỉrarằnghọsẽkhôngđểchohoặcbảnthânmìnhhoặcmộtngườiđãngtríkhácleonúihaybăngrừng–bởinhữngsựtrảinghiệmnàyhầuhếtđềukhónhọctrongthựctếvàgiátrịlợiíchtừsựdựtínhlàcảsựcựcnhọclẫnniềmvuichạmđíchđềusẽkhôngthểquên.

Đốivớimộtthửnghiệmtưduykhác,tưởngtượngrằngbạnđốimặtvớimộtcaphẫuthuậtđầyđauđớnvàtrongsuốtquátrìnhđóbạnvẫntỉnh.Bạnđượcchobiếtrằngbạnsẽhétlênđauđớnvàkhẩncầubácsĩphẫuthuậtdừnglại.Tuynhiên,bạnđượchứahẹnvềmộtliềuthuốcgâymấttrívàsẽxóasạchbấtcứkýứcnàocủatìnhhuốngđó.Bạnnghĩsaovềmộtviễncảnhnhưvậy?Ởđâythêmmộtlầnnữa,tôicómộtnhậnxétkhôngchínhthứcđólàhầuhếtmọingườikhôngmấyquantâmtớinhữngkhónhọccủabảnthểđangtrảinghiệmcủahọ.Nhữngngườikháccùngchungcảmgiácvớitôi,đólàtôicảmthấytiếcchobảnthểđauđớncủamìnhnhưngkhôngnhiềuhơnsovớiviệctôicóthểcảmnhậnvớinỗiđaucủangườikhác.Tôilàbảnthểđanghồitưởngcủatôivàbảnthểđangtrảinghiệm,thứtạoracuộcsốngcủatôi,lạigiốngnhưmộtkẻxalạvớitôi.

Chương37.TrảinghiệmhạnhphúcTôibắtđầuthíchthúvớicácnghiêncứuvềhạnhphúckhoảng15nămtrướcđây.Khiấytôiđãnhanhchóngpháthiệnrarằng,gầnnhưtấtcảnhữnggìđượcbiếtđếncóliênquantớichủđềnàyđãthuhútđượccáccâutrảlờichonhữngbiếnđổinhỏcủamộtcâuhỏithămdòmàđãđượcchấpnhậnbởihầuhếtmọingườinhưlàmộtthướcđocủahạnhphúc.Câuhỏinàyrõràngnhằmhướngtớibảnthểđanghồitưởngtrongbạn,nóđượcgợirađểdiễntảsuynghĩvềcuộcsốngcủabạn:

Xemxéttấtcảmọiviệc,nhìnchung,nhữngngàygầnđâybạnthỏamãnvớicuộcsốngcủamìnhnhưthếnào?

Quayngượclạivớichủđềnghiêncứuvềhạnhphúctừnghiêncứuvềnhữngkýứcbịnhầmlẫn,nhữnglầnnộisoiruộtkếtvànhữngthínghiệmcanđảmđầyđauđớn,tôiđãtựnhiênnghingờvềsựthỏamãntổngthểvớiđờisốngnhưlàmộtthướcđovữngchắcvềhạnhphúc.Khibảnthểđanghồitưởngkhôngđượcchứngminhlàmộtnhânchứngtrungthựctrongcácthínghiệmcủatôi,tôiđãtậptrungvàotrạngtháihạnhphúccủabảnthểđangtrảinghiệm.Tôiđãdựtínhrằngthậtcóýnghĩakhinóirằng“HelenđãhạnhphúctrongthángBa”nếucôdànhphầnlớnthờigiancủamìnhđểthamgiavàocáchoạtđộngmàcôthích,dànhmộtítthờigianvàonhữngtìnhhuốngmàcômuốnthoátkhỏivàđặcbiệtquantrọnglàvìcuộcđờiquángắnngủi,côkhôngdànhquánhiềuthờigianvàomộttrạngtháitrunglậpmàởđócôcóthểkhôngđểtâmtớicáchthứcnàocả.

Córấtnhiềusựtrảinghiệmkhácnhaumàchúngtacóthểmuốntiếpdiễnhơnlàdừnglại,baogồmtinhthầnvàthểchấtđềuthoảimái.MộttrongnhữngvídụtôiđãhìnhdungsẵntrongđầuvềmộttìnhhuốngmàHelencóthểmuốntiếpdiễnđólàniềmsaymêtuyệtđốitrongmộtnhiệmvụ,điềumàMihalyCsikszentmihalyigọilàdòngchảy.Đâylàmộttrạngtháimàmộtsốnghệsĩtrảiquanhữngkhisángtạonghệthuậtvàrấtnhiềungườiđạttới“dòngchảy”nàykhimêmệtbởimộtbộphim,mộtcuốnsách,hoặcmộttrògiảiôchữ:Nhữngsựgiánđoạnkhôngđượcưutiênxuấthiệncáctìnhhuốngnhưcáctìnhhuốngnày.Tôicũngtừngcónhữngkýứcvềmộttuổithơhạnhphúcmàởđótôiđãluônluônbậtkhóckhimẹxuấthiện,giậtkhỏitaytôinhữngmónđồchơiđểđưatôitớicôngviênvàtôilạikhóckhibàtáchtôirakhỏinhữngchiếcxíchđuvàvántrượt.Sựkhángcựlạinhữnggiánđoạnlàmộtbiểuhiệnvềviệctôiđãtừngcómộtkhoảngthờigianvuivẻ,vớicả

nhữngmónđồchơilẫnvớinhữngchiếcxíchđu.

TôiđãdựtínhđolườngchínhxácniềmhạnhphúckháchquancủaHelenkhichúngtôiđánhgiásựtrảinghiệmcủahaibệnhnhânnộisoiruộtkết,quaviệcđánhgiámộtmôtảsơlượcvềtrạngtháihạnhphúccôđãtrảinghiệmquacáckhoảnhkhắcliêntiếptrongcuộcđời.TrongđótôiđãđitheophươngthứcmáyđoniềmhoanlạccủaEdgeworthtừmộtthếkỷtrước.Vớisựnhiệttìnhbanđầucủatôidànhchophươngthứcnày,tôicóxuhướngbỏquabảnthểđanghồitưởngcủaHelennhưlàmộtnhânchứngdễmắcsailầmtrướchạnhphúcthựcsựcủabảnthểđangtrảinghiệmcủacô.Tôiđãngờrằngtháiđộnàyquácựcđoan,thứmàđãtrởthànhsựthực,nhưngđólàmộtsựkhởiđầutốtđẹp.

TRẢINGHIỆMHẠNHPHÚC

Tôiđãthànhlậpđược“mộtđộingũtrongmơ”baogồmbanhàtâmlýhọcvàcácchuyêngiathuộccácchuyênngànhkhácnhauvàmộtnhàkinhtếhọc,chúngtôiđãcùngnhaubắtđầupháttriểnmộtthướcđotrạngtháihạnhphúccủabảnthểđangtrảinghiệm.Thậttiếcghichépliêntụccủasựtrảinghiệmlàđiềukhôngthểlàmđược,mộtngườikhôngthểsốngbìnhthườngtrongkhiliêntiếpphảithôngbáovềnhữngtrảinghiệmcủamình.Sựlựachọnloạitrừgầnnhấtlàsựtrảinghiệmchọnmẫu,mộtphươngphápmàCsikszentmihalyiđãkhámphára.Côngnghệđãđượccảibiếnkểtừlầnđầutiênnóđượcápdụng.Trảinghiệmchọnmẫugiờđâyđượcthựcthibằngviệclậptrìnhchomộtchiếcđiệnthoạidiđộngcánhânđểnókêuhoặcrungtạinhữngthờiđiểmngẫunhiêntrongsuốtcảngày.Tiếpđóchiếcđiệnthoạiđưaramộtdanhmụctómlượccáccâuhỏivềviệcmàngườithamgiađanglàmvàlàmcùngvớiaikhicôbịngắtquãng.Ngườithamgiacũngđượcchothấynhữngtỷlệxếphạngđểbáocáolạimứcđộcủanhữngcảmxúckhácnhau:Vuivẻ,căngthẳng,giậngiữ,lolắng,hứahẹn,đauđớnthểxácvànhiềuthứkhác.

Việclấymẫusựtrảinghiệmtốnkémvàgâyphiềntoái(mặcdùítxáotrộnhơnhầuhếtnhữngdựtínhbanđầucủamọingườivàviệctrảlờinhữngcâuhỏitốnrấtítthờigian).Mộtchọnlựaloạitrừthựctếhơnlàcầnthiết,bởivậychúngtôiđãpháttriểnmộtphươngphápcótênlàPhươngpháptáitạongày(DayReconstructionMethod–DRM).Chúngtôiđãhyvọngnósẽgầngiốngvớicáckếtquảcủaviệclấymẫusựtrảinghiệmvàcungcấpthôngtinbổsungvềcáchngườidânsửdụngthờigiancủahọ.Nhữngngườithamgia(tấtcảđềulàphụnữ,trongcácthínghiệmbanđầu)đượcmờitớimộtcuộchọpdàihaigiờ.Trướctiênchúngtôiđãyêucầuhọhồitưởnglạinhữngchi

tiếtcủangàyhômtrước,chiachúngrathànhnhiềutìnhhuốnggiốngnhưcáccảnhquaytrongmộtbộphim.Sauđó,họđãtrảlờidanhmụccáccâuhỏivềtừngtìnhhuống,dựatrênphươngphápchọnmẫutrảinghiệm.Họđãlựachọnnhữnghànhđộngmàtạiđóhọbịlôivàobởimộtdanhsáchvàđãbiểuthịthứmàhọđãchútâmnhiềunhất.Họcũngđãliệtkênhữngcánhânhọđãtiếpxúcvàđãchấmđiểmcườngđộcủamộtvàicảmgiáctrêncácmứcriêngbiệttừ0đến6(0=khôngcócảmxúc;6=cảmxúcmãnhliệt).Phươngphápcủachúngtôidẫntớicăncứrằngnhữngngườimàcókhảnăngkhôiphụclạimộttìnhhuốngchitiếttrongquákhứthìcũngcóthểhồitưởnglạinhữngcảmgiácđãtừngliênquanvớinó,ngaycảviệctrảinghiệmcácbiểuhiệncảmxúcsinhlýtrướcđócủahọ.

Chúngtôichorằngnhữngngườithamgiathínghiệmcủachúngtôicóthểkhôiphụclạikháchínhxáckhoảnhkhắccảmgiácđầutiêncủamộttìnhhuống.MộtvàisựsosánhvớiviệclấymẫusựtrảinghiệmđãkhẳngđịnhtínhchínhxáccủaDRM.Bởinhữngngườithamgiacũngđãbáocáovềnhữngkhoảngthờigiantạiđócáctìnhhuốngbắtđầuvàkếtthúc,chúngtôiđãcóđượckhảnăngđểtínhtoánmộthạnđộthờigiandiễnragâyảnhhưởngcủacảmgiáccủahọtrongsuốtcảngàyđibộ.Cáctìnhhuốngdàihơnđãcógiátrịnhiềuhơnsovớinhữngtìnhhuốngngắntrongphạmvirútgọncủatácđộnghàngngày.Bảngcâuhỏicủachúngtôicũngbaogồmcácthướcđosựthỏamãncuộcsống,thứmàchúngtôiđãhiểunhưlàsựthỏamãncủabảnthểđanghồitưởng.ChúngtôiđãsửdụngDRMđểnghiêncứunhữngyếutốquyếtđịnhcủacảcảmxúchạnhphúclẫnsựthỏamãncuộcsốngtrongvàingànphụnữtạiMỹ,PhápvàĐanMạch.

Sựtrảinghiệmcủamộtkhoảnhkhắchoặcmộttìnhhuốngkhôngdễđượcmiêutảbởimộtgiátrịhạnhphúcđơnlẻ.Córấtnhiềubiếnthểcủacáccảmgiáctíchcực,baogồm:Yêu,vuivẻ,cuốnhút,hyvọng,thíchthúvànhiềuthứkhác.Cáccảmxúctiêucựccũngtớidướinhiềudạng,gồmcó:Giậngiữ,xấuhổ,chánnảnvàcôđộc.Mặcdùcáccảmxúctíchcựcvàtiêucựctồntạiởcùngmộtthờiđiểm,tacóthểphânbiệthầuhếtcáckhoảnhkhắccủađờisốngvềcơbảnnhưlàtíchcựchoặctiêucực.Chúngtôicóthểnhậndiệnnhữngtìnhhuốngkhóchịubằngcáchsosánhnhữngsựphânloạicủacáctínhtừtíchcựcvàtiêucực.Chúngtôigọiđólàmộttìnhhuốngkhóchịunếumộtcảmgiáctiêucựcđượcquyđịnhởmứccaohơnsovớitấtcảcáccảmgiáctíchcực.ChúngtôiđãpháthiệnrarằngphụnữMỹbỏkhoảng19%thờigianvàomộttrạngtháikhóchịu,caohơnmộtchútsovớiphụnữPháp(16%)hoặcphụnữĐanMạch(14%).

Chúngtôigọitỷlệphầntrămcủathờigianmàmộtcánhâncótrạngtháikhó

chịulàchỉsốU.Vídụ,mộtcánhântốn4tiếngđồnghồtrongmộtngàyđibộ16tiếngvàomộttrạngtháikhóchịusẽcómộtchỉsốUlà25%.ĐiểmhấpdẫncủachỉsốUđólànókhôngchỉđượcdựatrênmộttỷlệxếphạngmàcòntrênmộtđơnvịđolườngmụctiêuvềthờigian.NếuchỉsốUdànhchodânsốgiảmtừ20%xuống18%,bạncóthểsuyrarằngtổnglượngthờigianmàdânsốđãdùngvàocảmgiáckhóchịuhayđauđớnđãđượcgiảmtới1/10.

Mộtquansátgâyđượcchúýlàquymôkhôngđồngđềutrongsựphânbổnỗiđautinhthần.Khoảngmộtnửasốngườithamgiađãbáocáovềviệctrảiquacảmộtngàymàkhôngtrảinghiệmbấtcứmộttìnhhuốngkhóchịunào.Mặtkhác,mộtsốítdânsốquantrọngđãtrảinghiệmcảmxúcbuồnđautộtbậctrongngày.Cóvẻnhưlàmộtphầnnhỏdânsốgánhchịuhầuhếtđaukhổ,dùcholàbởiđauđớnvềthểchấthaytinhthần,tínhkhícaucó,hoặcnhữngbấthạnhvànhữngbikịchcánhântrongcuộcsốngcủahọ.

MộtchỉsốUcũngcóthểđượctínhtoánđốivớicácphạmvihoạtđộng.Vídụ,chúngtacóthểđolườngtỷlệtươngquanthờigianmàngườidândànhchomộttrạngtháitâmlýtiêucựctrongkhiđilại,làmviệc,hoặctươngtácvớichamẹ,vợchồnghoặcconcáicủamình.Đốivới1.000phụnữMỹsốngtạimộtthànhphốthuộcmiềnTrungTây,chỉsốUlà29%đốivớiviệcđilạivàobuổisáng,27%dànhchocôngviệc,24%dànhchoviệcchămsóctrẻnhỏ,18%dànhchoviệcnộitrợ,12%dànhchoviệcgiaotiếpxãhội,12%dànhchoviệcxemTVvà5%chotìnhdục.ChỉsốUđãcaohơnkhoảng6%vàonhữngngàytrongtuầnsovớinhữngngàycuốituần,phầnlớnlàbởivàonhữngngàytrongtuầnngườidândànhítthờigianvàonhữnghoạtđộngmàhọkhôngthíchvàkhôngphảichịuđựngsựcăngthẳngvàstresskếthợpcùngcôngviệc.Bấtngờlớnnhấtđólàsựtrảinghiệmcảmxúccủakhoảngthờigianđãdànhchoconcáicủaaiđó,điềunàyđốivớimộtphụnữMỹlàhơiítthúvịhơnmộtchútsovớiviệclàmviệcnhà.ỞđâychúngtôiđãpháthiệnramộttrongmộtvàisựtươngphảngiữaphụnữPhápvàMỹ:PhụnữPhápdànhítthờigianchoconcáinhưngtậnhưởngnónhiềuhơn,cólẽbởihọcónhiềucơhộiđểchămsóctrẻnhỏvàdànhchútthờigianbuổichiềuchoviệcláixeđưatrẻtớinhữnghoạtđộngkhácnhau.

Tâmtrạngcủamộtcánhântạibấtcứthờiđiểmnàophụthuộcvàotínhkhícủacôtavàhạnhphúctổngthể,nhưngcảmxúchạnhphúccũngdaođộngđángkểtrongcảngàyvàtuần.Tâmtrạngcủamộtkhoảnhkhắcphụthuộcchủyếuvàotìnhhuốnghiệntại.Vídụ,tâmtrạngtạinơilàmviệckhôngbịảnhhưởngrộngbởicácyếutốchiphốisựthỏamãncôngviệcnóichung,baogồmcáclợiíchvàtrạngthái.Quantrọnghơnlàcácyếutốtìnhhuống,

vídụnhưmộtcơhộiđểgiaotiếpvớicácđồngnghiệp,tiếpxúcvớitiếngồnlớn,áplựcthờigian(mộtnguồnảnhhưởngtiêucựcquantrọng)vàsựhiệndiệnbấtthìnhlìnhcủasếp(trongnghiêncứuđầutiêncủachúngtôi,đâylàđiềuduynhấtcòntồitệhơnsovớiviệcởmộtmình).Sựchúýlàđiềumấuchốt.Trạngtháicảmxúccủachúngtađượcxácđịnhphầnlớnbởiđiềuchúngtachútâmtớivàchúngtathườngtậptrungvàohànhđộnghiệntạivàmôitrườnggầnnhất.Cónhữngngoạilệ,nơimàđặctrưngcủasựtrảinghiệmchủquanbịchiphốibởinhữngsuynghĩhiệntạihơnlàbởinhữngbiếncốcủakhoảnhkhắcđó.Khihạnhphúctrongtìnhyêu,chúngtacóthểcảmnhậnniềmvuingaycảkhibịcảnhsátgiaothôngbắtvànếuđaubuồn,chúngtacóthểsẽvẫnchánnảnkhiđangxemmộtbộphimhài.Tuynhiên,trongcáctìnhhuốngthôngthường,chúngtanhậnlấyniềmkhoáilạcvàsựđauđớntừđiềuđangdiễnratạithờiđiểmkhichúngtathamgiavào.Vídụ,đểcóđượcsựvuithútừviệcănuống,bạncầnphảighinhớrằngbạnđanglàmđiềuđó.ChúngtôipháthiệnrarằngphụnữPhápvàMỹdànhkhoảngthờigiantươngđươngnhauchoviệcănuốngnhưngđốivớiphụnữPháp,việcănuốngcóthểđượctậptrunggấphailầnsovớiphụnữMỹ.NgườiMỹdễcóthểkếthợpviệcănuốngvớinhữnghànhđộngkhácnhiềuhơnvàniềmkhoáilạccủahọtừviệcănuốngdođómàbịgiảmbớt.

Nhữngnhậnxétnàyhướngđếncảcáccánhânlẫnxãhội.Cáchsửdụngthờigianlàmộttrongnhữngphạmvicủađờisốngquađóngườitacómộtsốsựkiểmsát.Mộtvàicánhâncóthểsẽtựmìnhcómộtthiênhướngvuivẻhơn,nhưngmộtsốcóthểcókhảnăngsắpđặtcuộcsốngnhằmtiêutốnítthờigianđilạitrongngàycủahọhơn,vàdànhnhiềuthờigianđểlàmnhữngviệcmàhọyêuthíchcùngvớinhữngngườihọthânthiết.Nhữngcảmgiáccóliênhệvớinhữnghànhvikhácnhauđưaragiảthuyếtrằngcómộtcáchkhácđểcảithiệnsựtrảinghiệmđólàhoánđổithờigiantừthờigianrỗithụđộng,nhưxemTV,sangcácthểtíchcựchơnđốivớilúcrảnhrỗi,baogồmviệcgiaotiếpxãhộivàluyệntập.Từviễncảnhxãhội,hoạtđộngvậntảihànhkháchđượccảithiệncholựclượnglaođộng,phúclợivềviệcchămsóctrẻnhỏdànhchophụnữlaođộngvànhữngcơhộixãhộidànhchongườigiàđượccảithiệncóthểcónhữngcáchthứchiệuquảnhằmgiảmchỉsốUcủaxãhội,thậmchímộtsựgiảmthiểu1%đãcóthểlàmộtthànhtựuđángkể,đanglêntớihàngtriệugiờnétránhsựảnhhưởng.Cáccuộckhảosátquốctếvềviệcsửdụngthờigianvàvềhạnhphúcđượctrảinghiệmđãkếthợplạicóthểchothấychínhsáchxãhộitheonhiềucách.NhàKinhtếhọctrongnhómcủachúngtôi,AlanKrueger,đãdẫnđầutrongnỗlựcnhằmđưanhữngnguyênlýcơbảncủaphươngphápnàyvàokhoahọcthốngkêtrênkhắptoànquốc.

Nhữngthướcđohạnhphúcgiờđâyđượcsửdụngthườngngàytrongcác

điềutratrênphạmvitoànquốccủacácquốcgianhưMỹ,Canada,châuÂuvàGallupWorldPoll(TổchứcthămdòýkiếntoàncầuGallup)đangmởrộngnhữngthướcđonàytớihàngtriệungườithamgiatrêntoànnướcMỹvàtạihơn150quốcgia.Cácthămdòđãsuyracácbảnbáocáovềcảmxúcđượctrảinghiệmtrongsuốtmộtngàytrướcđó,mặcdùnóítchitiếthơnsovớiDRM.Nhữngvídụnổibậtthừanhậnnhữngphântíchcựcchínhxác,màđãkhẳngđịnhtầmquantrọngcủacácyếutốtìnhhuống,sứckhỏethểchấtvàquanhệxãhộitrongniềmhạnhphúcđượctrảinghiệm.Khônghềngạcnhiênkhimộtcơnđauđầusẽkhiếnmộtngườithấykhốnkhổ,vàdựđoánchuẩnxácthứhaivềcáccảmgiácđólàliệumộtngườicóhaykhôngcónhữngliênlạcvớibạnbèhoặcngườithân.Đóchỉlàmộtsựphóngđạinhonhỏđểnóirằngniềmhạnhphúclàsựtrảinghiệmcủaviệcdànhthờigianchonhữngngườibạnyêumếnvànhữngngườiyêumếnbạn.

TrungtâmdữliệuGallupchophépmộtsựsosánhhaikhíacạnhcủacảmgiáchạnhphúc:

Cảmgiáchạnhphúcmàngườitatrảinghiệmnhưthểhọsốngcuộcsốngcủamình.Đánhgiámàhọđưarakhihọướctínhđờisốngcủamình.

SựướctínhđờisốngcủaGallupđượcđolườngbởimộtcâuhỏiđượcbiếttớinhưlàCantrilSelf-AnchoringStrivingScale(TỷlệlợithếtincậygâytranhcãiCantril).

Hãyhìnhdungramộtcầuthangvớinhữngbậcthangđượcđánhsốtừởchânthanhlà0vàởđỉnhthanglà10.Đỉnhcủathangmiêutảđờisốngtốtnhấtcóthểdànhchobạnvàđáycủathangmôtảđờisốngtệnhấtcóthểdànhchobạn.

Ởbậccầuthangnàobạnsẽnóirằngbạntựcảmthấyrằngbạnlúngtúngởthờiđiểmđó?

Mộtvàikhíacạnhcủađờisốngcótácđộnglênsựđánhgiácủamộtaiđónhiềuhơnlênsựtrảinghiệmcuộcsống.Trìnhđộhọcvấnlàmộtvídụ.Nhiềutrithứchơnđượcliênkếtvớisựđánhgiácaohơnđốivớiđờisốngcủamộtaiđónhưngkhôngphảivớicảmgiáchạnhphúcđượctrảinghiệmlớnhơn.Thựcvậy,chíítthìởnướcMỹ,đượcgiáodụcnhiềuhơncókhuynhhướngđượccholàcókhảnăngstresscaohơn.Mặtkhác,thểtrạngsứckhỏeyếucótácđộngbấtlợilênviệccảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmlớnhơnrấtnhiềusovớisựđánhgiáđờisống.Cuộcsốngcónhữngđứatrẻcũng

đặtramộtcáigiáđángkểvềtiềnbạctrongnhữngcảmnhậnhàngngày,cácbáocáovềtìnhtrạngcăngthẳngvàtứcgiậnthườngthấytrongsốcáccặpchamẹ,nhưngnhữngtácđộngbấtlợilênsựđánhgiáđờisốnglạinhỏhơn.Việcgianhậpmộttôngiáocũngcótácđộngcólợilêncảảnhhưởngtíchcựclẫnsựgiảmthiểucăngthẳngtươngđốilớnhơnlênsựđánhgiáđờisống.Tuynhiên,thậtđángngạcnhiênlàtôngiáokhôngmangtớisựgiảmthiểucảmgiáctrầmcảmhaylolắng.

Mộtphépphântíchtừhơn450.000câutrảlờichochỉsốhạnhphúcGallup-Healthways,mộtcuộcđiềutrathườngngàycủa1.000ngườiMỹ,manglạimộtcâutrảlờirõràngđầyngạcnhiênchocâuhỏithườngxuyênđượchỏinhấttrongnghiêncứuvềcảmnhậnhạnhphúc:Tiềncóthểmuađượchạnhphúc?Kếtluậnlànghèolàmchongườitađaukhổvàgiàucóthểnângcaosựthỏamãncuộcsốngcủamộtaiđó,nhưng(tínhtrungbình)khôngcảithiệncảmgiáchạnhphúcđượctrảinghiệm.

Tìnhtrạngnghèođóicùngcựclàmtăngnhữngtácđộngđượctrảinghiệmcủanhữngrủirokháclêncuộcsống.Cụthểlà,ốmđauthìtồitệđốivớingườinghèonhiềuhơnsovớinhữngngườisungtúchơn.Mộtcơnđauđầulàmtăngtỷlệbáocáovềsựchánnảnvàlolắngtừ19%lên38%đốivớicáccánhânởhaiphầnbanhómđứngđầucủabảngxếphạngthunhập.Cácconsốtươngứngđốivới1/10ngườinghèonhấtlà38%và70%,mộtcấpđộcơbảncaohơnvàtănglớnhơnrấtnhiều.Nhữngkhácbiệtlớngiữangườirấtnghèovànhữngngườikháccũngđãđượcthấyởnhữngtácđộngvềlyhônlẫnsựcôđộc.Hơnthếnữa,cáctácđộngcólợicủangàycuốituầnlêncảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmđốivớingườirấtnghèonhỏhơnnhiềusovớihầuhếtnhữngngườicònlại.

Mứcđộthỏamãncaohơnmàởđócảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmkhôngcòntăngchínhlàthunhậpcủahộgiađìnhởmức75.000đô-lanằmtrongphạmvichiphícao(nócóthểíthơntrongcácphạmviơichiphísốngthấphơn).Mứctăngtrungbìnhcủacảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmliênhệvớicácmứcthunhậpcaohơncócấpđộđúngbằng0.Đâylàmộtsựngạcnghiênbởithunhậpcaohơnrõràngchophépmangvềnhiềuniềmvui,baogồmcảcáckỳnghỉởnhữngnơiyêuthíchvànhữngtấmvéopera,cũngnhưlàmộtmôitrườngsốngđượccảithiện.Tạisaonhữngniềmvuicộngthêmnàylạikhôngđượcchỉratrongcácbảnbáocáovềsựtrảinghiệmcảmxúc?Mộtcáchgiảithíchhợplýđólàmứcthunhậpcaohơnđượcliênhệvớimộtkhảnăngtậnhưởngnhữngniềmvuinhỏnhặtcủacuộcsốngbịgiảmđi.Đâylàdấuhiệuhàmýcólợichoýnghĩ:Nhữngnhànghiêncứucứngnhắcvớiýniệmvềtàisảnlàmgiảmsựhoanlạcmàkhuônmặtcủahọbiểuhiện

nhưviệchọănmộtthanhsô-cô-la!

Đâylàmộtsựtráingượcrõrànggiữacáctácđộngcủathunhậplêncảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmvớitácđộnglênsựthỏamãncuộcsống.Mứcthunhậpcaohơnđicùngvớisựthỏamãncaohơn,caohơnnhiềumứcmàtạiđónódừnglạiđểcóbấtcứtácđộngtiêucựcnàolênsựtrảinghiệm.Kếtluậnchungđốivớicảmnhậnhạnhphúcdễhiểunhưvớinhữngbệnhnhânnộisoiruộtkết:Nhữngđánhgiácủaconngườivềcuộcsốngcủahọvàsựtrảinghiệmthựctếcủahọcóthểcóliênquannhưngchúngcũngkhácbiệt.Sựthỏamãncuộcsốngkhôngphảilàmộtthướcđokhônghoànthiệnvềcảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmcủahọ,nhưtôiđãtừngnghĩmộtvàinămtrước.Nólàmộtthứgìđóhoàntoànkhác.

Chương38.Nghĩvềcuộcsống

Hình16đượclậpnêntừAndrewClark,EdDienervàYannisGeorgellis

thuộcHộiđồngKinhtếXãhộiĐức.Thínghiệmcùngmộtthờiđiểmhỏitấtcảmọingườivềsựthỏamãncủahọvềcuộcsốngtrongmộtnămqua.Nhữngngườithamgiacũngđãđưaranhữngthayđổichínhtrongcáctìnhhuốngđãxảyravớihọtrongsuốtmộtnămtrướcđó.Biểuđồbiểuthịmứcđộthỏamãnđượcbáocáotrongkhoảngthờigiannhữngngườinàykếthôn.

Biểuđồnàychắchẳngợiratiếngcườisảngkhoáichongườixemvàcóthểcảnhữngbồnchồnrằng:Sautấtcả,nhữngngườiquyếtđịnhkếthônlàmvậybởihọmongđợinósẽkhiếnhọhạnhphúchơnhoặcbởihọhyvọngtạoramộtràngbuộclâudàisẽduytrìtrạngtháiđanghạnhphúc.VớithuậtngữhữuíchđượcđưarabởiDanielGilbertvàTimothyWilson,chorằngquyếtđịnhkếthônphảnánhrằngđốivớinhiềungười,mộtlỗihệthốngcủaCảnhbáocảmxúc.Vàongàycưới,côdâuvàchúrểbiếtrằngtỷlệlyhônlàcaovàrằngtỷlệrơivàotrạngtháithấtvọngvềhônnhânthậmchícòncaohơn,

nhưnghọkhôngtinrằngnhữngsốliệuthốngkênàyứngvàohọ.

Thôngtinđángngạcnhiêncủahình16làsựsuygiảmnghiêmtrọngsựthỏamãncuộcsống.Đồthịnàythườngđượchiểulàviệcpháchọamộtquátrìnhthíchứng,trongđónhữngniềmvuibanđầucủaviệckếthônnhanhchóngbiếnmấtkhicáctrảinghiệmcủacuộchônnhânnàytrởthànhthóiquen.Tuynhiên,mộtcáchtiếpcậnkháclàđiềucóthể,nótậptrungvàonhữngphỏngđoánvềsựđánhgiá.Ởđâychúngtahỏiđiềugìxảyratrongđầumọingườikhihọđượcđềnghịđánhgiácuộcđờihọ.Câuhỏi“Nóichung,bạnđãthỏamãnvớiđờisốngcủamìnhnhưthếnào?”và“Bạnhạnhphúctrongnhữngngàynàyrasao?”khônghềđơngiảnnhư“Sốđiệnthoạicủabạnlàgì?Làmcáchnàođểnhữngngườithamgiavàocuộcđiềutraxoayxởđểtrảlờinhữngcâuhỏikiểunhưvậytrongmộtvàigiây,nhưtấtcảđãdiễnra?Nósẽhữuíchchoviệcsuynghĩvềđiềunàynhưmộtsựđánhgiákhác.Dườngnhưđâycũnglàtìnhhuốngchocáccâuhỏikhác,mộtsốngườicóthểcósẵncâutrảlời,thứhọđãtạoravàodịpkhác,trongđóhọđãđánhgiácuộcđờimình.Nhữngngườikhác,hẳnlàsốđông,khôngdễtìmramộtsựhồiđápchocâuhỏichínhxácmàhọđãđượchỏivàtựđộngbiếnnhiệmvụcủahọtrởnêndễdànghơnbằngviệcthaythếcâutrảlờichomộtcâuhỏikhác.Hệthống1đangvậnhành.Khichúngtanhìnvàohình16theoquanniệmnày,nómangmộtnghĩahoàntoànkhác.

Nhữngcâutrảlờichonhiềucâuhỏiđơngiảncóthểđượcthaythếchomộtsựđánhgiátoàndiệnvềcuộcsống.Bạnnhớlạinghiêncứutrongđócácsinhviênchỉđượchỏicóbaonhiêungàymàhọđãcótrongthángtrướcđượcbáocáovề“niềmhạnhphúctrongnhữngngàynày”củahọnhưthểviệchẹnhòlàthựctếquantrọngduynhấttrongđờihọ.Trongmộtthínghiệmnổitiếngkháctươngtựnhưvậy,NorbertSchwarzvàcácđồngnghiệpcủamìnhđãmờinhữngngườithamgiathínghiệmtớiphòngthínghiệmđểhoànthànhmộtbảngcâuhỏivềsựthỏamãncuộcsống.Tuynhiên,trướckhihọbắtđầunhiệmvụnàyôngđãđềnghịhọsaochépmộttờgiấygiúpông.Mộtnửasốngườithamgiađãpháthiệnramộthàotrongmáyphôtô,đượccácnhàthựcnghiệmđểlạiđó.Tìnhhuốngmaymắnnhỏbấtngờđãdẫntớimộtsựcảithiệnđángkểtrongsựthỏamãnvềcuộcđờicủahọnhưmộttổngthểđượcbáocáolại!Phỏngđoánlàmộtcáchđểtrảlờicáccâuhỏithỏamãntrongcuộcsống.

Khảosáthẹnhòvàthínghiệmđồngtiềnxutrênmáyđãchứngminhrằng:Nhữnghồiđápchocáccâuhỏivềcảmxúchạnhphúcnóichungnênđượctiếnhànhvớimộttháiđộbántínbánnghi.Nhưngdĩnhiên,tâmtrạnghiệnthờicủabạnkhônghềlàđánhgiávềtoànbộcuộcđờibạn.Bạncóthểđược

nhắcnhởvềnhữngbiếncốquantrọngtrongthờigianđãquagầnđâyhoặctươnglaigần,vềnhữngmốiquantâmtrởđitrởlại,vídụnhưsựhạnhphúccủamộtcặpvợchồnghoặcvềcácđồngnghiệpxấutínhmàbàcònnhớđượctừhồicònlàthanhniên;vềnhữngthànhtựuquantrọngvànhữngthấtbạiđauđớn.Mộtvàiýniệmmàcóliênquantớicâuhỏisẽxảyđếnvớibạn;rấtnhiềuthứkhácthìsẽkhông.Ngaycảkhinókhôngbịtácđộngbởisựngẫunhiên,mụctiêumàbạnnhanhchóngđặtrachocuộcđờimìnhđượcxácđịnhbởimộtvídụnhỏvềcácýniệmtốtsẵncó,chứkhôngphảibởimộtảnhhưởngcẩntrọngcủacáclĩnhvựctrongđờisốngcủabạn.

Nhữngngườiđãkếthôngầnđây,hoặcđangmongđợikếthôntrongtươnglaigần,cóthểkhắcphụcđượcthựctếđókhiđượchỏimộtcâuhỏiphổbiếnvềcuộcđờihọ.DohônnhângầnnhưluônluônlàtựnguyệntạinướcMỹ,gầnnhưhầuhếtmọingườiđượcnhắcnhởvềhônlễvừadiễnrahoặcsắpdiễnracủaanhtahoặccôtasẽcảmthấyhạnhphúcvớiđiềuýnghĩnày.Sựquantâmlàchìakhóachobàitoánnày.Bảng16cóthểđượchiểunhưlàmộtđồthịvềkhảnăngmàngườitasẽnghĩvềhônlễvừamớidiễnrahoặcsắpdiễnrakhiđượchỏivềcuộcđờicủahọ.Điểmnổibậtcủatưtưởngnàynhấtđịnhsẽgiảmvớisựtrôichảycủathờigian,nhưlànhữngsuygiảmtínhmớilạcủanó.

HÌnhnàychỉramộtmứcđộcaokhácthườngvềsựthỏamãnđờisốngduytrìtronghaihoặcbanămgầnthờiđiểmkếthôn.Tuynhiên,nếusựtănglênrõràngnàyphảnánhdiễntiếnthờigiancủamộtphỏngđoándànhchoviệctrảlờicâuhỏi,đólàchútítmàchúngtacóthểlĩnhhộiđượctừnóvềhoặcniềmhạnhphúchoặcvềquátrìnhthíchứngvớihônnhân.Chúngtakhôngthểsuyratừnórằngmộtcơnthủytriềuhạnhphúckéodàitrongvàinămvàđangdầnrútxuống.Ngaycảnhữngngườiđanghạnhphúcđượclàmchonhớvềhônlễcủahọkhiđượchỏimộtcâuhỏiđềcậptớiviệcđờisốngcủahọkhôngnhấtthiếtphảihạnhphúchơnquãngđờicònlại.Trừkhihọnghĩnhữngsuynghĩhạnhphúcvềcuộchônnhâncủamìnhtrongphầnlớncuộcđờicủahọ,điềuđósẽkhôngchiphốitrựctiếpđếnhạnhphúccủahọ.Ngaycảnhữngcặpvợchồngson,nhữngngườiđủmaymắnđểtậnhưởngmộttrạngtháiloâuhạnhphúcvớitìnhyêucủahọ,saucùngsẽtrởlạivớithựctếvàniềmhạnhphúcđượctrảinghiệmcủahọmộtlầnnữa,nhưnóđãxảyratrongsốchúngta,phụthuộcvàomôitrườngvàcácphạmvicủathờiđiểmhiệntại.

TrongcácnghiêncứuDRM,khônghềcósựkhácbiệttoàndiệntrongniềmhạnhphúcđượctrảinghiệmgiữacácphụnữđãsốngcùngmộtngườichồngvànhữngphụnữkhôngnhưvậy.Nhữngchitiếtvềcáchhainhómnàysử

dụngthờigiancủahọđãlýgiảiphátkiếnnày.Nhữngngườiphụnữcóchồngcóítthờigianmộtmìnhhơn,điềuđóthậttuyệt,nhưngcũngdànhnhiềuthờigianchoviệcnhà,chuẩnbịthứcănvàchămsócconcáihơn,tấtcảnhữnghoạtđộngtươngđốikhôngphổbiến.Vàdĩnhiên,sốlượnglớnthờigiancủanhữngngườiphụnữđãkếthônchungsốngvớichồngđốivớimộtsốngườicónhiềuniềmvuihơnsovớisốkhác.Niềmhạnhphúcđượctrảinghiệmtrungbìnhkhôngbịảnhhưởngbởihônnhân,khôngphảibởihônnhânkhôngtạorasựkhácbiệtchohạnhphúcmàbởinóthayđổimộtsốkhíacạnhcủađờisốngtheohướngtốthơnvàsốkhácthìtệđi.

Mộtlýdochonhữngmốitươngquanlỏnglẻogiữanhữngtìnhhuốngcủacáccánhânvớisựthỏamãnvớiđờisốngcủahọ,đólàcảniềmhạnhphúcđượctrảinghiệmlẫnsựthỏamãncuộcsốngđềuđượcxácđịnhtrênquymôlớnbởicácgenditruyềntínhcách.Tínhkhíhạnhphúccóthểđượcditruyềnnhưchiềucaohoặctríthôngminh,nhưđãđượcchứngminhbởicácnghiêncứuvềcáccặpsongsinhbịchiatáchngaytừlúcmớisinh.Nhữngngườixemchừngmaymắnngangnhaucókhácbiệtlớntrongviệchọhạnhphúcrasao.Trongmộtsốtrườnghợp,nhưtrongtrườnghợpvềhônnhân,cácmốitươngquanvớicảmnhậnhạnhphúclàthấpbởicáchiệuứngcânbằng.Trườnghợptươngtựcóthểtốtđốivớimộtvàingườivàxấuđốivớinhữngngườikhácvàcáctìnhhuốngmớicócảnhữnglợiíchlẫnchiphí.Trongmộtvàitrườnghợpkhác,vídụnhưthunhậpcao,cáctácđộnglênsựthỏamãncuộcsốngthườnglàtíchcực,nhưngsựviệcnàybịlàmchophứctạp,bởisựthựclàmộtsốngườiquantâmquámứctớitiềnbạchơnnhữngngườikhác.

Mộtnghiêncứutrênquymôrộngvềtácđộngcủanềngiáodụccaohơn,đượctiếnhànhvìmộtchủđíchkhácnữa,đãkhaipháramộtcăncứđángchúýcủanhữngtácđộngtrọnđờivềnhữngmụctiêumàngườitrẻtuổiđặtrachobảnthânmình.Sốliệucóliênquanđãđượcđưaratừnhữngbảngcâuhỏiđượcthuthậptừnăm1995-1997từxấpxỉ12.000ngườimàđãkhởiđầukhốitrithứccaohơncủamìnhtạicáctrườngưutúvàonăm1976.Khiđóhọmới17hoặc18tuổi,nhữngngườithamgiađãđiềnvàomộtbảngcâuhỏitrongđóhọđãxếphạngmụctiêu“trởnênvôcùngdưdảvềtàichính”trênthangđiểm4xếphạngtừ“khôngquantrọng”tới“thiếtyếu”.Bảngcâuhỏimàhọđãhoànthiện20nămsauđóbaogồmcảnhữngthướcđovềmứcthunhậpcủahọvàonăm1995,cũngnhưlàmộtthướcđotổngthểvềsựthỏamãncuộcsống.

Cácmụctiêutạoramộtsựkhácbiệtlớn.19nămsauđó,họđãtuyênbốvềnhữngthamvọngtàichínhcủamình,nhiềungườitrongsốnhữngngườimuốnmộtmứcthunhậpcaođãđạtđượcđiềuđó.Vídụ,trongsố597bácsĩ

vàcácchuyêngiaytếkháctrongmẫuđiềutra,từngđiểmcộngthêmtrênthangđiểmtầmquantrọngcủatiềnđãđượcliênhệvớimứcgiádựatrên14.000đô-lađốivớimứcthunhậpnghềnghiệptheothờigiáđô-lanăm1995!Nhữngngườiphụnữđãkếthônkhônglàmviệccũngđãcóthểđượcthỏamãnnhữngthamvọngtàichínhcủahọ.Từngđiểmtrênmứcđiểmnàyđãchuyểnsangthànhhơn12.000đô-lađốivớimứcthunhậphộgiađìnhđượccộngthêmdànhchonhữngngườiphụnữnày,hiểnnhiênlàthôngquacáckhoảnthunhậpcủachồnghọ.

Điềuquantrọnglànhữngngườimàđãtróibuộcvớimứcthunhậpởlứatuổi18cũngđãlườngtrướcđượcsựthỏamãnvớimứcthunhậpcủamìnhởlứatuổitrưởngthành.Chúngtôiđãsosánhsựthỏamãnđờisốngtrongmộtnhómthunhậpcao(thunhậphộgiađìnhcaohơn200.000đô-la)vớimộtnhómthunhậptừthấptớitrungbình(íthơn50.000đô-la).Tácđộngcủamứcthunhậplênsựthỏamãnđờisốnglàlớnhơnđốivớinhữngaiđãtừngliệtviệctrởnênsungtúcvềtàichínhnhưlàmộtmụctiêuthiếtyếu:57điểmtrênmộtthangđiểm5.Sựkhácbiệttươngứngđốivớinhữngaiđãchorằngtiềnbạckhônghềquantrọngđãchỉđược12điểm.Nhữngngườiđãmongmuốncóđượctiềnbạcvàđãkhôngcóđượcnóđềubấtmãnghêgớm.Cùngmộtnguyêntắcđượcápdụngchocácmụctiêukhác–mộtcôngthứcdànhchomộttuổitrưởngthànhđầythấtvọnglàviệcthiếtlậpnhữngmụctiêuđặcbiệtkhóđểcóthểhoànthành.Đượcđolườngbởisựthỏamãnđờisống20nămsauđó,mụctiêuhứahẹnnhỏnhấtmàmộtngườitrẻtuổicóthểcóđượcđólà“trởnênhoànthiệntrongmộtmônnghệthuậtbiểudiễn.”Cácmụctiêucủalứatuổithanhniênảnhhưởngtớiđiềuxảyravớihọ,điểmhọdừnglạivàhọđượcthỏamãnrasao.

Mộtphầnlàbởinhữngpháthiệnmàtôicóđãthayđổisuynghĩcủatôivềđịnhnghĩacủatừhạnhphúc.Cácmụctiêumàngườitađặtrachochínhbảnthânmìnhquáquantrọngđếnđiềuhọđanglàmvàcảmnhậnhọcóvềnóđếnnỗimộttrọngtâmriêngbiệtlêncảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmlàkhôngthểđứngvữngđược.Chúngtakhôngthểbảovệmộtýniệmvềcảmnhậnhạnhphúcmàbỏquađiềuconngườimongmuốn.Mặtkhác,cũnghoàntoànđúngkhimộtkháiniệmvềcảmnhậnhạnhphúclạibỏquaviệcmọingườicảmnhậnnhưthếnàokhihọnghĩvềđờisốngcủamìnhthìcũngkhôngthểchấpnhậnđược.Chúngtacầnphảichấpnhậnnhữngphứctạpcủamộtquanđiểmlaitạp,ởđócảmnhậnhạnhphúccủacảhaibảnthểđềuđượcxemxét.

ẢOTƯỞNGTẬPTRUNG

Chúngtacóthểsuyratừsựmaymắnmàtheođóngườitatrảlờicáccâuhỏivềđờisốngcủahọvàtừnhữngtácđộngcủatâmtrạnghiệntạilêncáccâutrảlờicủahọ,màhọkhôngbịlôikéothamgiavàomộtbàikiểmtrakỹlưỡngkhihọđánhgiávềđờisốngcủamình.Họchắchẳnđangsửdụngcácphỏngđoán,đólàcácvídụvềcảphépthếlẫnWYSIATI.Mặcdùquanđiểmcủahọvềđờisốngcủabảnthânbịchiphốibởimộtcâuhỏivềviệchẹnhòhoặcbởimộtđồngxutrênmáyphô-tô,nhữngngườithamgiatrongcácnghiêncứunàyđãkhôngquênrằngcòncónhiềuđiềukháctrongcuộcsốnghơnlàviệchẹnhòhoặccảmgiácmaymắn.Kháiniệmvềhạnhphúckhôngbịthayđổiđộtngộtbởiviệctìmramộthào,nhưngHệthống1luônsẵnsàngthaythếmộtphầnnhỏtrongtổngthểcủakháiniệmnày.Bấtcứkhíacạnhnàocủađờisốngmàtheođósựchúýđượchướngtớisẽhiểnthịrõràngtrongmộtđánhgiátổngthể.Đâychínhlàbảnchấtcủaảotưởngtậptrung,thứcóthểđượcmiêutảtrongmộtcâuđơngiảnsau:

Khôngđiềugìtrongđờisốngquantrọngbằngviệcbạnnghĩlànóquantrọngkhinghĩvềnó.

KhởinguyêncủaýniệmnàylàmộtcuộctranhluậntronggiađìnhvềviệcchuyểntừCaliforniatớiPrinceton,trongđóvợtôiđãquảquyếtrằngnhữngngườisốngtạiCaliforniasẽhạnhphúchơnsovớinhữngngườisốngtạibờĐông.Tôiđãlậpluậnrằngkhíhậurõràngkhôngthểlàyếutốquyếtđịnhquantrọngtớicảmnhậnhạnhphúc,cácnướcthuộcScandinavihẳnlànhữngnướchạnhphúcnhấttrênthếgiớinày.TôiđãtừngnhậnxétrằngcáchoàncảnhsốnglâudàicóíttácđộnglêncảmnhậnhạnhphúcvàđãcốgắngtrongvôvọngnhằmthuyếtphụcvợtôirằngnhữngtrựcgiáccủacôấyvềsựhạnhphúccủanhữngngườiCalifornialàmộtlỗidựđoáncảmtính.

Mộtthờigianngắnsauđó,vụtranhcãinàyvẫncònlởnvởntrongđầutôi,tôiđãthamgiavàomộtbuổihộithảokhoahọcbànvềsựnónglêntoàncầu.Mộtđồngnghiệpđãđưaramộtthamluậnmàđượcdựatrênquanđiểmcủaôngđốivớicảmnhậnhạnhphúccủacưdântráiđấttrongthếkỷtới.TôiđãtranhluậnrằngthậtngớngẩnkhiđidựđoánmọiviệcrồisẽrasaokhisốngtrênmộthànhtinhđangnónglênkhichúngtathậmchíđãkhôngbiếtsốngởCaliforniathìsẽnhưthếnào.Ngaysaucuộctraođổinày,đồngnghiệpDavidSchkadevàtôiđãnhậnđượctừcácquỹhỗtrợnghiêncứuhaicâuhỏi:CóphảinhữngngườisốngởCaliforniahạnhphúchơnnhữngngườikhác?VàdânchúngtintưởngvàohạnhphúctươngđốicủangườidânCalifornianhưthếnào?

Chúngtôiđãtậphợpcácmẫulớncácsinhviêntheohọctạicáctrườngđại

họcthuộccácbanglớntạiCalifornia,OhiovàMichigan.Từmộtsốngườitrongsốhọ,chúngtôiđãthuđượcmộtbảnbáocáotườngtậnvềsựthỏamãncủahọvớicáckhíacạnhkhácnhauvềđờisốngcủahọ.Từmộtsốkhácchúngtôiđãthuđượcmộtsựdựbáovềviệcmộtsốngười“vớicáclợiíchvàgiátrịcủabạn”đãsốngởmộtnơinàokhácsẽhoànthiệnbảngcâuhỏitươngtự.

Khichúngtôiphântíchdữliệu,mọithứtrởnênrõràngrằngtôiđãthắngtrongcuộctranhluậngiađình.Nhưdựtính,cácsinhviênởhaivùngkhácnhaurấtnhiềutrongtháiđộcủahọđốivớivùngkhíhậucủahọ:NhữngngườiCaliforniađãtậnhưởngbầukhíhậucủahọvànhữngngườivùngTrung-Tâyxemthườngbầukhíhậucủahọ.Nhưngkhíhậukhôngphảilàmộtyếutốquyếtđịnhquantrọngvềsựcảmnhậnhạnhphúc.Thựcvậy,khônghềcósựkhácbiệtnàogiữasựthỏamãnđờisốngcủacácsinhviêntạiCaliforniavàsinhviêntạiTrung-Tây.ChúngtôicũngpháthiệnrarằngvợtôikhôngphảilàngườiduynhấtcóniềmtinrằngnhữngngườiCaliforniatậnhưởngniềmhạnhphúcnhiềuhơnnhữngngườikhác.Cácsinhviêntạicảhaivùngđãcócùngchungquanđiểmsailầmđó,vàchúngtôicóthểtruynguyênlỗicủahọtừmộtniềmtinquámứcvàotầmquantrọngcủakhíhậu.Chúngtôiđãmôtảlỗinàynhưlàmộtảotưởngtậptrung.

BảnchấtcủaảotưởngtậptrungchínhlàWYSIATI,quáđặtnặngvấnđềkhíhậuvàđặtquáítvaitròcủatấtcảcácyếutốquyếtđịnhkhácđốivớisựcảmnhậnhạnhphúc.Đểhiểurõsứcmạnhcủaảotưởngnàylànhưthếnào,hãybỏravàigiâyđểxemxétcâuhỏisau:

Bạnnhậnđượcbaonhiêusựthoảimáitừchiếcxehơicủamình?

Mộtcâutrảlờixuấthiệntrongđầubạnngaytứcthìvàbạnbiếtđượcbạnthíchvàhàilòngvớichiếcxecủamìnhbaonhiêu.Giờhãynghiêncứumộtcâuhỏikhác:“Khinàothìbạncảmnhậnđượcsựthoảimáitừchiếcxecủamình?”Câutrảlờichocâuhỏinàycóthểlàmbạnngạcnhiên,nhưngthậtdễhiểu:Bạnthấythỏamãn(hoặckhôngthỏamãn)vớichiếcxecủamìnhkhibạnnghĩtớinó,điềumàchắchẳnlàkhôngthườngxuyênlắm.Dướicáchoàncảnhthôngthường,bạnkhôngdànhquánhiềuthờigianđểnghĩvềchiếcxecủabạnkhibạnđangvậnhànhnó.Bạnnghĩvềnhữngthứkháckhibạnláixe,vàtâmtrạngcủabạnđượcxácđịnhbởithứmàbạnnghĩvề.Ởđâythêmmộtlầnnữa,khibạnđãnỗlựcđểđánhgiáviệcbạnhàilòngvớichiếcxecủamìnhbaonhiêu,bạnthựcsựđãtrảlờimộtcâuhỏihẹphơnrấtnhiều:“Bạncảmthấythoảimáivớichiếcxecủamìnhbaonhiêukhibạnnghĩvềnó?”Sựthaythếnàyđãkhiếnbạnbỏquasựthựcrằng:Bạnhiếm

khinghĩvềchiếcxecủamình,mộtdạngthứccủasựbỏquathờigiandiễnra.Kếtquảcuốicùnglàmộtsựảotưởngtậptrung.Nếubạnthíchchiếcxecủamình,bạncóthểcườngđiệusựthoảimáimàbạnnhậnđượctừnó,thứmàsẽlàmbạnhiểusaikhibạnnghĩvềnhữngưuđiểmcủaphươngtiệndichuyểnhiệntạicủabạncũngnhưlàkhibạncânnhắcviệcmuamộtchiếcxemới.

MộtkhuynhhướngtươngtựbópméocácphánquyếtvềniềmhạnhphúccủangườidânCalifornia.KhiđượchỏivềniềmhạnhphúccủangườidânCalifornia,chắchẳnbạnsẽnhớđếnmộthìnhảnhvềmộtsốngườiđangthamgiavàomộtkhíacạnhđặcbiệtcủasựtrảinghiệmCalifornia,vídụnhưđibộđườngdàivàomùahèhoặcngưỡngvọngthờitiếtgiữađông.ẢotưởngtậptrungxuấthiệnbởinhữngngườidânCaliforniathựcsựdànhítthờigianchoviệcthamgiavàonhữngkhíacạnhcuộcsốngnàycủahọ.Hơnthếnữa,nhữngngườidânCaliforniavềlâudàikhôngchắcđãđượcđảđộnggìtớikhíhậukhiđượchỏivềmộtsựđánhgiátoàndiệnvềđờisốngcủahọ.Nếubạnsốngởđâytrongsuốtcuộcđờimìnhvàkhôngđidulịchquánhiều,việcsinhsốngởCalifornianhưthểđượcủnghộbằngcảhaitay:Đẹp,nhưngđókhôngphảilàmộtsốđiềumàmộtsốngườinghĩtớiquánhiều.Nhữngýnghĩvềbấtkểkhíacạnhnàocủađờisốngcónhiềukhảnăngtrởnênnổibậtnếumộtsựchọnlựaloạitrừtươngphảnluôncósẵn.

NhữngngườimớichuyểntớiCaliforniagầnđâysẽphảnứngkháchẳn.HãyxemxétmộtngườimạnhdạnbỏOhiođểtìmkiếmhạnhphúcởmộtvùngkhíhậutốthơn.Trongmộtvàinămsauviệcdichuyển,môtcâuhỏivềsựthỏamãncủaanhtavớiđờisốnghẳnsẽgợinhắcanhtavềcuộcdichuyểnvàcũnggợiranhữngsuynghĩvềnhữngkiểukhíhậutươngphảnởhaibang.SựsosánhchắcchắnsẽthiênvềCalifornia,vàsựquantâmtớikhíacạnhnàycủađờisốngcóthểbópméosứcảnhhưởngthựcsựcủanótrongsựtrảinghiệm.Tuynhiên,ảotưởngtậptrungcóthểcũngmangtớisựthoảimái.Dùcóhaykhôngcócánhânthựcsựhạnhphúchơnsaukhidichuyển,anhtasẽbáocáovớichínhbảnthânmìnhtrạngtháihạnhphúchơn,bởisuynghĩvềkiểukhíhậusẽkhiếnanhratinrằngmìnhđanghạnhphúchơn.Ảotưởngtậptrungcóthểkhiếnconngườitatrởnênsailầmvớitrạngtháihạnhphúchiệntạicủahọcũngnhưlàvềniềmhạnhphúccủanhữngngườikhác,vàvềhạnhphúccánhâncủahọtrongtươnglai.

Vàothờiđiểmnàotrongngàythìnhữngngườiliệthaichidướitrảiquatâmtrạngtồitệ?

Câuhỏinàygầnnhưchắcchắnkhiếnbạnnghĩvềmộtngườiliệthaichân

dưới,ngườimàhiệnđangnghĩvềmộtsốtrạngtháicủaanhta.Sựphỏngđoáncủabạnvềtâmtrạngcủamộtngườibịliệthaichidướidovậymàcóthểtrởnênchínhxácvàonhữngngàyđầutiênsaumộtvụtainạngâytàntậtxảyra;đôikhisaubiếncố,cácnạnnhâncủavụtainạnkhôngnghĩgìnhiều.Nhưngthờigiantrôiđi,vớimộtvàibiệtlệ,sựchúýđượcrútratừmộttìnhthếmớikhinótrởnênquenthuộchơn.Cácbiệtlệchínhlàcơnđaukinhniên,liêntụctiếpxúcvớitiếngồnàovàtrầmcảmnghiêmtrọng.Cơnđauvàtiếngồnvềmặtsinhhọcđượctạorađểlàmcáctínhiệuthuhútsựchúývàtrầmcảmcóliênquantớimộtchutrìnhtựcủngcốvềnhữngsuynghĩđángthương.Dovậyởđâukhôngcósựtươngthíchvớinhữngtrạngtháinày.Liệthaichidưới,tuyvậy,khôngphảilàmộttrongnhữngngoạilệ:Nhữngquansátchitiếtđãchothấyrằngnhữngngườibịliệthaichidướicótâmtrạngkhátốtsovớimộtnửakhoảngthờigiangiốngnhưmộtthángđầusauvụtainạncủahọ,mặcdùtâmtrạngcủahọchắcchắnlàủrũhơnkhihọnghĩvềtìnhtrạngcủamình.Phầnlớnthờigian,tuynhiên,nhữngngườiliệthaichidướilàmviệc,đọcsách,tậnhưởngnhữngtrògâycười,kếtbạnvànổigiậnkhihọđọccácthôngtinvềđờisốngchínhtrịtrênbáo.Khihọđượcthamgiavàobấtcứnhữnghoạtđộngnày,họkhôngmấykhácbiệtvớibấtcứaikhác,vàchúngtacóthểmongđợicảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmcủanhữngngườiliệthaichinàygầnvớiđờithườngphầnlớnthờigian.Sựthíchứngvớitìnhtrạngmới,dùtốthayxấu,cốtởphầnlớncủaviệcsuynghĩcàngítcàngtốtvềvấnđềđó.Trongtrườnghợpnày,hầuhếtcáchoàncảnhsốngvềdàihạn,baogồmcảngườibịliệthaichivàngườikếthôn,lànhữngtrạngtháibánthờigianmàaiđóởvàochỉkhiaiđóchútâmtớichúng.

MộttrongnhữngđặcquyềncủaviệcgiảngdạytạiPrincetonđólàcơhộiđượcdẫndắtnhữngsinhviênsánglạnsắptốtnghiệpquamộtluậnánnghiêncứu.Vàmộttrongnhữngsựtrảinghiệmyêuthíchcủatôitrongđặctrưngnày,đólàmộtdựántrongđóBeruriaCohnđãthuthậpvàphântíchsốliệutừmộthãngkhảosátđãđềnghịnhữngngườithamgiađánhgiátỷlệthờigianmànhữngngườibịliệthaichidướilâmvàomộttâmtrạngtồitệ.Bàđãtáchnhữngngườithamrathànhhainhóm:Mộtsốđượcnóirằngvụtainạngâythươngtậtđãxảyramộtthángtrướcđó,mộtsốđượcnóirằngmộtnămtrướcđó.Ngoàira,từngngườithamgiađãlàmhiệuchobiếtliệurằngbảnthânanhtahoặccôtađãtừngbiếtmộtngườiliệthaichidướihaykhông.Hainhómnàyđãtrùngkhítvớinhautrongphánđoáncủahọvềnhữngngườibịliệthaichidướigầnđây:Nhữngngườimàtừngbiếtmộtngườibịliệthaichidướiđãướctính75%ởtâmtrạngtồitệ;nhữngngườimàphảihìnhdungramộtngườibịliệthaichidướicholà70%.Ngượclại,hainhómnàyđãkhácbiệtmộtcáchrõnéttrongcácướctínhcủamìnhvềtâmtrạngcủanhữngngườiliệthaichidướimộtnămsaucácvụtainạn:Nhữngngười

từngbiếtmộtngườibịliệthaichiđãđưaraconsố41%nhưlàướctínhcủahọvềkhoảngthờigianmàtạiđótâmtrạnglàtồitệ.Cácướctínhcủanhữngngườimàchưatừngquenbiếtvớimộtngườibịliệthaichidướiđãtínhtrungbìnhlà68%.Rõràng,nhữngaiđãtừngbiếtmộtngườiliệthaichidướiđãquansátthấysựthuyêngiảmdầndầnđốivớisựchúýkhỏitìnhtrạngđó,nhưngnhữngngườikhácđãkhôngđoánđượcrằngsựthíchnghinàycóthểxảyra.Cácđoánđịnhvềtâmtrạngcủanhữngngườitrúngvésốmộtthángvàmộtnămsaubiếncốđãchỉrađíchxáccùngmộtmẫuhìnhnhưvậy.

Chúngtacóthểdựtínhsựthỏamãnđờisốngcủanhữngngườiliệthaichidướivànhữngaiđaubuồnvìnhữngtrạngtháimãntínhvàphiềntoáiđượcliênkếtlỏnglẻovớicảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmcủahọ,bởinhucầuđánhgiácuộcsốngcủahọchắcsẽgợinhắchọvềđờisốngcủanhữngngườikhácvàvềđờisốngmàhọđãtừngtrảiqua.Kiênđịnhvớiýniệmnày,cácnghiêncứugầnđâyvềcácbệnhnhânlàmphẫuthuậthậumôngiảđãsảnsinhranhữngmâuthuẫnsâusắcgiữacảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmcủacácbệnhnhânvànhữngđánhgiácủahọvềcuộcsốngcủamình.Sựtrảinghiệmchọnmẫuchỉrakhônghềcósựkhácbiệtnàotrongniềmhạnhphúcđượctrảinghiệmgiữanhữngbệnhnhânnàyvàmộtnhómngườikhỏemạnh.Lạithêmcácbệnhnhânlàmphẫuthuậthậumôngiảcóthểsẽsẵnlòngđánhđổimộtvàinămtuổiđờicủamìnhlấymộtcuộcđờingắnngủihơnmàkhôngphảilàmphẫuthuậthậumôngiả.Hơnthếnữa,nhữngbệnhnhâncóhậumôngiảđãtừngđánhđổinàynhớlạiquãngthờigiancủahọtrongtrạngtháiấynhưthểđiềughêsợvàhọsẽtừbỏthậmchínhiềuhơnthờigiansốngcònlạicủamìnhđểkhôngphảiquaylạivớinó.Ởđâychothấybảnthểđanghồitưởnglàchủthểchomộtảotưởngtậptrungồạtvềđờisốngmàbảnthểđangtrảinghiệmkéodàikhálâu.

DanielGilbertvàTimothyWilsonđãgiớithiệutừLỗihammuốnđểmiêutảnhữngchọnlựatồinảysinhtừcáclỗicủaviệcdựbáocảmtính.Từnàyđángđượcdùngtrongngônngữhàngngày.Ảotưởngtậptrung(màGilbertvàWilsongọilàKhubiệthóa)làmộtnguồnphongphúchoLỗihammuốn.Cụthể,nókhiếnchúngtacóthiênhướngthổiphồngtácđộngcủanhữnglựcđẩyquantrọnghoặcthayđổicáctìnhhuốngvớicảmnhậnhạnhphúctrongtươnglai.Sosánhhaiđiềuràngbuộcmàsẽthayđổimộtsốkhíacạnhđờisốngcủabạn:Việcmuamộtchiếcxemớitiệnnghivàviệcthamgiavàomộtnhómgặpmặthàngtuần,cóthểlàmộtcâulạcbộchơipokerhoặccâulạcbộsách.Cảhaisựtrảinghiệmnàyđềusẽthúvịvàkíchthíchtạithờiđiểmkhởiđầu.Sựkhácbiệtcốtyếuđólàrốtcuộcbạnsẽítchúýtớichiếcxekhibạnláinhưngbạnsẽluônchútâmtớisựtươngtácxãhộimàtheođóbạnđãtựràngbuộcbảnthânmình.QuaWYSIATI,bạncóthểthổiphồngnhữnglợi

íchdàihạncủachiếcxe,nhưngbạnkhôngbaogiờphạmphảisailầmđốivớimộtcuộchộihọpxãhộihoặcđốivớicáchoạtđộngvốnđãđòihỏikhắtkhesựchútâm,vídụnhưviệcchơitennishoặchọcchơicello.Ảotưởngtậptrungtạoramộtkhuynhhướngthiênvềnhữngđiềutốtđẹpvànhữngtrảinghiệmthúvịvàolúcđầu,dùchosaucùngchúngsẽmấtđisứchấpdẫncủamình.Khoảngthờigianđãbịbỏqua,dẫntớinhữngtrảinghiệmmàsẽgiữlạigiátrịchúýcủahọvềdàihạnđượcđánhgiácao,íthơnsovớichúngđángđượchưởng.

THỜIGIANVÀLẠITHỜIGIAN

Vaitròcủathờigianđãlàmộtđiệpkhúctrongphầnnàycủacuốnsách.Nóthậthợplýđểmôtảđờisốngcủabảnthểđangtrảinghiệmnhưthểmộtchuỗicáckhoảnhkhắc,mỗikhoảnhkhắccómộtgiátrị.Giátrịcủamộttìnhhuống,tôiđãgọiđólàmộtniềmvui–đơngiảnlàtổngcácgiátrịcủacáckhoảnhkhắccuộcđời.Nhưngđâykhôngphảilàcáchmàtrínãomiêutảcáctìnhhuống.Bảnthểđanghồitưởng,nhưtôiđãtừngmôtả,cũngkểnhữngcâuchuyệnvàđưaracácchọnlựa,vàkhôngphảinhữngcâuchuyệnlẫncácchọnlựamiêutảmộtcáchhợpthứcvềthờigian.Tronghìnhmẫungườikểchuyện,mộttìnhhuốngđượchìnhdungrabởimộtvàikhoảnhkhắcquyếtđịnh,đặcbiệtlàđoạnmởđầu,caotràovàkếtthúc.Thờigiandiễnrabịbỏqua.ChúngtôiđãthấyđượcsựtậptrungnàylêncáckhoảnhkhắcriênglẻcảởtìnhhuốngcanđảmlẫnởcâuchuyệncủaVioletta.

Chúngtôiđãthấymộtdạngthứckhácbiệtcủasựbỏquathờigiandiễnratronglýthuyếttriểnvọng,trongđómộttrạngtháiđượcmiêutảbởibướcchuyểntiếp.Việctrúngmộtgiảixổsốmanglạimộttrạngtháimớivềtàisảnmàsẽtồntạitrongvàibakhoảngthờigian,nhưngđộthỏadụngquyếtđịnhtươngđươngvớicườngđộđánhgiáquácaocủaphảnứngtrướctintứcngườinàođóđãtrúngsố.Việcthoáiluisựchúývànhữngthíchnghikhácvớitrạngtháimớiđềubịbỏqua,khimàchỉcólátcắtthờigianmỏngmanhlàđượcđểmắttới.Sựtậptrungtươngtựlênsựchuyểndịchsangtrạngtháimớivàviệcbỏquathờigiantươngtựvàsựthíchnghiđượcpháthiệntrongcácdựbáovềphảnứngtrướccácchứngbệnhkinhniênvàdĩnhiêntrongsựảotưởngtậptrung.Sailầmmàmọingườimắcphảitrongảotưởngtậptrungbaogồmcảsựchútâmtớicáckhoảnhkhắcđượclựachọnvàsựbỏquađiềuxảyratạicáckhoảngthờigiankhác.Trínãothỏamãnvớinhữngcâuchuyện,nhưngnócóvẻkhôngđượchợplýđốivớitiếntrìnhthờigian.

Trongsuốt10nămqua,chúngtađãlĩnhhộiđượcnhiềusựthựcmớivềniềmhạnhphúc.Nhưngchúngtacũngđãhọcđượcrằngtừhạnhphúckhông

mangmộtýnghĩagiảnđơnvànókhôngnênđượcsửdụngnhưthểnóđangđượcdùng.Đôikhitiếnbộkhoahọckhiếnchochúngtabốirốihơnchúngtanghĩ.

HỒIKẾT

Tôibắtđầuviếtcuốnsáchnàybằngviệcgiớithiệuhainhânvậthưcấu,

đồngthờicũngtậptrungvàoviệctranhluậnvềhaihệthốngvàkếtlạivớihaibảnthể.HainhânvậtđólàHệthống1vàHệthống2.Trongđó,Hệthống1thuộcvềtrựcgiác,nóthựchiệnviệctưduynhanh,cònHệthống2tượngtrưngchosựnỗlựcvàthựchiệnnhiệmvụchậmhơn.Thêmvàođó,Hệthống2cònthựchiệnviệctưduychậm,giúpđiềuchỉnhHệthống1vàduytrìsựkiểmsoáttốtnhấtcóthểtronggiớihạncácnguồnlựcbịhạnchếcủanó.Haihìnhtháinàythểhiệnchoconngườikinhtếhưcấu,sốngtrênmảnhđấtlýthuyếtvàconngười,hànhđộngtrênthếgiớithựctại.Haibảnthểlàbảnthểđangtrảinghiệm-thứthựcthiviệcsinhtồnvàbảnthểhồitưởng-thứlưugiữmụctiêuvàtạoracácchọnlựa.Trongchươngcuốicùngnàytôixemxéttớimộtsốứngdụngcủabasựkhácbiệtnày,bànluậnvềchúngtheomộttrậttựđảonghịch.

HAIBẢNTHỂ

Khảnăngxảyracácxungđộtgiữabảnthểđanghồitưởngvàcáclợiíchcủabảnthểđangtrảinghiệmthựctếlạiphátsinhnhiềukhókhănhơnsovớisuynghĩbanđầucủatôi.Trongmộtthínghiệmtrướcđó,nghiêncứucanđảm,sựkếthợpgiữabỏquathờigiandiễnravàquytắc“đỉnh-đáy”dẫntớicácchọnlựarõrànglàvôlý.Tạisaongườitacóthểsẵnlòngđặtbảnthânhọvàonỗiđaukhôngcầnthiết?Cácchủthểcủachúngtôiphómặcsựlựachọnchobảnthểđanghồitưởngcủahọ,thíchđượclặplạithửnghiệmđểlạikýứctốtđẹphơn,mặcdùnókéotheonỗiđauđớnhơn.Việclựachọnthôngquađặctrưngcủakýứccóthểđượcbiệnminhtrongcáctrườnghợpcựcđoan,vídụkhitrạngtháicăngthẳngsauchấnthươnglàmộtsựkiệncóthểxảyranhưngsựtrảinghiệmcanđảmkhôngphảilàchấnthương.Mộtngườiquansátkháchquanđưarasựchọnlựadànhchoaiđókháccóthểchắcchắnlựachọnsựtổnthấtngắnhạn,cólợichobảnthểđangtrảinghiệmcủangườibịthiệthại.Cáclựachọnmàngườitalậpravìlợiíchcủachínhmìnhđượcmôtảmộtcáchcôngbằngnhưlànhữngsailầm.Sựbỏquakhoảngthờigianvàquytắc“đỉnh-đáy”trongsựđánhgiávềcáccâuchuyện,cảởvởoperalẫntrongcácđoánđịnhvềcuộcđờicủaJen,đềukhôngthểbiệnbạchtươngtựnhưnhau.Nókhôngcóýnghĩađểđánhgiámộtđờisốngtoàndiệnbằngnhữngkhoảnhkhắccuốicùngcủamình,hoặckhôngđặtnặngvàokhoảng

thờigiandiễnrađểquyếtđịnhxemcuộcđờinàođángaoướchơn.

BảnthểđangtrảinghiệmlàmộtsựgiảithíchchoHệthống2.Tuynhiên,cácđặctrưngđểphânbiệtcáchthứcnóđánhgiácáctìnhhuốngvàcuộcsốnglànhữngnéttiêubiểuchokýứccủachúngta.Sựbỏquakhoảngthờigiandiễnravàquytắc“đỉnh-đáy”khởinguồntừHệthống1vàkhôngnhấtthiếtphảitươngứngvớicácgiátrịcủaHệthống2.Chúngtatinrằng,khoảngthờigiandiễnralàquantrọngnhưngkýứcphảnánhvềchúngtalạikhônghẳnthế.Cácquytắcchiphốisựđánhgiávềquákhứlànhữngchỉdẫnnghèonànđốivớiviệcraquyếtđịnh,bởithờigianlàyếutốchínhquyếtđịnhởđây.Thựctếquantrọngvềsựtồntạicủachúngtađólàthờigianlàniềmanủihạnchếcuốicùngnhưngbảnthểđanghồitưởngbỏquathựctếđó.Việcbỏquathờigianđượckếthợpvớiquytắc“đỉnh-đáy”dẫntớimộtkhuynhhướngthiênvềmộtkhoảngthờigiancựckỳvuivẻngắnngủiquamộtkhoảngthờigianhạnhphúcvừaphảilâudài.Hìnhảnhphảnchiếuvềkhuynhhướngtươngtựkhiếnchúngtalongạimộtkhoảngthờigiangâytổnthươngnghiêmtrọngnhưngcóthểchịuđựngđượcngắnngủihơnsovớiviệcchúngtalongạimộtkhoảngthờigianđauđớnvàphảikéodàilâuhơn.Khoảngthờigianbịbỏquacũngkhiếnchúngtacóthiênhướngchấpnhậnmộtkhoảngthờigiankhóchịuvừaphải,bởikếtcụcsẽtrởnêntốtđẹphơnvànócólợichoviệctừbỏmộtcơhộichomộtkhoảngthờigiandàihạnhphúcnếunócómộtcáikếtnhàmchán.Đểhướngýniệmtươngtựnàytớingưỡnglolắng,hãyxemxétlờicảnhbáophổbiếnsau:“Đừnglàmđiềuđó,bạnsẽhốihậnđấy.”LờikhuyênnàynghecóvẻsángSuốt,bởisựhốitiếcđượcdựbáotrướclànhậnđịnhcủabảnthểđanghồitưởngvàchúngtacókhuynhhướngchấpnhậnnhữngphánđoándứtkhoátvàthườngraquyếtđịnhnhưvậy.Tuynhiên,chúngtakhôngđượcquênrằngtriểnvọngcủabảnthểđanghồitưởngkhôngphảilúcnàocũngđúng.Mộtngườitheodõikháchquanmôtảsơlượcmáyđoniềmhoanlạc,vớinhữnglợiíchcủabảnthểđangtrảinghiệmtrongđầu,cóthểmanglạilờikhuyênkhácbiệthợplý.Sựbỏquathờigiandiễnracủabảnthểđanghồitưởng,tầmquantrọngđượcđánhgiáquámứccủanólênnhữngcaotràovàkếtthúcvàsự“nhậnthứcmuộn”củanókếthợpvớilợiíchđãbópméonhữngphảnánhvềsựtrảinghiệmthựctếcủachúngta.

Ngượclại,địnhnghĩacoitrọngkhoảngthờigiancảmnhậnhạnhphúcdiễnraxemxéttấtcảcáckhoảnhkhắccủađờisốngtươngtựnhưnhau,cóthểquênhoặckhôngthểquên.Mộtsốkhoảnhkhắccuốicùngđãđượccoitrọnghơnsovớinhữngkhoảnhkhắckhác,dochúngkhôngthểquênđượchoặcdochúnglàquantrọng.Khoảngthờigianmàngườitadànhđểchútâmvàomộtkhoảnhkhắcđángnhớnênbaogồmcảkhoảngthờigiandiễnranó.Mộtkhoảnhkhắccũngcóthểđạttớitầmquantrọngbởisựthayđổitrảinghiệm

củanhữngkhoảnhkhắcxảyrasauđó.Vídụ,bỏramộtgiờtậpluyệnđànviolincóthểlàmtăngsựtrảinghiệmcủanhiềugiờchơihoặcnghenhạcnhiềunămsauđó.Tươngtựnhưvậy,mộtbiếncốkhủngkhiếpgâyraPTSDsẽđượcđặtnặngbởitổnglượngthờigianxảyranỗiđauvềdàihạnmànógâyra.Trongtriểnvọngthờigiandiễnrađượccoitrọng,chúngtacóthểxácđịnhđượcchỉsaukhithựctếmàmộtkhoảnhkhắclàđángnhớhoặccóýnghĩa.Nhữngtuyênbố“tôisẽluônghinhớ…”hoặc“đâyquảlàmộtkhoảnhkhắcđángnhớ”nênđượchiểulàđiềuhứahẹnhoặccácdựbáo,thứcóthểsaivàthườnglànhưvậy,ngaycảkhiđượcbàytỏvớisựchânthậttuyệtđối.Sẽlàmộtlờidựđoánkhônngoanrằngrấtnhiềuđiềuchúngtanóirằngchúngtasẽluônghinhớtrongmộtthờigiandàisẽbịquênlãng10nămsauđó.

Sựhợplýcủaviệccoitrọngkhoảngthờigiandiễnrathậtthuyếtphục,nhưngnókhôngthểđượcnhìnnhậnlàmộtlýthuyếthoànchỉnhvềcảmnhậnhạnhphúcbởicáccánhângắnbóchặtchẽvớibảnthểđanghồitưởngcủahọvàquantâmtớicâuchuyệncủahọ.Mộtlýthuyếtvềcảmnhậnhạnhphúckhôngthểduytrìnếumàbỏquađiềungườitamongmuốn.Mặtkhác,mộtlýthuyếtmàbỏquađiềuđangthựcsựdiễnratrongcuộcsốngcủamọingườivàkhácbiệtvớiđiềuhọnghĩvềđờisốngcủamìnhthìcũngkhôngtồntạimãiđược.Bảnthểđanghồitưởngvàbảnthểđangtrảinghiệmcầnphảiđượcxemxétcùnglúc,bởinhữnglợiíchcủachúngkhôngphảiluônxảyrađồngthời.Cácnhàtriếthọccóthểđãđấutranhvớinhữngcâuhỏinàytrongmộtkhoảngthờigiandài.

Vấnđềtranhcãivềviệccáinàotrongsốhaibảnthểcótầmquantrọnghơnkhôngphảilàmộtcâuhỏichỉdànhchocáctriếtgia,nócòncóhàmýđốivớicácchínhsáchtrongmộtvàilĩnhvực,đángchúýlàytếvàphúclợixãhội.Hãyxemxétsựđầutưmànênđượclậpratrongviệcđiềutrịcáctìnhtrạngbệnhkhácnhau,baogồmcảmù,điếchoặcsuythận.Nhữngđầutưnàycónênđượcxácđịnhbởiviệcngườitalosợnhữngtìnhtrạngnàynhiềunhưthếnào?Nhữngđầutưcónênđượcdẫndắtbởisựđauđớnmàcácbệnhnhântrảinghiệmthựctế?Hoặccónêntuântheomứcđộmongmuốncủacácbệnhnhânđểđượcgiảithoátkhỏitìnhtrạngcủahọvàbởinhữngđánhđổimàhọsẽsẵnlòngtạoranhằmđạttớisựkhuâykhỏađó?Thứhạngcủacáctìnhtrạngmù,điếc,hoặcphẫuthuậtlắphậumôngiảvàlọcmáu,cóthểkhácbiệtmộtcáchrõnét,tùythuộcvàocáchxửtríthươngtổnnghiêmtrọngđượcsửdụng.Khônghềcógiảiphápdễdàngnàonằmtrongtầmngắmnhưngvấnđềtranhcãinàyvôcùngquantrọngđểcóthểbỏqua.

Khảnăngcóthểsửdụngcácthướcđohạnhphúcnhưlàcácdụngcụđo

lườngđểhướngdẫncácchínhsáchcủaChínhphủđãthuhútđượcsựquantâmđángkểgầnđây,cảtronggiớihọcthuậtlẫnmộtvàiChínhphủtạichâuÂu.Mộtvàinămtrước,nóđãkhôngđượcthừanhận,chođếngầnđâynómớicóthểhiểuđượcrằngmộtchỉsốvềmộtlượngthươngtổntrongxãhộimộtngàynàođósẽđượcbaohàmtrongcácsốliệuthốngkêquốcgia,cùngvớicácthướcđovềthấtnghiệp,khuyếttậtthểchấtvàmứcthunhập.Dựánnàyđãđạtđượcmộtbướctiếnlớn.

KINHTẾVÀCONNGƯỜI

Tronglờinóihàngngày,chúngtôikêugọimọingườibiếtsuynghĩkhitranhluận,nếunhữngniềmtincủahọhòahợpvớithựctếvànếunhữngưutiêncủahọtrùngvớinhữnglợiíchvàgiátrịcủahọ.Từlýtrítruyềnđạtmộthìnhảnhcủasựcẩntrọnghếtmức,tínhtoánnhiềuhơnvàítnóngvội,nhưngtrongngônngữphổthông,mộtconngườicólýtríchắcchắnlạilàngườibiếtsuynghĩ.Đốivớicácnhàkinhtếhọcvàcácnhànghiêncứulýthuyếtquyếtđịnh,tínhtừ“lýtrí”nàycómộtýnghĩakhácbiệthoàntoàn.Thửtháchduynhấtvềtínhhợplýkhôngphảilàliệurằngnhữngniềmtinvàsởthíchcủamộtngườicóhợplýhaykhông,màchúngcónhấtquánnộitạitrongconngườihaykhông.Mộtconngườicólýtrícóthểtinvàonhữnghồnma,miễnlàtấtcảcácniềmtinkháccủacôtanhấtquánvớisựtồntạicủacáchồnma.Mộtconngườicólýtrícóthểthíchbịghétbỏhơnlàđượcyêumến,miễnlàcácsởthíchcủaanhtanhấtquán.Tínhhợplýlàsựcốkếthợplogichợplýhaykhônghợplý.Kinhtếhọcduylýtríbởichínhsựnhờđịnhnghĩanày,nhưngđólàcăncứvượttrộimàconngườikhôngthểcó.KinhtếhọccóthểkhôngdễmắcphảisựcứngnhắcnhưWYSIATI,cấutrúchẹp,cáinhìnbêntrong,hoặcnhữngđảolộnưutiên,thứmàconngườitrướcsaucũngkhôngthểtránhkhỏi.

Địnhnghĩavềtínhhợplýnhưlàsựcốkếtthìkhôngthểbịhạnchế,nóđòihỏisựtuânthủcácquytắclogicmàmộtýnghĩhạnchếkhôngthểthựchiệnđược.Conngườibiếtsuynghĩkhôngthểđượcđịnhnghĩakhôngcólýtrínhưnghọkhôngnênbịquycholàkhôngcólýtríbởiđịnhnghĩanày.Philýtrílàmộttừhàmxúc,trongđónóbaohàmtínhbốcđồng,đacảmvàmộtsựkhángcựngoancốtrướclậpluậnhợplý.TôithườngnétránhkhinghiêncứucủatôicùngvớiAmosđượccholàcácchọnlựacủaconngườilàphilýtrí,khimàtrongthựctếnghiêncứucủachúngtôichỉchothấyrằngconngườikhôngđượcmôtảđúngbởihìnhmẫutácnhâncólýtrí.

Mặcdùconngườikhôngphảilàphilýtrí,họthườngcầntớisựhỗtrợđểđưaracácdựđoánhoặccácquyếtđịnhtốthơn,vàtrongmộtsốtrườnghợp,

cácchínhsáchvàcácthểchếcóthểmanglạisựhỗtrợđó.Nhữngkhẳngđịnhnàycóthểlàvôthưởngvôphạtnhưngchúnglạigâytranhcãitrongthựctế.NhưđãđượclàmsángtỏbởitrườngpháiKinhtếhọcChicagocóuytín,đứctintronglýtínhcủaconngườiđượcgắnkếtchặtchẽvớimộtýthứchệ,trongđó,nókhôngnhấtthiếtvàthậmchílàtráithônglệkhibảovệconngườitrướcnhữngchọnlựacủahọ.Nhữngngườicólýtrínênđượctựdovàhọnêncónghĩavụquantâmtớichínhbảnthânmình.MiltonFriedman,nhânvậtđứngđầutạitrường,đãdiễngiảiquanđiểmnàydướimộtnhanđềcủamộttrongnhữngcuốnsáchnổitiếngcủaônglà:Tựdolựachọn.

Sựgiảđịnhmàcáctácnhâncólýtrícungcấpnềnmóngtrítuệchongườitheochủnghĩatựdotiếpcậnđượcvớicácchínhsáchcông:Khônggâytrởngạichoquyềnlựachọncủacánhân,trừkhicácchọnlựanàygâyhạichonhữngngườikhác.Cácchínhsáchủnghộtựdođượchậuthuẫnnhiềuhơnbởisựcảmphụctrướchiệulựccủacácthịtrườngtrongviệcphânphốihànghóatớingườidân,nhữngngườiluônsẵnsàngchitrảnhiềunhấtchohọ.MộtvídụnổitiếngvềcáchtiếpcậnChicagocónhanđềMộtlýthuyếtvềhammêcólýtrí;nólýgiảicáchmàmộttácnhâncólýtrívớimộtsởthíchdànhchosựthỏamãntrựctiếpvàmạnhmẽcóthểđưaraquyếtđịnhcólýtríđểchấpnhậnsựhammêtrongtươnglainhưlàmộthệquả.MộtlầntôiđãngheGaryBecker,mộttrongnhữngtácgiảcủabàibáotrên,đâycũnglàmộtngườiđượcnhậngiảiNobelcủatrườngpháiChicago,tranhcãitheolốikhôngquantrọng,nhưngkhônghoàntoànnhưlàmộttròđùabỡnrằng:Chúngtanênxemxétkhảnănglýgiảichứngbệnhgọilàbéophìbằngniềmtincủaconngườimàmộtliềuthuốcchữabệnhđáitháođườngsẽsớmtrởnêncônghiệu.Ôngđãvàđangtạoramộtđiểmcógiátrị:Khichúngtaquansátnhữngngườihànhđộngtheonhữngcáchxemchừnglàkỳcục,chúngtatrướctiênnênnghiêncứuxácsuấtmàhọcómộtlýdođúngđắnđểlàmđiềumàhọmuốn.Nhữnggiảithíchvềtâmlýchỉnênđượcviệndẫnkhicáclýdonàytrởnênkhônghợplý,sựgiảithíchcủaBeckervềbệnhbéophìhẳnlàvậy.

Trongmộtđấtnướcpháttriển,chínhphủnênđểnềnkinhtếvậnhànhtheoquyluậttựnhiênmàkhôngnêncanthiệpquásâu,miễnlàsựvậnhànhấykhônggâyhạichonềnkinhtếkhác.Đểcóquyềnđiềukhiểnxemáymàkhôngđộimũbảohiểm.Cáccôngdânbiếtđượchọđanglàmgì,ngaycảkhihọlựachọnkhôngtiếtkiệmtiềnchotuổigiàcủahọ,hoặckhihọquáhammêmộtsốthứ.Đôikhicómộttìnhhuốngđốilậpvớilậpluậnnày:Nhữngngườigiàkhôngtiếtkiệmtiềnđểtrangtrảichocuộcsốngkhivềhưunhậnđượcnhiềucảmthônghơnsovớimộtsốngườihayphànnànvềcácloạihóađơnsaukhingốnhếtmộtbữađạitiệctạimộtnhàhàng.Bởivậyphầnlớn

nhữnglậpluậnnàyđangphảiđốidiệntrongcuộctranhcãigiữatrườngpháiChicagovàcácnhàkinhtếhọchànhvi,nhữngngườibácbỏdạngthứccựcđoanvềhìnhmẫutácnhâncólýtrí.Sựtựdokhôngphảilàmộtgiátrịđượctranhcãi,vàtấtcảnhữngngườithamgiavàocuộctranhluậnđềuủnghộlậpluậnnày.Nhưngcuộcsốngđốivớicácnhàkinhtếhọchànhviphứctạphơnsovớinhữngngườitinvàotínhhợplýcủaconngười.KhôngmộtnhàKinhtếhọcHànhvinàolạicũnghộmộtChínhphủcưỡngépcáccưdâncủamìnhthựchiệnchếđộănkhoahọcvàchỉxemchươngtrìnhvôtuyếncólợichotâmhồn.Tuynhiên,đốivớicácnhàkinhtếhọchànhvi,sựtựdocómộtcáigiá,màdocánhânmàđãđưaranhữnglựachọntồivàmộtxãhộicónghĩavụphảigiúpđỡhọ.Quyếtđịnhvềviệcliệucóhaykhôngcóviệcbảovệcáccánhânchốnglạinhữngsailầmcủamình,dođóđặtramộttìnhthếtiếnthoáilưỡngnandànhchocácnhàkinhtếhọcHànhvi.CácnhàkinhtếhọccủatrườngpháiChicagokhôngđốimặtvớivấnđềnày,bởicáctácnhâncólýtríkhôngphạmphảinhữngsailầm.Đốivớinhữngngườiủnghộtrườngpháinày,sựtựdolàphảiđượcmiễntráchnhiệm.

Vàonăm2008,nhàkinhtếhọcRichardThalervànhàluậthọcCassSunsteinđãcùnghợpsứcđểviếtmộtcuốnsáchcótênlàCúhích,cuốnsáchnàynhanhchóngtrởthànhmộtcuốnsáchbánchạyvàđượccácnhàkinhtếhọchànhvicoilàcuốnkinhthánhcủahọ.Cuốnsáchcủahọđãđưamộtvàitừmớivàongônngữ,baogồmcảKinhtếhọcvàconngười.Nócũngđưaramộtchuỗicácgiảiphápchotìnhthếtiếnthoáilưỡngnanvềviệclàmcáchnàođểhỗtrợngườidânđưaracácquyếtđịnhđúngmàkhôngtướcđisựtựdocủahọ.ThalervàSunsteintánthànhquanđiểmcủachínhsáchChínhphủtheohướngtựdochủnghĩa,trongđónhànướcvàcácthểchếchophéphíchngườidânđưaracácquyếtđịnhphụcvụchocáclợiíchlâudàicủachínhbảnthânhọ.Địnhrõviệcthamgiavàomộtkếhoạchtrợcấpnhưlàphươngánngầmđịnhlàmộtvídụvềmộtcúhích.Thậtkhóđểlậpluậnrằngsựtựdocủabấtcứaibịthuhẹpbởiđượcchiêunạpmộtcáchtựđộngvàokếhoạch,khihọchỉđơnthuầnđánhdấuvàomộtôtrốngđểlựachọn.Nhưchúngtađãthấytrướcđó,cấutrúccủaquyếtđịnhcủacánhânmàThalervàSunsteingọiđólàcấutrúclựachọn,cómộttácđộngrấtlớnlênkếtquả.Cúhíchnàyđượcdựatrênhệtâmlýcócăncứ,màtôiđãmôtảtrướcđó.Phươngánngầmđịnhđượcnhậnbiếtmộtcáchtựnhiênnhưlàsựlựachọnphổthông.Việcchệchhướngkhỏisựlựachọnphổthônglàmộthànhđộngviphạm,nóđòihỏimộtnỗlựccẩntrọngnhiềuhơn,lãnhnhiềutráchnhiệmhơnvànhiềukhảnănggợirasựhốitiếchơnlàkhônglàmgìcả.Đólànhữngáplựcmạnhmẽmàcóthểdẫndắtquyếtđịnhcủamộtsốngườimàmặtkháckhôngtựtinvàođiềucầnlàm.

Conngười,cònhơncảnhàkinhtếhọc,cũngcầntớisựbảovệtừnhữngngườikhác,họkhaithácmộtcáchcẩntrọngsựyếukémcủamìnhvàđặcbiệtlànhữngthóiquencủaHệthống1vàsựbiếngnháccủaHệthống2.Cáctácnhâncólýtríđượccholàtạoracácquyếtđịnhquantrọngmộtcáchcẩnthậnvàsửdụngtấtcảthôngtinđượccungcấpchochúng.Mộtngườicótưduykinhtếsẽđọcvàhiểumộtbảnhợpđồngtrướckhikývàonhưngconngườithườngkhônglàmnhưvậy.Mộtdoanhnghiệpkhôngcóđạođứclậpracácbảnhợpđồngđểmàcáckháchhàngsẽkýtheothóiquenmàkhôngnghiêncứukhinhiềuvấnđềpháplýquantrọng,đượctrìnhbàyẩnđithôngtinquantrọngvớicáinhìnđơngiảnkhôngdễgìpháthiệnrađược.Mộtsựdínhlíunguyhạitớihìnhmẫutácnhâncólýtrívớihìnhtháicựcđoancủanóđólàcáckháchhàngbịchorằngkhôngcầntớisựbảovệngoạitrừviệcbảođảmrằngthôngtinliênquanđượcvạchrõ.

Khổinvàsựphứctạpcủangônngữtrongsựphơibàynàykhôngđượcxemxétthíchđáng–mộttưduykinhtếbiếtđượcrằnglàmcáchnàođểxửlýmộtphảninchữnhỏkhinólàvấnđề.Ngượclại,nhữnggợiýCúhíchđòihỏicácdoanhnghiệpphảiđưaracácbảnhợpđồngđơngiảnđểvớitưduybìnhthườngcủaconngườicóthểdễdànghiểuđược.Nhữnglờigợiýnàyđãgặpphảisựchốngđốiđángkểtừcácdoanhnghiệpcóthểbịtổnhạinếunhữngkháchhàngcủahọhiểuđượcthôngtintốthơn.Mộtthếgiớimàtrongđócácdoanhnghiệpcạnhtranhbằngviệcđưaracácsảnphẩmtốt,hơnlàgiỏitrongviệclàmmộtsốthứkhácvàgâyhoangmangchongườitiêudùng.

Mộtđặctrưngđángchúýcủachínhsáchtheohướngtựdochủnghĩa,đólàsựhấpdẫncủanótrênmộtquangphổchínhtrịrộngrãi.Vídụhàngđầuvềchínhsáchhànhvi,đượcgọilàTiếtkiệmnhiềuhơnchoNgàymai,đượcđỡđầutạiQuốchộibởimộtliênminhkhácthườngbaogồmĐảngbảothủcựcđoancũngnhưlàĐảngtựdo.TiếtkiệmNhiềuhơnchongàymailàmộtkếhoạchtàichínhmàcácdoanhnghiệpcóthểmanglạichongườilaođộngcủahọ.Nhữngngườilaođộngchophépchủlaođộngtăngsựđónggópcủahọtớikếhoạchtiếtkiệmcủamìnhbởimộttỷlệcốđịnhbấtcứkhinàohọđượctănglương.Tỷlệtiếtkiệmgiatăngđượcthựchiệnđầyđủmộtcáchtựđộngchotớikhingườilaođộngthôngbáorằngcôtakhôngmuốnthamgiavàokếhoạchnàynữa.Sựđổimớikhácthườngnày,đượcđệtrìnhbởiRichardThalervàShlômBenartzivàonăm2003,giờđâyđãcảithiệnđượctỷlệcáckhoảntiếtkiệmvàđãthắpsángcácviễncảnhtrongtươnglaicủahàngtriệucôngnhân.NóđượcđặtnềntảngvữngchắctrêncácnguyêntắcTâmlýhọcmàcácđộcgiảcủacuốnsáchnàysẽnhậnra.Nótránhđượcsựphảnkhángtrướcmộttổnthấttứcthìbằngcáchyêucầukhôngcósựthayđổingaylậptức;bằngcáchbắtbuộcphảităngkhoảntiếtkiệmđểtănglương,nóchuyển

thấtbạithànhnhữngchiếnthắngđãđượcđịnhtrước,điềunàydễchịuhơnrấtnhiềuvàđặctrưngcủahệthốngtựđộnghướngsựbiếngnháccủaHệthống2vàonhữnglợiíchdàihạndànhchonhữngngườicôngnhân.Tấtcảnhữngđiềunày,dĩnhiên,khônghềbắtbuộcbấtcứaiphảilàmbấtcứđiềugìmàanhtakhôngmongmuốnlàmvàkhônghềcóbấtcứluậnđiệurungủnàohoặcthủđoạnởđây.

Sứclôicuốncủachínhsáchtựdochủnghĩacủachínhphủđãvàođangđượcchấpthuậnởnhiềuquốcgia,baogồmcảVươngquốcAnhvàHànQuốc,bởicácnhàchínhtrịgiathuộcnhiềuĐảngphái,baogồmĐảngBảothủvàchínhquyềnDânchủcủaTổngthốngObama.Thựcvậy,ChínhphủAnhđãtạoramộtđơnvịmớicóquymônhỏcósứmệnhlàứngdụngcácnguyêntắccủakhoahọchànhvivàođểhỗtrợChínhphủhoànthànhcácmụctiêutốthơn.TêngọichínhthứccủanhómnàyđólàBehaviouralInsightTeamnhưngnóđượcbiếttớicảtrongvàngoàiChínhphủtheomộtcáchđơngiảnnhưlàmộtĐơnvịthúcđẩy.Thalerlàmộtcốvấnchođơnvịnày.

TrongmộtcuốnsáchtiếptheocuốnCúhích,SunsteinđãnhậnđượcyêucầubởiđíchthânTổngthốngObamađểphụngsựvớitưcáchlàmộtChánhvănphòngThôngtinvàQuyđịnhnộibộ,mộtvịtrímàđãmanglạichoôngcơhộiđángkểđểkhíchlệviệcsửdụngcácbàihọcvềTâmlýhọcvàKinhtếhọchànhvitrongcáccơquanChínhphủ.SứmệnhnàyđượcmiêutảtrongBáocáonăm2010củavănphòngQuảnlývàNgânsách.Cácđộcgiảcủacuốnsáchnàysẽhiểurõđượcgiátrịlogicđằngsaunhữngkhuyếnnghịcụthểnày,baogồmcảviệckhuyếnkhích“nhữngsựphơibàyminhbạch,đơngiản,nổibậtvàcóýnghĩa.”Họcũngsẽnhậnranhữngphátbiểucơsởkiểunhư“sựtrìnhbàylàrấtquantrọng,vídụ,nếumộtkếtquảtiềmnăngđượccấutrúcnhưlàmộttổnthất,nócóthểcónhiềutácđộnghơnnếunóđượctrìnhbàynhưlàmộtlợiích.”

Vídụvềmộtsựđiềuchỉnhcấutrúchélộcóliênquanđếnmứctiêuthụnhiênliệuđãđượcđềcậptớitrướcđó.Cácứngdụngcộngthêmmàđãđượcthihànhgồmcảsựkếtnạptựđộngtrongbảohiểmytế,mộtdạngthứcmớicủanhữngchỉdẫnvềchếđộănthaythếchoThápLươngthựckhóhiểuvớihìnhảnhbiểuđạtvềmộtĐĩalươngthựcđượctruyềntảimộtchếđộăncânbằng,vàmộtquytắcđượctínhtoánbởiUSDA(BộNôngnghiệpMỹ)chophépviệcbaogồmcácthôngđiệpnhư“90%chấtbéobịkhử”trênnhãnmáccủacácsảnphẩmthịt,đãđưaralờituyênbố“10%chấtbéo”cũngđượchiểnthị“ngaycạnh,chữđượcincùngmàu,kíchcỡvàkiểudángnhưnhau,vàtrênmộtnềnmàuthốngnhất,thôngbáovềtỷlệnạc.”Conngườikhônggiốngnhưkinhtế,cầntớisựhỗtrợđểđưaracáclựachọnsángsuốtvàđây

lànhữngcáchthứchệthốngnhấtnhằmcungcấpsựhỗtrợấy.

HAIBẢNTHỂ

CuốnsáchnàyđãmôtảnhữngcáchthứcvậnhànhcủatrínãonhưnhưlàmộtsựtươngtácphiềntoáigiữahainhânvậthưcấumàtôiđãđặttênlàHệthống1vàHệthống2.Bạngiờđâykháquenthuộcvớicáctínhcáchcủahaihệthốngvàcóthểđoánđượcchúngcóthểphảnứngtrongcáctìnhhuốngkhácnhaurasao.Vàdĩnhiên,bạncũngnhớđượcrằnghaihệthốngnàykhôngthựcsựtồntạitrongnãohoặcởđâuđó.“Hệthống1làmviệcX”làmộtbiểutượngtắtcủa“Xxảyramộtcáchtựđộng.”Và“Hệthống2đượcvậnhànhđểlàmviệcY”làmộtbiểutượngtắtcủa“tăngcườngsựthứctỉnh,làmgiãnđồngtử,sựchútâmđượctậptrungvàhoạtđộngYđượcthựcthi.”Tôihyvọngrằngbạnthấyđượcngônngữcủacáchệthốngnàyhữudụngnhưlàtôiđãthấyvàrằngbạnđãtiếpthuđượcmộtkhảnăngphánđoánthuộcvềtrựcgiácvậnhànhnhưthếnàomàkhôngbịbốirốibởicâuhỏi:Liệurằngchúngcótồntạithựcsựhaykhông.Bàytỏđượccảnhbáocầnthiếtnày,tôisẽtiếptụcsửdụngthứngônngữnàyđểlạicuốnsách.

Hệthống2thậntrọnglàcáchmàcánhânchúngtanghĩmìnhthuộcvề.Hệthống2nóirõnhữngphánquyếtvàđưaranhữngsựchọnlựa,nhưngnóthườngtánthànhhoặcgiảithíchduylýnhữngýniệmvàcảmxúcđãđượcsinhrabởiHệthống1.Bạncóthểkhôngbiếtđượcrằngbạnđangnghĩlạcquanvềmộtdựánvìngườiđứngđầudựánđólàmchobạnnhớvềngườichịgáiyêumếncủamình,hoặcbạnkhôngthíchmộtngườimàtrônghaohaogiốngnhasĩcủabạn.Tuynhiên,nếuđượcđềnghịđưaramộtsựlýgiải,bạnsẽtìmkiếmtrongkýứccủabạnnhữnglýdocóthểđưarađượcvàchắcchắnbạnsẽtìmđượcmộtvàiđiều.Hơnthếnữa,bạnsẽtinvàocâuchuyệnmàbạntôvẽ.NhưngHệthống2khôngchỉđơnthuầnvậnhànhđểbiệngiảichoHệthống1;nócũngngănngừarấtnhiềunhữngsuynghĩngớngẩnvànhữngcơnbốcđồngkhôngthíchđáng.Sựđầutưchúýđãcảithiệnthànhtíchtrongcáchoạtđộng,nghĩvềcácrủirocủaviệcláixequamộtkhoảngđườnghẹptrongkhitrínãocủabạnđangthơthẩnvàcầnthiếtthựchiệnmộtsốnhiệmvụ,baogồmsựsosánh,lựachọnvàlậpluậncótrậttự.Tuynhiên,Hệthống2khôngphảilàmộtmẫumựcvềtínhhợplý.Nhữngnănglựccủanóbịgiớihạnvàcũngtươngtựnhưvậyvớitrithứcmànótruycậpvào.Chúngtaítsuynghĩthẳngthắnkhichúngtabiệnbạchvàcáclỗikhôngphảilúcnàocũngdonhữngkhảnăngtrựcgiácbừabãivàsailầmgâyra.Thôngthườngchúngtamắclỗibởichúngta(Hệthống2củachúngta)khôngbiếtđượcbấtcứđiềugìtốthơn.

TôiđãdànhnhiềuthờigianhơnchoviệcmôtảHệthống1vàđãdànhranhiềutrangchonhữnglỗiphánđoánquatrựcgiácvàsựchọnlựa.Tuynhiên,cóliênquanlàmộtchấtthửnghèonànvềsựcânbằnggiữanhữngđiềukỳdiệuvớinhữngsailầmvềtưduytrựcgiác.Hệthống1thựcsựlàcănnguyêncủanhiềuthứchúngtađãlàmsainhưngnócũnglàkhởinguyêncủahầuhếtnhữngviệcchúngtalàmđúng.NhữngsuynghĩcủachúngtavềnhữnghànhđộngđượcchỉdẫntheothóiquenbởiHệthống1vànóichunglàtrênsựbiểuhiện.Mộttrongnhữngđiềukỳdiệu,đólàhìnhmẫuphongphúvàchitiếtvềthếgiớicủachúngtađượcduytrìtronghồiứcliêntưởng:Nónhậnrađiềukinhngạctừnhữngbiếncốthôngthườngtrongmộtphầnnhỏcủagiây,ngaylậptứcsảnsinhramộtýniệmvềđiềuđãđượcdựtínhthayvìmộtsựngạcnhiênvàtìmkiếmmộtcáchtựđộngmộtvàisựgiảithíchnhânquảvềnhữngđiềungạcnhiênvàvềnhữngbiếncốkhichúngdiễnra.

Kýứccũnglưugiữkhokỹnăngrộnglớnmàchúngtađãthuđượctrongcuộcsốngvàtrảinghiệm,nósảnsinhramộtcáchtựđộngcácgiảipháptươngxứngchonhữngtháchthứckhichúngxuấthiện,từviệcđivòngquanhmộttảngđálớntrênđườngchotớiviệcngănchặncơngiậndữđangmanhnhacủamộtkháchhàng.Sựthunhậncáckỹnăngphụthuộcvàomộtmôitrườngthườngxuyên,mộtcơhộitươngxứngđểtậpluyện,vàsựphảnhồinhanhchóngvàrõràngvềsựchínhxáccủanhữngsuynghĩvàhànhđộng.Khinhữngđiềukiệnnàyđượcđápứngđầyđủ,cuốicùngkỹnăngđượcpháttriển,nhữngphánđoántrựcgiácvànhữngchọnlựanhanhchóngxuấthiệntrongđầusẽgầnnhưlàxácđáng.TấtthảyđềulàcôngviệccủaHệthống1,nghĩalànóxảyratựđộngvànhanhchóng.Mộtdấuhiệucủasựbiểuhiệncókỹnănglàkhảnănggiảiquyếtnhữngsốlượnglớnthôngtinmộtcáchnhanhchóngvàhiệuquả.

Khimộtthửtháchđượcđặtrabấtthìnhlình,theođómộtsựphảnứngcókỹnăngđãcósẵn,câutrảlờisẽđượcđưara.Điềugìxảyratrongsựthiếuvắngkỹnăng?Đôilúc,nhưtrongbàitoán17x24=?,nócầnphảicómộtcâutrảlờirõràng,rõràngngaylậptứcHệthống2cầnphảiđượcgọira.NhưnghiếmkhiHệthống1bịlàmchochếtlặngđi.Hệthống1khôngbịlàmchobốirốibởinhữnggiớihạnkhảnăngthunhậnvàsựkhoángđạttrongnhữngướctínhcủanó.Khibịcuốnvàoviệctìmkiếmmộtcâutrảlờichomộtcâuhỏi,nóđồngthờiđưaracáccâutrảlờichonhữngcâuhỏicóliênquan,thaythếbằngmộtcâutrảlờidễdànghơnxuấthiệntrongđầuchocâuhỏimàđãđượcđặtra.Trongquanniệmvềnhữngphỏngđoánnày,câutrảlờiphỏngđoánkhôngnhấtthiếtphảiđơngiảnhơnhoặccăncơnhiềuhơnsovớicâuhỏibanđầu,nóchỉcóthểđượcsửdụngnhiềuhơn,đượctínhtoánnhanh

chóngvàdễdànghơn.Cáccâutrảlờiphỏngđoánkhôngphảilàngẫunhiên,chúngthườnggầnđúngvàđôilúcchúnghoàntoànsai.

Hệthống1nhậnradễdàngkinhnghiệmmàcùngvớiđónóxửlýthôngtinnhưngnókhôngtạoramộttínhiệucảnhbáokhinótrởnênkhôngđángtincậy.Nhữngcâutrảlờimangtínhtrựcgiácxuấthiệntrongđầunhanhchóngvàtựtin,chodùchúngkhởinguồntừnhữngkỹnănghaynhữngphỏngđoán.KhônghềcócáchthứcđơngiảnnàochoHệthống2đểphânbiệtgiữamộtcâutrảlờicókỹnăngvớimộtcâutrảlờiphỏngđoán.Cứucánhduynhấtcủanólàlàmchậmlạivàcốgắngxâydựngmộtcâutrảlờicủariêngnó,việcmànókhôngmuốnlàmbởinólườibiếng.NhiềusựgợiýcủaHệthống1đượcxácnhậnngẫunhiênvớisựhạnchếtốithiểu,nhưtrongvấnđề“chàyvàbóng”.ĐâychínhlàcáchmàHệthống1mắcphảitiếngxấucủamìnhnhưlànguồngốccủasựsailầmvàcácthànhkiến.Cácđặctrưngcóýnghĩacủanó,baogồmcảWYSIATI,cườngđộcânxứng,vàsựcốkếtliêntưởng,giữanhữngthứkhácnhau,mangtớicănnguyênchonhữngkhuynhhướngcóthểdựđoánvàchonhữngảotưởngvềnhậnthức,vídụnhưsựtincậy,nhữngdựđoánkhôngcóxuhướngthoáilui,quátựtin,vàhànghàsathứkhác.

Chúngtacóthểlàmgìvớinhữngkhuynhhướngnày?Chúngtacóthểcảithiệnnhữngphánđoánvàquyếtđịnh,cảbảnthânchúngtavànhữngthứthuộcvềcácthểchếmàchúngtaphụngsựvàphụngsựchúngtanhưthếnào?Câutrảlờingắngọnđólàítcóthểđạtđượcchúngmàkhôngcómộtsựđầutưđángkểnỗlực.Nhưtôiđượcbiếttừsựtrảinghiệm:Hệthống1khôngdễmàrènluyệnđược.Ngoạitrừmộtsốhiệuứngmàphầnlớntôicholàdotuổitác,suynghĩthuộcvềtrựcgiáccủatôichỉcóýthiênvềsựquátựtin,nhữngdựđoáncựcđoan,vàsailầmdựkiếnnhưtrướcđâytôiđãtừngthựchiệnmộtnghiêncứuvềnhữngvấnđềnày.Tôiđãchỉđượcmởmangkhảnăngnhậndiệncáctìnhhuốngcủamìnhtrongđócáclỗicóthểxảyralà:“Consốnàysẽlàmộtnguồntincậy…”hay“Quyếtđịnhnàyđãcóthểthayđổinếuvấnđềđượctáicấutrúc…”Vàtôiđãđạtđượctiếnbộtrongviệcnhậnranhữnglỗisaicủangườikhácnhiềuhơnchínhbảnthântôi.

CáchđểngănchặnnhữnglỗisaikhởinguồntừHệthống1thựcđơngiảntrongnguyêntắc:nhậndiệncácdấuhiệuchothấybạnđangởtrongmộtbãimìnnhậnthức,làmchậmlại,vàyêucầusựtăngcườngtừHệthống2.ĐâylàcáchmàbạnsẽtiếnhànhkhibạngặpphảiảogiácMüller-Lyer.Khibạnthấycácđườngthẳngvớinhữngcạnhbênchỉcáchướngkhácnhau,bạnsẽnhậndiệntìnhhuốngđónhưlàmộtđiềumàtrongđóbạnkhôngnêntinvàonhữngấntượngcủabạnvềđộdài.Thậtkhôngmay,trìnhtựhợplýnàyítcó

khảnăngđượcápdụngkhinóđượccầntớinhất.Chúngtacóthểđềumuốncómộthồichuôngcảnhbáovanglênbấtcứkhinàochúngtachuẩnbịphạmphảimộtlỗitrầmtrọng,nhưngchẳngcóhồichuôngnàonhưthếhiệnhữu,vànhữngảotưởngvềnhậnthứcthườngkhónhậnranhiềuhơnsovớinhữngảoảnhvềtrigiác.Tiếngnóicủalýtrícóthểyếuớthơnnhiềusovớitiếngnóitovàrõcủamộttrựcgiácsailầm,vàviệcđặtcâuhỏichonhữngtrựcgiáccủabạntrởnênkhóchịukhibạnđốimặtvớisựcăngthẳngvềmộtquyếtđịnhlớn.Lưỡnglựnhiềuhơnlàđiềucuốicùngbạnmuốnkhibạnđanggặprắcrối.Kếtquảcuốicùnglàđểnhậnbiếtmộtbãimìnkhibạnquansátnhữngngườikhácđangthơthẩnlạigầnlàdễdànghơnnhiềusovớilúcbạnđanglàmnhưvậy.Khángiảbậnrộntríócíthơnvàcởimởtrướcthôngtinnhiềuhơnsovớicácdiễnviên.Đóchínhlàlýdocủatôiđểviếtmộtcuốnsáchmàđượchướngtớicácnhàphêbìnhvànhữngngườibuônchuyệnhơnlàchonhữngngườiraquyếtđịnh.

Cáctổchứclàmtốthơncáccánhânkhiđiđếnviệcnétránhnhữnglỗisai,bởihọcốnhiênsuynghĩchậmhơnvàcókhảnăngápđặtnhữngquytrìnhtheotrậttự.Cáctổchứccóthểbắtđầuvàtuântheosựápdụngcủacácbảnliệtkêcácmụccầnkiểmtrahữuích,cũngnhưlàtỉmỉnhiềuhơnnhữngbàiluyệntập,vídụnhưviệcdựbáolớpthamchiếuvàsựmôphỏng.Chíítmộtphầnbằngviệccungcấpmộtchủđềđặcbiệt,cáctổchứccũngcóthểkhuyếnkhíchmộtvănhóatrongđónhiềungườicoichừngchomộtngườikháckhihọtiếpcậnnhữngbãimìn.Bấtcứthứgìkhácmànósảnsinhra,mộttổchứclàmộtnhàmáysảnxuấtranhữngphánquyếtvàquyếtđịnh.Mỗimộtnhàmáycầnphảicónhữngphươngthứcđểđảmbảochấtlượngchocácsảnphẩmcủanótheonhưthiếtkếbanđầu,theocấutạo,vàtheonhữngsựkiểmduyệtcuốicùng.Cácbướctươngứngtrongviệcsảnxuấtracácquyếtđịnhlàcấutrúccủabàitoáncầnđượcgiảiquyết,sựthuthậpthôngtincóliênquandẫntớimộtquyếtđịnhvàsựphảnánhvàsuytínhlại.Mộttổchứcmưucầucảithiệnsảnphẩmquyếtđịnhcủamìnhnêntìmkiếmtheothóiquennhữngsựcảitiếnhiệuquảtạitừngbướcnày.Kháiniệmđangvậnhànhlàthóithường.Sựkiểmsoátchấtlượngliêntụclàmộtsựlựachọnthaythếchonhữngđánhgiáhàngloạtvềcácphươngphápmàcáctổchứcnàythườngđượcthựchiệndướisựtrỗidậycủacáctaihọa.Cónhiềuviệccầnphảilàmđểcảithiệnviệcraquyếtđịnh.Mộtvídụtrongsốđólàsựthiếuvắngđángkểcủaviệcđàotạocóhệthốngkỹnăngthiếtyếuđểviệctiếnhànhcáccuộcgặpcóhiệuquả.

Cuốicùng,mộtngônngữphongphúhơnlàcầnthiếtchokỹnăngphêbìnhxâydựng.Phầnlớngiốngnhưykhoa,việcnhậndạngcácphánquyếtsailầmlàmộtcôngviệcchẩnđoán,nóđòihỏimộtchủđềchínhxác.Têngọi

củamộtthảmhọalàmộtcạmbẫy,theođótấtcảnhữnggìđượcbiếtvềthảmhọabịtróibuộc,baogồmcácyếuđiểm,cácnhântốvềmôitrường,cáctriệuchứng,cácchẩnđoán,vàsựthậntrọng.Tươngtựnhưvậy,nhữngnhãnnhư“cáchiệuứngnguồntincậy”,“cấutrúchẹp”hoặc“sựcốkếtquámức”gomlạitrongkýứcmọithứmàchúngtađãbiếtvềmộtkhuynhhướng,cănnguyêncủanó,cáchiệuứngcủanóvàđiềucóthểlàmchonó.

Đâylàmộtliênkếttrựctiếptừviệcbuônchuyệnchínhxáchơntớinhữngquyếtđịnhtốthơn.Nhữngngườiraquyếtđịnhđôilúccókhảnănghìnhdungraâmđiệucủanhữngkẻbuônchuyệnhiệntạivànhữngnhàphêbìnhtrongtươnglaitốthơnlàngheđượctiếngnóidodựvềnhữngnghingờcủachínhbảnthânhọ.Họsẽđưaranhữnglựachọntốthơnkhihọtínnhiệmnhữngphêbìnhcủamìnhđểlàmchovấnđềtrởnênrắcrốivàcóvẻđúng,vàkhihọdựtínhsựquyếtđịnhcủamìnhđểđượcxétđoánbởibằngcáchnàonóđượcthựchiện,chứkhôngchỉbởibằngcáchnàonóđượcsinhra.