Olga Wasiuta

CZY ZBRODNIA LUDOBÓJSTWANA UKRAINIE W LATACH 1932�1933

TO MIT?

IS CRIME OF GENOCIDE IN UKRAINEDURING 1932�1933 ONLY MYTH?

Forum Politologiczne � Tom 6INP UWM Olsztyn 2007

Wszystko na �wiecie mo¿na odmieniæ oprócz �mierciMiguel de Cervantes

Przysz³o�æ Ukrainy ma dla Europy szczególne znaczenie, mo¿eona istotnie wp³yn¹æ na przysz³o�æ Rosji i krajów s¹siednich, a tak¿ena stosunki miêdzy Wschodem i Zachodem, na stosunki Unii Euro-pejskiej z innymi krajami regionu. Trzeba wiêc staraæ siê dog³êbnierozumieæ problemy tego kraju, jego przesz³o�æ i perspektywy przy-sz³o�ci.

Uwa¿am, ¿e uprawianie historii na Ukrainie jest upolitycznionetak, jak w ¿adnym innym pañstwie. Taka sytuacja wynika st¹d, ¿eUkraina przez d³u¿szy czas nie mia³a swojej pañstwowo�ci, a tymsamym liderów politycznych i badaczy historii, którzy byliby zacie-kawieni odnalezieniem historycznej prawdy (nie mówimy tutajo badaczach na emigracji). Moskwa, czy inaczej ZSRR, nigdy niepozwala³a na rzetelne badanie w³asnej historii. By³o to zwi¹zanez próbami rosyjskich badaczy wpisania historii Rusi Kijowskiejw historiê Rosji. Wyja�nianie faktów by³o czym� niezrêcznym dla

30 Olga Wasiuta

�wielkiego brata�. W zwi¹zku z tym powsta³a sytuacja, w której nadowolnej p³aszczy�nie ideologicznej propaguje siê w miarê sta³y zespó³ukraiñskich bohaterów i zdrajców. I chocia¿ prawda jest jedna iistnieje niezale¿nie od nas i naszego poziomu wiedzy o niej, prawieco roku wzrasta liczba tych, którzy pragn¹ okre�liæ sw¹ to¿samo�æna gruncie historii i zmieniæ j¹ w tre�ci przyci¹gaj¹ce sympatieelektoratu. Na pierwszy rzut oka wydaje siê, ¿e grunt historycznynie obiecuje ideologom partyjnym ¿adnych osi¹gniêæ � tylko tworzynowe problemy, bo trzeba wyja�niæ niekiedy rzeczy trudne do wyja-�nienia. Ale ignorowanie nie do koñca wyja�nionych aspektów to niejedyna wada rosn¹cego zainteresowania polityków histori¹. Okazujesiê, ¿e im bardziej dramatyczne wydarzenia przesz³o�ci wci¹gane s¹w politykê, tym wiêcej wewnêtrznych sprzeczno�ci ma sama koncep-cja historyczno-ideologiczna, która pretenduje na ca³o�ciowo�cii logiczno�ci.

Dosyæ jaskrawy przyk³ad tej tezy mo¿emy odnale�æ na po³udniui wschodzie Ukrainy. Po Wielkim G³odzie zaludniono te tereny osie-dleñcami z ca³ego ZSRR, dla których jedynym jêzykiem porozumie-nia by³ jêzyk rosyjski, za� � po up³ywie pokoleñ � jedyn¹ identyfi-kacj¹ by³a ta sowiecka. Miasta wschodnioukraiñskie ju¿ uprzednioby³y zrusyfikowane. Dzi� postsowiecka ludno�æ wschodniej Ukrainy,jak i czarnomorskiego Pomoria i Taurydy wraz z Krymem stanowi¹ostojê wp³ywów partii prorosyjskich na Ukrainie. Rosjanie bez ¿ena-dy wykorzystuj¹ j¹ jako narzêdzie nacisku na Kijów, by wróci³w strefê dominuj¹cych wp³ywów rosyjskich. G³ówne etapy tworzeniapañstwowo�ci ukraiñskiej w danym regionie nie wzbudzaj¹ ¿adnegozainteresowania. Prasa miejscowa i rosyjska zachwyca siê innymiideami: Braterstwem S³owiañskim, Szczerym Prawos³awiem i Wiel-k¹ Rusi¹, a tak¿e walk¹ z amerykañskim imperializmem, no i po-marañczowymi banderowcami. Tej bardzo rozpowszechnionej ideolo-gii (�wiatopogl¹dowi) towarzyszy równie¿ dosyæ ciekawy zestawsymboli historycznych. I tak, czapka Monomacha (Ksi¹¿ê Rusi Ki-jowskiej w XI w.) znajduje siê tutaj obok flagi czerwonej, orze³

31Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

z dwoma g³owami wraz z gwiazd¹ piêcioramienn¹, sierpem i m³o-tem, a ikona cara Miko³aja Romanowa � z portretem Stalina. I cociekawe, przeciêtny obywatel jest przekonany o s³uszno�ci takiejmozaiki i nie znosi ¿adnej krytyki symboli, które ju¿ dawno s¹nieaktualne. Podobna sytuacja ma miejsce w Rosji, gdzie pokojowowspó³istniej¹ bia³y car i czerwony zabójca cara, przedstawiciele ArmiiBia³ej i Czerwonej, �wiêty Miko³aj na ikonach i zmumifikowanyLenin na placu Czerwonym. Obywatele tak samo oddaj¹ ho³d mumiiLenina i szcz¹tkom genera³a Denikina, do walki z którym wzywa³wódz rewolucji. Oczywi�cie, ¿e trudno jest doj�æ do �róde³ formowa-nia takiej �m¹drej� platformy polityczno-ideologicznej, ale spróbuje-my wyja�niæ sytuacjê, jaka powsta³a na Ukrainie.

Po dzi� dzieñ istnieje du¿o dylematów ukraiñskiej historii, jednemniej, inne bardziej ¿ywe: wielki g³ód lat trzydziestych, wci¹¿ aktu-alna i zarazem niezwykle dra¿liwa kwestia � ocena UkraiñskiejPowstañczej Armii. Systemowych rozwi¹zañ brakuje wci¹¿ w sferzejêzyka: jedyny konstytucyjny jêzyk urzêdowy � ukraiñski � d³ugojeszcze nie stanie siê codziennym narzêdziem komunikacji w regio-nach wschodnich. Dyskusyjna jest nie tylko to¿samo�æ jêzykowa, alei kulturowa Ukrainy. Nie mo¿emy zapominaæ i o czynniku rosyj-skim, istotnym we wszystkich niemal wymiarach sk³adaj¹cych siêna tera�niejszo�æ, przysz³o�æ i, oczywi�cie, przesz³o�æ Ukrainy. Jako�wiadczy³ na pocz¹tku listopada 2006 roku szef rosyjskiej dyploma-cji Siergiej £awrow, Wielki G³ód i sprawa statusu jêzyka rosyjskiegona Ukrainie to dwa najbardziej kontrowersyjne tematy w stosun-kach miêdzy dwoma pañstwami1.

Jak siê okazuje, na Ukrainie i w Rosji po 16 latach niezale¿no-�ci, na�wietlanie prawdy historycznej o Wielkim G³odzie zale¿yw równym stopniu od badaczy i dokumentów, co od o�wiadczeñpolityków. Dyskurs polityczny na ten temat jest zatem niejedno-

1 Ukraina uczci³a pamiêæ ofiar Wielkiego G³odu, http://tvp.pl/2744,20061125425970 z 22.01.2007.

32 Olga Wasiuta

znaczny. Oznacza to, ¿e przekazy p³yn¹ce ze strony elit intelektual-nych (pocz¹tkowo g³ównie z krêgów emigracyjnych) maj¹ na ogó³formê argumentacji typu ��wiat³y obywatel� (autorytet prawdy opar-ty na wiedzy); ze strony elit politycznych � argumentacji typu �rzecz-nik� (autorytet prawdy oparty na punkcie widzenia okre�lonej zbio-rowo�ci). Wielki G³ód pe³ni rolê g³ównego symbolu, który ma pojed-naæ �wiadomo�æ historyczn¹ wszystkich Ukraiñców. I tak siê dzieje,bo pamiêæ o G³odzie funkcjonuje w ka¿dej ukraiñskiej rodzinie. Sporybudzi kwestia, czy g³ód by³ celowo wywo³any, czy te¿ by³ nieprzewi-dzianym przez w³adze skutkiem decyzji w³adz. Skazanie na �mieræmilionów ludzi na ziemiach s³yn¹cych z urodzaju wymaga³o ca³egoszeregu posuniêæ o charakterze prawno-organizacyjnym. Nie tak ³atwoprzecie¿ zag³odziæ mieszkañców obszarów, gdzie dos³ownie ka¿dauprawa przynosi³a plony kilkakrotnie bardziej obfite ni¿ na innychterenach. W�ród historyków przyjmuj¹cych celowe dzia³anie w³adzspory dotycz¹ motywów: czy by³a to represja wymierzona w naródukraiñski w celu st³umienia ukraiñskich d¹¿eñ narodowych mog¹-cych zagroziæ spoisto�ci ZSRR (co w 2006 roku potwierdzi³y doku-menty z archiwum NKWD), czy te¿ wynik klasowej nienawi�ci dodrobnych i �rednich posiadaczy � ch³opów.

W zwi¹zku z tym powstaje pytanie: dlaczego na Ukrainie takd³ugo nie ujawniano prawdy o Wielkim G³odzie? Odpowied� jestchyba oczywista: Rosja zawsze patrzy³a na Ukrainê jak na koloniê,któr¹ pod ró¿nymi pretekstami mo¿na by³o nieustannie rabowaæ,a w³a�nie g³ód bolszewicy uznali za najlepsz¹ metodê zniszczeniapragnieñ narodu Ukrainy do niezale¿no�ci. System totalitarny, któ-ry istnia³ za czasów ZSRR, podporz¹dkowa³ sobie wszystkie dziedzi-ny ¿ycia spo³ecznego. Ten system po prostu nie tolerowa³ innegot³umaczenia historii, je¿eli nie by³o identyczne z oficjaln¹ wersj¹partyjnych dokumentów. By³ zdolny zniszczyæ, zachowaæ w tajemni-cy albo sfalsyfikowaæ fakty, które nie odpowiada³y oficjalnej wyk³ad-ni historii i tym samym mog³y zagra¿aæ ideologicznym uprawomoc-nieniom istnienia ZSRR.

33Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

W zwi¹zku z tym nieodzowne jest kontynuowanie badañ nadWielkim G³odem na Ukrainie w latach 1932-1933. Jest on nadalnajtragiczniejszym wydarzeniem XX wieku, który wstrz¹sn¹³ �wia-domo�ci¹ Ukraiñców na d³ugie lata. Wraz z umocnieniem pozycjiStalina na szczycie kremlowskiej w³adzy ca³y ZSRR objê³a ostrapolityka represyjna. Polega³a ona na powrocie do masowego terrorui metod �wojennego komunizmu�, wypróbowanych przez komuni-stów 10 lat wcze�niej. Jednak na Ukrainie, w�ród ró¿nych formprze�ladowañ, to w³a�nie g³ód sta³ siê najpotê¿niejsz¹ broni¹ maso-wego ra¿enia oraz narzêdziem socjalnego zniewolenia ch³opów, któ-rych wzglêdna ekonomiczna niezale¿no�æ od pañstwa by³a wyzwa-niem dla totalitarnego re¿imu.

Przez ponad 50 lat w³adza radziecka uwa¿a³a ten temat za�zamkniêty�. Jakakolwiek próba prowadzenia badañ nad Ho³odomo-rem uwa¿ana by³a za podwa¿anie, a nawet zamach na w³adzê ra-dzieck¹, a wobec badaczy stosowano ró¿nego rodzaju represje.W ZSRR prawdê o Wielkim G³odzie znali wszyscy, ale nikt o tym nierozmawia³. Ka¿da wzmianka w �rodkach masowego przekazu o g³o-dzie by³a traktowana jako antyradziecka propaganda. ¯adne pañ-stwo nie pospieszy³o z pomoc¹ umieraj¹cym, nie by³o ¿adnej pomocyhumanitarnej. Konsekwentne milczenie o Ho³odomorze wzmaga³strach, silny jeszcze po �mierci Stalina. Ludzi parali¿owa³ g³êbo-ko zakorzeniony strach: wszyscy wiedzieli o czym mo¿na mówiæ,a o czym lepiej nie wspominaæ. Powszechnie znano 62 artyku³ ko-deksu karnego Ukrainy Radzieckiej (antyradziecka agitacja i propa-ganda), zgodnie z którym za nieostro¿nie wypowiedziane s³owo gro-zi³o nie tylko wiêzienie, ale i szpital psychiatryczny. Nawet �ladywspomnieñ o tej tragedii system totalitarny próbowa³ wykre�liæz pamiêci narodu. I tylko badaczom diaspory ukraiñskiej zawdziê-czamy ujawnienie tej tragedii. Jednak¿e do dnia dzisiejszego czê�æuczonych pracuj¹cych na Ukrainie zaprzecza istnieniu w latach trzy-dziestych Wielkiego G³odu lub pomniejsza jego skutki.

34 Olga Wasiuta

Po zwyciêstwie rewolucji bolszewickiej przez Ukrainê przetoczy-³y siê trzy fale g³odu: w latach 1921�1923, 1932�1933 i po II wojnie�wiatowej w okresie 1946�19472. Najtragiczniejszy w skutkach by³jednak g³ód w latach trzydziestych3. Skutki starano siê przemilczeæ,poniewa¿ mia³y cechy zbrodni przeciwko narodowi ukraiñskiemu.Kolektywizacja ukraiñskiego rolnictwa, rekwizycje ¿ywno�ci, akcjerepresyjne, które mia³y stworzyæ nowy ustrój rolny, wywo³a³y maso-w¹ klêskê g³odu na najbardziej urodzajnych terenach Europy.

Wielki G³ód z lat 1932�1933 d³ugo znajdowa³ siê w�ród �bia³ychplam� sowieckiej i ukraiñskiej historii. Katastrofa ta nie by³a jednakpodobna do innych klêsk g³odu, by³a ona bezpo�redni¹ konsekwen-cj¹ nowego systemu wyzysku ch³opstwa. W latach 1921�1922 w³a-dza sowiecka przyzna³a, ¿e panuje g³ód, prosz¹c otwarcie o pomocmiêdzynarodow¹, jednak zaprzecza³a klêsce lat 1932�1933 i propa-gandowo zag³usza³a g³osy zagranicznej opinii publicznej, zwracaj¹ceuwagê na tragediê. W 1982 roku na Konferencji miêdzynarodowejpo�wiêconej problemom ludobójstwa (Holokaustu i Henocydu) jesz-cze ma³o znany badacz Ukraiñskiego Instytutu Badawczego przyuniwersytecie w Harwardzie James E. Mace jako jeden z pierwszychzachodnich historyków scharakteryzowa³ Wielki G³ód lat 1932�1933w kategoriach aktu henocydu, celem którego by³o �likwidacja nacjiukraiñskiej jako faktora politycznego i organizmu spo³ecznego�4. Takiwniosek odbiega³ od panuj¹cych dotychczas na ten temat w politycz-nych i akademickich ko³ach Zachodu pogl¹dów. Propagandzie re¿i-mowej pomog³y odpowiednio zorganizowane ��wiadectwa�, na przy-

2 ß. Äóáèíÿíñüêà, Ïðàâäà ïðî òðè ãîëîäîìîðè, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2002,¹ 44 (419).  

3 Íàö³îíàëüí³ ïðîöåñè â Óêðà¿í³: ³ñòîð³ÿ ³ ñó÷àñí³ñòü. Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè,Äîâ³äíèê. Ó 2 ÷. ×.2, Êè¿â 1997; Måæäóíàðîäíàÿ êîìèññèÿ ïî ðàññëåäîâàíèþ ãîëîäàíà Óêðàèíå 1932-1933 ãîäîâ. Èòîãîâûé îò÷åò 1990 ã., Êè¿â 1992; 33: ÃÎËÎÄ. ÍàðîäíàÊíèãà-Ìåìîð³àë, Êè¿â, 1991; Ãîëîäîìîð 1932�1933 ðð. â Óêðà¿í³: ïðè÷èíè ³ íàñë³äêè.̳æíàðîäíà íàóêîâà êîíôåðåíö³ÿ, Êè¿â 9�10 âåðåñíÿ 1993 ð., Êè¿â 1995.

4 À. Cèäîðóê, Aìåðèêàíñüêà äåìîêðàò³ÿ ³íîä³ ê³í÷àºòüñÿ òàì, äå ïî÷èíàºòüñÿóêðà¿íñüêå ïèòàííÿ, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2005, ¹ 19 (547). 

35Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

k³ad opinia francuskiego deputowanego i lidera Partii RadykalnejEdouarda Herriota oraz przedstawicieli inteligencji liberalnej i dzien-nikarzy, najpierw korespondenta �New York Times� w MoskwieWaltera Duranty5. W tym czasie Walter Duranty w serii reporta¿ydo New York Timesa haniebnie i umy�lnie fa³szowa³ prawdê o Wiel-kim G³odzie (Ho³odomorze) na Ukrainie6. W kwietniu 1932 rokuDuranty otrzyma³ jedn¹ z najbardziej znanych i cenionych na �wie-cie nagród dziennikarskich � nagrodê Pulitzera7. W uzasadnieniu

5 Ibidem; M. Austyn, Wielki g³ód na Ukrainie w latach 1932�1933, �NaszDziennik�, 2004, z 17.05.

6 Walter Duranty ws³awi³ siê w 1929 roku opublikowaniem ekskluzywnegowywiadu z Józefem Stalinem, którego nazwa³ �najwybitniejszym wspó³czesnympolitykiem�. Od tego czasu zosta³ ulubieñcem rz¹du radzieckiego i omal jedy-nym dziennikarzem maj¹cym dostêp do dyktatora. 31 marca 1933 roku pisa³w New York Times: �nie ma ¿adnego Ho³odomoru�. Jesieni¹ tego roku niezmieni³ zdania: �Jakakolwiek informacja o Ho³odomorze jest przesad¹ alboumy�ln¹ propagand¹�. (�New York Times�, 24.08.1933). W tym samym czasie,umiera³y z g³odu ca³e ukraiñskie wsie. Brytyjski korespondent �ManchesterGuardian�, Malcolm Muggeridge jako pierwszy przedstawi³ prawdê o wydarze-niach na Ukrainie. Muggeridge by³ wstrz¹�niêty scenami masowego g³odui stertami trupów � opisa³ je w swoich reporta¿ach. Duranty oskar¿y³ goo k³amstwo. Kiedy prawda o zbrodni wysz³a na jaw, napisa³ cynicznie o dzia³a-niach Stalina: �Nie mo¿na zrobiæ omletu, nie rozbijaj¹c kilku jaj�. Wybitnybadacz sowieckiej historii, Richard Pipes mówi³ o Duranty�m: �Mo¿na powie-dzieæ, ¿e ¿aden cz³owiek nie zrobi³ wiêcej dla stworzenia pozytywnego obrazuZwi¹zku Radzieckiego w czasie, gdy ten kraj cierpia³ pod uciskiem najstrasz-niejszej tyranii w historii ludzko�ci�. W 70. rocznicê Holodomoru Ukraiñcyw diasporze rozpoczêli bezprecedensow¹ akcjê maj¹c¹ na celu odebranie nagro-dy Pulitzera, która zosta³a przyznana Walterowi Duranty�emu. Do KomitetuNagrody Pulitzera wp³ynê³o ponad 15 000 listów protestu. W amerykañskieji �wiatowej prasie ukaza³o siê wiele artyku³ów przedstawiaj¹cych dzia³alno�æDuranty�ego i analizuj¹cych ówczesne wydarzenia opisane przez innych dzienni-karzy, a tak¿e ich polemikê z Durantym. Protest Ukraiñców ma symbolicznycharakter walki o sprawiedliwo�æ i prawdê, a próba przypomnienia tej zapo-mnianej i dla wielu nieznanej zbrodni sowieckiego re¿imu, ho³dem dla milionówzamordowanych. (O. Wachnianyn, Czy apologeta Stalina utraci po�miertniedziennikarsk¹ nagrodê Pulitzera? http://www.fcp.edu.pl/site2/mec/news09.html).

7 O. Wachnianyn, Czy apologeta Stalina utraci po�miertnie dziennikarsk¹nagrodê Pulitzera? http://www.fcp.edu.pl/site2/mec/news09.html; Nagroda Pulit-zera pozostaje w rêkach stalinisty, http://www.fcp.edu.pl/media/wiadomo-sci.php?nr=2004-02; �Ho³odomor� znowu straszy, http://www.ukraine-

36 Olga Wasiuta

podano, ¿e nagrodê przyznano za �obiektywne relacje, bezstronno�æ,odwa¿n¹ krytykê i wyj¹tkow¹ klarowno�æ po³¹czon¹ z g³êbok¹ wie-dz¹�. By³ to prawdziwy ho³d. Korespondencje Duranty�ego by³y pil-nie czytane w Waszyngtonie. Przyczyni³y siê w wielkim stopniu dodecyzji Roosevelta o nawi¹zaniu stosunków dyplomatycznych z ZSRRw listopadzie 1933 roku8.

W latach 1932�1933 w wyniku sztucznie wywo³anego g³oduzginê³o, wed³ug ró¿nych �róde³ i ró¿nych szacunków demografów, odg³odu i jego skutków (wyczerpanie fizyczne, choroby, masowy kani-balizm) od 7 do 10 milionów ludzi. Tak¹ sam¹ ocenê poda³a ONZw specjalnej rezolucji uchwalonej przez ponad 50 pañstw9.

Skala i stopieñ okrucieñstwa tej zbrodni przekraczaj¹ wszystko,co dot¹d cz³owiek wymy�li³ i zrealizowa³. Liczba ofiar okre�lana jestprzez badaczy tematu szacunkowo ze wzglêdu na ukrywanie i fa³-szowanie wszelkich danych statystycznych przez re¿im stalinowski.Prawda o Wielkim G³odzie zaczê³a przebijaæ siê do europejskiej opiniipublicznej dopiero po upadku ZSRR. Jednak¿e przemilczanie tegofaktu nie nale¿y do historii. Na przyk³ad Ukraiñska Partia Komu-nistyczna do dzisiaj zaprzecza istnieniu Wielkiego G³odu. Wszelkiewypowiedzi na ten temat by³y dotychczas karane jako przestêpstwa�propagandy antyradzieckiej�.

Sowieckie w³adze starannie zaciera³y �lady ludobójstwa. GPU(Pañstwowy Zarz¹d Polityczny � sowiecka policja polityczna, na-stêpczyni utworzonej przez Feliksa Dzier¿yñskiego �Czeki�, a po-przedniczka NKWD) zabrania³o urzêdnikom podawania g³odu jako

poland.com/publicystyka/publicystyka.php?id=5212, http://unger.blox.pl/html/1310721,262146,14,15.html?11,2006 z 24.01.2007.

8 K. Raszyñski, W s³u¿bie k³amstwu, http://www.polskieradio.pl/media/print.aspx?id=35 z 22.01.2007.

9 Çâåðíåííÿ Ïðåçèäåíòà Óêðà¿íè ³êòîðà Þùåíêà äî Óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, äîíàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè ó çâ�ÿçêó ç ðîçãëÿäîì ïðîåêòó Çàêîíó Óêðà¿íè �ÏðîÃîëîäîìîð 1932�1933 ðîê³â â Óêðà¿í³� 16 ëèñòîïàäà 2006, http://ww7.presi-dent.gov.ua/news/data/print/11832.html; Ñï³ëüíà çàÿâà äåëåãàö³é äåðæàâ-÷ëåí³âÎÎÍ ùîäî 70-¿ ð³÷íèö³ Ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³ 1932�33 ðð . 7 ëèñòîïàäà 2003 ð., http://www.prezident.gov.ua/content/150_10.html z 22.01.2007.

37Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

przyczyny zgonów. Gdy na wiosnê 1933 roku �miertelno�æ przybra³amasowy charakter zaniechano wystawiania aktów zgonu, a zmar-³ych po prostu zakopywano. W najgorszym okresie Wielkiego G³oduumiera³o 25 tys. ludzi dziennie, 1 tys. � co godzinê, 17 osób � naminutê10. G³ód pustoszy³ ca³e wsie. Zdarza³y siê liczne przypadkikanibalizmu. Szczególnie cierpia³y dzieci: ocenia siê, ¿e jedna trzeciaz nich straci³a ¿ycie. Czêsto rodzice, nie wytrzymuj¹c g³odu, zabijalisiebie i swoje dzieci. Zginêli najbardziej uczciwi, pracowici ludzie.Zmieni³y siê stosunki miêdzy lud�mi. Wraz z pocz¹tkiem WielkiegoG³odu ch³opi jeszcze pomagali jeden drugiemu, ale z jego nasileniemka¿dy my�la³ ju¿ tylko o sobie, o tym jak wy¿yæ11.

W³adze uwa¿a³y, ¿e za³amanie skupu zbo¿a jest wynikiem ukry-wania plonów przez ch³opów i mimo pró�b w³adz lokalnych nieobni¿a³y wymaganych kontyngentów dostaw. W rezultacie lokalnidzia³acze prowadzili akcje szukania ukrytego zbo¿a, które prowadzi-³y do zabierania zbo¿a na siew, a tak¿e zapasów niezbêdnych dowy¿ywienia rodzin ch³opskich. Nast¹pi³a fala migracji g³odowych,na które w³adze odpowiedzia³y wprowadzeniem paszportów i zaka-zem podró¿y kolej¹12. W arsenale �rodków represji decyduj¹c¹ rolêodgrywa³o s³ynne prawo o ochronie w³asno�ci pañstwowej og³oszone7 sierpnia 1932 roku, a wiêc w najgorêtszym momencie wojny miê-dzy ch³opstwem a re¿imem, które przewidywa³o dziesiêæ lat obozulub karê �mierci �za wszelk¹ kradzie¿ lub roztrwonienie socjalistycz-nej w³asno�ci�. Termin wydania dekretu nie by³ przypadkowy. Mia³przeciwdzia³aæ próbom nielegalnego gromadzenia w czasie ¿niw zbo¿aprzez g³oduj¹ce rodziny ch³opskie. W obliczu zbli¿aj¹cej siê zimyludzie, widz¹c ¿e plony w ca³o�ci s¹ wywo¿one do centralnych maga-

10 Â. Þùåíêî, Ñêàçàòè  Ïðàâäó, http://www.belarus.mfa.gov.ua/belarus/ua/1229.htm z 24.01.2007.

11 Íàðîäíà òðàãåä³ÿ. Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè ïðî ãîëîä 1932�1933 ðîê³â íàÄí³ïðîïåòðîâùèí³, Äí³ïðîïåòðîâñüê, 1993, c. 67, 72, 73; 33-é: ÃÎËÎÄ. ÍàðîäíàÊíèãà-Ìåìîð³àë, 1991, c.71.

12 Ãîëîä 1932�1933 ðîê³â íà Óêðà¿í³: î÷èìà ³ñòîðèê³â, ìîâîþ äîêóìåíò³â,Ïîë³òâèäàâ Óêðà¿íè, Êè¿â 1990, c. 308.

38 Olga Wasiuta

zynów, pod os³on¹ nocy usi³owali zbieraæ na polu choæby k³osy. Pra-wo pozwala³o rozstrzelaæ cz³owieka za zabranie k³osa z ko³chozowe-go pola. Lud zna³ je pod nazw¹ �prawa o k³osach�, gdy¿ skazani najego podstawie winni byli najczê�ciej kradzie¿y kilku k³osów pszeni-cy lub ¿yta na ko³chozowych polach13.

Kolejnym posuniêciem w³adz by³o odizolowanie obszarów wiej-skich objêtych g³odem od reszty kraju. Prawn¹ podstaw¹ by³ tudekret z 22 stycznia 1933 roku, podpisany przez Stalina i Mo³otowa,zobowi¹zuj¹cy lokalne w³adze i GPU do �ca³kowitego uniemo¿liwie-nia wyjazdów ludno�ci wiejskiej z miejsca zamieszkania� z powodurzekomego sabotowania obowi¹zkowych dostaw zbó¿. W celu wyko-nania narzuconych, nierealnych norm produkcyjnych ch³opom bez-wzglêdnie rekwirowano zbo¿e, nie pozostawiaj¹c ziarna na zasiewani na m¹kê. Na mocy tego dokumentu na terenach objêtych g³o-dem zakazano sprzeda¿y biletów kolejowych, a na drogach ustawio-no specjalne blokady i wojskowe posterunki zaporowe. Dziêki do-k³adnym kontrolom rekwirowano ¿ywno�æ wwo¿on¹ na tereny ogar-niête g³odem. Ca³y obszar objêty by³ patrolami specjalnych oddzia-³ów wojska i milicji uniemo¿liwiaj¹cymi wie�niakom ucieczkê z ko-naj¹cych wsi. W³adze zaprzecza³y, ¿e ludno�æ na Ukrainie g³odujei odmawia³y przyjmowania pomocy z zagranicy14.

Grozê tych danych potêguje fakt, ¿e w 1933 roku, w czasie gdyz powodu g³odu kona³y miliony mieszkañców Ukrainy, Zwi¹zekSowiecki wyeksportowa³ na Zachód ok. 10 mln. kwintali zbo¿a. Jakpodaje rosyjski historyk Roj Miedwiediew, z powodu kryzysu ekono-micznego w Europie Zachodniej zbo¿e to sprzedawano praktycznieza bezcen. Tymczasem nawet po³owa zbo¿a wyeksportowanego przezZSRS w latach 1932�1933 wystarczy³aby do uratowania ludno�ciUkrainy od skutków g³odu15.

13 Ñ. Êóëü÷èöüêèé, Ïðè÷èíè Ãîëîäó 1933 ðîêó â Óêðà¿í³. Ïî ñòîð³íêàx îäí³º¿ïðèçàáóòî¿ êíèãè, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2003, ¹ 31 (456).

14 Ãîëîä 1932�1933 ðîê³â íà Óêðà¿í³..., ñ. 254, 257, 284.15 G³ód i represje wobec ludno�ci polskiej na Ukrainie 1932�1947: relacje/

red. R. Dzwonkowski. Adres wyd. TNKUL, Lublin 2004.

39Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

Propagandowa wygrana bolszewików by³aby niemo¿liwa bezprasy. Za pieni¹dze niemieckiego Sztabu Generalnego powsta³o 75gazet bolszewickich o ³¹cznym nak³adzie 600 tys. egz., które rozda-wane by³y w�ród ¿o³nierzy i robotników. Nowy ustrój by³, jak tookre�li³ Antoni Ossendowski, �dyktatur¹ dziennikarzy�; a dok³adnieprzemoc¹ w s³u¿bie k³amstwa. �Nasz¹ najwa¿niejsz¹ broni¹ jest druk�� stwierdzi³ Stalin w 1921 roku16 . Wed³ug wiêkszo�ci dokumentówarchiwalnych, Wielkiej Ksiêgi Wspomnieñ i badañ historyków Wiel-kiego G³odu, na Ukrainie g³ówny atak wymierzono przede wszyst-kim w inteligencjê i ch³opów, w których to � zapewne s³usznie� widziano zaplecze ukraiñskiego ruchu niepodleg³o�ciowego. Trze-ba by³o zniszczyæ w ludziach na wsi warto�ci narodowe i zabiæ nie-podleg³o�ciowe aspiracje Ukraiñców. Oprócz terroru za pomoc¹ g³o-du zastosowano wobec Ukraiñców masowe deportacje, niszczenieinteligencji i indywidualne prze�ladowania. Wyludnione wsie czêstozasiedlano przybyszami z Rosji.

By³ to tak¿e skutek przebudowy wsi � niszczenie ku³akówi ch³opów indywidualnych, w wiêkszo�ci dobrych gospodarzy, dziêkiktórym funkcjonowa³a wie�. Nowo organizowane ko³chozy mia³y nisk¹wydajno�æ, poniewa¿ ch³opi nie byli zainteresowani prac¹ na cudzejziemi. Natomiast wed³ug planów partyjnych produkcja rolna mia³arosn¹æ. Za zbo¿e sprzedawane na Zachodzie ZSRR kupowa³ wszyst-ko, co jest niezbêdne dla wzrostu przemys³u ciê¿kiego. Ta hiperin-dustrializacja odbywa³a siê kosztem wsi. Z ch³opa Stalin wyci¹ga³wszystko a¿ do ostatniego ziarenka zbo¿a17. Stalin uruchomi³ swójplan g³ównie przeciwko ku³akom, jednak¿e d³ugookresowe konse-kwencje dotknê³y ukraiñsk¹ kulturê i duchowo�æ jako pewn¹ ca³o�æ.Dlaczego g³ód by³ skierowany w³a�nie przeciwko ch³opom ukraiñ-

16 K. Raszyñski, W s³u¿bie k³amstwu, http://www.polskieradio.pl/media/print.aspx?id=35.

17 G³ód ma wielkie oczy � rozmowa z prof. Henrykiem Stroñskim, preze-sem Stowarzyszenia Polskich Naukowców na Ukrainie, �My�l Polska� 2003,Nr 48.

40 Olga Wasiuta

skim? Wtedy na wsi prawie 90% mieszkañców by³o Ukraiñcami,w³a�nie oni byli przedstawicielami tradycji i duchu narodu. Ho³odo-mor z³ama³ etos narodowy, zmieni³ mentalno�ci Ukraiñców. Ekster-minuj¹c ch³opów, niszcz¹c wie�, wyeliminowano tê warstwê, od któ-rej zale¿a³ rozwój spo³eczeñstwa o wyra�nym narodowym obliczu.

Ho³odomor ma wszystkie cechy henocydu, który wed³ug Kon-wencji ONZ z 9.12.1948 roku jest dzia³alno�ci¹ zmierzaj¹c¹ do ca³-kowitego lub czê�ciowego zniszczenia grupy narodowo�ciowej, et-nicznej lub rasowej18. Wed³ug Konwencji s¹ trzy formy henocydu:fizyczny, biologiczny i narodowo�ciowo-kulturalny. Moskwa nie tylkozaprzecza³a faktowi istnienia g³odu i nie zwraca³a siê o pomoc doinnych pañstw. Przede wszystkim zwiêksza³a sprzeda¿ chlebaz Ukrainy za granicê. Tak, w 1932 roku ze ZSRR wywieziono 527 tys.ton pszenicy, 417 tys. ton ¿yta, 422 tys. ton jêczmienia i 308 tys. tonkukurydzy. W 1933 roku dane by³y nastêpuj¹ce: 743 tys., 145 tys.,565 tys. i 130 tys. ton. W 1932 roku w³a�nie Ukraina by³a najwiêk-szym dostawc¹ zbo¿a: 5881 tys. ton19.

Trudno pos¹dziæ Stalina o sympatiê do jakiejkolwiek nacji, przy-pomnijmy wysiedlenie Tatarów krymskich, Inguszów, Czeczeñców,Niemców i tysi¹ce zabitych Gruzinów. Niechêæ do Ukraiñców mia³aprzyczynê w ich pragnieniu stworzenia �samoistnej Ukrainy�; d¹¿-no�æ tê zwalczano jako przejaw �nacjonalizmu bur¿uazyjnego�.

Ju¿ w latach trzydziestych badacze diaspory ukraiñskiej og³a-szali wyniki swoich prac na temat Wielkiego G³odu. Ponad 10 tys.ksi¹¿ek i artyku³ów liczy bibliografia, któr¹ opublikowa³ kanadyjskibadacz M. Carynnyk20.

Sowiecki re¿im uparcie zaprzecza³ istnieniu g³odu na Ukrainie.Milczenie na temat tej wielkiej zbrodni panowa³o na ca³ym �wiecie.

18 Ñ. Ìàõóí, Ðîç³ï�ÿòå ñåëî, http://www.zn.kiev.ua/nn/show/625/55216/z 26.01. 2007.

19 Ibidem.20 Êîëåêòèâ³çàö³ÿ ³ ãîëîä íà Óêðà¿í³ 1928-1933. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â ³ ìàòåð³àë³â,

Êè¿â 1992, c. 14.

41Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

Przez pó³ wieku ¿adne z wp³ywowych pañstw nie chcia³o wywo³ywaæw stosunkach z supermocarstwem zadra¿nieñ z tego powodu.W 1983 roku milczenie przerwali Amerykanie, powo³uj¹c komisjêspecjaln¹ Kongresu w celu zbadania zbrodni ludobójstwa i przyczyng³odu w Ukrainie w latach 1932�1933. Komisjê utworzono w poro-zumieniu z rz¹dem radzieckim21. W Deklaracji prezydenta USAz 1984 roku dzieñ 4 listopada og³oszono Dniem Pamiêci WielkiegoG³odu na Ukrainie w latach 1932�1933 roku.

W sk³ad komisji wesz³a grupa sze�ciu ukrainoznawców, którzypostawili sobie za cel zbadanie �wiadectw tych, którzy prze¿yli g³ódoraz materia³ów dostêpnych: w archiwum smoleñskiego o�rodkakompartii ZSRR, dniepropetrowskiego obwodu i w archiwum obwo-du po³tawskiego. W czasie II wojny �wiatowej materia³y te zosta³yprzejête przez Niemców, a po zakoñczeniu wojny przywiezione doStanów Zjednoczonych. Z bud¿etu USA na dzia³alno�æ Komisji prze-znaczono 400 tys. dolarów22. Kierownikiem grupy badaczy wyzna-czono wspó³pracownika Ukraiñskiego Instytutu w uniwersytecieHarwarda Jamesa Mace�a.

Komisja bada³a czas trwania g³odu, jego przyczyny, geografiê,ilo�æ ofiar Ho³odomoru i jego skutki. Potwierdzi³a fakt wywo³aniai podtrzymywania Wielkiego G³odu przez w³adzê sowieck¹23. W 1988roku w Waszyngtonie opracowano raport Komisji Kongresu koñcz¹-cy siê konkluzj¹, i¿ wed³ug norm prawa miêdzynarodowego Ho³odo-mor na Ukrainie w larach 1932�1933 dokonano henocydu (ludobój-stwa)24 . Oprócz tego Komisja zatwierdzi³a 19 punktów, w którychpotêpi³a brak podejmowania jakichkolwiek dzia³añ i �wiadome mil-czenie ówczesnego rz¹du USA oraz potwierdzi³a, i¿ g³ód na Ukrainie

21 Ìåæäóíàðîäíàÿ Êîìèññèÿ ïî ðàññëåäîâàíèþ ãîëîäà íà Óêðàèíå 1932�1933ãîäîâ. Èòîãîâûé îò÷åt, Êè¿â 1992.

22 The Congressional Record, 1984, September 21, p. 11671.23 Ìåæäóíàðîäíàÿ Êîìèññèÿ ïî ðàññëåäîâàíèþ ãîëîäà íà Óêðàèíå 1932-1933

ãîäîâ..., c. 53, 56.24 Ibidem, c. 57�59, 61, 76.

42 Olga Wasiuta

by³ zaplanowan¹ akcj¹ Moskwy skierowan¹ przeciw Ukraiñcom25.Badania s³u¿y³y rozpowszechnianiu informacji o g³odzie, umo¿liwia-j¹c lepsze zrozumienie systemu radzieckiego.

Diaspora ukraiñska organizowa³a akcje upamiêtniania ofiarWielkiego G³odu. Zapraszaj¹c na nie przedstawicieli politycznychkó³ USA oraz nadaj¹c im odpowiedni¹ oprawê medialn¹, wywo³ywa-³a szerokie zainteresowanie dramatycznymi wydarzeniami na Ukra-inie na pocz¹tku lat trzydziestych.

Historiografia Wielkiego G³odu wzbogaci³a siê znacznie w latachosiemdziesi¹tych z okazji 50. rocznicy Ho³odomoru-henocydu 1932��1933 roku. Wówczas na Zachodzie opublikowano bardzo wiele wy-ników badañ oraz wspomnieñ emigrantów z Ukrainy. Wszyscy au-torzy podtrzymywali tezê, i¿ g³ód by³ zjawiskiem sztucznie podtrzymy-wanym i skierowanym przeciwko narodowi ukraiñskiemu26. W�ródopracowañ zachodnich najwiêkszy rozg³os zyska³a monografiaR. Konkvestsa, który oceni³ kolektywizacjê i Ho³odomor jako wojnêwypowiedzian¹ pracowitemu ch³opu, która z czasem przekszta³ci³asiê w wojnê przeciwko ca³emu narodowi ukraiñskiemu27.

Po raz pierwszy w³adze ZSRR wypowiedzia³y siê na temat Wiel-kiego G³odu piêæ lat po g³o�nych na Zachodzie uroczysto�ciach po-�wiêconych uczczeniu ofiar tej tragedii. Cz³onek Komitetu Central-nego RP ZSRR Wo³odymyr Szczerbyckij przyzna³ w grudniu 1987

25 ß.Äóáèíÿíñüêà, Ïðàâäà ïðî òðè ãîëîäîìîðè, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2002,¹ 44 (419).

26 Âåëèêèé ãîëîä â Óêðà¿í³ 1932�33: Çá³ðíèê ñâ³ä÷åíü, ñïîãàä³â, äîïîâ³äåé òàñòàòåé, âèãîëîøåíèõ òà íàäðóêîâàíèõ ó ïðåñ³ â 1983 ðîö³ íà â³äçíà÷åííÿ 50-ë³òòÿãîëîäó â Óêðà¿í³ â 1932�1933 ðîêàõ, Òîðîíòî 1988; Î.Âîðîïàé, Ìîñêàë³ â Óêðà¿í³ ï³ä÷àñ øòó÷íîãî ãîëîäîìîðó 1932�33 ðîê³â, Àëüìàíàõ �Ãîì³í Óêðà¿íè�, Òîðîíòî 1983;Â. Ãðèøêî, Çàìàõ íà æèòòÿ íàö³¿, Äåòðîéò 1983; Ì.Ã. Ìàðóí÷àê, Íàö³ÿ â áîðîòüá³çà ñâîº ³ñíóâàííÿ: 1932 ³ 1933 â Óêðà¿í³ ³ ä³àñïîð³, ³íí³ïåã, 1985; Ã. Ñåíåøèí,Á³áë³îãðàô³ÿ ãîëîäó â Óêðà¿í³ 1932�1933, Îòòàâà-Ìîíðåàëü 1983; Ì. Õâîùîâèé,50-òè ð³÷÷ÿ òðàã³÷íîãî ãîëîäó â Óêðà¿í³, ³íí³ïåã 1983.

27 Ð. Êîíêâåñò, Æíèâà ñêîðáîòè: Ðàäÿíñüêà êîëåêòèâ³çàö³ÿ ³ ãîëîäîìîð, Êè¿â1993, c. 130.

43Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

roku, i¿ Wielki G³ód jest faktem historycznym28. Jego wypowied�zawiera³a tylko kilka zdañ, ale mia³a ogromne znaczenie. O�mieli³ahistoryków ukraiñskich i rosyjskich do wszczêcia oficjalnych badañna ten temat oraz inicjowania publikacji materia³ów archiwalnych.W styczniu 1988 roku ukaza³ siê artyku³ w centralnym czasopi�miehistoryków Ukrainy �Óêðà¿íñüêèé ³ñòîðè÷íèé æóðíàë�29. W 1990 rokuopublikowano zbiór dokumentów �G³ód 1932�1933 roku na Ukra-inie: oczyma historyków, jêzykiem dokumentów�30. W³a�nie tam by³podany tekst uchwa³y CK Kompartii Ukrainy z 26 stycznia 1990roku, w którym przyznaje siê, ¿e g³ód �sta³ tragedi¹ narodu Ukra-iñskiego�, �skutkiem przestêpczej polityki Stalina i jego najbli¿szegootoczenia (Mo³otowa, Kaganowicza) stosownie ch³opstwa�31. W zwi¹z-ku z tym zaprzeczanie temu faktowi przez czê�æ kierownictwa par-tyjnego Ukrainy jest zachowaniem nie tylko alogicznym, ale i amo-ralnym.

Problem Wielkiego G³odu zacz¹³ byæ obecny pod koniec lat osiem-dziesi¹tych w ¿yciu politycznym spo³eczeñstwa, które u�wiadomi³osobie niebezpieczeñstwo skutków zale¿no�ci od dobrych czy z³ychzamiarów rz¹dz¹cych z obcego �nadania�. Ujawnione dokumentyzmusi³y polityków, uczonych i publicystów do ustosunkowania siê doukrywanych dotychczas wydarzeñ.

W marcu 1993 roku z okazji 60. rocznicy Ho³odomoru-henocydu1932�1933 prezydent niezale¿nej ju¿ Ukrainy Leonid Krawczuk pod-pisa³ rozporz¹dzenie o szacunku dla pamiêci zamordowanych lubzmar³ych z g³odu ludzi. Ukaz przewidywa³ uporz¹dkowanie maso-wych grobów, postawienie krzy¿y na cmentarzach oraz odprawienie

28 Ñ. Êóëü÷èöüêèé, Ãîëîäîìîð-33: ÷îìó ³ ÿê?, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2006, ¹ 45 (624);Î. Âåñåëîâà, Êíèãà ïðî óêðà¿íñüêó ãîëãîôó: êëþ÷ äî ï³çíàííÿ é äîñë³äæåííÿ,�Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2002, ¹ 26 (401).

29 Ñ.Â. Êóëü÷èöüêèé, Äî îö³íêè ñòàíîâèùà â ñ³ëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâ³ ÓÑÐÐó 1931�1933 ðð., �Óêðà¿íñüêèé ³ñòîðè÷íèé æóðíàë�, 1988, ¹ 3, c. 15�27.

30 Ãîëîä 1932�1933 ðîê³â íà Óêðà¿í³: î÷èìà ³ñòîðèê³â, ìîâîþ äîêóìåíò³â,Ïîë³òâèäàâ Óêðà¿íè, Êè¿â 1990.

31 Ibidem, c. 3�4.

44 Olga Wasiuta

w cerkwiach i ko�cio³ach nabo¿eñstw ¿a³obnych32 . Po tym ukaziew wiêkszo�ci miast Ukrainy postawiono pomniki ofiarom Ho³odomo-ru. We wrze�niu 1993 roku L. Krawczuk wyst¹pi³ na miêdzynaro-dowej konferencji z okazji 60. rocznicy Ho³odomoru. W swoim prze-mówieniu podkre�li³, ¿e podczas sztucznego g³odu niektóre regionyUkrainy utraci³y prawie trzeci¹ czê�æ swej ludno�ci, w tym równie¿województwo kijowskie, a g³odowa �mieræ poch³onê³a co pi¹t¹ zmar³¹osobê33.

Po piêciu latach powsta³a diametralnie inna sytuacja. Z okazji65. rocznicy Wielkiego G³odu organizacje diaspory USA i Kanadyjak zwykle organizowa³y uroczysto�ci upamiêtniaj¹ce to wydarzenie.Niestety, na Ukrainie prawie nikt nie wspomnia³ o tej tragedii.I chocia¿ L. Kuczma podpisa³ w listopadzie 1998 roku rozporz¹dze-nie �O ustanowieniu dnia pamiêci ofiar Ho³odomoru�34, ale fakt tenwi¹za³ siê z opublikowaniem wyników badañ historyków WielkiegoG³odu. Z jednej strony w³adza reprezentowana przez L. Kuczmê niechcia³a skupiaæ uwagi �wiata na tych wydarzeniach z powodu prze-widywanej nieprzychylnej reakcji Rosji; z drugiej � wci¹¿ s¹ aktyw-ni i znacz¹cy politycznie ludzie, którzy twierdz¹, ¿e g³odu nie by³o,bo czego� takiego nie mog³o byæ w ZSRR i nie przekona³y ich opu-blikowane ju¿ w niezale¿nej Ukrainie wiarygodne i niepodwa¿alnedokumenty na temat Ho³odomoru35.

70. rocznica Wielkiego G³odu na Ukrainie 1932�1933 roku sta³awydarzeniem o �wiatowym znaczeniu. 10 listopada 2003 roku na

32 �Ãîëîñ Óêðà¿íè�, 1993, 26 ëþòîãî.33 Ãîëîäîìîð 1932�1933 ðð. â Óêðà¿í³: ïðè÷èíè ³ íàñë³äêè, ̳æíàðîäíà íàóêîâà

êîíôåðåíö³ÿ, Êè¿â, 9�10 âåðåñíÿ 1993 ð., Ìàòåð³àëè, Êè¿â 1995, ñ. 9.34 �Óðÿäîâèé êóð�ºð�, 1998, 28 ëèñòîïàäà, 29 æîâòíÿ.35 Êîëåêòèâ³çàö³ÿ ³ ãîëîä íà Óêðà¿í³: 1929�1933, Êè¿â 1992; Ãîëîä 1921�1923

ðîê³â â Óêðà¿í³, Çá³ðíèê äîêóìåíò³â ³ ìàòåð³àë³â, Êè¿â 1993; Â. Ñåðã³é÷óê, ßê íàñìîðèëè ãîëîäîì, Êè¿â 1996; ×îðíà êíèãà Óêðà¿íè. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â, àðõ³âíèõìàòåð³àë³â, ëèñò³â, äîïîâ³äåé, ñòàòåé, äîñë³äæåíü, åñå. Óïîðÿäêóâàííÿ Ô. Çóáàíè÷à,Êè¿â, 1998; Ï. ßùóê, Ïîðòðåò òåìðÿâè. Ñâiä÷åííÿ, äîêóìåíòè i ìàòåðiàëè ó 2-õêíèãàõ. Êí.I. Êè¿â-Íüþ-Éîðê. Âèäàâ Ì.Ï.Êîöü, 1999; Ñ.. Áiëîêiíü, Ìàñîâèé òåðîð ÿêçàñiá äåðæàâíîãî óïðàâëiííÿ â ÑÐÑÐ, Êè¿â 1999; A. Êóëiø, Ãåíîöèä. Ãîëîäîìîð.1932�1933. Ïðè÷èíè, æåðòâè, çëî÷èíöi, Ïîëòàâà, 2000.

45Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

posiedzeniu ONZ z okazji 70. rocznicy Wielkiego G³odu na Ukrainieuchwalono wspóln¹ rezolucjê 36 pañstw (Joint Statement on theGreat Famine of 1932�1933 in Ukraine (Holodomor), W niej po razpierwszy w historii ONZ nazwano Ho³odomor zas³uguj¹c¹ na szacu-nek i wspó³czucie tragedi¹ narodu ukraiñskiego. Nieco wcze�niej, 20pa�dziernika, Kongres USA przyj¹³ krótk¹ rezolucjê, w którejstwierdzono: �Ho³odomor by³ zaplanowany i wprowadzony przezre¿im radziecki jako zaplanowany akt terroru i masowego zabój-stwa, skierowanego przeciwko narodowi ukraiñskiemu�. Jednak naskutek przeciwdzia³añ dyplomacji rosyjskiej Wielki G³ód nie zosta³nazwany zarówno we Wspólnej Rezolucji 36 pañstw, jak i w rezolu-cji Kongresu USA henocydem � ludobójstwem36.

Pod patronatem prezydenta W³och odby³a siê w Vicenzy w dniach16�18 pa�dziernika 2003 roku miêdzynarodowa konferencja nauko-wa po�wiêcona Wielkiemu G³odowi. Niemal¿e ka¿dy z uczestnikówkonferencji stara³ siê sformu³owaæ odpowied� na postawione przezprof. De Rosê pytanie o przyczynê �milczenia Zachodu�, który wie-dzia³ o zbrodni dziêki informacjom dostarczanym przez s³u¿by dy-plomatyczne. Najczê�ciej pojawiaj¹ce siê wyja�nienie przemilczeñ,uwzglêdnione równie¿ w tek�cie prof. De Rosy, zwraca³o uwagê naproblem nieobecno�ci Ukrainy i jej historii w historiografii zachod-nioeuropejskiej. Brak zainteresowania zdobyczami polskiej historio-grafii z pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku na tematUkrainy zdaje siê potwierdzaæ tezê, i¿ Ukraina nadal jest spostrze-gana jako terra incognita. Dziêki rozszerzeniu Unii Europejskiejfakt ten zacz¹³ zastanawiaæ badaczy zachodnioeuropejskich, którzypostawili pytanie o wschodni¹ granicê Europy i o zasadno�æ wyzna-czania jej wy³¹cznie na podstawie kryteriów rynkowo-wizowych.

Przyjmowanie za dobr¹ monetê stalinowskiej wersji historiikolektywizacji i realizacji planu piêcioletniego to rzecz jasna nie

36 Áûë ëè Ãîëîäîìîð 1933 ãîäà ãåíîöèäîì? http://www.golodomor.org.ua/pub.php?sp z 26.01. 2007.

46 Olga Wasiuta

tylko problem nieobecno�ci Ukrainy w uprawianej na ZachodzieEuropy historii powszechnej. To znacznie szerszy problem swoistegoflirtu cywilizacji zachodniej z Rosj¹ Radzieck¹. Po konferencjachw Teheranie i Ja³cie nie wypada³o mówiæ o zbrodniach sojusznika,z którym wspólnie decyduje siê o przysz³o�ci Europy. Prof. JamesE. Mace, który by³ autorem raportu z 1988 roku, sporz¹dzonym nazlecenie specjalnej komisji Kongresu USA ds. zbadania WielkiegoG³odu, stwierdzi³ jednoznacznie, ¿e zgromadzono 16 dowodów kwa-lifikuj¹cych w �wietle prawa miêdzynarodowego Ho³odomor jakozbrodniê przeciwko ludzko�ci. Dokumenty, które zosta³y opubliko-wane po rozpadzie ZSRR, dodaj¹ tylko � wed³ug zdania badacza� nowe detale do ju¿ nakre�lonego przebiegu ca³ej zbrodni. Analizu-j¹c skutki g³odu na Ukrainie J. Mace uwa¿a, ¿e s¹ one odczuwalnepo dzi� dzieñ. Wraz z innymi katastrofami Ukrainy XX wieku dopro-wadzi³y do powstania spo³eczeñstwa po traumie ludobójstwa � nie-zdolnego do przeprowadzenia transformacji pomimo odczuwania jejkonieczno�ci przez wiêkszo�æ obywateli37.

W Polsce uroczysto�ci upamiêtniaj¹ce Wielki G³ód odby³y siê poraz pierwszy w zwi¹zku z siedemdziesi¹t¹ rocznic¹ Henocydu. Or-ganizatorami uroczysto�ci w Lublinie by³y Ukraiñskie Bractwo Pra-wos³awne �w. Piotra (Mohy³y), metropolity kijowskiego oraz RadaSamorz¹du S³uchaczy Europejskiego Kolegium Polskich i Ukraiñ-skich Uniwersytetów38.

W maju 2003 roku parlament Ukrainy nazwa³ wydarzenia z lat1932�1933 aktem ludobójstwa (henocydu) wobec narodu ukraiñskie-go. Za tak¹ uchwa³¹ g³osowa³a niewiele ponad po³owa pos³ów (226deputowanych z 450). W specjalnym pos³aniu podkre�lono, ¿e po razpierwszy w historii metoda konfiskowania ¿ywno�ci by³a zastosowa-na przez pañstwo jako broñ masowego niszczenia w³asnego narodu

37 E. Ryba³t, Wielki G³ód i �mieræ ziemi na Ukrainie w latach 1932�1933.Sprawozdanie z konferencji w Vicenzy (W³ochy), �Kultura i Historia�, 2003, Nr 5.

38 Uroczysto�ci w Lublinie, http://www.cerkiew.pl/news.php?id=1282 z 24.01.2007.

47Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

w celu osi¹gniêcia pewnych celów politycznych. Wed³ug deputowa-nych, celem eksterminacji z lat 1932�33 by³o z³amanie ducha naro-dowego Ukraiñców, wyniszczenie elit, likwidacja ch³opstwa jako ele-mentu gospodarczej niezawis³o�ci kraju.

W odpowiedzi Rosja stwierdzi³a, ¿e nie zamierza przepraszaæUkrainy za Wielki G³ód. �Nie mamy kogo przepraszaæ i w ogóle,dlaczego to pytanie kierowane jest do Rosji? Za to, ¿e Rosja wziê³ana siebie zobowi¹zania ZSRR, trzeba siê jej w pas pok³oniæ� � powie-dzia³ na konferencji prasowej ambasador rosyjski w Kijowie WiktorCzernomyrdin, podaj¹c jako przyk³ad dobrych intencji Moskwy ho-norowanie zobowi¹zañ z tytu³u proradzieckich d³ugów, zaci¹ganychwcze�niej na realizacjê inwestycji w ró¿nych republikach (w tymUkrainy). Doda³, ¿e ówczesny g³ód dotkn¹³ wszystkich ludzi radziec-kich39.

Po raz pierwszy w historii Ukrainy dzieñ pamiêci ofiar sztucz-nie wywo³anego g³odu w latach 1932�1933 obchodzono na terenieca³ego kraju 26 listopada 2005 roku. Zorganizowano wiece i demon-stracje, w czasie których wspominano te straszne wydarzenia. Kuczci ofiar zapalono miliony �wiec40. Ho³odomory z lat 1921�1923,1932�1933 i 1946�1947 zosta³y uznane za ludobójstwo (henocyd)narodu Ukraiñskiego. Prezydent Ukrainy W. Juszczenko podpisa³4 listopada 2005 roku rozporz¹dzenie ¹ 1544 �O poszanowaniu ofiar³ poszkodowanych w nastêpstwie ho³odomorów na Ukrainie�. Oprócztego Prezydent Ukrainy wniós³ do parlamentu projekt ustawy,w której g³ód z lat 1932�1933 roku by³o okre�lany jako akt henocy-du narodu Ukrainy.

W sierpniu 2006 roku, kilka dni przed obchodami 15-lecia odzy-skania niepodleg³o�ci przez Ukrainê, ukraiñska s³u¿ba bezpieczeñ-stwa, opublikowa³a w Internecie dostêpne dot¹d tylko dla history-

39 Rosja nie przeprosi za ludobójstwo, http://www.wprost.pl/ar/?O=47639z 24.01. 2007.

40 Odzyskiwanie pamiêci Wielkiego G³odu, http://norymberga.blox.pl/html/1310721,262146,169.html?4 z 29.01.2007. 

48 Olga Wasiuta

ków 5 tys. stron dokumentów radzieckiego GPU dotycz¹cych Wiel-kiego G³odu41. Wed³ug ujawnionych dokumentów NKWD Wielki G³ódna Ukrainie by³ zaplanowany polityk¹ w³adz Zwi¹zku Sowieckiegojako akcja wymierzona w niepodleg³o�ciowe d¹¿enia Ukrainy i �kla-sowych wrogów�, za jakich re¿im komunistyczny uznawa³ ch³op-skich posiadaczy ziemi, którzy walczyli przeciwko przymusowejkolektywizacji. Jak podkre�li³ szef s³u¿by bezpieczeñstwa UkrainyI. Dri¿czanyj, zaprzeczanie lub pomniejszanie skali Ho³odomoru jestnie tylko bezsensownym, ale i nieuczciwym zabiegiem z punktuwidzenia danych historycznych. Dokumenty by³y zbierane kilka lat,wcze�niej znajdowa³y siê w magazynach KGB jako materia³y ��ci�letajne�42.

Opublikowanie dokumentów na temat Wielkiego G³odu wzmoc-ni³o �wiadomo�æ historyczn¹ wszystkich Ukraiñców. Ponadto uwia-rygodni³a tê pamiêæ o Ho³odomorze, która by³a skrycie kultywowanaw ka¿dej ukraiñskiej rodzinie. Po traumie G³odu ludzie tam miesz-kaj¹cy zostali na kilka dziesiêcioleci z³amani w³asnym strachemi bezkarno�ci¹ w³adz. Strach parali¿owa³, sprawia³, ¿e jakikolwiekopór wobec w³adzy by³ czym� nie do pomy�lenia. Henocyd podobniejak Holocaust mia³ swoj¹ organizacjê i technologiê, które nie stano-wi¹ ju¿ tajemnicy ani dla historyków, ani dla zainteresowanych t¹problematyk¹ obywateli.

Pochodz¹cy z Ukrainy profesor George Grabowicz z Uniwersy-tetu Harvarda uwa¿a, ¿e Ukraiñcy nie pielêgnuj¹ w nale¿yty sposóbpamiêci o G³odzie. �Je¿eli Ukraiñcy powa¿nie traktuj¹ swoj¹ histo-rii, to parlament powinien uchwaliæ zaproponowan¹ przez prezyden-ta Juszczenkê ustawê, uznaj¹c¹ Wielki G³ód za ludobójstwo, czegodo dzi� nie uczyni³� � powiedzia³ w rozmowie z polskimi dziennika-

41 http://www.sbu.gov.ua/sbu/control/uk/publish/article?art_id=49757&cat_id=53076; ÑÁÓ ïðåçåíòóº ðîçñåêðå÷åí³ àðõ³âí³ äîêóìåíòè ïðî Ãîëîäîìîð â Óêðà¿í³,http://www.unian.net/ukr/news/news-174216.html.

42 ÑÁÓ ç³áðàëà 5000 äîêóìåíò³â ÊÄÁ ïðî Ãîëîäîìîð â Óêðà¿í³, http://www.unian.net/ukr/news/news-174361.html z 26.01.2007.

49Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

rzami. Zdaniem Grabowicza, sprawa G³odu jest dzi� przedmiotemprzepychanek miêdzy politykami. Win¹ za to obarcza nisk¹ �wiado-mo�æ historyczn¹ w�ród rz¹dz¹cych elit. Profesor uwa¿a tak¿e, ¿euznaniu Wielkiego G³odu za ludobójstwo przeszkadza negatywnestanowisko prezentowane w tej sprawie przez Moskwê43.

Stanowisko Polski w sprawie Wielkiego G³odu jest jednoznacz-ne. 16 marca 2006 roku w zwi¹zku z kolej¹ rocznic¹ henocydu SenatRzeczypospolitej Polskiej przyj¹³ uchwa³ê, w której podkre�lono, i¿nale¿y przypomnieæ, ¿e �Wielki G³ód zosta³ specjalnie wywo³any przezrz¹dz¹cy Zwi¹zkiem Sowieckim despotyczny re¿im bolszewicki i mia³doprowadziæ do os³abienia i wyniszczenia narodu ukraiñskiego,a tym samym st³umiæ jego d¹¿enia do wolno�ci i odbudowania w³a-snego niepodleg³ego pañstwa. [...] Senat Rzeczypospolitej Polskiejsolidaryzuje siê ze stanowiskiem ukraiñskim, aby uznaæ Wielki G³ódw latach 1932�1933 za zbrodniê ludobójstwa oraz wymieniæ odpo-wiedzialnych za tê zbrodniê zarówno g³ównych winowajców, jak rów-nie¿ szeregowych wykonawców. Za �mieræ milionów niewinnych ludziodpowiadaj¹ tak¿e pañstwa, które kupowa³y w tym czasie od Zwi¹z-ku Sowieckiego ¿ywno�æ oraz dziennikarze, politycy i intelektuali-�ci, którzy w tym czasie odwiedzali Ukrainê i nie tylko nie dostrze-gli maj¹cego miejsce powszechnego ludobójstwa, lecz k³amliwie za-pewniali o bezpodstawno�ci tego rodzaju oskar¿eñ. Do niechlubnejpamiêci przesz³y miêdzy innymi s³owa zachodniego polityka: «Prze-jecha³em Ukrainê. Rêczê wam, ¿e widzia³em j¹ podobn¹ do przyno-sz¹cego obfite plony ogrodu». Za tego rodzaju k³amstwa niektórzydziennikarze otrzymywali presti¿owe miêdzynarodowe nagrody. Tenponury rozdzia³ cynizmu i serwilizmu powinien zostaæ dok³adniezbadany i opisany, a przyznane wówczas nagrody uniewa¿nione�44.

43 Ukraina uczci³a pamiêæ ofiar Wielkiego G³odu, http://tvp.pl/2744,20061125425970. z 22.01.2007.

44 Uchwa³a Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 marca 2006 r.w sprawie rocznicy Wielkiego G³odu na Ukrainie, http://www.senat.gov.pl/k6/dok/uch/007/090uch.htm z 24.01. 2007.

50 Olga Wasiuta

Natomiast Prezydent Wiktor Juszczenko skrytykowa³ ukraiñskiparlament, który pomimo wielokrotnych apeli, nie zdo³a³ przez d³u¿-szy czas uchwaliæ ustawy, uznaj¹cej Wielki G³ód za zbrodniê prze-ciwko narodowi. Zaproponowana przez Juszczenkê ustawa przewi-duje odpowiedzialno�æ karn¹ wobec osób, które zaprzeczaj¹ istnie-niu Wielkiego G³odu45.

Odpowiedzialno�æ za Wielki G³ód na Ukrainie ponosi re¿imkomunistyczny, totalitarny, stalinowski � o�wiadczy³ w listopadzie2006 roku podczas uroczysto�ci upamiêtniaj¹cych ofiary tragediiukraiñski prezydent Wiktor Juszczenko. Wezwa³ Rosjê, by uzna³a têtragediê. Zaapelowa³ te¿ do ukraiñskiego parlamentu o uznanieWielkiego G³odu za ludobójstwo. �Wspominamy dzi� miliony pozba-wionych ¿ycia niewinnych ludzi� � powiedzia³ Juszczenko w Kijowie,wmurowuj¹c kamieñ wêgielny w miejscu, gdzie ma powstaæ kom-pleks memorialny, po�wiêcony ofiarom Wielkiego G³odu. Zdaniemprezydenta tocz¹ca siê na Ukrainie dyskusja wokó³ Ho³odomoru�nie polega na poszukiwaniu winowajców tej tragedii�. Juszczenkopodkre�li³, ¿e g³ównym celem sobotnich uroczysto�ci jest �poznanieprawdy o historii� Ukrainy46. �Wzywam dzi� przede wszystkim Fe-deracjê Rosyjsk¹, by stanê³a tu razem z nami i poprzez uznanieWielkiego G³odu zademonstrowa³a g³êboki, charakterystyczny dlanarodu rosyjskiego wyraz ludzkiego wspó³czucia� � mówi³ Juszczen-ko do zebranych na Placu Michaj³owskim w Kijowie. On tak¿e pod-kre�li³, ¿e re¿im stalinowsko-komunistyczny, totalitarny, który prze-prowadza³ henocyd narodu ukraiñskiego, nie mia³ oznak narodowo-�ciowych. �My wspólnie byli�my zak³adnikami i ofiarami z³a w prze-

45 J. Junko, S³u¿ba Bezpieczeñstwa Ukrainy ujawnia dokumenty z lat Wiel-kiego G³odu, http://nauka.pap.com.pl/demo/cgi-bin/full_info.pl?id=31530z 21.01.2007.

46 Ïðîìîâà Ïðåçèäåíòà ç íàãîäè â³äçíà÷åííÿ Äíÿ æåðòâ Ãîëîäîìîð³â³ ïîë³òè÷íèõ ðåïðåñ³é, http://ww7.president.gov.ua/news/data/12068.html;Þùåíêî íàçâàâ âèíóâàòö³â Ãîëîäîìîðó, http://www.unian.net/ukr/news/news-174493.html; Ïðåçèäåíò ââàæຠãàíüáîþ äèñêóñ³þ ïðî òå, ÿê íàçâàòè Ãîëîäîìîð,http://www.unian.net/ukr/news/news-174500.html z 26.01. 2007.

51Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

sz³o�ci i powinni�my wspólnie siê od niego oczy�ciæ� � podkre�li³Juszczenko47. Zdaniem ukraiñskiego prezydenta ofiary sztucznegog³odu, wywo³anego przez w³adze komunistyczne w latach 1932-1933,powinny byæ czczone jako mêczennicy jednej z najwiêkszych tragediiw historii ludzko�ci48.

28 listopada 2006 roku Rada Najwy¿sza Ukrainy przyjê³a nawniosek prezydenta Wiktora Juszczenki ustawê uznaj¹c¹ Wielki G³ódw latach 1932-1933 za zbrodniê ludobójstwa. Po wprowadzeniu przezprzewodnicz¹cego parlamentu Aleksandra Moroza uzgodnionychz prezydentem poprawek ustawa zosta³a przyjêta 233 g³osami na435 parlamentarzystów. Opowiedzieli siê za ni¹ deputowani z Na-szej Ukrainy, Bloku Julii Tymoszenko oraz nale¿¹ca do rz¹dz¹cejkoalicji Socjalistyczna Partia Ukrainy. Koalicyjna Partia RegionówUkrainy popar³a ustawê dwoma g³osami, natomiast komuni�ciw ogóle nie wziêli udzia³u w g³osowaniu. Z prezydenckiego projektuwykre�lona zosta³a m.in. odpowiedzialno�æ prawna za negowanieWielkiego G³odu jako ludobójstwa. Moroz zaproponowa³ tak¿e wpro-wadzenie zakazu publicznego negowania Wielkiego G³odu, uznaj¹cto za zniewa¿anie pamiêci milionów ofiar g³odu oraz poni¿anie na-rodu ukraiñskiego49. 29 listopada 2006 roku prezydent podpisa³ustawê, wed³ug której Ho³odomor w latach 1932�1933 uznano zahenocyd narodu ukraiñskiego50.

Juszczenko podziêkowa³ wszystkim pañstwom, które uzna³y g³ódza zbrodniê. �Wierzê, ¿e w 75. rocznicê tragedii uczyni to jednog³o-

47 Ïðîìîâà Ïðåçèäåíòà ç íàãîäè â³äçíà÷åííÿ Äíÿ æåðòâ Ãîëîäîìîð³â³ ïîë³òè÷íèõ ðåïðåñ³é, http://ww7.president.gov.ua/news/data/12068.html;Þùåíêî íå ïðîñèòü, à âèìàãຠâ³ä ÂÐ âèçíàííÿ Ãîëîäîìîðó ãåíîöèäîì, http://www.unian.net/ukr/news/news-174529.html z 26.01. 2007.

48 Ïðîìîâà Ïðåçèäåíòà ç íàãîäè â³äçíà÷åííÿ Äíÿ æåðòâ Ãîëîäîìîð³â ³ ïîë³òè÷íèõðåïðåñ³é, http://ww7.president.gov.ua/news/data/12068.html z 26.01. 2007.

49 Âåðõîâíà Ðàäà âèçíàëà Ãîëîäîìîð ãåíîöèäîì, http://www.unian.net/ukr/news/news-174851.html; J. Junko, Parlament uzna³ Wielki G³ód za ludobójstwo,http://www.dziennik.pap.pl/index z 21.01.2007.

50 Ïðåçèäåíò ï³äïèñàâ çàêîí, ÿêèì Ãîëîäîìîð âèçíàíî ãåíîöèäîì, http://www.unian.net/ukr/news/news-174944.html z 20.01. 2007.

52 Olga Wasiuta

�nie Organizacja Narodów Zjednoczonych� � podkre�li³ ukraiñskiprezydent51. O miêdzynarodowe uznanie Wielkiego G³odu za ludo-bójstwo zwraca³ siê do opinii miêdzynarodowej Prezydent UkrainyWiktor Juszczenko. G³ód za ludobójstwo uznaj¹ rz¹dy lub parlamen-ty 26 pañstw, w tym m. in. Polska, Argentyna, Australia, Azerbej-d¿an, Kanada, Mo³dawia, Gruzja, Belgia, Estonia, Wêgry, Litwa,£otwa, Stany Zjednoczone i Watykan52.

Jednak nie wszyscy ukraiñscy politycy uznaj¹ wydarzenia z 1932roku za ludobójstwo. Wokó³ tego w³a�nie pojêcia toczy³ siê zasadni-czy spór. Przedstawiciel Partii Regionów, W. Chara stwierdzi³, ¿ewielki g³ód to tragedia, ale nie ludobójstwo. Wed³ug niego nie mabezpo�rednich dowodów na to, ¿e wyniszczenie mia³o narodowo�cio-wy, rasowy czy religijny charakter53. Inny przedstawiciel PartiiRegionów, J. Suchyj ustawê o Wielkim G³odzie, w której Ho³odomoruznaje siê za henocyd uwa¿a za zbyt upolitycznion¹54. A wed³ugdanych socjologicznych opublikowanych 25 listopada 2006 roku(w przeddzieñ g³osowania w parlamencie) prawie 80% obywateliUkrainy uwa¿a Ho³odomor 1932�1933 roku za henocyd narodu ukra-iñskiego55. Partia Regionów przedstawi³a w³asny projekt ustawyo Wielkim G³odzie, który niemal kopiowa³ projekt prezydenckiz jednym wyj¹tkiem: nie u¿ywano tam s³owa �ludobójstwo�. Politycyo prorosyjskiej orientacji przytoczyli wiele argumentów za pominiê-ciem owego kontrowersyjnego okre�lenia, m.in. pogorszenie stosun-ków z Rosj¹ oraz fakt, i¿ parlament nie jest upowa¿niony do wyda-wania aktów stwierdzaj¹cych dokonanie zbrodni (wed³ug kodeksu

51 Ibidem.52 A. S³ojewska, P. Ko�ciñski, UE, Deklaracja Polaków � Wielki G³ód na

Ukrainie ludobójstwem, �Rzeczpospolita�, 2007, z 01.10; Projekt deklaracji PEws. miêdzynarodowego uznania g³odu na Ukrainie w latach 1932�33 za ludobój-stwo, http://www.pis.org.pl/article.php?id=6057, z 20.01. 2007.

53 Ì. Ñåìê³â, Ïàì�ÿòü ïåðåìîãëà, �Óêðà¿íà Ìîëîäà�, 2006, z 29.11.54 Çàêîíîïðîåêò ïðî âèçíàííÿ ãîëîäîìîðó ãåíîöèäîì � çàïîë³òèçîâàíèé, http:/

/www.unian.net/ukr/news/news-173996.html z 26.01. 2007.55 Ìàéæå 80% ââàæàþòü Ãîëîäîìîð 33-ãî ãåíîöèäîì, http://www.unian.net/

ukr/news/news-174525.html z 29.01.2007.

53Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

karnego ludobójstwo jest zbrodni¹). Komuni�ci z O. Ho³ubem naczele dostrzegli zagro¿enie w �wykorzystaniu ludzkiej tragedii dlastworzenia iluzji ukraiñskiego narodu wybranego i dla rozprzestrze-nienia ideologii i praktyk neofaszyzmu�56.

Kreml zareagowa³ natychmiast: ostrzeg³ Kijów przed upolitycz-nianiem sprawy Wielkiego G³odu. Rosyjskie ministerstwo sprawzagranicznych sprecyzowa³o najbardziej sporne kwestie w stosun-kach miêdzy Moskw¹ a Kijowem: status jêzyka rosyjskiego naUkrainie oraz odmienne spojrzenie na Ho³odomor. Rosyjskie Mini-sterstwo Spraw Zagranicznych wyda³o w pa�dzierniku 2006 rokuo�wiadczenie, w którym zaznaczono, ¿e nieuprawnione s¹ naciskistrony ukraiñskiej o uznanie Wielkiego G³odu, a �niedwuznacznealuzje dotycz¹ce wyp³at odszkodowañ� s¹ bezcelowe. Wed³ug rosyj-skiego MSZ g³ód, stanowi¹cy jedn¹ z represji re¿imu komunistycz-nego, dotkn¹³ tak¿e inne grupy etniczne na terenie Zwi¹zku Sowiec-kiego. Ministerialne o�wiadczenie krytykuje w³adze ukraiñskie za� jak to okre�lono � �jednostronn¹ interpretacjê� Wielkiego G³odu.�Niew³a�ciwe by³o stosowanie tego pojêcia wy³¹cznie do Ukrainy,poniewa¿ dotyczy ono smutnej karty naszej wspólnej historii� � g³osidokument57.

W komunikacie wydanym 13 listopada 2006 roku MSZ FR ko-lejny raz stwierdzi³o, ¿e Wielki G³ód na Ukrainie w latach 1932��1933 by³ efektem polityki ówczesnego kierownictwa Zwi¹zku Ra-dzieckiego, ale nie by³ form¹ represji wymierzon¹ wy³¹cznie w na-ród ukraiñski i dlatego nie ma podstaw, aby uwa¿aæ go za ludobój-stwo. Jeden z przedstawicieli MSZ FR powiedzia³, ¿e takie pytaniapowinny wspólnie badaæ historycy obu pañstw i nie ma potrzebyupolityczniaæ ten problem58. Rosyjski resort poinformowa³ tak¿e, ¿e

56 Ì. Ñåìê³â, Ïàì�ÿòü ïåðåìîãëà, �Óêðà¿íà Ìîëîäà�, 2006, z 29.11.57 Rosyjska interpretacja Wielkiego G³odu na Ukrainie, http://www.gazeta-

gazeta.com/artman/publish/printer; MSZ o Wielkim G³odzie na Ukrainie, http://wiadomosci.24polska.pl/swiat/rosja_msz_o_wielkim_glodzie_na_ukrainiez 26.01. 2007.

58 Ñ. Maõóí, Ðîç³ï�ÿòå ñåëî, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2006, ¹ 46 (625). 

54 Olga Wasiuta

podczas wizyty szefa MSZ Rosji Siergieja £awrowa w Kijowie8 listopada zawarto �zasadnicze porozumienie� w sprawie dalszegobadania problemu Wielkiego G³odu na Ukrainie przez historykówobu krajów59.

Przedstawiciel Polski w UE Konrad Szymañski skomentowa³tego rodzaju o�wiadczenia w nastêpuj¹cy sposób: �Dzisiejsza Rosjaprowadzi konsekwentn¹ politykê historyczn¹, która wybiela lubprzemilcza zbrodnicze fakty z historii Zwi¹zku Radzieckiego. Jed-nym z takich wypadków jest sprawa Ho³odomoru. Zdecydowali�mysiê pozytywnie odpowiedzieæ na apel prezydenta Juszczenki, by tak¿eUnia do³¹czy³a do tych instytucji, które o zbrodniach komunistycz-nych nie chc¹ zapomnieæ�60.

Ostro¿niejsze podej�cie do tego tematu obserwuje siê u wiêkszo-�ci pañstw UE. Z inicjatywy pos³a Konrada Szymañskiego (PiS/UEN) z³o¿ono 9 stycznia 2007 roku w Parlamencie Europejskimprojekt deklaracji w sprawie uznania g³odu na Ukrainie w latach1932�1933 za ludobójstwo. Projekt deklaracji zosta³ tak¿e podpisanyprzez przedstawicieli dwóch najwiêkszych frakcji w PE � pos³a Char-lesa Tannocka z EPP (UK) oraz pos³a Marka Siwca z PES (PL)61.�Dzisiejsza Rosja prowadzi konsekwentn¹ politykê historyczn¹, któ-ra wybiela lub przemilcza zbrodnicze fakty z historii Zwi¹zku Ra-dzieckiego. Jednym z takich wypadków jest sprawa Ho³odomoru.Zdecydowali�my siê pozytywnie odpowiedzieæ na apel prezydentaJuszczenki, by tak¿e Unia do³¹czy³a do tych instytucji, które o zbrod-niach komunistycznych nie chc¹ zapomnieæ� � stwierdzi³ KonradSzymañski62. �Nienazywanie rzeczy po imieniu to fa³szowanie histo-rii. Wiem, ¿e zaraz siê pojawi¹ argumenty, ¿e znów rozgrzebujemy

59 Kreml: Zbrodni nie by³o, http://www.money.pl/archiwum/wiadomosci/ar-tykul/to;nie;byl;wielki;glod z 29.01.2007. 

60 Projekt deklaracji PE ws. miêdzynarodowego uznania g³odu na Ukrainiew latach 1932�33 za ludobójstwo, http://www.pis.org.pl/article.php?id=6057

61 A. S³ojewska, P. Ko�ciñski, UE, Deklaracja Polaków � Wielki G³ód naUkrainie ludobójstwem, �Rzeczpospolita�,  2007, z 01.10.

62 G³ód na Ukrainie ludobójstwem, �Nasz Dziennik�, 2007, z 01.10.

55Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

przesz³o�æ. Ale przysz³o�ci nie mo¿na budowaæ na k³amstwie� � wy-ja�nia K.Szymañski. �W tej grupie krajów, które uzna³y Wielki G³ódza ludobójstwo, nie ma jednak zbyt wielu cz³onków UE, � doda³Marek Siwiec (SLD), � a tym bardziej pañstw starej Unii. My�lê, ¿edeklaracja bêdzie okazj¹ do wywo³ania tematu zbrodni stalinow-skich w Europie. Bo wci¹¿ Stalin jest tu kojarzony g³ównie jakopogromca Hitlera, a wszystkie jego zbrodnie uchodz¹ mu niestetyp³azem�63.

Pora¿k¹ Juszczenki zakoñczy³a siê na razie próba stworzeniawspólnej ukraiñskiej wizji II wojny �wiatowej. Stosunek do Ukraiñ-skiej Armii Powstañczej (UPA) dzieli spo³eczeñstwo ukraiñskiei wszystko wskazuje na to, ¿e bêdzie dzieliæ jeszcze d³ugo, choæ s¹próby, by to zmieniæ. We wschodniej Galicji i na Wo³yniu partyzan-tów UPA uznaje siê za bohaterów, w centrum i na wschodzie s¹ oninazywani faszystami i kolaborantami, bo tak przez dziesiêcioleciaprzedstawia³a ich sowiecka propaganda. Starania Juszczenki, byweterani UPA i Armii Czerwonej wspólnie �wiêtowali rocznicê koñcaII wojny �wiatowej, zakoñczy³y siê niepowodzeniem.

Projekt wspólnej dla wszystkich Ukraiñców wizji historii dziêkizabiegom i gestom Juszczenki powoli zdobywa popularno�æ. G³ówneuroczysto�ci obchodów 15-lecia niepodleg³o�ci odby³y siê przed ki-jowskim Soborem Sofijskim, najstarsz¹ �wi¹tyni¹ chrze�cijañsk¹ naRusi, która symbolizuje tysi¹cletnie korzenie pañstwa ukraiñskiego,a nie jak dot¹d w socrealistycznej alei Chreszczatyk. Poprzedniprezydent Leonid Kuczma lansowa³ wizjê ukraiñskiej historii,w której miesza³y siê w¹tki kozackie, radzieckie i nacjonalistycznezaczerpniête z mitologii Ukrainy zachodniej. Efekt by³ taki, ¿e spo-³eczeñstwo pozostawa³o podzielone mentalnie, a ka¿dy uznawa³ zaprawdziw¹ tak¹ wizjê historii, w jakiej go wychowano64.

63 K. Wo�niak, Polscy eurodeputowani tropi¹ sowieck¹ zbrodniê, http://www.zw.com.pl/zw2/index.jsp?place, z 19.01.2007. 

64 M. Wojciechowski, Polityka historyczna. Wariant kozacki, http://serwi-sy.gazeta.pl/swiat/1,34181,3574215.html z 20.01. 2007.

56 Olga Wasiuta

Juszczenko proponuje wspóln¹, opart¹ na rzetelnych badaniachinterpretacjê wybranych zdarzeñ historycznych, z którymi ka¿dyUkrainiec czuje siê zwi¹zany niezale¿nie od jêzyka, preferencji po-litycznych czy miejsca zamieszkania. ¯eby unikn¹æ kontrowersji,prezydent cofn¹³ siê do czasów kozackich i Wielkiego G³odu, którystaje siê na Ukrainie tak¹ �wiêto�ci¹ jak w Polsce Katyñ. Niekiedypolityka historyczna Juszczenki mo¿e raziæ sw¹ naiwno�ci¹, ale jakdot¹d nikt nie wymy�li³ atrakcyjniejszego programu odbudowy na-rodowej i kulturowej to¿samo�ci Ukraiñców65.

Dyskusja, jaka mia³a miejsce na ³amach prawie wszystkichukraiñskich mediów centralnych, telewizji i gazet ogólnoukraiñskichna temat uznania Ho³odomoru za henocyd, wielu ludzi na Ukrainiei za granic¹ z trudem przyjmuje do �wiadomo�ci fakt, ¿e w³adzasowiecka celowo i premedytacj¹ wywo³a³a g³ód dla zniszczenia kilkumilionów w³asnych obywateli. Jednak pewne fakty s¹ nie do podwa-¿enia � zmar³o oko³o 10 milionów ch³opów na Ukrainie i na Kubaniu� w tych jednostkach polityczno-administracyjnych ZSRR, w któ-rych Ukraiñcy stanowili wiêcej ni¿ 75% ludno�ci. S¹ ju¿ opublikowa-ne dokumenty, które wcze�niej by³y niedostêpne i które ukazuj¹krok za krokiem technologiê terroru g³odem. Wielu ludzi, czytaj¹c tedokumenty, wyra¿a opiniê, ¿e co�, co w swym okrucieñstwie jestniewyobra¿alne, nie mog³o mieæ miejsca. Przyczyn takiego stanurzeczy by³o kilka, ale g³ówn¹ stanowi³a narzucona nieznajomo�æukrywanych przez pañstwo realiów. Kilka pokoleñ Ukraiñców, któ-rzy mieli styczno�æ ze �wiadkami Wielkiego G³odu i represjami lattrzydziestych nie s³ysza³o we w³asnych domach o historii w³asnegonarodu. Ci, co wiedzieli i widzieli, nie chcieli sprowadzaæ niebezpie-czeñstwa na w³asne rodziny. W³adza mog³a wys³aæ na Syberiê, uwiêziæalbo skierowaæ do szpitala psychiatrycznego. Ci, co wiedzieli, wolelimilczeæ lub wypowiadaæ tre�ci zgodne z oficjaln¹ wersj¹ w³adzykomunistycznej.

65 Ibidem.

57Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

Jest tragedi¹ narodu ukraiñskiego, ¿e znaczna czê�æ inteligencjiinterpretuje fakty historyczne przez pryzmat interesów rosyjskich.W ich �wietle henocydu nie by³o, gdy¿ w doktrynie imperialnej ist-nieje jeden naród s³owiañski, który sam na sobie nie móg³ pope³niæludobójstwa. Godne pozazdroszczenia s¹ sukcesy badaczy i history-ków ¿ydowskich, którzy problem Holokaustu rozg³osili i spopulary-zowali w skali miêdzynarodowej. Ukraiñcy nadal zastanawiaj¹ siênad pytaniem: czy g³ód by³ planowan¹, niszczycielsk¹ akcj¹ re¿imusowieckiego, czy te¿ skutkiem niezrêcznej polityki kolektywizacji.

Mo¿na przypuszczaæ, ¿e jeszcze d³ugo na Ukrainie przesz³o�æhistoryczna mieszkañców obu stron Dniepru bêdzie otoczona dziw-nymi i niezrozumia³ymi dla cudzoziemców logicznymi niekonsekwen-cjami. Najwa¿niejsz¹ z nich jest niewiara i zaprzeczanie udokumen-towanym faktom historycznym. Zaprzeczanie rodzi mity. Ich tre�æmo¿na kwestionowaæ, ale nie sposób zapobiec ich ¿ywotno�ci, przynaj-mniej dopóty, dopóki istnieje polityka historyczna, czyli podporz¹d-kowywanie interpretacji historycznych bie¿¹cym celom politycznym.

BIBLIOGRAFIA

Austyn M., Wielki g³ód na Ukrainie w latach 1932�1933, �Nasz Dziennik�,2004, z 17.05.

G³ód ma wielkie oczy � rozmowa z prof. Henrykiem Stroñskim, prezesemStowarzyszenia Polskich Naukowców na Ukrainie, �My�l Polska�, 2003,Nr 48.

G³ód na Ukrainie ludobójstwem, �Nasz Dziennik�, 2007, z 01.10.G³ód i represje wobec ludno�ci polskiej na Ukrainie 1932�1947: relacje / red.

Roman Dzwonkowski, wyd TNKUL, Lublin 2004.�Ho³odomor� znowu straszy, http://www.ukraine-poland.com/publicystyka/

publicystyka.php?id=5212.Junko J., Parlament uzna³ Wielki G³ód za ludobójstwo, http://www.dzien-

nik.pap.pl/index.Junko J., S³u¿ba Bezpieczeñstwa Ukrainy ujawnia dokumenty z lat Wielkie-

go G³odu, http://nauka.pap.com.pl/demo/cgi-bin/full_info.pl?id=31530.

58 Olga Wasiuta

Kreml: Zbrodni nie by³o, http://www.money.pl/archiwum/wiadomosci/artykul/to;nie;byl;wielki;glod.

MSZ o Wielkim G³odzie na Ukrainie,, http://wiadomosci.24polska.pl/swiat/rosja_msz_o_wielkim_glodzie_na_ukrainie.

Nagroda Pulitzera pozostaje w rêkach stalinisty, http://www.fcp.edu.pl/me-dia/wiadomosci.php?nr=2004-02.

Odzyskiwanie pamiêci Wielkiego G³odu, http://norymberga.blox.pl/html/1310721,262146,169.html?4. 

Projekt deklaracji PE ws. miêdzynarodowego uznania g³odu na Ukrainie wlatach 1932�33 za ludobójstwo, http://www.pis.org.pl/article.php?id=6057.

Raszyñski K., W s³u¿bie k³amstwu, http://www.polskieradio.pl/media/print.aspx?id=35.

Rosja nie przeprosi za ludobójstwo, http://www.wprost.pl/ar/?O=47639.Rosyjska interpretacja Wielkiego G³odu na Ukrainie,http://www.gazetagaze-

ta.com/artman/publish/printer.Ryba³t E., Wielki G³ód i �mieræ ziemi na Ukrainie w latach 1932�1933.

Sprawozdanie z konferencji w Vicenzy (W³ochy), �Kultura i Historia�,2003, Nr. 5.

S³ojewska A., Ko�ciñski P., UE, Deklaracja Polaków � Wielki G³ód na Ukra-inie ludobójstwem, �Rzeczpospolita�, 2007, z 01.10.

Ukraina uczci³a pamiêæ ofiar Wielkiego G³odu, http://tvp.pl/2744,200611-25425970.

Uchwa³a Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 marca 2006 r. w spra-wie rocznicy Wielkiego G³odu na Ukrainie, http://www.senat.gov.pl/k6/dok/uch/007/090uch.htm.

Uroczysto�ci w Lublinie, http://www.cerkiew.pl/news.php?id=1282.Wachnianyn O., Czy apologeta Stalina utraci po�miertnie dziennikarsk¹

nagrodê Pulitzera? http://www.fcp.edu.pl/site2/mec/news09.html)Wojciechowski M., Polityka historyczna. Wariant kozacki,http://serwisy.ga-

zeta.pl/swiat/1,34181,3574215.html.Wo�niak K., Polscy eurodeputowani tropi¹ sowieck¹ zbrodniê, http://

www.zw.com.pl/zw2/index.jsp?place. Áiëîêiíü Ñ., Ìàñîâèé òåðîð ÿê çàñiá äåðæàâíîãî óïðàâëiííÿ â ÑÐÑÐ, Êè¿â 1999.Áûë ëè Ãîëîäîìîð 1933 ãîäà ãåíîöèäîì? http://www.golodomor.org.ua/pub.php?s.Âåëèêèé ãîëîä â Óêðà¿í³ 1932�33: Çá³ðíèê ñâ³ä÷åíü, ñïîãàä³â, äîïîâ³äåé òà ñòàòåé,

âèãîëîøåíèõ òà íàäðóêîâàíèõ ó ïðåñ³ â 1983 ðîö³ íà â³äçíà÷åííÿ 50-ë³òòÿãîëîäó â Óêðà¿í³ â 1932�1933 ðîêàõ, Òîðîíòî 1988.

59Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

Âåðõîâíà Ðàäà âèçíàëà Ãîëîäîìîð ãåíîöèäîì, http://www.unian.net/ukr/news/news-174851.html.

Âåñåëîâà Î., Êíèãà ïðî óêðà¿íñüêó ãîëãîôó: êëþ÷ äî ï³çíàííÿ é äîñë³äæåííÿ,�Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2002, ¹ 26 (401).

Ãîëîä 1932-1933 ðîê³â íà Óêðà¿í³: î÷èìà ³ñòîðèê³â, ìîâîþ äîêóìåíò³â, Êè¿â,Ïîë³òâèäàâ Óêðà¿íè, 1990.

Ãîëîäîìîð 1932�1933 ðð. â Óêðà¿í³: ïðè÷èíè ³ íàñë³äêè, ̳æíàðîäíà íàóêîâàêîíôåðåíö³ÿ, Êè¿â, 9�10 âåðåñíÿ 1993 ð., Ìàòåð³àëè, Êè¿â 1995.

Äóáèíÿíñüêà ß., Ïðàâäà ïðî òðè ãîëîäîìîðè, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2002,¹ 44 (419).  

Çàêîíîïðîåêò ïðî âèçíàííÿ ãîëîäîìîðó ãåíîöèäîì � çàïîë³òèçîâàíèé, http://www.unian.net/ukr/news/news-173996.html.

Çâåðíåííÿ Ïðåçèäåíòà Óêðà¿íè ³êòîðà Þùåíêà äî Óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, äîíàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè ó çâ�ÿçêó ç ðîçãëÿäîì ïðîåêòó Çàêîíó Óêðà¿íè�Ïðî Ãîëîäîìîð 1932�1933 ðîê³â â Óêðà¿í³� 16 ëèñòîïàäà 2006, http://ww7.president.gov.ua/news/data/print/11832.html.

Êîëåêòèâ³çàö³ÿ ³ ãîëîä íà Óêðà¿í³ 1928�1933. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â ³ ìàòåð³àë³â,Êè¿â 1992.

Êîíêâåñò Ð., Æíèâà ñêîðáîòè: Ðàäÿíñüêà êîëåêòèâ³çàö³ÿ ³ ãîëîäîìîð, Êè¿â 1993.Êóëiø A., Ãåíîöèä. Ãîëîäîìîð. 1932�1933. Ïðè÷èíè, æåðòâè, çëî÷èíöi, Ïîëòàâà 2000.Êóëü÷èöüêèé Ñ., Ãîëîäîìîð-33: ÷îìó ³ ÿê?, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2006, ¹ 45 (624).Êóëü÷èöüêèé Ñ., Ïðè÷èíè Ãîëîäó 1933 ðîêó â Óêðà¿í³. Ïî ñòîð³íêàx îäí³º¿

ïðèçàáóòî¿ êíèãè, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2003, ¹ 31 (456).Êóëü÷èöüêèé Ñ.Â., Äî îö³íêè ñòàíîâèùà â ñ³ëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâ³ ÓÑÐÐ ó 1931�

�1933 ðð., �Óêðà¿íñüêèé ³ñòîðè÷íèé æóðíàë�, 1988, ¹ 3, c. 15�27.Ìàéæå 80% ââàæàþòü Ãîëîäîìîð 33-ãî ãåíîöèäîì, http://www.unian.net/ukr/

news/news-174525.html.Maõóí Ñ., Ðîç³ï�ÿòå ñåëî, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2006, ¹ 46 (625). Ìåæäóíàðîäíàÿ êîìèññèÿ ïî ðàññëåäîâàíèþ ãîëîäà íà Óêðàèíå 1932-1933 ãîäîâ.

Èòîãîâûé îò÷åò 1990 ã., Êèeâ 1992.Íàðîäíà òðàãåä³ÿ. Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè ïðî ãîëîä 1932-1933 ðîê³â íà

Äí³ïðîïåòðîâùèí³, Äí³ïðîïåòðîâñüê 1993.Íàö³îíàëüí³ ïðîöåñè â Óêðà¿í³: ³ñòîð³ÿ ³ ñó÷àñí³ñòü. Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè,

Äîâ³äíèê. Ó 2 ÷. ×.2, Êè¿â 1997.Ïðåçèäåíò ââàæຠãàíüáîþ äèñêóñ³þ ïðî òå, ÿê íàçâàòè Ãîëîäîìîð, http://

www.unian.net/ukr/news/news-174500.html.Ïðåçèäåíò ï³äïèñàâ çàêîí, ÿêèì Ãîëîäîìîð âèçíàíî ãåíîöèäîì, http://

www.unian.net/ukr/news/news-174944.html.

60 Olga Wasiuta

Ïðîìîâà Ïðåçèäåíòà ç íàãîäè â³äçíà÷åííÿ Äíÿ æåðòâ Ãîëîäîìîð³â ³ ïîë³òè÷íèõðåïðåñ³é, http://ww7.president.gov.ua/news/data/12068.html.

ÑÁÓ ç³áðàëà 5000 äîêóìåíò³â ÊÄÁ ïðî Ãîëîäîìîð â Óêðà¿í³, http://www.unian.net/ukr/news/news-174361.html.

ÑÁÓ ïðåçåíòóº ðîçñåêðå÷åí³ àðõ³âí³ äîêóìåíòè ïðî Ãîëîäîìîð â Óêðà¿í³, http://www.unian.net/ukr/news/news-174216.html.

Ñåìê³â Ì., Ïàì�ÿòü ïåðåìîãëà, �Óêðà¿íà Ìîëîäà�, 2006, z 29.11.Ñåðã³é÷óê Â., ßê íàñ ìîðèëè ãîëîäîì, Êè¿â 1996.Cèäîðóê À., Aìåðèêàíñüêà äåìîêðàò³ÿ ³íîä³ ê³í÷àºòüñÿ òàì, äå ïî÷èíàºòüñÿ

óêðà¿íñüêå ïèòàííÿ, �Äçåðêàëî òèæíÿ�, 2005, ¹ 19 (547). 33-é: Ãîëîä. Íàðîäíà Êíèãà-Ìåìîð³àë /Óïîðÿä. Ë.Â.Êîâàëåíêî, Â.À. Ìàíÿê.� Ê.:

Ðàä. ïèñüìåííèê, 1991.×îðíà êíèãà Óêðà¿íè. Çá³ðíèê äîêóìåíò³â, àðõ³âíèõ ìàòåð³àë³â, ëèñò³â, äîïîâ³äåé,

ñòàòåé, äîñë³äæåíü, åñå. Óïîðÿäêóâàííÿ Ô. Çóáàíè÷à, Êè¿â 1998.Þùåíêî Â., Ñêàçàòè  Ïðàâäó, http://www.belarus.mfa.gov.ua/belarus/ua/

1229.htm.Þùåíêî íàçâàâ âèíóâàòö³â Ãîëîäîìîðó, http://www.unian.net/ukr/news/news-

174493.html.Þùåíêî íå ïðîñèòü, à âèìàãຠâ³ä ÂÐ âèçíàííÿ Ãîëîäîìîðó ãåíîöèäîì, http://

www.unian.net/ukr/news/news-174529.html.

IS CRIME OF GENOCIDE IN UKRAINE DURING1932�1933 ONLY MYTH?

SUMMARY

The Ukrainian Holodomor (famine-genocide) in 1932�1933 be-came for Ukrainians the same, as Holocaust for Jewries and carna-ge in 1915 for Armenians. As a tragedy the scales of which it isimpossible to understand, hunger injured nation, leaving on its bodydeep social, psychological and demographic scars which carries untilnow. Holodomor gave up black shade on methods and achievementsof the soviet system. Researchers name the different numbers oflost during holodomor, but in any case, the question is about

61Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie...

millions of innocent victims. Taking into account indirect victims,by provisional calculations, Holodomor took away life of 14 millionpeople. The reason of Holodomor was the policy of the Stalin-modein relation to Ukrainians as a nation and, in particular, in relationto peasants as to the class. The primary objective of organization ofartificial famine was injury of social base of resistance of Ukra-inians against communist power and providing of total control fromthe side of the state of all layers of population.

Opponents can not explain the enormous amount of victims offamine, but deny assertions, that soviet authority could destroypeople. It is not needed to explain to the oversea opponents ofgenocide theory, why Nazis, for example, exterminated Jewries, andthey can not imagine, that own government destroyed not politicalopponents, but millions far from a policy children, women and oldpeople.

The problem of Holodomor to this day has political character.Noteworthy the aspect of famine is an attempt to delete it frompublic consciousness. Yet to quite recent time soviet position wastaken to objection of fact of famine. If all scales of tragedy gotwinds, obviously, it would inflict serious harm by that image ofcountry, that Moscow aimed to create both for itself at home, andabroad. That is why authority long forbade openly talk about fami-ne in SRSR. One of opponent�s arguments of Holodomor confessionin supposition that in the genocide of the Ukrainian people willaccuse today�s Russia. Besides, Russia provokes such idea throughthe statements of MFA.

And although in society a consensus already formed in relationto confession of Holodomor as an act of genocide, however by virtueof insufficient knowledge, propagandas of the proper political forcesand unclear position of political leaders, part of Ukrainian popula-tion does not understand the real consequences of this tragedy.Ukrainian nation is tragic nation, because its own historians conti-nue until now to look at own history, through Russian glasses. From

62 Olga Wasiuta

their point of view � there was not genocide, because in the imperialseeing there is the unique Slavonic people, two parts of which arelittle variously named.

While hungry pestilence will remain a white spot in history,until then humanity will not see all chain genocides in XX century.