Upload
hanhan
View
214
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
* Mgrinż.arch.AnnaMartyka,studiadoktoranckie,WydziałArchitektury,PolitechnikaKra-kowska.
ANNAMARTYKA*
CZASWOLNYDZIECIWEWSPÓŁCZESNYCHPOLSKICHMIASTACH.WPROWADZENIEDOPOSZUKIWAŃOPTYMALNYCHROZWIĄZAŃ
PRZESTRZENNYCH
CHILDREN’SFREETIMEINTHECONTEMPORARYPOLISHCITIES.INTRODUCTIONINTOPROSPECTING
OFTHEOPTIMALSPATIALSOLUTIONS
S t r e s z c z e n i e
Wdzisiejszymświecieczasstałsiętowaremdeficytowym.Problemtendotyczynietylkodoro-słych,aleiwcorazwiększymstopniudzieci.Zuwaginafakt,żeczaswolnymadlanajmłodszychszczególneznaczeniejakoczynnikstymulującyichwszechstronnyrozwój,zachodzikoniecznośćinterdyscyplinarnychbadańpoświęconychtemuzagadnieniu.Wartykuleprzedstawionowynikiprzeprowadzonychprzezautorkębadańsondażowychpośróddziecimieszkającychwtrzechróż-nejwielkościioróżnymcharakterzemiastachwojewództwamałopolskiego.Przedmiotembadańbyłypreferowaneprzeznajmłodszychformyspędzaniaczasuwolnegoorazmiejsca,wktórychnajchętniejwówczasprzebywają.Otrzymanewynikibędąpodstawądookreśleniaoptymalnychwarunkówprzestrzennychdowartościowegospędzaniaczasuprzezdzieci.
Słowa kluczowe: czas wolny, dzieci
A b s t r a c t
Timeisthedeficientgoodincontemporaryworld.Thelackoffreetimeistheproblemnotonlyofadultsbutalsomoreandmoreoftenofyoungpeople.Infact,freetimeisveryimportantpartforall children,asstimulating their coprehensivedevelopment, that iswhy there isaneedofinterdisciplinary researches to this issue.Thepaperpresents resultsof theauthor’ssurveyofchildreninthreecitiesofdifferentsizeandcharakterinMałopolska.Thesubjectofthesurveywaschildren’sfavoritewayandplacesofspendingtime.Theresultswillbeabaseforsettlementofoptimalspatialconditionsofspendingtimeinavaluablewaybychildren.
Keywords: Free time, children
106W społeczeństwie, takim jak nasze – gwałtownie się zmieniającym i dającym dużo możliwości – nie tyle chodzi o poszukiwanie rezerw wolnego czasu, ile o dokonywanie wyboru. Trzeba wiedzieć, czego się chce, i odpowiednio do tego działać.
Stefan Klein, 2009
1. Wstęp
Obecnieludzieżyjąwznacznieszybszymtempieniżkiedyś.Postępwdziedzinienauki i techniki,komunikowaniasię i transportuorazwytwarzania idystrybucji in-formacji,przyczyniłsiędogwałtownegowzrostutempażycia.Początkowo,wokre-sie wielkiej fascynacji nowymi osiągnięciami, cieszyły nasmożliwości szybszegoprzemieszczania się, komunikowania, produkcji, zaspokajania potrzeb, osiąganiacelów.Zupływemlatpojawiłasięjednakspołecznarefleksja–corazwięcejmówisięopułapceprzyspieszenia,gdzieniemamiejscanachwilęwytchnienia,przerwynaodpoczynekfizycznyipsychiczny,nazastanowieniesiępocoidlaczego.Wkul-turze,wktórejbrakczasustajesięnormą,anawetstylemżycia,corazmniejuwagipoświęcamykoniecznościwygospodarowaniaczasuwolnego.Wiążesiętozpogar-szaniemsięwarunkówżyciaipojawieniemwieluproblemówspołecznych.Niestety,problembrakuczasuwolnegozaczynadotyczyćtakżedzieci.
Żyjemy w kulturze, w której czas stał się towarem deficytowym. Dostosowujemy obyczaje, nawyki i sposób spędzania czasu do jego braku: porozumiewamy się za pomocą e-maili i SMS-ów, skracamy spotkania, posiłki, rozmowy1.
Problematyką czasu wolnego zajmowano się intensywnie już od połowy XXwieku.Prognozowano,żeprzyszłespołeczeństwotechnicznenazywaćsiębędziespołeczeństwemwolnegoczasu.W licznychpublikacjachpedagogicznychz tegookresuczaswolnyrozpatrywanowkategoriach niezbędnej potrzeby życiowej i in-tegralnego czynnika podnoszenia społecznej wydajności pracy oraz wzbogacania jakości życia2. Zwracano uwagę na potrzebę konsekwencji i zdyscyplinowania w in-dywidualnym wdrażaniu rozkładu dnia, który pozwalałby na znalezienie i racjonal-ne wykorzystanie czasu przeznaczonego na: wypoczynek bierny lub czynny, różne formy rozwoju intelektualnego oraz samokształcenie. Powyższe postulaty pozostają nadal ważne i aktualne, pomimo że nie odnosiły się jeszcze do następstw postępu-jącego w szybkim tempie rozwoju telekomunikacji, który doprowadził do przekształ-cenia się społeczeństwa przemysłowego w społeczeństwo informacyjne.
* * *
1 S.Klein,Czas. Przewodnik użytkownika,WydawnictwoW.A.B.,Warszawa2009,okładka s.4,opiniazaLibraryJournal.
2 K.Czajkowski,Wychowanie do rekreacji,WydawnictwaSzkolneiPedagogiczne,Warsza-wa1979,17.
107
Psychologiczneefektyprzeobrażeńcywilizacyjnychorazograniczonychmożli-wościadaptacyjnychczłowiekaprzewidywał ianalizowałnajwcześniej,bojużpodkonieclat60.,AlvinToffler3.Zwracałonuwagęnazmieniającesięsposobypostrze-ganiaotaczającejnasrzeczywistościiodczuwaniaczasu,związanezpojawianiemsięnieznanychwcześniej sytuacji, do którychczłowiekmusi się szybkodostoso-wywać.Nowesytuacjeizjawiskanastępująterazposobiewtakszybkimtempie,żeczłowiekniemadośćczasu,abysięznimioswoić,donichprzyzwyczaić i jezrozumieć.Zmianomulegająteżzwiązkiczłowiekazotaczającymświatem–stająsięcorazbardziejulotneikrótkotrwałe.Analitycywspółczesnejrzeczywistości,oma-wiająctezjawiska,stwierdzają,żepodwpływemwymagańgospodarkiinformacyjnejspołeczeństwostałosięcoprawdabardziejwydajneiefektywne,jednakzpowodunadmiarumożliwości i bodźcówpłynących z zewnątrz, straciło kontrolę nadwła-snymczasem.
„Dwaostatnie dziesięciolecia były świadkami niezwykłego rozwoju rozmaitychtechnologii oszczędzaniaczasu–odskomplikowanych,wielozadaniowychkalen-darzyinotatników,popocztęelektroniczną,pocztęgłosową,telefoniękomórkowąiedytorytekstu–ajednakmilionyludzibardziejniżkiedykolwiekcierpiądziśnabrakczasu.To tak, jakbyśmynieświadomie stawali się niewolnikami technologii, któramiałanaswyzwolić”4.
Wceluprzeciwdziałaniawszechogarniającemuprzyspieszeniuidlaodzyskaniakontrolinadwłasnymczasem,człowiekcorazczęściejuruchamiareakcjekompen-sacyjne,polegającenawyciszeniu,zwolnieniu,celebrowaniuwolnegoczasu.Reak-cjekompensacyjnewynikajązewzrastającejwspołeczeństwieświadomości,iżabyorganizmmógłwydajnie i skutecznie funkcjonować (szczególniedotyczy to funk-cjonowaniawewspółczesnymśrodowiskumiejskim),potrzebujeteżczasuwolnegoprzeznaczonegonawypoczynekirelaksorazodreagowaniestresówinapięć.
„Sekretwłaściwegogospodarowaniaczasem tkwiwstosowaniuodpowiednichbodźców.Ktoś,ktowidziswojeżyciejakosmętnąlistęobowiązków,raczej imniepodoła.Bardziejefektywniebędziegospodarowałczasemten,ktoumiecieszyćsiężyciem”5.
Jakjużwcześniejwspomniano,problembrakuczasuwolnegozaczynadotyczyćtakżedzieci,cołączniezbrakiempozytywnychwzorcówjegowykorzystaniawpły-waćbędzienaograniczonemożliwościpełnegorozwojufizycznegoipsychicznegomłodegopokoleniaipowielanieprzezdziecizłychnawykówwżyciudorosłym.Dla-tegoteżcorazbardziejzasadnawydajesiękoniecznośćinterdyscyplinarnychbadańnatematczasuwolnegodzieci.
3 A.Toffler,Szok przyszłości,PaństwowyInstytutWydawniczy,Warszawa1970.4 T.H.Eriksen,Tyrania chwili. Szybko i wolno płynący czas w erze informacji,PaństwowyInstytutWydawniczy,Warszawa2003,5.
5 S.Klein,Czas. Przewodnik użytkownika,op.cit.,221.
108
2. Czas wolny dzieci miejskich
Pojęcieczas wolnyprawiezawszezestawianejestzpojęciemprzeciwstawnym,jakimjestpraca, rozumianajakodziałalnośćobowiązkowa.Wliteraturzemożemyodnaleźćwieledefinicjiczasuwolnegokładącychnacisknaróżnejegoaspekty.Po-niżejprzytoczonezostanąwybranedefinicjebądź ichfragmenty,którewydająsięprzydatnedodalszychrozważań.
Czaswolnytookresprzerwymiędzyokresamipracy.Obecnieczaswolnyorazsposób jego wykorzystania jest ważnym wskaźnikiem jakości życia. Czas wolnymożnarozumiećjakookreślonyczas,pewnączynność,nastawieniealbojakokom-binacjętychmożliwości6.
„Czaswolnyjestdobremspołecznym,wypracowanymprzezjednostkęispołe-czeństwodla regeneracji sił fizycznych i psychicznychpopracy zawodowej, dlanauki,dlarozwijaniaindywidualnychzamiłowańizainteresowań,zapewnieniakultu-ralnegowypoczynkuikształtowaniabogatszejosobowościjednostki”7.
„Czaswolnytoczasswobodnego,nieskrępowanegowyboruformczynnegowy-poczynku,rozrywki,zainteresowańodpowiadającychjednostce.Czaswolnynależyuczynićczasemaktywnego,świadomegoposzukiwanianowychcelów,nowychwar-tości,którepozwoląnakształtowaniepostawyjednostkiwobecotoczeniaiznalezie-niewłasnejroliwspołeczeństwie”8.
„Czaswolnyjestzespołemzajęć,którymjednostkamożesięzwłasnejwolipo-święcićwokresiewolnymodobowiązkówzawodowych,rodzinnychispołecznychalbowceluwypoczynkulubrozrywki,wcelubezinteresownegorozwojuswojejwie-dzyiwykształcenia,alboteżwreszciewcelurozwojuwłasnychnieskrępowanychzdolnościtwórczych”9.
Powyższedefinicjewskazująnawielkąrolę,jakąwżyciuczłowiekaodgrywalubpowinienodgrywaćczaswolny.Działaniapodejmowaneprzezczłowiekawczasiewolnymcharakteryzująsiętym,żesąwykonywanedobrowolnie,dlawłasnejprzy-jemności i satysfakcji.Wpływają onena kształtowanie osobowości i postawspo-łecznychorazpozwalająnarozwijaniezainteresowańiregeneracjęsiłpsychicznychi fizycznych. Najnowsze opracowania socjologiczne wskazują na nowe zjawiskazwiązanezczasemwolnym,amianowiciezacieraniesięgranicypomiędzypracąa czasemwolnymoraz to, że praca zaczyna zabierać corazwięcej czasu, którydo tejporyprzeznaczonybyłnarelaks,wypoczynek i rozrywkę.Związane jest tozezmianamicharakterupracy.Człowiekmusibyćdzisiajelastyczny,dyspozycyjnyidostępnyokażdejporzednia.Musiteżprzeznaczaćswójczaswolnynaposzerza-niewiedzy,samokształcenie,śledzenienowościizmian.
6 A.Bańka,Społeczna psychologia środowiska,WydawnictwoNaukowe„Scholar”,Warsza-wa2002,303.
7 K.Czajkowski,Wychowanie do rekreacji, op. cit.,10.8 Ibidem,21.9 J.Dumazedier,Vers une civilisation du lousier?, Edition du Seuil,Paris1962,[w:]K.Czaj-kowski,Wychowanie do rekreacji,op.cit.,12.
109
Czaswolnywodniesieniudoludziwróżnymwiekujestinnypodwzględemdłu-gości,rodzajuwypełniającychgoaktywnościorazmiejsc,wktórychsięoneodby-wają.Dodatkowonakażdymetapieżyciawystępująteżodmienneuwarunkowaniadotyczącepodejmowaniadecyzji.Różnicezwiązanezesposobemspędzaniawol-negoczasuwynikajązarównoz indywidualnychpreferencjiczłonkówposzczegól-nychgrupwiekowych,jakizoferowanychwarunków: – dostępności i różnorodności terenów i urządzeń, – atrakcyjności oferowanych wydarzeń, – organizacji czasu pracy i nauki ściśle związanej z ilością czasu wolnego, – propozycji instytucji zajmujących się organizacją czasu wolnego, – z dostępnych wzorców, mód oraz indywidualnych upodobań. Czaswolnydzieciróżnisięodczasuwolnegodorosłychtym,żeobjętyjestnad-
zoremikontrolązarównozestronyosóbdorosłych(rodzice,nauczyciele,opiekuno-wie,animatorzykultury),jakiprzeznaczonychdotegoceluinstytucji(szkoły,instytu-cjekultury,jednostkiorganizująceczaswolny).Mimonadzoruikontrolidziecimająjednakpewnądobrowolnośćwyboruzajęćwczasiewolnym.
„Czaswolnydzieckajesttookres,którypozostajemupowypełnieniuobowiąz-ków szkolnych, domowych, czynności organizacyjno-porządkowych, związanychzzachowaniemzdrowiaihigieny,czas,wktórymmożeonowykonywaćczynnościwedługswegoupodobania,związanezwypoczynkiem,rozrywkąizaspokajaniempotrzebwynikającychzwłasnychzainteresowań.Czaswolnydzieciobejmujetakżeokres,wktórymwypełniająonedobrowolnieprzyjęteobowiązkispołeczne”10.
Czaswolnydziecimadla nich szczególne znaczenie.Umiejętniewykorzysty-wany przez dziecko stymuluje jego wszechstronny rozwój, sprzyja poszukiwaniuwłasnej tożsamości i samoświadomości. Dziecko dokonując prostych wyborówwcodziennychdziałaniach,wsposobachspędzaniaczasuwolnego,przystosowujesię dodokonywaniawyborówwdorosłymżyciu. Istotnymzadaniemwychowaniawczasiewolnymjestnauczeniedzieckapodejmowaniawartościowychdecyzjido-tyczącychspędzaniaczasu11.
3. Czynniki środowiskowe wpływające na wzorce spędzania wolnego czasu
Człowiekistnieje,żyjeidziaławokreślonymśrodowisku.Cowięcej,jestaktyw-nymkomponentemswojegośrodowiskadlategoteżjużHipokratespisał:„(…)niemożnapojąćciałabezpoznaniaotaczającychgowszechrzeczy”12.Stosunkizacho-dzące pomiędzy wszystkimi składnikami środowiska tworzą skomplikowaną sieć
10J.Izdebska,Czas wolny dzieci miejskich i wiejskich,[w:]K.Przecławski,Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce,WydawnictwaSzkolneiPedagogiczne,Warszawa1978,23.
11Problematykaczasuwolnegodzieci jestpodejmowanagłównieprzezpedagogikę.Czaswolny w ujęciu prezentowanym w opracowaniach pedagogicznych traktowany jest jakopodokrescodziennościdziecka.Wartaodnotowaniajestpublikacja:A.Radziewicz-Winnic-ki,Edukacja a życie codzienne,WydawnictwoUniwersytetuŚląskiego,Katowice2002.
12 Hipokrates,[w:]M.Godlewski,Pedagogika,PaństwoweWydawnictwoNaukowe,Warsza-wa1977,47.
110
wzajemnych powiązań i oddziaływań. Środowisko życia człowieka rozpatruje sięnajczęściejjakośrodowiskoprzyrodnicze,kulturoweispołeczne.
Środowisko przyrodniczeobejmujeożywioneinieożywioneczynnikiprzyrodyściślezesobąpowiązane,zarównote,któresądziełemsamejnatury,jakite,którezostałyprzekształconewskutekdziałalnościczłowieka.
Środowisko kulturowetodobrabędącewytworemhistorycznejiwspółczesnejdziałalnościczłowieka,atakżereakcjeczłowiekanatedobra.
Środowisko społecznetozespółwarunkówiczynnikówrzeczowychorazoso-bowych,powstającychwwynikuspołecznegodziałaniailudzi,odgrywającydecydu-jącąrolęwkształtowaniusięosobowościspołecznejczłowieka,wyznaczającyjegozachowaniesię13.
Nawzorcespędzaniaczasuwolnegowpływmajązarównośrodowiskoprzyrod-niczeikulturowe,jakiśrodowiskospołeczne.
Kontakty z przyrodą oddziałują szczególnie korzystnie na kondycję fizycznąi psychiczną dziecka. Zieleń iwodawmieście orazw jego sąsiedztwie zachęcadoodpoczynku,wytchnienia, regeneracji sił.Dostępdoparków, skwerów, zieleniurządzonejprzybudynkachużytecznościpublicznej,ogródkówjordanowskich,bło-ni,lasów,rzek,ciekówizbiornikówwodnychskłaniadochętnegowybieraniatakichsposobówwykorzystaniaczasuwolnego,którychpodstawąjestkontaktzprzyrodą.
„Ludziompotrzebnyjestkontaktzdrzewami,roślinamiiwodą.Wtrudnydookre-śleniasposóbludziesąwstanieodnaleźćpełnięsiebiewobecnościprzyrody,potra-fiągłębiejwejrzećwsiebieiczerpaćożywcząenergięzżyciaroślin,drzewiwody”14.
Sposobyiformyspędzaniaczasuwolnegopozostająteżwścisłejzależnościześrodowiskiemkulturowym,doktóregomożnazaliczyć:osiągnięciawnauceitechni-ce,sztuceiliteraturzeoraztradycjekulturowe,obyczaje,normyspołeczne,dorobekmaterialny(np.rodzajicharakterzabudowy,obiektyzabytkowe,rozwiązaniakomu-nikacyjne).Środowiskokulturowezapewniatakżeinteresująceiwartościoweformyaktywnościmożliwedozrealizowaniawczasiewolnym.
Największyjednakwpływnatreśćiformęspędzaniaczasuwolnegoprzezdziecimaśrodowiskospołeczne,animszczególnie:rodzina,gruparówieśniczaorazin-stytucjezajmującesięzawodowoorganizacjąwolnegoczasu.Dużeznaczeniemajątakżemoda,stylżyciaorazwzorcepłynącezmassmediów.
Rodzinamafundamentalneznaczeniewprocesieprzygotowaniadziecidoefek-tywnegowykorzystywaniaswojegoczasu,zniejtakżeczerpanesąpierwszewzorceodpoczynkuirelaksu.Wychowaniewrodziniepowinnonauczyćmłodegoczłowiekaumiejętnościracjonalnegospędzaniawolnegoczasu,dokonywaniawartościowychisensownychwyborów.Wymaganiastawianedzieckuwsposóbprawidłowywyty-czajądrogępostępowaniaorazstanowiąistotnyelementorganizacjiżycia,związanyzpoświęcaniemodpowiedniejilościczasunapracęinaukę,wypoczynekizabawę.Ogólnakulturadomurodzinnego,ale teżwykształcenierodziców icharakterspę-dzeniaprzeznichczasuwolnego,wpływanakształtowaniezainteresowań,ulubio-nychformzajęćirozrywkidziecioraznarozwijanieuzdolnień.
13DefinicjeskróconewgEncyklopediiPWN,Warszawa1976.14Ch.Alexander,Język wzorców. Miasta, budynki, konstrukcja,GdańskieWydawnictwoPsy-chologiczne,Gdańsk2008,815.
111
Ważnymzjawiskiemzaobserwowanymprzezpedagogówwostatnichlatachjestinwestowaniewdzieci.Zapracowanirodziceniemogącpoświęcićdzieciomwystar-czającodużoczasu,organizująimczaswolny–zapisująjenadodatkowezajęciasportowe,plastyczneorazkorepetycjejęzykoweczymatematyczne.Jakwykazująbadania,brakczasurodzicówdladzieciwynikaczęstoznieodpowiedniegorytmudnia.„Rozkładdniaobowiązującywnaszymspołeczeństwienadalprzystosowanyjestdopotrzebosóbbezdzietnychirodzin,wktórychkobietaprzebywawdomuI15.Debatujesięobecnieszerokonadmożliwościąwprowadzeniaruchomegoinienor-mowanegoczasupracydlarodzinwychowującychmałedzieci,coumożliwiinten-sywniejszyiwartościowszykontaktrodzicówzdziećmi.
Drugągrupąspołeczną, która, zarazpo rodzinie,wywieranadziecinajsilniej-szywpływ– jestgrupa rówieśnicza.Dzieciwykazujązainteresowaniekontaktamizrówieśnikamijużodtrzeciegorokużycia.Zabawawgronierówieśnikówrozwijapozytywnepostawyicechycharakteru,takiejak:koleżeńskość,uprzejmość,odda-nieinnym,sprzyjatakżeprzyjaznemunastawieniudoludzi.Dzieckouczysięwspół-działaniaiwspółzawodnictwaorazpełnieniarozmaitychról.Wgrupierówieśniczejdziecko musi często postawę egocentryczną zamienić na poświęcenie, wspólnedziałania, radość i zainteresowania.Ma takżemożliwość porównywania swojegozachowaniazzachowanieminnychdzieci.
Aby otoczenie mogło pozytywnie stymulować wszechstronny rozwój dzieckaiwpływaćnawartościowespędzanieczasu,powinnobyć: – bezpieczne, – łatwo dostępne, – ułatwiające orientację i identyfikację.Jeżeliformaiorganizacjaotoczeniajestzrozumiała,czytelnairozpoznawalna,
stwarzanieocenionązachętędospędzaniawnimczasu.Otoczenieodpowiedniozorganizowaneoferujeramydlaróżnorodnychdziałańiwydarzeńzaplanowanychispontanicznych,wktórychmogąuczestniczyćdzieci.
Miejscaogólnodostępnemająznaczeniewkształtowaniupostawspołecznych,nauki izabawy,wspierajążycie towarzyskiewgrupachrówieśniczych.Czasspę-dzanywpobliżumiejscazamieszkaniajestdoskonałąokazją,abydziecistopniowowprowadzaćwświatdorosłych.Dzieci powinnymiećmożliwośćprzyglądaniasięiuczestniczeniawodpowiednimwymiarzewżyciumiasta.
„Jeżeliedukacjadzieciniewykraczapozadomiszkołę,acałyogromnowocze-snegomiasta jestdlaniegotajemniczy iniedostępny,todzieckonie jestwstaniezrozumieć,cotaknaprawdęznaczybyćosobądorosłąiniemożenaśladowaćjejwdziałaniu”16.
Wżycie i funkcjonowanieczłowiekawkraczająmultimedia,wtempienieobser-wowanymnigdywcześniej.Zaczynają takżecorazbardziejwypełniaćczaswolnydzieci idorosłych.Prowadzoneobecniebadanianiesą jeszczewstanieokreślićskutkówichwdrażania,alejużwiadomo,żemultimedianiezastąpiąniewerbalnychśrodkówwyrazu,takichjak:dotyk,mimika,tongłosu,uśmiech,niezapewniądziec-kupoczuciaaprobatyiszacunku.Multimedianiezastąpiąbezpośrednichkontaktów
15 S.Klein,Czas. Przewodnik użytkownika,op.cit.,209.16Ch.Alexander,Język wzorców. Miasta, budynki, konstrukcja,op. cit.,299.
112
zrodzicami,nauczycielamiirówieśnikami,niezdołająpotwierdzićwartościdziecka.Pokazująteż,żeprzemocmożebyćatrakcyjna.Dlategotymbardziejjesteśmyzobli-gowanidoostrożnegodozowaniadzieciomkontaktówzeświatemwirtualnym.
Badania naukowe prowadzone na uniwersytetach pedagogicznych dowodząjednak takżepozytywnegowpływumultimediówna rozwójdziecka.Wykazują,żeumiejętne wykorzystywanie edukacyjnych programów komputerowych oraz gierzwiększaefektywnośćprocesukształceniaorazposzerzahoryzonty.Jednoczesnestosowanie bodźców słuchowych i wizualnychw procesie uczenia sięwzmacniaprocespoznawaniaiwdrażaniadosamodzielnegomyślenia,aprzyswajanawiedzajesttrwalsza.Ważnajestkontrolazarównodziecka,jaki jegosposobuspędzaniaczasuprzedkomputerem.Stanowionanarzędzieułatwiającedzieckunakreśleniepolapożądanychdziałań,ponieważw tymwieku tworząsiępodstawyprzyszłychzachowań17.
Rodziceświadomizarównopozytywnych,jakinegatywnychwpływówInternetunadzieci,mającdowyboru,czypozostawićdzieckowdomuprzedkomputerem,czypozwolićmusamemubawićsięnazewnątrz,wybierająnajczęściejpierwszerozwiązanie.Wynikatozprzeświadczeniawiększościrodziców,żeśrodowiskomiej-skiejestdladzieckaniebezpieczne,akomputerprzyczynisiędojegowszechstron-negorozwoju.Dodatkowogadżety,wktórerodzicewyposażajądzieci,utożsamia-ne są z podniesieniemprestiżu i lepszymstatusemspołecznym. Jest to przejawniezrozumienia i lekceważeniaproblemu,adzieci zostająwciągniętewwirtualnąprzestrzeńodciągającąodrealnejgrupyrówieśniczejiodbezpośrednichkontaktów.DziecicorazwięcejczasuprzeznaczająnazabawęwInternecie,znająwięcejnowi-nektechnicznychniżosobydorosłe,aleichumiejętnośćwspółdziałaniajestgorsza.Konsekwencjąmożebyćnieprawidłowyrozwójdzieci,atakżeobniżeniejakościichdorosłegożycia.
4. Charakterystyka czasu wolnego dzieci
Przezpojęciebudżet czasurozumiemyzestawienieodcinkówczasuwokresiejednejdobyprzewidzianychnarealizacjęróżnychczynnościżyciowych.Najczęściejwymienianewliteraturzepedagogicznejskładnikibudżetuczasudzieckato: – zaspokajanie potrzeb fizjologicznych (sen, higiena osobista, spożywanie posiłków), – zajęcia w szkole oraz dojazdy lub dojścia do szkoły, – nauka w domu, – pomoc w obowiązkach domowych, – czas wolny.Czaswolnymożnarozpatrywaćnaróżnesposoby.Różnesąteżsposobyspę-
dzaniawolnegoczasuprzezdzieci,którepełniąnastępującefunkcje:wypoczynekirozrywka,rozwójosobowościizainteresowańorazwprowadzaniedzieckawświatspołeczny,którerazemmożnaobjąćterminemrekreacja.
17J. Olszewski,Rola multimediów w podnoszeniu efektywności nauczania [w:] „Materiały zIIKonferencjiEdukacjaXXIwieku”,Piła2004.
113
Rekreacjajestformądziałalnościstwarzającąszansędowykorzystaniasiłfizycz-nychiumysłowych,aleitwórczych.Rekreacjajestterminempochodzeniałacińskie-go(recreatio, odre-creo –odtwarzam,tworzęnanowo,przywracampostaćpierwot-ną),aoznaczaodnowęsiłfizycznychipsychicznych,atakżerozrywkę,odpoczynek,zabawę.
Zazwyczajwyodrębniasięnastępującetypydziecięcychzajęćrekreacyjnych: – rekreacja fizyczna, która obejmuje wypoczynek czynny, różnego typu gry i zabawy ru-
chowe, – rekreacja twórcza, w skład której wchodzą zajęcia o charakterze kreatywnym, takie jak
zajęcia plastyczne, muzyczne, teatralne, modelarskie, taneczne, – rekreacja kulturalno-rozrywkowa, do której zajęć możemy zaliczyć np. korzystanie
z komputera czy Internetu, oglądanie telewizji, czytelnictwo, kontakty z rówieśnikami i z rodziną, imprezy kulturalne, rozrywki umysłowe,
– rekreacja przez działalność społeczną, polegająca na angażowaniu się dziecka w działal-ność różnego rodzaju organizacji, np. samorząd szkolny, koła zainteresowań, kluby osie-dlowe, harcerstwo, a także pomoc w obowiązkach domowych, wolontariat18.Powyższezestawieniepokazuje,żerekreacja,któraobejmujeróżneformyak-
tywności,madladzieciszczególneznaczenie,ponieważpozwalanazrównoważo-nedawkowanieruchu,nauki,odpoczynkuizabawy,umożliwiająctakżesamokształ-cenie,wprowadzaniedzieckawświatspołecznyorazjegoharmonijnyrozwój.
5. Czas wolny dzieci w wybranych miastach
Literaturapodejmującaproblematykęwolnegoczasudziecibardzorzadkoodno-sisiędoaspektówprzestrzennych.Wprowadzeniemdorozważańnatematpożą-danychizgodnychzduchemczasurozwiązańprzestrzennychbędąbadania,któreprzybliżąodpowiedzinadwaważnepytania:1.Jakwspółczesnedziecispędzająobecnieswójwolnyczas?2.Czy wielkość miasta ma wpływ na rodzaj dziecięcych zajęć podejmowanychwczasiewolnym?Podstawowątechnikąbadańautorskichbyłaprzeprowadzonawśróddziecian-
kieta.Opracowanokwestionariusz,któregocelembyłozbadanieipoznanieorgani-zacjidniaorazsposobówspędzaniaczasuwolnego.AnkietyzostałyrozprowadzaneprzeznauczycieliwśróduczniówklasodIVdoVI(wwiekuod10do12lat)19,wcza-sielekcji,copozwalazałożyć,żeodpowiedzidziecibyłyrzetelne.Badaniamiobjętodzieciwtrzechwybranychmiastachróżnejwielkości20: – w Czchowie: liczebność próby N = 22, klasa VI, – w Brzesku: liczebność próby N = 42, klasa IV, V i VI, – w Krakowie: liczebność próby N = 75, klasa IV, V i VI.
18Zestawienienapodstawie:K.Czajkowski,Wychowaniedorekreacji,op.cit.,60.19Szkoływktórychprzeprowadzonobadania:PublicznaSzkołaPodstawowawCzchowie,PublicznaSzkołaPodstawowanr2im.IgnacegoŁukaszewiczawBrzesku,SzkołaPodsta-wowanr10im.MariiSkłodowskiej-CuriewKrakowie.
20Czchów:ludność:2256,Brzesko:ludność:16828,Kraków:ludność:754624,stanwdniu31XII2008r.
114
Dziecimiałyzazadanieodpowiedziećnanastępującepytania:1. Wjakisposóbdostająsięiwracajązeszkoły?2. Jeżelipolekcjachzostająwświetlicyszkolnej,conajczęściejwniejrobią?3. Zjakichkółekzainteresowańkorzystająwszkole?4. Ilegodzindziennieucząsięiodrabiajązadaniadomowe?5. Ilegodzindzienniekorzystajązkomputera?6. Jakczęstopodczasodrabianiazadaniakorzystajązkomputera(np.zInternetu,
zpłytCDdołączanychdopodręczników)?7. Zjakichdodatkowychzajęćpozaszkolnychkorzystają?8. Czyigdziespędzająwolnyczaszrówieśnikami?9. Czymnajchętniejzajmująsię,jeżelimajądodyspozycjidużąilośćczasuwol-
nego?10.Wjakichobowiązkachdomowychpomagająrodzicom?11. Jakczęstochodządokina?12. Jakczęstochodządoteatru?13.Czybawiąsięnazewnątrzmieszkaniabezopiekirodziców?
Badaniaprzyniosłyciekawewyniki.Wdalszejczęścininiejszegotekstuzostanąonezebraneiomówionewczterechnastępującychgrupach:A.Formyspędzaniaczasuwolnego.B.Rodzajepozaszkolnychzajęćdodatkowych.C.Zabawyigrykomputerowejakosposóbspędzaniawolnegoczasu.D.Poczuciebezpieczeństwawmiastach.
A. Formy spędzania czasu wolnegoNajbardziej popularnym sposobem spędzania czasu wolnego przez uczniów,
wkażdejzbadanychszkółjestoglądanietelewizji,zarazpotymgryizabawykom-puterowe.Procentowoprzedstawiasiętonastępująco:Czchów32%,18%;Brzesko19%,27%;Kraków32%,27%.Potwierdziłysięprzypuszczenia,iżoglądanietelewi-zjiorazgryizabawykomputerowesąnajbardziejdostępnymilubianymprzezdziecisposobemspędzanianiczymniezagospodarowanegoczasu(il.1).
Na kolejnym miejscu, po telewizji i komputerze plasuje się czytanie książek:Czchów21%;Brzesko20%;Kraków11%.Zastanawiającejestto,żedziecizKrako-waczytająnajmniejwporównaniuzdziećmizmniejszychmiast.Prawdopodobniewynikatozdużejilościzajęćdodatkowychorazczasupoświęcanegonadojazdynatezajęcia(il.1).
Czas spędzany przez dzieciw gronie rówieśników kształtuje się następująco:Czchów11%;Brzesko22%;Kraków14%.DziecizBrzeskabawiąsięzrówieśnika-minajczęściej.Wynikatozapewnezbezpiecznegośrodowiska,bliskościmiejscazamieszkania,większejrejonizacjiszkółorazztego,żewszkolewBrzeskuorga-nizowanesą,pozagodzinamizajęć,zajęciasportowezarównodladzieci,jakidladorosłych(il.1).
Zjawisko inwestowaniawdziecinajbardziejwidoczneokazałosięwKrakowie,ponieważ10%dziecizadeklarowało,żerzadkomapozostawionyczasdowłasnejdyspozycji(Czchów0%;Brzesko2%).Możebyćtodowodemtego,żerodzicemająwysokieaspiracjezwiązanezdziećmi,idlategoorganizująimwieleróżnegorodzajuzajęćdodatkowych(il.1).
115
Il.1.Formyspędzaniawolnegoczasuprzezuczniów21
Ill.Formsofspendingfreetimebythepupils
Kinoiteatrstanowiąciekawąalternatywęspędzaniawolnegoczasu,zwłaszczawweekendyiwdniwolneodpracy.Badaniawykazały,żedzieci,którechodządokina i teatru stanowią odpowiedniow:Czchowie 27%, 10%;Brzesku76%,16%;Krakowie99%,73%.NajlepszasytuacjajestwKrakowie,wktórymtylko1%dzieciwogóle nie chodzi do kina i teatru.Wwiększychmiastach,w których oferta kiniteatrówjestbogata,dzieciczęściejkorzystająztejformyrozrywki.Wmniejszychmiejscowościachsytuacjajestdiametralnieinna.
Świetliceszkolne,wktórychdziecizostająpogodzinachnauki,czekającnapo-wrótrodzicówzpracy,działająwkażdejzbadanychszkół.Interesującejestto,jakwieledziecikorzystaześwietlicyijakieformyspędzaniaczasuoferowanesąprzeztejednostki.Odsetekdziecikorzystającychześwietlicyprzedstawiasięnastępująco:Czchów36%;Brzesko61%,Kraków28%.Dziecinaświetlicynajczęściejodrabiajązadaniadomowe,uczestniczą równieżwzajęciach i zabawachzorganizowanychprzezopiekuna,atakżeczytająksiążki.Jakwidaćtylkopewienprocentdzieciko-rzystaześwietlicy.JedyniewBrzeskuponad60%uczniówbierzeudziałwzajęciachświetlicowych.ZajęciaorganizowanewświetlicywBrzeskusąatrakcyjneiciekawe,dlategoteżrodzicechętniezapisująnaniedzieci.Dodatkowoświetlicadajegwaran-cjębezpieczeństwaidobrejopieki.
Opróczzajęćświetlicowychszkołyorganizujądodatkoweinieobowiązkowekół-kazainteresowańdlazdolnychichętnychdzieci.Dzieciwramachprogramueduka-cyjnegomająmożliwośćrozwijaniaswoichzdolności.Proporcjewśróddzieci,którezadeklarowałykorzystanieztychżekółek,przedstawiająsięnastępująco:Czchów86%;Brzesko63%,Kraków29%.Jakwidać,zdecydowanienajmniejdzieciuczest-niczywzajęciachdodatkowychwKrakowie.Wmniejszychmiastach,wktórychjestmałoatrakcyjnychpropozycjiwypełniającychczaswolny,dziecichętniedecydująsięnatęformęspędzaniaczasu.Dziecipytane,dojakichkółekzainteresowańnależą,najczęściejwymieniałykółka:matematyczne,informatyczne,teatralne,plastyczne,taneczne.
21Ilustracje1–4zostałyopracowaneprzezautorkęnapodstawieprzeprowadzonychankiet.
116
B. Rodzaje pozaszkolnych zajęć dodatkowych Większośćdzieciwkażdymzmiastbierzeudziałwróżnegorodzajudodatko-
wychzajęciach(il.2):Czchów82%;Brzesko90%;Kraków74%.Okazałosię,wbrewprzewidywaniom,żenajwięcejdzieciniemawogóledodatkowychzajęćpozaszko-łąwKrakowie.
Naukagrynainstrumentachmuzycznychjestnapodobnympoziomiewewszyst-kichbadanychszkołach:Czchów7%;Brzesko5%;Kraków5%(il.2).
Il.2.Rodzajedodatkowychzajęćuczniówwczasiewolnym
Ill.2.Sortsofpupils’optionalclassesintheirfreetime
Interesujący jest fakt,że tylkodzieciwKrakowieuczęszczająna lekcje tańca:Czchów0%;Brzesko0%;Kraków8%.Sytuacjatawynikazprostegofaktu,żeza-równowBrzesku,jakiwCzchowieniemaprofesjonalnychszkółtańca.WKrakowiejestbardzobogataofertanaukitańca,toteżwzorcepłynącezmassmediówmająwiększąszansęrealizacji(il.2).
Rodzice inwestują w dzieci, organizując im korepetycje z różnych przedmio-tów(najczęściejjesttojęzykangielskiimatematyka):Czchów21%;Brzesko37%;Kraków20%.Wyniki ankietywykazały, żenajwięcej dzieci korzysta z korepetycjiwBrzesku,coprzypuszczalniejestwynikiemprzekonaniarodziców,iżzagwarantujądzieciomlepszystartnastudia,anastępnieznalezienieciekawejofertypracy(il.2).
Optymistycznejestto,żenajwiększąpopularnościąwśróddzieciciesząsięza-jęciasportowe.Sątonajczęściejtreningikoszykówki,siatkówkiipiłkinożnej.Naj-lepsza sytuacja panujewmniejszychmiastach–na treningi uczęszcza:Czchów43%;Brzesko41%;Kraków29%badanychuczniów.Wmałychmiastach,wktórychjestmniejmożliwościspędzaniaczasuwolnego,dziecichętnieuprawiająróżnegorodzajusporty.Jesttotakżeszansawyjazdównazawody,utrzymaniakondycjifi-zycznej,atakżedobraokazjadokontaktówwgrupierówieśniczej(il.2).
C. Zabawy i gry komputerowe jako sposób spędzania wolnego czasuSpędzanieczasuprzedkomputeremstajesięznakiemnaszychczasówi–jak
wcześniejwspomniano–mapozytywneinegatywneskutki.Dlategoprzygotowanooddzielnyblokpytańzwiązanyztymtematem.Jednoznichdotyczyłoilościczasu
117
spędzanegocodziennieprzedkomputerem.Zankietwynika,żekomputeriInternetwypierajązkręgówzainteresowańdziecięcychinneformyspędzaniaczasuwolne-go.Następującyodsetekdziecizadeklarował,żekorzystacodzienniezkomputeragodzinęlubdłużej:Czchów54%;Brzesko76%;Kraków85%.Najwięcejdziecispo-radyczniekorzystającychzkomputera jestwmałychmiejscowościach,wktórychstatusmaterialnyrodzinjestmniejszywporównaniuzwiększymimiastami.Prawdo-podobnieświadczytoteżotym,żewdomach,wktórychniemakomputera,dziecikorzystają sporadycznie z kawiarenek internetowych, z Internetu dostępnego np.wbibliotekach,ukolegiczyuczłonkadalszejrodziny(il.3).
Il.3.Deklarowanyczasdziennegokorzystaniazkomputeraprzezuczniów
Ill.3.Declareddailytimebeingusedofacomputerbypupils
Należy jednakzwrócićuwagęnadzieci,którewwiększychmiastach,pomimobogatszejofertyurządzeńiprogramówspędzaniawolnegoczasu,spędzają2i3go-dzinydziennieprzedkomputerem:Czchów23%;Brzesko38%;Kraków56%.Jesttoefektzatrzymywaniadzieciprzezrodzicówwdomu,cojestzwiązanezbrakiempoczuciabezpieczeństwawmieście.NiemniejjednakdziecizKrakowastwierdziły,żejeżeliprzebywająnazewnątrz,toraczejbeznadzorurodziców(il.3,4).
Dziecinaogółutożsamiająkomputerzformązabawyirozrywki.Zapytane,jakczęstokorzystajązkomputerapodczasodrabianiazadańdomowych,najczęściejodpowiadają,żeniezbytczęsto.Podczasnaukidzieciczęsto ibardzoczęstoko-rzystajązkomputera:Czchów28%;Brzesko15%;Kraków24%.Dziecinieposia-dająodpowiedniejmotywacjidosamodzielnegowykorzystywaniamultimedialnychprogramówedukacyjnychwdomu. Jest to konsekwencjaniewykorzystaniaprzeznauczycieliwszkołachkomputeraidostępudospecjalnychprogramówedukacyj-nych,aleteżjesttowyniksłabegoprzygotowanianauczycielidowykorzystywanianowoczesnychśrodkówdydaktycznych.
D. Poczucie bezpieczeństwa w miastachCiekawywydajesiętakżeproblempoczuciabezpieczeństwaczyniebezpieczeń-
stwawmiastachwrozumieniurodzicówidzieci(il.4).Jesttoistotnezagadnienie,tymbardziejżedzieci,szczególniepowyżej10 lat,powinnydlawszechstronnegorozwojusamodzielniepoznawaćotoczenieirównieżsamodzielniekorzystaćzko-munikacjimiejskiej.CzchówiKrakówtomiastazapewniającepoczucienajwiększe-
118
gobezpieczeństwa.Dzieciprzebywająnazewnątrzmieszkańbeznadzorurodzicówczęstoibardzoczęsto:wCzchowie73%;wKrakowie70%iwBrzesku56%.Jednakniewszyscy rodzicechcąna topozwalać.Pewnegrupydzieciodpowiedziały, żebardzorzadko,rzadkoinigdynieprzebywająnazewnątrzbezopieki:Czchów9%;Brzesko44%;Kraków30%.
Il.4.Opiekadzieckabawiącegosięnazewnątrzprzezrodziców
Ill.4.Parentalcareofchildplayingoutside
6. Wnioski
Istotnymwnioskiemwynikającymzestudiówliteraturyorazzprzeprowadzonychcząstko-wychbadańwłasnychjestspostrzeżenie,żezwiększyłasięilośćczasuwolnegodzieciwpo-równaniuzlatami70.XXwieku.Innymważnymwnioskiemjestfakt,żetelewizjaikomputerwypierajązkręguzainteresowańdziecięcychinneformyspędzaniawolnegoczasu.Dotyczytozwłaszczadziecimieszkającychwwiększychmiastach.Ogólnopolskiebadania22potwier-dzajątezę,żeczasprzebywaniadzieciprzedkomputeremsystematyczniewzrasta.Okazujesię,że51,9%dzieciwwiekuod7do15latjestużytkownikamisieci.Miesięczniekorzystajązinternetuokoło24,5godzinymiesięcznie,costanowiblisko50minutdziennie.Wporów-naniuzrokiem2004jesttoo25minutdzienniewięcej,codajewzrosto50%wokresie3lat.
Ciekawąobserwacjąjesttakżeto,żeformyisposobyspędzaniaczasuwolnegoprzezbadanedzieciniezależąodwielkościmiastaorazto,iżaktywnościpodejmo-waneprzezdzieciwczasiewolnymnajczęściejrealizowanesąwdomu,cojestre-zultatemichłatwejdostępnościiniewymagadodatkowychnakładówfinansowych.Wielkośćmiastamanatomiastznaczeniewilościczasupoświęcanegonaposzcze-gólnezajęcia.
22Naprzestrzeniostatnichkilku lat czasspędzanywsieci systematyczniewzrastawkaż-dej grupie wiekowej. Źródło: Megapanel PBI/Gemius, listopad 2004; Liczebność próby N=17510; listopad2008;LiczebnośćpróbyN=1670.Grupaobjętabadaniem7+.DobadaniawykorzystanodaneostrukturzedemograficznejpochodzącezbadaniaNetTrackMillwardBrownSMG/KRCprowadzonegonapróbiedobieranejiważonejprzezPBC.
119
W latach 70. działały organizacje zapewniające dzieciom dodatkowe zajęcia(harcerstwo,kółkazainteresowańdziałającewośrodkachkultury).Dzisiaj rodzicemogą jedynie zapisać dziecko na płatne zajęcia i warsztaty organizowane przezróżneinstytucje(np.muzea,biblioteki,klubysportowe).Wszkołachorganizowanesązajęciadlauczniów,jednaksątozajęciaprowadzoneprzeznauczycieliidotycząonegłówniepogłębianiawiedzyzdanychprzedmiotów.Organizowanesątakżedo-datkowetreningisportowe,zktórychdziecichętniekorzystajązwłaszczawmałychmiastach.
Dlazobrazowaniazmianwspółczesnegorozkładudobydzieckaprzedstawionodwaharmonogramy:zlat70.(il.5)orazharmonogramuszczegółowionynapodsta-wiebadańautorki(il.6).
Il.5.Harmonogramdobyuczniawwieku7–15lat(K.Czajkowski,Wychowanie do
rekreacji)
Ill.5.Day’sscheduleofthe7–17yearsoldpupils(K.Czajkowski,Wychowanie
do rekreacji)
Il.6.Harmonogramdobyuczniawwieku10–12lat,uszczegółowionynapodstawie
badań
Ill.6.Day’sscheduleofthe10–12yearsoldpupils,whichiselaboratedonthebasisof
ownsurvey
* * *Przeprowadzone studia literatury i własne badania szczegółowe, dotyczące
spędzaniaczasuwolnegoprzezdzieciwmłodszymwiekuszkolnymstanowićmająwprowadzeniedodalszychbadań.Celemostatecznymbędziepróbarozpoznaniaischarakteryzowaniaoptymalnychramprzestrzennychodpowiadających: – na potrzeby dzieci wynikające z ich cech rozwojowych, – na indywidualne preferencje, – na odczucia dzieci i rodziców dotyczące bezpieczeństwa w przestrzeniach publicznych.
120
Szczególnauwagazostaniepoświęconaatrakcyjnościrozwiązańorazmożliwo-ścizastosowanianowychtechnologiiwobiektachorazwotwartychprzestrzeniachsłużącychspędzaniuwolnegoczasu,copowinnobyćoczekiwanąprzeciwwagądlabezpiecznegozatrzymywaniadzieciwdomuprzedkomputeremitelewizorem.
L i t e r a t u r a
[1] A d am B.,Czas,WydawnictwoSic!,Warszawa2010.[2] A l e x a n d e r Ch., Język wzorców. Miasta, budynki, konstrukcja, Gdańskie
WydawnictwoPsychologiczne,Gdańsk2008.[3] B a ń k a A.,Społeczna psychologia środowiskowa, Wydawnictwo Naukowe
„Scholar”,Warszawa2002.[4] C z a j k o w s k i K.,Wychowanie do rekreacji,WydawnictwaSzkolne iPeda-
gogiczne,Warszawa1979.[5] E r i k s e n T.H.,Tyrania chwili. Szybko i wolno płynący czas w erze informacji,
PaństwowyInstytutWydawniczy,Warszawa2003.[6] G o d l e w s k i M.,Pedagogika, PaństwoweWydawnictwoNaukowe,Warsza-
wa1977.[7] K l e i n S.,Czas. Przewodnik użytkownika,WydawnictwoW.A.B.,Warszawa
2009.[8] K o ł a c z M., Zastosowanie technologii informatycznej w kształceniu na po-
trzeby społeczeństwa informacyjnego,http://www.ap.krakow.pl/ktime/ref2009/kolacz.pdf[dostęp05.11.2009].
[9] M u s i a ł E., Komunikacja interpersonalna w sieci, http://www.ap.krakow.pl/ktime/ref2009/musial.pdf[dostęp05.11.2009].
[10] P a l e j A.,Miasta cywilizacji informacyjnej. Poszukiwanie równowagi pomiędzy światem fizycznym a światem wirtualnym, WydawnictwoPolitechnikiKrakows-kiej,Kraków2003.
[11] P a l e j A.,Kształtowanie przestrzeni dla dzieci w miejskim środowisku miesz-kaniowym,WydawnictwoPolitechnikiKrakowskiej,Kraków1991.
[12] P r z e c ł a w s k i K.,Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce,WydawnictwaSzkolneiPedagogiczne,Warszawa1978.
[13] To f f l e r A., Szok przyszłości, PaństwowyInstytutWydawniczy,1970.[14] S z t u m s k i J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, „Śląsk”Wy-
dawnictwoNaukowe,Katowice2005.