CURRENT DEBATES IN ANTHROPOLOGY & ARCHAEOLOGY2018april.currentdebates.org/assets/vol14_cudes2018.pdfCurrent Debates in Anthropology & Archaeology (Edited by: Vahdet Özkoçak) IJOPEC

CURRENT DEBATES IN

ANTHROPOLOGY & ARCHAEOLOGY

Vahdet Özkoçak

IJOPECLondon ijopec.co.uk IstanbulPUBLICATION

Vol.14VOL14

CURRENT DEBATES IN


VOLUME 14

Edited ByVahdet Özkoçak

Current Debates in Anthropology & Archaeology (Edited by: Vahdet Özkoçak)


IJOPEC Publication LimitedCRN:10806608 615 7 Baltimore WharfLondon E14 9EYUnited Kingdom

www.ijopec.co.ukE-Mail: [email protected]: (+44) 73 875 2361 (UK)(+90) 488 217 4007 (Turkey)

Current Debates in Anthropology & Archaeology First Edition, April 2018IJOPEC Publication No: 2018/05

ISBN: 978-1-912503-26-1

No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, transmitted in any form or by any means electroni-cally without author’s permission. No responsibility is accepted for the accuracy of information contained in the text, il-lustrations or advertisements. The opinions expressed in these chapters are not necessarily those of the editors or publisher.

A catalogue record for this book is available from Nielsen Book Data, British Library and Google Books. The publishing responsibilities of the chapters in this book belong to the authors.

Printed in London.

Composer:Çizgeadam Design, İstanbul, TRwww.cizgeadam.com.tr / [email protected]

Cover illustration created by Freepik

CURRENT DEBATES IN ANTHROPOLOGY & ARCHAEOLOGY

Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

3

CONTENTS


Introduction ......................................................................................................................................................................7

PART I / BÖLÜM I Paleoanthropology and Odontology

1. TREPANATION PRACTICES IN DIFFERENT GEOGRAPHIES AND CULTURES ..........................................11Nevin Göksal (Turkish National Police Academy)

2. ODONTOMA: A CASE OF ZEYTİNLİ ISLAND (BALIKESİR / ERDEK)ODONTOMA: ZEYTİNLİ ADA(BALIKESİR / ERDEK) ÖRNEĞİ ...........................................................................23Pınar Gözlük Kırmızıoğlu, Saadet Bıçak, Fadime Suata Alpaslan (Cumhuriyet University)

3. NON METRIC FEATURES IN DETERMINING BIOLOGICAL DISTANCES INROMAN-BYZANTINE ANATOLIA POPULATIONS: SPRADON EXAMPLE /ROMA-BİZANS ANADOLU TOPLUMLARINDA BİYOLOJİK UZAKLIKLARINBELİRLENMESİNDE NONMETRİC ÖZELLİKLER: SPRADON ÖRNEĞİ ...........................................................31Ayşegül Şarbak (Hitit University)

PART II / BÖLÜM II Paleopathology

4. ANTHROPOLOGICAL EXAMINATION OF PERIOSTITIS IN ANCIENT ANATOLIAN POPULATIONSESKİ ANADOLU TOPLUMLARINDA PERİOSTİTİS OLGUSUNUN ANTROPOLOJİKAÇIDAN İNCELENMESİ .............................................................................................................................................45Asuman Çırak (Hitit University)

5. A PALEOPATHOLOGICAL FORM IN SPRADON: BUTTON OSTEOMASPRADON’DA PALEOPATOLOJİK BİR OLUŞUM: BUTTON OSTEOMA ............................................................55Mustafa Tolga Çırak (Hitit University)

PART III / BÖLÜM III Archaeology and Physical Anthropology

6. ŠİRKŪ: A SOCIAL GROUP DEVOTED TO WORK FOR TEMPLE IN THE ANCIENT MESOPOTAMIAESKİ MEZOPOTAMYA’DA TAPINAK İÇİN ÇALIŞMAYA ADANMIŞ SOSYAL BİR GRUP: ŠİRKŪ .....................65Serkan Erdoğan (Bitlis Eren University)

7. BODY COMPOSITION VALUES AND OBESITY FREQUENCY IN SCHOOL -AGE CHILDRENOKUL ÇAĞI ÇOCUKLARDA VÜCUT KOMPOZİSYONU DEĞERLERİ VE OBEZİTE SIKLIĞI ........................71Vahdet Özkoçak (Hitit University), Sibel Hande Hınçal (Ankara University), Yener Bektaş (Nevşehir Hacı Bektaşi Veli University), Timur Gültekin (Ankara University)

Abdunnur YıldızFırat University

Adam SafronijevicUniversity of Belgrade

Alfredo Saad-FilhoSOAS University of London

Ali Osman ÖztürkN. Erbakan University

Anastasia P. ValavanidouMinistery of Culture

Aqil MammadovAzerbaijan State Un.of Economics

Aslı Yüksel MermodMarmara University

Atilla GöktürkDokuz Eylül University

Ayşe CebeciHarran University

Başar SoydanMarmara University

Bige Aşkun YıldırımMarmara University

Birgit MahnkopfB. School of Econ. & Law

Bora ErdağıKocaeli University

Carlo Alberto DondonaIRES Piemonte

Dallen J. TimothyArizona State University

Derman Küçükaltanİstanbul Arel University

Devrim DumludağMarmara University

Dibyesh AnandUniversity of Westminster

Donald F. StaubB. Onyedi Eylül University

Dursun ZenginAnkara University

Elnara SamedovaAzerbaijan State Un.of Economics

Elshan MemmedliAzerbaijan State Un.of Economics

Ensar YılmazYıldırz Technical University

Erhan AslanoğluPiri Reis University

Ergün SerindağÇukurova University

Erich KirchlerUniversity of Vienna

Erika Torres GodinezUn. N. Autónoma de México

Erinç YeldanBilkent University

Erol TuranKastamonu University

Farhang MoradyWestminister University

Fatih TepebaşlıN. Erbakan University

F. Burcu CandanKocaeli University

Fikret ŞensesM. East Technical University

Friederick NixsonManchester University

Georgios KatsangelosA. University of Thessaloniki

Gülçin TaşkıranGaziosmanpaşa University

Gülten DursunKocaeli University

H. Gülçin BekenGümüşhane University

Hakan KapucuKocaeli University

Hakan ÖnizAkdeniz University

Hatice Sözerİstanbul Technical University

Hayri KozanoğluK.Altınbaş University

Hilal YıldızKocaeli University

Hun Joo ParkKDI School of P.Policy and M.

İnci UserAcıbadem University

İsmail ŞirinerBatman University

İzzettin Önderİstanbul University

Joachim BeckerWU Vienna University

Julia NentwichUniversity of St.Gallen

Julienne BrabetUniversity Paris-Est Créteil

Kadriye ÖztürkAnadolu University

CURRENT DEBATES IN SOCIAL SCIENCES SERIES SCIENTIFIC COMMITTEE


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

5

Kaoru NatsudaR. Asia Pacific University

Kemal YakutAnadolu University

Ljiljana MarkovicUniversity of Belgrade

Mahmut TekçeMarmara University

Makbule Şiriner ÖnverBatman University

Mehmet Okan TaşarSelçuk University

Melih ÖzçalıkCelal Bayar University

Michalle Mor BarakUniversity of S. California

Mike O’DonnellWestminister University

Milenko PopovicMediterranean University

Muhammet KoçakGazi University

Mukadder Seyhan YücelTrakya University

Murad TiryakioğluAfyon Kocatepe University

Murat DemirHarran University

Murat DonduranYıldız Technical University

Murat GümüşBatman University

Murat Şekerİstanbul University

Mustafa DoğanBatman University

M. Mustafa ErdoğduMarmara University

Naciye Tuba YılmazMarmara University

Nazmi Kadri Ekinci

Harran University

Nedko MinkovVUZF University

Nihal Ş. PınarcıoğluBatman University

Nurit ZaidmanB.G. University of the Negev

Olivia KyriakidouUniversity of Athens

O. Nejat AkfıratKocaeli University

Óscar Navajas CorralUniversidad de Alcalá

Osman KüçükahmetoğluMarmara University

Oxana KarnaukhovaS. Federal University

Örgen UğurluKocaeli University

Özlem ErgütMarmara University

Paul ZarembkaNew York University

Peter C. YoungUniversity of St Thomas

Peter DavisNewcastle University

Reshad MuradovAzerbaijan State Un.of Economics

Salvatore CapassoUniversity of N.Parthenope

Savaş ÇevikSelçuk University

Seçil Paçacı Elitok Michigan State University

S. Emre DilekBatman University

Sevda Mutlu AkarB. Onyedi Eylül University

Sevinç Güler ÖzçalıkDokuz Eylül University

Sinan AlçınKültür University

Sueda ÖzbentMarmara University

Südeba SalihovaAzerbaijan State Un.of Economics

Süleyman KaraçorSelçuk University

Şenel GerçekKocaeli University

Şükrü AslanM. Sinan Fine Arts University

Tahir BalcıÇukurova University

Targan ÜnalOkan University

Thankom Gopinath ArunUniversity of Essex

Timur GültekinAnkara University

Tofiq AbdulhasanliAzerbaijan State Un.of Economics

Turgay BerksoyMarmara University

Umut BalcıBatman University

Yılmaz KılıçaslanAnadolu University

6

ANTHROPOLOGICAL AND ARCHAEOLOGICAL APPROACHES OF TODAYAnthropology treats people as a biocultural entity. In general terms, it studies the human biological, psychological, social, and cultural bases at a societial level and examines the relationships among them. Since anthropology is a scientific discipline that researches every aspect of the human being, its scope is quite broad. It treats the human being as a biological entity and examines human morphology, anatomy, and physiology in detail. The person is interested in the psychological structure of the person because he thinks that he is dreaming, he can establish relations between events and is an emotional entity. Since man is a social being, his relationships with other people around him, his interactions, and his social life are among the interests of Anthropology. In addition, the traditions of societies, their forms of behavior, and their attitudes towards environmental conditions also fall under the scope of Anthropology. The recognition and evaluation of the biological and cultural structures of people who lived in the past are within the scope of Anthropology. Another language that Anthropology is interested in is the language in which people can easily express their feelings, thoughts, and desires.

Anthropology is grouped into three branches: Social (Cultural) Anthropology, Physical Anthropology, and Paleoanthropology in our country. Linguistic (Language) Anthropology is also included in Social Anthropology. Archeology is a separate section.

In Europe, Social, Linguistic, and Biological (combined physical and paleoanthropology) Anthropology is grouped into branch branches. Archeology is a separate section. In the United States (USA), there are five branches of the discipline: Anthropology, Cultural, Language, Archaeological, Biological Anthropology, and Applied Anthropology. In recent years, Applied Anthropology has emerged in America, and it emerges as a field of study that covers how information from the science of Anthropology can be applied to public health and development projects.

Physical Anthropology, which treats today’s human being as a biological being, examines the morphological, anatomical, and physiological structure and properties of a person. Investigates the structure and characteristics of man by studying at the population level. It closely monitors the genetic structure responsible for the emergence of human morphological, anatomical, and physiological structure and properties and all environmental factors. For this reason, Physical Anthropology has many sub-sciences. It studies the hereditary structure and properties of man by means of genetic and human genetic sciences.

Paleoanthropology establishes a bridge between the past and present with the findings obtained by investigating all the changes that human beings have had in terms of anatomical, biological and morphological aspects, from the beginning to the present day.

Social Anthropology tries to understand the social and cultural diversity of human communities, which are intertwined with geographical, historical, and economic characteristics. The root, or the belief, that a parallel development in natural sciences must be experienced in social sciences, that is, the belief that societies can be comprehended just like nature, to the developmental and expansionist political climate of the 20th century. Among the social sciences emerging from this environment, Social Anthropology also reveals their first work thanks to Edward Tylor and James George Frazer. But these studies lack the theoretical and methodological consistency and strength to establish the identity of Social Anthropology. This stage for development, XIX. At the beginning of the 19th century, Bronislaw Malinowski’s ethnographic method, which he described through participatory observation and direct


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

7

inquiry techniques. With his long-time ethnographic studies, which later included himself, Social Anthropology gained an increasingly theoretical accumulation, and from that day on, day-to-day functionalism, structuralism, etc. provide significant contributions to the understanding of the theoretical paradigms.

Archeology collects all kinds of material cultural remains from the old eras, makes classes, that is, catalàts, evaluates the discoveries and conditions of the works, and draws conclusions, thereby describing and describing the remnants of ancient civilizations. Archeology Science can only achieve clearer and more efficient results with studies carried out jointly with branches of science such as Philology, Geology, Ethnology, and Especially, Anthropology.

Archeology can be said to be a fundamental part of the Anthropology Science, which in fact deals with humanity in its widest scope and which means “Human science”. Anthropology examines the biological and cultural structure of man. It discusses the evolution and development of human being as a biological creature, its relationship and similarities with ancient species and humans, the study of similarities or differences between the nearest living beings, as well as the concrete and intangible cultural structures of humans. For this reason, it is extremely important that the science of archeology and anthropology work together.

Both Archeology and Anthropology’s main objective is to enlighten the biological and cultural evolution of mankind. In terms of general perception on archaeologists, anthropologists are scientists who elaborate on the cultural similarities and differences of humankind and societies, not only examining all aspects that are reflected day by day since human existence, but also those who examine skeletons in archaeological excavations. For this reason, these two scientists have to work in continuous communication with each other and to carry out coordinated projects.

PART I / BÖLÜM I

Paleoanthropology and Odontology

11

1TREPANATION PRACTICES IN DIFFERENT GEOGRAPHIES AND CULTURESNevin Göksal (Turkish National Police Academy)

Abstract:

In our study, trepanation practices in different geographies and cultures in Turkey and in the world at various periods and the methods and techniques of these practices are discussed. Trepanation is a skull drilling operation. This practice is seen beginning from the prehistoric period (Mesolithic), until the late 19th century, and today in Africa and in some Oceania native communities. This operation which is done for therapeutic and ritual purposes is applied to both living and dead human skulls. Trepanation has been encountered in every region of ancient continents. It is therefore known that ancient people are very concerned with this medical practice.

Key words: Skull, Drilling, Trepanation

Introduction

Trepanation is a skull drilling operation. It is an operation that is applied in various parts of the skull, with various techniques and in different forms. This operation which is done for therapeutic and ritual purposes is applied to both living and dead human skulls. These operations performed in the skull have three major causes. For medical treatment purposes: They are operations generally used for the treatment of injured, broken and inflamed bones. For magic purposes: They are performed in the treatment of headache, vertigo, neuralgia, coma delirium, meningitis, convulsion, epilepsy, intracranial tumors and individuals with mental illness. Therefore, it may be aimed to send away the evil spirit that is believed to have settled in the skull of these individuals treated for this purpose. Another purpose of the operations is to remove talisman. It is supposed that these operations have been performed in religious ceremonies. Bone fragments taken from the skulls of dead individuals who have usually undergone successful brain surgery were used for magic, talisman and amulet in order to bring a long life (Güleç 1988, p. 153).

Methods And Techniques Used In Trepanation

It has been determined that brain surgery performed in ancient human societies is performed with various techniques. In the technique of scraping, lamina externa and diploe are first scratched with various instruments. Then slowly and very carefully the dura mater is uncovered by scraping the lamina interna (Güleç, 1988, p. 154). The scraping technique applied in trepanation is rather difficult compared to the drilling and cutting techniques (Crubezy et al., 2001, p. 419). In the grooving technique, a series of grooves are formed by forming a rounded area on the head with a sharp cutting tool. This technique is a very common application for obtaining round pieces from the skull. The drilling-cutting technique is to drill a hole with a drill-like tool in the center where brain surgery is performed. The operation continues until the lamina interna. The lamina between the drilled holes is

12

TREPANATION PRACTICES IN DIFFERENT GEOGRAPHIES AND CULTURES

Nevin Göksal (Turkish National Police Academy)

cut out with a sharp tool without damaging the dura mater. It is stated that brain surgery performed with this technique was performed quite frequently in the Middle Ages (Güleç, 1988, p. 154). Three trepanning techniques in particular; scraping or peeling, cutting or sawing, and drilling are known from the earliest examples. Another technique that is seen in more recent periods is taking a rectangular piece from the skull by drilling and cutting (see Figure 1, Lisowski, F. P., 1967)

Figure 1. Techniques Used in Trepanation

Trepanation is applied by people with a certain knowledge, experience and skill. It is practiced by magician doctors in Africa and Oceania and priests in Hawaii. This knowledge is transferred from the father to the son in Kisii tribe in Kenya. The most common place where the trepanation is applied in the skull is the parietal bone. The reason for preferring this bone is that the place where the application is to be done is convenient and less risky. The analyzes have shown that more trepanation is performed on the left side of the skull than on the right side. It has been determined that the area to which trepanation is applied in the skull is divided into two shapes. These are rectangular and round holes. Round hole is the most common application as chronologically and geographically. Besides the techniques used in the trepanation, the shape of the instruments used varies. Tools used during trepanation are called trepan. It is understood from the materials recovered from the archaeological excavations that the trepans differ among the cultures as well as by the development of the technology.

The trepan instruments used for trepanation varied over time in terms of raw materials. Flint, obsidian, animal bone, copper, bronze and iron were used to make effective and handy instruments. Copper saw from the chalcolithic age in Bulgaria, half-moon-shaped iron saw in the Celtic grave in Romania, and T-shaped pocket knives as called tumi of the Inca American natives are described as trepanation instruments.In addition, instruments found in Pompei, the pointed cylindrical drillers of the Chalcolithic Age in Israeli Azor, bone drillers found in the natufian (mesolithic) level in Israeli and pointed copper drillers from the as-Safadi (Beersheba) chalcolithic settlement in Israel and some seashells have been used for trepanation. In the Malaysian islands, sharpened nails, broken bottle pieces, shark teeth and the razors have been used as trepans until recently (Özbek, 1999, pp. 113–114).


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

13

Traditional practices for trepanation in some parts of Malaysia still exist. For example, it is known that before the trepanation the area where trepanation is applied is washed with coconut water, this area is closed by a piece of cloth and heated banana leaves are put on this area after the trepanation. It is stated that, after these operations scalp is put in its place and sew by using a wing bone (Özbek, 1999, p.114).

It is known use of grape and palm wine except the alcohol to anesthetize the individual before trepanation. In different geographical areas, it has been observed that the coca leaf by the Inca American natives, a drink called şişa by the Bolivian natives, and also a special mash by some native communities are used for anesthetize. Among the reasons for applying different anesthesia during trepanation in living native communities is to relieve the pain caused by removing scalp and to remove the risk of infection after operation. It has been observed that Arabs living in North Africa cauterize the scalp before the trepanation (Özbek, 1999, p. 114).

There are archaeological evidence indicating that metal plates are placed to the area where the trepanation is applied. It is known that Inca American natives have closed golden plates on the drilled hole after the operation (Özbek, 1999, p. 115). It is found that bronze and silver plates beside the skulls with trepanation in some graves dated 8th-9th century A.D. in the Carpathians region of Hungary. The fact that these plates were found beside and on the skulls and the existence of the same findings in Southern Russia reveals that the purpose of this practice can be explained by witchcraft (Grynaeus, 1999, p. 140).

When we look at the long historical process and geographical distribution of brain surgeries, it differs in both the application and the techniques used. In Peru samples in South America, brain operations were found to be applied 48,2 percent on the left side, 29,5 percent on the right side and 23,3 percent on the middle side of the skull. In the identified European cases, most of the brain surgeries were performed on the parietal bone of the skull; it is noted that this is followed by frontal, occipital and occasionally temporal bones. Brain surgeries sometimes presents interesting examples. One of them is the similarities of the Peru samples in South America and the Palestinian samples in the Middle East. In both samples; similar points are the drilling of quadrangular holes in the parietal bone during brain surgery and the instrument used in the surgery is a stone tool. This similarity is linked to migration of theory or impulsive phenomena (Güleç, 1988, pp. 154–155).

The History And Geographical Distribution Of Trepanation

It has been identified ancient human skulls that have been subjected to brain surgery at various times in the world and Turkey (Gulec, 1988). This practice is seen beginning from the Prehistoric period (Mesolithic) to the end of the 19th century and also in primitive societies even today. Hundreds of skulls have been found, especially in the Western Mediterranean coast of Europe, which have been trepanned in the Late Neolithic and Early Bronze Ages (Crubezy et al., 2001, p. 417). Although it is less common in Bronze Ages due to the widespread use of cremation tradition, the trepanation has been observed in every period. Data are available regarding that these operations have accelerated again beginning from the Iron Age. Trepanation has been encountered in every region of ancient continents. It is therefore known that ancient people are very concerned with this medical practice. There are lots of samples exposed to trepanation in Scandinavia, Britain, Central and Eastern Europe, the Balkans, East and Southeast Asia, Middle East, North Africa and North, Central and South America (Güleç, 1988, p. 154).

14



Skulls belonging to individuals who have undergone drilling operations are found in different periods and in a very wide geographical area. Archaeological excavations include rich finds on this subject. The oldest examples of trepanation are from the Mesolithic Age, the hunter-gatherer communities. If we look at the first trepanation practices, it is seen that they extended to 10.000-11.000 years ago (Özbek 1999, p. 110; Crubezy et al., 2001, p. 419). It is found trepanation applied skulls in the Mesolithic layers of the Mount Carmel cave In Israel. The researchers has noted that the trepanations in these samples were applied on dead people. It is found trepanation practices in the skulls of two adult skeletons in the Taforalt Epipalaeolithic settlement in Morocco (Özbek, 1999, p.110). Peeling technique has been applied for one of these, and the other’s trepanation has not been completed. Trepanation finds at Afalou-bou-Rhumel settlement in Algeriais similar to Taforalt finds in terms of date and place. It is also stated that there are two new examples of trepanation in the Afalou-bou-Rhumel settlement. Trepanation samples were found in Vasilyevka III (epipalaeolithic) and Vasilyevka II (late mesolithic) in Ukraine, in Concheriro da Moita do Sebastiao (mesolitic) in Portugal and in ZawiChemi mesolithic settlements in Iraq (Shanidar) (Crubezy et al., 2001, p. 417), (see Figure 2, Crubezy et al., 2001).

Figure 2. Geographical distribution of trepanation practices in the prehistoric period

Settlements enumerated on the map in Figure 2: (1) Taforalt, Morocco (2) Afalou-bou-Rhummel, Algeria (3) ZawiChemi, Iraq (4) Jericho, Israel (5) Çayönü, Turkey (6) Aşıklıhöyük, Turkey (7) Vasilyvka III, Ukraine (8) Vesilyevka II, Ukraine (9) Vovnigi II, Ukrainen (10) Vedrovice, Czech Republic (11) Pendimoun, France (12) Ensisheim, France (13) Trasano, İtaly (14) Grotta Patrizi, İtaly (15) Concheiro da Moita do Sebastiao, Portugal.

Periods enumerated on the map in Figure 2: (1) Epipaleolithic, 11.900 BC (2) Epipaleolithic (3) 10870 BC (4) Neolithic (5) Neolithic (6) Neolithic (7) Epipaleolithic (8) Late Mesolithic (9) Neolithic (10) Neolithic (11) Neolithic (12) Neolithic (13) Neolithic (14) Neolithic (15) Mesolithic.


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

15

Trepanation practices in Europe and the Middle East are generally found in the Neolithic age. In France, skeletons belonging to individuals who had been subjected to trepanation in every period from the Neolithic to Roman Age were found (Özbek, 1999, p. 110). Trepanation practices have been seen in Vovnigi II in Ukraine, in Verdrovice in Moravia region of Czech Republic, in Pendimoun in France and in Trasano (Novak & Knüsel, 1997, p. 555), Catignano and Grotta Patrizi Neolithic societies in Italy (Crubezy et al., 2001, pp. 418-419). The oldest example of trepanation in Western Europe for now is in Pendimoun, a Neolithic village settlement in France. In addition, the earliest known dual trepanation practice is the Enssisheim skeleton in France, which dates back to 5.100 BC (Crubezy et al., 2001, pp. 418-419). It was found trepanation practices in four Neolithic, two Copper Age and eight Bronze Age settlements in Hungary (Jozsa & Fothi, 2007). A microscopic, tomographic, x-ray and endoscopic examination of 115 skulls of Neolithic (3500-2000 BC) period of the Mecklenburg-Vorpommern region in the north east of Germany revealed the trepanation practices in 31 skulls (Piek et al., 1999). Another example of a trepanation in Germany dated to the Middle Neolithic Age was found in Shleswig-Holstein (Kühl, 1988).

In Romania and Bulgaria it is stated that various examples of trepanation continued to the Middle Ages. There are evidence that trepanation has been applied in Austria until the 16th century, and in Albania and the former Yugoslavia until the beginning of the 20th century (Özbek, 1999, p. 110). There is a trepanation in Greece that dates back to 250 BC. Thames skull, which was found in Thames river near Chelsea and dated to Bronze Age in England, and skulls found in Gloucstershire archeological site are the other trepanation examples (Parry, 1935, p. 56).

It is known that there is an increase in trepanation practices in the European Middle Ages. Along with archaeological and anthropological finds, written sources reveal the prevalence of this practice. Especially in the medieval settlements in Hungary, extensive trepanation practices has beenfound. Trepanations have been identified in the 60 skulls dated 8-9th century AD in Carpathians region (Grynaeus, 1999, p. 133). Besides that, it has been found lots of trepanation examples, in Hódmezövãsãrhely-Nagysziget settlement dated 10-11th century AD (Bereczki & Marcsik, 2005, p. 67), in 7 settlements dated 4-6th century AD, in 12 settlements dated 7-9th century AD, in 71 settlements dated 10th century AD and in 11 settlements dated 11-13th century AD (Jozsa & Fothi, 2007). Some trepanation samples have also been found in Italian settlements such as Canosa dated 6-7th century, Ticineto Alessandrino dated 11-12th century and Monte d’Argento dated 11-15th century.

It is known that drilling-and-cutting technique in European Medieval Age is a common practice. There are pictures of trepanation practice in most European Medieval medical books. One of these books is “Anathomia Designata per Figures” which is the study of an Italian anatomist Guido da Vigevano (1280-1349). An illustration of a trepanation practice from this book is shown in Figure 3 (Di leva et al., 2007).

16



Figure 3. An illustration of a trepanation practice

The first example of trepanation in the Middle East was found in Jericho settlement in Israel. Presumably another trepanation example was reported in the Southern Sinai Chalcolithic settlement. Examples of trepanations in the Middle East has been found in Early Bronze Age Arad settlement in Israel, Chalcolithic-Early Bronze Age settlement Azur, Wadi Makuqhdated 3500BC (Hershkovitz & Arensburg 1988, p. 140; Smith, 1990, p. 92), Dimona settlement dated 2200 BC in Palestine, Tell Bi’a settlement dated 1700 BC in Syria and Jericho’s Middle Bronze Age (Hershkovitz & Arensburg, 1988, p. 140; Littleton & Frifelt, 2006, p. 148). Other settlements where trepanations have been found are Jebel Buhais settlement dated 5100-4300 BC in Arabia, Burzahom settlement dated 2300-2000 BC, Harappa settlement dated 2300 BC and Lothal and Kalibangan settlement dated Bronze Age in India, the Chalcolithic Parchinah population and Early Iron Age settlements (Safavi Abbasi et al., 2007, p. 2) dated 1200 BC in Iran (Littleton & Frifelt, 2006, p. 148). In Iron Age settlement Lachish, in Israel, a trepanned skull has been found (Hershkovitz & Arensburg, 1988, p. 140; Özbek, 1999, p. 110; Parry, 1936, pp. 170-171). Trepanation examples has been also observed in Iron Age Tell al Mazar settlement in Jordan, Isin settlement dated 200 BC in Iraq, Dinkha Tepe settlement dated 1100-800 in Iran, Timargarha settlement dated 1500 BC in Pakistan, Iron Age settlements in India, and Iron Age Bawsar settlement in Arabia (Littleton & Frifelt, 2006, p. 148). Other examples have been found in Saqqara dated the 25th Dynasty Period in Egypt, Sesebi dated 18-19th Dynasty Period in Sudan (Hershkovitz & Arensburg 1988, p. 140), Bronze Age settlement Ras Shamra (Özbek, 1999, p. 110) and Eble settlement dated 1650-1600 BC in Syria (Mogliazza, 2009).

Finds dated to the Ptolomaic period (323-330 BC), the Meroitic period, the Alexander period, and the Byzantine period (395-638 BC) in Saqqara in Egypt can be cited as the examples of late period trepanations in the Middle East. Likewise, the skulls which have been found in Timma (Iron Age and Roman period), Acco (Helenistic-Roman period), Jericho (Helenistic-Roman period), Qaranthal (Roman period) and Yavne Yam(Roman period) settlements in Israel contains the other examples of late period trepanations (Hershkovitz & Arensburg, 1988, p. 140), (see Figure 4, Hershkovitz & Arensburg, 1988).


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

17

Figure 4. An illustration of trepanations found in Jericho veTimna

Examples of trepanation have been found in different regions such as Serbia, Malaysia and Polynesia. Some examples have been observed also in China and Japan at the first centuries AD (Özbek, 1999, p. 111).

Trepanation practices have been found in many settlements in North, South and Central America dated to different periods. These examples goes to pre-Columbian period. In Canada and the United States, it has been found 19 trepanation samples dated pre-Columbian period (Crubezy et al., 2001, pp. 418-419). In Mexico, trepanation samples dated to 650 BC which was applied various techniques has been found in Monte Alban, prehistoric Chihuahua and Tlatilco settlements (Wilkinson, 1975, pp. 844-845). It has been determined that 75 out of 1200 skulls belonging to Aymara Native Americans in Bolivia subject to trepanation (Bandelier, 1904, p. 440). It has been found some samples in Peru dated Early Inca period, Ancon settlement dated 650-1200 AD, and Cuzco settlement dated 1530-1400 AD. It has been found some samples dated Early Inca period in Peru (Oakley et al., 1959, p. 93), such as Ancon settlement dated 650-1200 AD (Kato et al., 2007, p. 228), and Cuzco settlement dated 1530-1400 AD (Fernando & Finger, 2005, p. 3).

Written sources also contain information on trepanation practices. The notes of Hippocrat, Morton Atlas published in 1849, and the book of Hungarian Doctor E. Kovaces about the trepanation practices in Vereb in 1853 are some of the examples. The first trepanned skull was discovered in Peru by anthropologist E.G Squier in 1863-1865. Today, trepanation is still practiced by some natives in Africa and Oceania. A living example of this is the Kisii tribe in Kenya. In Islamic world, trepanation techniques are mentioned in the works of Ali-Abbas and Abu-Kasim (Özbek, 1999, p. 112).

Symbolic examples of trepanation in the skull are also found. In Hungary, 19 out of 89 skulls belonging to the 10th century AD has been observed to have this type of application. (see Figure 5, Szathmary & Marcsik, 2006, p. 129). Other examples of symbolic trepanation in Hungary are the finds in Hodmezöväsärhely-Nagysziget and Sarkadkeresztúr-Csaphätilegelö (Bereczki & Marcsik, 2005, p. 68). Similar trepanation practices has also been found

18



in the 9th and 10th century settlements in Bulgaria. It is thought that origin of this type of trepanation practices are related to ancient Turkish traditions and Chinese medicine (Jordanov et al., 1988). This type of trepanation is called incomplete surgical intervention or symbolic trepanation (Özbek, 1999, p. 113).

The tabula externa and the diploe are scratched in the symbolic trepanation. The difference of surgical trepanation from symbolic trepanation is the scraping of the three layers of the skull - regular externa, diploe, tabula interna- in surgical trepanation. The Carpathians region of Hungary is known for its symbolic trepanation samples. In the analyses, one or more symbolic trepanation practices has been observed in 162 skulls (Grynaeus, 1999, p. 133).

Figure 5. Symbolic trepanation

Similar to trepanation examples in different geographic areas of the world, it has been also found so many trepanation practices in Turkey. The oldest known examples in Anatolia is observed in Neolithic Age. It has been found some trepanation samples belonging to AşıklıHöyük, Çayönü, Kuruçay (Neolithic Age) İkiztepe, KüçükHöyük, Kültepe, AcemHöyük and Çavlum (Bronze Age), Karagündüz and Hakkari (Early Iron Age), Dilkaya (Iron Age), Gordion (Rome), İznik (Late Byzantium), Van Castle (Middle Age) and Late Ottoman Period communities (Erdal, 2005; Gözlük et al., 2003; Gözlük et al., 2004; Güleç, 1988; Güleç & Açıkkol, 2000; Güleç et al., 2002; Güleç et al., 2004; Özbek, 1992,1999; Şenyürek, 1958).

CONCLUSION

Trepanation practices in different geographies and cultures in Turkey and in the world at various periods and the methods and techniques of these practices are discussed in this study where we report compilation results. Trepanation is an ongoing practice in today’s African and some Oceania native communities, beginning from Prehistoric period (Mesolithic). This operation which is done for therapeutic and ritual purposes is applied to both living and dead human skulls. It is stated that the purpose of these operations performed in the skull is medical


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

19

treatment, magic, and removing talisman. However, the causes of this practice, which was observed in antiquity societies, is not still known exactly.

When we look at the geographical distribution of trepanation around the world, hundreds of skulls have been found that have been trepanned in the Late Neolithic and Early Bronze Ages, especially in the western Mediterranean coastal region of Europe (Crubezy et al., 2001, p. 417). Although it is less common in Bronze Ages due to the widespread use of cremation tradition, the trepanation has been observed in every period. Data are available regarding that these operations have accelerated again beginning from the Iron Age. Trepanation has been encountered in every region of ancient continents. It is therefore known that ancient people are very concerned with this medical practice. In Scandinavia, Britain, Central and Eastern Europe, the Balkans, East and Southeast Asia, Middle East, North Africa and North, Central and South America trepanation practices in the skulls of individuals has been encountered (Güleç, 1988, p. 154). Similar to trepanation examples in different geographic areas of the world, it has been also found so many trepanation practices in Turkey.

REFERENCES

Bandelier, A.F. (1904). Aboriginal trephining in Bolivia. American Anthropologist, 6(4), 440-446.

Bereczki, Z. & Marcsik, A. (2005) Trephined skulls from ancient populations in Hungary. Acta medica Litua-nica, 12(1), 65–69.

Crubez, E., Bruzek, J., Guilaine, J., Cunha, E., Rouge D. & Jelinek J. (2001). The antiquity of cranial surgery in Europe and in the Mediterranean basin. Earth and Planetary Sciences, 332, 417-423.

Di leva, A., Tschabitscher, M., Prada F., Gaetani, P., Aimar, E., Pisano, P., Levi, D., Nicassio, N., Serra, S., Tancioni, F., Arosio, M., Rodriguez y Baena, R. (2007) The neuroanatomical plates of Guido da Vigevano. Neurosurg Focus, 23(1)

Erdal, Y. S. (2005). İkiztepe erken tunç çağı insanlarında trepanasyon: Olası nedenleri. XX. Arkeometri Sonuç-ları Toplantısı (pp. 101–112). T.C. Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Başkan-lığı, Ankara.

Fernando, H.R. & Finger, S. (2005). Ephraim George Squier’s Peruvian Skull and the Discovery of Cranial Trepanation. In R. Arnott, S. Finger, & C.U.M. Smith (Eds.), Trepanation history, discovery, theory (pp. 3-18). The Netherlands: Swets & Zeitlinger Publishers.

Gözlük, P., Yılmaz, H., Yiğit, A., Açıkkol, A., & Sevim, A. (2003). Hakkari erken demir çağı iskeletlerinin pale-oantropolojik açıdan incelenmesi. XVIII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (pp. 31-40). T.C. Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Başkanlığı, Ankara.

Grynaeus, T. (1999). Skull trephination in the Carpathian Basin (8th-13th century A.D.). Mankind Quarterly, Winter, 131–142.

Güleç, E. (1988). Van/Dilkaya’da iki beyin ameliyatı vakası. IV. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (pp. 153-161). T.C. Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Başkanlığı, Ankara.

20



Güleç, E. & Açıkkol, A. (2001), Küçük höyük iskelet serisinde bir trepanasyon vakası. XVI. Arkeometri Sonuç-ları Toplantısı (pp. 71-79). T.C. Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Başkanlığı, Ankara.

Güleç, E., Sevim, A. Pehlevan, C., Açıkkol, A. & Yılmaz, H. (2002). Karagündüz erken demir çağı insanları. XVII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (pp. 37-48). T.C. Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıkla-rını Koruma Başkanlığı, Ankara.

Güleç, E., Yılmaz, H., Sevim, A., Şimşek, N., & Açıkkol, A. (2004). Çavlum toplumunda bir trepanasyon olgusu. XIX. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (pp. 41-50). T.C. Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Başkanlığı, Ankara.

Gözlük, P., Yiğit A. & Erkman A. C. (2004). Van Kalesi / Eski Van şehri insanlarındaki sağlık sorunları. 19. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, (pp. 51-62). T.C. Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Başkanlığı, Ankara.

Hershkovitz, I. & Arensburg, B. (1988). Cranial deformation and trephination in the Middle East. Bulletins et Mémoires de la Société d’anthropologie de Paris, 5( 3), 139-150.

Jordanov, J., Dimitrova, B., Nikolov, S. (1988). Symbolic trepanations of skulls from the Middle Ages (IXth-Xth century) in Bulgaria. Acta Neurochirurgica, 92, 1-4, 8-15.

Jozsa, L.G. & Fothi, E. (2007). Trephined skulls in Hungary. Orvostörténeti Közlemények, 52, 1-2, 15-30.

Kato, K.., Shinoda, K.., Kitagawa, Y., Manabe, Y., Oyamada, J., Igawa, K.., Vidal, H., & Rokutanda, A. (2007). A possible case of prophylactic supra-inion trepanation in a child cranium with an auditory defor-mity (pre-Columbian Ancon site, Peru). Anthropological Science, 115, 227-232.

Kühl, L. (1988). 2 trephined skulls from Schleswig-Holstein. Anthropologischer Anzeiger, 46(4), 335- 347.

Lisowski, F. P. (1967). Prehistoric and Early Historic Trepanation. In: D.R. Brothwell, A.T. Sandison, (Eds.), Diseases in antiquity. Springfield, Illinois: Charles C. Thomas Publisher

Littleton, J. & Frifelt, K. (2006). Trepanations from Oman: A case of diffusion?. Arabian Archaeology and Epig-raphy, 17, 139–151.

Mogliazza, S. (2009). An example of cranial trepanation dating to the Middle Bronze Age from Ebla, Syria. Journal of Anthropological Sciences, 87, 187–192.

Novak, S.A. & Knüsel, C.J. (1997). Comment on Mallegni and Valassina’s secondary bone changes to a canium trepanation in a Neolithic man discovered at Trasano, South Italy. International Journal of Osteoarc-haeology, 7, 555-557.

Oakley, K. P., Brooke, W. M. A., Akester, A. R. & Brothwell, D. R. (1959). Contributions on trepanning or trephination in ancient and modern times. The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, 59, 93-96.


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

21

Özbek, M. (1992). Aşıklı Höyük Neolitik insanları. VII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (pp. 145–160). T.C. Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Başkanlığı, Ankara.

Özbek, M. (1999). Çayönü’nde kafatası delgi operasyonu. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cumhuriyetimizin 75. Yılı Özel Sayısı, 109-126

Parry, T. W. (1935). The Ovingdean Prehistoric Skull Exhibiting Double Primitive Surgical Holing. Man, 35, 56-57.

Parry, T. W. (1936). Three skulls from Palestine showing two types of primitive surgical holing; Being the first skulls exhibiting this phenomenon that have been discovered on the Mainland of Asia. Man, 36, 170-171.

Piek, J., Lidke, G., Terberger, T., von Smekal, U., & Gaab, M. R. (1999). Stone age skull surgery in Mecklen-burg-Vorpommern: a systematic study. Neurosurgery, 45(1), 147–151.

Safavi-Abbasi, S., Brasiliense, B. C., Workman, R. K., Talley, M. C., Feiz-Erfan, I., Theodore, N., Spetzler, R. F. and Preul, M. C. (2007). The fate of medical knowledge and the neurosciences during the time of Genghis Khan and the Mongolian Empire, Neurosurg Focus, 23(1), 1–6.

Smith, P. (1990). The trephined skull from the Early Bronze Age Period at Arad, Eretz-Israel: Archaeological, Historical and Geographical Studies, 21, 89–93.

Szathmary, L. & Marcsik, A. (2006). Symbolic trephinations and population structure. Memórias do Instituto Oswaldo Cruz, 101(II), 129-132.

Wilkinson, R. G. (1975). Trephination by drilling in ancient Mexico. Bulletin of the New York Academy of Me-dicine, 51(7), 838-850.

23

2ODONTOMA: A CASE OF ZEYTİNLİ ISLAND (BALIKESİR / ERDEK) ODONTOMA: ZEYTİNLİ ADA (BALIKESİR / ERDEK) ÖRNEĞİPınar Gözlük Kırmızıoğlu, Saadet Bıçak, Fadime Suata Alpaslan (Cumhuriyet University)

Abstract:

Zeytinli Island is an island in the south of the Sea of Marmara, 250 meters away from Erdek, located within the bor-ders of Balıkesir province. As a result of archaeological excavations carried out in this area, skeletal remains belonging to a total of 126 individuals dating from Helen-Roman-Byzantine and Ottoman periods were recovered. In this study, we investigated the odontoma in the left mandible of a young adult male between the ages of 25-35 years, numbered ZK-67. Odontoma is an odontogenic tumor that has undergone a tissue change including enamel, dentin, cement and connective tissue. Although the etiology of this lesion is not known precisely, it is thought to be the result of factors such as trauma, infection, inheritance and genetic mutation. Odontoma was manifested by bloating and tissue disturbance in the region of the left jaw, where the second and third molar teeth were located, and as a result of the X-ray analysis made in this region, the formation was described as complex odontoma. In this research, a case of odontoma which is not seen very much in skeletal remains belonging to ancient Anatolian societies was examined and a new sample for paleopathological studies was given.

Key words: Zeytinli Island, Helen-Roman-Byzantine and Ottoman, Odontoma

Giriş

Odontoma, mine, dentin, sement ve bağ dokusu yapılarını içeren, doku değişimine uğramış odontojenik bir tümördür (Bhaskar, 1986; Cawson & Odell, 1998). Çenelerde görülen tüm odontojenik tümörlerin % 22’sini oluşturur (Neville ve diğ., 2002). Odontomalar dental dokuların gelişimsel malformasyonlarıdır (Cawson & Odell, 1998). Etiyolojileri tam olarak bilinmemekle birlikte, travmanın, enfeksiyonun, kalıtımın ve genetik mutasyonun oluşumunda yer alabileceği düşünülmektedir (Owens ve diğ., 1997). Odontomaların sürekli büyüme olasılıkları vardır. Genel olarak yaşamın birinci veya ikinci on yılında oluşmaktadırlar (Govindrajan ve diğ., 2013). Maksillada mandibuladan biraz daha fazla sıklıkla görülürler. Odontomalar sürdükleri zaman enfeksiyon ve genelde apse oluşumu görülebilir. Diğer durumlarda dişlerde yer değişikliğine neden olabilirler veya dişlerin erüpsiyonlarına engel olabilirler (Neville ve diğ., 2002). Bu lezyon, röntgenografik ve mikroskobik özelliklerine göre kompound ve kompleks odontoma olmak üzere iki şekilde görülmektedir. Mikroskopik olarak kompound odontoma diş benzeri yapılar şeklindedir. Kompleks odontomada ise mine, dentin, sement dokuları düzensiz bir şekilde yerleşmiştir (Bhaskar, 1986).

24

ODONTOMA: ZEYTİNLİ ADA (BALIKESİR / ERDEK) ÖRNEĞİ

Pınar Gözlük Kırmızıoğlu, Saadet Bıçak, Fadime Suata Alpaslan (Cumhuriyet University)

Odontoma terimi ilk kez 1866 yılında Brocca tarafından kullanılmış ve dental dokuların aşırı gelişimi ile oluşan tümörler olarak tanımlanmıştır (Budnick, 1976). 18. yüzyılın son dönemlerinde ise, Malassez (1885) ve Sutton’ın (1888) çalışmalarında daha ayrıntılı olarak ele alınmıştır (Gorlin & Chaudhry, 1961).

1946 yılında Thomas ve Goldman tarafından tanımı yapılan odontoma radyolojik, mikroskobik ve makroskobik bulguların ışığında kompleks kompozit ve kompound kompozit olarak ayrılmış, kompozit terimi epitel ve mezenşim yapının bir arada bulunuşunu ifade etmek için kullanılmış, ancak daha sonra bu ekin gereksiz olduğu düşünülerek kompound ve kompleks kelimeleri ile sınırlı kalınmıştır (Gorlin & Chaudhry, 1961). WHO sınıflandırması odontomayı kompound ve kompleks olarak ayırırken, Bhaskar (1986) bir de kistik tipi ilave etmiştir. Odontoma eğer bir kist ile birlikte bulunursa adı kistik odontoma olur. Odontojenik tümörler içinde kistik odontomanın görülme oranı % 7’dir (Türker & Yücetaş, 1997). 1951 yılında American Oral Patoloji Akademisi, Thomas ve Goldman (1946) tarafından yapılan bu sınıflandırmayı kabul etmiş ve onaylamıştır.

Kompleks odontoma, düzensiz, belirli bir sınır ve tertip olmadan dentin, mine, sement ve bağ dokusunun birlikte oluşturduğu bir tümördür. Kompleks odontoma çoğu zaman osteomyelit benzeri görüntüler verir (Govindrajan ve diğ., 2013). Kompound odontomda ise, odontojenik dokular normal ilişkide sıralanmışlardır ve dişe benzer yapılar vardır. Tıpkı kompleks tipte olduğu gibi kompound tipte de röntgende tanı oldukça kolaydır. Küçük ve çok sayıda diş benzeri yapı, iyi sınırlı yuvarlak bir lezyon halinde, yer değiştirmiş veya intifa edememiş bir dişe komşu olarak bulunur (Polet ve diğ., 2004).

Yaklaşık olarak odontomaların % 60’ı kompound odontomalardan, %30’u kompleks odontomalardan, %10’u ise ameloblastik fibromalardan oluşur. Genellikle kompound odontoların kompleks türe göre iki kat daha fazla izlendiği bildirilmektedir. Odontomalar sıklıkla 20’li yaşlarda görülürken, genç kızlarda erkeklerden daha fazla görüldüğünü bildiren görüşler de vardır. Bu tümörler nadiren büyürler ve genellikle küçük tümörler arasında olmalarına rağmen, büyüdükleri takdirde fasiyal asimetriye yol açabilecek komplikasyonlara neden olabilirler. Odontomalar nadiren de olsa süt dişlerinde de izlenmektedir. Odontomaların cinsiyete göre dağılımını araştıran çeşitli çalışmalarda, araştırıcılar bu konuda farklı görüşler bildirmektedirler. Giunta ve diğ., Owens ve diğ., Swan kadın/erkek oranının eşit olduğunu bildirirken, literatürde en geniş biçimde yer alan Or ve Yücetaş’ın çalışmalarında bu oran % 66,6 kadın, % 33,4 erkek olarak bulunmuştur (Açıkgöz ve diğ., 1999).

Pindborg ve Clausen (1958) embriyonal endüktif ilkelere dayalı yeni bir sınıflandırma ortaya koymuştur. Adlandırma konusunda bazı zorluklar olmasına rağmen, odontomaların sınıflandırılmaları sorununa daha mantıklı bir yaklaşım getirmişlerdir. Odontojenik tümörleri, epitelyal tümörler ve mesodermal tümörler olmak üzere iki temel sınıfa ayırmışlardır. Ayrıca epitelyal tümörler, bitişik bağ dokusunda endüktif bir değişimin yokluğuna veya varlığına göre daha da alt bölümlere ayrılmıştır. Bu sınıfların her biri, stroma tipi ve sert veya yumuşak diş dokusunun varlığı gibi hususlara göre daha da bölünmüştür (Silva, 1956).

Genel olarak baktığımızda, odontoma gelişim evresinde gelişmekte olan bir dişin geçirdiği evreleri geçirir ve genellikle 10-20 yaş arasında her iki cinsiyette eşit olarak görülür. Kompleks tipe alt çene arka bölgelerde, kompound tipe ise üst çene ön bölgede daha sık olarak rastlanır. Her iki tipte klinik belirti vermeden ufak boyutlarda senelerce saklı kalabilirler. Bazen asimetri meydana getirecek büyüklüğe ulaşanlara da rastlanabilir (Polet ve diğ., 2004).


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

25

Zeytinli Ada

Zeytinli Ada Marmara Denizi’nin güneyinde, Balıkesir ili sınırları içerisindeki Kapıdağ Yarımadası’nın çevresindeki adalardan Erdek’e 250 metre uzaklıktaki bir adadır. 7900 metrekarelik bir alanı kapsayan bu ada, yaklaşık 170 metre uzunluğunda ve 50 metre genişliğindedir. Adanın isimlendirilmesinde üzerinde bulunan zeytin ağaçlarından hareket edildiği anlaşılmaktadır (Resim 1). Zeytinli Ada 2300 yıllık tarihi ile arkeolojik bakımdan oldukça zengindir. Bu adanın Rumlar arasındaki son adı Kera Panagia’dır. La Mottraye daha önce, on sekizinci yüzyılın başında, Rumların Erdek’in karşısındaki bu adaya Mexaniota dediklerini bildirmektedir (Ertüzün, 1964).

Antik kaynaklardan sonra, Zeytinli Ada ile ilgili bilgilere MS 13. yüzyılda rastlanmaktadır. 1250 yılında Erdek’ten geçen Planudis adında bir keşiş, Protosebastus Tarkhaniotis’e gönderdiği 55. mektubunda Zeytinli Ada’dan bahseder. Planudis adada bir Meryem Ana (Panagia) kilisesi ve şifalı bir sıcak su kaynağı olduğunu belirtmektedir. Adada bulunan Meryem Ana Manastırı’nın varlığı, Zeytinli Ada’nın Antik Dönemin sonrasındaki Bizans hakimiyetiyle ada üzerindeki mimarinin de artık önem kazanmaya başladığını göstermektedir. Kazı çalışmalarıyla bu manastırın birimleri ortaya çıkarılmıştır. Zeytinli Ada Antik Dönem’den Osmanlı Dönemi’ne kadar geniş bir zaman aralığını temsil etmektedir (Kavaz Kındığılı, 2017).

Resim 1. Zeytinli Ada (https://gezmeciler.wordpress.com)

Bu alanda yapılan arkeolojik kazılar, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Nurettin Öztürk başkanlığında bir ekip tarafından, 2007-2011 yılları arasında gerçekleştirilmiştir. Bu kazılar sonucunda açılan mezarlarda toplam 126 bireye ait iskelet kalıntıları ele geçirilmiştir. Helen-Roma-Bizans ve Osmanlı dönemleri ile tarihlendirilen Zeytinli Ada’da kiremit ve sanduka tipinde mezarlara rastlanmıştır. Adanın dini mimarisi olan kilisede patrik mezarı olabilecek alçı kabartmalı bir yüzeye sahip tek pencereli çatısı düz elips örme bir mezar yer almaktadır (Kavaz Kındığılı, 2017). Adanın dini mimarisinin dış kısmında kalan alanlarda inhumasyon gömü şekli görülmüştür. Zeytinli Ada’da bu kadar çok mezarın var olmasının sebebi ise, adada şifa amacıyla ziyaret edilen bir yerin bulunması ve hastalıktan ölenlerin adaya gömülmesidir.

26



Odontoma Olgusu2007-2011 yılları arasında Zeytinli Ada’da yapılan arkeolojik kazılardan ele geçirilen iskeletlerin antropolojik analizi, Cumhuriyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü, Paleoantropoloji Laboratuvarında gerçekleştirilmiştir. Topluluğun paleodemografik dağılımına bakıldığında, toplam 126 bireyin 5’inin bebek (% 3,97), 6’sının çocuk (% 4,76), 18’inin kadın (% 14,29), 37’sinin erkek (% 29,37), 60’ının da yeterli cinsiyet kriterleri bulunamadığı için cinsiyetleri belirlenemeyen bireylerden (% 47,62) oluştuğu görülmektedir. Mevcut bireylere ait iskelet kalıntıları incelenirken, ZK-67 numaralı 25-35 yaşları arasındaki genç erişkin bir erkek bireye ait sol mandibula parçasında odontoma olgusu saptanmıştır (Resim 2).

Resim 2. Odontomanın dıştan görünümü

Genç erişkin bu erkek bireyin sol mandibula parçasında, ikinci ve üçüncü büyük azı dişlerinin olmadığı, bu bölgede çenede şişlik ve doku bozukluğunun olduğu gözlenmiştir. Bunun üzerine bu bölgede radyolojik incelemeye gidilmiş, röntgen analizleri sonucunda, ikinci ve üçüncü büyük azı dişlerinin çene içerisinde gömülü kalarak mine kısımlarının kalınlaştığı ve aynı zamanda bu dişlerin taç kısımlarının da kaynaştığı görülmüş, bu oluşum kompleks odontoma olarak tanımlanmıştır (Resim 3).

Resim 3. Odontoma olgusunun radyolojik görünümü

CURRENT DEBATES IN ANTHROPOLOGY & ARCHAELOGY

Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

27

Radyolojik olarak odontoma oluşumu üzerinden alınan mesio-distal uzunluk 24,56 mm, bucco-lingual uzunluk ise 12,26 mm olarak ölçülmüştür (Resim 4). İncelenen bu örnekte odontoma sadece dişin mine kısmında oluşan bir bozukluk olarak gözlenmiş, kök kısımlarının olmadığı görülmüştür. Bu örneğin iç kısmındaki boşluk, bu bölgenin zamanla doku kaybına uğramış olduğunu düşündürmektedir. Yapılan ölçümlere göre, odontomanın çene içerisinde kapladığı alan 263,78 mm2, yoğunluğu 1912,98 olarak hesaplanmıştır (Resim 5 ).

Resim 4. Odontoma olgusundan alınan ölçümler

Resim 5. Odontomanın kapladığı alan ve yoğunluk

28



TARTIŞMA VE SONUÇOdontojenik tümörlerin varlığı oldukça eskilere dayanmaktadır. Owen 500 bin yıl öncesine ait fosillerde odontojenik tümörlerden söz etmektedir. Mısır’da MÖ 2800 yılına ait mandibulalarda tümöral yapılar ve patolojik kırıklara rastlandığı bildirilmektedir. 1600’lü yıllarda kistik yapılar “çenenin sıvı tümörleri” olarak adlandırılmış, 1700’lerde ise çenelerdeki kalsifiye şişlikler olarak tanımlanmıştır (Türker & Yücetaş, 1997).

Odontoma nadir görülen bir oral patolojidir. Diş folikülünün gelişimsel bir malformasyonu olarak düşünülmektedir. Bu odontojenik tümör tüm diş dokularını veya sadece bir kısmını içerebilir. Odontomlar çene içinde gömülü kalabilir veya patlak vermiş olabilirler. Maksilla veya mandibulanın herhangi bir kısmında ortaya çıkabilirler. Üst çenenin ön bölgesinde kompound odontoma, alt çenenin arka kısmında ise kompleks odontoma daha sık oranda görülmektedir (Oliveira ve diğ. 2001). Etiyolojileri tam olarak bilinmemekle birlikte, travmanın, enfeksiyonun, kalıtımın ve genetik mutasyonun oluşumunda yer alabileceği düşünülmektedir (Owens ve diğ., 1997). Dünyada bu konuda yapılan çalışmalar incelendiğinde, muhtemelen en eski odontoma vakası, 1992-1993 yılları arasında Belçika Namur’da Kraliyet Müzesi tarafından yapılan kazılarda ortaya çıkarılan ve Erken Mezolitik Dönem ile tarihlendirilen bir toplu mezarda ele geçen bir bireyde saptanan kompleks odontomadır (Polet ve diğ., 2004). Diğer bir örnek, Ortaçağ ile tarihlendirilen Yemen’de Socatra adasında bir mağarada ele geçirilen bir yetişkin mandibulasında saptanan kompound odontomadır (Brothwell, 1981). Schultz (1978) tarafından bu konuyla ilgili üç vaka rapor edilmiştir ve bunların tümü yetişkindir. Bunlardan ikisi Meksikadandır. Biri mandibulanın ön bölgesinde bulunan kompleks odontoma, diğeri ise maksillada arka kısımda bulunan kompound odontomadır. Üçüncüsü ise Roma Almanyasında bir kişide görülen, üst çenenin arka kısımda bir kompound odontomadır. Santini (1987) 14.yy ile tarihlendirilen İskoç çocuk iskeletinde maksillada bir kompound odontoma vakasını tanımlamıştır. Bir diğer örnek ise, İngiltere’de Ortaçağ döneme tarihlendirilen 23-28 yaşlarında genç erişkin bir kadınında saptanan kompound odontomadır. Trotter ve Gleser’in boy regrasyon formülüne göre bu kadında boy 149 cm olarak hesaplanmış, iskelet kalıntılarında başka herhangi bir patolojik lezyona rastlanmamıştır (Anderson & Andrews, 1993). Belçika Namur’da Ortaçağ ile tarihlendirilen toplu mezarda ortaya çıkarılan kompleks odontoma yayınlanan bir başka örnektir (Polet ve diğ., 2004). Özellikle bu örneğin boyutu (Resim 6) ile Zeytinli Ada örneği karşılaştırıldığında anlamlı bir farklılık görülmemiştir. Her iki örnekte de odontomanın kök kısmı bulunmamaktadır.

Resim 6. Namur (Ortaçağ) odontoma örneği (Polet ve diğ., 2004)


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

29

Odontomalar tüm odontojenik tümörlerin % 22’sini oluşturmaktadırlar. Bu oluşum en çok Kafkas toplumlarında (% 65) ve en düşük Hindistan’da (% 5 - % 11,6) görülmektedir. Antik toplumlarda odontomanın gerçek frekansının daha yüksek olması beklenmektedir, çünkü sıklıkla odontoma kemiğin yüzeyini delmez ve X ışını ile izlenmedikçe saptanamaz (Jadav ve diğ., 2014).

İncelenen çenede saptanan şişliğin, bireyin ağız boşluğunun daralmasına sebep olduğu ve bu durumun muhtemelen bireyin yemekleri çiğnemesi esnasında bir sorun oluşturduğu, bu tümörün yavaş yavaş büyümesi sonucunda yüzün büyük ölçüde deforme olduğu ve fasiyal asimetriye uğramış olabileceği düşünülmektedir. Sol mandibula parçasında 1. ve 2. küçük azı dişleri, 1. büyük azı dişi mevcuttur. Dişlerde ve çenede yapılan paleopatolojik incelemeler sonucunda, odontoma dışında herhangi bir patolojik lezyona rastlanmamış, sadece az düzeyde alveol kaybı gözlenmiştir.

Eski Anadolu toplumlarına ait iskelet kalıntılarında yapılan paleopatolojik çalışmalarda, odontoma olgusuna pek rastlanmamıştır. Bu çalışmada, Zeytinli Ada (Helen-Roma-Bizans ve Osmanlı) bireyleri içerisinde, ZK-67 numaralı 25-35 yaşları arasındaki genç erişkin bir erkek bireye ait sol mandibula parçasında saptanan kompleks odontoma olgusu bu açıdan oldukça önemlidir. Bu çalışma ile paleopatolojik araştırmalar için, eski Anadolu toplumları adına yeni bir örneklem kazandırılmıştır.

TEŞEKKÜR

Bu araştırmanın materyalini oluşturan iskeletleri çalışmamız için imkan sağlayan Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü öğretim üyesi ve Zeytinli Ada kazı başkanı sayın Prof. Dr. Nurettin Öztürk’e, bu çalışma sırasında yardımlarını ve değerli bilgilerini esirgemeyen Okan Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dekanı sayın Prof. Dr. Işıl Küçükay’a teşekkürü bir borç biliriz.

KAYNAKÇAAçıkgöz, A., Çelenk, P. & Kayıpmaz, S. (1999). Odontomaların Görülme Sıklığı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 2, 34-37.

Anderson, T., & Andrews, J. (1993), A Recently Excavated Odontome from Medieval Canterbury, Kent. .

Bhaskar, S. N. (1986). Odontogenic Tumors of Jaws. In S. N. Bhaskar (Ed.), Synopsis of Oral Pathology (7th ed.) (pp. 292-2303). Mosby.

Broca, P. (1866). Traite des tumeurs. Paris: P. Asselin.

Brothwell, D. R. (1981). Digging up Bones: Excavations, Treatment and Study of Human Skeletal Remains. Oxford: Oxford University Press.

Budnick, S. D. (1976). Compound and Complex Odontomas. Oral Surgery Oral Medicine Oral Pathology, 42, 501–506.

Cawson, R. A., & Odell, E. W. (1998). Essentials of Oral Pathology and Oral Medicine. Sixth Edition, London: Churchill Livingstone.

Ertüzün, R. M. (1964). Kapıdağ Yarımadası ve Çevresindeki Adalar, Tarih ve Arkeolojisi Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Papirüs Basım Yayın Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti.

30



Gorlin, R . J., & Chaudhry, A. P. (1961). Adenoameloblastoma. Oral Surgery, 11, 762-768.

Govindrajan. S., Muruganandhan, J., Shamsudeen, S., Kumar, N., Ramasamy, M., & Prasad, S. (2013). Comp-lex Composite Odontoma with Characteristic Histology. Hindawi Publishing Corporation Case Reports in Dentistry.

Hillson, S. (1990). Teeth. New York: Cambridge University Press.

Jadav, R., K., Kumar, N., Katarkar, A., Ray, J. G., & Chaudhuri, K. (2014). A Rare Case of Large Complex Odontoma. Journal of Case Reports, 4 (2), 467-470.

Kavaz Kındığılı, B. (2017). Zeytinli Ada Light Colored (Açık Renkli) Geç Roma Seramikleri. Atatürk Üniver-sitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 38, 151-176.

Malassez, L. (1885). Sur Le Role Des Debris Cpithkliaux Paradentaires. Arch. Physiol. Norm. et Path, 5, 309-340.

Neville, B. W., Damm, D. D., Allen, C. M., & Bouquot, J. E. (2002). Odontogenic Cysts and Tumors. Oral and Maxillofacial Pathology, 3, 683-687.

Olivier, G. (1969). Practical Antropology. Springfield, Illionis: Charles C. Thomas Publisher.

Oliveira, B. H., Campos,V., & Marçal, S. (2001). Compound Odontoma Diagnosos and Treatment: Three Case Report. American Academy of Pediatric Densistry, 23, 2.

Owens, B. M., Schuman, N. J., Mincer, H. H., Yurner, J. E. & Oliver, F. M. (1997). Dental Odontomas: A Retrospective Study of 104 Cases. J. Clinic Pediatric Dentology, 21(3), 261-4.

Pindborg, J., & Clausen, F. (1958). Classification of Odontogenic Tumors; Suggestion. Acta Odont. Scandinav, 16, 293-301.

Polet, C., Louryan, S., & Werquin, J. P. (2004). A Mesolithic Case of Odontoma. Archives of Oral Biology, 49, 501-506.

Santini, A. (1987). A Compound Composite Odontoma in a Fourteenth Century Scottish Skull. Paleopathol newslett, 58, 9-10.

Silva, C. A. (1956). Odontoameloblastoma. American Journal of Orthodontics and Oral Surgery, 545-552.

Schultz, M. (1978). Missbildungen Odontogenen Gewebes an Fruhgeschichtlichem Menschlichen Skelett Ma-terial. Deutsche Zahnarztliche Zeitschrift, 33,715-24.

Thomas, K . H., & Goldman, H. M. (1946). Odontogenic Tumors; Survey of 75 Cases. American Journal of Orthodontics and Oral Surgery, 32, 763-791.

Türker, M., & Yücetaş, S. (1997). Ağız Diş Çene Hastalıkları ve Cerrahisi. Ankara: Atlas Kitapçılık.

Ubelaker, D. H. (1989). Human Skeletal Remains: Excavations, Analysis, Interpretation. Washington: Smith-sonian Institution, Manuals on Archeology.

Workshop of European Anthropologists (WEA) (1980). Recommendations for Age and Sex Diagnoses of Ske-letons. Journal of Human Evolution, 9(7), 518-549.

(https://gezmeciler.wordpress.com/2016/08/03/erdek/#jp-carousel-4662). Erişim Tarihi: 02.04.2018.

31

3NON METRIC FEATURES IN DETERMINING BIOLOGICAL DISTANCES IN ROMAN-BYZANTINE ANATOLIA POPULATIONS: SPRADON EXAMPLE

ROMA-BİZANS ANADOLU TOPLUMLARINDA BİYOLOJİK UZAKLIKLARIN BELİRLENMESİNDE NON-METRIK ÖZELLİKLER: SPRADON ÖRNEĞİAyşegül Şarbak (Hitit University)*

Abstract:

Non-metric characters are non-measurable findings which are detected by macroscopic / anthroscopic methods. Known as variations or epigenetic characters. The epigenetic characters detected in the teeth, skull and other parts of the skele-ton have important roles in finding genetic relationships between ancient era populations. In this study, the epigenetic characters of a total of 69 individuals, 38 female and 31 male, belonging to the Spradon Ancient City dating to the Late-Roman period were examined. Biological distances have been determined by comparing the epigenetic charac-ters found in the Spradon Ancient City with the epigenetic characters in Roman-Byzantine populations. Epigenetic characters such as vormian bone, parietal foramen, mastoid foramen, metopik sutur, sub orbital foramen, sub orbital notch have been identified in the skulls of Spradon Ancient city individuals as a result of the analyzes made. epigenetic characters such as septal apertura, calcaneal facet, trigonium, vastus notch were observed on postcranial skeletons.

Key Words: non-metric,biological distance,late roman

Giriş

Antropologlar, Eski Anadolu toplumları arasındaki akrabalık ilişkilerini belirleyebilmek için iskeletler üzerinde bulunan ve metrik olarak ölçülemeyen karakterler üzerinde çalışmaktadır. Bu karakterler genetik olarak aktarıldığı için toplumlar arasındaki biyolojik akrabalık ilişkilerinin ortaya çıkarılmasında büyük önem arz etmektedir. Non-metrik özelliklerin genetik olarak aktarıldığı ile ilgili birçok çalışma bulunmaktadır (Chambellan, 1889; Woo,1950; Torgensen,1951; Bery ve Bery, 1967; Piontek,1988;2007) Epigenetik karakter ya da ölçülemeyen karakterler olarak da bilinen non-metrik karakterlerin popülasyonlardaki görülme sıklıklarının karşılaştırılmasıyla antik dönem toplumları arasındaki gen akışı, genetik sürüklenme ve dolayısıyla akrabalık ilişkileri ve biyolojik uzaklıkların belirlenmesiyle ilgili veriler elde edilmektedir. Biyolojik uzaklık birden fazla gen tarafından kontrol edilen özelliklerin toplumlar arasındaki farklılaşmasını ifade etmektedir (Buikstra ve diğ, 1990; De Stefano,1973; Piontek,1988). Çalışmada Spradon Antik Kenti’nden ele geçirilen insan iskeletleri üzerindeki non-metrik karakterler incelenmiştir. Elde edilen sonuçlar çağdaşı olan toplumlarla karşılaştırılarak toplumlar arasındaki biyolojik uzaklık belirlenmeye çalışılmıştır.

* Hitit Üniversitesi, Antropoloji Bölümü, [email protected]

32

ROMA-BİZANS ANADOLU TOPLUMLARINDA BİYOLOJİK UZAKLIKLARIN BELİRLENMESİNDE NON-METRIK ÖZELLİKLER: SPRADON ÖRNEĞİ

Ayşegül Şarbak (Hitit University)

Materyal-Metod

Spradon Antik Kenti İstanbul Arkeoloji Müzeleri tarafından 2010 yılında yapılan kazı çalışmaları sırasında bulunmuştur. Antropolojik analizler sonucunda Spradon Antik Kenti’nde 90 bireyin olduğu görülmüştür. 90 bireyin cinsiyet dağılımlarına bakıldığında 1 bireyin fetüs, 8 bireyin bebek, 7 bireyin çocuk, 2 bireyin adölesan, 38 bireyin kadın, 31 bireyin erkek olduğu tespit edilirken 3 bireyin ise cinsiyeti tespit edilememiştir (Tablo 1).

Tablo 1. Spradon Antik Kenti Cinsiyet Dağılımı

Cinsiyet Dağılımı %

Fetüs 1 0,83

Bebek 3 3,61

Çocuk 5 6,02

Adölesan 2 2,4

Kadın 38 45,78

Erkek 31 37,34

Belirsiz 3 3,61

Toplam 83 100

Spradon Antik Kenti bireylerinin yaş dağılımlarına bakıldığında toplumun % 24,44’ünün genç erişkin, %35,55’inin orta erişkin ve %8,88’nin ise ileri erişkin bireylerden oluştuğu görülmektedir (Tablo 2).

Tablo 2. Spradon Antik Kenti Yaş Dağılımı

Yaş Dağılımı %

Fetüs 1 1,11

Bebek 8 8,88

Çocuk 7 7,78

Adölesan 2 2,22

Genç Erişkin 22 24,44

Orta Erişkin 32 35,55

İleri Erişkin 8 8,88

Erişkin 7 7,78

Belirsiz 3 3,33

Toplam 90 100

Çalışmada 38 kadın, 31 erkek olmak üzere toplam 69 erişkin bireye ait kafatası ve vücut iskeletleri üzerinde bulunan non-metrik karakterler incelenmiştir. İskeletler üzerindeki non-metrik karakterler makraskobik olarak incelenmiş olup, “var” “yok” olarak rapor edilerek sonuçlar değerlendirilmiştir. Değerlendirmeler sonucunda toplumda var olan non-metrik karakterlerin görülme sıklıkları belirlenerek cinsiyetler arasındaki farklılıklara bakılmıştır. Bunun yanı sıra çift taraflı görülen non-metrik karakterler sağ/sol olarak ayrı ayrı değerlendirilerek bireylerde görülen


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

33

non-metrik karakterler arasındaki simetrik açıdan fark olup olmadığına bakılmıştır. Ayrıca çağdaşı olan toplumlarla karşılaştırılarak biyolojik uzaklıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Yapılan analizler sonucunda Spradon bireylerinin vücut iskeletlerinde uzaklıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Yapılan analizler sonucunda Spradon bireylerinin vücut iskeletlerinde Septal Açıklık(Resim 1), Calcanel Facet (Resim 2), Trigonum (Resim 3), Vastus Çentiği varyasyonları tespit edilmiştir. Kafatasında ise Subra Orbital Foramen (Resim 4), Subra Orbital Notch (Resim 5), Eksutural Mastoid Foramen, Metopik Sutur (Resim 6), Lambdoid Kemikçik, Lambdada Kemikçik, Parietal Foramen (Resim 7) en çok görülen non-metrik karakterlerdir. İnka Kemikçik (Resim 8), Bregmada Kemikçik (Resim 9), Zygomaticofacial Foramen görülme sıklıkları ise azdır. Toplumda Mandibular Torus, Maksilar Torus, Mental Foramen, Epipterik Kemikçik, Auditory Torus, Huschckle Foramen, Accessory Palatin Foramen, Palatin Torus, Eksutural Anterior Ethmoid Foramen, Posterior Ethmoid Foramen non-metrik özelliklere ise rastlanılmamıştır.

Bulgular Ve Değerlendirme

Spradon Antik Kentinde kafatasında tespit edilen non-metrik karakterlerden sağ/sol ayrımı yapılmadan incelenen non-metrik karakterler Tablo 3’te verilmiştir. Buna göre En Yüksek Nuchal Krestin toplumda görülme oranı %5,4, İnka Kemiğinin görülme oranı %5,4, Bregmada Kemikçik karakterinin görülme oranı %2,56, Metopik Suturun görülme oranı ise %8,7 olarak tespit edilmiştir. Non-metrik karakterlerin simetrileriler arasındaki görülme sıklığının belirlenmesi amacıyla çift taraflı tespit edilen karakterler sağ ve sol olarak ayrı ayrı kaydedilmiştir. Spradon bireylerinin kafataslarında en sık görülen non-metrik karakter %51,35 oranla sağ tarafta, %57,14 oranla sol tarafta olmak üzere Eksutural Mastoid Foramen olduğu görülmektedir. Toplumda %40 (sol) oranla en sık görülen non-metrik karakterlerden bir diğeri Subra Orbital Notch olduğu görülmektedir. Subra Orbital Notch’ın sağ taraftaki görülme sıklığı ise %31,1’dir. Parietal Foramen toplumda en sık rastlanılan non-metrik karakterlerdendir. Parietal Foramenin sağ tarafta görülme sıklığı %36,95 iken, sol tarafta görülme sıklığı ise %35,55’tir. Lambdoid Kemikçik de en sık görülen non-metrik karakterler arasında yer almaktadır. Görülme sıklığı sağ tarafta %29,72 iken sol tarafta ise %35,13 olarak tespit edilmiştir. Subraorbital Foramenin görülme sıklığı ise sağ tarafta %26,66 iken sol tarafta %22,22’dir. En az sıklıkta görülen non-metrik karakterler ise %2,5 (sağ) oranla Coranal Kemikçiktir. Coronal Kemikçik sol tarafta görülmemiştir. Görülme sıklığı düşük olan bir diğer non-metrik karakter ise sağ tarafta %2,63, sol tarafta %5,26 oranla Parietal Notchdır. Accessory İnfraorbital Foramenin görülme sıklığı da düşüktür. Görülme sıklığı sağ tarafta %3,57, sol tarafta ise %7,14’dür. Toplumda tespit edilen non-metrik karakterlerin sağ/sol taraflarda görülme oranları birbirine yakın değerlerde olduğu görülmüştür. Ancak Precondyler Tüberkül (sağ %3,7, sol %11,11), Zygomaticofacial Foramen (sağ %13,04, sol %4,34), Frontal Foramen’de (sağ %8,57, sol %2,7) taraflar arasında görülme sıklıklarında farklılıklar gözlenmiştir (Tablo 4).

Spradon Antik Kenti bireylerinin vücut iskeletlerinde Septal Açıklık, Calcanel Faset, Trigonum, Talusda Çift Faset, Vastus Çentiği ve Allen Fossa varyasyonları tespit edilmiştir. Bu varyasyonların görülme oranlarına bakıldığında Septal Açıklık %22,05, Allen Fossa %1,17, Talusda Çift Faset %7,54, Calcanel Faset %27,27, Vastus Çentiği %4,34, Atlasda Çift Faset ise 6,66 oranındadır. Bu non-metrik karakterlerin cinsiyetlerde görülme sıklığına bakıldığında Septal Açıklık kadın bireylerde %30,55 iken, erkek bireylerde görülme sıklığı %12,5’tir. Calcanel Facet görülme sıklığı kadın bireylerde %23,68, erkek bireylerde ise %32,14’dür. Trigonum kadın bireylerde %3,57, erkek bireylerde ise %4 oranında görülmüştür. Allen Fossa ise sadece kadın bireyde görülmüş olup oranı %2,27’dir. Vastus Çentiği ise %8,33 görülme sıklığı ile sadece erkek bireyde tespit edilmiştir. Atlasda Çift Facet kadın bireylerde %12,5 iken erkek bireylerde görülmemiştir. Talusda Çift Faset görülme oranı ise kadınlarda %7,14, erkek bireylerde %8 oranında tespit edilmiştir.

34



Tablo 3. Spradon Antik Kenti Non-Metrik Karakterler

Non-Metrik Karakterler B G %

En Yüksek Nuchal Krest 37 2 5,4

İnka Kemiği 37 2 5,4

Bregmada Kemikçik 39 1 2,56

Metopik Sutur 69 6 8,7

Tablo 4. Spradon Antik Kenti Non-Metrik Karakterler

Non-Metrik Karakterler Sağ Sol B G % B G %Subraorbital Foramen 45 12 26,66 45 10 22,22Subraorbital Notch 45 14 31,11 45 18 40Lambdada Kemikçik 37 5 13,51 37 4 10,81Lambdoid Kemikçik 37 11 29,72 37 13 35,13Parietal Foramen 46 17 36,95 45 16 35,55Coronal Kemikçik 40 1 2,5 38 0 0Epipterik Kemikçik 39 0 0 38 0 0Parietal Notch 38 1 2,63 38 2 5,26Asterionda Kemikçik 37 4 10,81 38 6 15,78Auditory Torus 36 0 0 36 0 0Huschckle Foramen 30 0 0 31 0 0Eksutural Mastoid Foramen 37 19 51,35 35 20 57,14Posterior Condyler Kanal 26 3 11,53 27 4 14,81Çift Condyler Yüzey 27 4 14,81 27 6 22,22Precondyler Tüberkül 27 1 3,7 27 3 11,11Foramen Ovale 27 5 18,51 27 3 11,11Foramen Spinozum 27 1 3,7 27 2 7,4Accessory Palatin Foramen 24 0 0 24 0 0Palatin Torus 22 0 0 22 0 0Maxillar Torus 31 0 0 31 0 0Mandibular Torus 44 0 0 44 0 0Zygomaticofacial Foramen 23 3 13,04 23 1 4,34Frontal Foramen 35 3 8,57 37 1 2,7Mental Foramen 41 0 0 41 0 0Eksutural Anterior Ethmoid Foramen 30 0 0 30 0 0Posterior Ethmoid Foramen 30 0 0 30 0 0Accessory İnfraorbital Foramen 28 1 3,57 28 2 7,14


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

35

Non-metrik karakterlerin cinsiyetler arasında farklılık olup olmadığı konusunda değişik görüşler bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar non-metrik özelliklerin cinsiyetler arasında değişiklik göstermediğini savunurken (Rubini ve diğ,1999; Cosseddu ve diğ,1974; Berry ve Berry 1967; Berry,A.C.,1975; Berry 1968), bazı araştırmacılar ise cinsiyetler arasında değişiklik gösterdiğini belirtmektedir (Brasili-Gualandi ve Gualdi-Russo, 1989; Corruccini 1974). Spradon Antik Kenti bireylerinde görülen non-metrik karakterlerin cinsiyetler açısından farklılık gösterip göstermediğini tespit etmek amacıyla non-metrik karakterler cinsiyetler açısından değerlendirilmiştir. En Yüksek Nuchal Krest karakteri ve Bregmada Kemikçik erkek bireylerde tespit edilmemiştir. Kadın bireylerde ise İnka Kemiğine rastlanılmamıştır. Kadın bireyde en sık rastlanılan non-metrik karakterlere bakıldığında, Nuchal Krest %7,4, Bregmada Kemikçik %13,22’dir. İnka Kemiğinin erkek bireylerde görülme sıklığı %10 olarak tespit edilmiştir. Metopik Sutur görülme sıklığı ise kadın bireylerde daha fazladır. Kadın bireylerde görülme sıklığı % 13,2 iken, erkek bireylerde %3,2’dir (Tablo 5).

Tablo 5. Non-Metrik Karakterler Arasında Cinsiyet Dağılımı

Non-Metrik KarakterlerKADIN ERKEK

B G % B G %

En Yüksek Nuchal Krest 17 2 7,4 20 0 0

Bregmada Kemikçik 18 1 5,55 21 0 0

Metopik Sutur 38 5 13,2 31 1 3,2

İnka Kemiği 17 0 0 20 2 10

Spradon Antik Kenti bireylerinde hem kadın hem de erkek bireylerde en yüksek orana sahip non-metrik karakter Eksutural Mastoid Foramendir. Eksutural Mastoid Foramenin cinsiyetler arasındaki görülme sıklıkları birbirine yakın değerlerde olduğu görülmektedir. Subraorbital Foramen, Subraorbital Notch, Lambdoid Kemikçik gibi non-metrik karakterlerin görülme oranları kadın ve erkek bireylerde birbirine yakındır ve her iki cinsiyette de yüksek oranlardadır. Cinsiyetler arasında farklılık gösteren karakterlere bakıldığında ise Asterionda Kemikçik, Accessory İnfraorbital Foramen, Foramen Spinozum erkek bireylerde yüksektir. Parietal Foramen, Foramen Ovale ve Zygomaticofacial Foramenin görülme sıklığı ise kadın bireylerde fazladır. Her iki cinsiyette de görülmeyen non-metrik karakterler ise, Epipterik Kemikçik, Auditory Torus, Huschckle Foramen, Accessory Palatin Foramen, Palatin Torus, Maxillar Torus, Mandibular Torus, Mental Foramen, Eksutural Anterior Ethmoid Foramen, Posterior Ethmoid Foramen’dir. Foramen Spinozum erkek bireylerde görülmemiştir. Lambdoid Kemikçik ise sol tarafda erkeklerde daha fazla görülmektedir.

36



Tablo 6. Non-Metrik Karakterler Arasında Cinsiyet Dağılımı

Non-Metrik KarakterlerKADIN ERKEK KADIN ERKEK

SAĞ SAĞ SOL SOL

B G % B G % B G % B G %

Subraorbital Foramen 22 6 27,27 23 6 26,08 22 6 27,27 23 4 17,39

Subraorbital Notch 22 6 27,27 23 8 34,78 22 8 36,36 23 10 43,47

Lambdada Kemikçik 17 2 7,4 20 3 15 17 2 7,4 20 2 10

Lambdoid Kemikçik 17 6 35,29 20 5 25 17 4 23,52 20 9 45

Parietal Foramen 24 11 45,83 22 6 27,27 23 10 43,47 22 6 27,27

Coronal Kemikçik 19 0 0 21 1 4,76 17 0 0 21 0 0

Epipterik Kemikçik 17 0 0 22 0 0 17 0 0 21 0 0

Parietal Notch 17 0 0 21 1 4,76 17 1 5,88 21 1 4,76

Asterionda Kemikçik 17 2 7,4 20 2 10 17 2 7,4 21 4 19,04

Auditory Torus 16 0 0 20 0 0 16 0 0 20 0 0

Huschckle Foramen 12 0 0 19 0 0 13 0 0 18 0 0

Eksutural Mastoid Foramen 19 10 52,63 19 9 47,36 17 10 58,82 18 10 55,55

Posterior Condyler Kanal 11 2 18,18 15 1 6,66 12 2 16,66 15 2 13,33

Çift Condyler Yüzey 12 3 25 15 1 6,66 12 4 33,33 15 2 13,33

Precondyler Tüberkül 12 0 0 15 1 6,66 12 2 16,66 15 1 6,66

Foramen Ovale 12 4 33,33 15 1 6,66 12 1 8,33 15 2 13,33

Foramen Spinozum 12 1 8,33 15 0 0 12 2 16,66 15 0 0

Accessory Palatin Foramen 9 0 0 15 0 0 9 0 0 15 0 0

Palatin Torus 8 0 0 14 0 0 8 0 0 14 0 0

Maxillar Torus 15 0 0 16 0 0 15 0 0 16 0 0

Mandibular Torus 21 0 0 23 0 0 21 0 0 23 0 0

Zygomaticofacial Foramen 9 2 22,22 14 1 7,14 9 1 11,11 14 0 0

Frontal Foramen 16 2 12,5 19 1 5,26 17 1 5,88 20 0 0

Mental Foramen 19 0 0 22 0 0 19 0 0 22 0 0

Eksutural Anterior Ethmoid Foramen 14 0 0 16 0 0 14 0 0 16 0 0

Posterior Ethmoid Foramen 15 0 0 15 0 0 15 0 0 15 0 0

Accessory İnfraorbital Foramen 13 1 7,69 15 0 0 13 2 15,38 15 0 0

TARTIŞMA VE SONUÇ

Antik dönem toplumları arasındaki ilişkilerin belirlenmesinde non-metrik karakterler önemlidir. Non-metrik karakterlerin hem genetik faktörler hem de çevresel faktörlerin etkisinin altında olduğu araştırmacılar tarafından çeşitli çalışmalarla kanıtlanmıştır (Sjovold 1984; Cheverud ve diğ, 1981; Cheverud ve Buikstra 1978; Ubelaker


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

37

1978). Birden fazla gen tarafından kontrol edilen özelliklerin toplumlar arasındaki farklılaşması olarak ifade edilen biyolojik uzaklık non-metrik karakterlerle belirlenmektedir. Bu bakımdan non-metrik karakterlerin incelenmesi antik dönem toplumları arasındaki biyolojik uzaklıkların ve popülasyonlar arası etkileşimin belirlenmesinde büyük rol oynamaktadır. Berry (1967) biyolojik ilişkilerin belirlenmesinde ölçülebilen karakterlerden ziyade ölçülemeyen karakterlerin daha etkili olduğunu çalışmalarında göstermiştir. Spradon toplumundaki non-metrik karakterlerin belirlenmesi ve çağdaşı olan diğer Eski Anadolu toplumlarıyla olan biyolojik uzaklıkların belirlenmesi amacıyla Spradon Antik Kenti toplumuna ait 38’i kadın 31’i erkek olmak üzere 69 bireye ait kafatası ve vücut iskeletleri non-metrik karakterler açısından incelenmiştir. Yapılan analizler sonucunda vücut iskeletlerinde Calcanel Çift Faset, Talus Çift Facet, Trigonum, Atlasda Çift Faset, Vastus Çentiği ve Allen Fossa tespit edilmiştir. Toplumda vücut iskeletlerinde en sık görülen varyasyon %27,27 oranla Calcanel Çift Facet olmuştur. İkinci sırada %22,05 oranla septal açıklık takip etmektedir. Talusda Çift Faset %7,54, Vastus Çentiği %4,34, Atlasda Çift Faset ise 6,66 oranında bulunmuştur. En az rastlanılan non-metrik karakter ise %1,17 oranla Allen Fossa olmuştur. Kadın bireylerin vücut iskeletlerinde en fazla görülen non-metrik karakter %30,55 oranla septal açıklık olmuştur. Erkek bireylerin vücut iskeletlerinde ise en sık rastlanılan non-metrik karakter %32,14 oranla Calcanel Çift Fasettir. Allen Fossa ise sadece kadın bireyde görülmüş olup oranı %2,27’dir. Vastus çentiği ise %8,33 görülme sıklığı ile sadece erkek bireyde tespit edilmiştir. Atlasda çift facet kadın bireylerde %12,5 iken erkek bireylerde görülmemiştir.

Kafatasında görülen non-metrik karakterler incelendiğinde ise toplumda en yüksek orana sahip non-metrik karakter %51,35 oranla Eksutural Mastoid Foramen olmuştur. İkinci sırada ise %36,95 oranla Parietal Foramen olduğu görülmektedir. Toplumda sık karşılaşılan diğer non-metrik karakterler ise %31,11 oranla Subraorbital Notch, %29,22 oranla Lambdoid Kemikçik ve % 26,66 oranla Subraorbital Foramendir. En az rastlanılan non-metrik karakter ise %2,5 oranla Coronal Kemikçik olduğu tespit edilmiştir. Toplumda tespit edilen non-metrik karakterler cinsiyetler açısından da değerlendirilmiştir. Yapılan analizler sonucunda hem kadın hem de erkek bireylerin kafataslarında en sık karşılaşılan non-metrik karakter Eksutural Mastoid Foramendir. Kadınlarda görülme sıklığı %52,63, erkeklerde ise %47,36’dır. Kadınlarda sık rastlanılan bir diğer non-metrik karakter ise %45,83 oranla Parietal Foramendir. Bu oran erkeklerde (%27,27) daha düşüktür. Metopik suturda cinsiyetler arası farklılık görülmektedir. Kadın bireylerde %13,2 oranında iken erkek bireylerde %3,2 olarak bulunmuştur (Şarbak vd,2017). Kadınlarda erkeklere oranla daha sık görülen non-metrik karakterler Foramen Ovale, Zygomaticofacial Foramen, Lambdoid Kemikçik, Posterior Condyler Kanaldır. Subraorbital Foramen görülme sıklıkları her iki cinsiyette de yakın değerlerdedir.

Spradon Antik Kenti bireylerinde görülen non-metrik karakterler çağdaşı olan Eski Anadolu toplumlarıyla karşılaştırılmıştır. Spradon Antik Kenti toplumunda Eksutural Mastoid Foramen %51,35 görülme sıklığı ile en fazla görülen non-metrik karakterdir. Akgüney Toplumunda da aynı şekilde %30,8 oranla mastoid foramenin en yüksek değerde olduğu görülmektedir (Çırak, 2017). Eksutural Mastoid Foramen karakterinin diğer çağdaşı olan toplumlardaki değerlerine bakıldığında Cevizcioğlu Çiftliğinde %70 (Eroğlu,2008; Eroğlu ve Erdal,2009), İznik Toplumunda %93,5 (Eroğlu,2008; Eroğlu ve Erdal,2009) gibi yüksek değerde görülürken, Datca– Burgaz (Çırak,2014) toplumunda ise görülme oranı daha düşüktür (%7,1). Spradon Antik Kenti bireylerinde yüksek oranda görülen non-metrik karakterlerden bir diğeri %36,95 oranla Parietal Foramendir. Bu özelliğin çağdaşı olan toplumlardaki değerlerine bakıldığında ise Akgüney Toplumunda %29,2 gibi yakın bir değere sahip olduğu görülmektedir. Datça-Burgaz Toplumunda parietal foramen sıklığı % 43,75, Cevizcioğlu Çiftliğinde %41,66, İznik Toplumunda %47,95 oranla Spradon Antik Kentinden daha yüksek bir değerlerde olduğu görülmektedir. Spradon toplumunda Lambdoid Kemikçik %29,72 oranında tespit edilmiştir. Cevizcioğlu Çiftliğinde %57,1, İznik toplumunda %54,65 oranlarıyla Lambdoid Kemikçik karakterinin görülme sıklığı Spradon Antik Kentinden yüksektir.

38



Akgüney toplumunda ise %13,3 oranla Spradon Antik Kentinden daha düşük değerde olduğu görülmektedir. Toplumlardaki Subraorbital Foramenin görülme sıklıklarına bakıldığında Spradon Antik Kentinde %26,66, Cevizcioğlu Çiftliğinde % 32,1, İznik Toplumunda %35,35, Akgüney Toplumunda ise % 23,1 oranında olduğu görülmektedir. Spradon toplumundaki Subraorbital Foramen karakterinin görülme sıklığının çağdaşı olan toplumlar arasında yakın değerlerde olduğu görülmektedir. Subraorbital Notch oranı Spradon toplumunda %31,11 olarak tespit edilmiştir. Subraorbital Notch oranı % 84,6 değerle en yüksek Cevizcioğlu Çiftiliği Toplumunda görülürken, Akgüney toplumunda %15,4 olarak tespit edilmiştir. Spradon toplumundaki %18,51 oranın da görülen Foramen Ovale sıklığı, Akgüney toplumu (%16,77) ve Datça-Burgaz toplumu (%14,28) ile benzerlik gösterirken, Cevizoğlu Çiftiliği (%2,9) ve İznik Toplumundan (%3,79) yüksek değerde olduğu gözlenmektedir. İnka Kemiği Spradon Antik Kentinde % 5,4, Cevizoğlu Toplumunda %3,4, İznik toplumunda %1 oranında görülmüştür. Datça-Burgaz ve Akgüney toplumlarında İnka Kemiğine rastlanılmamıştır. Metopik Sutur oranlarına bakıldığında ise Spradon Antik Kentinde %8,7, Cevizcioğlu Çiftiliği Toplumunda %14,3, Akgüney Toplumunda %6,7, Datça-Burgaz Toplumunda %12,5, İznik toplumunda %7,61’dir. Posterior Condyler Kanal ise Spradon Antik Kentinde %11,53 olarak tespit edilmiştir. Posterior Condyler Kanal Cevizcioğlu Çiftliğinde %90,6, İznik toplumunda ise %81,42’dir. Cevizcioğlu Çiftliği ve İznik Toplumlarının Spradon Antik Kentinden daha yüksek orana sahip olduğu görülmektedir. Datça- Burgaz toplumu (%7,14) ve Akgüney toplumunun (%16,7) Spradona yakın değerlerde olduğu görülmektedir. Posterior Condyler Kanal Sagalassos (Ricaut &Waelkens,2008) toplumunda da %57,89 gibi yüksek oranda görülmüştür. Araştırmacılar tarafından cinsiyet farklılığı olarak değerlendirilen (Eroğlu,2008) Huschckle Foramen Spradon Antik Kentinde görülmemiştir. Huschckle Foramenin diğer toplumlarda görülme oranları ise Akgüney %16,7, Datça-Burgaz Toplumunda %7,69,İznik toplumunda %11,22 oranında tespit edilmiştir. Spradon toplumunda %14,81 oranında görülen Çift Condyler Yüzeyin görülme sıklığı %10 oranla Cevizcioğlu Toplumuna benzerlik göstermektedir. Toplumlarda nadir olarak karşımıza çıkan Bregmada Kemikçik Spradon Antik Kenti toplumunda %2,56 gibi düşük bir oranda görülmüştür. Bregmada Kemikçik Spradon Antik Kenti toplumunda sadece kadın bireylerde gözlenmiştir. Akgüney, Datça-Burgaz ve Cevizcioğlu Ciftliği toplumlarında Bregmada Kemikçik görülmezken, İznik toplumundaki görülme sıklığı %2,12 olarak tespit edilmiştir. Lambdada Kemikçik ise Bregma Kemikçiğe göre daha sık görülmektedir. Spradon Antik Kentinde Lamdada Kemikçik oranı 13,51’dir. Bu oran Cevizcioğlu toplumuyla (%12,1) benzerlik göstermektedir. Asterionda Kemikçik ise Spradon toplumunda %10,81 oranında tespit edilmiştir. Asterionda Kemikçik toplumlarda görülme sıklıklarına bakıldığında Akgüney toplumunda %6,3, Cevizcioğlu Çiftliğinde %13,5, Datça-Burgaz toplumunda %20, İznik Toplumunda ise %20,22’dir. Coronal Kemikçik görülme oranı ise Spradon Antik Kentinde %2,5, Cevizcioğlu toplumunda %2,9, İznik toplumunda % 6,34’dür. Accessory İnfraorbital Foramen Spradon toplumunda %3,57 iken Cevizcioğlu Çiftliğinde %22,7 gibi yüksek oranda görülmüştür. Spradon Antik Kenti’nde %3,7 olarak tespit edilen Akgüney toplumunda %16,7, Cevizcioğlu Cifliği Toplumunda %31,4, İznik toplumunda ise %20,68 oranında görülmüştür. Spradon Toplumunda Foramen Spinozum görülme sıklığı diğer toplumlara göre daha düşüktür.

Spradon Antik Kenti toplumunda non-metrik karakterler hem sağ/sol hem de cinsiyetler açısından karşılaştırılmıştır. Non-metrik karakterlerin görülme sıklıkları sağ/sol taraflarda benzerlik göstermektedir. Cinsiyetler açısından değerlendirildiğinde ise bir takım karakterler arasında farklılıklar gözlenirken, bir takım karakterler arasında ise benzerlik olduğu tespit edilmiştir. Araştırmacılar non-metrik karakterlerin cinsiyetler arasında farklılığın olmadığını ya da olsa bile çok az olduğunu savunmaktadır (Berry ve Berry 1967; Berry 1968;1979;De Stefeno ve Hauser,1989). Bu açıdan bakıldığında Spradon Antik Kenti bireylerinden elde edilen veriler de bu görüşü desteklemektedir.


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

39

Spradon Antik Kentinden elde edilen veriler diğer Anadolu toplumlarıyla karşılaştırıldığında Eksutural Mastoid Foramen, Lambdoid Kemikçik, Subraorbital Notch ve Posterior Condyler Kanal Akgüney toplumuyla yakın değerlerde iken İznik ve Cevizcioğlu Çiftliğinden daha düşük olduğu görülmüştür. Parietal Foramen, Subraorbital Foramen, Foramen Ovale, İnka Kemiği oranları arasında ise benzerlik bulunduğu gözlenmiştir. Yapılan çalışmada Spradon Antik Kenti toplumunun çağdaşı olan diğer toplumlarla non-metrik karakterler açısından benzerliği ve farklılığı ortaya çıkarılmıştır. Yapılan bu çalışma Eski Anadolu toplumları arasındaki biyolojik uzaklık çalışmalarına veri sunması açısından önemlidir.

KAYNAKÇA

Berry, A.C., Berry, R.J., (1967), “Epigenetic Variation in the Human Cranium”,Journal of Anatomy, 101: 361-379.

Berry, R. J., (1968), The biology of non-metrical variation in mice and men. [In: The skeletal biology of earlier human populations. D. R. Brothwell, ed], Pergamon Press, New York: 103-133.

Berry, R. J., & Jakobson, M. E.,(1975), Ecological genetics of an island population of the house mouse (Mus musculus). Journal of Zoology, London 175: 523-540.

Brasili-Gualandi, P.,& Gualdi-Russo E.,(1989) Discontinuous traits of the skull: variations on sex, age, latera-lity, Anthropol Anz., Sep;47(3):239-50.

Buikstra, J.E., Frankeberg S.R., Konıgsberg L.W., (1990), Skeletal biologicaldistance studies in American phy-sical anthropology: recenttrends. American Journal of PhysicalAnthropology 82, 1–7.

Chambellan, M., (1883), Etude Anatomiqueetanthropologiquesur Les Oswormiens. Thesis,Paris.Cited (Quo-ted by Dorsey, 1897).

Cheverud J.M.& Buikstra, J.E.,(1978), A study of intragroup biological change induced by social group fission in Macaca mulatta usingdiscrete cranial traits. American Journal of Physical Anthropology 48:41–46

Cheverud, J.M., & Buikstra, J.E., (1981), Quantitative genetics of skeletal nonmetric traits in rhesus macaques on Cayo Santiago. I. Single trait heritability. American Journal of Physical Anthropology 54, 43–49.

Corruccini, R.,(1974), An examination of the meaning of cranial discrete traits for human skeletal biological studies. American Journal of Physical Anthropology 40: 425-446.

Çırak, A.,(2017), Akgüney Bizans Toplumunda Ölçülemeyen Karakterlerin Belirlenmesi, Current Debates in Sociology & Anthropology CRN:10806608 Vol.10 pp 297-311

Çırak, A., Arıhan, S.K., Erkman, A.C., Çırak, M.T., (2014), Epigenetic features of human skulls from Datca - Burgaz excavations. Mediterranean Archaeologyand Archaeometry, 14: 13-24.

De Stefano, G.F., & Hauser, G., (1989), Epigenetic Variatiants of the Human Skull, Stuttgart

Eroğlu, S.,& Erdal, Y.S., (2009), Diş ve Kafatası Morfolojisine Dayanarak Uc EskiAnadolu Topluluğunda Biyo-lojik Uzaklıkların Belirlenmesi. Hacettepe Diş Hekimliği Fakultesi Dergisi 33: 78– 90.

40



Eroğlu, S., (2008), The frequency of metopism in Anatolian populations dated from the Neolithic to the first quarter of the 20th century. Clin Anat 21, 471–78.

Piontek. J., (1988), Natural selection and non-metric traits in skeletal populations. Human Evolution 3(5): 321–327

Piontek, K., Menezes, L.F., Garcia-Gonzalez, M.A., Huso, D.L., Germino, G.G., (2007), A critical developmen-tal switch defines the kinetics of kidney cyst formation after loss of Pkd1. Nat Med. 2007;13:1490–5

Rıcaut, F.X., & Waelkens, M., (2008), Cranial discrete traits in a Byzantine population and Eastern Mediterra-nean Population Movements. Human Biology, 80(5): 535–564.

Rubini,M., Bonafede, E., Moglıazza, S., (1999), The Population of East Sicily during the Second and First Mil-lennium BC:The Proplem of the Greek kolonies. İnternational Journal of Osteoarhchaeology,9,p8-7

Sjovold, T., (1984), A report on the heritability of some cranial measurements and non-metric traits. In: Van Vark GN, Howells WW, editors. Multivariate Statistical Methods in Pysical Anthropology. Boston: D. Reidl. p 223–246

Şarbak, A., Çırak, MT., Çırak, A., (2017), Osteoarchaeological Investigations Of Metopik Suture In The Late Roman Period In Spradon, , Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 17, No 3, (2017), pp. 27-38.

Torgensen, J., (1951), The developmental genetics and evolutionary meaning of the metopik suture. American Journal of Physical Anthropology 9, 193–205

Ubelaker, D., (1978), Human Skeletal Remains. Smithsonian Institution, Aidine Publishing Company, Chi-cago.

Woo,J.K,(1950), Torus Palatinus, American Journal Pyhsical Anthropology,8,1950:81-100


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

41

PART II / BÖLÜM II

Paleopathology

45

4ANTHROPOLOGICAL EXAMINATION OF PERIOSTITIS IN ANCIENT ANATOLIAN POPULATIONS ESKİ ANADOLU TOPLUMLARINDA PERİOSTİTİS OLGUSUNUN ANTROPOLOJİK AÇIDAN İNCELENMESİAsuman Çırak (Hitit University)*

Abstarct

Periostitis, also known as inflammation of the bones, is among the infectious diseases. Causes of development include trauma, varicose veins, non-specific infections, syphilis, tuberculosis and scurvy. In addition, heavy lifting, movements such as running and jumping may also lead to periostitis. Periostitis causes severe pain, fever and bloating in the soft tissue surrounding the bone in the individuals. Periostitis is one of the significant pathologic events because it reflects the health structures of ancient populations. The aim of the study is to examine the periostitis in skeletal populations which is captured from various regions in Hittite University Anthropology Laboratory. A total of 260 individuals, of which 90 individuals were from Spradon excavation and 90 individuals were from Sinop Akgüney, were examined for periostitis. As a result of the paleopathological analyzes, individuals with periostitis encountered were compared within their own populations and with other ancient Anatolian populations.

Key words: Periostitis, Anatolia, Paleopathology

Giriş

Antropoloji biliminin konularından biri olan paleopatoloji, antik dönemlerde yaşamış olan insanlara ait iskeletler üzerinde iz bırakan hastalıkları incelemektedir. Bilindiği gibi geçmiş dönemlerde yaşamış ve yok olmuş bir toplumun sağlık yapısı hakkında bilgi edinmenin en iyi yolu iskeletlerin incelenmesidir. İskeletler üzerinde iz bırakan ve toplumların büyük bir kısmını etkileyen hastalıkların başında da enfeksiyon kaynaklı hastalıklar gelmektedir.

Enfeksiyonlar, mikroorganizmaların (virüs, mantar, bakteri ve tek hücreliler gibi) canlıların vücuduna girip yerleşerek yayılması ve insanlarında bu organizmaların varlığına karşı gösterdiği bir reaksiyondur (Kumar ve diğerleri, 2000). Enfeksiyon hastalıkları dünyada yaygın olan bir hastalık grubudur. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), dünyadaki toplam ölümlerin yaklaşık üçte birinin enfeksiyon hastalıklarından olduğu belirtmektedir. Özellikle bebek ve çocuk ölümlerinin en önemli nedeni olarak solunum yolu enfeksiyonları gösterilmektedir. Özelliklede gelişmekte olan ülkelerde hijyen, beslenme gibi sağlık koşullarının kötü olmasının böyle bir sonucu doğurduğu ve sadece ölümlere neden olmadığı aynı zamanda bireylerin sağlıklı bir şekilde büyüme ve gelişmelerine de engel olduğu belirtilmektedir (Stephensen, 1999).

* [email protected]

46

ESKİ ANADOLU TOPLUMLARINDA PERİOSTİTİS OLGUSUNUN ANTROPOLOJİK AÇIDAN İNCELENMESİ

Asuman Çırak (Hitit University)

Enfeksiyon kaynaklı hastalıklar geçmiş zamandan günümüze kadar değişip çeşitlenerek insanların hayatlarını olumsuz yönde etkilemektedir. İnsandan da daha eski zamanlarda hayvanlarda da görülebilen bir hastalık olmuştur. Geçmiş dönemlerde geleneksel tedavilerin yeterli olmaması sebebiyle o dönemlerde yaşayan insanların önemli bir kısmının ölüm nedeni enfeksiyonel hastalıklar olmuştur ( Martin, 2003; Larsen, 1997).

Enfeksiyon hastalıkları antik dönem insanlarının sağlık yapılarının belirlenmesinde ve geçmiş dönemde yaşamış insanların yaşamlarının yeniden kurulmasında önemli bir yer tutmaktadır. Antik dönem toplumlarının bağışıklık sistemleri, sosyal yapıları, beslenmeleri, ekolojik ortamları, tıbbi donanımları, sosyal yapıları ve hayvanlarını evcilleştirmeleri ve onları barındırma durumları gibi konularda enfeksiyon hastalıklarını inceleyerek bilgi sahibi olabiliriz (Kelley, 1989). Eski dönemlerde sığırlarını evcilleştirip kendi evlerinde veya dar mekanlarda barındırdıkları ve hasta sığırların sağılması ile bu mikroplu sütten içilmesiyle yayıldığı anlaşılmaktadır. Firavun mumyalarında da enfeksiyon izlerinin görüldüğü ve göç ile de bu hastalıkların yayıldığı bilinen gerçeklerdir.

Antik dönemde yaşamış insanlara ait kemiklerin paleopatolojik analizleri yapılırken kemiğe yansıyan enfeksiyonlar iki bölümde incelenir. Bunlardan ilki tüberküloz, cüzzam ve frengi gibi kendine özel ayırt edici özellikleri olan spesifik hastalıklar diğeri ise osteitis, periostitis ve osteomiyelitis gibi tek bir nedeni olmayan hastalıklardır (Aufderheide ve Rodrigez-Martin, 1998).

Paleopatolojik analizler yapılırken tek bir nedene bağlı olmadan gözlenen enfeksiyonlar, kemikte iltihabın bulunduğu yere göre 3 kısma ayrılmaktadır. Kemik iliğinde ya da kemiğin iç kısmında bir enfeksiyon varsa osteomiyelitis, kemiğin kompakt kısmında yani endosteumda oluşur ise osteitis ve son olarak periosteumda içinde oluşursa periostitis olarak isimlendirilmektedir (Goodman ve diğerleri, 1984; Ortner ve Putschar, 1985).

Periostitis, kemik zarı iltihabıdır. İsmini de kemik zarı anlamındaki “periost”dan alır. Kemik zarı ikiye ayrılır; periosteum ve endosteum. Periosteum kemiği dışten saran kılıftır. Dış tarafı fibroblast kapsayan düzensiz sıkı bağ dokusundan yapılmıştır. Periosteum hücrelerden ve damarlardan zengindir. Endosteum ise kompakt kemiklerin iç yüzeyleri spongioz kemik trabekülleri ile kaplıdır. Periostitis, kemiğin dış yüzünde bulunan periosteumda meydana gelen bir enfeksiyon hastalığıdır. Periost, kemik kırıldığında kemiği onaran zardır ve kemiğin besin ihtiyacını karşılar. Kemik zarı görevini yerine getiremezse kemik enine büyümez, kırılan kemik iyileşemez, kemikler beslenemez ve kemik gelişimi bozulur. Periostitis kendi başına ortaya çıkabilen bir hastalık olmasının yanı sıra başka hastalıkların (osteomyelitis, frengi, tüberküloz, cüzzam gibi) etkisi altında da oluşabilmektedir (Ortner, 2003; Larsen, 1997; Aufderheide ve Rodrigez-Martin, 1998, Robert, W. M., David, R. H. 2005). Yumuşak dokudaki enfeksiyonun kemiğe ulaşması, osteomiyelitis ve osteitisin etkisi ile de gözlemlenebilmektedir. Periostitisin çoğu zaman doğrudan enfeksiyon ya da travma sebebiyle mi yoksa spesifik bir enfeksiyon nedeniyle mi olduğunu anlamak oldukça zordur. Bu nedenle de yapılan çalışmalarda spesifik olmayan periostitisin oranı daha fazla olduğu düşünülmektedir (Ortner, 2003; Larsen, 1997).

Enfeksiyon hastalıklarının tamamı iskelet üzerinde iz bırakmamaktadır. Çok etkili olan türleri hızlıca yayılmakta ve kısa zamanda bireylerin ölümü ile sonuçlanmaktadır. Bu durumda hastalığın iskelet üzerinde bulguların oluşmasına fırsat vermemektedir. İskelet üzerinde iz bırakan hastalıkların ölümcül olmayan ve daha çok bireylerin yaşamasına fırsat veren enfeksiyonlar olduğu düşünülmektedir.


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

47

Materyal Ve Metot

2010 yılında İstanbul Arkeoloji Müzesi tarafından Yenikapı’da yürütülen Spradon Kazı çalışmalarında 50 mezardan elde edilen 90 birey ve 2015 yılında Sinop Müze Müdürlüğünce yürütülen Akgüney kazı çalışmalarından ele geçen 170 bireyin paleodemografik analizleri Hitit Üniversitesi Antropoloji Bölümü tarafından yapılmıştır ve çalışmamız kapsamında toplam 260 birey periostitis açısından incelenmiştir.

Harita 1: Spradon ve Akgüney Toplumlarının Coğrafi Konumları

Antik dönemlere ait iskelet kalıntılarında saptanan enfeksiyon hastalıklarından sadece kompakt (dış) tabakayı etkilediği durum olarak tanımlanan periostitis üzerine yapılan çalışmalarda bu hastalığın en çok gözlendiği kemiğin tibia olduğu yönündedir. Bunun nedeni olarak da tibia kemiğinin yoğun bir yumuşak doku ile çevrelenmemiş olması ve bu kemiklerin dış yüzeylerinin geniş ve damarlı bir yapıya sahip olması gösterilmektedir. Bir diğer neden olarak da kırıkların tibia gibi deriye yakın kemiklerde daha fazla gözlendiği yönündedir (Ortner, 2003). Bu nedenler göz önüne alınarak periostitis lezyonu tibia kemikleri üzerinde araştırıldı. Ayrıca kemik zarının periosteum kısmında gerçekleşen enfeksiyonun gelişim aşamaları da Ribot ve Robert’in sınıflandırması baz alınarak gerçekleştirildi (Resim 1).

48



Resim 1: Periostitisin Aşamaları ( Ribot ve Robers, 1997)

Bulgular

Arkeoljik materyallerde sıklıkla karşılaşılan ve enfeksiyonun işareti olarak kendini gösteren periostitis, Akgüney toplumunda 221, Spradon toplumunda ise 56 tibia kemiği üzerinde incelenmiştir. Akgüney toplumunda %35,88, Spradon toplumunda ise % 31,11 oranında periostitis olgusu saptanmıştır (Tablo 1) (Resim2-7).

Tablo1 : Toplumlardaa Periostitisin Görülme Sıklığı

AKGÜNEY SPRADON

N n % N n %

170 61 35,88 90 28 31,11

Grafik 1: Toplumlarda Periostitisin Görülme Sıklığı


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

49

Spradon ve Akgüney toplumlarında karşılaşılan periostitisin gelişim aşamaları incelenmiştir. Her iki toplumda da en fazla 1.ve 2. dereceden periostitis ile karşılaşılmıştır. 6. derece periostitise ise hiçbir bireyde rastlanmamıştır (Tablo 2).

Tablo2 : Topluluklarda Periostitisin Gelişim Aşamaları (%)

1-2.Derece 3-4.Derece 5. Derece 6. Derece

kadın erkek kadın erkek kadın erkek kadın erkekAKGÜNEY 9,41 5,88 4,11 5,29 1,7 2,35 0 0SPRADON 12,22 3,33 2,22 3,33 2,22 4,44 0 0

Grafik 2: Topluluklarda Periostitisin Gelişim Aşamaları (%)

Yukadaki grafikde de gözlendiği üzere Akgüney ve Spradon toplumlarının kadın bireylerinde periostitis oranı en fazla 1-2. Derece ile sınıflandırılmıştır. En düşük yüzdeyi ise yine her iki toplumun kadın bireylerinde 5. Derecede gözlenmiştir (Grafik 2).

50



TARTIŞMA VE SONUÇ

Periostitis, günümüzde giderek azalmış olsa da antibiyotiklerin ve tıbbi tedavi şanslarının olmadığı antik dönemlerde sıkça karşılaşılan anomalilerden biridir. İncelenen topluluklarda gözlenen periostitis oranları eski insan toplumlarında genel enfeksiyon sıklığı hakkında bilgi vermektedir. Enfeksiyon sıklığı da geçmiş dönemde yaşamış toplumların bağışıklık sistemleri, beslenmeleri, barınma durumları, ekolojik ortamları, tıbbi donanımları ve sosyal yapıları hakkında bizi bilgilendirmektedir. Yerleşik yaşama geçişle birlikte toplumların nüfusları artmış, çöplerle ve barınaklarının yakınındaki hayvanlarla birlikte yaşam başlamıştır. Bu nedenlere bağlı olarak Neolitik dönemden itibaren periostitis gibi enfeksiyon hastalıklarında da artış gözlenmiştir.

Akgüney Toplumunda % 35,8, Spradon Toplumunda ise % 31,11oranında periostitis gözlenmiştir. Periostitis belirlenen hem Akgüney toplumunda hem de Spradon toplumundaki bireylerin hiç birinde belirli bir spesifik hastalıkla ilgili bir oluşumla karşılaşılmamıştır. Bu sebeple periostitis anomalisi non spesifik enfeksiyonlar dahilinde incelenmiştir.

Eski Anadolu toplumları araştırıldığında yalnız periostitisin incelendiği fazla çalışma olmadığı gözlenmiştir. Genellikle paleopatolojik çalışmalar içerisinde gözlenen bazı periostitisli bireyler kayıt altına alınmıştır (Tablo3).

Tablo 3: Eski Anadolu Toplumlarında Periostitis Görülme Oranları (%)

Toplumlar % Bakılan Grup

Tasmasor 62,7 Bebek-Çocuk

İkiztepe 23,4 Bebek-Çocuk

Spradon 31,11 Tüm Bireyler

Akgüney 35,8 Tüm Bireyler

Kadıkalesi 25,6 Tüm Bireyler

Büyüksaray-Eski Cezaevi 30,7 Bebek-Çocuk

Büyüksaray-Eski Cezaevi 40,5 Tüm Bireyler

Şaşal 16,6 Bebek-Çocuk

Güllüdere 13,88 Tüm Bireyler

Minnetpınarı 5,81 Tüm Bireyler

Hakkari 9,30 Tüm Bireyler

Smryna Agorası 1,2 Tüm Bireyler

Araştırması yapılan toplumların bazıları sadece bebek ve çocuklar değerlendirilmiş, bazılarında ise popülasyonu oluşturan tüm bireyler bir arada değerlendirilmiştir (Tablo 3). Grafik 3’de ise tüm bireylerin bir arada değerlendirildiği ortalamalar karşılaştırılmıştır. Bu sonuçlara göre Spradon ve Akgüney toplumları en yakın Kadıkalesi ve Büyüksaray-Eski Cezaevi toplumlarına benzerlik göstermiştir.


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

51

Grafik 3: Eski Anadolu Toplumlarında Periostitis Görülme Oranları (%)

Genel olarak, arkeolojik iskeletlerdeki enfeksiyonun sadece dış (kortikal) tabakayı etkilediği durum olarak tanımlanan periostitin çeşitli stresler karşısında önemli bir gösterge olduğu bilinmektedir. Kötüleşen sosyal ve ekonomik durumların artması periostitisi de yaygınlaştırmıştır. Neolitikden itibaren periostitis gibi enfeksiyon hastalıklarında artış gözlenmiştir. Topluluklara ait periostitis oranlarına baktığımızda hastalığa sebep olan etkenlerin etkili olduğunu söyleyebiliriz. Ancak, çeşitli enfeksiyonların vücutta hızla yayılmaları ve iskelet üzerine geçmesine fırsat vermeden ölümlere sebep olmasından dolayı incelenen bir çok toplumda enfeksiyon sıklığını tam yansıtmadığı da bilinen bir gerçektir.

TEŞEKKÜR

Bu çalışmayı yapmamızı olanak veren iskelet materyalleri sağlayan, Sinop Müzesi Müdürü Hüseyin Vural’a, Sinop Müzesi çalışanlarına, İstanbul Arkeoloji Müzesi Müdürü Zeynep Kızıltan’a, İstanbul Arkeoloji Müzesi çalışanlarına ve Hitit Üniversitesi Antropoloji Bölüm Başkanı Dr. Öğr.Ü. Mustafa Tolga Çırak’a ve Hitit Üniversitesi Antropoloji Bölüm öğrencilerine teşekkür ederim.

KAYNAKÇA

Aufderheide, A.C. ve Rodriguaz-Martin, C. (1998). Th e Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology, Cambridge, Cambridge University Press.

Büyükkarakaya, A. M. (2011). Eski İnsan Topluluklarında Stres göstergelerinin İncelenmesi: İkiztepe ve Tas-masor Örnekleri, tora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Antropoloji Anabilim Dalı, Ankara.

Erdal Y. S. (2003) Büyüksaray-Eski Cezaevi Çevresi Kazılarında Gün Işığına Çıkarılan İnsan İskelet Kalıntıları-nın Antropolojik Analizi, 18. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 15–30.

Erdal, O.D., S. Eroğlu, Y.S. Erdal ve A.M. Buyukkarakaya. (2003). “Şaşal/İzmir İskelet Topluluğunun Paleopa-tolojik ve Demografik Analizi”. Arkeometri Sonuçları Toplantısı 18: 1-14.

52



Goodman, A.H., Martin, D.L., Armelagos, G.J. and Clark, G. (1984). Indications of stress from bone and teeth. Paleopathology at the Origins of Agriculture. s.13-49. M.N. Cohen ve G.J. Armelagos (Eds). Academic Press, Orlando.

Gözlük, P.; Durgunlu Ö.; Özdemir S.; Taşlıalan M.; Sevim A. (2005) Symrna Agorası İskeletlerinin Paleoantro-polojik Analizi, 21. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 125-140.

Gözlük Kırmızıoğlu P.; Sevim, A.; Yiğit A.; Özdemir S.; Durgunlu Ö. (2006) Erzurum/Güllüdere İskeletle-rinin Paleoantropolojik Açıdan Değerlendirilmesi”, 22. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 141-160 (Çanakkale).

Gözlük, P.; Yılmaz H.; Yiğit A.; Açıkkol A.; Sevim A. (2002) Hakkari Erken Demir Çağı İskeletlerinin Paleoant-ropolojik Açıdan Değerlendirilmesi, 18. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 31-40, 27-31.

Kelley, M.A. (1989). Infectious Disease. Reconstruction of Life From the Skeleton. s. 191-199.Mehmet Y. İşcan ve K.A.R. Kennedy (Ed.). New York, Wiley-Liss.

Kumar, V.; Cotran, R. S.; Robbins, S. P. (2000) Temel Patoloji, Çev. Edt. U. Çevikbaş, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.

Larsen, C.L. (1997). Bioarchaeology, interpreting behavior from the human skeleton. Cambridge Studies in Biological Anthropology 21, Cambridge, Cambridge University Press

Martin, L.D. (2003). “Earth history, disease, and the evolution of primates. Emerging Pathogens, The Archae-ology, Ecology, and Evolution of Infectious Disease. Eds. C.L. Greenblatt ve M. Spigelman. Oxford University Press, Oxford, s.13-24

Ortner, D.J. (2003). Identification of Pathological Conditions in Human Skeltal Remains. 2nd edition, Aca-demic Press, USA

Ortner, D. J., Putschar (1985). Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains, Smith-sonian Institution Press, Washington, USA.

Ribot, I. ve Roberts, C. (1996). “A study of non-specific stres indicators and skeletal growth in two medieval subaduld populations. Journal of Archaeological Science 23: 67-79

Robert, W. M., David, R. H. (2005). Photographic Regional Atlas of Bone Disease, Charles C Thomas Publis-her ltd., Illinois

Stephensen, C.B. (1999). “Burden of infection on growth failure. Journal of Nutrition 129: S534-538.

Üstündağ, H., (2009). “Kuşadası Kadıkalesi / Anaia Kazısında Bulunan İnsan İskelet Kalıntıları”. 24. Arkeo-metri Sonuçları Toplantısı, 209-228.


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

53

RESİMLER

Resim 2:Spradon M5 Periostitis (Erkek)

Resim 3: Spradon M25 Periostitis(Erkek)

Resim 4: Spradon M23 Periostitis (Erkek)

Resim 5: Spradon M 18 Periostitis (Kadın)

54



Resim 6: Akgüney M 14 Periostitis (Erkek)

Resim 7: Akgüney M7/2.birey Periostitis (Erkek)

55

5A PALEOPATHOLOGICAL FORM IN SPRADON: BUTTON OSTEOMA SPRADON’DA PALEOPATOLOJİK BİR OLUŞUM: BUTTON OSTEOMAMustafa Tolga Çırak (Hitit University)

Abstract:

Button osteoma is one of the most common benign tumor types, usually located on the cranial surface and composed of a smooth soft bone fistula. This type of benign tumor has an important place in benign bone types. Many archaeo-logical excavations are encountered with examples of button osteoma. It is usually present in monolithic structures but in cases where more than one is seen. But on Old Anatolian populations this rate is quite low. Among the causes of button osteomania, some scientists have associated hyperostosis with button osteoma. Paleopathological occurrences of the skeletons dating to the Roman Period were investigated in the studies on the skeletons of the Spradon ancient city. In the skeletons examined, button osteoma was encountered in the skull of 4 adults. While 3 of them belong to the male individual, 1 belong to the advanced adult female. Of the male individuals, 1 is younger, 1 is middle-aged, and the other is advanced. The button osteomas observed on these 4 samples are all monolithic. Parietal in three of the male subjects, button osteoma on the frontal in the other and frontal in the female individual were observed. Observation of button osteoma in the Spradon Late Roman population, which gives information about the health structure of the population, in 4 individuals when compared to other Anatolian populations is surprising.

Key words: Button Osteoma, Paleopathology, Spradon Antiq City

Giriş

Button osteomalar iyi huylu kemik tümörü olarak bilinmektedir. Button osteoma, genellikle kraniyal üzerinde yer alan ve düzgün bir yumuşak kemik yumruğundan oluşan en yaygın benin (iyi huylu) tümör türlerinden biridir (Resim 1). İlk olarak Stuart, osteomları mastoid kemiğin benin, yavaş büyüyen, yuvarlak tümörü olarak tanımlamıştır (Stuart, 1940). Genel olarak Antropologlar kafatası tonozundaki küçük kemik topakları button (düğme) osteoma olarak isimlendirmişlerdir (Aufderheide and Rodringuez Martin, 1998). Bu düz yüzeyli, dairesel çıkıntılar keskin bir şekilde ayrılmıştır ve çoğu zaman kafatası üzerinde yalnızdırlar (Eshed ve ark.,2002). Benin yani iyi huylu olan bu tümör türü iyi huylu kemik türleri içerisinde önemli yer tutmaktadır. Birçok arkeolojik kazıda button osteoma örnekleriyle karşılaşılmaktadır. Genellikle tekli yapıda görülmekle birlikte birden fazla görüldüğü durumlar da mevcuttur. Ancak Eski Anadolu Toplumları üzerinde bu oran oldukça düşüktür. Birçok örnekte kendisini göstermesine rağmen Button Osteomanın etiyolojisi bilim insanları içerisinde tartışmalıdır. Button osteomanın nedenleri arasında bazı bilim adamları hiperostoz ile button osteomayı ilişkilendirmişlerdir. Osteomların etiyolojisi net olmamakla birlikte osteoblastomlarla ilişkilendirilebilir veya gelişimsel anomali olarak değerlendirilebilirler (Sönmez, 2012). Erkeklerde kadınlara göre daha fazla görüldüğü birçok bilim adamınca da vurgulanmıştır ( Atallah and Jay, 1981)

56

SPRADON’DA PALEOPATOLOJİK BİR OLUŞUM: BUTTON OSTEOMA

Mustafa Tolga Çırak (Hitit University)

Resim 1: Frontalde Button Osteoma

Materyal - Metot

Çalışmaya konu olan button osteomalı kafatasları İstanbul İli, Avcılar İlçesi, Ispartakule mevkiinde İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü tarafından yapılan kazı çalışmaları sırasında elde edilmiştir (Resim 2). Spradon Antik Kenti Geç Roma’dan başlayarak 11. Yüzyıla kadar iskan edilmiş bir yerleşim yeridir. Kazı alanından 58 adet mezarda toplam 90 birey ele geçmiştir (Resim 3).

Resim 2: Spradon Antik Kentinin Yeri

İskeletlerin Paleodemografik analizleri Hitit Üniversitesi Antropoloji laboratuvarında Olivier, 1969; Workshop of European Anthropologist, 1980; Brothwell, 1981; Krogman and İşcan, 1986; Bass 1987; Ubelaker, 1989; Kaur ve Jit, 1990; Szilvassy ve Kritscher, 1990; White, 1991; Bruzek 2002’a göre yapılmıştır. Yapılan analizler sonucunda toplumun 90 bireyden oluştuğu tespit edilmiştir. Toplumun cinsiyet dağılımına bakıldığında fetüs 1 (%1,11), bebek 8 (%8,88, çocuk 7 (%7,78), adölesan 2 ( % 2,22), kadın 38 (%42,22), erkek 31 (%31). 3 bireyin ise cinsiyeti belirlenememiştir (Şarbak ve ark., 2017) (Tablo 1).


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

57

Cinsiyet Dağılımı %

Fetüs 1 1,11

Bebek 8 8,9

Çocuk 7 7,78

Adölesan 2 2,22

Kadın 38 42,22

Erkek 31 34,44

Belirsiz 3 3,33

Toplam 90 100

Tablo 1: Spradon Toplumunda Yaş Dağılımı (Şarbak ve ark., 2017)

Toplumun yaş dağılımına bakıldığında ise fetüs 1 (%1,11), bebek 8 (%8,88, çocuk 7 (%7,78), adölesan 2 ( % 2,22), genç erişkin 22 (%24,44), orta erişkin 32 (%35,55), İleri erişkin 8 (%8,88)’dir. Bireylerden 7’sinin (%7,78) erişkin oldukları tespit edilmiş olup herhangi bir yaş grubuna dahil edilmemiştir. 3 (%3,33) bireyin ise yaşları tespit edilememiştir (Şarbak ve ark., 2017). Yaş grupları; Bebek (0-3 Yaş); Çocuk (3-12 yaş); Adölesan (12-20 yaş); Genç Erişkin (20-35 yaş); Orta Erişkin (35-50 yaş); İleri Erişkin (50+) olarak ele alınmıştır (White ve ark. 2012).

Resim 3: Basit Toprak Mezar

58



Spradon Antik Kenti (Resim 4) Roma Toplumuna ait 90 bireyden 38’i kadın, 31’i erkek olan 69 birey üzerinde button osteoma incelemeleri yapılmıştır. Bireylerdeki button osteomanın varlığı makroskobik olarak antropolojik analizler sonucunda tespit edilmiştir.

Resim 4: Spradon Antik Kenti Kazı Alanı

Bulgular ve Değerlendirmeler:

Roma Dönemine Tarihlendirilen Spradon antik kenti toplumuna ait kafatası iskeletleri üzerinde yapılan incelemelerde paleopatolojik oluşumlar araştırılmıştır. İncelemesi yapılan iskeletlerde toplam 4 erişkin bireyin kafatasında button osteomaya rastlanmıştır. Bunların 3’ü erkek bireye ait iken 1 tanesi ileri erişkin kadın bireye aittir. Erkek bireylerden 1’i genç erişkin, 1’i orta erişkin, diğeri ise ileri erişkindir. Bu 4 örnek üzerinde gözlemlenen button osteomanın hepsi tekli yapıdadır. Erkek bireylerden ikisinde parietal, bir diğerinde frontal üzerinde button osteoma saptanmışken kadın bireyde parietalde gözlenmiştir (Resim 5,6,7,8,9). Toplumun sağlık yapısı hakkında bilgi veren button osteomanın Spradon Roma toplumunda diğer Anadolu toplumları ile karşılaştırıldığında 4 bireyde gözlemlenmesi şaşırtıcıdır. Genel olarak gözlemlenen bu lezyonların hiçbiri 2 cm’nin üzerinde bir büyüklüğe sahip değildir. Literatür üzerinde yapılan araştırmalarla paralel olarak erkek bireylerde kadınlara oranla daha fazla örneğe rastlanması diğer çalışmalarla uyumludur.


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

59

Resim 5: M35-4 Erkek birey

Resim 6: M35-4 Erkek birey

Resim 7: M44-1 Kadın genç erişkin birey

60



Resim 8:M35-2 Erkek Bireyinde Button Osteoma

Resim 9:M46 Erkek Bireyi

TARTIŞMA VE SONUÇ

Sadece günümüzde değil, antik çağlarda da insanlar hem yumuşak dokuda hem de kemik üzerinde farklı türlerde tümörlerle karşılaşmışlardır. Bunlardan bazıları kemiklerde başlayıp tüm vücudu saran malign (kötü huylu) kemik tümörleri iken bazıları sadece bulundukları bölgede bir kemik çıkıntı yaparak vücuda yayılmayan benin (iyi huylu) tümörler olarak kalmıştır. Özellikle kafatası üzerinde bir değerlendirme yapıldığında osteomalar iyi huylu tümörlere bir örnektir. Osteomalar içerisinde button (düğme) osteoma ismi verilen bu iyi huylu tümör oluşumları her ne kadar Antik Anadolu üzerinde görülmemiş veya tanımlanamamışsa da arkeolojik çalışmalar sonucunda elde edilen dünyanın diğer bölgelerindeki iskeletler üzerinde tespitleri yapılmıştır. Button osteomaların neden kaynaklandığı ile ilgili çeşitli görüşler bulunmasına rağmen tam olarak sebebi açıklanamamıştır. Bu sebeplerden bazılarının enfeksiyon kaynaklı olması veya travmaya bağlı olabileceği yönündedir. Spradon toplumundaki button osteoma örneklerine bakıldığında bu kafataslarında travma izlerine rastlanılmamış olması bu ihtimali düşürmektedir. Antik


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

61

dönemlerde en önemli sağlık sorunlarından birisi enfeksiyonlardır (Ruggieri ve ark. 1998). Gerek çevre şartları gerek ise beslenmeye bağlı birtakım semptomlar insanların enfeksiyona açık hale gelmelerine sebep olmuştur. Zira antik dönem toplumlarının sosyo-ekonomik durumlarının genellikle kötü durumda olması, toplum genelinde de enfeksiyon anlamında görece bir yoğunlukta seyretmesine sebep olmuştur. Spradon Antik kenti toplumunda da benzer bir sosyo-ekonomik bozukluğun olduğu iskeletlerin bütününe bakılarak anlaşılabilmektedir. Bundan yola çıkılarak özellikle erkeklerin çevreyle daha yoğun ilişkisi olduğu da gözönünde bulundurulduğunda enfeksiyona daha fazla maruz kalabilmiş olabilmeleri ve bunun tetikleyici unsuru olarak button osteomalara daha fazla maruz kaldıkları söylenebilir.

TEŞEKKÜR

İstanbul Arkeoloji Müzeler Müdürü Sayın Zeynep Kızıltan’a, Müdür Yardımcısı Sayın Tuğçe Akbaytogan’a, Hitit Üniversitesi Antropoloji Bölümü öğrencilerine teşekkürlerimi sunarım.

KAYNAKÇA

Atallah N, Jay MM. (1981). Osteomas of the paranasal sinuses. J. Laryngol 95:291–304.

Aufderheide AC, Rodriguez-Martin C. (1998). The Cambridge encyclopedia of human paleopathology. Camb-ridge: Cambridge University Press.

Bass, W.M. (1987). Human Osteology, A Laboratory and Field Manual. Third Edition, Special Publication No: 2 of the Missouri Archaeological Society.

Brothwell, D.R. (1981). Digging up Bones. Oxford University Press British Museum (Natural History). London.

Bruzek, J. (2002). A method for visual determination of sex using the human hip bone. American Journal of Physical Anthropology 117, 157–168.

Eshed V, Latimer B, Greenwald C M., Jellema L M., Rothschild B M., Wish-Baratz S, ve Hershkovitz I. (2002). Button Osteoma: Its Etiology and Pathophysiology. American Journal of Physical Anthropo-logy 118:217–230.

Kaur, H., & Jit, I. (1990). Age Estimation from Cortical Index of the Human Clavicle in Northwest Indians. American Journal of Physical Anthropology 83(3), 297–305.

Krogman, W.M., & İşcan, M.Y. (1986). The Human Skeleton in Forensic Medicine. 2nd Edition. Charles C. Thomas, Springfield, Illinois.

Olivier, G. (1969). Practical Anthropology. Charles C. Thomas Publisher, Springfield, Illionis.

Ruggieri M, Pavone V, Polizzi A, Smilari P, Magro G, Merino M, Duray PH. (1998). Familial osteoma of the cranial vault. Br J. Radiol 71:225–228.

Sönmez M.A., Boyacı M.G., Aktepe F., Eser O. (2012). Kraniyal Kemik Tümörü Osteom: Olgu Sunumu. Balikesir Sağlık Bil Derg Cilt:1 Sayı:3: 145-147.

62



Stuart E.A.(1940). Osteoma of the mastoid, report of a case with investigations of the constitutional ba-ckground. Arch Otolaryngol, 31:838.

Szilvassy, J., & Kritscher, H. (1990). Estimation of chronological age in man based on the spongy structure of the long bones. Anthropologischer Anzeiger 48, 289–298.

Şarbak, A., Çırak, M.T, Çırak, A (2017). Osteoarchaeological Investigations Of Metopic Suture In The Late Ro-man Period In Spradon. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 17, No 3, pp. 27-38.

Ubelaker, D.H. (1989). Human Skeletal Remains: Excavation, Analysis, Interpretation. Washington: Taraxacum.

White, T.D. (1991). Human Osteology. University of California, Berkeley, California.

White, T.D., Black, M.T.& Folkens, P.A. (2012). Human Osteology, Published by Elsevier Academic Press, Burlington sf: 384.

Workshop of European Anthropologist. (1980). Recommandations for Age and Sex Diagnoses of Skeletons. Journal of Human Evolution 9(7), 518–549.

PART III / BÖLÜM III

Archaeology and Physical Anthropology

65

6ŠİRKŪ: A SOCIAL GROUP DEVOTED TO WORK FOR TEMPLE IN THE ANCIENT MESOPOTAMIA

ESKİ MEZOPOTAMYA’DA TAPINAK İÇİN ÇALIŞMAYA ADANMIŞ SOSYAL BİR GRUP: ŠİRKŪSerkan Erdoğan (Bitlis Eren University)

Abstract:

In the realm of Assyria and Babylonia, širkū, understood as a part of the širkūtu institution in the first millennium of B.C., appears to be a social group working for the temple to which they belong. The majority of the sources about širkū come from the archives of Uruk’s Eanna Temple, Sippar Ebabbar Temple, Babylon’s Esagila Temple and Borsippa’s Ezida Temple. These sources are economic texts dating back to the Neo-Babylonian and Achaemenid periods. Širkū, which can be translated from Akkadian as “those who are devoted”, were mostly working in low-profile jobs for the temple. They paid their tax obligation (ilku) and obligatory service (iškaru) as labour force. Širkū had no relation with slavery and the mār banûti status, which had been used for free citizens, was being applied for širkū. Širkūtu status was a hereditary status and those with parents who have širkūtu status were accepted as širkū/širkātu from birth. Human resources of the širkū was formed by war prisoners, slaves who were donated to the temple by their owners and children of free people who were given to the temple because of economic reasons.

Key Words: širkū, širkūtu, Assyria, Babylonia, temple

Giriş

Tapınak ekonomisinin Eski Mezopotamya iktisadi hayatının önemli bir parçası olduğunu Eski Çağ bilimleri alanında yapılan araştırmalar ortaya koymuştur. Eski Mezopotamya’da gelişkin bir tapınak ekonomisinin olması, bu kapsamda iktisadi hayatın içerisinde rol alabilecek sosyal grupların var olmasını da beraberinde getirmiştir. M.Ö. I. binyıl Babil ülkesindeki tapınak arşivleri başta olmak üzere çeşitli Asur ve Babil ülkelerindeki idari ve iktisadi metinler širkū denilen bir sosyal gruptan söz etmektedir. Tapınak ekonomisinin kol gücü gerektiren tüm alanlarında izi sürülebilen širkū erkeklerden oluşan bir sosyal kategoriyi temsil etmektedir. Asur – Babil dünyasında širkū işgücünün bağlı olduğu kurumsal yapı, širkūtu olarak bilinmektedir. Öte taraftan Eski Mezopotamya’da širkūtu kurumunun kadın üyelerine širkātu adı verilmektedir.

Akadça “vermek”, “sunmak” anlamlarındaki šaraku fiilinden türetilen širkū formu, genellikle pasif çekimli fiilin isimleştirilmiş yalın bir formu olarak değerlendirilmektedir (Hyatt, 1937: 393; Kleber, 2010: 102; Dandamaev, 1984: 469). Bu yüzden semantik bakımdan bu kavram, “verilmiş/bağışlanmış olan” ya da “adanmış olan” anlamına geldiğini ifade etmek mümkündür (Ragen, 2006: 8). Logogram olarak PA.KAB.DU biçiminde de okunabilen širkū teriminin ši-ra-ak, ši-ra-ku/ki yazım çeşitlemeleri olmakla birlikte bazı durumlarda ši-ik-ka/ku, ši-ik-na, šim-ki biçiminde de yazıya geçirilmiştir. Širkū, metinlerde pek çok kez (tanrıya bağışlanmak amacıyla) “temiz olmak” ve “özgür olmak” anlamlarına gelen zakû fiilinden türetilmiş zakû terimiyle de kaydedilmiştir. Zakû/zakītu, širkū/širkatu

66

ESKİ MEZOPOTAMYA’DA TAPINAK İÇİN ÇALIŞMAYA ADANMIŞ SOSYAL BİR GRUP: ŠİRKŪ

Serkan Erdoğan (Bitlis Eren University)

kavramlarının alternatifi anlamında kullanım gördüğünü pek çok çivi yazılı metin tanıklık etmektedir (Dougherty, 1923: 9, 78 vd.; Dandamaev, 1984: 469).

Eski Mezopotamya Çivi Yazılı Kaynaklarına Göre Širkū

Tarihsel kaynaklarda širkūdan M.Ö. VIII. yüzyılda söz edilmeye başlanmasına karşın sözlüksel ve edebi kaynaklarda ortaya çıkışları en erken, M.Ö. II. bin yılın sonlarına tarihlendirilmektedir (Ragen, 2006: 7). M.Ö. II. binyılın sonu gibi erken bir dönemde Babil tapınaklarında ele geçen dağınık belgeler širkū popülasyonundan söz etmektedirler. M.Ö. II. binyılın son çeyreğine tarihlenen Gılgamış Destanı’nın son versiyonunda ve Orta Asur Dönemi saray buyruklarında širkūnun varlığı, ayrıca doğrulanmıştır (Ragen, 2006: 9 vdd.; Weidner, 1954-1956: 265-291). Širkū ve širkūtu kurumu, esas olarak Asur-Babil dünyasının M.Ö. I. bin yılına ait bir kurumdur. M.Ö. I. bin yılın ilk yüzyıllarında bu kurumun oluşumuna ve geçirdiği değişimlere yönelik etraflıca bilgi edinmek mümkün değildir. Özellikle Nabonidus ve I. Darius saltanatları arasında (M.Ö. 555 - 521) Babil’de en az elli yıl boyunca pek çok resmi ve idari metin širkūtu kurumuna ilişkin bilgi vermektedir ve bu yüzden širkūtu kurumu için bu dönemki bilgilerimiz oldukça geniş çaplıdır.

M.Ö. 732-729 yılları arasına tarihlendirilen III. Tiglat-Pileser (M.Ö. 744 - 727) dönemine ait bir mektup çivi yazılı kaynaklardaki širkūya ilişkin en erken referanstır (Saggs, 1955: 27-28, 44 vdd.). Söz konusu mektup, Bel Tapınağı’nın üyesi širkūyu tanıtmakta olup širkūnun temel karakteristik özelliklerini ortaya koymaktadır. Bu nedenle M.Ö. VIII. yüzyılın ortalarında tam olarak širkūtu kurumu gelişimini tamamlamış görünmektedir. M.Ö. VIII. yüzyıl kaynaklarında Babil ve Uruk şehirlerinde širkūnun varlığına ilişkin kanıtlar bulunmaktadır. M.Ö. 669 yılına tarihlenen daha sonraki bir referans Babil’de Esarhaddon’un memuru Mar-Ištar tarafından yazılmış bir mektuptan gelmektedir (Parpola, 1993: 364). Bu mektup Borsippa’daki nehrin durumunu rapor etmekte ve Borsippa’da mevcut bir işgücü olarak tanrı Išum’un širkūsundan söz etmektedir. Dolayısıyla širkūtu kurumunun temel özelliklerinin Yeni - Babil İmparatorluğu öncesinde tam olarak oluştuğunu söylemek mümkündür. Pers egemenliğini takiben Helenistik Dönem Babilonyası’nda da širkūnun varlığını sürdürdüğünü tarihsel kaynaklar doğrulamaktadır (Ragen, 2006: 6). Širkū ile ilgili bilgi kaynaklarının ekseriyeti Uruk Eanna Tapınağı, Sippar Ebabbar Tapınağı, Babil Esagila Tapınağı ile Borsippa Ezida Tapınak arşivlerinden gelmektedir (Dandamaev, 1984: 469). Söz konusu tapınaklardaki iktisadi içerikli metinlerden elde edilen bu bilgi kaynakları ağırlıklı olarak Yeni - Babil ve hemen sonrasındaki Akamenidler Dönemi’ne tarihlendirilmektedir (Ragen, 2006: 3 vdd.).

Širkū Sosyal Grubunun Temel Nitelikleri

Mezopotamya’da širkū, tapınağın işgücü ihtiyacını karşılayan sınırlı bir özgürlüğe sahip bireylerden oluşmaktaydı. Akadça da ilku denilen vergi yükümlülüğü ile iškaru denilen iş yapma yükümlülüğünü ödemek için zamanlarının önemli bir bölümünü tapınak işlerinde çalışarak geçiren tapınak personeliydi (Ragen, 2006: 55 vd., 174, 282 vd; Kleber, 2010: 107). Bir başka ifadeyle Eski Mezopotamya’da širkūnun tapınağa karşı yükümlülüğü vergi yükümlülüğü olarak düzenlenmişti. Hangi tapınağa hizmet ediyorlarsa o tapınak ile ilişkilendirilmişlerdir. İštar, Šamaš, Marduk, Nabu ve Nergal gibi Mezopotamya dünyasının başlıca tanrı ve tanrıçalarına ithaf edilmiş tapınaklarda širkūnun varlığını pek çok çivi yazılı metin belgelemektedir (Dandamaev, 1984: 469; Kleber, 2010: 107-108; Dougherty, 1923: 88). Širkū tapınakta, tapınak topraklarında çalışmakla beraber Yeni-Babil Dönemi ve akabindeki Akamenid Babilonyası’nda, krali mülklerde ve diğer krali projelerde iş gücü olarak kullanılmışlardır (Ragen, 2006: 20-94; Dougherty, 1923: 54 vd.). Ancak bunlar dışında tapınak ile ilişkili olmayan işler için çalıştırılamazlardı. Bütün


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

67

bir yıl boyunca çalışma zorunluluğu olmayan širkū, tapınak için doğrudan çalıştığı zaman ya iş grubu içerisindeki bir birey ya da bir zanaatkâr olarak tapınaktan pay alırdı. Tapınak için çalışmayan širkū ise kendini geçindirecek başka bir iş bulmak zorundaydı (Ragen, 2006: 282 vd.).

Çivi yazılı metinler širkūnun toplumun alt sınıf üyelerinden oluşan bir tapınak personeli grubu olduğuna işaret etmektedir. Bu yüzden tapınak içerisinde širkūnun rolü, angarya işlerini yapan işçiler (tuvalet adamları gibi) olarak tapınağın yukarı sınıf üyelerinden farklılık göstermekteydi. Širkū, Akadça da rab širkī ünvanını taşıyan yönetici memurlar tarafından idare edilmekteydiler (Dandamaev, 1984: 506 vd.). Širkū üzerinde rab širkī memurunun bir otoritesi bulunmamaktaydı. Onlar širkū için pay dağıtımını yapmak, işten kaçmayı ve suç işlemeyi engellemeyi sağlamak dışında çalışma yerinde ham materyalin dağıtımını üstlenmek ve širkūyu iş gruplarına üye etmek ile görevliydiler (Ragen, 2006: 73). Širkū sınırlı bir iş yükümlülüğüne sahip olsa da yaptıkları iş, zahmet içeren meşakkatli bir emek gerektirmekteydi. Mezopotamya’da širkūnun tapınak içerisinde üstlendikleri işler oldukça çeşitlilik göstermektedir. Meslekleri arasında lúpusaya (badanacı), lúUŠ-BAR/išparu (dokumacı), lúNAGAR/naggaru (marangoz) lúU.MUK/sasinnu (okçu), lúNI.DUH/atû (kapıcı), lúmušākil alpē (sığır besicisi), lúKÙ.DÍM/kutimmu (altın kuyumcusu), lúza-bil ku-du-ru (angarya işçileri), lúARAD É.GAL/arad ekalli (yapı ustası), lúSIMUG AN.BAR/napah parzilli (demirci), ina muhhi šarapu ša agurri (tuğla sırcısı sorumlusu), lúMU/nuhatimmu (fırıncı), LÚ šá É mu-sa-tu (tuvalet adamları) göze çarpmaktadır (Pohl, 1934: 8; Weisberg, 1980: 362). Širkū, bazı istisnalar bir tarafa bırakılırsa altın işlemecisi ya da mücevherci olmaktan ziyade bronz işlemecisi, temizlikçi, dokumacı ve inşaatçı gibi çoğunlukla düşük profilli zanaatkârlıkla uğraşırlardı (Renger, 1971: 498). Sandalcı ve hurma yetiştiricisi gibi farklı mesleki rolleri üstlendikleri de bilinmektedir. Uruk Eanna Tapınağı arşivindeki yazılı kaynaklara göre tapınak dışında ama tapınağa ait arazilerde širkū işgücünü tarım ve hayvancılık olmak üzere iki temel faaliyet alanında kullanılmıştır (Ragen, 2006: 110-167). Bunun yanı sıra çivi yazılı belgeler ordu içerisinde hem okçu pozisyonunda (lúBAN) ve hem de “on kişinin komutanı” (rab ēšerti) olarak širkūnun yer aldığına işaret etmektedir (Ragen, 2006: 129). Bununla beraber širkūtu kurumu içerisinde ayrıcalıklı bir konuma sahip elit bir širkū grubunun varlığını belirtmekte fayda vardır. Söz konusu seçkin širkū, krali görevli (ša rēši) ve Uruk şehrinde Eanna’daki krali kasanın sorumlusu (ša muhhi quppi ša šarri ša ina Eanna) gibi önemli görevler icra edebilmekteydiler (Dougherty, 1923: 71 vd; Ragen, 2006: 382).

Širkū Sosyal Grubunun Hukuki Statüsü ve Yaşam Koşulları

Širkū, genellikle köleliğin bir tipi olarak anlaşılmışsa da göreceli bir özgürlük alanı içerisinde yaşamlarını sürdürmekteydiler (Ragen, 2006: 3 vd; Kleber, 2010: 101 vdd; Dandamaev, 1984: 469 vdd; MacGinnis, 1998: 328; Westbrook, 2004: 101). Ev ve aile yaşamlarının oluşu ile makul oranda özel bir mülkiyeti ellerinde bulundurmaları širkūnun kölelik kurumuyla bağının olmadığının ana göstergeleridir (Wunsch – Magdalene, 2014: 338, 344; Kleber, 2010: 105 vd, Ragen, 2006: 166 - 173). Kölelerden farklı olarak onlar, satılamamakta devredilememekte ve kefalet olarak bırakılamamaktaydılar (Wunsch- Magdalene, 2014: 344). Ayrıca širku, kölelikten farklı olarak olağan şartlarda damgalanmamakta, baba ismini taşıyabilmekte, ev sahibi olabilmekte ya da ev kiralayabilmekte ve askere alınabilmekteydiler (Kleber, 2010: 105-108). Yeni - Babil hukuk sistemi köleler ve širkū arasında açık bir ayrıma gitmiştir. Bu ayrıma göre, širkū “tanrıların köleleri (ardu ya da qallu olarak)” adlandırılmamakta ve “Uruk kraliçesinin malına (makkuru)” ait oldukları ifade edilmemektedir. Bu yüzden hukuksal düzlemde širkū için özgür yurttaşlara özgü mār banûti statüsü uygulanırdı (Kleber, 2010: 102 vd; Wunsch - Magdalene, 2014: 342; Ragen, 2006: 379 vd.; Westbrook, 2004: 105 vd.; Renger, 1971: 499). Širkūtu statüsü miras yoluyla geçen bir statüdür

68

ESKİ MEZOPOTAMYA’DA TAPINAK İÇİN ÇALIŞMAYA ADANMIŞ SOSYAL BİR GRUP: ŠİRKŪ

Serkan Erdoğan (Bitlis Eren University)

ve ebeveyni širkūtu statüsüne sahip herhangi bir çocuk doğduktan sonra širkū/širkātu olarak kabul edilmekteydi (Dandamaev, 1984: 547; Dougherty, 1923: 88; Kleber, 2010: 102; Ragen, 2006: 343).

Tapınak dünyasının bir parçası olmaları çeşitli biçimlerde onların yaşamına etki etmiştir. Tapınak yaşamı doğası gereği kült ve arınma konularıyla ilgilidir. Tapınak ve širkū karşılıklı etkileşimi, eşsiz bir sosyal ortamı da beraberinde getirmekteydi. Tapınağa olan bağlılıkları sadece bürokratik bir anlayıştan ibaret değildi. Düşük bir sosyal statülerine karşın genellikle kutsal olma eşiğinde kendilerini hissetmekteydiler. Hatırı sayılır bir motivasyon onları tapınakta tutmaya yaramaktaydı. Metinlerde “adamak/hasretmek” anlamlarını taşıyan zukkû ya da nadānu fiilleriyle širkūnun (amēl) širkūtu kurumuna bağlandıklarının belirtilmesi bu dinsel motivasyonun bir sonucudur (Dandamaev, 1984: 472).

Širkū yaşamının bazı zor taraflarını Babil çivi yazılı belgeleri açığa vurmaktadır. Pek çok iş yükümlülüğü širkūya dayatıldığından ötürü onlar güç koşullar altında zaman zaman - zincire vurulmuş, depolara kapatılmış ve dayak atılmayla - angarya işlerini yapmaktaydılar. Hatta širkūya ilişkin belgelerde önlem amaçlı olarak kimi zaman onların damgalandığı, prangalandığı ve boyunlarının zincire vurularak çalıştırıldığını öğrenmekteyiz. Belki de söz konusu çetin çalışma koşullarının bir sonucu olarak širkū, metinlerde genellikle kaçkın (habtu) olarak tanımlanmıştır (Ragen, 2006: 380; Dandamaev, 1984: 490 vdd.; Kleber, 2010: 106; Dougherty, 1923: 63 -64, 85 vd.).

Širku nüfusunun önemli kaynaklarından biri savaş esirleriydi (Dandamaev, 1984: 472; Ragen, 2006: 20). Asur monarşisi, düşman gördüğü topraklardaki insanlara karşı sık sık deportasyon politikası uygulamıştır. Genellikle deporte edilenler, özgür vatandaş olarak saraylarda ve krali projelerde çalıştırılmaları suretiyle yeniden yerleştirilmişlerdir. Širkūnun bir diğer niteliği daha önce zırai faaliyet yürütülmemiş topraklara yerleştirilmeleriydi (Ragen, 2006: 169 vdd.). Bununla birlikte deporte edilenlerin bir kısmı tapınaklara širkū statüsünde işgücü olarak da bağışlanabilirdi. Širkū sosyal grubunun diğer önemli insan kaynakları, dindar köle sahipleri tarafından tapınaklara bağışlanmış kölelerile özgür insanların ekonomik nedenlerle tapınağa verdiği çocuklardan oluşmaktaydı (Wunsch – Magdalenen, 2014: 343; Dandamaev, 1984: 472, 547).

Değerlendirme

M.Ö. I. binyıl Eski Mezopotamya tapınak hayatı ve tapınak ekonomisini kavrayabilmek açısından önemli bir sosyal kategoriyi temsil eden širkūyu akademik/bilimsel ölçütlerine göre bir sınıflandırmaya tabi tutmak mümkün görünmemektedir. Tam bağımlı olmayan, ancak bağlı bulunduğu tapınağa iş yapma yükümlülüğü bağlamında çeşitli zorunlulukları bulunan širkunun Eski Mezopotamya’da hukuki sosyal statüsü özgür insan ve kölelik arasında bir konumda bulunmaktaydı. Bu nedenle širku ile tapınak arasındaki ilişkinin esas yönü sahiplik üzerine değil, üyelik/tabiiyet üzerine inşa edildiğini vurgulamak gereklidir. Tapınak bünyesinde ekseriyetle düşük profilli işlerde işgücü olarak kullanılan širkūnun tanrısal/ilahi bir mekânda bulunmalarından ötürü dinsel bir motivasyona sahiptiler. Bununla birlikte zaman zaman ağır şartlar altında çalıştırıldıkları damgalanma ve bedensel cezalar ile ıslah edilmeye çalışıldıklarını çivi yazılı belgeler açığa vurmaktadır.


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

69

BİBLİYOGRAFYA

BEAULIEU, P.- A. (2000), Legal and Administrative Texts from the Reign of Nabonidus, Yale Oriental Series, Babylonian Texts vol. 19, New Haven, Yale University Press.

DANDAMAEV, M. A. (2009), Slavery in Babylonia - From Nabopolassar to Alexander The Great 626 - 331 B.C. (Translated by Victoria A. Powell), Dekalb.

DOUGHERTY, R. P. (1923), The Shirkūtu of Babylonian deities, Yale Oriental Series Researches V/2, New Haven.

HYATT, J. P. (1937), “Neo - Babylon Parallel to Bethel-Sar-Eşer, Zech 7:2, Journal of Biblical Literature, 56/4, 387-394.

KLEBER, K. (2010), Neither Slave nor Truly Free: The Status of the Dependents of Babylonian Temple Hou-seholds, in Culbertson L. (ed.) Slaves and Households in the Near East, Chicago, The University of Chicago Oriental Institute Seminars, pp. 101 - 111.

MACGINNIS, J. (1998), “BM 61152: iškaru and širkūtu in Times of Hardship”, Archiv Orientálni 66, 325 - 328.

PARPOLA, S. (1993) Letters from Assyrian and Babylonian Scholars, State Archives of Assyria Volume X, Hel-sinki, Helsinki University Press.

POHL, A. (1934) Neubabylonische Rechtsurkunden, Analecta Orientalia 9, Rome, Pontificio Instituto Biblico.

RAGEN, A. (2006), Neo-Babylonian Širkū: A Social History, Ph. D. diss. Harward University,

RENGER, J. (1971), Review: Notes on the Goldsmiths, Jewelers and Carpenters of Neobaylonian Eanna, Journal of the American Oriental Society 91/4, 494-503.

SAGGS, H. W. F. (1955), The Nimrud Letters, 1952: Part I, Iraq 17/1, 21-56.

WEIDNER, E. (1954-1956), Hof- und Harems-Erlasse assyrischer Könige aus dem 2. Jahrtausend v. Chr. Archiv für Orientforschung/Institut für Orientalistik 17, 257-293.

WEISBERG, D. B. (1980), Texts from the Time of Nebuchadnezzar (including 21 plates by R. P. Dougherty), Yale Oriental Series, Babylonian Texts vol. 17, New Haven, Yale University Press.

WESTBROOK, R. (2004), The Ouality of Freedom in Neo-Babylonian Manumissions, Revue d’Assyriologie et d’archéologie orientale 98, 101-108.

WUNSCH, C. – MAGDALENE, F. R. 2014, Freedom and Dependency: Neo-Babylonian Manumussion Documents with Oblation and Service Obligation, in Kozuh M., et. al. (eds.), Extraction & Control – Studies in Honor of Matthew W. Stolper, Chicago, 337 - 346.

WEISBERG, D. B. (1980), Texts from the Time of Nebuchadnezzar (including 21 plates by R. P. Dougherty), Yale Oriental Series, Babylonian Texts vol. 17, New Haven, Yale University Press.

71

7BODY COMPOSITION VALUES AND OBESITY FREQUENCY IN SCHOOL -AGE CHILDREN

OKUL ÇAĞI ÇOCUKLARDA VÜCUT KOMPOZİSYONU DEĞERLERİ VE OBEZİTE SIKLIĞIVahdet Özkoçak (Hitit University), Sibel Hande Hınçal (Ankara University), Yener Bektaş (Nevşehir Hacı Bektaşi Veli University), Timur Gültekin (Ankara University)

Abstract:

Many diseases that affect our life today are caused by the incohorence between human life style and his genetic struc-ture which was first shaped according to the environmental conditions in a very long time. Perhaps the most common of these diseases is obesity. It is possible to find many researches on the role of childhood activity and nutrition as an important health problem in the literature. Therefore, it is important to examine the changes observed in the body during childhood, when the bases of obesity begin to be discarded, in order to lead a more comprehensive approach to the solution of the problem. In this study, it was aimed to determine the frequency of obesity in our sample. In line with this aim, the children who were summer courses at the Ankara University Swimming Pool in 2017 were selected as the sampling group. Body composition values were measured with a Tanita BC-418 model body analyzer for a total of 260 individuals, 108 female and 152 male, aged between 5 and 14, during the 3-week period during which the course was continued. Length was taken according to the techniques prescribed by IBP (International Biological Pro-gram). Statistical analysis of the data was performed with the SPSS 22.0 program. Overweight and obesity prevalence rates were 35.2% and 8.3% in females and 21.7% and 22.4% in males respectively in our study.

Key words: Obesity, body composition, child-age, bioelectric impedance

Giriş

Vücutta aşırı yağ depolanması olarak tanımlanan obezite, fiziksel ve psikolojik sorunlara yol açabilen bir hastalıktır (Şimşek ve ark., 2005). Genetik ve çevresel faktörlerin karşılıklı etkileşimi ile obezite günümüzde küçük yaşlarda başlayabilen riskli bir duruma dönüşmüştür (Birch ve Fisher, 1998). Özellikle Tip 2 diyabet, kalp ve damar, omurga ve eklem rahatsızlıkları, karaciğer bozukluğu ve nöral sorunlar gibi bir çok hastalığın obeziteye eşlik ettiği bilinmektedir (Speiser ve ark., 2005).

Dünyada ABD’de özellikle 20 yaş ve üzeri bireylerde genel nüfus olarak %54,9 kadarı aşırı kilolu %22,5 kadarı obez seviyesindedir. Yeni tahminler ABD’de günümüzde %30 obezite olduğunu ve 2030 yılında birçok bölgede %50 oranına kadar ulaşacağını göstermiştir. Ayrıca İngiltere’nin 1980-1991 yılları arasındaki obezite prevelansı kadınlarda ve erkeklerde %100 oranında artış göstermiştir. Avrupa’da en düşük değerler İsveç’te olmakla beraber kızlarda %9 erkeklerde %7, Litvanya’da kızlarda %45, erkeklerde %22’dir. Avrupa ortalaması genel olarak erkeklerde %15, kızlarda %20’dir. Türkiye ile kıyaslarsak günümüzde obezite prevelansının özellikle kadınlarda %30 seviyesine ulaştığını görmekteyiz. Özellikle çocukluk ve adolesan dönemde teknoloji, ulaşım, hareketsiz yaşam tarzı gibi etkenlerin de etkisi ile obezitenin artması ülkemizde ve dünyada önemli bir sağlık sorunu haline gelmiştir (TEMD, 2017).

72


Obezitenin belirlenmesinde kolay uygulanabilir bir metot olan beden kütle indeksinin yanında günümüzde daha güvenilir olan BIA (Bioelectric Impedans Analyze) yönteminin de artan bir şekilde kullanıldığı görülmektedir (Çetin ve ark, 2015; Haroun ve ark, 2010; Kaya ve Özçelik, 2009). Literatürde sağlık açısından bu olumsuz durumların önüne geçebilmek ve bireylerin daha sağlıklı yaşam standartlarını oluşturabilmesi adına BIA yönteminin en hızlı ve uygulanabilir yöntem olduğuna işaret eden birçok araştırma bulunmaktadır (Wabistch ve ark, 1996). BIA yöntemiyle vücut yağının dağılımı, yağsız vücut kitlesi, yağ oranı gibi bileşenleri gözlemlemek, obeziteyi anlamak ve çocuklarda sağlıklı büyüme-gelişmenin inşası açısından önemlidir. Tüm bunlardan yola çıkılarak bu çalışmada spor yapan çocukların bazı vücut bileşeni değerleri ve obezite sıklıkları belirlenmeye çalışılmıştır.

Materyal Ve Metod

Çalışma yüzme sporu yapan, lisansı olmayan ve profesyonel olmayan bireyler üzerinde yapılmıştır. 27 Haziran- 24 Ağustos 2017 tarihlerinde Ankara Üniversitesi Yüzme Havuzu’nda yaz kursiyeri olan çocuklar örneklem grubu olarak seçilmiştir. Kursun devam ettiği 3 haftalık dönemde yaşları 5-14 arasında değişen yaş ortalaması 8,85±2,05 yıl olan 108’i kız, yaş ortalaması 8,30±1,84 yıl olan 152’si erkek olmak üzere toplam 260 bireyin değerlerine ulaşılmıştır. Martin tipi antropometre ile Frankfurt planında boy uzunluğu ölçümü, BIA yöntemini uygulamak için ±100 grama duyarlı dijital tartı (TANITA BF-556 Body Fat Monitor) ile ağırlık ölçümü, BMI, bazal metabolizma hızı ve vücut bileşimi ölçümleri alınmıştır (Weiner ve Lourie, 1981). Elde edilen verilerin analizi SPSS 20.0 programında gerçekleştirilmiştir.

Bulgular

Örneklem grubunda bulunan kız ve erkek çocuklarından elde edilen bazı vücut kompoziyonu değerleri Tablo 1’de verilmiştir. Tablo1 incelendiğinde erkeklerin %55.9’unun normal ağırlıklı, %21.7’sinin fazla ağırlıklı ve %22.4’ünün obez olduğu, kızlarda ise bu değerlerin sırasıyla %56.5, %35.2 ve %8.3 olduğu görülmektedir. Erkek çocuklarda obezitenin kız çocuklarında gözlenen değerlere göre daha yüksek olduğu, fazla kiloluluk durumunun ise tam tersi bir görünüm sergilediği tespit edilmiştir.

Tablo 1: Çocuklarda Cinsiyete Göre Obezite Frekansları

ERKEK

Ağırlık Durumu n %

Normal Ağırlıklı 85 55.9

Fazla Ağırlıklı 33 21.7

Obez 34 22.4

Toplam 152 100

KIZ

Normal Ağırlıklı 61 56.5

Fazla Ağırlıklı 38 35.2

Obez 9 8.3

Toplam 108 100


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

73

Tablo 2’de örneklem grubunda yer alan çocukların vücut ağırlık durumlarına göre biyoelektrik empedans analizi (BIA) değerleri verilmektedir. Tablo 2 incelendiğinde ele alınan değişkenlerin tamamında her iki cinsiyette de ağırlık fazlası olan bireylerin daha yüksek değerlere sahip oldukları dikkat çekmektedir. Yapılan analizlerde bu farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu tespit edilmiştir (p=0.000).

Tablo 2: Ağırlık Durumuna Göre BIA Değerleri

ERKEK

Değişken Normal Ağırlıklı Fazla Ağırlıklı Obez

Boy 130.35 133.51 132.70

Ağırlık 28.71 37.00 42.23

Bazal Metabolik Hız(kcal)

1167.74 1326.70 1371.56

Yağ Yüzdesi 18.81 25.00 32.28

Total Vücut Suyu 16.90 21.15 22.16

KIZ

Değişken Normal Ağırlıklı Fazla Ağırlıklı Obez

Boy 128.21 138.26 138.77

Ağırlık 27.7 41.68 48.86

Bazal Metabolik Hız (kcal)

1036.15 1232.16 1386.78

Yağ Yüzdesi 21.24 28.28 33.84

Total Vücut Suyu 15.80 21.51 32.69

Ek olarak yapılan korelasyon analizinde kızlarda yaş ile vücut bazal metabolizma hızı, yağ yüzdesi, yağsız vücut kütlesi ve total vücut arasında pozitif yönlü anlamlı ilişkiler bulunmuştur (p<0.01). Erkeklerde ise yaş ile metabolizma hızı, yağsız vücut kütlesi ve total vücut suyu arasında pozitif yönlü anlamlı ilişkilere rastlanırken (p<0.01), yağ yüzdesi ile anlamlı bir ilişki tespit edilememiştir (r=0.16). Bu gözlemin cinsiyetler arasında büyüme örüntüsündeki farklılıktan kaynaklandığı düşünülmektedir.

TARTIŞMA VE SONUÇ

Obezite sıklık açısından bir metabolik ve salgın hastalık olarak günden güne yaygınlaşan kronikleşmiş bir sağlık sorunu şeklinde ülkemizde ve tüm dünyada artarak devam etmektedir (Kanyaka ve Karadokavan, 2017).

Amerika’da bir milyon kişi üzerinde obezite ve fazla kilonun ölüm oranlarının artışını vurgulamak üzere yapılan çalışmada BKI değeri 25 üstü olan bireylerde artışla da beraber ölüm oranlarının arttığı, 30 35 arası olanlarda 2-4 yıl, 40-45 arası olanlarda 8-10 yıl erken ölümler olduğu gözlemlenmiştir. Asya, Afrika ve Avrupa’da DSÖ tarafından gerçekleştirilmiş olan çalışma da son 10 yıllık sürecin obezite oranlarını %30 arttırdığı sonucuna

74


ulaşılmıştır. Avrupa’da yetişkinlerde fazla kilo sıklığı erkeklerde yüzde 32-79, kadınlarda ise yüzde 28-78 arasında; obezite sıklığı ise erkeklerde yüzde 5-23, kadınlarda yüzde 7-36 arasında olduğu gözlemlenmiştir. Doğum öncesi ve sonrası adolesana kadar obeziteyi belirleyici faktör olarak önemlidir. Günümüzde çocukluk dönemi obezitesi son 50 yılda 10 kat daha fazla artış göstermiştir. Amerika Birleşik Devletleri(ABD)’nde NHANES’e göre 2003-2006 çalışması 2-19 yaş grubu çocuklar ve adölesanların yüzde 16.3’ünün obez olduğunu saptamıştır (Tedik, 2017). Ayrıca Avrupa’da İspanya’da fazla kilo sıklığı okul çağı çocuklarda 6-9 yaşta %35, Portekiz için ise 7-9 yaşta %32 şeklinde belirlenmiştir (Wadden, 2003). Türkiye’de çocuklardaki obezite prevelansı doğu bölgesi için %2-3 arası, batı bölgesi için ise %7 civarında seyretmektedir. Obezitenin sosyo-ekonomik duruma bağlı olarak yaşam tarzı ile bağlantılı olduğu bilinmektedir (Önal ve Adal, 2014). Obezite prevelansının genel olarak ülkemizde %30’lara ulaştığından yola çıkarak dünyada ve ülkemizde artan bir obezite hastalığı ile karşı karşıya olduğumuzu söyleyebiliriz.

Ulutaş ve arkadaşları (2014), 6-18 yaş arası kız ve erkek çocuklarda yaptığı çalışmada obez olan ve obez olmayan çocuklar üzerinde yaptıkları çalışmada ailesinde obezite öyküsü obez çocukların BMI değerlerini ortalama 28,3 olarak, obez olmayan sağlıklı çocukların ise 17,9 olarak bulmuştur. Obezite prevelansı ise erkeklerde %40,4 iken kızlarda % 59,6 olarak bulunmuştur. Bu çalışmanın sonuçları yaptığımız çalışma ile benzerlik göstermemektedir. Ercan ve arkadaşları (2012), 11-18 yaş grubu kız ve erkeklerde obezite prevelansını günde 2 saatten fazla TV izleyen ve zamanını bilgisayar basında geçiren bireylerde %56.5 olarak bulmuştur. Adolesanlar arasında kızlarda obezite oranını %8.4 erkeklerde ise %7 olarak bulmuştur. Çalışmamız ile bu çalışmadaki kızların obezite prevelansı benzerlik göstermekte, erkeklerde ise göstermemektedir. Semiz ve ark., (2008), 6-15 yaş arası 850 kız ve erkek bireyde obezite değerlendirmesi yapmışlar %1.4’ünde obezite, %11,6’sında fazla kilo saptamışlardır. Obezite oranı yüksek çocukların ailelerinin sosyo ekonomik durumlarının iyi olduğu sonucuna varılmıştır. Bodur ve Uğuz (2007), 11-15 yaş kız ve erkeklerde BMI değerine göre fazla yağlılık oranını ergenlik öncesi dönemi çocuklarda %10.4, ergenlik dönemi çocuklarda %8.0 olarak bulmuştur. Obezite prevelansı ise ergenlik öncesinde %9.1 ergenlik döneminde %3.1 olarak bulunmuştur. Vücut yağ yüzdesi ergenlikte kızlarda daha fazla olarak bulunmuştur. Bizim çalışmamızdaki değerler ile bu çalışmanın sonuçları benzerlik göstermemektedir. Savaşhan ve ark., (2015) 6-11 yaş arası çocuklarda yaptıkları çalışmada obez ailelerin çocuklarında obezitenin daha fazla olduğunu ve bu hastalıkta beslenme alışkanlıkları ile sedanter yaşamın önemli olduğunu bulmuşlardır. Erkeklerin obezite oranı ise kızlara oranla yüksek çıkmıştır. Cinsiyetlere göre değerlendirirsek çalışmamız bu sonuçla benzerlik göstermektedir. Çınar (2013), yaptığı çalışmada 7-14 yaş grubu kız ve erkek öğrencilerin %79.3’ü (n=192) normal, %20.7’si (n=50) obez olarak bulmuştur. Özellikle ekonomik düzeyi iyileşme gösteren ailelerin çocuklarında obezite oranının daha sık olduğu sonucuna ulaşmıştır. Erkeklerde obezite %64 kızlarda ise %36 olarak erkeklerde daha fazla bulunmuştur. Bu sonuç çalışmamızla benzerlik göstermektedir. Tola ve arkadaşları(2007), yaş ortalaması 11 olan ilkokul ve lise düzeyindeki çocuklar üzerinde yaptıkları çalışmada erkelerde %14, kızlarda % 9 olarak obezite sıklığı tespit etmiştir. Erkeklerde obezite oranı yüksek çıkan bu çalışma bizim çalışmamızla benzerlik göstermektedir. Ancak oranlar birbiri ile benzerlik göstermemektedir. Tola ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada ailedeki obezite ve gelir düzeyi artışı obezite sıklığını da arttırmıştır.

Sosyal-demografik faktörler ve psikolojik etkenlerin çocukların obezite olmasında önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Cornette (2008) yapmış olduğu çalışmada 1995 ve 2005 yılları arasında 10 çalışma ile 10 yaşlarındaki çocukların psikolojik etkenlerden etkilenip etkilenmediğini araştırmış ve bu etkenlere maruz kalan çocuklarda obezite sıklığının arttığını görmüştür (Sahoo ve ark., 2015).


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

75

Martorelli ve arkadaşları (2000), gelişmekte olan 50 ülkeden 32’sinin obezite oranının kabul edilen %2.3’ün altında bulmuştur. 1993 verilerinde Türkiye obezite prevelansı % 2.2 olarak belirlenmiştir. Satman ve arkadaşları (2001), yaptıkları 15 ili kapsayan çalışmada erişkinlerin %22.3’ünün kadınlardan %30 ve erkeklerden ise %13’ünün obezite olduğunu tespit etmiştir, 2009 verilerine göre çocukların % 16,1, 2016 verilerine göre de erişkinlerin %19,6 obezite sıklığı söz konusudur. ( Tola ve ark., 2007; Alpcan ve Durmaz, 2015; TÜİK, 2017). Geçmişle günümüzü kıyasladığımızda ve çalışmamızın sunduğu verilere bakarak Türkiye’de erişkin ve çocuklarda obezite sıklığının arttığını görebiliriz.

TOHTA (2002), Türkiyede obezite ve hipertansiyon taramasında (TOHTA); erişkinlerde aşırı kiloluluk oranını % 41, obezite oranı ise, % 25.2 olarak bulmuştur. Bohn ve ark. (2015) yaptıkları çalışmada hipertansiyon ve obezite arasında anlamlı derecede farklar bulmuştur. Obezitenin artması kardiyovasküler hastalıklar gibi çeşitli sağlık sorunlarını da beraberinde getirmektedir.

Apti (2010), yaş ortalaması 14,5 yıl olan 120 erkek futbol oyuncusu üzerinde yaptığı çalışmada yağ yüzdesini (%) ortalama 9,69±3,80, vücut yağ ağırlığı ortalama değerini 5,12±2,24 ve yağsız vücut ağırlığı ortalama değerini 48,86±13,05 olarak bulmuştur. Hazır ark. (2010) yaşları 15,83 yıl olan 23 erkek futbolcunun vücut ağırlığını 62,20±5,5 kg, BMI değerini 21,05±1,3, vücut yağ yüzdesini% 4,80±1,8 kg, yağsız vücut kütlesini 59,10±4,7 kg olarak bulmuştur. Çetin ve ak. (2015) 6-15 yaş arası 21 kız ve 27 erkek bireydeki vücut bileşimlerini hesaplamıştır. Erkeklerde yağ ve kas kütlelerinin kızlara oranla daha fazla olduğu tespit edilmiştir (p<0.05). Ayrıca bazal metabolizma hızı erkeklerde daha yüksek çıkmıştır (p<0.05). Selçuk (2013), 11-13 yaş grubu erkek yüzme grubunda BMI değerlerini 19,68±2,98 kg/m² olarak bulmuştur. Kutlay ve ark., (2001), yaş ortalaması 11 olan 13 elit kız yüzücüde BMI değerini 15,85±2,11 kg/m² olarak bulmuşlardır. Sarıtaş ve arkadaşları (2017), yaptıkları çalışmada yaşları 10-11 yıl arası olan 15 sedanter ve 15 spor yapan ilköğretim düzeyindeki öğrencilerde vücut bileşim değerlerini incelemişlerdir. Sedanterlerde BMI değeri 18,33±1,00 olarak, spor yapanlarda ise 20,11±0,76 olarak bulunmuştur. Ayrıca bu çalışmada spor yapan bireylerde ağırlık daha fazla ancak yağsız vücut kitlesi spor yapmayanlara göre daha fazla çıkmıştır. Sıvı oranları da spor yapmayanlarda (19,92±0,78) spor yapanlara (27,04±1,40) oranla daha az bulunmuştur. Çalışmamızı da göz önünde bulundurursak spor yapanların daha az yağ oranına sahip olduğunu ayrıca sendanter olarak spor yapanların da normal spor yapanlara göre yağ oranlarının daha fazla olduğunu söylemek mümkündür.

Egzersiz yapan kişiler sağlıklarını korumak için gözetim altında programlar uygulamaktadır ve bu da vücutta olumlu anlamda değişimlere sebep olmaktadır (Arslan ve ark. 2009). Arslan ve arkadaşları (2009), yaşları 24-26 yıl arası olan elit bayan basketbol sporcuların ve düzenli spor yapan kadınların vücut bileşimlerini değerlendirdiğinde yağ oranını sedanterlere göre daha düşük bulmuştur. Karakaş ve ark.(2005) yaptıkları çalışmada düzenli spor yapanların düzenli spor yapmayanlara oranla yağ dokusunun daha fazla olduğunu tespit etmişlerdir. Larry (1982) fiziksel yüklenmelerin yağsız vücut kitlesinde erken yaşlardan itibaren artış olduğunu belirtmiştir. Yapılan egzersizler sonucunda Vücut yağ kütlesinin azaldığı ve bu azalmanın derecesinin yapılan egzersizin tipine, şiddetine ve sıklığına bağlı olduğu belirtilmiştir (Akgün, 1993; Stamford, 1983). Birçok çalışmada Çolakoğlu ve Şenel, 2003; Lakka ve ark., 2004; Karakaş ve ark., 2005 yaptıkları çalışmalarda egzersizler sonucunda vücut yağ kütlesinde azalma tespit etmiştir (Ağırbaş, 2009). Bu sonuçlardan ilerleyen zamanlarda spor yapan bireylerin daha sağlıklı bir vücut yapısına sahip olacağı çıkarımını yapabiliriz. Tüm bunlara rağmen egzersizin vücut yağ kütlesinde azalma yapmadığına dair çalışmalar da mevcuttur (Guo ve ark., 2007). Bu da bireylerin beslenme alışkanlıklarının faklı olmasından kaynaklanabilmektedir (Sarıtaş ve ark., 2017). Demirel ve ark. (2017), yaptıkları çalışmada sporun vücut yağsız

76


kitlesini ve sıvı oranını arttırdığı ancak BMI, bazal metabolizma, impedans ve vücut yağı yüzdesi gibi oranlarında bir değişiklik yapmadığı sonucuna ulaşmışlardır.

Sonuç olarak, bu çalışmada da çocuklarda fazla ağırlıklı ve obez bireylerin sayısının ülkemizdeki çalışmalara benzer şekilde yüksek olduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla günümüzde küresel bir sağlık problemine dönüşmüş olan obezite ile ilgili ulusal politikalar geliştirilmesinin önemi ortadadır.

KAYNAKÇA

Ağırbaş, Ö., Kishalı, N. F., Çolak, M., (2009), Müsabaka Döneminde Erkek Hentbol Oyuncularının Vücut Kompozisyonlarının Kan Lipid ve Lipoprotein Düzeyleri Üzerine Etkisi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi Cilt:2, Sayı:2

Alpcan, A., Durmaz, Ş. A., (2015). Çağımızın Dev Sorunu: Çocukluk Çağı Obezitesi, Turkısh Journal of Cli-nics and Laboratory, 6/1:30-38.

Apti, A., (2010), 10-18 Yaş Erkek Futbolcularda Somatotip ve Vücut Kompozisyonunun Aerobik Performans ve Yaşanan Sportif Yaralanmalar İle İlişkisinin Değerlendirilmesi, Fırat Tıp Dergisi, 15(3): 118-122

Arslan, E., Yılmaz, İ., Aras, Ö., (2009), Elit Kadın Basketbol Oyuncularında ve Düzenli Spor Yapan Kadınlarda Vücut Kompozisyonu ve Esneklik İlişkisi: Pilot Çalışma. Fizyoter Rehabil., 20(2):83-88

Birch LL, Fisher J., (1998). Development of Eating Behaviors Among Children and Adolescents, Pediatrics, 101: 539-549

Bodur, S., Uğuz, M., (2007). 11-15 Yaş Çocuklarda Vücut Yağ Yüzdesinin Beden Kütle İndeksi ve Biyoelektrik-sel İmpedans Analizi İle Değerlendirilmesi, Genel Tıp Dergisi, 17(1):21-27.

Bohn, B., Müller, M. J., Simic-Schleicher, G., Kiess, W., Siegfried, W., Oelert, M., Tuschy, S., Stefan Berghem, S., Holl, R. W., (2015). BMI or BIA: Is Body Mass Index or Body Fat Mass a Better Predictor of Cardiovascular Risk in Overweight or Obese Children and Adolescents?, the European Jornal of Obesity, 8:156–165, Doi: 10.1159/000381227

Çetin, İ., Muhtaroğlu, S., Yılmaz, B., Kurtoğlu, S., (2015), Biyoelektrik İmpedans Analiz Metodu İle Obez Çocuklarda Cinsiyete Göre Vücut Bileşimlerinin Segmental Olarak Değerlendirilmesi, Dicle Tıp Dergisi, 42 (4): 449-454

Çınar, S., (2013), Farklı Sosyoekonomik Düzeylerde 7-14 Yaş Grubundaki Çocuklarda Obezitenin İncelenmesi (Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi/Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Çolakoğlu, F., Şenel, Ö. (2003), Sekiz Haftalık Aerobik Egzersiz Programının Sedanter Orta Yaşlı Bayanların Vücut Kompozisyonu ve Kan Lipidleri Üzerindeki Etkileri, Spormetre Dergisi 13(1): 57-61.

Demirel, N., Özbay, S., Kaya, F., Bayram, M., (2017), The Effects of Aerobic and Anaerobic Training Programs Applied to Elite Wrestlers on Body Composition, IJSSER, vol: 3(2)ik

Ercan, S., Dallar, Y. B., Önen, S., Engiz, Ö., (2012). Prevalence of Obesity and Associated Risk Factors Among Adolescents in Ankara, Turkey, 4(4):204-207.


Vahdet Özkoçak

VOLUME 14

77

Haroun, D., Taylor, S. J. C., Viner, R. M., Rachel S. M., Hayward, R. S., Darch, T. S., Eaton, S., Cole, T. J., Wells, J. C. K.. (2010), Validation of Bioelectrical Impedance Analysis in Adolescents Across Diffe-rent Ethnic Groups, Obesity A Reaserch Journal, Vol:18, No:16, p.1252-1259

Hatemi, H., Turan, N., Arıkan, N., Yumuk, V., (2003), Türkiyede Obezite ve Hipertansiyon Taraması, (TOH-TA), Endokrinolojide Yönelişler, 11:1-16.

Hazır, T., Mahir, Ö. F., Açıkada, C., (2010), Genç Futbolcularda Çeviklik ile Vücut Kompozisyonu ve Anaero-bik Güç Arasındaki İlişki, Hacettepe Spor Bilimleri Dergisi, 21 (4), 146–153

Kankaya,H., Karadakovan, A., (2017). Obezite ve Böbrek Hastalıkları, Türk Nefroloji, Diyaliz ve Transplantas-yon Hemşireleri Derneği Nefroloji Hemşireliği Dergisi, 2(12): 1-6.

Karakaş, S., Taşer, F., Yıldız, Y., (2005), Tıp Fakültesi ve Spor Yüksekokulu Öğrencilerinde Biyoelektriksel İm-pedans Analiz Yöntemi İle Vücut Kompozisyonlarının Karşılaştırılması,, ADÜ Tıp Fakültesi Dergisi, 6:5-9.

Kaya H., Özçelik O., (2009), Vücut Bileşimlerinin Değerlendirilmesinde Vücut Kitle İndeksi ve Biyoelektrik İmpedans Analiz Metodlarının Etkinliğinin Yaş ve Cinsiyete Göre Karşılaştırılması, Fırat Üniversite-si Sağlık Bilimleri, Cilt 23, Sayı 1, s. 001-005

Kaya, H., Özçelik, O., (2009), Vücut Bileşimlerinin Değerlendirilmesinde Vücut Kitle İndeksi ve Biyoelektrik İmpedans Analiz Metodlarının Etkinliğinin Yaş ve Cinsiyete Göre Karşılaştırılması, FÜ Sağlık Bi-limleri Tıp Dergisi, 23:1-5

Kutlay, E., Özçaldıran B., Durmaz, B., (2001), Fiziksel Antrenmanların Kantitatif Topuk Ultrason Parame-trelerine Etkisi: Jimnastik ve Yüzücüler Arasında Bir Kıyaslama, Egzersiz Fizyolojisi Tıp Rehberliği Dergisi, c:7 (1-2): 57-63

Lakka, H. M., Tremblay A., Després J.P., Bouchard C. (2004), Effects of LongTerm Negative Energy Balance With Exercise on Plasma Lipid and Lipoprotein Levels in İdentical Twins. Atherosclerosis, 172: 127-133.

Larry, D.H. (1982). Body Fatness and Motor Performance During Preadolescense. Research Quarterly for Exercise and Sport, 53(2): 139- 140.

Martorelli, R., Kettle, K., Hughes, M. L., (2000), Grummer-Stawn ML. Overweight and Obesity in Preschool Children From Developing Countries. International Journal of Obesity, 24:959-67.

Mialich, M. S., Sicchieri, F. J. M., Jordao, J. A. A., (2014), Analysis of Body Composition: A Critical Review of the Use of Bioelectrical İmpedance Analysis. Int J Clin Nutr 2:1-10.

Önal, Z., Adal, E., (2014). Çocukluk Çağında Obezite, Okmeydanı Tıp Dergisi, 30 (Ek sayı 1):39-44.

Özçetin, M., Khalilova, F., Kılıç, A., (2017), Beslenme Durumunun Değerlendirilmesinde Sıra Dışı Bir Yön-tem: BİA, Çocuk Dergisi, 17(2):61-66

Sahoo, K., Sahoo, B., Choudhury, A. K., Sofi, N.Y., Kumar,R., Bhadoria, A.S., (2015). Childhood Obesity: Causes And Consequencesjornal of Family Madicine and Primary Care, 4(2): 187–192

78


Sarıtaş, N., Yıldız, K., Hayta, Ü., (2017), İlkokul Öğrencilerinin Bazı Motorik ve Fizyolojik Özelliklerinin Karşılaştırılması, CBÜ, Spor Bilimleri Dergisi, 12 (2)

Satman İ., Yılmaz, M. T., (2001). Dünyada ve Türkiye’de Obezite Epidemiyolojisi. Aktuel Tıp Dergisi, 6:9-12. 10.

Savaşhan Ç., Sarı, O., Aydoğan, Ü., Erdal, M., (2015). İlkokul Çağındaki Çocuklarda Obezite Görülme Sıklığı ve Risk Faktörleri, Türkiye Aile Hekimliği Dergisi, C:19, Sayı 1:14-21, Doi: 10.15511/tahd.15.01002.

Selçuk, H., (2013), 1-13 Yaş Grubu Erkek Yüzücülerde 12 Haftalık Terabant Antrenmanının Bazı Motorik Özellikler İle Yüzme Performansına Etkileri, Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, s. 39, Konya

Semiz, S., Özdemir, Ö. M. A., Özdemir, A. S., (2008). Denizli Merkezinde 6-15 Yaş Grubu Çocuklarda Obe-zite Sıklığı, Pamukkale Tıp Dergisi, 1:1-14

Speiser P.W., Rudolf M.C., Anhalt H., Camacho-Hubner C., Chiarelli F., Eliakim, A., Freemark M., Gruters A., Hershkovitz E., Iughetti L., Krude H., Latzer Y., Lustig R.H., Pescovitz O.H., Pinhas-Hamiel O., Rogol A.D., Shalitin S., Sultan C., Stein D., Vardi P., Werther G.A., Zadik Z., Zuckerman-Levin N., Hochberg Z., (2005). Obesity Consensus Working Group.. Childhood obesity. J Clin Endocri-nol Metab, 90(3):1871-87.

Şimşek, F., Ulukol, B., Berberoğlu, M., Gülnar, S.B., Öcal. G., (2005). Ankara’da Bir İlköğretim Okulu ve Lisede Obezite Sıklığı, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 58:163-166

Tedik, S. E., (2017). Fazla Kilo / Obezitenin Önlenmesinde ve Sağlıklı Yaşamın Desteklenmesinde Hemşirenin Rolü, Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi, 2: 54-62, DOI: 10.25048/tjdo.2017.9

TEMD, (2017). Obezite Tanı ve Tedavi Kavuzu, Miki Matbaacılık, 5. Basım, Ankara.

Tola, T. H., Akyol, P., Eren E., Dündar, N., Dündar, B., (2007), Isparta’daki Çocuk ve Adolesanlarda Obezite Sıklığı ve Obeziteyi Etkileyen Faktörler, Çocuk Dergisi, 7(2):100-104.

Ulutaş, A. P., Atla, P., Say, Z. A., Sarı, E., (2014). Okul Çağındaki 6-18 Yaş Arası Obez Çocuklarda Obezite Oluşumunu Etkileyen Faktörlerin Araştırılması, Zeynep Kamil Tıp Bülteni, 45:192-96

Wabitsch, M., Braun, U., Heinze, E., Muche, R., Mayer, H., Teller, W., Fusch, C., (1996), Body Composition in 5-18-Y-Old Obese Children and Adolescents Before and After Weight Reduction as Assessed by Deuterium Dilution and Bioelectrical İmpedance Analysis, Ant. J. Nutr., 64:1-6.

Wadden T. A., (2003). Osei S. Obezite Tedavisi. İçinde: Dursun AN (editör). Obezite Tedavi El Kitabı, s. 229-248

Weiner, J.S. ve Lourie, J.A. (eds) (1981) Practical Human Biology. London: Academic Press.

Anthropology has also aimed at evaluating social problems with anthropologi-

cal data, perspectives, theories, and techniques at the societial level and aim-

ing to produce, evaluate, and solve social problems. In light of all this informa-

tion, we can say that anthropology is a scientific discipline that introduces man,

man to every direction. Anthropology is the most basic science that widened

the point of view of human beings through the interdisciplinary field of study,

gives the ability to evaluate natural events from prejudices, and answers the

questions of why, why, when, how, and where. Archeology means “Ancient sci-

ence” with the word meaning. The archaeological study of all kinds of artifacts

that have remained everyday from ancient times is in the study area. Pottery

includes minerals and terracotta figurines, weapons, tools, coins, cut stones,

all kinds of things that people use daily, ornamental items, jewelry seals, and

bulls archeology’s small works of art. This book is an entryway to start looking

at the old practices and rethink of them for the fast approaching future.


CURRENT DEBATES IN
