CS.NCND DINH XU AN LÀM

huyén Hudng

P7, Yèn Làng,

Sinhngày: 4.2.1925 Què quàn: Xà Sdn Tàn, Sdn. tinh Ha Tình. Nc i ò hien nay: Nhà 28B Dó'ng Da. Ha Noi. Dièn thoai nhà riéng: 04.8533597 Qua trình còng tao: • 1956 - 1990: Giàng day tai Khoa Ljch

su, TrUÒng Dai hoc Su pham Ha Noi va TrUdng Dai hoc Tdng hdp Ha Noi.

• 1990: Nghi hUu. Dude phong hoc barn Phd giào sU nàm

1980, Giào su nàm 1984 Hvf6ng nghién ctìu khoa hoc chù yéu:

Nghién eUu ve tu tudng Ho Chi Minh. Truyén thdng yéu nude va càch mang cùa nhàn dàn Viét Nam thòi ky càn - hien dai. Mot so két qua dào tao va nghién cùu khoa hoc:

Hudng dàn 15 nghién cùu sinh bao ve thành cdng luàn àn tién si. Dà giang day cho nhiéu khoa sinh vién dai hoc va sau dai hoc ngành Sii hoc tai Trudng Dai hoc Su pham Ha Noi I va TrUdng Dai hoc Tdng hdp Ha Noi. Cdng bò' 370 bài bào khoa hoc trén càc tap ehi d trung Udng va dia phUdng. Hoàn thành 7 de tài nghién cdu khoa hoc. Chù bién va tham già bién soan 90 cud'n sàch, trong dò ed càc giào trình ve lieh su Viet Nam. Khen thxXÒng:

Huàn chUdng Khàng ehién bang Nhàt va bang Ba, Huàn ehUdng Lao dóng bang Nhà't, bang Ba, Huy ehudng Vi sU nghiép giào due, Huy chUdng Vi an ninh to qud'e, Huy ehudng Vi the he tré, Huy ehUdng Vi sU nghiép vàn hoà thdng tin, Huy chUdng Vi sU nghiép lUu trìì, Danh hieu Nhà giào nhàn dàn.

329

CÀY DÒl XANH MÀI

Dà bao làn tdi tran trd vdi càu thd: "Nèu phài di tra lai -Tói se di dudng này" eiia nhà thd Lui Aragdng ciing

nhu tran trd trUdc kbài niem "nghiép" cùa nhà Phat de tìm xem nhùng sdi day vò hình nào dà gàn bd, niu kéo chùng ta vdi cuòc song này, vdi thè gidi này, vdi nhdfng diéu dang dién ra trUdc màt va nhiìng diéu thuoe ve tUdng lai ma ta khong the biét. Mòi làn nhu thè' tòi déu dé'n vdi nhiìng ngUdi thay de tìm mot Idi ly giai, va duyén so' dà dua tdi dén vdi Giào sU su hoc, Nhà giào nhàn dàn Dinh Xuàn Làm. Vdi chinh cuoc ddi cùa mình, vói ngon lùa cùa long dam me khoa hoc, long yéu cuoc song gùi gàm trong tàm sU: "Neu nhit ditOc song hai làn thi Idn thù hai ay tdi vàn tiep tue làm nghé day hgc", dng dà md ra cho tdi biét bao diéu ve con ngUdi va sU nghiép cùa óng.

GS. Dinh Xuàn Làm sinh ngày 4.2.1925 tai xà Sdn Tàn, huyén HUdng Sdn, tinh Ha Tình trong mot già dinh quan lai phong kié'n. Mành dà't ong chào ddi là ndi Hai ThUdng Làn Óng d an bò'c thud'e cho dàn, là ndi Dinh nguyèn Phan Dinh Phùng cùng tudng quàn Cao Thàng làp càn cu Can Vudng dành giae Phàp. Nàm 1925 ciing là thdi diém lieh su day bié'n dong vdi sU kien Albert Sarraut khai thàe thuoe dia làn thù H, va sU ra ddi cùa Tàm tàm xà rói Viét Nam Thanh nién Càch mang dóng ehi hói... Tu 9 thàng tuoi, ong theo song thàn ra sinh sd'ng va trUdng thành d Thanh Hoà, gàn bd vdi mành dà't này nhU qué hUdng thù hai cùa mình. Sau khi do thành chung, dng hoc TrUdng Qude hoc Hué va tot nghiép tu tài toàn phàn ban Triét hoc vàn chUdng. Càch mang thàng Tàm 1945 thành cdng, dng là mot trong nbijfng giào sU Trung hoc dàu tién cùa nUde Viét Nam DCCH. Nhùng Ida hoc smh Dào Duy Tu, Lam Sdn, Tình Già ngày dd con nhd nhU m hình ành thày Làm tré trung, da tràng vdi vóc dàng thu sinh vùa tài boa vùa... dào boa bài chinh

330

tài nàng cùng gUdng màt khdi ngd vdi ddi màt nàu tình tu cùa anh dà làm cho nhiéu niì sinh va ed giào tre phài xiéu long.

Hoà hình lap lai (1954), chàng thanh nién Dinh Xuàn Làm dUde chuyen thàng lén nàm thd 2 Dai hoc Su pham Vàn khoa, dóng mdn vdi Phan Huy Le va Tran Qud'e VUdng. Viéc GS. Tran Vàn Giàu (bà'y gid là Chù nhiem khoa) "bàt eòe" anh vào Khoa su ed le là sU dinh san cùa tién duyén vdi chàng trai yéu vàn chUdng nhUng biéu rà't rong ve lieh su này. Nhdng nàm thàng song hoà dóng cùng ban bè, anh Làm là mot sinh vién - giào vién hUdng lUdng nhUng vàn ngày ngày euò'c bo cùng moi ngUdi tu Khu hoc xà Dòng DUdng cu (nay là TrUdng Dai hoc Bach khoa Ha Noi) lén giàng dUdng 19 Le Thành Tdng. Trong màt ban bè, anh là ngUdi ban vong nién day tình nghìa, song ddn sd nhUng hay vui chuyen va ed lo'i nói hòm hinh, bòng dùa ma tri tue. Trong so' càc ban hoc, anh là ngUdi dUdc thày Tran Vàn Giàu quy nhà't. Khdng phu Idng thày, anh va Tran Qud'e VUdng, Phan Huy Le dà do "tam khdi" khoa dd (1956). Cà ba dUde giù lai làm càn ho giàng day tai Khoa Lieh su TrUdng Dai hoc Tong hdp Ha Noi. Dudi sU dìu dàt cùa thày Giàu, anh Làm d lai Bo mdn Lieh su càn - hien dai Viét Nam, phà'n dàu khdng met mói de làn lUdt gdp tén vào càc cdng trình: "Lieh su Viét Nam 1897 -1914" (1957), "Hodng Hoa Tham va phong trdo nóng dàn Yèn The' (1958), "Lieh su Viet Nam càn dai" (1959 - 1961)... va trd thành mot trong nhiìng tén tuoi bang dàu trong ddi ngii nhiìng ngUdi nghién cùu lieh su Viét Nam càn dai nhu ngày nay. Ong dUde phong hoc barn Phd giào sU nàm 1980 va Giào sU tiàm 1984, ngành Su hoc.

Tié'p xùc vdi GS. Dinh Xuàn Làm, tdi hi cud'n bùt bòi vàng tran cao, ddi màt sàng, mài tdc bac va nu cUdi nhe nhòm dén an nhu khdng the tàch rdi tinh càch de gàn, eòi md, phong càch hình di, Id'i sd'ng moc mac, chan hoà, nhàn ài trong con ngUdi cùa dng. Ban bè, dóng nghiép va hoc trd ludn tìm dUde trong sU phdng khoàng, boc trUc cùa dng (cài chat con ngUdi Nghe Tình -di san vàn hoà xù Nghé) mot niém càm thdng, chia se va tin tUdng. GS. Tran Quò'c VUdng - ngUÒi "ban vàng" (Ami Jaune -nhu dng goi) dà rà't "nbay" khi nhàn ra trong bành trang tri thùc va thè' ùng xù cùa GS. Dinh Xuàn Làm "net tinh té' va nghi

331

thùc cùa vàn hoà Hué (...), sU trong sàng, thanh tao, làng man... cùa vàn hoà Phàp" dà tao nén net tinh càch "bién lành (...), nhìn sU ddi trdi chày khà thàn nhién, it Uu tU, ed ve khdng chàc, khdng sàu, khdng sàe (...) nhUng chin chàn hdn ma khdng dén ndi rut ré, thanh thàn hdn ma khdng phù phiém, it tham vong hdn ma khdng phài khdng làm viéc hé't mình cho mot ky vong hay ly tUdng nào dò" mang dàng dà'p cùa ngUdi quàn tu sua mình theo dao Trung dung. Cd the ndi ngay tu khdi diém sU nghiép su hoc, cuòc ddi dng dà gàn chat vdi sU nghiép tróng ngUdi va dù trong hoàn cành khò khan cuòc sd'ng dam bac, dém dém càm cui ben ngon dèn dàu hat dò, dap xe xuyén dém tu Dai Tu (Bàc Tbài) ve Ha Noi thdi khàng chié'n hay khi dà't nUde dà im tié'ng sùng, òng déu coi sU nghiép nghién cùu va tróng ngUÒi là mot. Dò'i vdi òng, nghé giào là mot nghe cao quy bòi nò là nghé dào tao Idp tre, ngUdi day luón phài tu dào tao, tu phà'n dà'u vUdn lén, két hdp giàng day va nghién cùu, hdn niìa day là mot nghé mang lai nhiéu niém vui cho cho ngUdi day. Nàm 1988, khi dUdc Nhà nude phong tang danh hieu Nhà giào nhàn dàn - danh hieu cao quy nhà't cùa ngành giào due - òng dà tàm sU vdi nhiìng hoc trd dén chùc mùng mình bang nhiìng Idi tham thia: "Hudn chitdng vó gid, ddi vdi tói, dò chinh là the he càc anh va nhitng the he sau càc anh md tói dd gdp phan dào tao, nhùng the he dd va dang dóng gap lao dóng ed ich cho xà hai ó nhiéu llnh vite". Trong buoi le hòm dò ed ngUdi dà khdc trUóe niém vui va tam long cùa ngUdi thày màu mUc va dàng kinh.

Khi bude vào nghé làm su (nhiìng nàm cuò'i thap ky 50 cùa thè ky trUdc), GS. Dinh Xuàn Làm dà dinh hudng va thành còng trong nghién cùu ve phong trào dàn toc cuò'i the ky XIX, nhùng dac diém cùa chù nghla thUe dàn Phàp d Dòng DUdng..., trong khi doi ngù càc nhà su hoc lue dd tuy chua nhiéu nhUng ed khdng it ngUdi dà nói danh nhU: Dào Duy Anh, Tran Vàn Giàu, Vàn Tàn, Hoa Bang... Òng là mot ngUdi luòn tu vàn dòng khóng met mòi khàng dinh "bàn lình su già" ed diìng khi vUdt qua moi khd khan ve tài liéu, phUdng phàp cùng nhU yéu càu ve khà nàng va trình do de di sàu vào còng tàc chuyen mòn. Dù là su kién lieh su hay nhàn vàt d "tàm ed" nào déu mang lai hùng thù nghién cùu cho òng. Cd nghién cùu sinh khi dUdc òng gdi

332

md ve nhùng tén dàt, tén ngUdi... md nhat tròi di trong lieh su mài nhàn ra sU vu khoàt trong luàn vàn cùa mình khi de càp nhùng diéu "dao to, bua Idn" ma chua nhìn ra và'n de tu nhùng chi tiét tUdng nhU nhò nhàt. GS. Dinh Xuàn Làm là ngUdi uyén bàc, doc nhiéu nhUng khdng thich lò'i lap luàn "dai ngón" vdi nhùng thuat ngù càu ky. Ong vàn giàn di thè, hình di thè' ma càn man, nàng nhàt cho chat bi vò'n kién thùc sàu rong cùa mình. Doc nhùng còng trình cùa òng, ta thày ngòi bùt su hoc cùng giò'ng nhu tinh càch cùa òng: luòn dinh dac, chàc chàn, tu tin vdi nhùng kién giài, tranh luàn nhe nhàng, hdm hinh ma khòng kém phàn sàc sào khi càn hoc lo quan diém cà nhàn. Chàc bàn òng dà tran tra rat nhiéu ben trang viét bòi giai doan lieh su Viét Nam càn dai ma òng chuyen tàm nghién cùu là mot bude chuyen lieh su khòng he ddn giàn. Ong nghiém tue vdi bàn thàn khi càn thay dói càch nhìn va ed khi phù dinh chinh mình nhu dng tùng khàng dinh: "Só'^ ngUdi yéu nitde theo càch cùa Phan Thanh Giàn à Viet Nam the' ky XIX khóng phài Id it, trong trièu dinh cùng nhi£ ngodi dia phitOng" hay khi óng dành già LUu Vình Phùc, Nguyèn TrUdng To... bang cài nhìn bién chùng cùa mot nhà khoa hoc màc xit. Dd chinh là tinh thàn tràch nhiem, dam dàt lai vàn de vdi nhùng sU kién va nhàn vàt phùc tap ma cao hdn là y thùc ve nhùng trang viét cùa chinh mình.

Vdi sue viét ben bi, dèo dai va khà nàng cong tàc, làm viéc theo nhdm hié'm ed cùa mình, GS. Dinh Xuàn Làm dà viét va dùng tén hdn 370 bài bào, 7 de tài nghién cùu khoa hoc va 90 dàu sàch. Ong dac biét ed duyén vdi loai sàch giào khoa phd thdng, sàch còng cu, tu dién... Gàn day nhàt, bo sàch "Dai cUcfng lieh su Viét Nam" do òng tham già chù bién dà trd thành giào trình chuan cùa sinh vién khoa su càc trUdng dai hoc va cao dàng. Qua giong ndi va tùng trang viét cùa òng, mòn su khòng he khò khan nhu nhiéu ngUdi vàn nghì. Là mot càn bo ed nhiéu kinh nghiém sU pham, phong càch diém dam, khùc triét va khà hùng bién cùng thài do khiém nhUdng, eòi md, thoài mài, òng dà mang lai sue song cho càc gid giàng va nhen lén trong long càc the he hoc trò tình yéu dò'i vdi mòn hoc, vài coi nguón va truyén thòng dàn toc. Cd ngUdi chi nghe thày giàng

333

mot chuyen de "Dac diém cùa chù nghla thUc dàn Phàp tai Dóng DitcPig" ma dà giài ma dUdc sU Idn lao cùa òng trong danh biéu "tu tru triéu dinh" do càc thè he hoc trò, dóng nghiép dành cho òng va ba ngUdi ban dóng khoa. Cùng nhùng tu liéu à'y, con so' ày, sU kién à'y, nhàn vàt ày nhUng dudi ngòi bùt cùa òng tà't cà duòng nhu sò'ng dòng va cud'n bùt hdn vdi mot vàn phong nhe nhàng ma vùng chài. Cd le chat vàn dà thàm sàu trong tàm hón òng tu thdi nién thiéu va vò hình làm nén mot dòng chày hdp vdi dòng su hoc cùa "cày cdt cài, cày dai thu" TrUdng Dai hoc Tóng hdp Ha Nói mot thdi. TrUdc khi trd thành sinh vién nganh Su òng dà tùng tòt nghiép tu tài ban Triét hoc vàn chUdng va dà tùng day vàn d càc trUdng trung hoc. Nhùng ngUdi song trong ngòi biét thu xanh d thù dò Tana (Madagatxca) bàn sé khòng quén hình ành ngUdi thày giào Viét Nam - Dinh Xuàn Làm - làng ngàm màt tròi lén mòi khi bình minh dep va yèn tình vdi sU thièt tha cùa mot tàm hón nghé sì da càm. Giào vién TrUdng Dai hoc Su pham Tana con mài tàm tàc ve khà nàng nói tiéng Phàp tuyét vdi day àm sàc cùng nhu giong doc tram bòng thiét tha ,eùa thày khi thày doc nhùng vàn thd trù tình, nhùng àng vàn bay bòng cùa Lamartine, A. Franco, Chateaubriand... trén dàt ban. Nhùng trang viét cùa thày ve càc nhà thd - sì phu yéu nUdc nhU Nguyèn Quang Bich (tàc già "Ngit phong thi tap"), Nguyèn Xuàn Òn (tàc già "Nggc Ditdng thi vàn tap")... khié'n ngUdi nghién cùu vàn hoc chuyen nghiép khóng kbòi ngd ngàng truóc cài nhìn tinh té va sàc sào dén thè, cà trong vàn chUdng va su hoc. Nhàn dinh cùa thày ve Phan Bòi Chàu, Phan Chu Trinh... khóng ehi ed y nghìa vói su hoc m.à con ed tinh gdi md, dinh hudng cho ngUdi làm vàn hoc su ve giai doan phùc tap va day bié'n dóng này. Chinh sU nbay càm va uyén bàc trong lình vUe Vàn hoc. Su hoc dà nàng thày lén dia vi cùa mot trong so' it chuyen già bang dàu ve lieh su Viét Nam can dai - nhu dành già cùa càc hoc già trong va ngoài nude.

Dà ed nhiéu lue tòi bàn khoàn tu bòi: "Khóng rò sue mgnh nào dà nàng dd GS. Dinh Xuàn Làm trong suót bao nàm thàng qua ma gid day trong màt hgc trò, dong nghiép óng vàn là "co

334

mày cài" cùa Bg mòn Lieh su Viét Nam càn - hien dai?" Òng cuòi, mot nu cUdi sàng khoài nhU khóng, va dàng sau dòi màt tinh anh cùa òng chùa dUng sU thanh thàn nhU òng tùng tàm sU: "Cà ddi tói, suoi nhùng nàm qua, dù trai bao ky niém buon vui nhitng khóng ed diéu gi khié'n tói phài bàn khoàn, an hdn". Vdi sue viét khoè dén ky la, òng khòng he biét dén nghi ngdi dù dà qua tuoi bàt tuàn, va vdi moi ngUdi dng luón là mot pho tu dién sò'ng. Nhùng lùa hoc trò khi thày con day trung hoc ed ngUdi nay dà nói danh nhu càc giào sU Vù Tuyén Hoàng, Ha Minh Due, Nguyèn Vàn Hong, Ma Giang Làn... GS. Dinh Xuàn Làm quan tàm dac biét tdi hoc trò, mot sU quan tàm khòng diéu kién, tà't cà vi sU tién bo cùa lóp tre. Tu trong giong ndi dòn bau cùa thày, hoc trò nhàn thày sU gàn gùi cùa mot ngUdi anh, ngUdi cha va ngUdi òng dàng kinh. Trén tùng bude di cùa ho, thày luòn dòi theo vdi mot tàm long bao dung, nhàn bau ma nghiém khàc. Bao thè' he trUdng thành tu Khoa Lieh su, Dai hoc TÓng hdp Ha Nói (nay là TrUdng Dai hoc Khoa hoc Xà bòi va Nhàn vàn, DHQGHN) vàn con nhd mài nhùng trang bàn thào khoa luàn, luan vàn rói luàn àn dUdc thày àn càn, ti mi chùa va gdp y bang mot net chù chàn phUdng, to, rò ràng dén tùng dàu chàm, dà'u phày. Chinh ho, phàn nào dà trUdng thành tu net bùt ày va khóng bao gid quén nhùng Idi nhàe nhd, dòng vién, khich le cùa thày, de luón tàm niém, phàn dàu sao cho xùng dàng vdi thày, xùng dàng vdi sU quan tàm dìu dàt cùa thày. GS. Vù DUdng Ninh cùng dà tùng vàt lòn vói nhùng dòng chù dò cùa thày de sua dàn cài sai, viét dàn cho dùng khi soan nhùng bài giàng dàu tién trong ddi day hoc cùa mình va òng dà nghiém ra ràng: "Diéu may man nhàt dói vài mói ngitdi là ditOc hgc thay giào giòi va qua thite thày Dinh Xuàn Làm là mot trong nhùng ngitdi thày dà dem lai cho tói diéu may man dd".

Vdi nhùng ddng gdp to Idn dd trong sU nghiép nghién cùu va giàng day, GS. Dinh Xuàn Làm dà dUde Dàng va Nhà nUdc tang thUdng Huàn chUdng Khàng chié'n bang Nhàt, Huàn chUdng Lao dòng bang Ba va hang Nhà't, Huy chUdng Vi thè he tre... Nàm 1990, GS. Dinh Xuàn Làm nghi hUu, nhUng tu dò dén nay óng vàn tié'p tue còng viéc cùa mình vói dò ehin cùa mot nhà khoa hoc dàu ngành. Thdi gian rành rói, óng di thàm

335

bè ban va hoc trò nhU thud trUdc va giùp dd càc tinh soan dia ehi dia phUdng. Con ngUdi òng là thè', àn tinh, àn nghla tu trong càch nghì dén viéc làm. Su Idn lao cùa dng khóng chi d trong tàng nén tri thùc ma con toàt lén tu tình càm, nhàn càch làm ngUdi. Ong vàn là cày Idn sùng sùng xanh tUdi va là tàm gUdng phà'n dà'u khdng ngùng cho Idp tre noi theo. Dén dàu, ve dàu óng cùng tìm dUdc hdi àm già dinh tu nhùng dùa con tinh thàn ma óng dào tao, dàn dàt. Nhùng nàm gàn day dng dành nhiéu tàm sue cho càc cdng trình nghién cùu ve tu tUdng Ho Chi Minh, ve càc và'n de lieh su - kinh té' - vàn hoà khòng ehi cùa thè ky XIX ma cà 3 thap nién dàu cùa thè ky XX. Khi càc hoc trò va cùng là dóng nghiép cùa òng, de nghi thày dành thdi gian cho mot tap dai thành ve nhùng vàn de ed bàn cùa lieh su Viét Nam càn - hien dai, òng dà nhìn bang cài nhìn rong lUdng ma bào bue, dóng vién tà't cà moi ngUdi: "Viéc dà chùng ta dà bàn tu làu rói phài khóng? Tòi nghi dà dén lue rèi dó".l.

Tran NhoThìn - Pham Vàn Huìig

336