ZAGONETKE ŠTO NE PRESTAJU

Shawn James Rosenheim: The Cryptographic Imagination – Secret

Writing from Edgar Poe to the Internet, 263 strane, glosar i index, Johns

Hopkins University Press, Baltimore 1997.

Visprena sinteza pojave koja diskretno prožima društvenu i psihičku stranu javnih

dogadjaja i kulture dvadesetog veka, sadrži zapanjujuće veze. Tajnoviti zapisi alfabetskog,

slikovnog ili numeričkog tipa su načini uobličavanja, u vidu kriptografije snažno utisnuti u

savremena tumačenja identiteta, tehnologije i hiperrealnosti sistema politike, medija i mašte.

Medjuodnosi zapleta ovog istraživanja, svojevrsne istorije i po odeljcima, podrobne teorije

kriptografije, pokazuju da tajnovito ukodirana pisanja nadmašuju puki tehnički izgled derivata

sastavljenih poruka, rastumačenih iz niza nejasnih slogova, reči ili znakova. Knjiga Šoun Dž.

Rozenhajm spaja iz svojih osnova - istorije književne fikcije - neposredne dokaze o uticajima

na tokove šifrovanih poruka vojne strategije i informatičkog procesiranja sve do globalnog

stanja cirkulacije podataka preko kompjuterske mreže. Kriptografija je objašnjena kroz prve

četiri decenije devetnaestog veka, kroz inženjerske pronalaske i usavršavanja koja su, od tada

trasirana za narednih stopedeset godina: komunikacijsku tehnologiju transatlantskog kabla,

bežičnu telegrafiju, radijske signale i formiranje televizijske slike. Nalazi u odlomcima priča

američkog romantičarskog majstora Edgara Alana Poa, pionirski okrenutog ispitivanju

nesvesnog i zagonetnog, pokazuju se kao prvorazredna otkrića. Njegova pronicljivost račva se

u tekstualno tkivo Borhesovih smisaonih prepleta, ali i postmoderne preobražaje predstave

načina pisanja i svodjenja senzacija u prozi Tomasa Pinčona ili oca “sajber proze” Vilijama

Gibsona. Ishodišta u njihovim delima, koja su predmet proučavanja savremene teorije

književnosti, otvoreno su uključivala skrivenu poruku i posredan smisao, koji su u vidu

metafore za mnoge autore bili evidencija o slojevima neizrecivog. Napetosti pred tajnama u

Poovim pripovetkama “Zlatna buba”, “Ubistvo u ulici Morg” i “Ukradeno pismo” ne samo da

služe kao prethodnice detektivskoj fikciji i svim potonjim žanrovskim varijacijama, već

podvlače opsesivnu fascinaciju prirodom jezika u načinima skrivenih poruka. Izgleda da se

kriptografija kao tamno područje potrebe da se zamaskira istina pojave ili traga, otkriva

upravo iz nesvesnih kontura kriptičnih tajni, iz romantičarske mašte osmatranja misterije sveta

– egipatskim hijeroglifima i tajanstvenim slovoslagalicama, koje je zapadna civilizacija počela

sve više da istražuje u doba Poovih inovativnih ogleda o kriptografiji, toj paralelnoj istoriji

prenosivosti jezika i značenja. Mada su mnoge književne skrivalice utvrdjene kao stanje stvari

izmedju matematičke teorije skupova i lingvističkih domašaja, čak ni Poov rani nestanak nije

sprečio otvaranje imperije tajnih prenošenja. Spiritistički medijum Lizi Doten u transu je, dve

decenije potom, kriptografski prenosila navodno njegove“Pesme iz unutarnjeg života”, u

detalju slične versifikacije i čistote, čime se razdoblje pisca i pesnika “Gavrana”, simbolički

produžilo prema silama budućnosti i novim, vrlo praktičnim načinima kombinovanja. Borhes

je primetio da “svaki pisac u svoje vreme, zapravo preduzima dva različita posla,” čime je

odraz vlastite stvaralačke ličnosti dat u slutnji sopstvenih domašaja. Uzbudljiva pronicanja u

tajne pisanja otpočetim u pripovetkama i raspravama Edgara Poa, postale su spona izmedju

površinskog delovanja zapleta i unutarnjeg značenja koje se provlačilo još u lingvističkom

ključu “Avanture Artura Gordona Pima” i formi kriptografije kao tajnog učenja.

Vojne i političke institucije savremene Amerike su, po Rozenhajmu, odgajene u kolevci

kriptografije, Riverbenk laboratorijama na obali jezera Mičigen 1914, gde su prepletena

znanja iz metodičnog čitanja u ispitivanjima genetike, akustike, hemije i kodiranja u tajne

jezike. Poglavlje “Decifriranje hladnog rata” je ogled antropoloških postavki kriptografije i

njenih tvoraca u svojstvu “književne istorije špijunaže”, koji počinje anegdotskim podatkom o

napuštanju Vest Point vojne akademije kadeta E. A. Poa 1831, a razvija se objašnjavanjima

saznajnih metoda naknadnog “Poovog junaka” iz realnosti, Vilijema Fridmena, čiji se

životopis (rodj. 1891 u Moldaviji, stigao u Njujork kao beba) pokazuje u fascinaciji naučnog

pristupa ali i mentalne imaginacije. Fridmenov doprinos odgonetanjima kriptograma od Prvog

svetskog rata do ranih šezdesetih godina bio je nemerljiv. Glavni kriptoanalitičar Vojne

komande je u rangu američkih ličnosti koje su bez ikakve pompe, kroz činjenicu da je

zapisivanje koren ljudskog znanja, izmenile tehnologiju razvoja društva i saobraćaj istorijskih

zbivanja. Kroz teorije pretpostavki, decifrovanja i kasnije mašine kriptograma, on je uspeo da

dodje do rezultata frekvencijskih distribucija i svojevrsnog “Indeksa koincidencije”, čime je

otvoreno poredbeno područje unutar neuzročnih razloga. Izgleda da su i time, u jeziku van

berzanskih spekulacija ili rezultata u fizici, utemeljene strukturne osnove moderne američke

vojno – industrijske imperije do kraja tridesetih godina. Kako je Fridmen postao šef SIS-a

(Signalnog intelidžens servisa), uz sedmočlani tim imao je zadatke posebnog nadzora nad

kodovima, gde je kroz cifre, impulse i šifrirovane sintakse pronicao u godinama pred rat, i

potom, u sve vrste neprijateljskih poruka i stotina kodova koji su kroz etar ili drugim

putevima stizali od japanske ili nemačke strane. Njegovo odeljenje imalo je i zadatke izrade

tajnih zapisa hemijskim putem kroz tkaninu odeće agenata, poruka koje bi se rastvarale kratko

vreme po obavljanju zadatka. Mada je Fridmen 1941, pretrpeo nervni slom, modeli

otkrivanja sistemskih kriptografskih mašina na kojima je radio više od decenije, sprava za

razbijanje vojnih kodova bili su majstorstva detekcije u odgonetanju i stvaranju sistemskih

varijacija koje kroz hiljadu utičnica, prevode elektronske telegrafske poruke ili slovne znake

pisaće mašine s japanskog originala. Njegova decifrovanja pomogla su operacijama koje su

rezultovale pobedom u bici kod Midveja - čime je, bezmalo godina rata skraćena, obaranjem

bombardera admirala Jamamotoa, efikasnom presecanju frontova japanskih uporišta posle

1943, i pobedom nad podmornicama na evropskim ratištima.

Od kriptografa kakav je bio Fridmen, nadnesen na Poove pripovetke, kasnije je stigao i

drukčiji komparativni rezultat, obavljen sa suprugom, i po uzoru vremena svojih tekstova

naslovljen starinski, Šekspirovske cifre preispitane: analiza kriptografskih sistema korišćenih

kao dokaz da je neki drugi autor, a ne Vilijem Šekspir napisao dela koja se obično ovome

pripisuju, obimna knjiga objavljena 1955. Bio je to visoki rezultat čitanja književnosti

elizabetanskog razdoblja, svojevrsno istorijsko udaljavanje od tadašnjeg hladnog rata u

zamahu i mnogih špijunskih aktivnosti i osmatranja koja su frazama i odlomcima doveli u

poredak kriptografiju tipa popularne fikcije Le Kareovog britanskog špijuna Smajlija ili realno

ispoljenu paranoju špijuniranja oko sovjetskih sistema detekcije kod Džemsa Angltona,

sovjetskih agenata na zapadu i šifri kondora CIA.

Preispitivanje, sistema cifri i vrsta programskih jezika koji su u osnovi Internet pisanja i

poruka u studiji Kriptografska imaginacija su u obilju podataka analitičke drama detalja,

odnosa i lakanovskih označilaca. Zato se od Poovoih inicijacija jezika šifri, odnosi teksta i

komunikacije pokazuju u informatički gustom asocijativnom svemiru, bliskom opsesivnim

paranojama što pokazuju i pojedini izrazito racionalni protagonisti Rozenhajmove knjige.

Vidovi iluminacije, s druge strane, pokazuju se s nečijom razboritom svešću da prepleti

trivijalnosti i balasta, zbrkane jezičke igre, slikoviti rebusi ili greške u brojevima koje protiču

oko nas, nose podatke i poruke iz kojih, po neko uspeva da oseti, uvidi, osmotri i sazna nešto

sasvim neopaženo.

Nikola Šuica

INFO

NOVA STEPA

(Ilya Kabakov, Phaidon Books, London 1998)

Monografija Ilje Kabakove (1933) jednog od najznačajnijih savremenih umetnika kraja veka,

istovremeno je pregled dejstva koje je ovaj ruski stvaralac, po prebegu u poslednjoj deceniji s

adresom u Njujorku, unosio raznim disciplinama vizuelnog ostavljanja tragova. Počevši kao

ilustrator za decu, pa preko jetkih bojenih crteža, nacrta i stvaranja ambijenata i javnih

spomenika i projekata, on prenosi turobni svet sovjetske Rusije i uopšte civilizacije u

opterećenju, osvetljen, kako pisac i umetnički kritičar Boris Grojs naglašava, “sijalicom od 20

vati, pod čijim se svetlom dogadjaju čuda, gde se iz stešnjene stambene jedinice može odleteti

u kosmos, a obična radijska ili televizijska antena može da ispiše pesmu na nebeskom svodu.”

Visoka poetična crta koja je Kabakova izdvojila iz talasa sovjetskih umetnika konceptualnog

nasledja , odredila je i njegove instalacije, najčešće u derutnim enterijerima propasti

komunističkog komunalnog življenja, s mnoštvom znakova epohe i odlomaka profanog

života i ideoloških znamenja. Primer je instalacija “Čamac mog života”, izgradjen model

velikog drvenog čamca u koji su u galerijskom ambijentu postavljene kutije uspomena i

dnevnika, inventara predmeta, crteža, odeće i zapisanih sećanja kao sekvenci atmosfere,

izgnanstva i evakuacije, poput: “Leto 1941. Vrelina u Kamenobrodskom selu. Idem u školu

kroz bela sela osunčana u stepi. Proleće 1943. U Taškentu svi spavamo na koferima u jednoj

sobi.” Knjigu iz serije “Savremeni umetnici” izvrsnog izdavača Phaidon, pored Grojsovog

ogleda, upotpunjuje i esej londonske galeristkinje i kritičara Ivone Blazvik, kao i izvrstan

razgovor koji je s Kabakovim vodio direktor njujorškog Vitni muzeja Dejvid Ros. Poseban

dodatak su odlomci iz Čehovljeve “Stepe”, po izboru umetnika kao poseban ruski spoj

ironičnog i tragičnog, koji uz njegove zapise, ilustrovane priče i oglede upotpunjuje

bogatstvo osećajnosti njegove autentične nadahnute fantazije nad dislociranošću u

realnostima kulture i istorije. N. Š.