31
Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016- 2017 - IV^ parte Prof. Aurelio Arnese

Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV^ parteProf. Aurelio Arnese

Page 2: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Beni

Codice Civile Libro Terzo Della proprietà Titolo IDei beni Capo IDei beni in generale

Art. 810. Nozione. Sono beni le cose che possono formare oggetto di diritti.

Sezione II Dei beni immobili e mobili Art. 812. Distinzione dei beni. Sono beni immobili il suolo, le sorgenti e i corsi d'acqua, gli alberi, gli edifici e le altre costruzioni, anche se unite al suolo a scopo transitorio, e in genere tutto ciò che naturalmente o artificialmente è incorporato al suolo. Sono reputati immobili i mulini, i bagni e gli altri edifici galleggianti quando sono saldamente assicurati alla riva o all'alveo o sono destinati ad esserlo in modo permanente per la loro utilizzazione. Sono mobili tutti gli altri beni.

Art. 813.Distinzione dei diritti. Salvo che dalla legge risulti diversamente, le disposizioni concernenti i beni immobili si applicano anche ai diritti reali che hanno per oggetto beni immobili e alle azioni relative; le disposizioni concernenti i beni mobili si applicano a tutti gli altri diritti.

Art. 814.Energie. Si considerano beni mobili le energie naturali che hanno valore economico.

Page 3: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

RES

Gai 2.1. Superiore commentario de iure personarum exposuimus; modo uideamus de rebus: quae uel in nostro patrimonio sunt uel extra nostrum patrimonium habentur. 2. Summa itaque rerum diuisio in duos articulos diducitur: nam aliae sunt diuini iuris, aliae humani. 3. Diuini iuris sunt ueluti res sacrae et religiosae. 4. Sacrae sunt, quae diis superis consecratae sunt; religiosae, quae diis Manibus relictae sunt. 5. Sed sacrum quidem hoc solum existimatur, quod ex auctoritate populi Romani consecratum est, ueluti lege de ea re lata aut senatus consulto facto. 6. Religiosum uero nostra uoluntate facimus mortuum inferentes in locum nostrum, si modo eius mortui funus ad nos pertineat.

7. Sed in prouinciali solo placet plerisque solum religiosum non fieri, quia in eo solo dominium populi Romani est uel Caesaris, nos autem possessionem tantum et usumfructum habere uidemur; utique tamen, etiamsi non sit religiosum, pro religioso habetur: item quod in prouinciis non ex auctoritate populi Romani consecratum est, proprie sacrum non est, tamen pro sacro habetur.

8. Sanctae quoque res, uelut muri et portae, quodam modo diuini iuris sunt. 9. Quod autem diuini iuris est, id nullius in bonis est: id uero, quod humani | iuris est, plerumque alicuius in bonis est; potest autem et nullius in bonis esse: nam res hereditariae, antequam aliquis heres existat, nullius in bonis sunt --- ue domino. 10. Hae autem res, quae humani iuris sunt, aut publicae sunt aut priuatae. 11. Quae publicae sunt, nullius uidentur in bonis esse; ipsius enim uniuersitatis esse creduntur. priuatae sunt, quae singulorum hominum sunt. 12.Quaedam praeterea res corporales sunt, quaedam incorporales.13. Corporales hae sunt, quae tangi possunt, uelut fundus, homo, uestis, aurum, argentum et denique aliae res innumerabiles.

Page 4: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Res corpoprales – incorporales ( e altre distinzioni)

14. Incorporales sunt, quae tangi non possunt, qualia sunt ea, quae in iure consistunt, sicut hereditas, ususfructus, obligationes quoquo modo contractae. nec ad rem pertinet, quod in hereditate res corporales continentur, et fructus, qui ex fundo percipiuntur, corporales sunt, et id, quod ex aliqua obligatione nobis debetur, | plerumque corporale est, ueluti fundus, homo, pecunia: nam ipsum ius successionis et ipsum ius utendi fruendi et ipsum ius obligationis incorporale est. eodem numero sunt iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et stillicidiorum idem ius ut ---. 14a. Res praeterea aut mancipi sunt aut nec mancipi.---seruitutes praediorum urbanorum nec mancipi sunt.item stipendiaria praedia et tributaria nec mancipi sunt. 15. Sed quod diximus ea animalia, quae domari solent, mancipi esse, n--- --- statim ut nata sunt, mancipi esse putant; Nerua uero et Proculus et ceteri diuersae scholae auctores non aliter ea mancipi esse putant quam si domita sunt; et si propter nimiam feritatem domari non possunt, tunc uideri mancipi esse incipere, cum ad eam aetatem peruenerint, in qua domari solent. 16. Item ferae bestiae nec mancipi sunt, uelut ursi, leones, item ea animalia, quae ferarum bestiarum numero sunt, uelut elefanti et cameli, et ideo ad rem non pertinet, quod haec animalia etiam collo dorsoue domari solent; nam ne notitia quidem eorum animalium illo tempore fuit, quo constituebatur quasdam res mancipi esse, quasdam nec mancipi. 17. Sed item fere omnia, quae incorporalia sunt, nec mancipi sunt, exceptis seruitutibus praediorum rusticorum; nam eas mancipi esse constat, quamuis sint ex numero rerum incorporalium. 18. Magna autem differentia est inter mancipi res et nec mancipi.

Page 5: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Capo I disposizioni generali Art. 832.Contenuto del diritto. Il proprietario ha diritto di godere e disporre delle cose in modo pieno ed esclusivo, entro i limiti e con l'osservanza degli obblighi stabiliti dall'ordinamento giuridico.

Art. 833.Atti d'emulazione. Il proprietario non può fare atti i quali non abbiano altro scopo che quello di nuocere o recare molestia ad altri. Art. 659 cp. Disturbo delle occupazioni o del riposo delle persone; art. 674 cp Getto pericoloso di cose

Art. 844.Immissioni.Il proprietario di un fondo non può impedire le immissioni di fumo o di calore, le esalazioni, i rumori, gli scuotimenti e simili propagazioni derivanti dal fondo del vicino, se non superano la normale tollerabilità, avuto anche riguardo alla condizione dei luoghi.

Nell'applicare questa norma l'autorità giudiziaria deve contemperare le esigenze della produzione con le ragioni della proprietà. Può tener conto della priorità di un determinato uso.

Proprietà

Page 6: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Atti di emulazione ed immissioni

Dig. 8.5.8.5 Ulpianus 17 ad ed .Aristo Cerellio Vitali respondit nonputare se ex taberna casiaria fumum in superiora aedificia iure immittiposse, nisi ei rei servitutem talem admittit. idemque ait: et ex superiore ininferiora non aquam, non quid aliud immitti licet: in suo enim aliihactenus facere licet, quatenus nihil in alienum immittat, fumi autemsicut aquae esse immissionem: posse igitur superiorem cum inferioreagere ius illi non esse id ita facere. …

Dig. 47.10.44 Iavolenus 9 ex post. Lab. Si inferiorum dominus aediumsuperioris vicini fumigandi causa fumum faceret, aut si superior vicinus ininferiores aedes quid aut proiecerit aut infuderit, negat Labeo iniuriarum

agi posse: quod falsum puto, si tamen iniuriae faciendae causa immittitur.

Page 7: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Dominium, proprietà pretoria (in bonis habere – duplex dominium)e proprietà provinciale

Gai 1.54. Ceterum cum apud ciues Romanos duplex sit dominium (nam uel in bonis uel ex iure Quiritium uel ex utroque iure cuiusque seruus esse intellegitur), ita demum seruum in potestate domini esse dicemus, si in bonis eius sit, etiamsi simul ex iure Quiritium eiusdem non sit: nam qui nudum ius Quiritium in seruo habet, is potestatem habere non intellegitur.

Gai 2.7. Sed in prouinciali solo placet plerisque solum religiosum non fieri, quia in eo solo dominium populi Romani est uel Caesaris, nos autem possessionem tantum et usumfructum habere uidemur; utique tamen, etiamsi non sit religiosum, pro religioso habetur: item quod in prouinciis non ex auctoritate populi Romani consecratum est, proprie sacrum non est, tamen pro sacro habetur.

Page 8: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Appartenenza(modi di alienazione/acquisto proprità)

2.65. Ergo ex his, quae diximus, adparet quaedam naturali iure alienari, qualia sunt ea,quae traditione alienantur, quaedam ciuili; nam mancipationis et in iure cessionis etusucapionis ius proprium est ciuium Romanorum.

Dig. 41.1.1pr. Gaius 2 rer. cott. Quarundam rerum dominium nanciscimur iure gentium, quodratione naturali inter omnes homines peraeque servatur, quarundam iure civili, id estiure proprio civitatis nostrae. et quia antiquius ius gentium cum ipso genere humanoproditum est, opus est, ut de hoc prius referendum sit.

922 Modi di acquisto.La proprietà si acquista per occupazione, per invenzione, per accessione, per specificazione, per unione o commistione per usucapione, per effetto di contratti, per successione a causa di morte e negli altri modi stabiliti dalla legge.

Sezione IDell'occupazione e dell'invenzione

Art. 923. Cose suscettibili di occupazione. Le cose mobili che non sono proprietà di alcuno si acquistano con l'occupazione. Tali sono le cose abbandonate e gli animali che formano oggetto di caccia o di pesca.

Page 9: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Occupazione / res nullius

Dig. 41.1.3pr. Gaius 2 rer. cott. Quod enim nullius est, id ratione naturali occupanti conceditur.

Dig. 41.1.3.1 Gaius 2 rer. cott. Nec interest quod ad feras bestias et volucres, utrum in suo fundo quisque capiat an in alieno. plane qui in alienum fundum ingreditur venandi aucupandive gratia, potest a domino, si is providerit, iure prohiberi ne ingrederetur.

Dig. 41.1.3.2 Gaius 2 rer. cott. Quidquid autem eorum ceperimus, eo usque nostrum esse intellegitur, donec nostra custodia coercetur: cum vero evaserit custodiam nostram et in naturalem libertatem se receperit, nostrum esse desinit et rursus occupantis fit:

Dig. 41.1.4 Florus 6 inst. Nisi si mansuefacta emitti ac reverti solita sunt.

Dig. 41.1.5pr. Gaius 2 rer. cott. Naturalem autem libertatem recipere intellegitur, cum vel oculos nostros effugerit vel ita sit in conspectu nostro, ut difficilis sit eius persecutio.

Dig. 41.1.5.1 Gaius 2 rer. cott. Illud quaesitum est, an fera bestia, quae ita vulnerata sit, ut capi possit, statim nostra esse intellegatur. Trebatio placuit statim nostram esse et eo usque nostram videri, donec eam persequamur, quod si desierimus eam persequi, desinere nostram esse et rursus fieri occupantis: itaque si per hoc tempus, quo eam persequimur, alius eam ceperit eo animo, ut ipse lucrifaceret, furtum videri nobis eum commisisse. plerique non aliter putaverunt eam nostram esse, quam si eam ceperimus, quia multa accidere possunt, ut eam non capiamus: quod verius est.

Page 10: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Res derelictae

Dig. 47.2.43.5 Ulpianus 41 ad sab. Quod si dominus id dereliquit, furtum non fit eius, etiamsi ego furandi animum habuero: nec enim furtum fit, nisi sit cui fiat: in proposito autem nulli fit, quippe cum placeat Sabini et Cassii sententia existimantium statim nostram esse desinere rem, quam derelinquimus.

Dig. 41.7.2.1Paulus 54 ad ed. Sed Proculus non desinere eam rem domini esse, nisi ab alio possessa fuerit: Iulianus desinere quidem omittentis esse, non fieri autem alterius, nisi possessa fuerit, et recte.

Inst. Iust 2.1.47 Qua ratione verius esse videtur et si rem pro derelicto a domino habitam occupaverit quis, statim eum dominium effici. pro derelicto autem habetur quod dominus ea mente abiecerit ut id rerum suaram esse nollet, ideoque statim dominus esse desinit.

Page 11: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Accessione

Sezione IIDell'accessione, della specificazione, dell'unione e della commistione Art. 934 Opere fatte sopra o sotto il suolo. Qualunque piantagione, costruzione od opera esistente sopra o sotto il suolo appartiene al proprietario di questo, salvo quanto è disposto dagli articoli 935, 936, 937 e 938 e salvo che risulti diversamente dal titolo o dalla legge.

Gai Inst. 2.73 Praeterea id quod in solo nostro ab aliquo aedificatum est, quamvis ille suo nomine aedificaverit, iure naturali nostrum fit, quia superficies solo cedit. .

Art. 935. Opere fatte dal proprietario del suolo con materiali altrui. Il proprietario del suolo che ha fatto costruzioni, piantagioni od opere con materiali altrui deve pagarne il valore, se la separazione non è chiesta dal proprietario dei materiali, ovvero non può farsi senza che si rechi grave danno all'opera costruita o senza che perisca la piantagione. (tignum iunctum) Deve inoltre, anche nel caso che si faccia la separazione, il risarcimento dei danni, se è in colpa grave. In ogni caso la rivendicazione dei materiali non è ammessa trascorsi sei mesi dal giorno in cui il proprietario ha avuto notizia dell'incorporazione.

Tignum iunctum aedibus vinaeve et concapit ne solvito

Page 12: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Pictura (e diritto d’autore?)

Sed si in tabula mea aliquis pinxerit ueluti imaginem, contra probatur: |magis enim dicitur tabulam picturae cedere. Cuius diuersitatis uix idonearatio redditur: certe secundum hanc regulam si me possidente petasimaginem tuam esse nec soluas pretium tabulae, poteris per exceptionemdoli mali summoueri; at si tu possideas, consequens est, ut utilis mihiactio aduersum te dari debeat; quo casu nisi soluam inpensam picturae,poteris me per exceptionem doli mali repellere, utique si bonae fideipossessor fueris. Illud palam est, quod siue tu subripueris tabulam siuealius, conpetit mihi furti actio.

Page 13: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Art. 940. Specificazione.Se taluno ha adoperato una materia che non gli apparteneva per formare una nuova cosa, possa o non possa la materia riprendere la sua prima forma, ne acquista la proprietà pagando al proprietario il prezzo della materia, salvo che il valore della materia sorpassi notevolmente quello della mano d'opera. In questo ultimo caso la cosa spetta al proprietario della materia, il quale deve pagare il prezzo della mano d'opera.

Gai 2.79. In aliis quoque speciebus naturalis ratio requiritur: proinde si ex uuis aut oliuis aut spicis meis uinum aut oleum aut frumentum feceris, quaeritur, utrum meum sit id uinum aut oleum aut frumentum an tuum. item si ex auro aut argento meo uas aliquod feceris uel ex tabulis meis nauem aut armarium aut subsellium fabricaueris, item si ex lana mea uestimentum feceris uel si ex uino et melle meo mulsum feceris siue ex medicamentis meis emplastrum aut collyrium feceris, quaeritur, utrum tuum sit id, quod ex meo effeceris, an meum.

quidam materiam et substantiam spectandam esse putant, id est, ut cuius materia sit, illius et res, quae facta sit, uideatur esse, id que maxime placuit Sabino et Cassio; alii uero eius rem esse putant, qui fecerit, id que maxime diuersae scholae auctoribus uisum est: | sed eum quoque, cuius materia et substantia fuerit, furti aduersus eum, qui subripuerit, habere actionem; nec minus aduersus eundem condictionem ei competere, quia extinctae res, licet uindicari non possint, condici tamen furibus et quibusdam aliis possessoribus possunt.

specificazione

Page 14: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Dig. 41.1.7.7 Gaius 2 rer. cott. Cum quis ex aliena materia speciem aliquam suo nominefecerit, Nerva et Proculus putant hunc dominum esse qui fecerit, quia quod factum est, anteanullius fuerat. Sabinus et Cssius magis naturalem rationem efficere putant, ut qui materiaedominus fuerit, idem eius quoque, quod ex eadem materia factum sit, dominus esset, quia sinemateria nulla species effici possit: veluti si ex auro vel argento vel aere vas aliquod fecero, vel extabulis tuis navem aut armarium aut subsellia fecero, vel ex lana tua vestimentum, vel ex vinoet melle tuo mulsum, vel ex medicamentis tuis emplastrum aut collyrium, vel ex uvis aut olivisaut spicis tuis vinum vel oleum vel frumentum. est tamen etiam media sententia recteexistimantium, si species ad materiam reverti possit, verius esse, quod et Sabinus et Cassiussenserunt, si non possit reverti, verius esse, quod Nervae et Proculo placuit. ut ecce vasconflatum ad rudem massam auri vel argenti vel aeris reverti potest, vinum vero vel oleum velfrumentum ad uvas et olivas et spicas reverti non potest: ac ne mulsum quidem ad mel etvinum vel emplastrum aut collyria ad medicamenta reverti possunt. videntur tamen mihi rectequidam dixisse non debere dubitari, quin alienis spicis excussum frumentum eius sit, cuius etspicae fuerunt: cum enim grana, quae spicis continentur, perfectam habeant suam speciem,qui excussit spicas, non novam speciem facit, sed eam quae est detegit.

V. Anche C.I. 2.1.47

Page 15: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Usucapio

Art. 1158.Usucapione dei beni immobili e dei diritti reali immobiliari.La proprietà dei beni immobili e gli altri diritti reali di godimento sui beni medesimi si acquistano in virtù del possesso continuato per venti anni.

Art. 1161.Usucapione dei beni mobili.In mancanza di titolo idoneo, la proprietà dei beni mobili e gli altri diritti reali di godimento sui beni medesimi si acquistano in virtù del possesso continuato per dieci anni, qualora il possesso sia stato acquistato in buona fede.

Art. 1146.Successione nel possesso. Accessione del possesso.Il possesso continua nell'erede con effetto dall'apertura della successione. Il successore a titolo particolare può unire al proprio possesso quello del suo autore per goderne gli effetti.

Requisiti dell’usucapio: res habilis, titulus, fides, possessio, tempus

Page 16: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Gai 2.41-45: 41 Nam si tibi rem mancipi neque mancipauero neque in iure cessero, sed tantum tradidero, inbonis quidem tuis ea res efficitur, ex iure Quiritium uero mea permanebit, donec tu eam possidendo usucapias:semel enim impleta usucapione proinde pleno iure incipit, id est et in bonis et ex iure Quiritium tua res esse,ac si ea mancipata uel in iure cessa esset. 42. Vsucapio autem mobilium quidem rerum anno completur, fundiuero et aedium biennio; et ita lege XII tabularum cautum est. 43. Ceterum etiam earum rerum usucapio nobisconpetit, quae non a domino nobis traditae fuerint, siue mancipi sint eae res siue nec mancipi, si modo easbona fide acceperimus, cum crederemus eum, qui traderet, dominum esse. 44. Quod ideo receptum uidetur, nererum dominia diutius in incerto essent, cum sufficeret domino ad inquirendam rem suam anni aut | bienniispatium, quod tempus ad usucapionem possessori tributum est. 45. Sed aliquando etiamsi maxime quis bonafide alienam rem possideat, non tamen illi usucapio procedit, uelut si quis rem furtiuam aut ui possessampossideat; nam furtiuam lex XII tabularum usucapi prohibet, ui possessam lex Iulia et Plautia.

Dig. 41.3.1 (Gai. 21 ad ed. prov.) Bono publico usucapio introducta est, ne scilicet quarundam rerum diu etfere semper incerta dominia essent, cum sufficeret dominis ad inquirendas res suas statuti temporis spatium.

Dig. 41.3.3 (Mod. 5 pand.) Usucapio est adiectio dominii per continuationem possessionis temporis legedefiniti.

Page 17: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

PossessoCorte Cost. 03.02.1992 n. 25 (prof. F.P. Casavola)

3. Così definita, la questione è fondata in riferimento agli artt. 3 e 24, primo comma, Cost. Nell'alveo della tradizione del diritto romano comune il giudizio possessorio è organizzato dalla legge come procedimento speciale, con una prima fase di tipo interdittale improntata alle forme del processo cautelare, e con un carattere complessivo di celerità. La cognizione sommaria del giudice è giustificata dall'urgenza di intervento del braccio della legge per ripristinare uno stato di cose alterato dal comportamento arbitrario del terzo, ma è costruita in modo da arrecare al convenuto, che sia titolare di un diritto sulla (o alla) cosa, un sacrificio transeunte e reversibile, cui porrà riparo il successivo giudizio petitorio. Con questa concezione non è coerente - e perciò contrasta col principio di razionalità di cui all'art. 3 Cost. - l'assolutezza del divieto di invocare il proprio diritto che l'art. 705 impone al convenuto, impedendogli non solo la proposizione di eccezioni ex iure proprio nello stesso processo possessorio, ma anche, fino a quando il processo non sarà conchiuso e la decisione eseguita, la proposizione di un separato giudizio petitorio davanti al giudice competente. La norma non tiene conto che, secondo la ratio sottesa ai procedimenti regolati dagli artt.703 sgg. cod.proc.civ., l'autonomia della tutela possessoria è bilanciata, e quindi limitata, dalla condizione che il pregiudizio arrecato al convenuto possa essere riparato mediante un altro giudizio. Quando si tratta di cose mobili non registrate, un pregiudizio definitivo e irrimediabile incombe soprattutto (ma non solo) quando lo spogliato risulti essere un ladro, un ricettatore, un ritrovatore infedele o, come nella specie, un indiziato di truffa. Rientrato in possesso della cosa, in esecuzione della sentenza di reintegrazione, egli potrà alienarla a un terzo di buona fede, che ne diventerà proprietario in virtù dell'art. 1153 cod. civ., applicabile anche alle cose rubate o smarrite. In materia immobiliare, l'esecuzione del provvedimento possessorio arreca un danno irreparabile quando lo spoglio si concreta nella costruzione di un manufatto. In tal caso l'onere di eseguire la decisione prima di proporre il giudizio petitorio costringe il convenuto a distruggere un'opera che, come risulterà dal successivo giudizio petitorio, aveva diritto di costruire.

Page 18: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Qui l'irrazionalità della deroga portata dal divieto dell'art. 705 al principio di economia processuale (dolo facit qui petit quod mox redditurus est) è talmente evidente che in passato la Corte di cassazione, con giurisprudenza pretoria, non esitò ad ammettere in qualche occasione che l'azione possessoria potesse essere paralizzata dall'esercizio contemporaneo, in separato giudizio, di un'azione petitoria, con conseguente sospensione dell'ordine di demolizione, anche allo scopo - aggiunse la Corte - di evitare all'economia nazionale "un inutile spreco di ricchezza" (cfr.Cass. 29 gennaio 1929, n.405). Sotto quest'ultimo profilo si può notare una incoerenza sistematica tra l'art. 705 cod.proc.civ. e la disciplina dell'esecuzione in forma specifica degli obblighi di non fare prevista dall'art. 2933 cod.civ., il quale vieta che sia ordinata la distruzione di ciò che è stato fatto in violazione dell'obbligo, "se la distruzione della cosa è di pregiudizio all'economia nazionale".

Nei casi di irreparabilità del danno inflitto all'avente diritto, l'esecuzione del provvedimento possessorio, cui è subordinata dall'art.705 la proposizione del giudizio petitorio, frustra questo giudizio consentendo che nel frattempo il proprietario venga privato del diritto per effetto della regola "possesso vale titolo" o riducendo l'esito del giudizio al riconoscimento della facoltà di ricostruire ciò che in precedenza egli era stato costretto a demolire. Si rende così manifesta anche la violazione dell'art.24 Cost., non essendo qui possibile sostenere che la tutela possessoria non preclude la tutela giurisdizionale del diritto del convenuto, ma soltanto la differisce a un giudizio successivo.

Page 19: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

possesso

Dig. 41.2.3pr. Paulus 54 ad ed.Possideri autem possunt, quae sunt corporalia.

(aniums e corpus) Dig. 41.2.3.1 Paulus 54 ad ed. Et apiscimur possessionem corpore et animo, neque per se animo aut per se corpore. quod autem diximus et corpore et animo adquirere nos debere possessionem, non utique ita accipiendum est, ut qui fundum possidere velit, omnes glebas circumambulet: sed sufficit quamlibet partem eius fundi introire, dum mente et cogitatione hac sit, uti totum fundum usque ad terminum velit possidere.

Possesso e proprietà: Nihil commune habet proprietas cum possessione (D. 41.2.12.1 Ulp. 70 ad ed)

Separata esse debet possessio a proprietate (D. 43.17.1.2 Ulp. 69 ad ed)

Nec possessio et proprietats misceri debet (D. 41.2.52 pr. Ven. 1 interd.)

Page 20: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Tutela processuale del possessointerdicta uti possidetis e utrubi

Uti possidetis Dig. 43.17.1pr.Ulpianus 69 ad ed. Ait praetor: " uti eas aedes, quibus deagitur, nec vi nec clam nec precario alter ab altero possidetis, quo minus ita possideatis,vim fieri veto. de cloacis hoc interdictum non dabo. neque pluris, quam quanti res erit:intra annum, quo primum experiundi potestas fuerit, agere permittam".

Utrubi Gai 4. 160. Duplicia sunt uelut VTI POSSIDETIS interdictum et VTRVBI.ideo autem duplicia uocantur, quod par utriusque litigatoris in his condicio est, nec quisquampraecipue reus uel actor intellegitur, sed unusquisque tam rei quam actoris partes sustinet;quippe praetor pari sermone cum utroque loquitur. nam summa conceptio eoruminterdictorum haec est: VTI NVNC POSSIDETIS, QVO MINVS ITA POSSIDEATIS, VIMFIERI VETO; item alterius: VTRVBI HIC HOMO, DE QVO AGITVR, [APVD QVEM]MAIORE PARTE HVIVS ANNI FVIT, QVO MINVS IS EVM DVCAT, VIM FIERI VETO.

Dig. 43.31.1 pr. Ulpianus 72 ad ed. Praetor ait: " utrubi hic homo, quo de agitur, maiore partehuiusce anni fuit, quo minus is eum ducat, vim fieri veto".

Gai 4.150. Et si quidem de fundo uel aedibus | interdicitur, eum potiorem esse praetor iubet,qui eo tempore, quo interdictum redditur, nec ui nec clam nec precario ab aduersariopossideat; si uero de re mobili, eum potiorem esse iubet, qui maiore parte eius anni nec ui necclam nec precario ab aduersario possederit; idque satis ipsis uerbis interdictorum significatur.

Page 21: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Interdicta de vi e de vi armataquasi possessio

i. de vi Dig. 43.16.1pr. Ulpianus 69 ad ed. Praetor ait: " unde tu illum vi deiecisti aut familia tua deiecit, de eo quaeque ille tunc ibi habuit tantummodo intra annum, post annum de eo, quod ad eum qui vi deiecit pervenerit, iudicium dabo“.

i. de vi armata Gai 4.155. Interdum tamen etsi eum ui deiecerim, qui a me ui aut clam aut precario possideret, cogor ei restituere possessionem, uelut si armis eum ui deiecerim. nam propter atrocitatem delicti in tantum patior actionem, ut omni modo debeam ei restituere possessionem. armorum autem appellatione non solum scuta et gladios et galeas significari intellegemus, sed et fustes et lapides.

Quasi possessio Gai 4.139 Certis igitur ex causis praetor aut proconsul principaliter auctoritatem suam finiendis controuersiis interponit. quod tum maxime facit, cum de possessione aut quasi possessione inter aliquos contenditur; et in summa aut iubet aliquid fieri aut fieri prohibet.

( interdictum quem usumfructum; interdictum de superficiebus; interdictum actuque privato; interdictum de acqua cottidiana et aestiva, interdictum de fonte)

Page 22: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Possesso e giudizio possessorio

Art. 1140. Possesso. Il possesso è il potere sulla cosa che si manifesta in un'attività corrispondente all'esercizio della proprietà o di altro diritto reale. Si può possedere direttamente o per mezzo di altra persona, che ha la detenzione della cosa.

Art. 1168.Azione di reintegrazione.Chi è stato violentemente od occultamente spogliato del possesso può, entro l'anno dal sofferto spoglio, chiedere contro l'autore di esso la reintegrazione del possesso medesimo.L'azione è concessa altresì a chi ha la detenzione della cosa, tranne il caso che l'abbia per ragioni di servizio o di ospitalità.Se lo spoglio è clandestino, il termine per chiedere la reintegrazione decorre dal giorno della scoperta dello spoglio.La reintegrazione deve ordinarsi dal giudice sulla semplice notorietà del fatto, senza dilazione.

Art. 1170 Azione di manutenzione.Chi è stato molestato nel possesso di un immobile, di un diritto reale sopra un immobile o di un'universalità di mobili può, entro l'anno dalla turbativa, chiedere la manutenzione del possesso medesimo. L'azione è data se il possesso dura da oltre un anno, continuo e non interrotto, e non è stato acquistato violentemente o clandestinamente. Qualora il possesso sia stato acquistato in modo violento o clandestino, l'azione può nondimeno esercitarsi, decorso un anno dal giorno in cui la violenza o la clandestinità è cessata. Anche colui che ha subito uno spoglio non violento o clandestino può chiedere di essere rimesso nel possesso, se ricorrono le condizioni indicate dal comma precedente.

V. anche Art 460 c.c. (e 540 c.c.)

Page 23: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Giudizio petitorio

Art. 948. Azione di rivendicazione. Il proprietario può rivendicare la cosa, da chiunque la possiede o detiene e può proseguire l'esercizio dell'azione anche se costui, dopo la domanda, ha cessato, per fatto proprio, di possedere o detenere la cosa. In tal caso il convenuto è obbligato a recuperarla per l'attore a proprie spese, o, in mancanza, a corrispondergliene il valore, oltre a risarcirgli il danno.Il proprietario, se consegue direttamente dal nuovo possessore o detentore la restituzione della cosa, è tenuto a restituire al precedente possessore o detentore la somma ricevuta in luogo di essa. L'azione di rivendicazione non si prescrive, salvi gli effetti dell'acquisto della proprietà da parte di altri per usucapione.

Art. 949.Azione negatoria.Il proprietario può agire per far dichiarare l'inesistenza di diritti affermati da altri sulla cosa, quando ha motivo di temerne pregiudizio.Se sussistono anche turbative o molestie, il proprietario può chiedere che se ne ordini la cessazione, oltre la condanna al risarcimento del danno.

Art. 950.Azione di regolamento di confini. Quando il confine tra due fondi è incerto, ciascuno dei proprietari può chiedere che sia stabilito giudizialmente. Ogni mezzo di prova è ammesso. In mancanza di altri elementi, il giudice si attiene al confine delineato dalle mappe catastali.

Art. 951.Azione per apposizione di termini. Se i termini tra fondi contigui mancano o sono diventati irriconoscibili, ciascuno dei proprietari ha diritto di chiedere che essi siano apposti o ristabiliti a spese comuni

Rei vindicatio - actio negatoria – actio finium regundorum

Page 24: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Denunzia di nuova opera e di danno temuto

Art. 1171.Dennunzia di nuova opera. Il proprietario, il titolare di altro diritto reale di godimento o il possessore, il quale ha ragione di temere che da una nuova opera, da altri intrapresa sul proprio come sull'altrui fondo, sia per derivare danno alla cosa che forma l'oggetto del suo diritto o del suo possesso, può denunziare all'autorità giudiziaria la nuova opera, purché questa non sia terminata e non sia trascorso un anno dal suo inizio.L'autorità giudiziaria, presa sommaria cognizione del fatto, può vietare la continuazione dell'opera, ovvero permetterla, ordinando le opportune cautele: nel primo caso, per il risarcimento del danno prodotto dalla sospensione dell'opera, qualora le opposizioni al suo proseguimento risultino infondate nella decisione del merito; nel secondo caso, per la demolizione o riduzione dell'opera e per il risarcimento del danno che possa soffrire il denunziante, se questi ottiene sentenza favorevole, nonostante la permessa continuazione.

Art. 1172. Denunzia di danno temuto. Il proprietario, il titolare di altro diritto reale di godimento o il possessore, il quale ha ragione di temere che da qualsiasi edificio, albero o altra cosa sovrasti pericolo di un danno grave e prossimo alla cosa che forma l'oggetto del suo diritto o del suo possesso, può denunziare il fatto all'autorità giudiziaria e ottenere, secondo le circostanze, che si provveda per ovviare al pericolo. L'autorità giudiziaria, qualora ne sia il caso dispone idonea garanzia per i danni eventuali.

Operis novi nuntiatio - Cautio damni infecti

Page 25: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Iura in re alienaServitù prediali

Art. 1027. Contenuto del diritto La servitù prediale consiste nel peso imposto sopra un fondo per l'utilità di

un altro fondo appartenente a diverso proprietario.

Iter, via, actus, aquaeductus : res mancipi

Iura praediorum (iter, via e actus)

Iura aquarum (aquaeductus, aquae haustus, navigatio)

Servitus percoris pascendi ( e ad acquam adpulsus)

servitus calcis coquendae

Servitus harenae fodiendae e cretae exhimendae

Iura stillicidiorum e servitus fluminis, iura parietum, iura luminum (servitus cloacae, servitus tigni immittendi, servitus oneris ferendi, servitus protegendi e proicendi, servitus altius non tollendi, servitus ne luminibus officiatur, servitus ne prospectui officiatur, servitus fumi immittendi, servitus cuniculi balneari habendi)

Page 26: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Servitù pretorie : actiones utiles (D.43.18.1.9)

Servitù provinciali (Gai 2.31)Servitù irregolari (deroga alle disposizioni imperiali - inizio Principato – età di Zenone)

Esercizio servitù: art. 1067 c.c. . Civiliter modo D.8.1.9 Celsus 5 Dig. Si cui simplicius via per fundumcuiuspiam cedatur vel relinquatur, in infinito, videlicet per quamlibet eius partem, ire agere licebit, civilitermodo …

Principi : (1027 c.c.) Nemini res sua servit ; (1028 c.c.) utilitas – possibilità ; servitus in faciendo consistere nequit ;predia vicina esse debent

Costituzione (1032, 1058, 1061 e 1062 c.c.) per le più antiche : mancipatio; per le altre in iure cessio ; legatum pervindicationem; (per le pretorie: traditio); Successivamente : pactiones et stipulationes ; Usucapio (divieto con LexScribonia) vetustas; con Giustiniano prescrizione acquisitiva (stessi requisiti per l’usucapione degli immobili);destinazione del buon padre di famiglia (interpreti medioevali)

Estinzione: non usus, usucapio libertatis, mutatio praediorum, confusio, remissio servitutis (art. 1074 c.c. -l’impossibilità materiale di esercitare la servitù o la cessazione della utilità della stessa non determinanol’estinzione della servitù sino al compimento della prescrizione)

Azioni vindicatio servitutis (actio confessoria: 1079 c.c.) Interdicta : de itinere actuque privato; de itinereactuque reficiendo; via, iter, actus; de rivis; de fonte; de aqua cottidiana et aestiva ; de cloacis; vi, clamprecario

Quasi possessio (Gai 4.39 cit.) D. 8.1.20 Iavolenus 5 ex post. Lab. Quotiens via aut aliquid ius fundi emeretur,cavendum putat esse labeo per te non fieri, quo minus eo iure uti possit, quia nulla eiusmodi iuris vacuatraditio esset. ego puto usum eius iuris pro traditione possessionis accipiendum esse ideoque et interdicta velutipossessoria constituta sunt.

Page 27: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Ususfructus

Nozione: D.7.1.1 ius alienis rebus utendi fruendi salva rerum substantia (già cit)

D. 7.1.68 pr. Ulpianus 17 ad Sab.Vetus fuit quaestio, an partus ad fructuarium pertineret: sed bruti sententiaoptinuit fructuarium in eo locum non habere: neque enim in fructu hominis homo esse potest. hac ratione necusum fructum in eo fructuarius habebit. quid tamen si fuerit etiam partus usus fructus relictus, an habeat in eousum fructum? et cum possit partus legari, poterit et usus fructus eius. (v. anche D. 22.1.28.1.di Gaio sul partusancillae)

P.S. 3.6.24 : fructus sine usu esse non possunt;

Durata: (979 c.c.) P.S. 3.6.33 finitur usus fructus aut morte aut tempore (sulla costutuzione a favore di enti: D.7.1.56, Gai 17 ad ed. prov., e D. 33.2.8 , Gai 3 leg ad ed. praet)

Costutuzione (978 c.c.) : in iure cessio, legatum per vindicationem, deductio nella mancipatio; pactiones et stipulationes(nelle province); usucapio e traditio (Giustiniano)

Intrasmissibilità (Cessione dell‘esercizio tramite locatio o venditio – oggi invece artt. 979, 980, 999)

Obblighi usufruttuario (tra questi sopportare le spese solo ordinarie (le straordinarie gravano sul proprietario– art. 1004, 1005 c.c.) Cautio ususfructuaria (impegno a usare la cosa boni viri arbitratu – 1001, 1002, 1003 c.c.)

Page 28: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Usufrutto (continua)

Estinzione: remissio, perimento o trasformazione del bene, nonusus; scadenza del termine, morte dell’usufruttuario, capitisdeminutio dell’usufruttuario (media o maxima in età giustinianea),consolidazione (v. art. 1014 c.c. ; abuso: 1015 c.c.)

Gregge (994 c.c.) D. 7.1.70.3 Ulpianus 17 ad Sab. Sed quod diciturdebere eum summittere, totiens verum est, quotiens gregis vel armenti velequitii, id est universitatis usus fructus legatus est: ceterum si singulorumcapitum, nihil supplebit.

Page 29: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Enfiteusi

Nozione Cost. di Zenone (476 / 484 d.C.): C.I. 4.66.1 Ius emphyteuticarium neque conductionis nequealienationis esse titulis addicendum, sed hoc ius tertium sit constitutum ab utriusque memoratorumcontractuum societate seu similitudine separatum, conceptionem definitionemque habere propriam et iustumesse validumque contractum, in quo cuncta, quae inter utrasque contrahentium partes super omnibus veletiam fortuitis casibus pactionibus scriptura interveniente habitis placuerint, firma illibataque perpetuastabilitate modis omnibus debeant custodiri : ita ut, si interdum ea, quae fortuitis casibus sicut eveniunt,pactorum non fuerint conventione concepta, si quidem tanta emerserit clades, quae prorsus ipsius etiam reiquae per emphyteusin data est facit interitum, hoc non emphyteuticario, cui nihil reliquum mansit, sed reidomino, qui, quod fatalitate ingruebat, etiam nullo intercedente contractu habiturus fuerat, imputetur : sinvero particulare vel aliud leve damnum contigerit, ex quo non ipsa rei penitus laedatur substantia, hocemphyteuticarius suis partibus non dubitet adscribendum. * zeno a. sebastiano pp. * <a 476 - 484 >

Origine: agri vectigales: locazioni (con canone : vectigal) persino in perpetuum ---- editto si ager vectigales petatur (anche per locazioni di diritto privato)

Natura del diritto: Gai 3.154 magis placuit locationem conductionemque (ma v. pure D.6.3.3 Paulus 21 ad ed. Idem est et si ad tempus habuerint conductum nec tempus conductionis finitum sit).

Obblighi principali dell’enfiteuta: miglioramenti (disciplina non definita; generalmente però si faceva ricorsoall’e. proprio per ottenere un miglioramento del fondo), pagamento del canone (obbligo di coltivazioneintrodotto con l’art. 960 c.c. 1942)

Page 30: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Enfiteusi (continua)e Superficie

Costituzione: legato e accordo enfiteutico

Proprietario : devoluzione (in caso di mancato pagamento del canone o imposte per 3 anni, 2 per i fondiecclesiastici); diritto di prelazione (in caso di rifiuto, l’enfiteuta era libero di cedere il bene ad un terzo, mapagando al proprietario il 2% del prezzo (laudemio): la prelazione, prima contenuta nell’art. 966 c.c., è stataabrogata dal nostro codice con la L. 1138/1970).

Enfiteuta: affrancazione (riscatto) pagando al proprietario la somma corrispondete alla capitalizzazione delcanone: non vi è traccia nelle fonti ; oggi v. art. 971 c.c.

Altri modi di estinzione (oltre a devoluzione, prelazione o mancato esercizio della prelazione, e affrancazione) :rinunzia (remissio), prescrizione, perimento totale del fondo, scadenza del termine o verificarsi della condizione,confusio.

Superfcies: art. 952 c.c. Costituzione del diritto di superficie. 1)Il proprietario può costituire il diritto di fare e mantenere al disopra del suolo una costruzione a favore di altri, che ne acquista la proprietà. 2)Del pari può alienare la proprietà della costruzione già esistente, separatamente dalla proprietà del suolo.

Locationes e commodato – concessioni pubbliche:

Interdictum de loco publico fruendo (proibitorio e analogo all’uti possidetis) – interdictum de superficiebus – actio in rem superficiaria

Page 31: Corso di Istituzioni di diritto romano A.A. 2016-2017 - IV ... · iura praediorum urbanorum et rusticorum. --- --- non extollendi, ne luminibus uicini officiatur: item fluminum et

Iura in re aliena: numerus clausus (Typenzwang)?

Multiproprietà (ma v. art. 69 Cod. Cons.: D.Lgs 206/2005: Ai fini del presente capo si intende per: a) contratto: uno o più contratti della durata di almeno tre anni con i quali, verso pagamento di un prezzo globale, si costituisce, si trasferisce o si promette di costituire o trasferire, direttamente o indirettamente, un diritto reale ovvero un altro diritto avente ad oggetto il godimento di uno o più beni immobili, per un periodo determinato o determinabile dell’anno non inferiore ad una settimana; ….)

Cessione di cubatura

Trust (ratifica della convenzione dell’Aja ad opera della L. 374/1989 : intestazione fiduciaria: modello riconducibile alla fiducia romanistica o alla fiducia germanistica: Cass. I 18.06.2014 n. 13903).