8
[ 64 ] dearquitectura 04. 07/09 El desarrollo de la edificación en concreto armado en Colombia [ 65 ] [ 64 ] de arquitectura 04 . 07/09 El desar arroll rollo de o la edif edif dificac icac ic ión ó ión en c en concr oncreto et arma mado do e en Colombia [ 65 ] Hernando Vargas Caicedo Profesor Asociado Departamento de Arquitectura Departamento de Ingeniería Civil y Ambiental Universidad de los Andes concreto armado en Colombia: El desarrollo de la edificación en El caso de los pioneros Doménico Parma y Guillermo González Zuleta (1945-1985) 1 1 Apartes de este trabajo fueron presentadas en conferencia magistral (inédita), por el autor en la XXI CLEFA realizada en Loja, Ecuador, de No- viembre 21 a 25 de Noviembre de 2005. Nuevos materiales, referencias y reflexiones han sido incorporados como resultado de la investigación en el grupo Historia de la Técnica Constructiva en Colombia. El concreto armado como expresión de la modernización de la construcción en Colombia Aunque la producción nacional de cementos se inició a principios del siglo XX, la introducción, difusión y popularización de la construcción en concreto armado tomó varias décadas antes de convertirse en la técnica común que ha predominado desde mediados del siglo XX en Colombia. En su desarrollo han mediado procesos diversos de apertura económica, contacto con experiencias foráneas, políticas de Estado y espíritu empresarial. La investigación sobre el desarrollo de la técnica constructiva en Colombia, desde el período Colonial hasta el presente, ha tenido contribuciones dispersas. Aparte de una escasa indagación sistemática sobre el origen y evolución de los sistemas técnicos de la edificación en nuestro medio, la obra construida ha sido observada básicamente desde su valoración formal, careciéndo de un contexto que la ubique frente a la condición social y cultural de los recursos y mentalidades que la hicieron posible. A partir de los archivos de obras en concreto armado, diseñadas por los ingenieros Doménico Parma y Guillermo González Zuleta en la segunda mitad del siglo XX, se han planteado momentos y dinámicas del desarrollo de la tecnología del concreto armado en el pais. En la obra de estos pioneros se refleja, no solamente el estado de arte internacional, sino el grado de adaptación o innovación que sus propuestas formularon frente al potencial y limitaciones del contexto real en que trabajaron. Así aparecen esfuerzos significativos hacia la industrialización, que aportan elementos de juicio para narrar la experiencia y logros de la construcción colombiana en un período en el que se dio una densificación urbana, construcción de infraestructuras y modernización de los aparatos productivos. Igualmente, la obra singular de la creación estructural y constructiva apoya, a partir de casos sin- gulares, la configuración de una visión de las identidades técnicas regionales y de los aportes propuestos para nuestras comunidades. La figura y genio de los ingenieros estructurales Domenico Parma y Guillermo González Zuleta plantean una cuestión dentro de la cultura en construcción de la ingeniería Colombiana. Recientemente se ha reconocido el trabajo de algunos de los maestros de la construcción estructural en el continente (Cardozo, Delpini, González Pico, Zeevaert, entre otros). En Colombia, las obras de Parma y González Zuleta presentan una dimensión fun- damental por su variedad, extensión, evolución y la forma original de su ejercicio profesional. Los dos casos han sido objeto de estudio del Grupo de Investigación Historia de la Técnica Constructiva en Colombia en la Facultad de Arquitectura y Diseño de la Universidad de los Andes, con el aporte de estudiantes en trabajo de archivo e investigación monográfica. Vida y obras de Domenico Parma (1920-1987) A partir del traslado del Archivo Parma a la Universidad de los Andes en 1999, se inició la investigación sobre el material de la excepcional obra de este ingeniero desde 1949 y hasta 1987. Más de 1600 proyectos en 9 países, 1400 cálculos de estructuras, 68 puentes en 4 países, 20 tipos de grúas y puente-grúas, 23 tipos máquinas y 13 estudios téorico-experimentales dan idea de la escala y rigor de su trabajo. Doménico Parma nació en Italia en 1920 y se formó como ingeniero civil en Génova. Llegó a Colombia en 1945 y trabajó por algún tiempo como revisor de proyectos estructurales en la administración municipal de Bogotá. En 1949 se vinculó a la firma de arquitectura, ingeniería y construcción más importante de la época, Cuéllar-Serrano-Gómez, (fundada en 1933 y aún activa), como ingeniero Jefe del Departamento de Cálculo. Allí se convirtió en figura central de los procesos de industrialización, racionalización y experimentación que se dieron con nuevos materiales para atender el mercado en pleno crecimiento de la economía nacional. En 1962 Parma se independizó, creó su propia oficina de proyectos y fundó varias empresas de transformación de materiales y equipos. Realizó sus más importantes proyectos en las dos décadas siguientes hasta su muerte en 1987. “Nino” Parma encarnó una actividad constante que implicó una continua revisión, desde los manuales alema- nes o italianos hasta las elaboraciones del ACI (American Concrete Insititute) y las normas californianas de sismoresistencia. Para investigar la viabilidad de sus propuestas, elaboró, revisó y divulgó manuales para el sistema de entrepiso reticular celulado (armado en dos direcciones) y sistemas de losas prefabricadas pretensa- Construcción de la estructura de la Torre Colseguros. Fuente: Archivo Cuéllar, Serrano, Gómez. Fotografía de fondo: Edificio UGI Bogotá. 1973. Recibido: octubre 22, 2008. Aprobado: noviembre 10, 2008

concreto armado en Colombia:

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: concreto armado en Colombia:

[ 64 ] dearquitectura 04. 07/09 El desarrollo de la edificación en concreto armado en Colombia [ 65 ][ 64 ] dearquitectura 04. 07/09 El desararrollrollo deo la edifedifdificacicacic ión óión en cen concroncreto et armamado do een Colombia [ 65 ]

Hern

ando

Var

gas

Caic

edo

Prof

esor

Aso

ciad

oDe

parta

men

to d

e Ar

quite

ctur

aDe

parta

men

to d

e In

geni

ería

Civ

il y

Ambi

enta

lUn

iver

sida

d de

los

Ande

s

conc

reto

arm

ado

en C

olom

bia:

El d

esar

rollo

de

la e

difi

caci

ón e

n

El c

aso

de lo

s pi

oner

os D

omén

ico

Parm

a

y Gu

iller

mo

Gonz

ález

Zul

eta

(194

5-19

85)1

1 Ap

arte

s de

est

e tra

bajo

fuer

on p

rese

ntad

as e

n co

nfer

enci

a m

agis

tral (

inéd

ita),

por e

l aut

or e

n la

XXI

CLE

FA re

aliz

ada

en L

oja,

Ecu

ador

, de

No-

viem

bre

21 a

25

de N

ovie

mbr

e de

200

5. N

uevo

s m

ater

iale

s, re

fere

ncia

s y

refle

xion

es h

an s

ido

inco

rpor

ados

com

o re

sulta

do d

e la

inve

stig

ació

n en

el g

rupo

His

toria

de

la T

écni

ca C

onst

ruct

iva

en C

olom

bia.

El c

oncr

eto

arm

ado

com

o ex

pres

ión

de la

mod

erni

zaci

ón d

e la

con

stru

cció

n en

Col

ombi

a

Aun

que

la p

rodu

cció

n na

cion

al d

e ce

men

tos

se i

nici

ó a

prin

cipi

os d

el s

iglo

XX

, la

int

rodu

cció

n, d

ifusi

ón y

po

pula

riza

ción

de

la c

onst

rucc

ión

en c

oncr

eto

arm

ado

tom

ó va

rias

déc

adas

ant

es d

e co

nver

tirs

e en

la t

écni

ca

com

ún q

ue h

a pr

edom

inad

o de

sde

med

iado

s de

l sig

lo X

X e

n C

olom

bia.

En

su d

esar

rollo

han

med

iado

pro

ceso

s di

vers

os d

e ap

ertu

ra e

conó

mic

a, c

onta

cto

con

expe

rien

cias

forá

neas

, pol

ític

as d

e Es

tado

y e

spír

itu

empr

esar

ial.

La in

vest

igac

ión

sobr

e el

des

arro

llo d

e la

téc

nica

con

stru

ctiv

a en

Col

ombi

a, d

esde

el p

erío

do C

olon

ial h

asta

el

pres

ente

, ha

teni

do c

ontr

ibuc

ione

s di

sper

sas.

Apa

rte

de u

na e

scas

a in

daga

ción

sis

tem

átic

a so

bre

el o

rige

n y

evol

ució

n de

los

sis

tem

as t

écni

cos

de l

a ed

ifica

ción

en

nues

tro

med

io, l

a ob

ra c

onst

ruid

a ha

sid

o ob

serv

ada

bási

cam

ente

des

de s

u va

lora

ción

form

al, c

arec

iénd

o de

un

cont

exto

que

la u

biqu

e fr

ente

a la

con

dici

ón s

ocia

l y

cult

ural

de

los

recu

rsos

y m

enta

lidad

es q

ue la

hic

iero

n po

sibl

e.

A p

arti

r de

los

arch

ivos

de

obra

s en

con

cret

o ar

mad

o, d

iseñ

adas

por

los

inge

nier

os D

omén

ico

Par

ma

y G

uille

rmo

Gon

zále

z Zu

leta

en

la s

egun

da m

itad

del

sig

lo X

X, s

e ha

n pl

ante

ado

mom

ento

s y

diná

mic

as d

el d

esar

rollo

de

la te

cnol

ogía

del

con

cret

o ar

mad

o en

el p

ais.

En

la o

bra

de e

stos

pio

nero

s se

ref

leja

, no

sola

men

te e

l est

ado

de

arte

inte

rnac

iona

l, si

no e

l gra

do d

e ad

apta

ción

o in

nova

ción

que

sus

pro

pues

tas

form

ular

on fr

ente

al p

oten

cial

y

limit

acio

nes

del c

onte

xto

real

en

que

trab

ajar

on. A

sí a

pare

cen

esfu

erzo

s si

gnifi

cati

vos

haci

a la

indu

stri

aliz

ació

n,

que

apor

tan

elem

ento

s de

juic

io p

ara

narr

ar la

exp

erie

ncia

y lo

gros

de

la c

onst

rucc

ión

colo

mbi

ana

en u

n pe

ríod

o en

el

que

se d

io u

na d

ensi

ficac

ión

urba

na, c

onst

rucc

ión

de i

nfra

estr

uctu

ras

y m

oder

niza

ción

de

los

apar

atos

pr

oduc

tivo

s. Ig

ualm

ente

, la

obra

sin

gula

r de

la c

reac

ión

estr

uctu

ral y

con

stru

ctiv

a ap

oya,

a p

arti

r de

cas

os s

in-

gula

res,

la c

onfig

urac

ión

de u

na v

isió

n de

las

iden

tida

des

técn

icas

reg

iona

les

y de

los

apor

tes

prop

uest

os p

ara

nues

tras

com

unid

ades

.

La f

igur

a y

geni

o de

los

ing

enie

ros

estr

uctu

rale

s D

omen

ico

Par

ma

y G

uille

rmo

Gon

zále

z Zu

leta

pla

ntea

n un

a cu

esti

ón d

entr

o de

la c

ultu

ra e

n co

nstr

ucci

ón d

e la

inge

nier

ía C

olom

bian

a. R

ecie

ntem

ente

se

ha r

econ

ocid

o el

tr

abaj

o de

alg

unos

de

los

mae

stro

s de

la c

onst

rucc

ión

estr

uctu

ral e

n el

con

tine

nte

(Car

dozo

, Del

pini

, Gon

zále

z P

ico,

Zee

vaer

t, en

tre

otro

s). E

n C

olom

bia,

las

obra

s de

Par

ma

y G

onzá

lez

Zule

ta p

rese

ntan

una

dim

ensi

ón f

un-

dam

enta

l po

r su

var

ieda

d, e

xten

sión

, evo

luci

ón y

la

form

a or

igin

al d

e su

eje

rcic

io p

rofe

sion

al. L

os d

os c

asos

ha

n si

do o

bjet

o de

est

udio

del

Gru

po d

e In

vest

igac

ión

His

tori

a de

la

Técn

ica

Con

stru

ctiv

a en

Col

ombi

a en

la

Facu

ltad

de

Arq

uite

ctur

a y

Dis

eño

de la

Uni

vers

idad

de

los

And

es, c

on e

l apo

rte

de e

stud

iant

es e

n tr

abaj

o de

ar

chiv

o e

inve

stig

ació

n m

onog

ráfic

a.

Vida

y o

bras

de

Dom

enic

o Pa

rma

(192

0-19

87)

A p

arti

r de

l tra

slad

o de

l Arc

hivo

Par

ma

a la

Uni

vers

idad

de

los

And

es e

n 19

99, s

e in

ició

la in

vest

igac

ión

sobr

e el

m

ater

ial d

e la

exc

epci

onal

obr

a de

est

e in

geni

ero

desd

e 19

49 y

has

ta 1

987.

Más

de

1600

pro

yect

os e

n 9

país

es,

1400

cál

culo

s de

est

ruct

uras

, 68

puen

tes

en 4

paí

ses,

20

tipo

s de

grú

as y

pue

nte-

grúa

s, 2

3 ti

pos

máq

uina

s y

13

estu

dios

téor

ico-

expe

rim

enta

les

dan

idea

de

la e

scal

a y

rigo

r de

su

trab

ajo.

Dom

énic

o P

arm

a na

ció

en It

alia

en

1920

y s

e fo

rmó

com

o in

geni

ero

civi

l en

Gén

ova.

Lle

gó a

Col

ombi

a en

194

5 y

trab

ajó

por

algú

n ti

empo

com

o re

viso

r de

pro

yect

os e

stru

ctur

ales

en

la a

dmin

istr

ació

n m

unic

ipal

de

Bog

otá.

En

1949

se

vinc

uló

a la

fir

ma

de

arqu

itec

tura

, ing

enie

ría

y co

nstr

ucci

ón m

ás im

port

ante

de

la é

poca

, Cué

llar-

Ser

rano

-Góm

ez, (

fund

ada

en 1

933

y aú

n ac

tiva

), co

mo

inge

nier

o Je

fe d

el D

epar

tam

ento

de

Cál

culo

. Allí

se

conv

irti

ó en

figu

ra c

entr

al d

e lo

s pr

oces

os

de i

ndus

tria

lizac

ión,

rac

iona

lizac

ión

y ex

peri

men

taci

ón q

ue s

e di

eron

con

nue

vos

mat

eria

les

para

ate

nder

el

mer

cado

en

plen

o cr

ecim

ient

o de

la e

cono

mía

nac

iona

l. En

196

2 P

arm

a se

inde

pend

izó,

cre

ó su

pro

pia

ofic

ina

de p

roye

ctos

y fu

ndó

vari

as e

mpr

esas

de

tran

sfor

mac

ión

de m

ater

iale

s y

equi

pos.

Rea

lizó

sus

más

impo

rtan

tes

proy

ecto

s en

las

dos

déca

das

sigu

ient

es h

asta

su

mue

rte

en 1

987.

“Nin

o” P

arm

a en

carn

ó un

a ac

tivi

dad

cons

tant

e qu

e im

plic

ó un

a co

ntin

ua r

evis

ión,

des

de lo

s m

anua

les

alem

a-ne

s o

ital

iano

s ha

sta

las

elab

orac

ione

s de

l A

CI

(Am

eric

an C

oncr

ete

Insi

titu

te)

y la

s no

rmas

cal

iforn

iana

s de

si

smor

esis

tenc

ia.

Par

a in

vest

igar

la

viab

ilida

d de

sus

pro

pues

tas,

ela

boró

, re

visó

y d

ivul

gó m

anua

les

para

el

sist

ema

de e

ntre

piso

reti

cula

r cel

ulad

o (a

rmad

o en

dos

dir

ecci

ones

) y s

iste

mas

de

losa

s pr

efab

rica

das

pret

ensa

-

Con

stru

cció

n de

la e

stru

ctur

a de

la T

orre

Col

segu

ros.

Fu

ente

: Arc

hivo

Cué

llar,

Ser

rano

, Góm

ez.

Foto

graf

ía d

e fo

ndo:

Edi

ficio

UG

I Bog

otá.

197

3.Re

cibi

do: o

ctub

re 2

2, 2

008.

Apr

obad

o: n

ovie

mbr

e 10

, 200

8

Page 2: concreto armado en Colombia:

[ 66 ] dearquitectura 03. 12/08

das.

Con

cibi

ó si

stem

as d

e an

ális

is d

e pó

rtic

o eq

uiva

lent

e pa

ra a

poya

r, en

sus

pro

pias

pal

abra

s “e

l cál

culo

de

este

si

stem

a es

truc

tura

l de

man

era

rela

tiva

men

te r

ápid

a, lo

gran

do u

na a

prox

imac

ión

razo

nabl

e y

cont

rola

da2 ”

. Com

o pe

dago

go fu

e fu

ndam

enta

l par

a el

des

arro

llo d

e la

inge

nier

ía e

n el

pai

s. C

ient

ífico

, mat

emát

ico,

se

enca

rgó

de

mod

elos

com

plej

os d

e ed

ifici

os c

on p

ánel

es p

refa

bric

ados

, aná

lisis

de

com

port

amie

nto

bajo

el f

uego

y p

uent

es

atir

anta

dos.

Des

pués

del

via

je d

e G

abri

el S

erra

no a

l Bra

sil e

n 19

47, P

arm

a de

sarr

olló

, a p

arti

r de

los

esqu

emas

del

arq

uite

cto,

la

pro

pues

ta d

e un

sis

tem

a re

ticu

lar p

ara

entr

epis

os a

rmad

os e

n do

s di

recc

ione

s. E

n 19

49 s

e in

ició

su

utili

zaci

ón

que

se p

rom

ovió

med

iant

e ca

tálo

gos

y as

ocia

cion

es e

n ci

udad

es c

olom

bian

as y

del

ext

erio

r (c

on p

lant

as d

e pr

efab

rica

ción

en

9 pa

íses

). El

sis

tem

a al

canz

ó un

a in

men

sa d

ifusi

ón, c

on r

acio

naliz

acio

nes

com

plem

enta

rias

di

seña

das

por

Par

ma

para

opt

imiz

ar s

u fa

bric

ació

n y

uso.

En

1959

en

Méx

ico,

com

o co

nsta

en

el c

atál

ogo

de

Bar

bará

, se

utili

zaba

con

el n

ombr

e po

pula

r de

“si

stem

a co

lom

bian

o”. E

ntre

sus

ben

efic

ios

inm

edia

tos

traí

a el

de

impo

rtan

tes

econ

omía

s en

ace

ro d

e re

fuer

zo y

can

tida

des

de c

oncr

eto

com

para

do c

on lo

sas

trad

icio

nale

s, la

in

corp

orac

ión

de c

ompu

esto

s pr

efab

rica

dos

y la

mec

aniz

ació

n de

su

prod

ucci

ón y

man

ipul

ació

n. C

on e

l CIN

VA

-R

AM

(19

56)

y la

can

alet

a de

asb

esto

-cem

ento

dis

eñad

a en

Gua

tem

ala

por

Alv

aro

Ort

ega

(195

9) c

onst

ituy

eron

un

a tr

ilogí

a de

apo

rtes

sus

tanc

iale

s a

la te

cnol

ogía

con

stru

ctiv

a ge

stad

a en

los

fért

iles

años

50.

Aun

que

se in

trod

ujo

en C

olom

bia

desd

e fin

ales

de

la d

écad

a de

194

0 el

sis

tem

a de

pos

tens

ado

se h

abía

lim

itad

o a

tanq

ues

de a

cued

ucto

y c

anal

izac

ione

s an

tes

de a

plic

arse

a e

dific

acio

nes.

Es

Par

ma

desd

e C

uélla

r, S

erra

no,

Góm

ez q

uien

se

conv

irti

ó en

su

prop

ulso

r fu

ndam

enta

l. En

el A

erop

uert

o El

Dor

ado

(195

8), e

l Hip

ódro

mo

de T

e-ch

o (1

958)

y la

Pla

za d

e To

ros

de C

ali (

1960

), P

arm

a lo

apl

icó

e in

ició

un

cont

inuo

pro

ceso

de

tran

sfor

mac

ión

de

los

sist

emas

eur

opeo

s ha

sta

cons

olid

ar s

u pr

opio

sis

tem

a de

pos

tens

ado

(196

4) e

n el

edi

ficio

BC

H a

nte

la s

úbit

a im

posi

bilid

ad d

e im

port

ar c

ompo

nent

es p

or p

robl

emas

de

com

erci

o ex

teri

or c

olom

bian

o. S

u re

cono

cim

ient

o hi

zo q

ue s

e us

ara

post

erio

rmen

te e

n si

tios

com

o el

aer

opue

rto

O´H

are

de C

hica

go.

Des

de f

inal

es d

e lo

s ci

ncue

nta

se e

mpe

zaro

n a

prod

ucir

y e

n gr

an c

anti

dad

dura

nte

los

años

ses

enta

, pos

tes

pret

ensi

onad

os,

pilo

tes

pref

abri

cado

s, m

uros

de

cont

enci

ón p

reco

lado

s, e

dific

ios

indu

stri

ales

pre

fabr

icad

os,

edifi

cios

de

vivi

enda

eco

nóm

ica

con

gran

des

páne

les

y ed

ifici

os to

talm

ente

pre

fabr

icad

os d

e of

icin

as d

e am

plia

pl

anta

libr

e. N

o es

arb

itra

rio

que

Par

ma

se o

cupa

ra a

sidu

amen

te e

n es

a ép

oca

de la

con

cepc

ión

y de

sarr

ollo

de

puen

tes-

grúa

. Era

n la

s ép

ocas

del

mod

elo

de d

esar

rollo

eco

nóm

ico

que

plan

teab

a in

dust

rial

izac

ión

inte

rna

para

at

ende

r la

ráp

ida

urba

niza

ción

y m

oder

niza

ción

de

las

infr

aest

ruct

uras

del

paí

s. E

l edi

ficio

Pan

Am

eric

an L

ife

(196

5) f

ue, u

n ca

so p

arad

igm

átic

o qu

e de

mos

trab

a un

gra

n pr

oces

o de

mon

taje

con

col

umna

s qu

e se

eri

gían

an

tes

de lo

s en

tres

uelo

s y

un p

uent

e-gr

úa s

uper

ior

que

izab

a la

s gr

ande

s pi

ezas

de

las

losa

s in

term

edia

s.

Des

de 1

950,

con

la a

lter

nati

va q

ue p

ropu

so p

ara

sust

itui

r el e

sque

leto

en

conc

reto

arm

ado

por a

cero

impo

rtad

o-pr

oven

ient

e de

Am

eric

an B

ridg

e pa

ra la

con

stru

cció

n de

l Hot

el T

eque

ndam

a, P

arm

a se

ocu

pó c

onti

nuam

ente

de

edi

ficio

s al

tos,

cad

a ve

z m

ás f

recu

ente

s. D

ebe

adve

rtir

se q

ue h

abía

has

ta e

nton

ces

una

tím

ida

expe

rien

cia

loca

l en

la c

onst

rucc

ión

de e

dific

ios

de v

ario

s pi

sos

en c

oncr

eto

arm

ado

y qu

e do

min

aban

en

la s

iluet

a ur

bana

lo

s ed

ifici

os e

n ac

ero

rem

acha

do im

port

ados

de

los

EEU

U c

on p

oca

o ni

ngun

a pa

rtic

ipac

ión

loca

l. C

on d

esta

-

El desarrollo de la edificación en concreto armado en Colombia [ 67 ]

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

IN

GEC

ON

Ent

repi

-so

s ce

rám

icos

. Rev

ista

Pro

a 62

, 195

2.

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Est

ruct

uras

Ret

icu-

lar

Cel

ulad

a. R

evis

ta P

roa

42, 1

950.

Par

ma

visi

ta la

obr

a de

l Edi

ficio

Nad

er, e

stru

ctur

a re

ticu

lar

celu

lada

. A

rchi

vo: C

uélla

r, S

erra

no, G

ómez

.

Lobb

y A

erop

uert

o el

Dor

ado.

Arc

hivo

: Cué

llar,

Ser

rano

, Góm

ez.

Edifi

cio

Pan

amer

ican

Life

, Bog

otá.

A

rchi

vo: E

sgue

rra,

Sae

nz, S

ampe

r.B

óved

a B

iblio

teca

Lui

s Á

ngel

Ara

ngo,

Bog

otá.

A

rchi

vo: E

sgue

rra,

Sae

nz, S

ampe

r.

2 Ar

chiv

o Pa

rma

Page 3: concreto armado en Colombia:

[ 68 ] dearquitectura 04. 07/09 El desarrollo de la edificación en concreto armado en Colombia [ 69 ]

cada

em

patí

a ha

cia

sus

arqu

itec

tura

s y

arqu

itec

tos,

Par

ma

cont

ribu

yó c

on la

ser

ie d

e ed

ifici

os u

rban

os c

omo

Seg

uros

Bol

ivar

(19

56),

Ecop

etro

l (1

957)

, SEN

A (

1959

), To

rres

de

Bav

aria

(19

61),

Ale

jand

ro A

ngel

(19

63),

BC

H

(196

4), A

vian

ca (1

968)

y R

esid

enci

as E

l Par

que

(196

8). L

a ge

nero

sa c

ompa

ñia

de P

arm

a co

mo

cons

ejer

o ab

iert

o de

arq

uite

ctos

com

o S

erra

no, O

breg

ón, S

alm

ona

o Es

guer

ra y

Sam

per,

prom

ovió

alt

o gr

ado

de in

tegr

ació

n de

su

s es

truc

tura

s co

n ar

quit

ectu

ra s

imul

táne

amen

te o

rden

adas

e in

nova

dora

s.

Par

ma,

sin

em

barg

o, e

s re

cord

ado

con

frec

uenc

ia p

or a

lgun

as d

e su

s m

ayor

es p

roez

as c

onst

ruct

ivas

. En

la t

orre

de

Avi

anca

, lim

itado

por

las

calc

ulad

oras

man

uale

s de

la é

poca

, ref

orm

ó la

con

cepc

ión

de la

mac

roes

truc

tura

par

a ha

cerl

a m

anip

ulab

le s

in c

ompu

tado

r, co

nvir

tiénd

ola

en u

na s

erie

de

seis

sup

er lo

sas

que

divi

den

en s

eis

tram

os

más

sim

ples

al e

dific

io m

ayor

de

36 p

isos

. Su

noci

ón d

e gr

ande

s co

rtin

as e

squi

nera

s de

rigi

dez,

con

stitu

yó e

l cor

a-zó

n de

la re

sist

enci

a al

fueg

o de

l edi

ficio

en

el in

cend

io d

e 19

73, p

or lo

que

fue

ovac

iona

do e

n N

orte

amér

ica

cuan

-do

pre

sent

ó la

exp

erie

ncia

de

su d

iseñ

o y

la p

oste

rior

reco

nstr

ucci

ón. E

n el

arc

hivo

que

con

serv

a la

Uni

vers

idad

de

los

And

es, s

e en

cuen

tran

mat

eria

les

sobr

e la

torr

e P

irel

li, d

e N

ervi

, ind

udab

le p

rece

dent

e de

una

fina

con

stru

cció

n en

con

cret

o ar

mad

o, c

uand

o en

las

post

guer

ra s

e ha

bía

dem

anda

do u

na r

espu

esta

loca

l a la

con

stru

cció

n de

ras

-ca

ciel

os. S

in la

com

plic

idad

de

Par

ma,

la g

eom

etrí

a en

esp

iral

de

las

Torr

es d

el P

arqu

e, c

on e

ntre

suel

os e

n ca

jone

s pr

efab

rica

dos

del R

etce

l ahu

sado

par

a ac

omod

arse

a s

u ra

dial

idad

, gra

ndes

cor

tinas

que

tom

an la

s al

tas

tors

ione

s y

cort

ante

s y

ampl

ias

luce

s en

su

cóm

odo

parq

uead

ero,

no

se h

ubie

ran

logr

ado.

Con

var

ios

de lo

s co

mpa

ñero

s de

ge

nera

ción

y, e

n pa

rtic

ular

, el g

eote

cnis

ta A

nton

io P

áez

y el

arq

uite

cto

cons

truc

tor R

afae

l Esg

uerr

a, fu

e pr

otag

onis

-ta

del

des

plaz

amie

nto

en d

ista

ncia

de

29 m

etro

s de

l edi

ficio

Cud

ecom

(19

74),

una

cons

truc

ción

de

8 pi

sos

y 77

00

tone

lada

s de

pes

o, o

bra

de fi

na lo

gíst

ica

hast

a ha

ce p

oco

titul

ar d

e un

réc

ord

Gui

nnes

s. E

n su

s úl

timos

tie

mpo

s,

calc

uló

y re

gist

ró c

on s

u pr

opia

cal

igra

fía, a

par

tir d

e ec

uaci

ones

com

plej

as c

on p

rogr

amas

de

com

puta

dor

de s

u au

torí

a, e

l atir

anta

do p

uent

e de

Chi

nchi

ná, C

alda

s, q

ue n

o al

canz

ó a

ver

conc

luid

o.

Vida

y o

bras

de

Guile

rmo

Gonz

ález

Zul

eta

(191

9-19

95)

Hijo

y n

ieto

de

inge

nier

os, G

uille

rmo

Gon

zále

z Zu

leta

enc

arnó

una

im

port

ante

her

enci

a té

cnic

a y

un i

mpu

lso

sost

enid

o ha

cia

la in

nova

ción

. Su

abue

lo J

uan

Nep

omuc

eno

Gon

zále

z V

ásqu

ez (

1838

-191

0) f

ue u

no d

e lo

s pr

i-m

eros

ing

enie

ros

colo

mbi

anos

que

con

cluy

eron

sus

est

udio

s té

cnic

os e

n el

ext

erio

r al

gra

duar

se e

n la

Eco

le

Cen

tral

e de

Par

ís. F

ue f

unda

dor

de la

Soc

ieda

d C

olom

bian

a de

Ing

enie

ros

en 1

887

y pr

esid

ente

, com

o su

hijo

Fa

bio

Gon

zále

z Ta

vera

, de

esta

muy

act

iva

cole

ctiv

idad

fren

te a

las

tare

as d

e lo

s in

geni

eros

en

la in

com

unic

ada

Col

ombi

a. G

onzá

lez

Vás

quez

fue

un e

jem

plo

naci

onal

de

capa

cida

d pa

ra e

mpr

ende

r las

obr

as d

e fe

rroc

arri

les

en

las

selv

as, f

rent

e a

la d

urís

ima

com

pete

ncia

de

los

empr

esar

ios

inte

rnac

iona

les

de la

épo

ca.

Gon

zále

z Ta

vera

, en

cont

rast

e, e

ra h

ombr

e de

aca

dem

ia, c

odifi

cado

r, di

vulg

ador

, con

solid

ador

de

cono

cim

ient

os

y re

fere

ntes

, asi

duo

cont

ribu

yent

e de

la re

vist

a gr

emia

l. G

onzá

lez

Zule

ta fu

e do

cent

e en

la fa

cult

ad d

e ar

quite

ctu-

ra d

e la

Uni

vers

idad

de

los

And

es d

uran

te la

déc

ada

de lo

s añ

os 5

0 co

n C

arlo

s H

erná

ndez

Pav

a. S

e re

cuer

da, e

n la

épo

ca d

e lo

s de

cano

s G

erm

án S

ampe

r y

Han

s D

rew

s, la

ped

agog

ía d

e H

erná

ndez

, pup

ilo y

soc

io d

e G

onzá

lez

Zule

ta, a

l pre

sent

ar e

l pan

oram

a de

la ri

quez

a de

las

estr

uctu

ras

en e

l mun

do n

atur

al. E

n su

prá

ctic

a re

cord

amos

a

Gon

zále

z Zu

leta

com

o un

gen

til p

rofe

sor q

ue d

ibuj

aba

para

sus

exp

ecta

dore

s en

pro

ceso

s de

pro

yect

os, e

sque

-m

as s

inté

ticos

des

de e

l lad

o op

uest

o de

la m

esa.

Hab

ía e

stud

iado

su

carr

era

en C

hile

y C

olom

bia,

con

sos

teni

do in

stin

to y

flex

ibili

dad

en s

us b

úsqu

edas

y c

omo

su a

mig

o, s

ocio

y c

ómpl

ice

de a

vent

uras

téc

nica

s, Á

lvar

o O

rteg

a, p

erte

necí

a a

la e

stir

pe d

e lo

s pi

oner

os d

e lo

s fe

rroc

arri

les.

Des

de te

mpr

ano,

se

man

ifest

ó si

empr

e cu

rios

o, in

form

al e

n su

s m

étod

os d

e tr

abaj

o y

cort

és e

n su

tr

ato,

cla

ro e

n su

s di

agra

mas

y s

impl

e ar

itm

étic

a pa

ra a

rqui

tect

os. E

n 19

46, r

ecié

n gr

adua

do, d

espu

és d

e va

rias

ob

ras

fuer

a de

la c

apit

al, t

raba

jó e

n el

cel

ebra

do la

bora

tori

o de

la S

ecci

ón d

e Ed

ifici

os N

acio

nale

s de

l Min

iste

rio

de O

bras

Púb

licas

don

de h

izo

part

e de

l equ

ipo,

pre

sidi

do p

or e

l arq

uite

cto

alem

án L

eopo

ldo

Rot

her.

Las

obra

s m

ayor

es d

e es

te g

rupo

(P

laza

de

Mer

cado

de

Gir

ardo

t, Es

tadi

o de

Bas

ebal

l de

Car

tage

na)

son

ya c

lási

cas.

En

el p

rim

er c

aso,

en

med

io d

el c

lima

trop

ical

y d

entr

o el

leng

uaje

de

la r

acio

nalid

ad m

oder

nist

a, s

e pl

ante

ó un

a cu

bier

ta d

e cá

scar

as li

gera

s, a

poya

das

sobr

e co

lum

nas-

baja

ntes

en

V, p

ara

form

ar u

na te

chum

bre

elev

ada

que

cons

erva

hoy

la

fres

cura

y l

eved

ad d

eman

dada

s po

r el

con

text

o. P

ara

hace

rla

posi

ble,

en

los

sóta

nos

del

Mi-

nist

erio

se

arm

aron

y e

nsay

aron

las

bóve

das.

En

el e

stad

io d

e C

arta

gena

, la

velo

cida

d de

l pro

ceso

de

dise

ño y

ob

ra, d

e so

lam

ente

cua

tro

mes

es y

la a

udac

ia d

e la

s gr

ader

ías

cubi

erta

s en

cás

cara

s lig

eras

en

C, e

ncon

trar

on

inm

edia

to r

econ

ocim

ient

o en

las

revi

stas

nor

team

eric

anas

que

se

sorp

rend

íero

n de

la ju

vent

ud y

ava

nce

téc-

nico

de

las

nuev

as g

ener

acio

nes

lati

noam

eric

anas

de

la p

ostg

uerr

a. C

on la

con

cien

cia

de la

obr

a de

gra

ndes

m

aest

ros

(Fre

yssi

net,

Mai

llart

, Ner

vi, T

orro

ja)

las

cubi

erta

s en

cás

cara

s de

con

cret

o ar

mad

o ha

bían

em

peza

do

a co

ntag

iars

e.

En la

euf

oria

de

la é

poca

CIN

VA

3 , pa

ra v

ivie

ndas

eco

nóm

icas

, est

acio

nes

de b

uses

, cub

iert

as in

dust

rial

es, a

pli-

caba

n té

cnic

as in

dust

rial

es r

ecié

n an

unci

adas

. Se

hací

a pr

efab

rica

ción

en

obra

, con

mín

imos

pes

os y

can

tida

-de

s de

mat

eria

les

en e

xplo

raci

ón d

e lo

s lím

ites

par

a so

luci

ones

loca

les.

Ens

ayab

an v

aria

ntes

alig

erad

as c

omo

el

Bet

onit

,de

orig

en s

uizo

, par

a ce

ldas

de

conc

reto

en

páne

les

para

las

casa

s de

Muz

ú, s

egún

inic

iati

va d

e M

anri

-

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Con

stru

cció

n de

un

pilo

te B

enot

o. R

evis

ta P

roa

118,

195

8.

3 CI

NVA

(195

1-19

71),

asoc

iado

con

Orte

ga, G

on-

zále

z Zu

leta

inco

rpor

ó cá

scar

as d

elga

dísi

mas

de

conc

reto

al v

acío

, del

sis

tem

a de

Bill

ner

Fabr

icac

ión

de p

oste

nsad

os p

ara

Edifi

cio

BC

H, B

ogot

á.

Arc

hivo

: Esg

uerr

a, S

aenz

, Sam

per.

Pre

fabr

icad

os p

ara

fach

adas

del

Edi

ficio

Avi

anca

, Bog

otá.

A

rchi

vo: E

sgue

rra,

Sae

nz, S

ampe

r.

Page 4: concreto armado en Colombia:

[ 70 ] dearquitectura 04. 07/09 El desarrollo de la edificación en concreto armado en Colombia [ 71 ]

que

Mar

tín,

pro

mot

or ta

mbi

én d

el p

rim

er p

oste

nsad

o pa

ra lo

s ta

nque

s de

l Hos

pita

l San

Car

los

con

los

sist

emas

no

rtea

mer

ican

os d

e Pr

eloa

d. C

on c

ásca

ras

vaci

adas

en

siti

o y

expl

orad

as m

ucha

s va

rian

tes

com

o ca

seto

nado

s,

alm

as e

n la

drill

os c

erám

icos

hue

cos

o pr

ensa

dos,

Gon

zále

z Zu

leta

pop

ular

izab

a es

tas

form

as e

n su

s es

tadi

os,

teat

ros,

igle

sias

y a

udit

orio

s. E

n ca

sos

com

o el

Tea

tro

de la

Com

edia

el l

adri

llo s

ombr

ero

para

la c

ubie

rta,

idea

do

con

Jorg

e G

aitá

n C

orté

s, p

osib

ilita

ba la

acú

stic

a in

teri

or y

una

ord

enad

a di

spos

ició

n de

las

arm

adur

as p

ara

las

mín

imas

can

tida

des

de c

oncr

eto

vaci

ado

en s

itio

. Cua

ndo

se c

onsu

ltó

a To

rroj

a so

bre

la e

stab

ilida

d de

alg

unas

de

est

as e

stru

ctur

as y

cua

ndo

llegó

Fél

ix C

ande

la a

Bog

otá

(195

6) y

a G

onzá

lez

Zule

ta h

abía

rea

lizad

o un

a ob

ra

sólid

a de

exp

lora

ción

est

ruct

ural

. Deb

e co

mpr

obar

se c

uánt

o ha

bía

de p

ropi

o an

tes

de la

em

erge

ncia

de

la r

ica

obra

de

Die

ste

en c

erám

ica

arm

ada.

Los

conc

urso

s pa

ra e

l H

ipód

rom

o de

Tec

ho o

Pla

za d

e C

ali

elev

aron

a m

ito

el g

usto

de

Gon

zále

z Zu

leta

por

lo

s gr

ande

s vo

ladi

zos

y fo

rmas

sin

ant

eced

ente

s. E

n és

ta ú

ltim

a el

ori

gen

de la

idea

fue

el p

opul

ar c

anas

to d

e m

imbr

e de

nue

stro

s m

erca

dos

con

gran

cap

acid

ad d

e re

sist

ir fu

erza

s in

teri

ores

sin

abr

irse

. Al l

ado

de v

eter

anos

na

cion

ales

y c

ompi

tien

do c

on n

uevo

s co

nstr

ucto

res

colo

mbi

anos

y e

urop

eos,

se

enca

rgó

de la

rea

lizac

ión

de

dive

rsas

obr

as c

ivile

s en

todo

el p

aís,

com

o pu

ente

s, a

erop

uert

os, e

dific

ios

indu

stri

ales

, cár

cele

s.

En 1

947

ante

los

Jueg

os B

oliv

aria

nos

en C

arta

gena

y c

on la

ace

lera

da v

íspe

ra d

e lo

s Ju

egos

Dep

orti

vos

Pan

a-m

eric

anos

de

Cal

i, en

196

8, G

onzá

lez

Zule

ta p

rodu

jo o

bras

fue

ra d

e se

rie

en t

iem

pos

muy

lim

itad

os. C

omo

au-

tori

dad

de lo

s es

cena

rios

dep

orti

vos,

sus

am

igos

Gai

tán

Cor

tés

y B

arco

Var

gas,

en

sus

perí

odos

com

o al

cald

es

de B

ogot

á, le

enc

arga

ron

segu

ir e

stas

tar

eas.

Aun

que

sus

inic

iale

s pr

opue

stas

par

a am

plia

ción

del

est

adio

de

Bog

otá

con

gran

des

arco

s no

se

real

izar

an, f

inal

men

te, e

n el

Cam

pín

es e

vide

nte

su in

geni

o pa

ra r

ehab

ilita

r la

lim

itad

a es

truc

tura

ori

gina

l con

ave

ntur

as e

n su

s pi

lota

jes

de tu

berí

a en

asb

esto

cem

ento

y g

rade

rías

pre

tens

a-da

s. E

l edi

ficio

Ugi

de

22 p

isos

de

ofic

inas

(197

2), d

el a

rqui

tect

o H

erna

ndo

Varg

as R

ubia

no, f

ue u

n es

cena

rio

de

luci

mie

nto

del

inge

nier

o es

truc

tura

l. To

rre

cons

trui

da d

e ar

riba

hac

ia a

bajo

, con

núc

leo

cent

ral

desl

izad

o, c

u-bi

erta

mix

ta e

n vi

gas

cajó

n de

ace

ro p

oste

nsad

o y

entr

epis

os c

olga

dos,

frut

o de

un

esfu

erzo

inte

rdis

cipl

inar

io d

e so

luci

ones

ori

gina

les.

Pas

ada

la e

dad

del a

pren

diza

je, e

n lo

s le

jano

s cu

aren

tas,

la c

omun

idad

de

cons

truc

tore

s en

Col

ombi

a se

mos

trab

a a

final

de

los

sese

nta

más

con

scie

nte

de s

us p

ropi

as c

apac

idad

es, d

e la

mad

urez

de

sus

empr

esas

e in

dust

rias

, de

la p

osib

ilida

d de

una

iden

tida

d té

cnic

a lo

cal.

Elem

ento

s de

la a

gend

a de

inve

stig

ació

n so

bre

estru

ctur

as y

con

stru

cció

n en

la m

oder

ni-

dad

colo

mbi

ana

Se

han

suge

rido

alg

unos

asp

ecto

s pa

ra s

itua

r e

inte

rpre

tar

déca

das

cruc

iale

s en

la

impo

rtac

ión

de i

deas

, la

di

vulg

ació

n de

los

med

ios

conc

eptu

ales

y d

e ap

licac

ión,

em

erge

ncia

y d

esar

rollo

de

empr

esas

indu

stri

ales

, de

proy

ecto

s de

ing

enie

ría,

arq

uite

ctur

a y

cons

truc

ción

. Res

ulta

cla

ro q

ue, a

dife

renc

ia d

e pa

íses

com

o M

éxic

o,

Vene

zuel

a, B

rasi

l, U

rugu

ay, C

hile

o A

rgen

tina

don

de ll

egar

on d

esde

pri

ncip

ios

del s

iglo

XX

med

ios

más

ava

nza-

dos

para

ree

mpl

azar

las

form

as p

reca

rias

de

las

cons

truc

cion

es t

radi

cion

ales

en

mam

post

ería

por

esq

uele

tos

en c

oncr

eto,

en

Col

ombi

a fu

e le

nto

el a

pren

diza

je y

exp

osic

ión

a es

te t

ipo

de t

ecno

logí

as. N

o se

ava

nzó

en s

is-

tem

as d

e só

tano

s y

cim

enta

cion

es c

omo

en M

éxic

o, p

or la

pre

sión

de

suel

os p

obre

s. N

o se

ele

varo

n, c

omo

en

Mon

tevi

deo

o B

ueno

s A

ires

, ras

caci

elos

des

de 1

910

y 19

20 e

n co

ncre

to a

rmad

o. N

o se

form

aron

, com

o en

Bra

sil

o C

hile

, esc

uela

s de

tuto

res,

cát

edra

s, s

iste

mas

de

labo

rato

rios

, fir

mas

con

trat

ista

s de

cre

cien

te c

apac

idad

par

a ex

tend

er n

acio

nalm

ente

nue

vas

técn

icas

.

En e

l cas

o co

lom

bian

o, la

fáb

rica

de

Cem

ento

Sam

per,

inic

ió u

na p

rom

oció

n ar

dua

de la

téc

nica

del

con

cret

o te

nien

do q

ue d

iseñ

ar y

con

stru

ir m

ucha

s ob

ras,

gen

eral

men

te d

e di

men

sion

es m

odes

tas

y ba

jo u

n cu

adro

de

men

talid

ades

tod

avía

ret

icen

tes.

La

apar

ició

n de

las

cát

edra

s de

est

e nu

evo

mat

eria

l te

ndrá

que

esp

erar

la

doce

ncia

de

pion

eros

com

o C

arri

zosa

, Mal

dona

do y

Gar

cía

Rey

es p

ara

que,

lent

amen

te, e

n 19

30, s

e ac

ogie

ran

med

ios

de c

álcu

lo q

ue, t

odav

ía, r

ecog

ían

para

digm

as d

e lo

s m

odel

os a

lem

anes

y fr

ance

ses,

ant

es d

el p

redo

mi-

nio

que

los

sist

emas

nor

team

eric

anos

del

AC

I ten

dría

n cl

aram

ente

a p

arti

r de

195

0.

Por

ent

once

s, y

a se

rec

onoc

en,

en l

a ol

a de

l de

speg

ue e

conó

mic

o pa

ra e

l de

sarr

ollo

pos

teri

or a

la

segu

nda

guer

ra m

undi

al, i

nmig

rant

es q

ue a

port

aron

con

ocim

ient

os c

onst

ruct

ivos

, con

la la

bor

dest

acad

a de

Con

cist

(Fer

roco

ncre

to),

Gal

ante

, Mog

gio,

Mas

tran

gelo

(Est

ruco

), m

aest

ros

cons

truc

tore

s y

tuto

res

de p

rim

eras

gen

era-

cion

es d

e re

aliz

ador

es lo

cale

s de

un

conc

reto

de

mej

ores

con

dici

ones

.

Her

nand

o Va

rgas

Rub

iano

, Gui

llerm

o G

onzá

lez

Zule

ta, v

isit

ante

s br

asile

ños

y eq

uipo

del

pro

yect

o. E

dific

io U

gi, B

ogot

á.

Edifi

cio

UG

I, en

con

stru

cció

n. D

e ar

riba

a a

bajo

pis

o 9.

A

rchi

vo: H

erna

ndo

Varg

as R

ubia

no e

Hijo

s S

.A.

Avi

so p

ublic

itar

io E

. S

chot

tlae

nder

, es

truc

tura

par

a G

aseo

sas

Col

ombi

anas

. Rev

ista

Pro

a 11

, 194

8.

Page 5: concreto armado en Colombia:

[ 72 ] dearquitectura 04. 07/09

- Ex

posi

ción

Arc

hivo

Dom

enic

o Pa

rma.

Uni

vers

idad

de

los

And

es. M

ayo

2002

- La

con

stru

cció

n m

etál

ica

en C

olom

bia

en é

poca

rec

ient

e: e

lem

ento

s de

una

age

nda

de in

vest

igac

ión.

Pon

enci

a en

el F

oro

Ant

ioqu

ia s

e co

nstr

uye

en a

cero

. A

ndi,

Fede

met

al, M

edel

lín, 2

005

- A

lvar

o O

rteg

a: L

a ar

quit

ectu

ra e

n su

func

ión

soci

al. C

onfe

renc

ia U

JTL,

inéd

ita,

200

1-

De

la ta

pia

pisa

da a

la p

iedr

a líq

uid

a: E

l ret

o te

cnol

ógic

o de

la c

onst

rucc

ión

en

con

cret

o en

Col

ombi

a, e

n La

con

stru

cció

n de

l con

cret

o en

Col

ombi

a, A

socr

e-to

, 200

6-

Obr

as d

esta

cada

s de

arq

uite

ctur

a, in

geni

ería

y c

onst

rucc

ión

en: C

olom

bia

(Sel

ecci

ón) e

n C

incu

enta

año

s en

la c

onst

rucc

ión

de C

olom

bia,

Cam

acol

195

7-20

07.

Cam

acol

, 200

8-

Mat

eria

les,

pro

ceso

s y

prod

ucto

s. P

arte

1: A

ctor

es y

ele

men

tos

de la

urb

aniz

ació

n y

edifi

caci

ón e

n la

s dé

cada

s de

la m

oder

nida

d, e

n C

incu

enta

año

s en

la c

ons-

truc

ción

de

Col

ombi

a, C

amac

ol 1

957-

2007

. Cam

acol

, 200

8-

Not

as p

ara

una

hist

oria

de

los

entr

epis

os m

etál

icos

. Rev

ista

Con

stru

cció

n M

etál

ica,

No.

6, A

bril-

Sep

tiem

bre

2006

Vari

ni, C

laud

io y

Var

gas

Cai

cedo

, Her

nand

o. D

omen

ico

Parm

a: u

n re

trat

o ci

entí

fico.

UP

C, 2

004

Rev

ista

PR

OA

. Núm

eros

4, 1

1, 2

5, 2

8, 3

7, 4

4, 5

0, 5

5, 7

8, 8

4, 8

8, 8

9, 1

17, 1

22, 1

92, 2

03, 2

13, 2

23, 2

44, 2

51, 2

84, 3

03, 3

47. R

evis

ta E

SCA

LA, N

úmer

os 5

6, 5

7, 9

3, 1

16.

Rev

ista

NO

TIC

RET

O. M

arzo

199

1- O

ctub

re 1

995.

Rev

ista

AU

N. O

ctub

re 1

970.

Rev

ista

Arq

uite

ctur

a y

Art

e. F

ebre

ro 1

955.

Rev

ista

Ana

les

de In

geni

ería

188

7-19

90.

A p

arti

r de

1950

en

Pro

a, s

e re

gist

ran

las

obra

s de

Can

dela

, la

pref

abri

caci

ón e

urop

ea, l

as in

nova

cion

es d

e P

arm

a o

Gon

zále

z Zu

leta

, los

nue

vos

mat

eria

les

y su

s nu

evas

fab

rica

cion

es c

olom

bian

as, l

os e

jem

plos

de

uso

de lo

s el

emen

tos

mod

erno

s e

indu

stri

ales

en

una

naci

ente

arq

uite

ctur

a y

cons

truc

ción

loca

l que

se

mue

stra

org

ullo

sa

de lo

nue

vo y

de

la a

dapt

ació

n qu

e pr

opon

e y

empi

eza

a lo

grar

par

a es

te m

edio

.

Sin

dud

a, la

est

étic

a de

las

estr

uctu

ras

se c

onvi

erte

en

publ

icid

ad d

e la

s ob

ras,

com

o en

los

avis

os d

e S

pine

l, co

n su

s fo

togé

nica

s y

auda

ces

esca

lera

s o

mem

bran

as,

en l

os g

rand

es a

rcos

de

mad

era

lam

inad

a qu

e us

a Ve

ngoe

chea

par

a cu

bier

tas

indu

stri

ales

. Lo

s en

trep

isos

, se

gún

hem

os e

xam

inad

o su

evo

luci

ón e

n C

olom

bia,

de

mue

stra

n fa

ses

ince

sant

es d

e ex

peri

men

taci

ón e

n fo

rmat

os, m

ater

iale

s, c

once

ptos

con

stru

ctiv

os d

uran

te lo

s in

geni

osos

año

s 50

y 6

0, c

lara

men

te o

rien

tado

s ha

cia

cons

egui

r pr

otot

ipos

de

valo

r lo

cal,

en u

na lí

nea

haci

a la

pr

efab

rica

ción

livi

ana

pref

erid

a en

los

gran

des

proy

ecto

s de

viv

iend

a pú

blic

os y

pri

vado

s, c

on c

asos

sal

ient

es

com

o M

uzu,

Qui

roga

, CU

AN

, Ken

nedy

o N

iza.

Inv

ento

res

crio

llos

com

o To

bar

en B

ogot

á, A

ryes

, Cor

nelis

sen

y S

alze

do y

otr

os c

onst

ruct

ores

de

Bar

ranq

uilla

, Ing

enie

ría

y C

onst

rucc

ione

s en

Med

ellín

, Bor

rero

, Zam

oran

o y

Gio

vane

lli e

n C

ali,

com

prue

ban

el in

teré

s de

apl

icar

pre

fabr

icad

os, a

soci

arse

alr

eded

or d

e la

nue

va t

ecno

logí

a,

conc

ebir

la a

rqui

tect

ura

a pa

rtir

de

mód

ulos

o r

ecur

sos

estr

uctu

rale

s y

raci

onal

izad

os, t

raba

jar

en e

quip

os d

e in

geni

eros

y a

rqui

tect

os c

onst

ruye

ndo.

Hem

os in

dica

do e

jem

plos

sos

teni

dos

del i

nter

és d

e lo

s ar

quit

ecto

s en

es

te t

iem

po s

obre

los

apo

rtes

de

la p

refa

bric

ació

n y

cons

truc

ción

en

conc

reto

en

térm

inos

de

su a

port

e pa

ra

hace

r pro

tecc

ione

s so

lare

s, fa

chad

as c

on id

enti

dade

s lo

cale

s, p

roto

tipo

s pa

ra d

iver

sas

clas

es d

e ed

ifici

os c

omo

talle

res,

esc

uela

s, v

ivie

nda,

mer

cado

s, a

erop

uert

os, e

n re

spue

sta

loca

l pot

enci

ada

por l

a ex

tens

ión

que

la in

dus-

tria

del

cem

ento

tuvo

ent

once

s y

el a

prec

io q

ue s

e ge

stó

en la

nue

va g

ener

ació

n de

real

izad

ores

. Ant

es d

e la

más

re

cien

te e

ra d

e lo

s có

digo

s, e

n pl

ena

cose

cha

de a

rqui

tect

uras

y c

onst

rucc

ione

s fr

esca

s, s

e ci

taba

a G

onzá

lez

Zule

ta c

uand

o so

sten

ía q

ue n

o ha

y bu

ena

obra

si n

o ti

ene

algo

inno

vado

r. En

195

1, e

n su

edi

tori

al s

obre

el b

ino-

mio

arq

uite

cto

inge

nier

o, C

arlo

s M

artí

nez

sost

enía

que

hac

ían

la p

erfe

cta

asoc

iaci

ón d

e cr

iter

ios

e in

telig

enci

as.

Bibl

iogr

afía

Arc

hivo

Dom

enic

o Pa

rma.

Fac

ulta

d de

Arq

uite

ctur

a y

Dis

eño.

Uni

vers

idad

de

los

And

es

Arq

uite

ctur

a co

lom

bian

a en

con

cret

o: O

bras

mae

stra

s. A

socr

eto,

199

6

And

erso

n, S

tanf

ord

(ed)

. Ela

dio

Die

ste:

Inno

vati

on in

Str

uctu

ral A

rt. P

rinc

eton

, 200

4

Bar

bará

, Fer

nand

o. M

ater

iale

s y

Proc

edim

ient

os d

e C

onst

rucc

ión.

Her

rero

, Méx

ico,

195

9

Car

bone

ll, G

alao

r (e

d). A

lvar

o O

rteg

a: P

rear

quit

ectu

ra d

el b

iene

star

. Esc

ala,

Som

osur

, Fac

ulta

d de

Arq

uite

ctur

a U

nive

rsid

ad d

e lo

s A

ndes

, 198

9

Cár

dena

s, N

ésto

r, O

rteg

a, G

erm

án y

Rod

rígu

ez, A

leja

ndro

. Est

adio

de

Bas

e-B

all,

Car

tage

na, C

olom

bia.

Mon

ogra

fía C

urso

Aná

lisis

Téc

nico

de

Pro

yect

os, 1

999.

U

nive

rsid

ad d

e lo

s A

ndes

Del

gado

, Fra

ncis

co y

Var

gas

Cai

cedo

, Her

nand

o. M

emor

ia d

escr

ipti

va E

dific

io U

gi, M

emor

ia in

édit

a, 1

974

Fabe

r, C

olin

. Can

dela

, The

She

ll B

uild

er. R

einh

old,

196

3

Gar

cía,

Jul

io. T

rasl

ado

Edifi

cio

Cud

ecom

. Mon

ogra

fía C

urso

His

tori

a de

la T

ecno

logí

a de

la C

onst

rucc

ión.

Uni

vers

idad

de

los

And

es, M

ayo

2005

Gut

iérr

ez, R

amón

(ed)

, et a

l. A

rqui

tect

ura

lati

noam

eric

ana

en e

l Sig

lo X

X. C

ecod

al, 1

998

May

or, A

lber

to. I

nven

tos

y pa

tent

es e

n C

olom

bia

1930

-200

0: D

e lo

s lím

ites

de

las

herr

amie

ntas

a la

s fr

onte

ras

del c

onoc

imie

nto.

ITM

, 200

5

Niñ

o, C

arlo

s. A

rqu

itec

tura

y E

stad

o: C

onte

xto

y si

gnifi

cado

de

las

con

stru

ccio

nes

del

Min

iste

rio

de O

bras

blic

as, C

olom

bia,

190

5-19

60. U

nive

rsid

ad N

acio

-na

l, 19

91

Varg

as C

aice

do, H

erna

ndo.

Cam

bio

Técn

ico

en la

Edi

ficac

ión

en C

olom

bia

en e

l Sig

lo X

X. C

ien

Año

s de

Arq

uite

ctur

a en

Col

ombi

a. S

CA

, 200

0

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Spi

nel &

Cia

, Esc

ue-

la M

ilita

r. R

evis

ta P

roa

101,

195

6.

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Spi

nel &

Cia

, esc

a-le

ra. R

evis

ta P

roa

105,

195

6.

OB

RA

ES

TR

UC

TU

RA

L D

E D

OM

ENIC

O P

AR

MA

Y G

UIL

LEM

O G

ON

ZA

LEZ

ZU

LET

A 1

945-

1986

Sel

ecci

ón d

e fe

chas

y e

ven

tos

des

taca

dos

o O

bra

C

iud

ad

Au

tor

estr

uct

ura

l C

arac

terí

stic

as e

stru

ctu

rale

s d

esta

cad

as

1945

P

laza

de

mer

cado

de

Gir

ardo

t G

irar

dot

GG

Z y

otro

s

Cub

iert

a en

cás

cara

s de

con

cret

o co

n ap

oyos

en

V

Mem

bran

as d

e 7

x 2.

5 m

con

5 c

m d

e es

peso

r

1947

Es

tadi

o 11

de

Nov

iem

bre

Car

tage

na

Car

tage

na

GG

Z

Cub

iert

a en

cás

cara

s de

con

cret

o M

embr

anas

de

3 cm

y

otro

s

de

esp

esor

con

ven

as d

e 5

cm, e

n vo

ladi

zos

de 1

8 m

1947

-194

8 E

dific

io N

ader

Bog

otá

DP

Pri

mer

a ap

licac

ión

del s

iste

ma

reti

cula

r ce

lula

do, c

on

vigu

etas

vac

iada

s en

sit

io

1952

Es

truc

tura

Hot

el T

eque

ndam

a B

ogot

á D

P

A

cept

ació

n po

r C

useg

o de

pro

pues

ta d

e P

arm

a pa

ra

esqu

elet

o en

con

cret

o

1952

Es

tadi

o El

Cam

pín

Bog

otá

GG

Z

Arc

os p

ara

sopo

rte

de g

rade

rías

de

48 x

24

m

pr

oyec

to e

nsan

che

(no

conn

stru

ido)

1951

B

arri

o Q

uiro

ga

B

ogot

á D

P

C

ásca

ras

pref

abri

cada

s en

con

cret

o al

vac

ío

1951

Es

taci

ón d

e bu

ses

B

ogot

á G

GZ

Bóv

edas

con

ladr

illo

huec

o de

5 c

m, 1

6 x

24m

.

1953

Es

tadi

o A

tana

sio

Gir

ardo

t M

edel

lín

GG

Z

C

ubie

rta

de g

rade

ría

con

18 m

de

vola

dizo

, pla

ca a

liger

ada

1953

C

entr

o U

rban

o A

nton

io N

ariñ

o B

ogot

á D

P

B

loqu

es d

e vi

vien

da c

on c

olum

nas

exte

rior

es

1953

B

arri

o La

Sol

edad

Bog

otá

DP

Sis

tem

a es

truc

tura

l par

a ca

sas

en d

os p

isos

sim

ilar

a D

om-in

o

Es

tadi

o P

ascu

al G

uerr

ero

C

ali

GG

Z

Cás

cara

s de

cub

iert

as s

obre

gra

derí

as

1953

Te

atro

La

Com

edia

Bog

otá

GG

Z

Cás

cara

s en

cer

ámic

a ar

mad

a co

n la

drill

os ti

po s

ombr

ero

Lu

z de

31

m c

on c

ásca

ra d

e 5

cm

1953

C

imen

taci

ón y

est

ruct

ura

B

ogot

á D

P

P

ilota

je p

erim

etra

l par

a co

nfor

mar

sót

anos

B

anco

de

la R

epúb

lica

1954

Ed

ifici

o Ec

opet

rol

B

ogot

á D

P

P

lant

a lib

re d

e of

icin

as

1955

S

uper

mer

cado

Ray

o

B

ogot

á G

GZ

C

ubie

rta

con

bóve

da s

obre

cua

tro

apoy

os. A

rcos

ati

rant

ados

,

bóve

da d

e do

ble

curv

atur

a, la

drill

o hu

eco

5 cm

1955

C

apill

a G

imna

sio

Mod

erno

Bog

otá

Bog

otá

GG

Z

Cás

cara

s en

con

cret

o co

nopa

rabó

licas

en

ladr

illo

huec

o 5

cm

1955

bric

a de

Chi

clet

s C

lark

’s

Bog

otá

GG

Z

Bóv

edas

y m

uros

pre

fabr

icad

os a

l vac

ío. F

acha

das

en m

ódul

os

iz

ados

de

6 x

3 m

.

1955

M

erca

do C

UA

N

B

ogot

á G

GZ

M

embr

anas

de

5 cm

con

blo

que

de e

scor

ia

1955

Ed

ifici

o Vo

lksw

agen

Bog

otá

GG

Z

Bóv

edas

sin

usoi

dale

s de

5 c

m e

n la

drill

o hu

eco

con

luce

s

de

16

m19

55

Teat

ro C

UA

N

B

ogot

á G

GZ

B

óved

as d

e m

embr

ana

de d

oble

cur

vatu

ra 3

cm

.

1956

Hip

ódro

mo

deTe

cho

Bog

otá

GG

ZC

ubie

rtas

degr

ader

ías

con

gran

des

vola

dizo

sC

ásca

ras

circ

ula

Page 6: concreto armado en Colombia:

- Ex

posi

ción

Arc

hivo

Dom

enic

o Pa

rma.

Uni

vers

idad

de

los

And

es. M

ayo

2002

- La

con

stru

cció

n m

etál

ica

en C

olom

bia

en é

poca

rec

ient

e: e

lem

ento

s de

una

age

nda

de in

vest

igac

ión.

Pon

enci

a en

el F

oro

Ant

ioqu

ia s

e co

nstr

uye

en a

cero

. A

ndi,

Fede

met

al, M

edel

lín, 2

005

- A

lvar

o O

rteg

a: L

a ar

quit

ectu

ra e

n su

func

ión

soci

al. C

onfe

renc

ia U

JTL,

inéd

ita,

200

1-

De

la ta

pia

pisa

da a

la p

iedr

a líq

uid

a: E

l ret

o te

cnol

ógic

o de

la c

onst

rucc

ión

en

con

cret

o en

Col

ombi

a, e

n La

con

stru

cció

n de

l con

cret

o en

Col

ombi

a, A

socr

e-to

, 200

6-

Obr

as d

esta

cada

s de

arq

uite

ctur

a, in

geni

ería

y c

onst

rucc

ión

en: C

olom

bia

(Sel

ecci

ón) e

n C

incu

enta

año

s en

la c

onst

rucc

ión

de C

olom

bia,

Cam

acol

195

7-20

07.

Cam

acol

, 200

8-

Mat

eria

les,

pro

ceso

s y

prod

ucto

s. P

arte

1: A

ctor

es y

ele

men

tos

de la

urb

aniz

ació

n y

edifi

caci

ón e

n la

s dé

cada

s de

la m

oder

nida

d, e

n C

incu

enta

año

s en

la c

ons-

truc

ción

de

Col

ombi

a, C

amac

ol 1

957-

2007

. Cam

acol

, 200

8-

Not

as p

ara

una

hist

oria

de

los

entr

epis

os m

etál

icos

. Rev

ista

Con

stru

cció

n M

etál

ica,

No.

6, A

bril-

Sep

tiem

bre

2006

Vari

ni, C

laud

io y

Var

gas

Cai

cedo

, Her

nand

o. D

omen

ico

Parm

a: u

n re

trat

o ci

entí

fico.

UP

C, 2

004

Rev

ista

PR

OA

. Núm

eros

4, 1

1, 2

5, 2

8, 3

7, 4

4, 5

0, 5

5, 7

8, 8

4, 8

8, 8

9, 1

17, 1

22, 1

92, 2

03, 2

13, 2

23, 2

44, 2

51, 2

84, 3

03, 3

47. R

evis

ta E

SCA

LA, N

úmer

os 5

6, 5

7, 9

3, 1

16.

Rev

ista

NO

TIC

RET

O. M

arzo

199

1- O

ctub

re 1

995.

Rev

ista

AU

N. O

ctub

re 1

970.

Rev

ista

Arq

uite

ctur

a y

Art

e. F

ebre

ro 1

955.

Rev

ista

Ana

les

de In

geni

ería

188

7-19

90.

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Spi

nel &

Cia

, Esc

ue-

la M

ilita

r. R

evis

ta P

roa

101,

195

6.

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Spi

nel &

Cia

, esc

a-le

ra. R

evis

ta P

roa

105,

195

6.

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Spi

nel

& C

ia,

ci-

mie

ntos

. Rev

ista

Pro

a 10

5, 1

956.

Ref

eren

cias

fot

ográ

fica

s:

Arc

hivo

fot

ográ

fico

de C

uélla

r, Se

rran

o, G

ómez

; po

r at

enci

ón d

e S

anti

ago

Alb

erto

Bot

ero.

Arc

hivo

fot

ográ

fico

de E

sgue

rra,

Sae

nz y

Sam

per;

por

at

enci

ón d

e R

afae

l Esg

uerr

a C

leve

s.

Arc

hivo

foto

gráf

ico

de H

. Var

gas

Rub

iano

e H

ijos

S.A

, a

carg

o de

Her

nand

o Va

rgas

Cai

cedo

.

OB

RA

ES

TR

UC

TU

RA

L D

E D

OM

ENIC

O P

AR

MA

Y G

UIL

LEM

O G

ON

ZA

LEZ

ZU

LET

A 1

945-

1986

Sel

ecci

ón d

e fe

chas

y e

ven

tos

des

taca

dos

o O

bra

C

iud

ad

Au

tor

estr

uct

ura

l C

arac

terí

stic

as e

stru

ctu

rale

s d

esta

cad

as

1945

P

laza

de

mer

cado

de

Gir

ardo

t G

irar

dot

GG

Z y

otro

s

Cub

iert

a en

cás

cara

s de

con

cret

o co

n ap

oyos

en

V

Mem

bran

as d

e 7

x 2.

5 m

con

5 c

m d

e es

peso

r

1947

Es

tadi

o 11

de

Nov

iem

bre

Car

tage

na

Car

tage

na

GG

Z

Cub

iert

a en

cás

cara

s de

con

cret

o M

embr

anas

de

3 cm

y

otro

s

de

esp

esor

con

ven

as d

e 5

cm, e

n vo

ladi

zos

de 1

8 m

1947

-194

8 E

dific

io N

ader

Bog

otá

DP

Pri

mer

a ap

licac

ión

del s

iste

ma

reti

cula

r ce

lula

do, c

on

vigu

etas

vac

iada

s en

sit

io

1952

Es

truc

tura

Hot

el T

eque

ndam

a B

ogot

á D

P

A

cept

ació

n po

r C

useg

o de

pro

pues

ta d

e P

arm

a pa

ra

esqu

elet

o en

con

cret

o

1952

Es

tadi

o El

Cam

pín

Bog

otá

GG

Z

Arc

os p

ara

sopo

rte

de g

rade

rías

de

48 x

24

m

pr

oyec

to e

nsan

che

(no

conn

stru

ido)

1951

B

arri

o Q

uiro

ga

B

ogot

á D

P

C

ásca

ras

pref

abri

cada

s en

con

cret

o al

vac

ío

1951

Es

taci

ón d

e bu

ses

B

ogot

á G

GZ

Bóv

edas

con

ladr

illo

huec

o de

5 c

m, 1

6 x

24m

.

1953

Es

tadi

o A

tana

sio

Gir

ardo

t M

edel

lín

GG

Z

C

ubie

rta

de g

rade

ría

con

18 m

de

vola

dizo

, pla

ca a

liger

ada

1953

C

entr

o U

rban

o A

nton

io N

ariñ

o B

ogot

á D

P

B

loqu

es d

e vi

vien

da c

on c

olum

nas

exte

rior

es

1953

B

arri

o La

Sol

edad

Bog

otá

DP

Sis

tem

a es

truc

tura

l par

a ca

sas

en d

os p

isos

sim

ilar

a D

om-in

o

Es

tadi

o P

ascu

al G

uerr

ero

C

ali

GG

Z

Cás

cara

s de

cub

iert

as s

obre

gra

derí

as

1953

Te

atro

La

Com

edia

Bog

otá

GG

Z

Cás

cara

s en

cer

ámic

a ar

mad

a co

n la

drill

os ti

po s

ombr

ero

Lu

z de

31

m c

on c

ásca

ra d

e 5

cm

1953

C

imen

taci

ón y

est

ruct

ura

B

ogot

á D

P

P

ilota

je p

erim

etra

l par

a co

nfor

mar

sót

anos

B

anco

de

la R

epúb

lica

1954

Ed

ifici

o Ec

opet

rol

B

ogot

á D

P

P

lant

a lib

re d

e of

icin

as

1955

S

uper

mer

cado

Ray

o

B

ogot

á G

GZ

C

ubie

rta

con

bóve

da s

obre

cua

tro

apoy

os. A

rcos

ati

rant

ados

,

bóve

da d

e do

ble

curv

atur

a, la

drill

o hu

eco

5 cm

1955

C

apill

a G

imna

sio

Mod

erno

Bog

otá

Bog

otá

GG

Z

Cás

cara

s en

con

cret

o co

nopa

rabó

licas

en

ladr

illo

huec

o 5

cm

1955

bric

a de

Chi

clet

s C

lark

’s

Bog

otá

GG

Z

Bóv

edas

y m

uros

pre

fabr

icad

os a

l vac

ío. F

acha

das

en m

ódul

os

iz

ados

de

6 x

3 m

.

1955

M

erca

do C

UA

N

B

ogot

á G

GZ

M

embr

anas

de

5 cm

con

blo

que

de e

scor

ia

1955

Ed

ifici

o Vo

lksw

agen

Bog

otá

GG

Z

Bóv

edas

sin

usoi

dale

s de

5 c

m e

n la

drill

o hu

eco

con

luce

s

de

16

m19

55

Teat

ro C

UA

N

B

ogot

á G

GZ

B

óved

as d

e m

embr

ana

de d

oble

cur

vatu

ra 3

cm

.

1956

H

ipód

rom

o de

Tec

ho

B

ogot

á G

GZ

C

ubie

rtas

de

grad

ería

s co

n gr

ande

s vo

ladi

zos.

Cás

cara

s ci

rcul

a-

res

en la

drill

o hu

eco,

vol

adiz

o de

23

m, c

ásca

ras

de 2

cm

1956

Ig

lesi

a de

Fát

ima

M

edel

lín

GG

Z

Bóv

edas

par

aból

icas

sob

re a

rcos

cru

zado

s

1956

A

erop

uert

o El

Dor

ado

B

ogot

á D

P

H

all c

entr

al c

on g

rand

es v

igas

en

conc

reto

pos

tens

ado

1956

Es

tadi

o Li

bert

ad

P

asto

G

GZ

Vo

ladi

zo d

e 10

m, b

óved

as d

e m

embr

ana

1957

S

egur

os B

olív

ar

B

ogot

á D

P

O

ficin

as c

on p

lata

form

a y

torr

e

1956

P

uent

e

Ti

bitó

P

rim

eras

uti

lizac

ione

s de

pos

tens

ado

1957

P

uent

e

La

Pla

ta

GG

Z

Pri

mer

as u

tiliz

acio

nes

de p

oste

nsad

o 39

met

ros

de lu

z

1957

Es

tadi

o de

fútb

ol

C

arta

gena

G

GZ

C

ásca

ras

de d

oble

cur

vatu

ra d

e 2.

5 cm

1956

-195

7 P

laza

de

Toro

s

Cal

i G

GZ

C

ono

en c

oncr

eto

post

ensa

do s

in a

poyo

s la

tera

les

1958

P

uent

es A

veni

da 2

6

Bog

otá

DP

Ser

ie d

e pa

sos

con

viga

s po

sten

sada

s B

BR

V

1958

S

ENA

Bog

otá

B

ogot

á D

P

A

poyo

en

cuat

ro c

olum

nas

con

braz

os e

n co

ncre

to a

la v

ista

1958

B

iblio

teca

Lui

s-A

ngel

Ara

ngo

Bog

otá

DP

Cub

iert

a ab

oved

ada

1961

C

iuda

d K

enne

dy

B

ogot

á D

P

B

loqu

es d

e vi

vien

da c

on e

ntre

piso

s pr

eten

sado

s

1963

Ed

ifici

o A

leja

ndro

Ang

el

B

ogot

á D

P

O

ficin

as c

on fa

chad

a pr

efab

rica

da

1964

B

CH

Bog

otá

Bog

otá

DP

Gra

ndes

vol

adiz

os e

n co

ncre

to p

oste

nsad

o. G

ran

luz

en p

lant

a

banc

aria

. Luz

de

30 m

en

plat

afor

ma,

vol

adiz

os 9

m

1965

P

anam

eric

an L

ife

B

ogot

á D

P

O

ficin

as d

e pl

anta

libr

e, a

ntep

echo

est

ruct

ural

, gra

ndes

pref

abri

cado

s, c

olum

nas

exte

rnas

. Luc

es 1

8 m

1967

To

rre

Avi

anca

Bog

otá

DP

Torr

e co

n 8

gran

des

cort

inas

, am

plia

s lu

ces,

pis

os d

e re

sist

en-

ci

a sí

smic

a, F

acha

da c

orti

na c

on e

lem

ento

s pr

eten

sado

s,

re

sist

ente

al i

ncen

dio

en 1

973

1967

M

ulti

fam

iliar

es S

an F

ranc

isco

B

ogot

á D

P

P

refa

bric

ació

n de

apa

rtam

ento

s co

n gr

ande

s pa

nele

s.

4

piso

s en

un

mes

1968

-197

1 C

olis

eo C

ubie

rto

C

ali

GG

Z

Cub

iert

a en

arc

o de

ace

ro y

cab

les.

Arc

os m

etál

icos

de

97 m

en

cajó

n

1970

A

erop

uert

o de

Pal

mas

eca

P

alm

ira

GG

Z

Gra

n lu

z ce

ntra

l en

cubi

erta

ple

gada

1970

C

entr

o C

olse

guro

s

Bog

otá

DP

Torr

e de

pla

nta

tria

ngul

ar c

on v

olad

izos

, un

apoy

o ce

ntra

l

1970

C

olis

eo C

ubie

rto

El C

ampí

n B

ogot

á G

GZ

Es

truc

tura

de

cubi

erta

en

viga

s ca

jón

mix

tas

post

ensa

das.

Dos

arc

os d

e 84

m p

ara

cubi

erta

sob

re c

able

s

1971

Es

tadi

o P

ascu

al G

uerr

ero

(am

plia

ción

) C

ali

GG

Z

Cub

iert

a de

gra

derí

as e

n do

ble

curv

atur

a, a

liger

ada

en 6

cm

, -

arco

s el

ípti

cos

1972

B

anco

Gan

ader

o

Bog

otá

GG

Z

Torr

e en

vol

adiz

os c

on p

lant

a al

arga

da

1972

To

rres

del

Par

que

B

ogot

á D

P

To

rres

con

form

adas

con

cor

tina

s ra

dial

es y

ent

repi

sos

en

re

ticu

lar

celu

lado

1973

Ed

ifici

o U

gi

Bog

otá

GG

Z

Estr

uctu

ra d

e of

icin

as c

on n

úcle

o ce

ntra

l des

lizad

o co

nstr

uida

de a

rrib

a ha

cia

abaj

o19

73

Torr

e M

azue

ra

B

ogot

á D

P

Ed

ifici

o no

con

stru

ido

con

estr

uctu

ra e

n fa

chad

a pa

ra 6

sót

anos

y

55

piso

s

1974

P

uent

e P

umar

ejo

B

arra

nqui

lla M

oran

di, D

P y

Cus

ego

Vano

s at

iran

tado

s en

con

cret

os p

oste

nsad

os y

pre

fabr

icad

os

1974

Ed

ifici

o C

udec

om

B

ogot

á D

P

Tr

asla

do e

dific

io s

obre

car

rile

ras

con

gato

s hi

dráu

licos

par

a

ampl

iaci

ón A

veni

da 1

9

1975

B

anco

Pop

ular

Bar

ranq

uilla

GG

Z

Ofic

inas

con

apo

yos

peri

met

rale

s

1980

M

uelle

ele

vado

r C

onas

til

C

arta

gena

G

GZ

O

bras

inno

vado

ras

en p

ilota

jes

y m

uelle

1983

Es

tadi

o M

etro

polit

ano

B

arra

nqui

lla G

GZ

C

ubie

rta

con

tira

ntes

de

com

pens

ació

n

1986

P

uent

e D

omen

ico

Par

ma

C

hinc

hiná

D

P

P

uent

e at

iran

tado

en

conc

reto

Fuen

tes

(Sel

ecci

ón) :

Pro

a, V

arga

s C

aice

do (2

000,

200

7, 2

008)

, Not

icre

to, A

rchi

vo P

arm

a

Page 7: concreto armado en Colombia:

Edif

icio

SEN

A (

Sec

cion

al C

un

din

amar

ca).

Cor

te a

rqui

tect

ónic

o. A

rchi

vo P

arm

a, F

acul

tad

de A

rqui

tect

ura

y D

iseñ

o, U

nive

rsid

ad d

e lo

s A

ndes

.

Torr

es d

el P

arq

ue

- Bog

otá.

Pla

no c

imie

ntos

zon

as A

y B

. Arc

hivo

Par

ma,

Fac

ulta

d de

Arq

uite

ctur

a y

Dis

eño,

Uni

vers

idad

de

los

And

es.

Page 8: concreto armado en Colombia:

[ 74 ] dearquitectura 04. 07/09

Torr

es d

el P

arq

ue

- Bog

otá.

Pla

no c

imie

ntos

zon

as A

y B

. Arc

hivo

Par

ma,

Fac

ulta

d de

Arq

uite

ctur

a y

Dis

eño,

Uni

vers

idad

de

los

And

es.

Torr

es d

el P

arq

ue

- Bog

otá.

Pla

no c

orti

nas

y ca

isso

ns. A

rchi

vo P

arm

a, F

acul

tad

de A

rqui

tect

ura

y D

iseñ

o, U

nive

rsid

ad d

e lo

s A

ndes

.