-
COGRAFYA VE TİCARET*
Geography and Commerce
J. H. KRAMERS Çev.: Murat AGARI**
Özet
Bu makalede Kramers Ortaçag dünyasındaki cografya ile ticaret
ilişkilef'i!lden bahsetmektedir. Ancak bunu wrgu]arken daha ziyade
Müslümaniann co~rafyaya l
-
teyi ellerinde tutmalarını sağlayan, ordu gücüyle o-luşturulup
bir araya getirilmiş, politik, aynı zamanda dini bir güç bloğu
meydana getirdikleri bir gerçektir.
Diğer taraftan, biz o günlerdeki Hıristiyan dünyanın coğrafi ve
politik koşullarını göz ö;ıüne aldığımızda, onların çoğunlukla bu
büyük Islam imparatorluğuna bağlı kalmak · zorunda olduğunu hemen
farkederiz. Güneyde, bu dönemde Muhammed! hükümdarların
hakimiyetindeki Akdeniz aşılmaz bir set haline geldi; doguda Bizans
İmparatorluğu Ermenistan'daki İslam'la ~ yüze kaldı. Kuzey
Kafkaslar ve Doğu Avrupa ise Muhammed! olduğu kadar Hıristiyanlığın
da et-kisinde kalan yan medeni toplumlarm yurduydu. Sadece
kuzeydeki putperest Avrupa, İslam'ın ekonomik ve politik
hegemonyasının yok edilmesine
. karşılık, kendisini büyük oranda XII. · yüzyılda gösterecek
güçlü bir genişlemenin başlangıcındaydı.
İki rakip dinin hac mekanlannın nisbi co~rafi pozisyonu oldukça·
farklıydı. Hıristiyan Avrupa'nın ideal dini merkezi olan Kudüs M.S.
638'den beri Muhammedilerio kontrolü altındaydı. . Fakat Muhammed!
komutanlar Avrupalı Hıristiyanların Kutsal Mezar'a haccetmelerine
izin verdiler. Hac ziyaretleri ile ilgili seyahat notlan günümüze
kadar ulaşan ilk kişiler, Frank Arculf (680 civan), Saxon Willibald
(725 dvan) ve haccına 780 civarında Roma'dan başlayan Bemard'dı.
Şüphesiz, İslam hakimiyetine giren ülkeler hakkında bilgi akışını
sağlayan sadece onlar değildi. Bizans İmparator:luğu'ndaki
Hıristiyanların, aynı dine inandıklan Mısır, Suriye ve
Mezopotamya'da yaşayanlarla iliş-. kileri bu bakış açısıyla son
derece önemli olmalıydı.
İslam dünyasında sorunlar oldukça farklıydı. Hac merkezi Mekke,
İslam coğrafyasında merkezi bir ko-numdaydı. Allah'ın evine hac,
Kur'an a (Kutsal Metin) göre İslam'ın beş şamndan birisiydi ve
İslam imparatorluğunun her tarafından Müslümanlar, bu-rada bir
araya gelmekteydiler. Bu yüzden Hac sade-ce dini birliği
oi':!Şturan güçlü bir faktör değil, aynı zamanda Muhammed! ülkeler
arasında ticaret bağla-
. nnı güçlendirmede maddi bir destek ve İslam dün-yasının
değişik bölgelerinden oldukça güçlü bir bilgi akışını temin
unsuruydu. Hac dolayısıyla Mekke'ye farklı ülkelerden, yolların
güzergahlarını ve durak-larını içeren bilgi . bulunmaktaydı; ancak
dünyanın Muhammed! olmayan .kesimlerine ilgisizlikten ve bu konuda
büyük bir ihmalden söz etrriek gerekir.
Hıristiy~ Avrupa'nın hemen heme11 tüm yön-lerden İslam
tarafından kuşablmasının üzerinden yaklaşık bin yıl geçti. Aynı
zamanda Avrupa, ken-disini, bilinen dünyanın, -bilinmeyen dünyayı
kastet-miyoruz-doğu ve güneyinden ayıran engelleri aşmış, buralan
denizden dolaşmışb. Avrupa bu eylemlerin
COGRAFYA VE TICARET
çoğunu, kendi güç ve inisiyatifine borçludur; fakat aynı zamanda
Avrupa bu dönemin ileri gelenlerinin bilgisinden ve deneyiminden de
büyük oranda fay-
. dalanmışhr. Böylece Avrupa kültürel açıdan kendi-lerinden önce
gelenlerin bir dönem yaplıklan gibi, coğrafi bilgi düzeyi, keşifler
ve dünya ticareti açılarından kendini sorgulamak zorunda kalmışbr.
İslam'ın günümüzün modem medeniyeti üzerine uyguladığı bu
alanlardaki aksiyenun etkisi, bir çok Arapça kökenli terimlerde;
özellikle ticaret ve deniz-cilik terimlerinde bulunabilir. Bu
etkinin hesaplan-ması ise sadece bizim bugünkü aktüel coğrafi
bil-gimizin uzanblarının tarihsel gelişiminin çalışılması
·ile ortaya konabilir. Modem coğrafya, bir bilim olarak
gelenekten o kadar bağımsız ve pozitiftir ki, eski dönemlerin doğru
kabul ettiği bakış açılarını az ya da çok değil, hemen hemen
tümüyle bir kenarda bırakır. Ben "tümü" diyorum; fakat Jaubert,
1840 yılında idrisi'nin eserini Fransıica'ya tercüme ettiğinde, bu
eserin dünyanın, özellikle de Afrika'nın coğrafi bilgisini.
arbnnadığını düşünmek imkansızdır.
Dünyamızın bilgisi üzerine, Müslüman kültür önderlerimizin
tarihsel etkileri ile ilgili bir çalışma, zorluklan da beraberinde
getirir. Çünkü Muhammedllerin coğrafi bilgilerinin ne
dereçe--kişisel gözlemlerine ve gezilerine dayandığınt;"licari
bağlanblarının uçlarının nerelere kadar uzandığını belirlemek o
kadar kolay değildir.
IX. yüzyıldan XIV. yüzyıla kadar Arapça'da gözle görülür ve
önemli bir coğrafi literatür oluşturulmuştu. Fakat bu yığının bize
vermek durumund~ olduğu şey, sadece edebiyatçıların ya da alimierin
"resmi"2 bilimidir. Ne kadar dikkatli olsalar da bu yazarlar
zi-yaret ettikleri bölgelerden ve insanlardan değildirler; ve bu
bilgileri gezginlerden ve denizcilerden dinlemiş olmalıdırlar. Yine
doğrulan görmelerini enge_lleyecek geleneksel ve dini ideolojilere
kapılmış olmalıydılar; aricak böyle olsa da karanlık dönemlerin
Ortaçağ. alimlerincjen daha az önyargılı olduklan kesindir.
Bu resmi ve edebi bilirnden başka, denizcilerin ve taeirierin
geniş denizcilik ve coğrafi deneyimleri söz konusuydu. Telifte
uğraşan kişiler, bu bilgilerden bü-yük oranda faydalandılar. Fakat
bazen müte~ tüc-car ve denizcileriiı daha az önyargılı oldukları,
müellif-
.lerin kendi yazdıklarından anlaşılm~dır . . İşte o mü-tevazi
denizci ve tüccarlar, Oitaçağ Avrupası ile İslam arasındaki
ilişkilerde başlıca arabulucu ve öncül olarak değerlendirilmelidir.
Büyük Arapça coğrafya çalışmalarının, ilgili olduğu oranda
astronorrıi hariç, Avrupa üzerinde hemen etki göstermediği
görülecektir.
Muhammedilerin Arap literatürüne kazandırdık-
2 Resmi bilimden kastettijli, devletin hizmetinde ve dest~inde
gerçek· leştirilen bUim olmalıdtr. ç.n.
679
-
J. H. KRAMERS.;
lan geniş kapsamlı coğrafi bilgilerin araşbnlinasının metodW1u
da bu arada ihmal etmemek gerekir. Bir bilim olarak Islam
coğrafyacılığının ilk yüz elli yılını gözlemlediğimizde, Hıristiyan
dünyasından daha üstün olmadığı, dünyanın UZW1luğu, bölümleri
(iklim-leri), Nil'in kaynaklan gibi konularla ilgili olarak tuhaf
görüşler ileri sürdükleri göri,ilecektir. Blınlar arasında
dünyanın, başı Çin, kuyruğu Kuzey Afrika olan .bir kuşa
benzetilmesi gibi olanlar yer alma.i
-
Rum denizinin tanımlanması ile sona erer. Bu tarz coğrafi
tanımlamanın ikinci bölümünü, Mezopotam-ya'dan başlayıp,
Transoxanya'da sona eren İslam'ın doğu bölgesi oluşturur.
Bu tarz coğrafi metodun kurucusu olarak, Horasan ve
Transoxanya'nın hakimi olan Samaniler (822-999) döneminin meşhur
alimi Ebu Zeyd Belhl (934) zikrediür. Belhl, içeriği henüz
Avrupalılar tarafından bilinmeyen kapsamlı bir coğrafi çalışmayla,
vezir Ceyhanl'nin takipçisi olarak onun yerini almıştır.
Ceyhani'nin eseri bir bütün olarak muhafaza edilememiştir; ancak
belli başlı bir takım çalışmalar, onun tarafından kurulan ekolün
detay-larına inmektedir. Bunlar İstahri (950 civan), İbn Havkal
(975 civan) ve kısmen bağımsız bir çalışma olan Makdisi'nin (985
civan) çalışmalandır. Bu coğrafi ekolün, Hint Okyanusunun Fars
Denizi olarak isimlendirilmesi örneğinde olduğu şekliyle, Sasaniler
döneminden İran geleneğini miras .olarak almış olması muhtemeldir.
Haritalar, İspanyol papaz Beatus (730/98 civan) tarafından yapılan
aynı dö-nemin başlıca dünya haritalanndan ·çok daha doğru coğrafi
kesinlik içermektedir. Şüphesiz biz, canlı şeylerin resimle
ifadesinin yasaklanmasından dolayı, bu Muhammedi haritalarda insan
ya da hayvan resmi bulamayız. Resimlerin eklenmesi meşhur Hereford
haritasında görüldüğü şekliyle haritayı çok daha fan-tastik yapar.
Ancak diğer yandan daha o dönemde biz, İslam haritalarında sahil
boylannın, nehirlerin klasikleşmiş tarzda beürtilmesine doğru bir
eğilim gözlemlemekteyiz. Böylece birçok İstahri haritası Ak-deniz'i
ova! ve dairemsi bir biçimde göstermektedir.
Bu dönemde yazılan coğrafyaya ait diğer çalıŞmalarda sadece bir
tek özel bölge değerlendirilir. En çok tanınanı Hindistan'ın
tanımını yapan Birüni ve Arap yanmadas~ tanımını veren
Hemdanl'ninki-lerdir.4 Bu tarzın diğer bazı çalışmalan günümüze tam
olarak ulaşmış değildir; ancak 921'de Halife Muktedir tarafından
Volga Bulgarianna elçi olarak gönderilen İbn Fadlan'ın verdiği
bilgiler gibi daha sonraki dönem derlemelerinden bilinmektedirler.
Bu alanda Mes'Odi'nin çalışmalan özel bir yer işgal eder. Mes'Odi,
Muhammediler içerisinde dünyayı dur-madan dolaşan bir kişiydi ve
seyahatlerinde büyük miktarda coğrafi ve etnografik bilgi topladı.
Birkaç eser yazmış; bunların 956'da bitirilen ikisi günümüze kadar
gelmiştir. Bu eserler, co!;trafi konularda sis-temden son derece
yoksundur. Fakat İslam coğrafyası ile bağımsız gezginlerin ve
seyyahlann bütüncül çoğrafi düşünceleri arasındaki farkı
göster-mesi açısından son derece önemlidir. Bu şekilde, örneğin
Hint Okyanusunun genişli!;ti ile ilgili olarak
4 Hemediini ile Herndiini birbirine kanştınlmamalıdır. Zira
Hemdan Yemen"in meşhur kabUelerindendir. Herndiini bu kabileye
mensup oldu~ içi~ bu isimle an~maktadır. ç.n
COGRAFYA VE TİCARET
İslam alimleri arasında hakim olan görüşü verdikten sonra, bu
denizleri iyi bilen İran limanlarındaki denizcilerin görüş ve
düşüncelerini dikkate almaz; alimler tarafından belirtilen
ölçülerde, onlarla hem-fikir değildir. Aynı zamanda denizierin bir
takım yön-lerde sınırlannın bulunmadığına dair olan görüşleri de
dikkate almamaktadır. Bu durum ise, "Fars denizi, etrafını saran
okyanusun bir körfezidir ve onun Akdeniz gibi oldukça dar bir ağzı
vardır" tarzındaki anlayışa tamamıyla tersti. Benzer biçimde,
yu-kanda zikredilen Makdisi, Hint okyanusurıun şeklini tartışırken,
"Bazılan onu taylesan(yanm daire biçim-U İran üstlüğü) olarak
algılarken diğer bir kesim ise kuş olarak algılamaktadır. Fakat
uzun araştırmalardan sonra bu konuda uzman birisi kum üzerinde bu
denizin şeklinin çizdi." demektedir. Bu ise ne bir tay-lesana ne de
bir kuşa benzemekteydi; düzensiz kör-fezierin ve · yanmadalann bir
araya gelmesiydi. Mes'Odi, Çin'i ziyaret etmiş ve Afrika'nın doğu
kıyılan ile ilgili pek çok malumata sahip görünmektedir. Diğer
yandan onun astronomi ile ilgili çok az· malu-mata sahip olduğu
göze çarpar. Onun eserlerinde bulduğumuz bir tuhaflık da, bir
iklimdeki bütün önemli şehirlerin aynı enlem üzerinde yer
almasıdır.
XI. yüzyıl, öncekilerin izinde, fakat daha az par-lak olarak
sürer. Bu dönemin tanınmış otoritesi, Endülüslü Bekri'dir (1067
civarı). Onun kapsamlı çalışmasının sadece Afrika ile ilgili bölümü
yayınlandı. Bu eserde biz, sayısız liman ve koyların özel-Ukle kıyı
boylarının ve yoUann çok detaylı tasvirini buluruz. Hemen hemen
aynı dönemde, Horasan'dan gelip, Mekke ve Mısır'ı ziyaret eden
Nasır Hüsrev'in seyahat notlarını bulmaktayız. Nasır Hüsrev, bir
taraftan kendisini keskin bir gözlemci olarak sergilerken, diğer
yandan dünyanın yapısı ile ilgili hatalı bilgiler vermektedir.
XI. yüzyıl, İslam dünyasının ideal birliğine ciddi darbeler
vuran olaylara tanıklık etti. Doğu yansı, yaklaşık 1050'1erde
Selçuklu Türklerinin saidınianna maruz kaldı; batıda ise Sicilya
adası, İspanya'nın büyük bölümü hatta Afrika kıyılannda da bazı
yerler Hıristiyanlarca ele geçirildi. Aynı dönemde Avrupa Haçlı
seferlerine hazırlanıyordu; bu ise İslam dünyasının birliğinin
Hıristiyan dünyaya karşı da bozulmaya başladığı dönemin
başlangıcıydı. Bozulma ile birlikte, aynı Selçukluların ve
EyyQbilerin hakimiyeti altında Haçhlara karşı şiddetli
mücadelelerinde tekrar ortaya çıkacak olan politik gücünü kaybetti.
Bu olaylar, Muharnmedi lite-ratürdeki hakim olan coğrafi anlayışı
etkilemedi. Sadece astronomik coğrafyaya doğru bir eğilimin olduğu
gözlemlenmektedir. Örneğin, İbn Havkal'ın coğrafi metodundan daha
geç bir dönemde, ·1164 civannda, dünya haritasının ~k yuvarlak
olmadığını, yerleşik dünyanın astronornik verilerine
681
ı l
-
... J. H. KRAMERS
• . ...
uygun biçimde· oval olduğunu görüyoruz.
Bu dönemin en parlak şahsiyeti İdrisi'dir. Önce-likle
Sicilya'nın Nonnan kralı ll. Roger'ın (1101-1154) Hıristiyan
ülkesinde, iki büyük kültür alanının karşılaştığı bir · ortamda
çalıştığı ve ikinci olarak coğrafi bilginin üzerinde uzun uzadıya
durduğu için İdrisi, diğer coğrafyacılardan daha fazla dikkatimizi
çekecek bir yapıya sahiptir. Erken dönem İslami coğrafya
metinlerinden anladığımız kadaoyla biz, idrisi'nin büyük oranda
kendinden önceki cetleiine bağlı olduğunu göriiyoruz. Fakat gerçek
şu ki; Kral Roger'ın, bilineri dünyanın tasvirinin oluşturulmasında
Muhammedi bir alime güvenmesi, bu dönemde Muhammedi öğretinin
üstünlüğünUn ne derece kabul edildiğini göstermektedir.
Sicilya'nın Norman idaresinin yan-oryantal olduğu bilinmektedir.
Roger'ın kendisi için hazırlanmış bir coğrafyaya sahip olma isteği
kendi içerisinde karakter olarak oryantal özellikler taşır.
Kendileri için yapılmış, ayaklan · altında uzanan bütün bir dünyaya
sahip olma düşüncesi, eski dönemlerden . itibaren, bazı İran
krallaıanda oldoğu gibi, büyük monarşilerin bir ayrıcalığı olarak
telakki edilmişti. · Benzer bir düşünce, Halife Me'mun'un
coğrafyaya olan ilgisinde ve Samanilerde ortaya çıkan X. yüzyıl
coğrafya ekolünde de görülür.
idrisi'nin bildirdiğine göre Kral Roger kendisini kitapta
toplanacak bilgiler için her tarafa gönder-mişti. Me'mun gibi bir
dünya haritasının yapılmasını da emretmişti. idrisi'nin çalışması
da haritalar içerir ve bu haritalar, kitabının çok önemli bir
parçasını oluşturur; metin ise bunların üzerine bir yorurndur. Onun
çok meşhur iki baskısında(Yazmalanndan birisi ise eksiktir.) yetmiş
harita bulunmaktadır; bun-ların her biri, Müslüman astronomlann
geleneğini takiben dünyayı ayırdığı yedi ikiimin her birinin on
parçasından birini verir. Bu yetmiş harita bir araya getirildiği
takdirde, Batlamyus örneğinden çok sonra dikdörtgen bir şekil
ortaya çıkar. Fakat İslam düşüncesinin spesifik iki büyük deniz
anlayışı kab bir biçimde sürdürülmektedir. Bunun yanısıra özellikle
Akdeniz kıyılarının detayları, daha önceki İslam ha-ritalanndan
gerçeğe çok daha yakındır.
idrisi'nin metni, yazann kendinden önceki coğrafyacılara çok şey
borçlu olduğunu göstermek-tedir; ve bir bütün olarak eser,
astronomik coğrafya ile tasviri coğrafya arasındaki uyuşmanın güzel
bir örneğini sergiler. Bunun yanında Bin1ni gibi büyük astronomlann
ölçümlerinin kullanılıp kullanılmadığı şüphelidir. idrisi'nin
eserinin, "Küçük İdrisi" olarak anılan kısalblmış ikinci baskısında
yedi iklime ek olarak, ekvatorun güneyinde yer alan sekizinci bir
iklim görünür. Üstelik, Büyük Idrisi'deki diğer hari-taların
üstünde yer alan dünya haritası geleneksel
682
....#' "------..
arılayışa uygun olarak yuvarlaktır . . idrisi'nin Hıristiyan ve
İslam dünyalan arasındaki
coğrafi ve kroı:olojik5 ilişkilerden ol~şan çalışmasının,
Sicilya, !talya ve diğer Hıristiyan ülkelerde-ki Hıristiyan
alimierin mirasından oluştuğuna inan-mak zordur. Şu anda bu etkiyle
ilgili olarak herhan-gi bir ize rastlanmamaktadır. idrisi'nin
olduğu bilinen eserin ilk çevirisi 1619 yılında Roma'da basıldı.
Çevirmen, çalışmanın eksik bir kısaltma olduğunun dışında eser
hakkında başkaca bilg{ye sahip değildi.
.- . idrisi'den sonra coğrafi literatürde, . sayılan bu
dönemde son derece fazla olan gezgin hikayelerinin haricinde
büyük bir gelişme y_oktur. Bunlar arasında en tanınmışları 1192'de
Mekke ve Mezopotamya'ya seyahat eden Endülüslü İbn Cubeyr ile ondan
çok daha sonra sadece bütün ·islam dünyasını gezmekle kalmayıp,
Seylan ve Maldiv adalanyla, İstanbul'u da ziyaret eden, son
seyahatlerini de Afrika'nın içlerine doğru 1353'lerde ,yapan Faslı
İbn Batuta'dır. Bir diğer gezgin ise 1250 yılında, dünyanın bu
bölümü ile ilgili olarak çok değerli malumat bırakan İbn
Fatıma'dır. Onun eseri şu anda elimizde yoktur; ancak eserdeki
bilgiler 1274 civarında yazan İbn Said tarafından kullanılmıştır.
Bu son yazann çalışması büyük bir ilgi uyandırmıştır; zira konuyu
coğrafyacı gibi ele almaktadır. Tasviô coğrafya az detaylı olmasına
rağmen, Afrika ile ilgili bilgiler, Muhammedilerio bu bölgeyi ne
derece iyi bildikleri-ni gösterir. Üstelik astı·onomik coğrafyaya
da çok yakın bir arılayış sergiler 'l(e belli başlı şehirlerin ve
yerleşim yerlerinin coğrafi pozisyonlan ile ilgili ola-rak son
derece tutarlı değerlendirmeleri vardır. Yine İbn Said, Suriye'deki
Hama prensi Ebu'I-Fida'nın baş yazarlanndan birisidir. Yaklaşık yüz
yıl önce Ebu'I-Fida'nın "Ülkeler Şernasıl Takvimü'I-Buldan" (1327
civan) Arapça'da idrisi'den sonra en meşhur coğrafi çalışmaydı.
Bununla birlikte erken dönem kaynakların zayıf görünümlü bir
derlemesidir.
Bizim amaçlanmıza uyan son derece kıymetli ·derleme, Yakut'un
(1228 civan) büyük coğrafya söz-lüğüdür. O, bütün coğrafi isimleri
alfabetik bir sırada verir. Bu eser varlığını biyografik olduğu
kadar coğrafi ilgiye de borçludur. Derleyicinin amacı tanınmış
insarıların doğum yerlerini ve yaşadıklan yerleri ver-dikten sonra
lakaplannı açıklamaktı. Diğer bir derle-me ise Kazvi.ni'ninkidir
(1275 civan). Bu yazar Arap literatürünün Pliny'si kabul edilir. O
kozmografya ve coğrafyayla ilgili olarak notlar kaleme almış ve
peşinden zikrettiği yerlerle ilgili olarak ·tuhaf, hayal mahsulü
ayrıntılara yer vermiştir. Burada Alman şehirleri ile ilgili olarak
da bilgiler bulunmaktadır. Genel eğilimi Ka.zvini'ninki gibi olmasa
da; Dımaşki
S "Kronolojik" terimiyle muhtemelen "siyasi ~· kastedilmektedir.
ç.n.
-
(1325 civan) daha özgün bir coğrafyacıydı.
İdrist' den sonraki İslam c~ğrafyacılannın büyük çoğunluğu,
coğrafi sorunlarla ilgili bilginin, hala
·büyük oranda aynı tarzda olduğunu açıkça gösterir. Ancak artık
biz, bu dönemde coğrafya ekallerinden bahsedemeyiz. Moğol
istilasından sonra Muham-med! dünya, uzun sür~ idealini ve kültürel
birliğini kaybetti. Bu zamanda Islam inancının yeni bir iler-leme
sergilediğini söylemek doğrudur. -Asya kıtasında ve Orta Asya'da
Türklerin saidıniarı ve Orta Afrika'da daha barışçı bir yolla
ticaret ve dini propa-ganda- Arapça, Farsça literatürü kadar bu
ülkeler ile ilgili bilgi vermeyi sürdürür; fakat ilk etapta
İtalyanlar olmak üzere Hiristiyanlar tek başlarına· keşif ve
seya-hatte aktiflerdi. 14. yüzyılın Mısırlı bir yazarı olan
el-Umeri, Asya kıtasını tasvir ederken, kendi hacası olan bir
Cenevizliden bahseder. Şu anda bile bir ülkenin ve o ülkenin
kurumlannın çok daha öznel coğrafi tasvirini bulabiliriz. Bu
şekilde erken Memlük dönemi Mısır, bir dizi yazar tarafından
tümüyle tasvir edilmişti; bunların en meşhuru Makrizi'nin (1420
civarı) geniş kapsamlı tasvirleriydi.
Az önce belirtildiği üzere İslam coğrafyasının Ortaçağ Avrupası
üze_rinde doğrudan bir etkisi yok-tur. Hıristiyan yazarların
Muhammedilerin coğrafya görüşlerini benimsediklerine dair az
sayıdaki deliller-den bir tanesi, 132l'de Marıno Sanotu tarafından
tamamlanıp, papaya verilen Opus Te.rrae Sanctae'deki dünya
haritasıdır. Bu harita yuvarlaktır; ve Kudüs merkezde yer
almaktadır. Okyanustan
_ _ _çıkan . iki büyük deniz ve Afrika kıyılarının doğuya doğru
uzandığı görülmektedir. Bu şekilde -Haçlı ruhunun bu yorulmaz
ihyacısı, kendisinin, yok etmek isteeMi insanların bilgisinden
istifade eden öğrencilerden biri olduğunu göstermiştir. Muhammed!
astronomların coğrafi çalışmalan ile ilgili olarak bir takım şeyler
söylendi. Bu husus, Avrupa'daki prtaçağ bilimi üzerine coğrafyada
oluşandan daha doğrudan bir etkiydi. Battaru'nin Zic'i, Tivoli'li
Plato tarafından tercüme edildi. Bütün ülkelerden Hıristiyap bilim
adamlannın İslam bilim literatürüyle tanışlıkları baş merkez, vn.
Alfansa tarafından ele geçirildikten sonra Toledo'ydu. Coğrafyayı
ilgilendirdiği yönüyle bu çalışmalar, ilk etapta karanlık çağlar
boyunca unutulan ve olmadığı takdirde Amerika'nın fethini imkansız
kılan dünyanın yuvarlaklığı doktrinini canlı tutmay; sağladı.
Görünen o ki, bütün Müslüman astronomlar coğrafyayı, belirli bir
takım yerlerin coğrafi erılem ve boylamlannın belirlenmesiyle
bağlantılı olarak ele aldılar; harita yapmak için bunun dışında bir
giri-şimde bulunmadılar. Onların enlem ve boylam çizel-geleri, yedi
ikiimin peşi sira düzenlendi. Bu biliin
· dalının genel karakterinden dolayı, Hıristiyan alimler bu ilme
Muhammedilerden daha fazla ilgi gösterdi-
COGRAFYA VE TİCARET
l~r. Bunu:ı sonucu olarak Xll. yüzyılda ba2en coğrafi
çızelgelenn de eşlik ettiği, Latince çizelgeler ortaya çıkmaya
başladı. Bir takım Hıristiyan alimler de yedi iklim teorisini kabul
ettiler. Büyük öneme sahip bu miı:as, dünyanın bilinen
yarıküresinin, doğudan, kuzeyden, güneyden ve batıdan eşit
uzaklıkta yer alan bir merkeze ya da "dünyanın kubbesine" sahip
olmasıydı. Battani bu kubbenin bir ada gibi olduğunu söyler. Ancak
döneminin bir diğer yazan İbn Rusteh bu kubbeyi Arin Kubbesi olarak
belirtir. Arin kelime-·si, astronomik gözlemevinin bulunduğu
Hindistan şehri Ujjiyaini'nin (Batlamyus'un Coğrafya'sında · Ozene)
Arapça'ya tercümesindeki yanlış okumadan kaynaklanmaktaydı ve
Arin'in köken itibariyle bir Hint düşüncesi olan, dünyanın
kubbesirıin üzerinde bulunduğu söylenen meridyende olduğuna
inanılıyordu. Muhammed! astronomlar gibi, Harizmi'nin trigonometrik
çizelgelerini 1 126'da tercüme eden Bath'lı Adelard'ın, Cremona'lı
Gerard'ın(l114-1187) ve 13. yüzyılda Roger Bacon'ın ve
· Magnus'un aralannda bulunduğu Hıristiyan takipçi-leri de bu
doktrine büyük önem verdiler. Arin (ya da Arim) teorisi çok daha
sonralan 1410'da basılan kardinal Ailly'li Peter'in "lmago Mundl'
adlı eserinde bulunmaktadır; ve Colombus'un Arin teorisini
öğrenmesi de bu kitaptan olmuştUr. Colomb'un dünyanın bir armut
şeklinde olduğuna ve armudun alt tarafını oluşturmak için Arin'in
karşısındaki batı yanmküresinde, düzeyi doğudakine oranla biraz
daha yükseltilmiş bir diğer merkezin bulun-~uğuna inanması bu
teoriyi geliştirmiştir. Böylece Islami coğrafya teorisinin "Yeni
Dünya"nın keşfinde pay sahibi olduğu iddia edilebilir. Aynı
teorinin et-kisini oldukça farklı bir alanda· da görebiliriz: Bu
teorinin, Muhammed! geleneğe bir çok alanda pek çok şey borçlu
olduğu hissedilen Dante'yi teşvik ettiği kuwetle muhtemeldir. Batı
yanınküresinde yer alan dağ şeklindeki Purgatono'nun yerini
belirtmek amacıyla denizin arkasında (Beatus'un farklı bir
hari-tasında gösterildiği gibi), dünyanın en doğu ucunda yer alan
dünyevi cennete ait eski Hıristiyan inancını, bu teoriyle ustalıklı
bir yolla kaynaşhrmışhr.
IX. yüzyılda İslam denizciliği en geniş sınırına ulaşmıştır.
Ancak, Hint Okyanusundaki ticaret başlıca önemini Asya ve
Afrika'nın Gayrimüslim sahil-leriyle olan ticari ilişkilerden
alırken, Akdeniz'deki ticari denizcilik, Muhammed! hakimiyetindeki
yerler-le sınırlıydı. Hıristiyan limanlarla olan ilişkiler de
askeri ve yağmacı bir karaktere sahipti.
Sonuç olarak Hint Okyanusu, büyük ticaretierin yapıldığı tek
alandı. Bu bölgenin temelini Siraf ve . Basra ile onun altındaki
Übülle limanlannın bulun-duğu İran körfezi teşkil ediyordu ve Umman
sahilinde bulunan yerler de, İslam öncesi dönem de dahil olmak
üzere, ticaret ve denizcilik için çok
683
1' i'
-
J. H. KRAMERS
'önemli merkezler durumundaydılar. İslam'ın gelme-si ve
özellikle Irak'ta politik bir merkez oluşturması,
· girişim ruhunu canlandırdı. X. yüzyılın ortalarında Muhammedi
gemiler, o ·dönemde Çin'in Khanfu, şimdilerde Canton, kentine
ulaşmışlarciı. Çin ile ticarette alışveriş merkezi haline gelen bu
şehirde, gözle görülür bir İslam hakimiyeti söz konusuydu. Bazı
Muhammedi tacir ve gemiciler buradan daha kuzeye de gittiler;
onların bildikleri yerler muhteme-len Kore ve Japonya'ydı. Bu erken
ticari üstünlük, Khanfu'nun ~ldığı 878'de bir kanşıklıkla sona
erdi. Bu zamandan itibaren denizcilik, kalay madeni ile meşhur,
coğrafi pozisyon olarak Malacca sahil şeridinin babsına düşen ve
Arap yazarların "Kala" olarak isimlendirdikleri şehrin ilerisine
geçemedi. Kala politik olarak, erken dönem Arapça'sında Java yerine
kullanılan Zabaj bükürodalına bağlıydı. Zabaj ilk olarak Sumatra'da
ortaya çıktı; ancak bu dönemde Shrivijaya imparatorluğunun merkezi
olarak ön plana çıkıyordu. Bu bölgelerle ticari bağlar
bulunmaktaydı. İbn Ruste~ (900 civan), Süleyman (850 civan) ve onun
takipçisi Ebu Zeyd (950 civan) ·
. gibi yazarların metinlerinde takip ettikleri yollarla ilgili
açık bilgi bulunmamasına rağmen, Muhammedi denizcilerin bu
denizlerde sanki kendi bölgelerindeymiş gibi hareket ettiklerini
görmekte-yiz. İslam gemileri Seylan (Serendib) limanlan ve
Hindistan'ın bab kıyılarıyla hareketli bir trafiği sürdürdüler.
Hindistan'ın bab kıyısındaki Bombay'ın kenarında yer alan Seymour
şehri yerleşik bir Arap kolonisi haline geldi. Muhammedi bölgede
yer alan Sind'deki Daıbul, buradaki bölgeler açısından önem-li bir
alış-veriş merkeziydi. Ticaretin daha az öneme sahip olduğu
Afrika'nın doğu kıyılarında Muhamt'nediler, X. yüzyılın başında
albn madeniyle meşhur "Sufala" ülkesine ulaşblar. Bu bölge
Mada-gaskar'ın karşısındaki Afrika kıyısındaydı ve ada,
Muhammediter tarafından "Vakvak Adası" olarak biliniyordu. Yazarlar
Çin'in karşısında ve tasviri Japonya'ya çok uyan bir başka Vakvak
Adası daha biliyorlardı. Sonuç tabü ki, Afrika'nın doğu
kıyılarının, Fars denizinin, Çin'e kadar ulaşan doğuya doğru
gittiği şeklindeki coğrafi dogmaların sebep olduğu, coğrafya . m
etirılerindeki hesaplarda mey-dana gelen karmaşaydı. Gemi
kaptanlarının bilgisi, görüldüğü üzere, geleneksel bilgi tarafından
kuşablmamışb. Orıların gezi hikayeleri Arap literatüründe çok
popülerdir; Sindbad'ın masallan, "1001 Gece Masalları" içerisinde
en meşhur olanlandır.
İran Körfezi merkez olarak yıllarca süren denizci-lik geleneği,
Portekizlilere, Türklere, IngiliZlere ve Almanlara bu denizlerde
yelkeri açma ve buralara hakim olma yolunu açb. 1498'de Vascode
·Gama Afrika'yı denizden dolaşarak Afrika'nın doğusundaki
Malindi'ye vardığında, ona Hindistan yolunu
684
~:···--·--.
gösteren, bir Arap kılavuzdu. Portekiz kaynaklarına göre bu
kılavuz, çok iyi bir denız ·haritasına ve diğer denizcilik
aletlerine sahipti. Bu dönemin Arapça kaynakları da aynı beyanı
vermektedir. Onlar, Ahmed b. Macid adlı bu kılavuzun, sarhoş
edildikten sonra yolu göstermiş olabileceğini ifade etmekte-dirler.
Muhtemelen hayali olan bu hikaye, PortekizUierin gelmesinin uzun
vadede doği.ıracağı sonuçlan önceden gördüklerini ~östermektedir.
Ahmed. b. Macid aynı zamanda Hint Okyanusu, Kızıldeniz, İran
Körfezi, Güneyj Çin Denizi ve Doğu Hint adalan ile ilgili olarak
"deniz kılavuzu" yazan birisi olarak bilinir. Sir R.F .. Button'un
ifadelerine göre, geçtiğimiz yüzyılda Afrika sahillerinde
pusu-lanın mucidi olarak İbn Macid'e saygı gösteriliyordu.
Süveyş kıstağını delme projesinin geçmişi ilk dönem halifelerine
kadar götürülür; ancı;ı.k bu dikk-ate alınmamış ve Haçlı
seferlerinden dolayı bu tarz bir girişim,. İslam için büyük bir
tehlike olarak değerlendirilmiştir. Böylelikle Akdeniz'deki İslam
denizciliği doğu sularından soyutlanmış; Akdeniz'deki İslam
ticareti de Muhammedi liman-larla sınırlı kalmışbr. Hıristiyan
ülkelerle ticari ilişkilere hem Hz. Ömer'e kadar geri giden dönemde
İslami kesim tarafından hem de Hıristiyan dünya tarafından karşı
çıkıldı . Sonuç, Alexandria limanİnın işlevliğini yitirmesi ve
diğer pek çok antik limarun harabe haline gelmesi oldu. Tunus,
İspanyol liman-lan ile Kuzey Afrika limanlan arasında dikkate değer
yeni bir merkez haline geldi. Korsarılar dışında Muhammedi
denizcilerin Hıristiyan denizcilere karşı bir tavırlan yoktu; ancak
aynı dururnun Hıristiyan denizciler için geçerli olduğunu belirtmek
gerekir.
Haçlı seferlerinin başlangıcında Müslüman deniz-cilerin Akdeniz'
deki yegane üstünlükleri sona erdi. İslam, İspanya'nın büyük bir
bölümünü, Sicilya adasını ve İtalya'da elinde tuttuğu yerleri
kaybetti. Aynı dönemde İtalya'nın Cenova ve Pisa Jimarıları
gelişmeye başladı. Seyyah İbn Cubeyr, 1192'de bir İtalyan gemisiyle
Malta'dan İskenderiye'ye gitti. Uygulamada denizlere olan
hakimiyetteki bu değişimin şiddeti daha azdı. Bu durum, daha önce
Müslümanların egemerıliğinde köle ya da · gemici olarak denizcilik
yapan Hıristiyanların tümüyle serbest kaldıklan ve denizeilikle
uğraştıklan ve .
. ticareti kendi hesapianna yaptıklan anlamına gelmektedir.
Çağdaş uluslararası denizcilik dili, Arapça kökenli ve bu
denizlerdeki Muharnmedi hakimiyeti gösteren çok sayıda kelime
içerir. Bu kelimelere örnek ôlarak AdmiraJ (Amiral), cable (kablo),
shallop (sloop/Salopa büyük sandal), barque (fahlisiye sandalı), ve
Hint Okyanusunun denizcilik dilindeki adı olan Mansoan (Muson)
gösterilebilir.
Pusula ile ilgili olarak yukanda, onu kılavuz İbn
-
Macid ile ilişkilendiren bir açıklama geçti. Bu şahıs, kendi
eserinde pusulanın mucidi olarak Kral David'i zikretmektedir. Fakat
bu ifade, Muhammedilerin Hıristiyanlardan önce pusula ile
tanıştıklanru kanıtlamaz. Çiniiierin bu aleti bildikleri ve
kullanımının ikin-ci yüzyılında bunu bcı.tıya aktardıklannı
söylemek doğrudur. Ancak Müslüman gemi kaptanlarının pu-sulayı
bildiklerine dair ilk kanıt, 1282'deki bir yazar-da bulunmaktadır
ve yaklaşık aynı dönemde İtalya ve Fransa'da da pusula bilgisine
rastlanmaktadır . Pusu-la ile ilgili terminolojideki Dogu kökenli,
ancak Arap-ça olmayan bazı terimler, Avrupa'nın manyetik ibre-nin
özellikleri ile ilgili bilgiyi do~udan almış olduğunu muhtemel
kılar. Ancak bu durum, Muhammedilerin Hıristiyarılann öncülü oldu~u
göstermez. Birçok açıdan onların başarısız haritacılığı,
gernilerinin ol-dukça dar bir kıyı şeridinde denizcilik yaptıkları
sanısı uyandınr. Bu yüzden Muhammediler, Hıristiyan Avrupa'dan daha
önce pusula ile tanışmış olsalar da, yine de onlann bununla
tanışmalan 1200'den'geriye gitmez ve bu bağlamda bundan hemen sonra
Müslümanlarca tanındığını, onlardan da Hıristiyan denizcilere
geçtiğini düşünmek daha doğru olur.
13. yüzyılda ilk deniz haritalannın ortaya çıkmaya başlamasıyla
ilgili sorun da pusula sorununa· ben-zer. Bilinen en eski portulan,
muhtemelen Cenevizli-ler tarafından yapıldı. Portulanlar adalarm ve
kıyılann pozisyonunu erken dönem haritalanndan daha doğru verir. Bu
haritaların yapımı da pusulanın kul-lanılmasıyla olanaklıydı.
Portulanlar aynı zamanda kıyı hatlannın çok ince detaylannı da
verir ve bu de-taylar daha önce hiç çalışılmamış olmalıdır. Şu anda
biz, İslami denizcilerin -yukanda açıklanan coğrafi tezlerde
yansımasını bulan- deneyimlerinin en eski portulanlann, modem
halitacılığın ilk örneklerinin bir kompozisyonunu vermiş
olabileceğini hatırlamak için, İdrisi'nin, onun ceddi İbn Havkal'ın
ve Bekıi'nin çalışmalannda, Afrika'nın dogu kıyılannı doğru tasvir
ettiklerini hatıriama ihtiyacı hissediyoruz.
Mezopotamya'daki büj,ıük su kanallan vasıtasıyla İrarı Körfezi,
İslam imparatorlu~un merkezi Bağdat'a bağlandı. Bu bağlantı, Hint
Okyanusunu dünya ticaretinin unsurlanndan biri haline getirdi.
Ba~dat'ın büyük tüccartari bu yolla, Çin'in ipeklerini,
Hindistan'ın baharat ve kokulanru, değişik odun tür-lerini,
Hindistan cevizini ve Kala'nın kalayını temin ettiler. Bütün bu
malzemeler, İslam ülkelerinden Av-rupa'ya bir yol bağlantısı
oluşturdu, ve böylece bu ül-kelerle do~dan bir karayolu bağlantısı
da kurula-madı. Bu deniz ticaretinin bir bölümü İran körfezine
girmedi~ ancak mallar, Aden ve Kızıldeniz limanla-nndan Cidde'ye ve
Kulzum'a (Süveyş. yakınındaki antik Clysma); Haçlı dönemlerinde de
Cidde'nin kar-şısındaki, hac kervanlarının u~radığı antik bir liman
olan Aıdhab'a ulaştırıldı. Bınalardan İslam dün-
CQÖRAFYA VE TİCARET
yasının bab kesimi desteklendi. Aynı yol vasıtasıyla, Aden'in
karşısındaki Etyopya Umanma Zeyla'dar'l · gemilerle taşınan fildişi
gibi Afrika ürünleri getirildi.
İslam'ın denizcilik güzergahından daha simgesel olan ise "çöl
gemisi" ile yapılan karayolu ticaretiydi. Muhammedilerin ortaya
çıkışından çok önce ticaret kervanlan Afrika ve Asya steplerini
geçmelerine karşın, kervan ticaretini İslam 'la bağdaştırmaya
alıştık. Son yıllarda dahi Müslüman irısanlar, çölde hareket
kabiliyeti açısından, Batı toplumunun ·önünd~dirler. Son dönemlerde
Suriye, Arabistan ve Irak çölleri ile Sahra'da, Orta Asya'da birkaç
demir-yolu ile motorlu araç trafiği başladı. Yine son zaman-larda
kurulan hava yolu hizmetleri, çok eskilerin deve izlerini sürmeye
başladı. İslam imparatorluğunun geliştiği yilzyıllar içerisinde
kervan yolculuğu, özellikle Hac içirı Mekke'ye gelenler olmak
üzere, farklı İslam ülkeleri arasındaki ticaret ve seyahatte ortak
bir anlam taşıyordu. Aynı zamanda imparator-luğun dışındaki
bölgelerde de değişik karayolu gü-zergahlan bulunmaktaydı. İlk
etapta Çin'e ve Hindis-tan'a·, ikinci olarak güneye ve Rusya'nın
içlerine, üçüncü olarak da Afrika'ya ticaret yollan bulunmak-taydı.
Çin'e deniz yoluyla da ulaşılabilmekteydi. Bu sebeple kervan
ticareti diğer yönlerde olduğu kadar bu yönde önemli değildi.
Üstelik Hindistan'a giden karayolu, Afgan dağlanndaki zçırlu
geçitlerden dola- . yı büyük bir engel teşkil ediyordu. Çin ile
ticaret için Türklerin bulunduğu bölgeleri geçmek gerekiyordu.
Üstelik başlıca Çirı ürünü olan ipek, erken dönem-lerde İran'da da
üretilmekteydi. Samani imparatorlu-ğunun çöküşünden sonra XI.
yüzyılda politik koşullar, Çin ile karayolu ticaretini daha önemsiz
bir hale getirmişti. Asya ticaret yollarının XITI. yüzyılda tekrar
canlanması İslam'ın değil, Mo~olların bir eseriydi.
İslami ticaretin etkisinin kuzey yönündeki gelişmesi ile ilgili
olarak sadece yazılı kaynaklara başvurmak durumunda değiliz; aynı
zamanda Rusya, Fınlandiya, İsveç ve Norveç'te ortaya çıkanlan çok
miktardaki Muhammedi sikkelere de mGracaat edilebilir. Burada aynca
İngiltere ile İzlanda'da bulu-nanlan zikretmeye gerek yoktur.
Rusya'nın orta ke-simlerinden Kazan bölgesinde bu sikkelerden çok
miktarda bulundu; fakat bunlar Baltık bölgesinde bulunan Arap
sıkketerinden sayıca çok fazladır:. İskandinavya'da başlıca
buluntular, İsveç'in güney-batı, Norveç'in güney kesimindendir. Bu
sikkeler, Vll. yüzyılın başından XI. yüzyılın sonuna kadar olan
döneme aittir. Müslüman tüccarlann, kendi başlarına bu bölgelerin
kuzey uçlanna kadar ulaşmaları muhtemel degildir. Arapça
kaynaklardan anlaşıldıgı kadarıyla, Volga nehrinin orta
kesirnlerindeki Volga Bulgarlannın memleketi, onlann elçilik ve
ticaret işlemleri için son noktaydı. İslam düşüncesi de daha erken
dönemlerden itibaren bu bölgelerde etkili
685
.... . -~- :..-;;·
-
}. H. KRAMERS'·.
oldu. Genellikle ticaret ıçın izlenen yol, Transoxanya'dan
Oxus'un6 başındaki Harezm böl-gesine kadar ulaşb. Volga'nın
başından yukanya doğru olan yol daha aZ kullanılmaktaydı. Bununla
birlikte gerçek şu ki; çok geniş bir alanda bulunan sikkeler,
kültürel etkinin bir belirtisidir ve Muhammedilerio kuzey-batıda
yaşayan insanlardan, Bulgaristan pazanndan ço~ sayıda şey
aldıkl~rını gösterir. Bunlar arasmda Jskandinav Ruslan. çok
önemliydi. Başta Makdisi olmak üzere Islam coğrafya kaynaklanndan
Müslüman tüc~lann bu yolla elde ettikleri şeylerin neler olduğunu
öğrenme imkanı buluyoruz. Kürk, beyaz kürk, Kakım kürkü, fok derisi
kunduz derisi, benekli tavşan ve keçi derisi gibi deri' türlerinin
yanı sıra balmumu, oklar, huş ağacı kabuğu, tümüyle deri başlıklar,
balık tutkalı, balık dişi, hintyağı, am~er, tabaklanmış at derisi,
bal, fındık, şahin, kılıç, zırh, akça ağacı odunu, köleler ve küçük
ve büyükbaş !ıayvanlar. Köl~lerin çoğu Slav- · lardandı. Onların
isimleri, özellikle Islam ülkelerinde ve . medenileşen dünyada
oynadıkl.arı ~ole tanıklık . eder. Kölelerin getirildiği bir başka
yol, lspanya'ydı. · Köleler buradan Mısır ve Magrib'e getirildiler.
Bu son grup, haremler için tahsis edilen haremağ~anydılar. Değişik
ülkelerden getirilen kölelerin, Islami kültürün Avrupa'da
yayılmasına sağladıklan katkının az olmadığı bilinmektedir. Geniş
kapsamlı belirtileri Almanya 'da da göriilen Müsl~an-Bulgar
tio;ıretinin dışında, Hazariann başşehri Itil'in {veya Etil/ldil)
yer aldığı Volga'nın ağzı ve Hazar denizine kadar Hazar
İmparatorluğu ile de ticari ilişkiler bulunmaktaydı. Bu alışveriş,
ticaret açısından daha az önemliydi. İslam ile Bizans
İrnparatorluklan a~sında tampon devlet konumunu üstlenen Hazar
Imparatorluğu, Hıristiyan ülkelerine girme imkanı bulan Doğu ve
İslam ürünlerinin ticari akışını geliştirdi.
Afrika kara ticareti doğu ve bab olmak üzere ikiye bölündü. Her
iki tarafta da temel ihracat mad-desi albndı. İslam bölgesinin
ötesinde, Asvan'ın doğusundaki Buja'da, antik Mısır'dan bu tarafa
albn madenieriyle bölgenin büyük bir ticaret merkezi olan Allaqi
bulunmaktadır. Batı Afrika'da işlek ticaret, başşehri · muhteme!en
Nijer olan Gana'da sürdü. Tunus, Cezayir ve Fas'tan Müslüman
-tüccarlar, birkaç ay süren yolculuklarla güneye gittiler; ve
genellikle kuzey Gana'ya varmak için, 14 günlük bir yolculuğu
gerektiren Awdaghost'un içerisinden geÇmek durumunda kaldılar. Bu
b~lgelerdeki ticaretin önemine delil olarak coğrafyacı lbn Havkal
{975 ·civan) Awdaghost'ta kırk iki bin dinarlık ve Fas'ın
güneyindeki Sicilmata'daki bir. tüccara gön-derilen bir "borç
senedi" {Ar.=Şekk/ lng.=Cheque; bu kelimeden modem uçek" kelimesi
türetilmiştir.) gördüğünü belirbnektedir. Mısır'la Bab arasınd~
6 Amuderya bölgesi. ç.n.
686
~::··--·--
doğrudan yol bağlaobiarı bulunduğu için Bir önceki yüzyılda
ticaret hacminin daha yüksek olduğu da söylenmektedir; ve bu yol
bağlantısı Mısır'a olan güvensizliği ortadan kaldırmıştı.
Daha sonraki yüzyıllarda da Afrika, Muharnmedi teşebbüsün ve
dini yayma çabalannın rakipsiz sergilendiği bir alan olarak kaldı.
XIII. yüzyılda yazar İbn Said, İbn Falıma'nın gezileri
v.;ısıtasıyla Atiantik kıyılannı, Nil'le aynı fluvyal sisteme sahip
Nijer'le bağlantısı olduğu düşünülen Senegal'e ve zenciterin
yaşadığı yer olan Çad gölüne'kadar gösterir. Diğer yandan
Muhammediler, Nil'in kaynaklannı asla ta-nıyamadılar; bu noktada
hep Batlamyus'un bir tek-rarını yapblar. Rönesarıs dönemi Avrupası,
Karanlık kıtanın iç bölgeleri ile ilgili olarak Muhamm~di
kay-naklarda olanın dışında bir şey bilmiyordu; Afri-ka'nın
tanımlanması için Hıristiyanlaştınlmış Müslü-man Afrikalılar 1526
'larda ve uzun müddet tek bilgi kaynağıydı. XVII. yüzyılın
ortalannda idrisi'ye atfedi-len değer bunu ortaya koymaktadır.
islam dünyası ile Hıristiyan Avrupa arasındaki ticaret, az önce
an-latılan büyük ticari gelişmeyle birlikte, ilk etapta kes-kin bir
zıtlık gösterdi. İyi kötü doğrudan bir ticari ilişki
bulunmamaktaydı. Bu dönemde yalnızca Yı:ıhudiler ticaretle uğraşan
insaniardı ve medeniyelin bu. iki diliminde de ticaret yapanlar
sadece onlardı. lbn Hurdazbih, bunu, Yahudilerin güney Fransa'dan
denizi geçerek Mısır'a varmalarına, Süveyş Kanalını geçerek,.
gemiyle Hindistan'a ulaşmal~nna, diğerlerininse Ceuta'dan Mısır'a,
Suriye'den lndus'a kara-yolu ile gitmelerine bağlar. Yah.udiler
İstanbul'u da ziyaret etmişlerdir. Bu dönemde Islami ülkeler,
Avru-pa' dan, konumlarını yukanda izah ettiğimiz köleler, Bizans
İmparatorluğundan ipek, kürk, Rusya'dan da silah sabrı aldılar.
Aynı tüccarlar Avrupa'ya misk,
· sarısabır, kafur, tarçın getirdiler. Doğu ülkelerinin
Avrupa'ya girebildiği diğer yol ise Bizans ve Hazar bölgeleri
arasındaki Hazar imparatorluğu ve Orta Avrupa ile canlı ticareti
sürdüren yan-barbar insan-laoyla Rusya idi. Bizans sınınndaki
Trabzon şehri, Yunan ticaretinde önemli bir alışveriş merkeziydi.
Burada çok sayıda Müslüman tacir yaşamakta ve Bizans hükümeti
gümrük toplama yoluyla çok mik-tarda kazanç sağlamaktaydı. Doğrudan
ticaret, bir miktar da İspanya sınınnda vardı.
Bu ifadelerden, Müslüman ve Hıristiyan dünyalar arasında
karşılıklı bir izolasyonun bulunduğu anlaşılabilir. VIII. yüzyıldan
bu ~fa Müslüman gez-gin ve taeirierin Istanbul'da ve !talyan
kasabalannda bulundukları, ancak bu .ilişkilerin, Haçlı döneminde
bir müddet kesintiye uğradıktan sonra 1 1. yüZyılda gelişmeye
başlayan karşılıklı ~cari münasebetlerin başlangıcı olduğu bir
gerçektir. Ilk dönemlerin engel-leri aşıldıktan sonra ticaret,
kültürel değerleri, kral-lannın{Sicilya kralı Roger gibi)
yardımıyla Müslüman-.
-
lardan faydalarımanın yollannı araşbran Avrupa insanına taşıyan
en güçlü faktörlerden biri oldu.
Müslümanlar ve Hıristiyanlar arasında yakıry işbirliği sağlayan
ticari ilişkilerin çeşitli yqllan -ortak kablım ve ticari muamele
gibi- burada detaylı olarak ele alınamaz. Müslüman dünyanın beş yüz
yıllik bir dönemde elde ettiği materyal zenginliği Avrupa'ya
aktanldı. Bu zenginlikler sadece İslam'ın teşebbüs ruhunu çok
uzaklardan alıp getiren Çin, Afrika ve Hindistan ürünlerinden
ibaret değildi; Muhammedi-lerin kendi ülkelerindeki doğal ve
endüstriyel ürünler de bulunmaktaydı. Muhammedi ülkelerdeki
endüstri-yel üretim birkaç yoldan gelişti. Başlangıçta sanayi,
tümüyle hükümdarların kontrolünde sermaye yok-sunu ve sanat erbabı
ile loncalaı:m organizasyonun-da bir karakter taşıyordu.
Endüstriyel gelişimin mad-di yapısı, Müslümanlar Avrupa ile rekabet
etmek du-rumunda kaldıklan zaman büyük bir dezavantaj oluşturdu;
ancak Müslümanların üstiliı olduğu dönemde ürünleriri sanatsal
değerini çok yüksek bir seviyeye eriştiren endüstriyel bir
gelişmenin olması olanaklıydı. İlk dönemler, isimlerinin bir çoğu
hala kullanımda olan tekstil endüstrisi ürünlerinin ve tekstil
malze-mesinin Arap ülkelerinden sabn alındığıru göster-mektedir.
Bunlar, Muslın (Musul'dan), Damask (Damascus/Şam'dan), Baldachı
(köken olarak Bağdat'ta üretilen malzeme) ve gauze (tül), cotton
(pamuk), satin (saten) gibi Arapça ve Farsça orijinli adlar taşıyan
diğer yün dokuma ürünlerdir. Doğunun halı, kilim türü şeyleri ihraç
etmesinin geçmişi de yine Ortaçağiara kadar gider. Ortaçağ Alman
impa-ratorlarının .kaftanlannın Arapça yazıtlar taşıdığını
belirtmek şaşırbcı gelebilir. Bunlar muhtemelen İslam sanalı ve
endüstrisinin, Hıristiyanlar tarafından geri alınıncaya kadar
varlığını sürdürdüğü Sicilya'ya sipariş edilmekte ve orada
üretilmekteydi. Muham-medi ülkelerden aldıklan orijinal isimleri
muhafaza
. eden tabü ürünler, portakal, limon ve kayısı gibi meyvelerle,
ıspanak ve enginar gibi sebzeh~r. aYrıca safran ve önemini hala
koruyan anilindi. Yine d~ değerli taşların (Lapis Lazuli/Lacivert
taş) ve müzik aletlerinin (Lute/gitar gibi bir çeşit telli saz),
isimleri, bu terimierin ödünç alınmasının, doğrudan ticari iliş- ·
kilere bağlanb kuracak şekilde geriye gittiğini göster-mez. Aynı
şey kağıt gibi son derece önemli bir mad-denin üretiminin,
Avrupalılarca Müslümanlardan öğrenildiği şektipdeki düştfnce için
de geçerlidir.
Sonuç olarak bizim ticari kelime hazinemiz, Müslüman ticaretinin
ve ticaret geleneğinin Hıristiyan ülkelerin ticari gelişimi
üzerinde derin bir etki oluşturduğu bir dönemin bulunduğunu ortaya
koyacak bir takım deliller barındırmaktadır. Örneğin
COGRAFYA VE TİCARET
"sterling" kelimesi Eski Yunan "stater" kelimesinden
gelmektedir; ancak İngiliz diline Ortaçağ Araplan vasıtasıyla
ulaşmıştır. "Trafik" kelimesi, muhtemelen dağılım, ayırma manasma
gelen Arapça "tefriq" kelimesinden gelmektedir. Bunun gibi çok
meşhur "tariff (fiyat listesi)" Arapça bildirme, tanıtma anlamına
gelen "ta'rif" kelimesinden gelmektedir. Aynı köken, risk, tare
(Dara), calıbre (kalibre) ve günlük yaşanbmızda kullandığımız,
Arapça hikaye anlamina gelen magazıne (Makhazın/Megazin/
Fransızcada "magasın" dükkan için yaygın kullanılan bir kelimedir.)
kelimeleri için de geçerlidir. "Çek" kelimesini daha önce
belirtmiştik. Almanca kelime-ler de (Wechsel, wıssel) de aynı
şekilde Arapça'dır. Bunun bir örneği de "ava!" kelimesidir.
Mübadele senedi anlayışına paralel olarak "anonim şirket"
düşüncesi, Müslüman ve Hıristiyan taeirierin ortak-lığı ile ortaya
çıkmışbr. Muhammedi ticaret hukuku, sadece Kur'an'dan ve kudsi
gelenekten esinlenen ve teorik fıkhı esas almakla kalmıyor, aynı
zamanda pratik olarak gelişen ticari sistem görgülerinden de
hareket ediyordu; yukarıda zikredilenler buna delil teşkil
etmektedir. Bu ticaret türlerinden birisi, Arapça'dan Bab dillerine
geçen "mohatra" kelime-siyle isimlendirilen sahte anlaşmadır.
Çok geniş bir alanda kullanılan "doune" kelime-si, Akdeniz'in
farklı limanlarında gelişen, düzenli ti-cari alışverişin bulunduğu
zamanın bir hatırlabcısıdır. İyi bilinmektedir ki; bu alışveriş,
Bab toplumlannın ticari organizasyonlannda büyük oranda ters etki
uyandırmışbr. Muhammedi hükümdarlar ve doğu limanlarındaki temsil
kurumlan üzerine bilimsel bir çalışma, günl!müz uluslararası
ticaretine yön verecek kanuniann gelişiminde önemli bir aşama
olacakbr.
Yukarıdaki · incelemede görüldüğü üzere Avrupa'nın coğrafi ve
ticari alanda İslam dünyasından elde ettiği kültürel kazanç,
yalnızca tek bir unsurun ürünü değil, aynı zamanda XI. yüzyılın
başından itibaren, XIII. yüzy~daki Moğol döneminde de canlılığını
koruyan farklı ilişkiler temeline dayanmaktadır. Aynı şekilde,
gelişmeler ile beraber, Türkiye, İran ve Hindistan'daki Muhammedi
insanlar ve Doğu İndies (Hindistan-Pakistan-Bangladeş) gibi
ülkelerde gelişimi si.iren . İslam medeniyet!, Avrupa ülkelerinde
bilinmesi ve uygulanması gereken pek çok İslami bakış ve gelenek
oluşturmaktadır. Fakat İslam'ın, başarının zirvesinde olduğu ve
Hıristiyan Avrupa'nın da görünüşe göre umutsuzca, yerinden
~dayamama noktasına geldiği X. yüzyıl gibi, Hıristiyan AVnıpa
üzerinde açıkça muazzam bir üstünlük sağladığı başka bir devir
yoktur.
687
·.
. ----:- ---;;-
Button217: Button218: Button219: Button220: Button221:
Button222: Button223: Button224: Button225: Button226:
Button227:
