D. Sipkaa Saobraaj u BiH i ukljuivanje u evropski saobraajni sistem EZ nakon 1992. godine

Mr. DRAGUTIN IPKA Republiki sekretar za saobraaj i veze BiH Sarajevo, Vojvode Putnika 3

Prometna politika Pregled

UDK: 656(497.15)+339.92.:061.1 EEZ Primljeno: 17.02.1990. Prihvaeno: 24.09.1990.

SAOBRAAJ U BiH S POSEBNIM NAGLASKOM. NA UKLJUIVANJE 1J EVROPSKI SAOBRAAJNI

SISTEM EZ NAKON 1992. GODINE

S.AZBTAK U radu se najprije razmatra problemati-

ka saobraaja u BiH u kontekstu promjena privrednog sistema u Jugoslaviji, da bi zatim autor iznio neke osobenosti trenutnog stanja

saobraaja u BiH. Istiui neophodnost kompa-tibilnosti buduem evropskom saobraajnom si-

. s temu EZ, autor upuuje na postojee mogunosti saobraaja u BiH za ukljuivanje u evrop-ski saobraajni sistem, u vezi ega kao odluujui razvojni korak istie odluku o potrebi iz-gradnje autoputa amac-Sarajevo-Kard-eljevo. l. UVODNE NAPOMENE

ta znai Evropski saobraajni sistem EZ nakon 1992. godine u naim jugoslovenskim danas potrebnim razmiljanjima? Ovakvo pita-nje moramo sebi postaviti, jer objektivno postoji opasnost da ve sada glorificiranjem ovog pojma stvaramo imperativ koji. moe da nas odvede ge-neralno u neke nove greke koje bi mogle biti po-sljedica grevite elje da nadmaimo sami sebe.

Zahtjevi za ureen saobraajni sistem po evropskim mjerilima su i te kako strogi. U cje-lini taj sistem predstavlja visok stepen integra-cije cjelokupne djelatnosti, emu su prethodila opsena istraivanja i isti poiva na sveobuh-vatnim nauno l tehno - ekonomskim podrka-ma po kojima se u osnovi zahtijeva urednost i sklad njegovih podsistema do perfekcije.

Naa stvarnost je znaajan raskorak od ovoga, jer imamo uglavnom nepovezan i neure-den saobraajni sistem. Stoga ne smijemo doz-voliti da u neophodnoj potrebi popravljanja sa-danjeg stanja krenemo ka cilju koji se zove Evropa i u tom gru elje principom brzine proizvedemo nedopustivo preskakivanje stepe-novanog razvoja, koji je i hijerarhijski vezan i uvijek neophodan u svakom postupku razvoja.

Biti kompatibilan buduem evropskom saobraajnom sistemu EZ, za nas bukvalno znai hitno postii dogovor da je neophodno ovu oblast integralno povezati. Do danas smo znali da je to ispravno gledanje ali to nismo sprovo-dili. Naprotiv, razvijali smo neovisno dijelove ukupnog sistema i danas imamo podsisteme koji osim toga to su neoptimalno organizovani i ne predstavljaju integralan sistem, nego su se raz-Promet, vol. 2 . br. 5/6, 1990, 237-240

vili i u struno - profesionalnom smislu u anta-gonizme, to u ovom trenutku ima i dodatnu

oteavajuu okolnost za sprovoenje ambicioz-nioh radikalnih promjena.

Prema tome u predhodnom periodu razvo-ja stvorili smo diskotinualan saobraajni sistem, koji naprotiv u svom osnovnom zahtjevu za cjelo-vitost ne dozvoljava da se pojedini podsistemi razvijaju nezavisno, odnosno da se optimalni sis-tem definie kao prosti zbir parcijalnih optimuma

pojedinanih podsistema. Istovremeno ovime su proizvedeni i stanoviti problemi prostornog raz-voja, koji u svom pravilnom principu planiranja zahtijevaju i jasnu koncepciju saobraajne osno-ve. Osim toga parametri koji nisu usko funkcio-nalno - tehniki, kao to su prostor, utjecaji na ivotnu sredinu i tome slino postaju sve znaajniji kriterijumi provjere nivoa rjeenja kojim se treba dostii optimalni sklad na relaciji prostor-ni razvoj - cjeloviti saobraajni sistem kao i ra-cionalna hijerarhijska ureenost podsistema, koja je usmjerena ka integraciji u cjelovit saobraajni sistem. Stoga saobraajni sistem nije samo oblik komuniciranja ljudi i transporta tereta, ve je to

najznaajnije sredstvo za sprovoenje politike usmjerene ka optimalnoj ravnotei o emu, na

nesreu, u cjelini nije voeno rauna. Ovakvo stanje saobraajnog sistema je karakteristino ~a. cijelu zemlju i dosta je uje-

dnaeno po republikama. Tako i u BiH stoje svi ovakvi problemi u ovoj djelatnosti, te o nji-ma treba voditi rauna u narednom periodu.

Prema tome, oigledno da je neophodno i nuno u oblasti saobraaja krenuti u jedan vrlo brz i energian, ali svakako struan zaokret, koji u osnovi treba opredijeliti u svemu prema osnovnim zahtjevima integralnog transporta. Radi steene poremeenosti sistema ovaj rad podrazumijeva multidisciplinaran pristup obrade i strunih analiza sa uspostavljenim "free back" principom do iznalaenja najcjelishodnijeg rje-enja u postojeim uvjetima, za to ovog puta moramo imati i vremena i dovoljno potovanja. 2. SAOBRAAJ U BiH U KONTEKSTU

PROMJENA PRIVREDNOG SISTEMA )

Transport roba i prevoz ljudi su inte-gralni dio ukupnog drutveno - ekonomskog razvoja. Pouzdan, brz, jeftin i kvalitetan sao-

231

D. Slpkaz Saobraaj u BiH i ukljuivanje u evropski saobraajni sistem EZ nakon 1992. godine

braaj nije samo posljedica ekonomskih mogu-nosti, ve istovremeno pokreta i preduvjet efikasnog drutveno - ekonomskog razvoja.

Ovakve definicije saobraaja . su odavno u upotrebi, predstavljaju dokazane formulacije, odnosno paradigme koje su dobile svoju potvrdu u .ivotu i praksi, ali naalost do sada ne i u na-im prostorima. Meutim, u slobodnoj trinoj orijentaciji budue ekonomije zemlje, kada je po-trebno obezbijediti punu slobodu svim privrednim subjektima u obnavljanju poslova i njihovim sa-mostalnim interventnim ponaanjem obezbijediti zdravo ekonomsko poslovanje, te tako proizvesti stalno razvojno pomicanje naprijed, saobraaj e na indirektan nain, ali vrlo intimno uticati na

mogunost i obim razvojnih pomaka po svim pri-vrednim subjektima. Tako e saobraajna djelat-nost i kod nas biti stavljena definitivno na ispit zrelosti. Za saobraaj, znai, ovaj trenutak sada ima i dodatnu snagu u tome to ovog puta se i stvarno uspostavlja iroki konsenzus miljenja, da kao ukupna djelatnost ima puno pravo i na ve-like ambicije razvoja ui puni respekt potrebnog nivoa integracije u cjelovit sistem.

U povodu ovakvih opredjeljenja, a u du-''"' zakona o preduzeima, Bosna i Herc'egovina je osnovne dijelove djelatnosti saobraaja i sa-

obraajne infrastrukture organizovala u oblik javnih preduzea, smatrajui ga najispravnijim rieenjem koje proizlazi iz zahtjeva generalne makro - organizacije cjelokupnog novog pdv-rednog sistema u prostoru .Republike. Time se i jasno naglaava da dijelovi ove djelatnosti pre-dstavljaju definisane prenosne osnove u "sinh-ronu" ovako sloenog "eko" mehanizma, koji zbog obimnosti zahtijeva da mu neke ''prenosne osovine" budu predhodno jasno definisane po principu sluenja funkciji tog mehanizma.

U principu opta karakteristika razvoja saobraaja u BiH posljednje 4 decenije je iz-raen razvoj prije svega drumskog saobraaja pa onda i vazdunog uz stagnaciju i opadanje uea eljeznikog saobraaja. to se tie dva osnovna kopnena podsistema, karakteristino je da dananju osnovu ini putna mrea, a kao sa-

obraajnu posljedicu za osnovu u prevozu put-nika autobuski saobraaj, to je u suprotnosti sa racionalnim prostornim razvojem, transportom, kao i evropskim iskustvom. Naime, eljeznica danas prevozi simbolinih 15 % putnika, a u pr~vozu roba slina je situacija, iako ne postoje ta-

ni podaci iz razloga to u drumskom teretnom saobraaju, osim organizovanog javnoj drumskog prevoza, djeluju i dosta veliki kapaciteti reijs-kog drumskog saobraaja. Prema tome, kao osno-vna osobenost trenutnog stanja saobraaja u BiH, moe se slobodno kazati je neprihvatljiva raspo-djela i uee u obimu transporta putnika i tere-ta u dva komplementarna kopnena podsistema.

50

miliona pullliko

1~5 . PUTNIKI TRANSPORT

mi lionel tono

1989.

Ovaj aspekt novog organizovanja rada treba shvatiti upravo i dodatno u prilog defini-tivnog opredjeljenja da e i budue voenje po- 100 litike razvoja saobraaja biti obaveza koja je u funkciji ukupnih razvojnih ambicija drutva sa dovoljnom potencijom na ovu djelatnost u cjeli-

150

100 ni i njenom razvoju koji podrazumijeva optimal-nu uredjenost svih njenih podsistema. 3. NEICE OSOBENOSTI TRENUTNOG

STANIA SAOBRAAIA U BiH Izdvajajui PTT saobraaj kao autono-

man podsistem, ije stanje pa onda i strategiju razvoja moemo odvojeno promatrati, ostaje da dio saobraajnog sistema koji komplementarno djeluje u oblasti prevoza putnika i roba posma-tramo cjelovito i povezano. Bosna i Hercegovi-na svojim geografskim poloajem ima izlaz na more i uopte na svom junom dijelu neovisno o teritorijalnoj granici ima i blizinu obale, a na svojoj sjevernoj strani prirodni plovni resurs ri-

"t jeke Save, te uz vazduni i dva komplementar-na podsistema kopnenqg saobraaja, predstavlja prostor u kome svi vidovi saobraaja putnika i roba su imali i imaju objektivne mogunosti za postojanje optimalno ureenih podsistema. 238

1955. TERETNITkANSPORT

Uzroci _ovako neoptimalne pojave u ra-spodjeli ukupnog transporta kod nas su vtse-struki, kako u podruju politike tako i u podru-ju struke. U prilog objanjenju za ovakvo sta-nje ova dva svakako kljuna podsistema kopne-nog saobraaja u BiH ide injenica da su isti u prethodnom periodu razvijani bez neophodne sinhronizacije optimalnih potreba jednog u od-nosu na drugi. Ako se krene po hijerarhiji do-

gaaja u proteklom periodu, koji su doveli do ovakvog prestrukturiranja u podjeli obima rada ova dva podsistema, onda je 38 BiH najkarak-

teristiniji trenutak kada su ukinute uzane pru-ge, kao opravdan postupak i logina posljedica njihove zastarjelosti i nefunkcionalnosti. Do tog

Promet, vo~. 2. br. 5/6, 1990, 237-240

D. Sipke: Saobraaj u BiH i ukljuivanje u evropski saobraajni sistem EZ nakon 1992. goiil,~

.trenutka u prostoru republike egzistiralo je 2.215 km pruga, to svakako govori da je gusti-na mree kao bitan preduvjet kojom se izraava kapacitativna mogunost rada i sve ostale mo-

gunosti fleksibilnosti u davanju ukupne usluge, bila za to razdoblje zadovoljavajua kao fizika mjera, naravno apstrahirajui podatak da je tehnoloki zastarjela infrastruktura uzanog ko-losjeka u tome uestvovala sa cca 63 %, odnos-no sa 1.390 km pruga. Sa aspekta osavremenja-vanja sredstvima rada, kao uvijek prisutne komponente razvoja, ovaj "rez" u tom trenutku sigurno da je predstavljao opravdan korak, jer je uee ovog dijela eljeznike mrea samo formalno uveavalo ukupnu duinu pruga, a iste su imale neznatno uee u radu. Perio

D. Slpka1 Saobraaj u BiH i ukljuivanje u evropski saobraajni sistem EZ nakon 1992. godine

4. MOGUNOSTI SAOBRAAJA U BiH ZA UICLJUl:IV ANJE U EVROPSICI

SAOBRAAJNI SISTEM Sa opisanim stanjem u saobraajnoj . dje-

latnosti isuvie pretenciozno djeluje, ako ovo opredjeljenje danas razmatramo kao usmjerenje koje predstavlja sasvim normalan iskorak na-prijed. Meutim, isto tako bilo bi i neodgovorno da ve sada ukljuivanje u evropski saobraajni sistem ne postavljamo kao logian pa moda i prirodni cilj, tim vie to su teki ciljevi uvijek generator cjelovitijih faza razvoja i temeljito

dugoronih rjeenja. Mogunosti, a onda i opredjeljenje ste-

penovanog razvoja saobraaja u BiH sa rubnim uvjetom evropski saobraajni sistem, odnosno EZ nakon 1992.g, generalno e biti proizvod strategije razvoja u SFRJ, koja e biti podreena ovom opredjeljenju na to upuuju i ukupne promjene privrednog sistema. Cilj je svakako pojaviti se na evropskom sLobodnom prostoru za promet i kretanje znanja, robe, usluga, kapitala i ljudi. Za ovo je prethodno potrebno u ovakvom trenutnom stanju oblasti saobraaja nadoknaditi tehnoloko zaostajenje.

C::ak i na odvojeno promatranje razvoja saobraaja u odnosu na razvoj ostalih grana privrede sa ovakvim ciljem, Jugoslavija kao ti-pinct tranzitna zemlja za zemlje lanice EZ ima pun~ opravdanje te u skladu s tim i BiH ima osnova da sa takvim ambicijama razmilja o svom dijelu razvoja saobraaja. Drugim rije-

ima, ako Jugoslavija ne ostane saobraajno ostrvo u Evropi, onda BiH svoje adaptiranje

saobraajnog sistema mora poeti prilagoavati takvim tehniko - tehnolokim zahtjevima, kao Republika koja opet po svom geografskom po-loaju takoer aje opravdane mogunosti po-

prenih tokova saobraaja Sjever - Jug i naj-konkretnije veze sa srednjim dijelom Jadran-skog mora.

Budui da su takva opredjeljenja ve stvarnost, onda je vrlo vano shvatiti da u po-stupku realizacije strategije razvoja u prvom koraku treba otpoeti sa popravkama trenutnog stanja dijelom u postojeim kapacitetima, a di-jelom sa dodatnim proirivanjem nekih podsi-stema i na tom nivou tehniko - tehnoloke ra-spoloivosti ostvariti integraciju saobraaja i pomiriti sada prisutne antagonizme podsistema. Redoslijed arita problema je uglavnom dobro poznat, ali u funkciji intenziteta kvalitativnih promjena je stvarna ekonomska mogunost privrede i drutva. U tom smislu sigurno je da stvoreni uvjeti za mogunost udruivanja stra-nog kapitala predstavljaju dodatno proirenje za

mogunosti finansiranja kapitalnih infrastruk-turnih objekata.

Jasno je da uvjetni pomak u ovoj oblasti je izgradnja dodatne eljeznike pa i putne in-frastrukture ime treba obezbijediti optimalnu gustinu mree nakon ega e biti mogue izvr-iti prestruktuiranje obima i tokova robe i put-

-nika. To je ve sada obiman i ambiciozan zada-

tak kojim bi trebalo . ispraviti grijehove nedavne prolosti i vratiti put.Jtike eljezhici kad doka-zano opravdan tehno - ekonomski zahtjev raci-onalnog prevoza na srednjim relacijama, gdje po evropskim normama ovaj vid saobraaja tre-ba da djeluje bez konkurencije, te joj povratiti fleksibilnost koju ne moe posjedovati bez adekvatne gustine mree. Takvom fleksibilno-

u omoguiti i dovoenje eljeznice na krae regionalne relacije, gdje po kapacitetu, pro-stornim zahtjevima, ekolokim posljedicama, energetskoj efikasnosti, pouzdanosti itd. elje-znica pokazuje nesumljive prednosti za svakod-nevna i stalna kretanja u odnosu na druge vido-ve prevoza.

Prema tome, u prvom koraku saobraoa-jnu sliku u Bosni i Hercegovini treba dovesti u sklad kroz postojee kapacitete- uz optimalnu dogradnju novih, ime 'je neophodno ispra:viti

preskoeni redoslijed razvoja .u prolom periodu. Kao radikalniji razvojni korak u Repu-

blici je i definitivno doneena odluka o izgradnji puta visokog ranga, autoputa amac - Sarajevo -- Kardeljevo, kao dijela transevropske magi-strale o emu ve postoji stanovita studijska i projektna dokumentacija. Izgradnjom Jadranske aut.oceste, za koju se ve uveliko vre pripreme za realizaciju, ovaj bosanskohercegovaki auto-put i saobraajni projekat dovodi u potpuno in-tegralnu korelaciju ovu poprenu savremenu drumsku vezu sjever -jug u irem znaenju.

U naelu drugi korak ka EZ nakon 1992. g. u naim prostorima znai tehniko - tehno-loku nadgradnju, koja je ve sada uglavnom definisana za saobraajno rjeenje budunosti. Pretpostaviti je da e nae . daljnje razvojne pe-riode potaknuti dijel~m inercijalni zahtjevi za-jednikog trita i s tim u vezi naravno naa ekonomska mogunost privrede i drutva u cjelini e definisati dinam'iku tog svakako viso-kog stepena razvoja. SUMMARY

TRAFFIC IN BOSNIA AND HERZEGOVINA WITH PARTICULAR REFERENCE TO INTEGRATION INTO THE BC TRAFFIC SYSTEM AFTER THE YEAR 1992

This paper deals with the issue of traf-fic in Bosnia and Herzegovina within the scope of changes of the economic system in Yugosla-via which serves the author to put forth some particular aspects of the current traffic status in Bosnia and Herzegovina. By reiterating the indispensable requirement of compatibility of the future EC traffic/transport system, the au-thor draws references to the existing possibili-ties of traffic in Bosnia and Herzegovina for integration into the European traffic system while emphasizing in this respect as a decisive development - related activity the decision on the required construction of the amac - Sara-jevo - Kardeljevo highway route.

Promet, vol. 2. br. 5/6, 1990, 237-240