Civiel perspectief,

sociaal-culturele

rollen en functies

Gie Van den Eeckhaut - SOCIUS vzw, steunpunt voor sociaal-cultureel volwassenenwerk

Elke samenleving is maakwerk: mensen maken samen de samenleving.

Participatie gaat over de vraag of én hoe je mensenbetrekt in dat maakwerk!

Hoe is het kunnen gebeuren …

… dat er vandaag ziekenkassen zijn? Dat mensen van

hetzelfde geslacht kunnen huwen? Dat wettelijk verankerd

is dat vrouwen hetzelfde loon moeten krijgen voor

dezelfde arbeid? Dat er lelijke groenten liggen in de

supermarkt? Dat repareren en kringloopkopen

gewaardeerd worden? Dat autodeelgroepen bestaan?

Dat burgers zich mengen in de ontwikkelingen van de stad

en de mobiliteitsplannen? Dat een springlevend netwerk

van lokale verenigingen voor mensen met een anders-

culturele achtergrond is ontstaan?

www.socius.be

Maatschappelijk middenveld:

Civiele maatschappij

Burger-initiatieven

Jeugdwerk

Sociaal-cultureel

volwassenen-werk

Werkgevers-vereniging

Vakbonden

Zieken-fondsen

Lobby-groepen

Politieke denktanks

Private

leefwereld

Markt

Staat

Moderne democratie

Positionering van te subsidiëren

organisaties

Afbakening via rollen en functies, niet langer via werksoorten

Vrije tijd

Schaalafbakening

(bijdragen aan het doel van het decreet?)

Maar ook een diepere dynamiek : Verschuiving van ‘vorming van individuen’

naar ‘maatschappelijke actor in de civiele samenleving’:

Historische beweging van civiele actor gerelateerd aan volksontwikkeling,

over educatieve actor (vormingswerk) naar opnieuw civiele actor met als

duidelijke opdracht mee de samenleving te maken (zie ook:

‘maatschappelijke innovatie’)

Wat valt er te beoordelen?Een algemene blik op het inhoudelijk beoordelingskader

Warm Welkom

Missie: Warm Welkom zal er toe bijdragen dat nieuwkomers en

vluchtelingen zich welkom voelen in de lokale samenleving, zoals ze die

aantreffen in steden, wijken, dorpen. Daartoe zal Warm Welkom overal in

Vlaanderen Welkomstkernen opzetten en daarin burgers engageren om

nieuwkomers/vluchtelingen een warm welkom te heten in hun

gemeenschap. Welkomstkernen zijn lokale verenigingen van burgers,

waarin zij kunnen participeren al naargelang het eigen engagement:

kennen en weten

relatie

Verenigen

opkomen voor

Warm Welkom

SD1: Overal in Vlaanderen voelen nieuwkomers en vluchtelingen zich

welkom geheten door burgers die zich engageren in Welkomstkernen

SD2: De samenleving ontwikkelt spelregels, voorzieningen en structuren die

bijdragen aan het gevoel welkom te zijn voor nieuwkomers/vluchtelingen

Warm Welkom

Praktijken

Info-avonden over nieuwkomers en vluchtelingen in de gemeente

Buddywerking met coaching

Opvang onder protest

Kamers verhuren (‘melding tijdelijk wonen’), lokaal huuraanbod transformeren

Vereniging voor van hier en ginder: blijvers en doorstromers

Actieplatform: ‘Onder protest’ – publieke debat aanzwengelen

Sociaal-culturele organisatie

Praktijken vier

functies/ functiemix

Volwassenen in hun vrije

Tijd

Schaal: Vlaanderen Regionaal

Bovenlokaal

Missie en

visie

Analyse maat-schappelijke

context

Verbindende rol

Laboratorium-rol Kritische

rol

Drie sociaal-culturele

rollen

Normatief kader:

realiseren doel decreet

‘Doel-groep’

Vrijwil-ligers

SDOD

Missie is wat burgers verbindt in hun

organisatie: het gedeelde doel

Maatschappelijke opstelling: wat wil je als organisatie betekenen én

veranderen in de wereld.

Vanuit civiel perspectief: beoordelaar kan geen uitspraak doen over de

beoogde maatschappelijke betekenis en verandering.

Kan wel een uitspraak doen

over de vraag of de missie duidelijk en goed geëxpliciteerd is

over de vraag of deze missie bijdraagt aan het doel van het decreet.

Strategische doelstellingen

Wat wil je vanuit je missie én in de gegeven maatschappelijke context op

lange termijn (vijf jaar) realiseren?

Verschuiving: van ‘organisatie-ontwikkelingsdoelen’ naar ‘beoogde

veranderingen in de samenleving in lijn met missie en actuele

maatschappelijke context’!

beoordelingscriterium b)

“de organisatie expliciteert de relatie tussen haar eigen doelen en

haar missie, visie en de actuele maatschappelijke context die ze

zelf omschreven heeft;”

Drie sociaal-culturele rollen

Sociaal-

culturele

rollen

Verbindende rol

Kritische rol

Laboratoriumrol

Wat is je opstelling en bijdrage als

organisatie?

Memorie van Toelichting:

Deze rollen verwijzen naar de manier waarop het sociaal-cultureel

volwassenenwerk zich kan verhouden tot de samenleving en wat het kan

bijdragen aan de vormgeving van de samenleving.

De drie maatschappelijke rollen geven dus aan wat de opstelling én de

bijdrage van sociaal-culturele volwassenenorganisaties kan zijn in de processen die de samenleving vormgeven en aan de relaties met andere

maatschappelijke actoren.

Sociaal-culturele volwassenenorganisaties ontwikkelen sociaal-culturele

praktijken die een vertaling zijn van de functiekeuze en die bijdragen tot

het vervullen van de drie maatschappelijke rollen

Beoordelingselement Beoordelingscriteria Evaluatiecriteria3° de bijdrage van de

sociaal-culturele

volwassenenorganisatie

aan de realisatie van de

drie sociaal-culturele

rollen;

a) de organisatie expliciteert

haar visie op de verbindende

rol en hoe ze via haar werking

die rol zal waarmaken;

b) de organisatie expliciteert

haar visie op de kritische rol en

hoe ze via haar werking die rol

zal waarmaken;

c) de organisatie expliciteert

haar visie op de

laboratoriumrol en hoe ze via

haar werking die rol zal

waarmaken;

Werkings-gegevens

tonen aan hoe de

organisatie de drie

sociaal-culturele

rollen waarmaakt;

Verbindende rol

Omschrijving in het decreet

Mensen verbinden met groepen, gemeenschappen en de brede

samenleving

door hen ruimtes te bieden waarin ze zich kunnen ontwikkelen in relatie tot anderen

en door hen kansen te bieden op deelnemen en deelhebben aan die

groepen, aan gemeenschappen en aan de brede samenleving.

Verbindende rol

Memorie van Toelichting:

De ‘verbindende rol’ verwijst naar processen waarbij actoren (mensen,

groepen, gemeenschappen) op elkaar betrokken geraken met wederzijdse

erkenning, vertrouwen en wederkerigheid tot gevolg.

In relatienetwerken, groepen en gemeenschappen kunnen individuen zich

actief verhouden op anderen, de omgeving en de brede samenleving en er verantwoordelijkheid en eigenaarschap in opnemen.

Individuen ontwikkelen zo hun relationeel burgerschap.

Daarin ligt de maatschappelijke betekenis van de verbindende rol.

Kritische rol

Omschrijving in het decreet:

In vraag stellen van waarden, normen, opvattingen, instituties en spelregels

en de publieke dialoog daarover voeden en voeren.

Kritische rol

Memorie van Toelichting

De ‘kritische rol’ verwijst naar processen van reflexieve waardering en

stellingname ten aanzien van de heersende cultuur en samenleving.

Mensen worden zich bewust van kwesties, betrekken er zich op en maken ze

mee tot publieke kwestie.

Individuen ontwikkelen zo hun kritisch burgerschap.

Daarin ligt de maatschappelijke betekenis van de kritische rol.

Uiteraard moet dit gebeuren met respect voor het kader en de doelstelling

van het decreet en in het bijzonder voor de principes en de regels van de

democratie en het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens.

Laboratoriumrol

Omschrijving in het decreet

In maatschappelijk innoverende praktijken experimenteren

met nieuwe maatschappelijke spelregels

als antwoord op complexe samenlevingsvraagstukken

Laboratoriumrol

Memorie van Toelichting

De ‘laboratoriumrol’ verwijst naar processen van maatschappelijke

verandering als antwoord op samenlevingskwesties.

In maatschappelijk innoverende praktijken, zoeken en proberen mensen,

groepen, organisaties en gemeenschappen al lerend antwoorden te vinden op maatschappelijke uitdagingen.

Organisaties kunnen daartoe exploreren met nieuwe strategieën, methodes,

thema’s en functiemixen, … en mogen daar ook in mislukken.

Individuen ontwikkelen zo hun ondernemend burgerschap.

Daarin ligt de maatschappelijke betekenis van de laboratoriumrol.

Vanuit missie en visie bekeken (en

beoordeeld)

Geeft de organisatie duidelijk aan welke visie zij hanteert op de elk van de

drie rollen?

Geeft de organisatie duidelijk aan hoe zij denkt deze rollen waar te

maken?

Kan de organisatie aannemelijk maken dat de visie op en de invulling van

de rollen volgt uit de missie en de visie van de organisatie? Met andere

woorden: zit er een verstaanbare logica in de relatie tussen de missie en

visie van de organisatie enerzijds en de visie op en invulling van de rollen

anderzijds?

Vier sociaal-culturele functies en

de functiemix

Wat zijn sociaal-culturele functies?

In de Memorie van Toelichting lezen we:

De sociaal-culturele functies zijn én blijven de pijlers van het SCVW

Een sociaal-culturele functie is: een weloverwogen keuze over de aard van

de beoogde sociaal-culturele interventies

Het gaat over de aard, vorm en structurering van de praktijken die je opzet

en de processen die je daarmee beoogt.

Dus:

Functies zitten aan de interventiekant (hoe ga je interveniëren?)

Gaat over de aard van de sociaal-culturele praktijken die je opzet

Maatschappelijke

bewegingsfunctie

Gemeenschaps-

vormende functieLeerfunctie

Cultuurfunctie

De aard, vorm en structurering en

de processen die je beoogt

• Het beleidskader erkent ook het belang van de ontmoetings- en ontspanningsfunctie

• als gemeenschappelijke pijler om sociaal-culturele praktijken te ontwikkelen

• maar beschouwt deze niet als een onderscheidende functie

Praktijken zijn multifunctioneel

Sociaal-culturele praktijken realiseren nooit slechts één functie, maar

werken steeds vanuit een combinatie van functies. Ze zijn intrinsiek

multifunctioneel.

Net de mix van functies is typerend voor het sociaal-cultureel

volwassenenwerk en werkt onderscheidend ten opzichte van andere

sectoren.

Functiekeuze en functiemix, maar niet

voor de regionale organisaties

Daarom moeten organisaties een functiekeuze maken: kiezen uit minstens twee functies en kunnen aantonen dat ze er een duidelijke visie op hebben en deze ook geïntegreerd weten te realiseren middels hun praktijken.

De gekozen functies worden beschouwd als de kernfuncties van een organisatie: ze zijn het DNA van een organisatie (de eigen, unieke plaats), als die wegvallen zou het uitzicht en de realisatie van de misse en visie fundamenteel veranderen.

Het maken van een functiekeuze betekent ook kiezen voor een eigen functiemix: de verhouding tussen de verschillende gekozen sociaal-culturele functies in de werking van een sociaal-culturele organisatie

De realisatie van de kernfuncties kan ook bijdragen aan de realisatie van andere functies waar niet expliciet wordt op ingezet (‘collateralbenefits’)

Beoordelingselement Beoordelingscriterium5° de verduidelijking van

de keuze voor minstens

twee sociaal-culturele

functies, een toelichting

bij de functiemix en de

uitwerking daarvan in

relatie tot de missie en

de visie van de sociaal-

culturele

volwassenenorganisatie;

a) de organisatie geeft aan op welke functies ze wil inzetten en

verantwoordt haar keuze;

b) de organisatie heeft een onderbouwde visie op de gekozen

functiemix en de onderscheiden functies;

c) de organisatie expliciteert welke werkwijzen ze wil hanteren om

de gekozen functies te realiseren:1) voor de …functie:

i) de visie op cultuur in relatie tot de missie van de organisatie;

ii) een verantwoorde toekomstige werkwijze van de organisatie om

praktijken op te zetten die erop gericht zijn cultuur te creëren, te bewaren,

te delen en eraan deel te nemen;

2) voor de leerfunctie:

i) de visie op leren in relatie tot de missie van de organisatie;

ii) een verantwoorde toekomstige werkwijze om leeromgevingen op te

zetten;

3) voor de gemeenschapsvormende functie: (vergelijkbaar)

4) voor de maatschappelijke bewegingsfunctie: (vergelijkbaar)

Beoordelings-

element

Beoordelingscriterium

5° de uitwerking van de vier

sociaal-culturele functies op

de volgende wijze:

a) de organisatie heeft een onderbouwde visie op de vier functies en op de

werkwijzen die de organisatie hanteert om de gekozen functies te realiseren;

b) de organisatie kan aan de hand van werkingsgegevens aangeven hoe ze de

vier functies in praktijk bracht, welke resultaten ze heeft geboekt en wat haar

ambities zijn voor de toekomst:

1) voor de cultuurfunctie:

i) de visie op cultuur in relatie tot de missie van de organisatie en de

verantwoording van de werkwijze van de organisatie om praktijken op te

zetten die erop gericht zijn cultuur te creëren, te bewaren, te delen en

eraan deel te nemen;

ii) de organisatie geeft aan welke praktijken worden opgezet die erop

gericht zijn cultuur te creëren, te bewaren, te delen en eraan deel te

nemen;

iii) de organisatie brengt kwaliteitsvol en zinvol processen en resultaten in

beeld die ertoe leiden cultuur te creëren, te bewaren, te delen en eraan

deel te nemen;

2) voor de leerfunctie:

…

Hoe kiezen?

Kijk naar missie en naar strategische doelstellingen en vraag je af welke

processen nodig zijn bij mensen, groepen of gemeenschappen om missie

en doelstellingen waar te maken.

Beschrijf welke vorm, aard en structurering praktijken best aannemen om

juist de gewenste processen te realiseren.

Maak aannemelijk (handelingslogica, expliciteren van visie, aanpak,

beschreven effecten uit het verleden) dat juist deze praktijken en de

processen die ze beogen zullen bijdragen aan de realisatie van de missie

en de strategische doelen.

Leerfunctie

Definitie in het nieuwe decreet:

Doelgericht opzetten van leeromgevingen die het leren door individuen, groepen of gemeenschappen mogelijk maken en bevorderen.

Definitie in het decreet van 2003:

Educatieve functie: de functie die gericht is op lerende personen en groepen en die gekenmerkt wordt door het organiseren en begeleiden van educatieve programma's op lokaal en bovenlokaal vlak;

Memorie van Toelichting:

Een leeromgeving is opgevat als het totaal aan middelen, strategieën, personen en faciliteiten dat de lerende in staat stelt om te leren. De lerende leert door middel van interactie met die leeromgeving.

Maatschappelijke bewegingsfunctie

Definitie in het nieuwe decreet:

In relatie tot samenlevingsvraagstukken doelgericht ruimte creëren voor engagement en

politisering met het oog op veranderingen in denken en handelen en in de inrichting van de

maatschappij.

Definitie in het decreet van 2003:

Maatschappelijke activeringsfunctie: de functie die gericht is op het organiseren, stimuleren

en begeleiden van vormen van maatschappelijk engagement en sociale actie;

Memorie van Toelichting:

Samenlevingsvraagstukken zijn maatschappelijke kwesties die voorwerp worden van publiek

debat en politieke discussie en besluitvorming. Politisering gaat over het politiek bewust

worden of betrokken raken bij kwesties die als politiek (en dus niet langer als een louter

persoonlijke kwestie) beschouwd worden

Cultuurfunctie

Definitie in het nieuwe decreet:

Doelgericht creëren, deelnemen, bewaren en delen van cultuur.

Definitie in het decreet van 2003: Culturele functie: de functie die, zowel in de brede als de engere zin, gericht is op het verhogen van de

participatie aan de cultuur die de samenleving te bieden heeft.

Memorie van Toelichting:

Cultuur verwijst naar een sociaal gedeeld repertoire van tekens, betekenis en zin die zowel mensen als

samenlevingen oriënteert en een bestaansgrond geeft. Cultuur draait om betekenisgeving, en zegt

daarmee iets over wat we waardevol vinden in het leven, en hoe we tegen de wereld aankijken.

Betekenisgeving veronderstelt bovendien een praktijk. Cultuur is niet een verzameling objecten, maar krijgt

vorm in het handelen van mensen. Cultuur wordt levend gehouden door mensen – door herhaling,

aanpassing, actualisering, duiding en kritiek – en is daarom steeds in ontwikkeling.

De cultuurfunctie beoogt sociaal-culturele interventies die er op gericht zijn om cultuur als sociaal gedeeld

repertoire van tekens, betekenis en zin te creëren, te bewaren, te delen en er aan deel te nemen.

Gemeenschapsvormende functie

Definitie in het nieuwe decreet:

Doelgericht ondersteunen en faciliteren van processen en praktijken die

leiden tot vormen en ondersteunen van groepen en gemeenschappen of

versterken van de interactie tussen groepen en gemeenschappen.

Definitie in het decreet van 2003:

Gemeenschapsvormende functie: de functie die gericht is op het versterken

en vernieuwen van het sociale weefsel en op groepsvorming met het oog op

een democratische, solidaire, open en cultureel diverse samenleving;

Gemeenschapsvormende functie

Memorie van Toelichting:

Een groep is het geheel van deelnemers aan en deelhebbers in een sociaal-

culturele praktijk.

Een gemeenschap is een netwerk van personen die in zelforganisatie en

samenwerking samen iets delen. Zij kunnen persoonskenmerken

(demografisch, sociaaleconomisch, …) delen, of betekenissen (cultuur,

overtuiging,…), of goederen (ruimte, middelen,…).

Wanneer we groepen of gemeenschappen vormen spreken we ook over

bonding. Dan versterken we de band tussen mensen die zich in elkaar

herkennen: bijvoorbeeld mensen met gelijke leeftijd, ras, religie enzovoort.

Wanneer we de interactie tussen groepen en/of gemeenschappen versterken

spreken we over bridging. Dan verbinden we mensen die van elkaar

verschillen.

Wat kan bedoeld worden met visie op

de functie?

Naar een functie kan op vele manieren gekeken worden. Beoogde

processen, maar ook praktijktheorieën, theoretische inzichten,

uitgangspunten van de organisatie – mensbeelden.

Visie op de functie in lijn met missie en visie, strategische doelstellingen

Theorieën over leren …

Enculturatie

Leren is ingeleid worden in het bestaande, door de interactie met en overname van

‘taal en symbolen’ van een bepaalde context. Socialisatieprocessen staan daarbij

centraal.

Gedrag als ingangspoort Leren valt samen met waarneembare verandering in gedrag. Via straffen en belonen –

‘conditionering’ – komen mensen tot nieuw gedrag.

Cognitie als ingangspoort Leren is het opbouwen en veranderen van onze cognitieve structuren: raamwerken

waarbinnen we ons weten en onze interactie met de wereld ordenen

Systeemtheoretische en/of

contextuele benaderingen

Leren is het veranderen en bijstellen van systemen en interactiepatronen tussen

mensen, gestuurd door feedback-mechanismen.

Constructivistische

benaderingen

Leren is het actief betekenis en zin geven aan ‘ervaringen’ – door reflectie en in

interactie met anderen. Dit leidt tot de constructie van persoonlijke referentiekaders,

altijd ten dele gedeeld met anderen.

Psychoanalytische en

humanistische psychologie

Leren wordt gestuurd door dieperliggende behoeften en dynamieken, vaak onbewust.

Zelfontplooiing staat vooral in de humanistische psychologie centraal, vrijheid van

handelen en oprecht menselijk contact kunnen deze zelfontplooiing bevorderen

Kritische leertheorie

Leren is het fundamenteel in vraag stellen van ‘oude’ denkkaders, en ze vervangen

door grondig vernieuwende of zelfs bevrijdende opvattingen over organisaties of de

samenleving

Visies op gemeenschapsvorming

Cohesiebenadering – homogeniserend, gedeelde waarden

Sociaal-kapitaalbenadering

Kritische benadering

Kruispuntbenadering - Gemeenschap-van-gemeenschappenbenadering

Hoe verhouden rollen en functies

zich tot elkaar?

Functies in het licht van de rollen

Memorie van Toelichting:

De functiebenadering zoals uitgewerkt in dit decreet krijgt pas zijn volle betekenis in het licht van de drie sociaal-culturele rollen die alle sociaal-

culturele volwassenenorganisaties opnemen in de processen in het

maatschappelijk middenveld waarbinnen een democratische samenleving

telkens opnieuw gestalte krijgt, met name een ‘verbindende rol’, een

‘kritische rol’ en een ‘laboratoriumrol’.

Sociaal-culturele volwassenenorganisaties ontwikkelen sociaal-culturele

praktijken die een vertaling zijn van de functiekeuze en die bijdragen tot

het vervullen van de drie maatschappelijke rollen.

VERBINDENDE ROL KRITISCHE ROL LABORATORIUMROL

Leerfunctie

Gemeenschaps-

vormende functie

Maatschappelijke

bewegingsfunctie

Cultuurfunctie

Beoordelen van rollen en functies:

logisch en coherent

Is er een logische coherentie tussen missie, contextanalyse, strategische

doelstellingen en de drie rollen?

Is er een logische coherentie tussen missie, contextanalyse, strategische (en

eerste laag operationele) doelstellingen én de functiekeuze/visie op elk

van de gekozen functies?

Is er een coherente handelingslogica die aannemelijk maakt dat de

praktijken die vooropgesteld worden, zullen bijdragen aan de processen

die nodig zijn om missie, rollen en strategische doelstellingen waar te

maken?

Sociaal-culturele organisatie

Praktijken vier

functies/ functiemix

Volwassenen in hun vrije

Tijd

Schaal: Vlaanderen Regionaal

Bovenlokaal

Missie en

visie

Analyse maat-schappelijke

context

Verbindende rol

Laboratorium-rol Kritische

rol

Drie sociaal-culturele

rollen

Normatief kader:

realiseren doel decreet

‘Doel-groep’

Vrijwil-ligers

SDOD