Ispitivanje polietilenskih cijevi za voduKasapović Armin

Rezime: Zbog odličnih osobina polietilen nalazi primjenu u različitim područjima, ambalaže, građevinarstvo, te automobilske, farmaceutske, kozmetičke industrije...

Prednosti PE-cijevi: fleksibilnost, postojanost prema koroziji,hemijska postojanost, nepropusni zavareni spojevi, dobre mehaničke i fizičke karakteristike, ekološka opravdanost, nemaju utjecaj na miris i ukus vode...

Analize koje se vrše na PE-cijevima: ispitivanja osnovnih svojstava materijala za izradu PE-cijevi (gustina, maseni protok, otpornost prema lomu, sadržaj vlage, čađi; ispitivanja gotovih PE-cijevi (izgled, boja, dimenzije, stabilnost pri zagrijavanju, otpornost prema unutrašnjem pritisku, čvrstoća, max.dozvoljeni radni pritisak).

Ključne riječi:

Plastika Polietilen Cijevi Ispitivanje Epruveta Kidalica MRF

UvodNajvažniji materijali modernog doba su keramika, čelik i plastika. Godišnja potrošnja plastike u svijetu ( u 2014 godini) iznosila je oko 250 miliona tona (oko 35kg/stanovniku), u Evropi oko 45 miliona tona. [1]

Plastične mase služe nam za različite svrhe; primjenjuju se kao građevinski materijal, kao vlakna i kao zaštitni slojevi. Plastične mase su nužno potrebne savremenom svijetu. [2]

Većina plastomera ( sintetski polimerni materijali koji pri rastu temperature omekšavaju, mogu se oblikovati, te se potom, pri opadanju temperature skrućuju) nastaje adicijskom polimerizacijom, a najpoznatiji su:

- polietilen (PE);

- polipropilen (PP);

- polistiren (PS);

- poli(vinil-hlorid) (PVC);

- poli(tetrafluoretilen) (PTFE) (teflon);

- poli(metil-metakrilat) (PMMK)

- polikabronati (PC);- poliamidi (PA) i- poli(etilen-tetraftalat) (PET). [7].

Polietilen i poli(vinil - hlorid) se od pomenutih najviše koriste.

Polietilen (PE) je najjednostavniji polimerni materijal. Industrijski se proizvodi polimerizacijom etilena, a daljim obradama postaje vrlo rasprostranjen plastični materijal.

Svojstva politilena ovise o njegovoj strukturi i aditivima koji se dodaju tokom proizvodnje.

Na temelju razlika u gustoći, odnosno prosječnoj molekulskoj masi, polietilen se kao tehnički materijal svrstava u nekoliko tipova:

1. Polietilen niske gustoće (engl. low density polyethylene, PE-LD);

2. Linearni polietilen niske gustoće(engl.linear low density polyethylene, PE-LLD);

3. Polietilen visoke gustoće (engl. high density polyethylene, PE-HD);

4. Poletilen ultra visoke molekulske mase (engl. ultra high molecular weight polyethylene, PE-UHMW).

Zahvaljujući nizu prednosti (maloj masi, savitljivosti, hemijskoj otpornosti, čvrstoći, žilavosti i dugotrajnosti) polietilen je danas vrlo cijenjen tehnički materijal velike i raznolike primjene od konzervi do dijelova za kosmičke brodove. [3]

Polietilen niske gustoće (PE-LD) je termoplast koji se odlikuje svojstvima kao što su: prozir-nost, hemijska inertnost, zavarljivost i lakoća prerade, što ga čini jednim od najviše korišćenih materijala u polimernoj industriji. [3]

Polietilen visoke gustoće (PE-HD) je žilav materijal, velikog modula elastičnosti, voskastog izgleda i nepotpune prozirnosti. Vrlo je dobar električni izolator pa se često koristi u kabelskoj industriji. [3]

Zahvaljujući svojim dobrim mehaničkim svojstvima, hemijskoj postojanosti, nepropusnosti za vodu i druge neagresivne tekućine i relativno niskoj cijeni, polietilen je danas vrlo cijenjen tehnički materijal velike i raznolike primjene. Proizvodi se mnogo vrsta komercijalnog polietilena koje se međusobno razlikuju prema strukturi, te prema vrsti i količini dodataka. [4]

Cijevi za vodu na bazi polietilenaCijevi pod pritiskom izrađene su od PE - 80 i PE - 100 materijala. Zavisno od spoljašnjeg promjera isporučuju se u kolutima dužine 100 m i palicama dužine 12 m. Palice su složene u drvene okvire - palete.

Slika 1. Cijevi složene na palete [13]

Cijevi su na svojim krajevima zatvorene plastičnim poklopcima ili čepovima. Na svakom dužom metru cijevi ispisani su slijedeći podaci :

oznaka proizvođača,

certifikat lSO,

namjena tj. voda,

tip polietilena,

MFI grupa,

nazivni pritisak,

SDR,

vanjski promjer x debljina zida,

norma - certifikat, DVGVV - datum i vrijeme,

proizvodna linija - dužni metar (kod kolutova).

Crne PE - cijevi su toliko zaštićene od UV- zračenja da je dozvoljeno skladištiti ih na otvorenom. Ipak je potrebno voditi računa kako ne bi dolazilo do sunčevog zračenja po samo jednoj strani, što bi prouzrokovalo neravnomjerno zagrijavanje i kao posljedicu naknadno savijanje [6]

Slika 2. PE cijevi na otvorenom, Bosnaplast, Sarajevo

Karakteristike polietilenskih cijevi za voduMaterijal je apsolutno netoksičan i potpuno inertan u kontaktu sa vodom. Lake su za transport i rukovanje. Lako se nastavljaju zavarivanjem ili spojnicama. Životni vijek im je preko 50 godina. Nemaju uticaja na miris i ukus vode.

Ne hvata se na njima kamenac pa se ne smanjuje protok vremenom. Vrlo su fleksibilne i izuzetno otporne na vibracije, na seizmičke udare i na pomjeranje tla. Veću fleksibilnost imaju cijevi od PE - 80.

Cijevi su postojane na UV zrake i na temperature (30˚C, 60˚C, 80˚C). Imaju visoku otpornost na abraziju.

Vrlo su niski gubici pritiska jer je koeficijent trenja 10 puta manji nego kod čelične cijevi. Na slici 3 prikazane su polietilenske cijevi za pitku vodu.

Slika 3. PE - cijevi za pitku vodu [15]

U usporedbi s tradicionalnim materijalima najvažnije prednosti polietilenskih cijevi za pitku vodu su:

fleksibilnost cijevi,

postojanost prema koroziji,

iznimna hemijska postojanost,

potpuno i dugotrajno nepropusni zavareni spojevi ili spojnice,

dugotrajna higijenska ispravnost,

dugotrajno dobre mehaničke i fizičke karakteristike,

mala masa,

ekološka opravdanost,

nemaju utjecaj na miris i ukus vode.

Polietilen treće generacije (PE - 100)Kasnih 80- tih razvijena je nova generacija PE - HD materijala, PE - 100 , koji svojim znatno poboljšanim mehaničkim svojstvima omogućuje konkurentnost PE cijevi u području večih promjera i radnih pritisaka do 16 bara. PE-HD 100 je najrašireniji plastični materijal za podzemne instalacije kod distribucije vode i plina. Pošto polietilen PE100 ima dobru otpornost na brzo širenje prskotina (RCP) garantuje veliku sigurnost pri projektovanju cjevovoda za visoke pritiske. Pri tekućim primjenjenim radnim pritiscima kao i datim faktorima sigurnosti mogu se primjenjivati i cijevi sa tanjim zidovima koje su proizvedene od polietilena tipa PE100. Cijevi tanjih zidova su lakše pa prema tome pogodnije su za transport, manipulaciju i ugradnju. Dobitak u poprečnom presjeku koji se postiže primjenom cijevi sa tanjim zidom interesantan je sa hidrostatičke tačke gledišta.Za dati spoljni prečnik cijevi smanjenjem debljine zidova povećava se unutrašnji poprečni presjek i usljed toga povećava se kapacitet transporta fluida. [4]

Polietilen druge generacije (PE 80)PE 80 cijevi proizvedene su od granulate renomiranih evropskih i svjetskih proizvođača. Koristi se orginalno obojeni crni, plavi i žuti material čiji pigment obezbjeđuje maksimalnu zaštitu cijevi od UV zračenja i toplote. Polietilenske cijevi su zdrave, netoksične, čvrste, male težine, otporne na koroziju, upotrebljive u različitim cijevovodnim sistemima i sve češće zamjenjuju cijevi od konvencionalnih materijala

Prednosti polietilenski cijevi PE 100 i PE 80 su sljedeće:

odlična udarna žilavost visoka savitljivost omogućuje isporuku u kolutovima,

mala masa i lako spajanje uvjetuju jednostavno polaganje i održavanje, izvođenje trase sa vrlo malo spojeva, omogućujući uštede na transportu i polaganju,

visoka pouzdanost dimenzija,

odlična postojanost na tlakove,

otporne su na koroziju, pa se bez ikakve zaštite mogu polagati i ugrađivati u vodi, vlažnoj zemlji (kiseloj ili alkalnoj) i u betonu,

odlična hemijska otpornost,

otporne su na starenje, tako da trajno zadržavaju svoja svojstva,

otpornost na atmosferske utjecaje i promjene koje nastaju djelovanjem, ultraljubičastih zraka, radi odgovarajućeg sadržaja čađe. [4]

Slika 4. PE-HD cijevi PE - 80 i PE - 100 [14]

Ispitivanja polietilenskih cijevi za voduVrše se ispitivanja osnovnih svojstava materijala za izradu PE-cijevi (konvencionalna gustina, termička stabilnost prema oksidaciji, maseni protok rastopa, otpornost prema lomu u medijumu, sadržaj vlage, čađi (sadržaj čađi, gustoće, isparljivih materija, veličine čestica, toluenskog ekstrakta); gotovih PE-cijevi (izgleda cijevi, boje i obilježavanja, mjerenje dimenzija, dimenzione stabilnosti pri zagrijavanju, otpornost prema unutrašnjem pritisku, prekidne čvrstoće, maksimalnog dozvoljenog radnog pritiska)

Slika 5. Polietilenske cijevi za vodu, kablovi, izrada cijevi, uzorci [12]

Ispitivanja se vrše prema slijedećim standardima:

JUS G.C6.605,

JUS G.C1.300,

JUS G.C6.500,

JUS G.C6.500/1,

JUS ISO 2505-1,

JUS ISO 2505-2,

JUS G.S3.501,

DIN 8074/75.

Oprema za ispitivanje:

Slika br.6: Oprema za ispitivanje (mikrometar, pomično kljunasto mjerilo, manometar,

sušnica, vodeno kupatilo) [7] [18] [17]

Ispitivanja pri proizvodnjiPraćenje skupljanja cijevi po dužini i vanjskom promjeru mjeri se pri početku proizvodnje. Odreže se uzorak zadane dužine, se te odloži na ravnu podlogu. Cirkometrom se izmjeri srednji vanjski promjer, te se metrom mjeri dužin cijevi, a podaci se zapisuju i uočavaju eventualna odstupanja od normalnog rada linije za proizvodnju.

Debljina stijenke mjeri se pomičnim mjerilom, noniusom, a mjeri se na pet mjesta jednako rasporeženih na uzorku.

Vanjski promjer se mjeri na izlazu cijevi iz izvlakača, pomoću cirkometra.

Kontrola ovalnosti, vrši se pomoću pomičnog mjerila. Na proizvoljno odabranom presjeku uzorka mjeri se najmanji i najveći vanjski promjer cijevi.

Dužina cijevi mjeri se pomičnim metrom.

Priprema epruveteUzorci za ispitivanje (analizu) su u obliku granula narandžastog BorSafe HE3492-LS-H (PE-100) i crnog BorSafe HE3490-LS (PE-100). Za ispitivanje MFR indexa (indexa tečenja) potrebno je pripremiti „štapiće“. A za ispitivanje max.istezanja potrebno je pripremiti „epruvete“ (slika ).

Slika br.7: Epruvete [7]

Ispitivanje indeksa tečenja (MFR)Određivanje indexa tečenja (MFR indeksa) se vrši pomoću uređaja za ispitivanje MFR indeksa (Renato Brignole, Legnano) koji je prikazan na slici.

Slika br.8: Uređaj za ispitivanje MFR indeksa [16]

Postupak:

U struju se uključi uređaj za određivanje MFR indeksa, potom se postavi temperatura koja je data za svaku vrstu materijala.U gornji otvor stavljaju se granule PE-HD nakon toga stavlja se teg, pri čemu dolazi do topljenja granula usljed djelovanja visoke temperature.

Dobivena taljevina se oblikuje u štapiće (5 uzoraka), nakon čega se svaki štapić vaga i traži se njihova srednja vrijednost. Srednja vrijednost se pomnoži sa brojem 600, a potom se dobijena vrijednost podjeli sa brojem 120 i na taj način se određuje MFR index.

Slika br.9: Postupak mjerenja MFR indeksa

Određivanje zateznih svojstava plastičnih masa prema standardu JUS G.S2.612Zatezna svojstva plastičnih masa određuju se prema standardu JUS G.S6.612 iz 1967. godine. Ovaj standard je djelimično u skladu sa prijedlogom standarda Međunarodne organizacije za standardizaciju ISO/DIS 527 iz 1978 godine.

Ovim standardom se utvrđuju postupci za određivanje zateznih svojstava plastičnih masa u obliku standardnih epruveta, koje su prethodno kondicionirane ( kao i prethodno tretirane) na određenoj temperature i relativnoj vlazi, pri određenoj brzini ispitivanja. [5]

Opšte odredbe:

Metoda data u ovom standardu služi za kontrolu kvaliteta prema kojoj za određen materijal prihvata ili odbacuje, a također i za istraživanje i razvoj.

Zatezna svojstva zavise od načina izrade epruveta, brzine ispitivanja i uslova okoline u kojima se vrši ispitivanje. Zbog toga, kada se vrše precizna upoređenja rezultata, ovi faktori se moraju pažljivo kontrolisati.

Zatezna svojstva poliplasta moraju se ispitati u širokom rasponu brzina i uslova okoline, zbog njihove osjetljivosti prema istezanju i uslovima okoline. Uticaji ovih uslova moraju se ispitati kada se njihova svojstva žele primjeniti u svrhe gdje su ta svojstva značajna. [5]

Uređaj za određivanje istezanja (kidalica)Istezanje PE-HD se određuje pomoću kidalice koja je prikazana na slici broj 10.Na slici broj 11 prikazan je izgled epruvete prije i poslje istezanja. Za ispitivanje zatezanjem koristi se mašina za ispitivanje zatezanjem (kidalica) sa stegama, koje se mogu razdvajati jednom ili više brzina (ako to zahtijevaju pojedina ispitivanja).

Kidalica mora imati pokazivač opterećenja (indikator) i pokazivač izduženja. Jedna od stega za učvršćivanje epruvete je vezana za nepokretni dio, a druga za pokretni dio kidalice. Stege su sa automatskim podešavanjem pravca, tj. tako su učvršćene da pri promjeni opterećenja automatski zauzimaju takav položaj da se uzdužna osa epruvete poklapa sa pravcem opterećenja koje prolazi kroz osu stega.

Epruveta se mora tako učvrstiti u stege da je izbjegnuto izvlačenje iz stega zbog klizanja za vrijeme zatezanja. Ovakvo učvršćivanje osigurano je stegama koje se automatski stežu pri zatezanju. Stege ne smiju oštetiti epruvetu, da ne bi došlo do prijevremenog kidanja na oštečenom mjestu. Kidalica mora imati pokazivač opterećenja, mehanizam koji pokazuje ukupno opterećenje koje djeluje na ispitivanu epruvetu pri ispitivanju zatezanjem. Mehanizam mora biti praktično bez inercije u određenoj oblasti ispitivanja i mora da pokazuje opterećenje sa tačnošću ±1% od mjerene vrijednosti, a po mogučnosti i tačnije. Kidalica takođe mora

imati i pokazivač izduženja, mehanizam koji pokazuje razmak mjernih oznaka u bilo kom trenutku ispitivanja.

Mehanizam mora biti bez inercije pri propisanoj brzini ispitivanja i mora da pokazuje jedinično izduženje sa tačnošću od najmanje 1%. Kada je pokazivač izduženja pričvršćen uz epruvetu ne smije doći do oštečenja ili iskrivljenja epruvete, a za vrijeme ispitivanja ne smije doći do klizanja između epruvete i pokazivača izduženja. Mjerenje izduženja epruvete ne smije se vršiti na osnovu pomjeranja stega, jer takav način nije dovoljno tačan. [7]

Slika br.10: Kidalice [12]

Slika br.11: Izgled epruvete prije i poslje istezanja [7]

Postupak:

Metode (postupci) izrade epruveta utvrđeni su standardima JUS G.S2.603, JUS G.S2.604, JUS G.S2.605, JUS G.S2.606 i JUS G.S2.607. U pojedinačnom standardu za određeni materijal utvrđena je metoda koja se mora primjeniti za taj materijal. Sve površine epruvete moraju biti bez pukotina, ogrebotina ili drugih nedostataka. Epruvete koje se izrađuju iz gotovih proizvoda uzimaju se sa ravnih površina ili ako takvih površina nema onda sa površina koje imaju što manju zakrivljenost.

Ispituje se najmanje 5 epruveta za svaki ispitivani pravac epreuvete. Epruvete koje su oštećene prilikom pripremanja, kao i one koje se kidaju izvan mjernih oznaka, moraju se odstraniti i zamijeniti drugima. Epruvete sa paralelnim stranicama koje se kidaju na udaljenosti manjoj od 10 mm od stege ili kliza u stegama moraju se odbaciti i zamijeniti drugima.

Epruvete se kondicioniraju i ispituju pri standarnim uslovima utvrđenim u standardu JUS G.S0.050. Drugi uslovi kondicioniranja koji se moraju primjeniti za neke plastične mase utvrđeni su u standardima za te materijale.

Izmjeri se širina i debljina srednjeg paralelnog dijela epruvete sa tačnošću 0,01 mm, na sredini epruvete i 5 mm od svake mjerne oznake i izračuna srednja vrijednost ili najmanji poprečni presjek prema potrebi ispitivanja. Kada se epruvete isjecaju iz savitljivih ploča oblikovanim reznim alatom – nožem, centralni paralelni dio epruvete ekvivalentan je oblikovanom nožu. Ovaj postupak zahtijeva periodičnu kontrolu alata. Epruveti se izmjeri širina i debljina sa tačnošću 0,01mm, u blizini dijelova za učvršćivanje u stege i izračuna se srednja vrijednost ili najmanji poprečni presjek prema potrebi ispitivanja.

Slika br 12:. Različiti oblici epruveta [17]

Epruveta se učvrsti u stege kidalice, namještanje epruvete se mora tako izvesti da se uzdužna osa epruvete poklapa sa osom zatezanja. Ovo se postiže pomoću klina za centriranje stege.

Epruveta mora biti čvrsto i ravnomjerno stegnuta, tako da ne može doći do izvlačenja epruvete iz stega zbog klizanja. Pokazivač izduženja se namjesti na mjerne oznake epruvete. Namjesti se odgovarajuća brzina na određenu vrijednost i uključi se kidalica.

Za vrijeme ispitivanja treba zabilježiti ili automatski registrovati sljedeće podatke:

- opterećenje i odgovarajuće izduženje (deformaciju) u posebnim i približno jednakim intervalima istezanja u elastičnom dijelu ili do postizanja specifičnog jediničnog izduženja,

- silu na granici razvlačenja,

- razmak mjernih oznaka na granici razvlačenja i pri kidanju,

- silu na određenom razmaku mjernih oznaka,

- prekidnu silu i/ili maksimalnu silu,

- silu na konvencionalnoj granici razvlačenja.

Epruveta se optereti silom koja je približno 10% od očekivane prekidne sile ili 10% od očekivane sile na granici razvlačenja. Zabilježi se izduženje kod te sile, ili se pokazivač izduženja namjesti na nulu. Polako se povečava izduženje za 0,002 i zabilježi sila kod tog izduženja.

Ispitivanje omjera puzanjaPuzanje je pojava kada se dugotrajno opterećeni materijali, koji su pod utjecajem neke konstantne (statičke) sile, ovisno otemperaturi, počinju postupno rastezati.

Ispitivanje puzanja se provodi na ispitnim uzorcima sa navojem na puzalicama. Uzorci se postepeno zagrijavaju na temperaturu ispitivanja. Temperatura se održava konstantnom za vrijeme ispitivanja. Uzorci se podvrgavaju konstantnom vlačnom naprezanju. Ispitivanje traje od 45 sati do nekoliko godina (100 000 sati). Bilježi se produženje ispitnog uzorka s vremenom. 

Slika br.13: Puzalica

Postupak:

Odredi se najprije srednja dužina uzorka. Ispitani uzorak će biti kondicioniran na zraku na testnoj temperaturi najmanje 24 sata neposredno prije testiranja. Na uzorak se prikači mjerač deformacije i zabilježi ugaona pozicija uzorka u odnosu na gornju ploču. Zatim se spusta ploča dok ne dodirne gornji dio uzorka. A zatim se pomoću formula računa pred-opteretna sila.

Ispitivanje otpornosti cijevi prema unutrašnjem pritisaku (hidrostatska čvrstoća)

Jedna od najvažnijih karakteristika polietilenskih cijevi jeste njihovo ponašanje pod djelovanjem unutrašnjeg pritiska, pa je ispitivanje otpornosti prema unutrašnjem pritisku jedno od najvažnijih ispitivanja polietilenskih cijevi.

Najprije se uzorak - odrezak cijevi određene dužine napuni vodom i začepi. Cijev se zatim uroni u temperiranu vodenu kadu. Nakon odreženog vremena kondicionarinja na cijev se priključi unutrašnji pritisak vode. Veličina pritiska zavisi od tipa polietilena, vanjskog prečnika i debljine stijenke cijevi.

Slika br. 14: Uzorak nakon procesa, dozvoljeno odstupanje

Ispitivanje otpornosti na vanjske udareUređaj koji se koristi za ovaj tip ispitivanja je prikazan na slici:

Slika br.15: Uređaj za ispitivanje otpornosti na vanjske udare, uzorak nakon udara

ZaključakPE cijevi za vodu su zdrave, čvrste, netoksične, male težine, otporne na koroziju, upotrebljive u različitim sistemima i u posljednje vrijeme u potpunosti zamjenjuju cijevi od konvencionalnih metala.

PE cijevi za vodu su izuzetno otporne na većinu hemijskih agenasa, cijevi i fitinzi su bez ukusa i mirisa, ne mogu biti napadnute od bakterija niti mogu biti hranilište za mikroorganizme i gljivice. Voda u polietilenskim cijevima mijenja svoju temperaturu mnogo sporije nego u bilo kojim drugim konvencionalnim cijevima zato što je toplotna provodljivost ovih cijevi vrlo niska.

PE cijevi imaju dosta prednosti u odnosu na druge vrste cijevi za vodu.

Ono što je bitno jeste da se analize provode po tačno određenim propisima, kako analize pri proizvodnji, tako i analize konačnog proizvoda.

Literatura[1] Dr.sc.Branko Andričić, Polimerni materijali, Kemijsko-tehnološki fakultet u Splitu, Zavod za organsku tehnologiju,Split, 2010

[2] S.H.Pine, Organska kemija, Školska knjiga Zagreb 1994

[3] L.Minić, Diplomski rad, Utjecaj ekstrudiranja na toplinske karekteristike polietilena visoke gustoće, Sveučilište u Splitu, Kemijsko-Tehnološki fakultet, Split, 2010

[4] A.Jović, Seminarski rad, Mehaničke osobine termoplastičnih masa, Univerzitet u Zenici, Mašinski fakultet , Zenica, 2008

[5] K.Nezir, Seminarski rad, Određivanje zateznih svojstava plastičnih masa prema standardu JUS G.S2.612, Univerzitet u Zenici, Mašinski fakultet, Zenica, 2010

[6] Weltplast Water, Sustav cijevi za distribuciju vode, katalog, Njemačka, 2010

[7] M. Hadžić, Diplomski rad, Polimerni materijali i proizvodnja cijevi za vodu na bazi polietilena, Univerzitet u Zenici, Fakultet za metalurgiju i materijale, Zenica, 2012

[8] prospect.ides.com

[9] https://plasticpipe.org/pdf/ (dostupno 07.01.2016)

[10] http://www.plasticpipe.com.cn/blog/peguide.pdf (dostupno 07.01.2016)

[11] https://plasticpipe.org/pdf/chapter02.pdf (dostupno 07.01.2016)

[12] http://www.ispitivanje.com/ (dostupno 07.01.2016)

[13] http://www.bosnaplast.ba/bs/ (dostupno 07.01.2016)

[14] http://www.vodoskok.hr/ (dostupno 07.01.2016)

[15] http://www.toplota.ba/toplota/ (dostupno 07.01.2016)

[16] https://en.wikipedia.org/wiki/Melt_flow_index (dostupno 07.01.2016)

[17]https://ironlady003.wordpress.com/2013/09/23/ispitivanje-zatezanjem/(dostupno 07.01.2016)