If you can't read please download the document
Upload
trinhdan
View
222
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 1
CHNG I
NHNG KHI NIM C BN
DNG SNG CA TN HIU Hm m
Hm nc n v Hm dc
Hm xung lc Hm sin
Hm tun hon PHN T MCH IN
Phn t th ng Phn t tc ng MCH IN Mch tuyn tnh
Mch bt bin theo thi gian Mch thun nghch
Mch tp trung MCH TNG NG
Cun dy T in
Ngun c lp ________________________________________________________________
L thuyt mch l mt trong nhng mn hc c s ca chuyn ngnh in t-Vin
thng-T ng ha.
Khng ging nh L thuyt trng - l mn hc nghin cu cc phn t mch in nh t in, cun dy. . . gii thch s vn chuyn bn trong ca chng - L thuyt mch ch quan tm n hiu qu khi cc phn t ny ni li vi nhau to thnh mch in (h thng).
Chng ny nhc li mt s khi nim c bn ca mn hc.
1.1 DNG SNG CA TN HIU
Tn hiu l s bin i ca mt hay nhiu thng s ca mt qu trnh vt l no theo qui lut ca tin tc.
Trong phm vi hp ca mch in, tn hiu l hiu th hoc dng in. Tn hiu c th c tr khng i, v d hiu th ca mt pin, accu; c th c tr s thay i theo thi gian, v d dng in c trng cho m thanh, hnh nh. . . .
Tn hiu cho vo mt mch c gi l tn hiu vo hay kch thch v tn hiu nhn c ng ra ca mch l tn hiu ra hay p ng.
Ngi ta dng cc hm theo thi gian m t tn hiu v ng biu din ca chng trn h trc bin - thi gian c gi l dng sng.
Di y l mt s hm v dng sng ca mt s tn hiu ph bin.
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 2
1.1.1 Hm m (Exponential function) t)( = Ketv K , l cc hng s thc.
(H 1.1) l dng sng ca hm m vi cc tr khc nhau
(H 1.1)
1.1.2 Hm nc n v (Unit Step function)
(H 1.4b).
Vi cc tr khc nhau ca ta c cc tr khc nhau ca f0(t) nhng phn din tch gii hn gia f0(t) v trc honh lun lun =1 (H 1.4c).
Khi 0, f1(t) u(t) v f0(t) (t). Vy xung lc n v c xem nh tn hiu c b cao cc ln v b rng cc nh v
din tch bng n v (H 1.4d). Tng qut, xung lc n v ti t=a, (t-a) xc nh bi:
0 v A l s thc dng (H 1.5a) Tch hai hm sin c tn s khc nhau
v(t)=Asin1t.sin2t (H 1.5b)
(a) (H 1.5) (b)
1.1.6 Hm tun hon khng sin Ngoi cc tn hiu k trn, chng ta cng thng gp mt s tn hiu nh: rng ca,
hnh vung, chui xung. . . . c gi l tn hiu khng sin, c th l tun hon hay khng. Cc tn hiu ny c th c din t bi mt t hp tuyn tnh ca cc hm sin, hm m v cc hm bt thng.
(H 1.6) m t mt s hm tun hon quen thuc
(H 1.6)
1.2 PHN T MCH IN
S lin h gia tn hiu ra v tn hiu vo ca mt mch in ty thuc vo bn cht v ln ca cc phn t cu thnh mch in v cch ni vi nhau ca chng.
Ngi ta phn cc phn t ra lm hai loi: Phn t th ng: l phn t nhn nng lng ca mch. N c th tiu tn nng
lng (di dng nhit) hay tch tr nng lng (di dng in hoc t trng). Gi v(t) l hiu th hai u phn t v i(t) l dng in chy qua phn t. Nng lng
ca on mch cha phn t xc nh bi:
=t
(t)dt(t).W(t) iv
- Phn t l th ng khi W(t) 0, ngha l dng in i vo phn t theo chiu gim ca in th.
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 5 in tr, cun dy v t in l cc phn t th ng.
Phn t tc ng: l phn t cp nng lng cho mch ngoi. Nng lng ca on mch cha phn t W(t)
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 6
1.2.1.3 T in
(a) (H 1.9) (b)
- K hiu (H 1.9a)
- H thc: dt
(t)dC(t) vi =
- Hay =t
(t)dtC1(t) iv
n v ca t in l F (Farad) Do t in l phn t tch tr nng lng nn thi im t0 no c th n tr
mt nng lng in trng ng vi hiu th v(t0) Biu thc vit li:
)(t(t)dtC1(t) 0
t
t 0viv +=
V mch tng ng ca t in c v nh (H 1.9b)
Nng lng tch tr trong t in
=t
(t)dt(t).W(t) iv
Thay dt
(t)dC(t) vi =
0(t)C21](t)C
21(t)dCW(t) 2t2
t=== vvvv (v v(-)=0)
Ch : Trong cc h thc v-i ca cc phn t R, L, C nu trn, nu i chiu mt trong hai lng v hoc i th h thc i du (H 1.10): v(t) = - R.i(t)
(H 1.10)
1.2.2 Phn t tc ng y ch cp n mt s phn t tc ng n gin, l cc loi ngun.
Ngun l mt phn t lng cc nhng khng c mi quan h trc tip gia hiu th v hai u v dng in i i qua ngun m s lin h ny hon ton ty thuc vo mch ngoi, do khi bit mt trong hai bin s ta khng th xc nh c bin s kia nu khng r mch ngoi.
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 7
1.2.2.1 Ngun c lp
L nhng phn t m gi tr ca n c lp i vi mch ngoi - Ngun hiu th c lp: c gi tr v l hng s hay v(t) thay i theo thi gian. Ngun hiu
th c gi tr bng khng tng ng mt mch ni tt - Ngun dng in c lp: c gi tr i l hng s hay i(t) thay i theo thi gian. Ngun
dng in c gi tr bng khng tng ng mt mch h
(H 1.11)
1.2.2.2 Ngun ph thuc
Ngun ph thuc c gi tr ph thuc vo hiu th hay dng in mt nhnh khc trong mch. Nhng ngun ny c bit quan trng trong vic xy dng mch tng ng cho cc linh kin in t.
C 4 loi ngun ph thuc:
- Ngun hiu th ph thuc hiu th (Voltage-Controlled Voltage Source, VCVS) - Ngun hiu th ph thuc dng in (Current-Controlled Voltage Source, CCVS) - Ngun dng in ph thuc hiu th(Voltage-Controlled Current Source, VCVS) - Ngun dng in ph thuc dng in (Current-Controlled Current Source, CCCS)
(a)VCVS (b) CCVS
(c)VCCS (d) CCCS (H 1.12)
1.3 MCH IN
C hai bi ton v mch in: - Phn gii mch in: cho mch v tn hiu vo, tm tn hiu ra. - Tng hp mch in: Thit k mch khi c tn hiu vo v ra.
Gio trnh ny ch quan tm ti loi bi ton th nht. Quan h gia tn hiu vo x(t) v tn hiu ra y(t) l mi quan h nhn qu ngha l tn
hiu ra hin ti ch ty thuc tn hiu vo qu kh v hin ti ch khng ty thuc tn hiu
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 8 vo tng lai, ni cch khc, y(t) thi im t0 no khng b nh hng ca x(t) thi im t>t0 .
Tn hiu vo thng l cc hm thc theo thi gian nn p ng cng l cc hm thc theo thi gian v ty thuc c tn hiu vo v c tnh ca mch.
Di y l mt s tnh cht ca mch da vo quan h ca y(t) theo x(t).
1.3.1 Mch tuyn tnh Mt mch gi l tuyn tnh khi tun theo nh lut: Nu y1(t) v y2(t) ln lt l p ng ca hai ngun kch thch c lp vi nhau x1(t)
v x2(t), mch l tuyn tnh nu v ch nu p ng i vi x(t)= k1x1(t) + k2x2(t)
l y(t)= k1y1(t) + k2y2(t) vi mi x(t) v mi k1 v k2.
Trn thc t, cc mch thng khng hon ton tuyn tnh nhng trong nhiu trng hp s bt tuyn tnh khng quan trng v c th b qua. Th d cc mch khuch i dng transistor l cc mch tuyn tnh i vi tn hiu vo c bin nh. S bt tuyn tnh ch th hin ra khi tn hiu vo ln.
Mch ch gm cc phn t tuyn tnh l mch tuyn tnh.
Th d 1.1 Chng minh rng mch vi phn, c trng bi quan h gia tn hiu vo v ra theo h
thc:
dtdx(t)y(t) = l mch tuyn tnh
Gii
Gi y1(t) l p ng i vi x1(t): dt
(t)dx(t)y 11 =
Gi y2(t) l p ng i vi x2(t): dt
(t)dx(t)y 22 =
Vi x(t)= k1x1(t) + k2 x2(t) p ng y(t) l:
dt(t)dxk
dt(t)dxk
dtdx(t)y(t) 2211 +==
y(t)=k1y1(t)+k2y2(t) Vy mch vi phn l mch tuyn tnh
1.3.2 Mch bt bin theo thi gian (time invariant)
Lin h gia tn hiu ra v tn hiu vo khng ty thuc thi gian. Nu tn hiu vo tr t0 giy th tn hiu ra cng tr t0 giy nhng ln v dng khng i.
Mt hm theo t tr t0 giy tng ng vi ng biu din tnh tin t0 n v theo chiu dng ca trc t hay t c thay th bi (t-t0). Vy, i vi mch bt bin theo thi gian, p ng i vi x(t-t0) l y(t-t0) Th d 1.2
Mch vi phn th d 1.1 l mch bt bin theo thi gian Ta phi chng minh p ng i vi x(t-t0) l y(t-t0). Tht vy:
)x1ty(td(t)
)td(tx)td(t)tdx(t
dt)tdx(t
00
0
00 =
=
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 9
minh ha, cho x(t) c dng nh (H 1.13a) ta c y(t) (H 1.13b). Cho tn hiu vo tr (1/2)s, x(t-1/2) (H 1.13c), ta c tn hiu ra cng tr (1/2)s, y(t-1/2) c v (H 1.13d).
(a) (b)
(c) (d) (H 1.13)
1.3.3 Mch thun nghch Xt mch (H 1.14)
___________________________________________________________________________
(H 1.14)
+
v1
Nu tn hiu vo cp cc 1 l v1 cho p ng cp cc 2 l dng in ni tt i2 . By
gi, cho tn hiu v1 vo cp cc 2 p ng cp cc 1 l i2. Mch c tnh thun nghch khi i2=i2.
1.3.4 Mch tp trung Cc phn t c tnh tp trung khi c th coi tn hiu truyn qua n tc thi. Gi i1 l dng in vo phn t v i2 l dng in ra khi phn t, khi i2= i1 vi mi t ta ni phn t c tnh tp trung. (H 1.15)
Mt mch ch gm cc phn t tp trung l mch tp trung.. Vi mt mch tp trung ta c mt s im hu hn m trn c th o nhng tn
hiu khc nhau. Mch khng tp trung l mt mch phn tn. Dy truyn sng l mt th d ca mch
phn tn, n tng ng vi cc phn t R, L v C phn b u trn dy. Dng in truyn trn dy truyn sng phi tr mt mt thi gian n ng ra.
Mch
i2
+
v1
Mch
i2
Phnt
i1i2
Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 10
1.4 MCH TNG NG
Cc phn t khi cu thnh mch in phi c biu din bi cc mch tng ng. Trong mch tng ng c th cha cc thnh phn khc nhau
Di y l mt s mch tng ng trong thc t ca mt s phn t.
1.4.1 Cun dy
(H 1.16)
Cun dy l tng c c trng bi gi tr in cm ca n. Trn thc t, cc vng dy c in tr nn mch tng ng phi mc ni tip thm mt in tr R v chnh xc nht cn k thm in dung ca cc vng dy nm song song vi nhau
1.4.2 T in
(a) (b) (c)
(H 1.17) (H 1.17a ) l mt t in l tng, nu k in tr R1 ca lp in mi, ta c mch
tng (H 1.17b ) v nu k c in cm to bi cc lp dn in (hai m ca t in) cun thnh vng v in tr ca dy ni ta c mch tng (H 1.17c )
1.4.3 Ngun c lp c gi tr khng i
1.4.3.1 Ngun hiu th
Ngun hiu th cp n trn l ngun l tng. Gi v l hiu th ca ngun, v0 l hiu th gia 2 u ca ngun, ni ni vi mch
ngoi, dng in qua mch l i0 (H 1.18a). Nu l ngun l tng ta lun lun c v0 = v khng i. Trn thc t, gi tr v0 gim khi i0 tng (H 1.18c); iu ny c ngha l bn trong ngun c mt in tr m ta gi l ni tr ca ngun, in tr ny to mt st p khi c dng in chy qua v st p cng ln khi i0 cng ln. Vy mch tng ng ca ngun hiu th c dng (H 1.18b)
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 11
(a) (b) (c)
(H 1.18)
1.4.3.2 Ngun dng in
Tng t, ngun dng in thc t phi k n ni tr ca ngun, mc song song vi ngun trong mch tng ng v in tr ny chnh l nguyn nhn lm gim dng in mch ngoi i0 khi hiu th v0 ca mch ngoi gia tng.
(H 1.19)
BI TP
-- --
1. V dng sng ca cc tn hiu m t bi cc phng trnh sau y:
a. vi T=1s =
10
nnT)(t
1
b. u(t)sinT
t2 v u(t-T/2)sinT
t2
c. r(t).u(t-1), r(t)-r(t-1)-u(t-1) 2. Cho tn hiu c dng (H P1.1).
Hy din t tn hiu trn theo cc hm:
___________________________________________________________________________
a. u(t-a) v u(t-b) b. u(b-t) v u(a-t) c. u(b-t) v u(t-a)
(H P1.1) 3.Vit phng trnh dng sng ca cc tn hiu khng tun
hon (H P1.2) theo tp hp tuyn tnh ca cc hm bt thng (nc, dc), sin v cc hm khc (nu cn)
Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 12
(a) (b) (H P1.2) 4. Cho tn hiu c dng (H P1.3)
(H P1.3) (H P1.4) a. Vit phng trnh dng sng ca cc tn hiu theo tp hp tuyn tnh ca cc hm sin v
cc hm nc n v. b. Xem chui xung c dng (H P1.4) Chui xung ny c dng ca cc cng, khi xung c gi tr 1 ta ni cng m v khi tr ny =0 ta ni cng ng. Ta c th din t mt hm cng m thi im t0 v ko di mt khong thi gian T bng mt hm cng c k hiu:
T)tu(t)tu(t(t) 00T,t 0 = Th din t tn hiu (H P1.3) bng tch ca mt hm sin v cc hm cng. 5. Cho kin v tnh tuyn tnh v bt bin theo t ca cc tn hiu sau:
a. y =x2
b. y =tdtdx
c. y =xdtdx
6. Cho mch (H P1.6a) v tn hiu vo (H P1.6b) Tnh p ng v v dng sng ca p ng trong 2 trng hp sau (cho vC(0) = 0): a. Tn hiu vo x(t) l ngun hiu th vC v p ng l dng in iC. b. Tn hiu vo x(t) l iC ngun hiu th v p ng l dng in vC. Bng di y cho ta d kin ca bi ton ng vi cc (H 5a, b, c...) km theo. Tnh p ng v v dng sng ca p ng
(a) (b) (c)
(H P1.6)
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 1 Nhng khi nim c bn - 13
(a) (b) (c)
(d) (e) (f)
(H P1.5)
Cu Mch hnh Kch thch x(t) Dng sng p ng a b c d e f g h
a a a a b b b b
vc vc ic ic vL vL iL iL
d f c d c d e f
ic ic vc vc iL iL vL vL
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
1
___________________________________________________________________________
CHNG 2
NH LUT V NH L MCH IN
NH LUT KIRCHHOF
IN TR TNG NG
NH L MILLMAN
NH L CHNG CHT
NH L THEVENIN V NORTON
BIN I Y (NH L KENNELY)
_______________________________________________________________________________________________
Chng ny cp n hai nh lut quan trng lm c s cho vic phn gii mch, l cc nh lut Kirchhoff.
Chng ta cng bn n mt s nh l v mch in. Vic p dng cc nh l ny gip ta gii quyt nhanh mt s bi ton n gin hoc bin i mt mch in phc tp thnh mt mch n gin hn, to thun li cho vic p dng cc nh lut Kirchhoff gii mch.
Trc ht, n gin, chng ta ch xt n mch gm ton in tr v cc loi ngun, gi chung l mch DC. Cc phng trnh din t cho loi mch nh vy ch l cc phng trnh i s (i vi mch c cha L & C, ta cn n cc phng trnh vi tch phn)
Tuy nhin, khi kho st v ng dng cc nh l, chng ta ch ch n cu trc ca mch m khng quan tm n bn cht ca cc thnh phn, do cc kt qu trong chng ny cng p dng c cho cc trng hp tng qut hn.
Trong cc mch DC, p ng trong mch lun lun c dng ging nh kch thch, nn n gin, ta dng kch thch l cc ngun c lp c gi tr khng i thay v l cc hm theo thi gian.
2.1 nh lut kirchhoff
Mt mch in gm hai hay nhiu phn t ni vi nhau, cc phn t trong mch to thnh nhng nhnh. Giao im ca hai hay nhiu nhnh c gi l nt. Thng ngi ta coi nt l giao im ca 3 nhnh tr nn. Xem mch (H 2.1).
(H 2.1)
- Nu xem mi phn t trong mch l mt nhnh mch ny gm 5 nhnh v 4 nt. - Nu xem ngun hiu th ni tip vi R1 l mt nhnh v 2 phn t L v R2 l mt
nhnh (trn cc phn t ny c cng dng in chy qua) th mch gm 3 nhnh v 2 nt. Cch sau thng c chn v gip vic phn gii mch n gin hn.
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
2
___________________________________________________________________________
Hai nh lut c bn lm nn tng cho vic phn gii mch in l:
2.1.1. nh lut Kirchhoff v dng in : ( Kirchhoff's Current Law, KCL )
Tng i s cc dng in ti mt nt bng khng .
(2.1) 0j
j = iij l dng in trn cc nhnh gp nt j.
Vi qui c: Dng in ri khi nt c gi tr m v dng in hng vo nt c gi tr dng (hay ngc li).
(H 2.2)
Theo pht biu trn, ta c phng trnh nt A (H 2.2):
i1 + i 2 - i 3 + i 4=0 (2.2) Nu ta qui c du ngc li ta cng c cng kt qu:
- i 1 - i 2 + i 3 - i 4 =0 (2.3) Hoc ta c th vit li:
i 3 = i 1 + i 2 + i 4 (2.4)
V t phng trnh (2.4) ta c pht biu khc ca nh lut KCL: Tng cc dng in chy vo mt nt bng tng cc dng in chy ra khi nt
.
nh lut Kirchhoff v dng in l h qu ca nguyn l bo ton in tch:
Ti mt nt in tch khng c sinh ra cng khng b mt i.
Dng in qua mt im trong mch chnh l lng in tch i qua im trong mt n v thi gian v nguyn l bo ton in tch cho rng lng in tch i vo mt nt lun lun bng lng in tch i ra khi nt .
2.1.2. nh lut Kirchhoff v in th: ( Kirchhoff's Voltage Law, KVL ). Tng i s hiu th ca cc nhnh theo mt vng kn bng khng
(2.5) 0(t)K
K =v p dng nh lut Kirchhoff v hiu th, ta chn mt chiu cho vng v dng qui
c: Hiu th c du (+) khi i theo vng theo chiu gim ca in th (tc gp cc dng trc) v ngc li.
nh lut Kirchhoff v hiu th vit cho vng abcd ca (H 2.3).
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
3
___________________________________________________________________________
- v1 + v 2 - v 3 = 0
(H 2.3)
Ta cng c th vit KVL cho mch trn bng cch chn hiu th gia 2 im v xc nh hiu th theo mt ng khc ca vng:
v1 = vba = vbc+ vca = v2 - v3nh lut Kirchhoff v hiu th l h qu ca nguyn l bo ton nng lng: Cng
trong mt ng cong kn bng khng. V tri ca h thc (2.5) chnh l cng trong dch chuyn in tch n v (+1) dc
theo mt mch kn.
Th d 2.1 . Tm ix v vx trong (H2.4)
(H 2.4)
Gii: p dng KCL ln lt cho cc cho nt a, b, c, d
- i1 - 1 + 4 = 0 i1 = 3A
- 2A + i1 + i2 = 0 i2 = -1A
- i3 + 3A - i2 = 0 i3 = 4A
ix + i3 + 1A = 0 ix = - 5A
p dng nh lut KVL cho vng abcd:
- vx - 10 + v2 - v3 = 0 Vi v2 = 5 i2 = 5.( - 1) = - 5V v3 = 2 i3 = 2.( 4) = 8V vx =- 10 - 5 - 8 = -23V
Trong th d trn , ta c th tnh dng ix t cc dng in bn ngoi vng abcd n cc nt abcd. Xem vng abcd c bao bi mt mt kn ( v nt gin on).
nh lut Kirchhoff tng qut v dng in c th pht biu cho mt kn nh sau: Tng i s cc dng in n v ri khi mt kn bng khng.
Vi qui c du nh nh lut KCL cho mt nt. Nh vy phng trnh tnh ix l:
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
4
___________________________________________________________________________
- ix - 4 + 2 - 3 = 0 Hay ix = - 5 A nh lut c th c chng minh d dng t cc phng trnh vit cho cc nt abcd
cha trong mt kn c dng in t cc nhnh bn ngoi n. Th d 2.2:
L v R trong mch (H 2.5a) din t cun lch ngang trong TiVi nu L = 5H, R = 1 v dng in c dng sng nh (H 2.5b). Tm dng sng ca ngun hiu th v(t).
(a) (b)
(H 2.5) Gii:
nh lut KVL cho :
- v(t) + v R(t) + v L(t) = 0 (1)
hay v (t) = v R + v L(t) = Ri(t) + ( )
dttdL i
Thay tr s ca R v L vo:
v L(t) = ( )
dttd5 i (2)
v R(t) = 1. i(t) (3)
V v (t) = i(t) + ( )dt
td5 i (4)
Da vo dng sng ca dng in i(t), suy ra o hm ca i(t) v ta v c dng sng
ca vL(t) (H 2.6a) v v(t) (H 2.6b) t cc phng trnh (2), (3) v (4).
(a) (H 2.6) (b)
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
5
___________________________________________________________________________
2.2 in tr tng ng
Hai mch gi l tng ng vi nhau khi ngi ta khng th phn bit hai mch ny bng cch o dng in v hiu th nhng u ra ca chng.
Hai mch lng cc A v B (H 2.7) tng ng nu v ch nu:
ia = ib vi mi ngun v
(H 2.7)
Di y l pht biu v khi nim in tr tng ng: Bt c mt lng cc no ch gm in tr v ngun ph thuc u tng ng
vi mt in tr. in tr tng ng nhn t hai u a & b ca mt lng cc c nh ngha:
Rt = iv (2.6)
Trong v l ngun bt k ni vo hai u lng cc.
(H 2.8)
Th d 2.3: Mch (H 2.9a) v (H 2.9b) l cu chia in th v cu chia dng in. Xc nh cc
in th v dng in trong mch.
(a) (H 2.9) (b) Gii:
a/ (H 2.9a) cho v = v1+ v2 = R1 i + R2 i= (R1 + R2) i
Rt = iv = R1 + R2
T cc kt qu trn suy ra : i 21 RR +
=v
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
6
___________________________________________________________________________
v1 = R1 i v21
1
RRR+
= v v2 = R2 i v21
2
RRR+
=
b/ (H 2.9b) cho
i = i1+ i2 hay 21t RRR
vvv+=
21t R
1R1
R1
+= hay Gt = G1+ G2
T cc kt qu trn suy ra: v i21 GG
1+
=
i1 = G1v = ii21
2
21
1
RRR
GGG
+=
+ v i2 = G2v = ii
21
1
21
2
RRR
GGG
+=
+
Th d 2.4: Tnh Rt ca phn mch (H 2.10a)
(a) (b)
(H 2.10) Gii:
Mc ngun hiu th v vo hai u a v b nh (H2.10b) v ch i = i1.
nh lut KCL cho i1 = i3 + 131 i i3 = 13
2 i
Hiu th gia a &b chnh l hiu th 2 u in tr 3
v = 3i3 = 2i1 = 2i Rt = iv = 2
2.3. nh l Millman
nh l Millman gip ta tnh c hiu th hai u ca mt mch gm nhiu nhnh mc song song.
Xt mch (H 2.11), trong mt trong cc hiu th Vas = Va - Vs ( s = 1,2,3 ) c th trit tiu.
(H 2.11)
nh l Millman p dng cho mch (H 2.11) c pht biu:
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
7
___________________________________________________________________________
vab =
s
s
s
sas
G
G.v (2.7)
Vi Gs = sR
1 l in dn nhnh s.
Chng minh: Gi vsb l hiu th hai u ca Rs: vsb = vab - vasDng in qua Rs:
is = sasabs
asab
s
sb GRR
)( vvvvv ==
Ti nt b : = 0 s
Si
G( ) s
asab vv s = 0
Hay =s
sass
sab GG vv
vab =
ss
ssas
G
Gv
Th d 2.5 Dng nh l Millman, xc nh dng in i2 trong mch (H 2.12).
(H 2.12)
ta c vab =
51612,88
2511
0,56,4
18
+=
++
+
vab = 6,5 V
Vy i2 = 5
6,5 = 1,3 A
2.4. nh l chng cht ( superposition theorem)
nh l chng cht l kt qu ca tnh cht tuyn tnh ca mch: p ng i vi nhiu ngun c lp l tng s cc p ng i vi mi ngun ring l. Khi tnh p ng i vi mt ngun c lp, ta phi trit tiu cc ngun kia (Ni tt ngun hiu th v h ngun dng in, tc ct b nhnh c ngun dng in), ring ngun ph thuc vn gi nguyn. Th d 2.6
Tm hiu th v2 trong mch (H 2.13a).
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
8
___________________________________________________________________________
(a) (b) (c)
(H 2.13) - Cho ngun i3 = 0A ( h nhnh cha ngun 3A), ta c mch (H 2.13b):
v'2 = 1,8V64
61 =+
v (dng cu phn th)
- Cho ngun v1 = 0V (ni tt nhnh cha ngun 3V), mch (H 2.13c).
Dng in qua in tr 6: 246
4+
= 0,8A (dng cu phn dng)
v''2 = - 0,8 x 6 = - 4,8 V Vy v2 = v'2 + v''2 = 1,8 - 4,8 = - 3V
v2 = - 3V Th d 2.7 Tnh v2 trong mch (H 2.14a).
(a) (b)
(c)
(H 2.14)
Gii: - Ct ngun dng in 3A, ta c mch(H 2.14b).
i1 = A21
42=
i3 = 2i1 = 1A v'2 = 2 - 3i3 = -1 V - Ni tt ngun hiu th 2 V, ta c mch (H 2.14c). in tr 4 b ni tt nn i1 = 0 A Vy i3 = 3A v''2 = - 3 x 3 = - 9 V Vy v2 = v'2 + v''2 = -1 - 9 = -10 V
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
9
___________________________________________________________________________
2.5. nh l Thevenin v Norton
nh l ny cho php thay mt phn mch phc tp bng mt mch n gin ch gm mt ngun v mt in tr.
Mt mch in gi s c chia lm hai phn (H 2.15)
(H 2.15)
nh l Thevenin v Norton p dng cho nhng mch tha cc iu kin sau: * Mch A l mch tuyn tnh, cha in tr v ngun. * Mch B c th cha thnh phn phi tuyn. * Ngun ph thuc, nu c, trong phn mch no th ch ph thuc cc i lng nm
trong phn mch . nh l Thevenin v Norton cho php chng ta s thay mch A bng mt ngun v
mt in tr m khng lm thay i h thc v - i hai cc a & b ca mch . Trc tin, xc nh mch tng ng ca mch A ta lm nh sau: Thay mch B
bi ngun hiu th v sao cho khng c g thay i lng cc ab (H2.16).
(H 2.16)
p dng nh l chng cht dng in i c th xc nhbi:
i = i1 + isc (2.8) Trong i1 l dng in to bi ngun v mch A trit tiu cc ngun c lp
(H2.17a) v isc l dng in to bi mch A vi ngun v b ni tt (short circuit, sc) (H2.17b).
(a) (H 2.17) (b)
- Mch th ng A, tng ng vi in tr Rth, gi l in tr Thevenin, xc nh bi:
i1 =- thR
v (2.9)
Thay (2.9) vo (2.8)
i = - thR
v + isc (2.10)
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
10
___________________________________________________________________________
H thc (2.10) din t mch A trong trng hp tng qut nn n ng trong mi trng hp.
Trng hp a, b h (Open circuit), dng i = 0 A, phng trnh (2.10) thnh:
0 = th
oc
Rv
+ isc
Hay voc = Rth . isc (2.11) Thay (2.11) vo (2.10):
v = - Rth . i + voc (2.12)
H thc (2.12) v (2.10) cho php ta v cc mch tng ng ca mch A (H 2.18)
v (H 2.19)
(H 2.18) (H 2.19)
* (H 2.18) c v t h thc (2.12) c gi l mch tng ng Thevenin ca
mch A (H 2.15). V ni dung ca nh l c pht biu nh sau: Mt mch lng cc A c th c thay bi mt ngun hiu th voc ni tip vi
mt in tr Rth. Trong voc l hiu th ca lng cc A h v Rth l in tr nhn t lng cc khi trit tiu cc ngun c lp trong mch A (Gi nguyn cc ngun ph thuc).
Rth cn c gi l in tr tng ng ca mch A th ng.
* (H 2.19) c v t h thc (2.10) c gi l mch tng ng Norton ca mch A (H 2.15). V nh l Norton c pht biu nh sau:
Mt mch lng cc A c th c thay th bi mt ngun dng in isc song song vi in tr Rth. Trong isc l dng in lng cc khi ni tt v Rth l in tr tng ng mch A th ng. Th d 2.8
V mch tng ng Thevenin v Norton ca phn nm trong khung ca mch (H2.20).
(H 2.20)
Gii: c mch tng ng Thevenin, ta phi xc nh c Rth v voc.
Xc nh Rth Rth l in tr nhn t ab ca mch khi trit tiu ngun c lp. (H 2.21a).
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
11
___________________________________________________________________________
T (H 2.21a) :
Rth = 2 + 363x6
+ = 4
(a) (b)
(H 2.21) Xc nh voc
voc l hiu th gia a v b khi mch h (H 2.21b). V a, b h, khng c dng qua in tr 2 nn voc chnh l hiu th vcb. Xem nt b lm chun ta c
vd = - 6 + vc = - 6 + voc /L KCL nt b cho :
2A6
63
ococ =
+vv
Suy ra voc = 6 V Vy mch tng ng Thevenin (H2.22)
(H 2.22) (H 2.23)
c mch tng ng Norton, Rth c, ta phi xc nh isc. Dng isc chnh l dng
qua ab khi nhnh ny ni tt. Ta c th xc nh t mch (H 2.20) trong ni tt ab. Nhng ta cng c th dng h thc (2.11) xc nh isc theo voc:
isc = 1,5A46
Rthoc ==
v
Vy mch tng ng Norton (H 2.23) Th d 2.9
V mch tng ng Norton ca mch (H 2.24a).
(a)
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
12
___________________________________________________________________________
(b) (c)
(H 2.24) Ta tm isc t mch (H 2.24c) KCL nt b cho:
i1 = 10 - i2 - iscVit KVL cho 2 vng bn phi:
-4(10 - i2 - isc) - 2i1 + 6i2 = 0
- 6i2 + 3isc = 0 Gii h thng cho isc = 5A
tnh Rth (H 2.24b), do mch c cha ngun ph thuc, ta c th tnh bng cch p vo a,b mt ngun v ri xc nh dng in i, c Rth = v/i ( in tr tng ng ).
Tuy nhin, y ta s tm voc ab khi a,b h (H 2.25).
(H 2.25)
Ta c voc = 6i2Vit nh lut KVL cho vng cha ngun ph thuc :
-4(10 - i2) - 2 i1+ 6i2 = 0 Hay i2 = 5 A v voc = 6 x 5 = 30 V
Vy Rth = == 6530
sc
oc
iv
Mch tng ng Norton:
(H 2.26)
Th d 2.10: Tnh vo trong mch (H 2.27a) bng cch dng nh l Thevenin
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
13
___________________________________________________________________________
(a) (b)
(c) (H 2.27) (d)
c mch th ng, ni tt ngun v1 nhng vn gi ngun ph thuc 1/3 i1, ta c
mch (H 2.27c). Mch ny ging mch (H 2.10) trong th d 2.4; Rth chnh l Rt trong th d 2.4.
Rth = 2 tnh voc, ta c mch (H2.27b)
voc = v5 + v1 v5 = 3i5 i4 = 0 A ( mch h ) nn:
i5= A32
24x
31
2x
31
31 1
1 ===vi voc = 3
32 + 4 = 6 V
voc = 6 V Mch tng ng Thevenin v (H 2.27d).
v vo = V51012610
102oc ==+v
vo = 5 V
2.6. Bin i - Y ( nh l Kennely ).
Coi mt mch gm 3 in tr Ra, Rb, Rc ni nhau theo hnh (Y), ni vi mch ngoi ti 3 im a, b, c im chung O (H 2.28a). V mch gm 3 in tr Rab, Rbc, Rca ni nhau theo hnh tam gic (), ni vi mch ngoi ti 3 im a, b, c (H 2.28b).
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
14
___________________________________________________________________________
(H 2.28)
Hai mch v Y tng ng khi mch ny c th thay th mch kia m khng nh hng n mch ngoi, ngha l cc dng in ia, ib, ic i vo cc nt a, b, c v cc hiu th vab,vbc, vca gia cc nt khng thay i.
- Bin i Y l thay th cc mch bng cc mch Y v ngc li. Ngi ta chng minh c : Bin i Y :
Rab =R R R R R R
Ra b b c c a
c
+ +
Rbc = R R R R R R
Ra b b c c a
a
+ + (2.13)
Rca = R R R R R R
Ra b b c c a
b
+ +
Bin i Y:
Ra =R R
R R Rab ca
ab bc ca
.+ +
Rb = R R
R R Rab bc
ab bc ca
.+ +
(2.14)
Rc = R R
R R Rbc ca
ab bc ca
.+ +
Nn thn trng khi p dng bin i Y. Vic p dng ng phi cho mch tng ng n gin hn. Th d 2.11:
Tm dng in i trong mch (H 2.29a).
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
15
___________________________________________________________________________
(a) (b) (c) (d)
(H 2.29) - Bin i tam gic abc thnh hnh sao, ta c (H 2.29b) vi cc gi tr in tr:
Raf = ==++
0,854
1222x2
Rbf = == 0,452
52x1
Rcf = == 0,452
52x1
- in tr tng ng gia f v d:
2,41,41,4x2,4
+= 0,884
- in tr gia a v e: Rac = 0,8 + 0,884 +1 = 2,684
v dng in i trong mch :
i = 2,684Rac
vv= A
2.7 Mch khuch i thut ton ( Operation amplifier, OPAMP )
Mt trong nhng linh kin in t quan trng v thng dng hin nay l mch khuch i thut ton ( OPAMP ).
Cu to bn trong mch s c gii thiu trong mt gio trnh khc. y chng ta ch gii thiu mch OPAMP c dng trong mt vi trng hp ph bin vi mc ch xy dng nhng mch tng ng dng ngun ph thuc cho n t cc nh lut Kirchhoff .
OPAMP l mt mch a cc, nhng n gin ta ch n cc ng vo v ng ra (b qua cc cc ni ngun v Mass...). Mch c hai ng vo (a) l ng vo khng o, nh du (+) v (b) l ng vo o nh du (-), (c) l ng ra.
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
16
___________________________________________________________________________
(H 2.30)
Mch c nhiu c tnh quan trng , y ta xt mch trong iu kin l tng: i1 v i2 dng in cc ng vo bng khng (tc tng tr vo ca mch rt ln) v hiu th gia hai ng vo cng bng khng .
Lu l ta khng th dng nh lut KCL tng qut cho mch (H 2.30) c v ta b qua mt s cc do mc d i1 = i2 = 0 nhng i3 0.
Mch OPAMP l tng c li dng in nn trong thc t khi s dng ngi ta lun dng mch hi tip.
Trc tin ta xt mch c dng (H 2.31a), trong R2 l mch hi tip mc t ng ra (c) tr v ng vo o (b), v mch (H 2.31b) l mch tng ng .
(a) (b) (c)
(H 2.31)
v mch tng ng ta tm lin h gia v2 v v1. p dng cho KVL cho vng obco qua v2
vbc + v2 - vbo = 0 Hay vbc = vbo - v2 = v1 - v2 (vbo = v1)
p dng KCL nt b:
0RRRR 2
21
1
1
2
bc
1
bo =
+=+vvvvv
Gii phng trnh cho: v2 = Av v1 vi Av = 1 + 1
2
RR
Ta c mch tng ng (H 2.31b), trong Av l li in th. Xt trng hp c bit R2 = 0 v R1 = , Av = 1 v v2 = v1 (H 2.31c) mch khng
c tnh khuch i v c gi l mch m ( Buffer ), c tc dng bin i tng tr. Mt dng khc ca mch OP-AMP v (H 2.32a) Ap dng KCL ng vo o.
0RR 2
2
1
1 =vv hay v2 = 1
1
2
RR v
Ta thy v2 c pha o li so vi v1 nn mch c gi l mch o. Mch tng ng v (H 2.31b), dng ngun hiu th ph thuc hiu th .
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
17
___________________________________________________________________________
Nu thay 1
1
Rv = i1 , ta c mch tng ng (H 2.32c), trong ngun hiu th ph
thuc hiu th c thay bng ngun hiu th ph thuc dng in .
(a) (b) (c)
(H 2.32)
BI TP --o0o--
2.1. Cho mch (H P2.1)
(H P2.1)
Chng minh: v3 =
+
2
2
1
10 RR
R vv
Lu l v3 khng ph thuc vo thnh phn mc a, b. y l mt trong cc mch lm ton v c tn l mch cng. 2.2. Cho mch (H P2.2a)
(H P2.2a) (H P2.2b)
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
18
___________________________________________________________________________
Chng minh rng ta lun c: v1 = v2 v i1 = 21
2
RR i
Vi bt k thnh phn ni vo b,d. p dng kt qu trn vo mch (H P2.2b) xc nh dng in i. 2.3. Tm dng in i trong mch (H P2.3).
(H P2.3)
2.4. Cho mch (H P2.4) a/ Tnh vo. b/ p dng bng s v1 = 3 V, v2 = 2 V, R1 = 4K, R2 = 3K, Rf = 6K v R = 1K. 2.5. (H P2.5) l mch tng ng ca mt mch khuch i transistor. Dng nh l Thevenin hoc Norton xc nh io/ii ( li dng in).
(H P2.4) (H P2.5)
2.6. Cho mch (H P2.6a). Tm cc gi tr C v R2 nu vi(t) v i(t) c dng nh (H P2.6b) v (H P2.6c).
(a) (b) (c)
(H P2.6)
2.7 Tnh ( )( )tt
1
1
iv trong mch (H P2.7) v th t tn cho phn mch nm trong khung k nt
gin on.
2.8. Tnh Rtd ca (H P2.8).
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
19
___________________________________________________________________________
(H P2.7) (H P2.8) 2.9. Cho mch (H P2.9), tm iu kin vo = 0. 2.10. Thay th mch in trong khung ca (H P2.10) bng mch tng ng Thevenin sau tnh io.
(H P2.9) (H P2.10)
2.11. Dng nh l chng cht xc nh dng i trong mch (H P2.11). 2.12 Tm mch tng ng ca mch (H P2.12).
(H P2.11) (H P2.12) 2.13. Dng nh l Thevenin xc nh dng i trong mch (H P2.14).
(H P2.13) (H P2.14) 2.14. Dng nh l Norton xc nh dng i ca mch (H P2.1). 2.15. Dng nh l Norton ( hay Thevenin ) xc nh dng i trong mch (H P2.16).
(H P2.15)
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_________________________________________Chng2nhlutvnhlmchi n
20
___________________________________________________________________________
Nguyn Minh Lun K THUT IN T
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 1
Chng3
PHNG TRNH MCH IN
KHI NIM V TOPO Mt s nh ngha
nh l v topo mch PHNG TRNH NT Mch cha ngun dng in
Mch cha ngun hiu th PHNG TRNH VNG
Mch cha ngun hiu th Mch cha ngun dng in
BIN I V CHUYN V NGUN Bin i ngun
Chuyn v ngun __________________________________________________________________________________________
Trong chng ny, chng ta gii thiu mt phng php tng qut gii cc mch in tng i phc tp. l cc h phng trnh nt v phng trnh vng. Chng ta cng cp mt cch s lc cc khi nim c bn v Topo mch, phn ny gip cho vic thit lp cc h phng trnh mt cch c hiu qu.
3.1 Khi nim v Topo MCH
Trong mt mch, n s chnh l dng in v hiu th ca cc nhnh. Nu mch c B nhnh ta c 2B n s v do cn 2B phng trnh c lp gii. Lm th no vit v gii 2B phng trnh ny mt cch c h thng v t c kt qu chnh xc v nhanh nht, l mc ch ca phn Topo mch.
Topo mch ch n cch ni nhau ca cc phn t trong mch m khng n bn cht ca chng.
3.1.1. Mt s nh ngha Gin thng
v gin thng tng ng ca mt mch ta thay cc nhnh ca mch bi cc on thng (hoc cong) v cc nt bi cc du chm.
(a) (b)
(H 3.1)
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 2
Trong gin cc nhnh v nt c t tn hoc nh s th t. Nu cc nhnh c nh hng (thng ta ly chiu dng in trong nhnh nh hng cho gin ), ta c gin hu hng.
(H 3.1b) l gin nh hng tng ng ca mch (H 3.1a). Gin con
Tp hp con ca tp hp cc nhnh v nt ca gin . Vng
Gin con khp kn. Mi nt trong mt vng phi ni vi hai nhnh trong vng . Ta gi tn cc vng bng tp hp cc nhnh to thnh vng hoc tp hp cc nt thuc vng .
Th d: (H 3.2a): Vng (4,5,6) hoc (a,b,o,a). (H 3.2b): Vng (1,6,4,3) hoc ( a,b,o,c,a).
(a) (b)
(H 3.2) Cy
Gin con cha tt c cc nt ca gin nhng khng cha vng. Mt gin c th c nhiu cy. Th d: (H 3.3a): Cy 3,5,6 ; (H 3.3b): Cy 3,4,5 . . ..
(a) (b)
(H 3.3)
* Cch v mt cy: Nhnh th nht c chn ni vi 2 nt, nhnh th hai ni 1
trong hai nt ny vi nt th 3 v nhnh theo sau li ni mt nt na vo cc nt trc. Nh vy khi ni N nt, cy cha N-1 nhnh.
Th d v cy ca (H 3.3b) ta ln lt lm tng bc theo (H 3.4).
___________________________________________________________________________ (H 3.4)
Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 3
phn bit nhnh ca cy vi cc nhnh khc trong gin , ngi ta gi nhnh ca cy l cnh v cc nhnh cn li gi l nhnh ni. Cnh v nhnh ni ch c ngha sau khi chn cy.
Gi L l s nhnh ni ta c:
B = (N - 1) + L
Hay L = B - N +1 (3.1) Trong B l s nhnh ca gin , N l s nt.
Trong gin trn hnh 3.1 : B = 6, N = 4 vy L = 6 - 4 + 1 = 3 Nhn thy, mt cy nu thm mt nhnh ni vo s to thnh mt vng c lp ( l
vng cha t nht mt nhnh khng thuc vng khc ). Vy s vng c lp ca mt gin chnh l s nhnh ni L.
3.1.2. nh l v Topo mch Nhc li, mt mch gm B nhnh cn 2B phng trnh c lp gii, trong B
phng trnh l h thc v - i ca cc nhnh, vy cn li B phng trnh phi c thit lp t nh lut Kirchhoff . nh l 1:
Gin c N nt, c (N -1) phng trnh c lp do nh lut KCL vit cho (N-1) nt ca gin .
Tht vy, phng trnh vit cho nt th N c th suy t (N-1) phng trnh kia. nh l 2
Hiu th ca cc nhnh (tc gia 2 nt) ca gin c th vit theo (N-1) hiu th c lp nh nh lut KVL.
Tht vy, mt cy ni tt c cc nt ca gin , gia hai nt bt k lun c mt ng ni ch gm cc cnh ca cy, do hiu th gia hai nt c th vit theo hiu th ca cc cnh ca cy. Mt cy c (N - 1) cnh, vy hiu th ca mt nhnh no ca gin cng c th vit theo (N-1) hiu th c lp ca cc cnh.
Trong th d ca (H 3.1), cy gm 3 nhnh 3, 4, 5 c bit quan trng v cc cnh ca n ni vi mt nt chung O, O gi l nt chun. Hiu th ca cc cnh l hiu th gia cc nt a, b, c (so vi nt chun). Tp hp (N - 1) hiu th ny c gi l hiu th nt.
Nu mch khng c c tnh nh trn th ta c th chn mt nt bt k lm nt chun. nh l 3
Ta c L = B - N +1 vng hay mt li c lp vi nhau, trong ta c th vit phng trnh t nh lut KVL. nh l 4
Mi dng in trong cc nhnh c th c vit theo L = B - N +1 dng in c lp nh nh lut KCL.
Cc vng c lp c c bng cch chn mt cy ca gin , xong c thm 1 nhnh ni vo ta c 1 vng. Vng ny cha nhnh ni mi thm vo m nhnh ny khng thuc mt vng no khc. Vy ta c L = B - N + 1 vng c lp. Cc dng in chy trong cc nhnh ni hp thnh mt tp hp cc dng in c lp trong mch tng ng .
Th d: Trong gin (H 3.1b), nu ta chn cy gm cc nhnh 3,4,5 th ta c cc vng c lp sau y:
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 4
(H 3.5) Mt phng php khc xc nh vng c lp l ta chn cc mt li trong mt
gin phng (gin m cc nhnh ch ct nhau ti cc nt). Mt li l mt vng khng cha vng no khc. Trong gin (H 3.1b) mt li l cc vng gm cc nhnh: (4,5,6), (2,3,4) & (1,2,6).
Mt mt li lun lun cha mt nhnh khng thuc mt li khc nn n l mt vng c lp v s mt li cng l L.
Cc nh l trn cho ta B phng trnh gii mch : Gm (N-1) phng trnh nt v (L = B - N + 1) phng trnh vng.
V tng s phng trnh l:
(N-1) + L = N - 1 + B - N + 1 = B
3.2 Phng trnh Nt
3.2.1 Mch ch cha in tr v ngun dng in Trong trng hp ngoi in tr ra, mch ch cha ngun dng in th vit phng
trnh nt cho mch l bin php d dng nht gii mch. Chng ta lun c th vit phng trnh mt cch trc quan, tuy nhin nu trong mch c ngun dng in ph thuc th ta cn c thm cc h thc din t quan h gia cc ngun ny vi cc n s ca phng trnh mi iu kin gii mch. Ngun dng in c lp:
Nu mi ngun trong mch u l ngun dng in c lp, tt c dng in cha bit c th tnh theo (N - 1) in th nt. Ap dng nh lut KCL ti (N - 1) nt, tr nt chun, ta c (N - 1) phng trnh c lp. Gii h phng trnh ny tm hiu th nt. T suy ra cc hiu th khc. Th d 3.1:
Tm hiu th ngang qua mi ngun dng in trong mch (H 3.6)
(H 3.6)
Mch c 3 nt 1, 2, O; N = 3 vy N - 1 = 2, ta c 2 phng trnh c lp. Chn nt O lm chun, 2 nt cn li l 1 v 2 . v1 v v2 chnh l hiu th cn tm.
Vit KCL cho nt 1 v 2.
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 5
Nt 1: 024
5 211 =++ vvv (1)
Nt 2: 02632
2212 =+++ vvvv (2)
Thu gn:
521
21
41
21 =
+ vv (3)
261
31
21
21
21 =
+++ vv (4)
Gii h thng (3) v (4), ta c : v1 = 8 (V) v v2 = 2 (V) Thit lp phng trnh nt cho trng hp tng qut
Xt mch ch gm in tr R v ngun dng in c lp, c N nt. Nu khng k ngun dng in ni gia hai nt j v k, tng s dng in ri nt j n nt k lun c dng:
Gjk (vj - vk ) (3.2) Gjk l tng in dn ni trc tip gia hai nt j , k ( j k ) gi l in dn chung gia hai nt j , k ; ta c:
Gjk = Gkj (3.3)
Gi ij l tng i s cc ngun dng in ni vi nt j. nh lut KCL p dng cho nt j:
( ) =k
jkjjkG ivv (ij > 0 khi i vo nt j )
Hay jk k
kjkjkj GG ivv = ( j k ) ( 3.4)
Gjkk : L tng in dn ca cc nhnh c mt u ti nt j. Ta gi chng l in
dn ring ca nt j v k hiu:
(3.5) =k
jkjj GG
Phng trnh (3.4) vit li:
(3.6) ( kjGG jk
kjkjjj = ivv )Vit phng trnh (3.6) cho (N - 1) nt ( j = 1, ..., N - 1 ), ta c h thng phng trnh Nt 1: G11v1 - G12v2 - G13v3 . . . - G1(.N-1)vN-1 = i1 Nt 2: - G21 v1 + G22 v 2 - G23 v 3 . . . - G2.(N-1) v N-1 = i2 : : : Nt N -1: - G(N-1).1 v 1 - G(N-1).2 v 2 . . . +G(N-1)(.N-1) v N-1 = iN-1 Di dng ma trn:
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 6
=
1N
2
1
1N
2
1
11.NN1.2N1.1N
12.N2221
11.N1211
:::
:::
G ...............GG-:::::::::
G...............GG-G...............GG
i
ii
v
vv
Hay
[G][V] = [I] (3.7) [G]: Gi l ma trn in dn cc nhnh, ma trn ny c cc phn t i xng qua ng cho chnh v cc phn t c th vit mt cch trc quan t mch in . [V]: Ma trn hiu th nt, phn t l cc hiu th nt. [I]: Ma trn ngun dng in c lp, phn t l cc ngun dng in ni vi cc nt, c gi tr dng khi i vo nt. Tr li th d 3.1:
G11 = 21
41+ ; G22 =
61
31
21
++ ; G12 = 21
i1 = 5A v i2 = - 2A H phng trnh thnh:
=
++
+
2
5
61
31
21
21
21
21
41
2
1
v
v
Ta c kt qu nh trn. Ngun dng in ph thuc :
Phng php vn nh trn nhng khi vit h phng trnh nt tr s ca ngun dng in ny phi c vit theo hiu th nt gii hn s n s vn l N-1. Trong trng hp ny ma trn in dn ca cc nhnh mt tnh i xng.
Th d: 3.2 Tn hiu th ngang qua cc ngun trong mch (H 3.7).
(H 3.7)
Ta c th vit phng trnh nt mt cch trc quan:
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 7
=
+++
=
+
321
21
361
31
21
21
521
21
41
ivv
vv (1)
H thng c 3 n s, nh vy phi vit i3 theo v1 v v2.
2
213
vvi = (2)
Thay (2) vo (1) v sp xp li
521
43
21 = vv & 021
21 = vv
v1 = - 20 (V) v v2 = - 40 (V) Th d 3.3 Tnh v2 trong mch (H 3.8).
(H 3.8)
Chn nt chun O, v1 & v2 nh trong (H 3.8) H phng trnh nt l:
=
++
+=
+
321
321
911
4121
ivv
ivv (1)
Vi i3 = 5v1 (2) Ta c :
=+
=
09104
427
21
21
vv
vv (3)
Suy ra : v2 = - 114 (V)
3.2.2 Mch ch cha in tr v ngun hiu th Ngun hiu th c lp
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 8
Nu mt nhnh ca mch l 1 ngun hiu th c lp, dng in trong nhnh khng th tnh d dng theo hiu th nt nh trc. V hiu th ca ngun khng cn l n s nn ch cn (N-2) thay v (N-1) hiu th cha bit, do ta ch cn (N-2) phng trnh nt, vit nh nh lut KCL gii bi ton. c (N-2) phng trnh ny ta trnh 2 nt ni vi ngun hiu th th dng in chy qua ngun ny khng xut hin.
Cui cng, tm dng in chy trong ngun hiu th, ta p dng nh lut KCL ti nt lin h vi dng in cn li ny, sau khi tnh c cc dng in trong cc nhnh ti nt ny. Th d 3.4 Tnh v4 v in tr tng ng nhn t 2 u ca ngun hiu th v1 trong (H 3.9).
(H 3.9)
Mch c N = 4 nt v mt ngun hiu th c lp. Chn nt chun O v nt v1 ni vi ngun v1 = 6 V nn ta ch cn vit hai phng trnh cho nt v2 v v3. Vit KCL ti nt 2 v 3.
=+
+
=
++
024
61
0121
6
3323
3222
vvvv
vvvv
(1)
Thu gn:
=+
=
23
47
625
32
32
vv
vv (2)
Gii h thng (2):
v2 = 932 V v v3 =
926 V
v4 = v2 - v3 = 32 V
Dng i1 l tng cc dng qua in tr 1 v 4.
929
97
922
46
16 32
1 =+=
+
=vvi A
in tr tng ng:
Rt = 2954
9296
=
Rt = 2954
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 9
Chng ta cha tm c mt phng php tng qut vit thng cc phng trnh nt trong nhng mch c cha ngun hiu th.
Trong thc t ngun hiu th thng c mc ni tip vi mt in tr (chnh l ni tr ca ngun) nn ta c th bin i thnh ngun dng in mc song song vi in tr (bin i Thevenin, Norton).
Nu ngun hiu th khng mc ni tip vi in ta phi dng phng php chuyn v ngun trc khi bin i ( cp trong mt phn sau ).
Sau cc bin i, mch n gin hn v ch cha ngun dng in v ta c th vit h phng trnh mt cch trc quan nh trong phn 3.2.1.
Trong th d 3.3 trn, mch (H 3.9) c th v li nh (H 3.10a) m khng c g thay i v bin cc ngun hiu th ni tip vi in tr thnh cc ngun dng song song vi in tr ta c (H 3.10b).
(H 3.10)
V phng trnh nt:
61211 32 =
++ vv
- v2 + 1,5121
41
3 =
++ v
Gii h thng ta tm li c kt qu trn. Ngun hiu th ph thuc :
Ta cn mt phng trnh ph bng cch vit hiu th ca ngun ph thuc theo hiu th nt. Th d 3.5
Tm hiu th v1 trong mch (H 3.11)
(H 3.11)
Mch c 4 nt v cha 2 ngun hiu th nn ta ch cn vit 1 phng trnh nt cho nt b. Chn nt O lm chun, phng trnh cho nt b l:
0432
124 1bb =+ vvv (1)
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 10
Vi phng trnh ph l quan h gia ngun ph thuc v cc hiu th nt: 1b -24 vv = (2)
Thay (2) vo (1), sau khi n gin: v1=2 (V)
3.3 Phng trnh Vng
Mch c B nhnh, N nt c th vit L = B - N + 1 phng trnh vng c lp . Mi dng in c th tnh theo L dng in c lp ny.
3.3.1 Mch ch cha in tr v ngun hiu th Ngun hiu th c lp :
Nu mch ch cha ngun hiu th c lp, cc hiu th cha bit u c th tnh theo L dng in c lp.
p dng KVL cho L vng c lp (hay L mt li) ta c L phng trnh gi l h phng trnh vng. Gii h phng trnh ta c cc dng in vng ri suy ra cc hiu th nhnh t h thc v - i. Th d 3.6: Tm cc dng in trong mch (H 3.12a).
(a) (b) (c)
(H 3.12) Mch c N = 5 v B = 6 Vy L = B - N + 1 = 2
Chn cy gm cc ng lin nt (H 3.12b). Cc vng c c bng cch thm cc nhnh ni 1 v 2 vo cy.
Dng in i1 v i2 trong cc nhnh ni to thnh tp hp cc dng in c lp. Cc dng in khc trong mch c th tnh theo i1 v i2.
Mt khc, thay v ch r dng in trong mi nhnh, ta c th dng khi nim dng in vng. l dng in trong nhnh ni ta tng tng nh chy trong c vng c lp to bi cc cnh ca cy v nhnh ni (H 3.12c). Vit KVL cho mi vng:
(1)
0 = 24+ 4+ ) - 6( + 20 = 60 - 3 + ) - 6(
2122
121
iiiiiii
Thu gn:
(2) ( )
=+++ 246426-60 = 6 - 3) + 6 (
21
21
iiii
Gii h thng ta c :
i1 = 8A v i2 = 2A Dng qua in tr 6: i1 - i2 = 6 (A) ___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 11 Thit lp phng trnh vng cho trng hp tng qut
Coi mch ch cha in tr v ngun hiu th c lp , c L vng. Gi ij, ik ...l dng in vng ca vng j, vng k ...Tng hiu th ngang qua cc in tr chung ca vng j v k lun c dng:
Rjk ( ij ik) (3.8) Du (+) khi ij v ik cng chiu v ngc li. Rjk l tng in tr chung ca vng j v vng k. Ta lun lun c:
Rjk = Rkjvj l tng i s cc ngun trong vng j, cc ngun ny c gi tr (+) khi to ra dng in cng chiu ij ( chiu ca vng ). p dng KVL cho vng j:
( ) =k
jkjjkR vii (3.10)
Hay (3.11) jvii = kk
jkk
jkj RR
Rjkk chnh l tng in tr chung ca vng j vi tt c cc vng khc tc l tng in tr c trong vng j. t = RRjk
k jj v vi qui c Rjk c tr dng khi ij v ik cng chiu v m khi ngc li,
ta vit li (3.11) nh sau:
Rjjij + (3.12) jkk
jkR vi =i vi mch c L vng c lp : Vng 1 : R11i1 + R12i2 + . . . . R1LiL = v1Vng 2 : R21i1 + R22i2 + . . . . R2LiL = v2 : : : : : : : : : : Vng L: RL1i1 + RL2i2 + . . . . RLLiL = vL Di dng ma trn
=
L
2
1
2
1
.2L.1
2.2221
1.1211
:::
:::
.....R..........RR:::::::::
.....R..........RR
.....R..........RR
v
vv
i
ii
LLLL
L
L
H phng trnh vng vit di dng vn tt:
[R] .[I] = [V] (3.13) [R]: Gi l ma trn in tr vng c lp. Cc phn t trn ng cho chnh lun lun dng, cc phn t khc c tr dng khi 2 dng in vng chy trn n cng chiu, c tr m khi 2 dng in vng ngc chiu. Cc phn t ny i xng qua ng cho chnh. [I] : Ma trn dng in vng [V]: Ma trn hiu th vng ___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 12 Tr li th d 3.6 ta c th vit h phng trnh vng mt cch trc quan vi cc s liu sau:
R11 = 3 + 6 = 9 ,
R22 = 2 + 4 + 6 = 12 ,
R21 = R12 = - 6 ,
v1 = 60 V
v
v2 = - 24 (V) Ngun hiu th ph thuc
Nu mch c cha ngun hiu th ph thuc, tr s ca ngun ny phi c tnh theo cc dng in vng. Trong trng hp ny ma trn in th mt tnh i xng.
Th d 3.7 Tnh i trong mch (H 3.13)
(H 3.13)
Vit phng trnh vng cho cc vng trong mch 6i1- 2 i+ 4i2=15 (1) 4i1+ 2 i+ 6i2= 2 i (2) -2i1+ 8 i+ 2i2=0 (3)
(2) cho 21 23 ii = (4)
(3) cho 4
21 iii = (5)
Thay (5) vo (1) 11i1+ 9i2=30 (6)
Thay (4) vo (6) ta c i2=- 4 A i1= 6 A
V i = 2,5 (A)
3.3.2. Mch cha ngun dng in Ngun dng in c lp
Nu mt nhnh ca mch l mt ngun dng in c lp, hiu th ca nhnh ny kh c th tnh theo dng in vng nh trc. Tuy nhin nu mt dng in vng duy nht c v qua ngun dng in th n c tr s ca ngun ny v ch cn (L-1) n s thay v L (bng cch khng chn nhnh c cha ngun dng lm cnh ca cy).
Th d 3.8: Tnh dng in qua in tr 2 trong mch (H3.14a)
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 13
(a) (H 3.14) (b) Mch c B = 8, N = 5, cy c 4 nhnh v 4 vng c lp . Chn cy nh (H 3.14b) (nt lin), cnh ca cy khng l nhnh c cha ngun dng c lp. Ta c:
i3 = 10 A v i4 = 12 A Vit phng trnh vng cho hai vng cn li. Vng 1: ( 4 + 6 + 2 )i1 - 6i2 - 4i4 = 0 (1) Vng 2: - 6i1 + 18i2 + 3i3 - 8i4 = 0 (2) Thay i3 = 10 A v i4 = 12 A vo (1) v (2)
12i1 - 6i2 = 48
- 6i1 + 18i2 = 66 Suy ra i1 = 7 (A)
Th d trn cho thy ta vn c th vit c h phng trnh vng cho mch cha ngun dng in c lp. Tuy nhin ta cng c th bin i v chuyn v ngun (nu cn) c mch cha ngun hiu th v nh vy vic vit phng trnh mt cch trc quan d dng hn.
Mch (H 3.14a) c th chuyn di v bin i ngun c mch (H 3.15) di y.
(a) (H 3.15) (b) Vi mch (H 3.15b), ta vit h phng trnh vng. Vng 1: 12i1 - 6i2 = 48 Vng 2: - 6i1 + 18i2 = 96 - 30 Ta c li kt qu trc. Ngun dng in ph thuc
Tm v1 trong mch (H 3.16)
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 14
(a) (b) (c)
(H 3.16) Mch c B = 5, N = 3 cy c hai cnh v 3 vng c lp . Chn cy l ng lin nt ca (H 3.16b). Cc ngun dng in nhnh ni
Vit phng trnh cho vng 3 26i3 + 20i2 + 24i1 = 0 (1)
Vi i1 = 7A v i2= 31 41
8iv = (2)
Thay (2) vo (1) 26i3 - 5i3 + 168 = 0 i3 = - 8 (A) v v1= 16 (V)
3.4 Bin i v chuyn v ngun
Cc phng php bin i v chuyn v ngun nhm mc ch sa son mch cho vic phn gii c d dng. Mch sau khi bin i hoc phi n gin hn hoc thun tin hn trong vic p dng cc phng trnh mch in .
3.4.1. Bin i ngun Ngun hiu th ni tip v ngun dng in song song (H 3.17).
(H 3.17)
Ngun hiu th song song v ngun dng in ni tip. Ta phi c: v1 = v 2 v i1 = i2.
(H 3.18)
Ngun hiu th song song vi in tr v ngun dng in ni tip in tr : C th b in tr m khng nh hng n mch ngoi.
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 15
(H 3.19) Ngun hiu th mc ni tip vi in tr hay ngun dng mc song song vi in tr. Ta c
th dng bin i Thevenin Norton bin i ngun hiu th thnh ngun dng in hay ngc li cho ph hp vi h phng trnh sp phi vit.
(H 3.20)
3.4.2. Chuyn v ngun : Khi gp 1 ngun hiu th khng c in tr ni tip km theo hoc 1 ngun dng in
khng c in tr song song km theo, ta c th chuyn v ngun trc khi bin i chng. Trong khi chuyn v, cc nh lut KCL v KVL khng c vi phm. Chuyn v ngun hiu th :
(H 3.21) cho ta thy mt cch chuyn v ngun hiu th . Ta c th chuyn mt ngun hiu th " xuyn qua mt nt " ti cc nhnh khc ni vi nt v ni tt nhnh c cha ngun ban u m khng lm thay i phn b dng in ca mch, mc d c s thay i v phn b in th nhng nh lut KVL vit cho cc vng ca mch khng thay i. Hai mch hnh 3.21a v 3.21b tng ng vi nhau.
(a) (b)
(H 3.21) Th d 3.9: Ba mch in ca hnh 3.22 tng ng nhau:
(H 3.22)
Chuyn v ngun dng in:
Ngun dng in i mc song song vi R1 v R2 ni tip trong mch hnh 3.23a c chuyn v thnh hai ngun song song vi R1 v R2 hnh 3.23b.
(H 3.23)
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 16
nh lut KCL cc nt a, b, c ca cc mch (H 3.23) cho kt qu ging nhau. Hoc mt hnh thc chuyn v khc thc hin nh (H 3.24a) v (H 3.24b). nh lut
KCL cc nt ca hai mch cng ging nhau, mc d s phn b dng in c thay i nhng hai mch vn tng ng .
(a) (H 3.24) (b)
Th d 3.10: Tm hiu th gia a b ca cc mch hnh 3.25a
(a) (b) (c)
(H 3.25)
Suy ra vab =855
311
815
= V
vab = 855 V
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 17
Tm li, khi gii mch bng cc phng trnh vng hoc nt chng ta nn sa son cc mch nh sau:
- Nu gii bng phng trnh nt, bin i ch c cc ngun dng in trong mch. - Nu gii bng phng trnh vng, bin i ch c cc ngun hiu th trong mch.
BI TP --o0o--
1. Dng phng trnh nt, tm v1 v v2 ca mch (H P3.1) 2. Dng phng trnh nt , tm i trong mch (H P3.2).
(H P3.1) (H P3.2) 3. Dng phng trnh nt tm v v i trong mch (H P3.3). 4. Dng phng trnh nt, tm v trong mch (H P3.4)
(H P3.3) (H P3.4) 5. Dng phng trnh nt, tm v v v1 trong mch (H P3.5) 6. Cho vg = 8cos3t (V), tm vo trong mch (H P3.6)
(H P3.5) (H P3.6)
7. Tm v trong mch (H P3.7), dng phng trnh vng hay nt sao cho c t phng trnh nht.
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 18
(H P3.7)
8. Tm Rin theo cc R, R2, R3 mch (H P3.8). Cho R1 = R3 = 2K. Tm R2 sao cho Rin = 6K v Rin = 1K
(H P3.8)
9. Cho mch khuch i vi sai (H P3.9)
- Tm vo theo v1, v2, R1, R2, R3, R4.
- Tm lin h gia cc in tr sao cho: vo = ( )121
2
RR vv
10. Tm hiu th v ngang qua ngun dng in trong mch (H P3.10) bng cch dng phng trnh vng ri phng trnh nt.
(H P3.9) (H P3.10)
11. Tnh li dng in i
0
ii ca mch (H P.11) trong 2 trng hp.
a. R2 = 0 b. R2 = 1 12. Tm ix trong mch (H P.12)
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
_______________________________________________Chng 3 Phng trnh mch in - 19
(H P.11) (H P.12)
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC -
1
CHNG 4
MCH IN N GIN: RL V RC
MCH KHNG CHA NGUN NGOI - PHNG TRNH VI PHN THUN NHT Mch RC khng cha ngun ngoi Mch RL khng cha ngun ngoi
Thi hng MCH CHA NGUN NGOI - PHNG TRNH VI PHN C V 2.
TRNG HP TNG QUT
Phng trnh mch in n gin trong trng hp tng qut Mt phng php ngn gn
VI TRNG HP C BIT p ng i vi hm nc Dng nh l chng cht
Chng ny xt n mt lp mch ch cha mt phn t tch tr nng lng (L hoc C) vi mt hay nhiu in tr.
p dng cc nh lut Kirchhoff cho cc loi mch ny ta c cc phng trnh vi phn bc 1, do ta thng gi cc mch ny l mch in bc 1.
Do trong mch c cc phn t tch tr nng lng nn p ng ca mch, ni chung, c nh hng bi iu kin ban u ca mch. V vy, khi gii mch chng ta phi quan tm ti cc thi im m mch thay i trng thi (th d do tc ng ca mt kha K), gi l thi im qui chiu t0 (trong nhiu trng hp, n gin ta chn t0=0). phn bit thi im ngay trc v sau thi im qui chiu ta dng k hiu t0-(trc) v t0+ (sau).
4.1 MCH KHNG CHA NGUN NGOI - PHNG TRNH VI PHN THUN NHT
4.1.1 Mch RC khng cha ngun ngoi Xt mch (H 4.1a). - Kha K v tr 1 ngun V0 np cho t. Lc t np y (hiu th 2 u t l
V0) dng np trit tiu i(0-)=0 (Giai on ny ng vi thi gian t=- n t=0-). - Bt K sang v tr 2, ta xem thi im ny l t=0. Khi t>0, trong mch pht sinh dng
i(t) do t C phng in qua R (H 4.1b). Xc nh dng i(t) ny (tng ng vi thi gian t0).
(a) (b) (H 4.1)
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC - 2
Gi v(t) l hiu th 2 u t lc t>0 p dng KCL cho mch (H 4.1b)
0Rdt
dC =+ vv
Hay
0RC1
dtd
=+ vv
y l phng trnh vi phn bc nht khng c v 2. Li gii ca phng trnh l:
RCt
Ae(t)
=v A l hng s tch phn, xc nh bi iu kin u ca mch. Khi t=0, v(0) = V0 = Ae0 A=V0
Tm li: RCt
eV(t)
= 0v khi t 0 Dng i(t) xc nh bi
RC-t
0 eRV
R==
v(t)i )t( khi t 0
RV
0 0=+)(i
T cc kt qu trn, ta c th rt ra kt lun: - Dng qua t C thay i t ngt t tr 0 t=0- n V0/R t=0+. Trong lc - Hiu th hai u t khng i trong khong thi gian chuyn tip t t=0- n t=0+:
vC(0+)=vC(0-)=V0. y l mt tnh cht c bit ca t in v c pht biu nh sau: Hiu th 2 u mt t in khng thay i tc thi
Dng sng ca v(t) (tng t cho i(t)) c v (H 4.2)
(a) (b)
(H 4.2) - (H 4.2a) tng ng vi V0 v R khng i, t in c tr C v 2C ( dc gp i) - (H 4.2b) tng ng vi V0 v C khng i, in tr c tr R v 2R Ch : Nu thi im u (lc chuyn kha K) l t0 thay v 0, kt qu v(t) vit li:
RCt-t 0
eV(t))(
0
=v khi t t0
4.1.2 Mch RL khng cha ngun ngoi Xt mch (H 4.3a).
___________________________________________________________________________
Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC -
3
(a) (H 4.3) (b)
- Kha K v tr 1, dng qua mch tch tr trong cun dy mt nng lng t trng. Khi mch t trng thi n nh, hiu th 2 u cun dy v(0-)=0 v dng in qua
cun dy l i(0-) = I0 = RV0
- Bt K sang v tr 2, chnh nng lng t trng tch c trong cun dy duy tr dng chy qua mch. Ta xem thi im ny l t=0. Khi t>0, dng i(t) tip tc chy trong mch (H 4.3b). Xc nh dng i(t) ny.
p dng KVL cho mch (H 4.3b)
0RdtdL =+ ii
Hay 0LR
dtd
=+ ii
Li gii ca phng trnh l: t
LR
Ae(t)
=i A l hng s tch phn, xc nh bi iu kin u ca mch
Khi t=0, i(0) = I0 =RV0 = Ae0 A = I0
Tm li: t
LR
eI(t)
= 0i khi t 0
t
LR
0L eRI(t)R(t)
== iv khi t 0
T cc kt qu trn, ta c th rt ra kt lun: - Hiu th hai u cun dy thay t ngt i t vL(0-)=0 n vL(0+)=-RI0. - Dng qua cun dy khng i trong khong thi gian chuyn tip t t=0- n t=0+:
iL(0+) = iL(0-) = I0 = V0/R. y l mt tnh cht c bit ca cun dy v c pht biu nh sau: Dng in qua mt cun dy khng thay i tc thi
Dng sng ca v(t) (tng t cho i(t)) c v (H 4.4)
(a) (H 4.4) (b) - (H 4.4a) tng ng vi V0 v R khng i, cun dy c tr L v 2L - (H 4.2b) tng ng vi V0 v L khng i, in tr c tr R v 2R
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC - 4
4.1.3 Thi hng Trong cc mch c cha cc phn t tch tr nng lng v cc in tr, khi mch
hot ng nng lng ca phn t c th gim dn theo thi gian do s tiu hao qua in tr, di dng nhit. o mc gim nhanh hay chm ca cc i lng ny, ngi ta dng khi nim thi hng.
Trong hai th d trn, p ng c chung mt dng:
=t
eY(t) 0y (4.1)
i lng trong biu thc chnh l thi hng. Vi mch RL: =L/R (4.2) Vi mch RC: =RC (4.3) tnh bng giy (s).
Khi t = 0100 0,37YeYeY(t) ===
y
Ngha l, sau thi gian , do phng in, p ng gim cn 37% so vi tr ban u Bng tr s v gin (H 4.5) di y cho thy s thay i ca i(t)/I0 theo t s t/
t/ 0 1 2 3 4 5 y(t)/Y0 1 0,37 0,135 0,05 0,018 0,0067
(H 4.5)
Ta thy p ng gim cn 2% tr ban u khi t = 4 v tr nn khng ng k khi t = 5. Do ngi ta xem sau 4 hoc 5 th p ng trit tiu.
Lu l tip tuyn ca ng biu din ti t=0 ct trc honh ti im 1, tc t = , iu ny c ngha l nu dng in gim theo t l nh ban u th trit tiu sau thi gian ch khng phi 4 hoc 5.
Thi hng ca mt mch cng nh th p ng gim cng nhanh (th d t in phng in qua in tr nh nhanh hn phng in qua in tr ln). Ngi ta dng tnh cht ny so snh p ng ca cc mch khc nhau.
4.2 MCH CHA NGUN NGOI-PHNG TRNH VI PHN C V 2
4.2.1 Mch cha ngun DC Chng ta xt n mch RL hoc RC c kch thch bi mt ngun DC t bn ngoi.
Cc ngun ny c gi chung l hm p (forcing function). Xt mch (H 4.6). Kha K ng ti thi im t=0 v t tch in ban u vi tr V0.
Xc nh cc gi tr v, iC v iR sau khi ng kha K, tc t>0.
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC -
5
(H 4.6)
Khi t>0, vit KCL cho mch:
0IRdtdC =+ vv
Hay
CI
RC1
dtd 0=+ vv
Gii phng trnh, ta c:
0RC
t
RIAe(t) +=
v Xc nh A nh iu kin u. t=0+: v(0+) = v(0-) = V0 V0=A+RI0 Hay A=V0-RI0
)( RCt
0RC
t
00RC
t
00 e1RIeVRI)eRI-(V(t)
+=+=v Hng s A by gi ty thuc vo iu kin u (V0) v c ngun kch thch (I0) p ng gm 2 phn:
Phn cha hm m c dng ging nh p ng ca mch RC khng cha ngun ngoi, phn ny hon ton c xc nh nh thi hng ca mch v c gi l p ng t nhin:
vn= RCt
00 )eRI-(V
l vn 0 khi t
Phn th hai l mt hng s, ty thuc ngun kch thch, c gi l p ng p vf=RI0 . Trong trng hp ngun kch thch DC, vf l mt hng s. (H 4.7) l gin ca cc p ng v, vnv vf
(H 4.7)
Dng iC v iR xc nh bi: RCt
00 eRRI-V
dtdC(t)
==
viC
Re
RRI-VI-I(t) RC
t00
00vii CR =+==
Lu l khi chuyn i kha K, hiu th 2 u in tr thay i t ngt t RI0 t=0- n V0 t=0+ cn hiu th 2 u t th khng i.
V phng din vt l, hai thnh phn ca nghim ca phng trnh c gi l p ng giao thi (transient response) v p ng thng trc (steady state response).
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC - 6
p ng giao thi 0 khi t v p ng thng trc chnh l phn cn li sau khi p ng giao thi trit tiu.
Trong trng hp ngun kch thch DC, p ng thng trc l hng s v chnh l tr ca p ng khi mch t trng thi n nh (trng thi thng trc)
4.2.2 iu kin u v iu kin cui (Initial and final condition)
4.2.2.1 iu kin u
Trong khi tm li gii cho mt mch in, ta thy cn phi tm mt hng s tch phn bng cch da vo trng thi ban u ca mch m trng thi ny ph thuc vo cc i lng ban u ca cc phn t tch tr nng lng.
Da vo tnh cht: Hiu th ngang qua t in v dng in chy qua cun dy khng thay i tc thi:
vC(0+)=vC(0-) v iL(0+)=iL(0-) - Nu mch khng tch tr nng lng ban u th:
vC(0+)=vC(0-) = 0, t in tng ng mch ni tt. iL(0+)=iL(0-) = 0, cun dy tng ng mch h.
- Nu mch tch tr nng lng ban u: * Hiu th ngang qua t ti t=0- l V0=q0/C th t=0+ tr cng l V0 , ta thay bng
mt ngun hiu th. * Dng in chy qua cun dy ti t=0- l I0 th t=0+ tr cng l I0 , ta thay bng
mt ngun dng in. Cc kt qu trn c tm tt trong bng 4.1
Phn t vi iu kin u Mch tng ng Gi tr u
Mch h IL(0+)=IL(0-)=0
Mch ni tt VC(0+)=VC(0-)=0
IL(0+)=IL(0-)=I0
VC(0+)=VC(0-)=V0
Bng 4.1
4.2.2.2 iu kin cui
p ng ca mch i vi ngun DC gm p ng t nhin 0 khi t v p ng p l cc dng in hoc hiu th tr khng i.
Mt khc v o hm ca mt hng s th bng 0 nn:
vC =Cte 0dt
dCC == Cvi (mch h) v iL =Cte 0
dtdL LL ==
iv (mch ni tt)
Do , trng thi thng trc DC, t in c thay bng mt mch h v cun dy c thay bng mt mch ni tt.
Ghi ch: i vi cc mch c s thay i trng thi do tc ng ca mt kha K, trng thi cui ca mch ny c th l trng thi u ca mch kia.
Th d 4.1
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC -
7
Xc nh hiu th v(t) trong mch (H 4.8a). Bit rng mch t trng thi thng trc trc khi m kha K.
(a)
(b) (c)
(H 4.8) (H 4.8b) l mch tng ca (H 4.8a) t=0-, tc mch (H 4.8a) t trng thi thng
trc, t in tng ng vi mch h v in tr tng ng ca phn mch nhn t t v bn tri:
=+++
+= 104)(23
4)3(28Rt
v hiu th v(0-) xc nh nh cu phn th 10 v 15
v(0-)= 40V1510
10100 =+
Khi t>0, kha K m, ta c mch tng ng (H 4.8c), y chnh l mch RC khng cha ngun ngoi.
Ap dng kt qu trong phn 4.1, c:
t
0 eV(t)
=v
vi =RC=10x1=10 s v V0= v(0+)= v(0-)=40 (V)
10t
40e(t)
=v (V)
4.3 TRNG HP TNG QUT
4.3.1 Phng trnh mch in n gin trong trng hp tng qut
Ta c th thy ngay phng trnh mch in n gin trong trng hp tng qut c dng:
QPydtdy
=+ (4.4)
Trong y chnh l bin s, hiu th v hoc dng in i trong mch, P l hng s ty thuc cc phn t R, L, C v Q ty thuc ngun kch thch, c th l hng s hay mt hm theo t.
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC - 8
Ta c th tm li gii tng qut cho phng trnh (4.4) bng phng php tha s tch phn: nhn 2 v phng trnh vi mt tha s sao cho v th nht l o hm ca mt hm v sau ly tch phn 2 v Nhn 2 v ca (4.4) vi ept
ptpt QePy)edtdy
=+( (4.5)
V 1 ca phng trnh chnh l )( ptyedtd v (4.5) tr thnh:
ptpt Qeyedtd
=)( (4.6)
Ly tch phn 2 v:
+= AdtQeye ptpt Hay (4.7) += -ptpt-pt AedtQeeyBiu thc (4.5) ng cho trng hp Q l hng s hay mt hm theo t. Trng hp Q l hng s ta c kt qu:
PQAey pt += (4.8)
p ng cng th hin r 2 thnh phn : - p ng t nhin yn=Ae-pt v - p ng p yf = Q/P. So snh vi cc kt qu phn 4.1 ta thy thi hng l 1/P
Th d 4.2
Tm i2 ca mch (H 4.9) khi t>0, cho i2(0)=1 A
(H 4.9)
Vit phng trnh vng cho mch
Vng 1: 8i1-4i2=10 (1)
Vng 2: -4i1+12i2+dtd 2i =0 (2)
Loi i1 trong cc phng trnh ta c:
dtd 2i +10i2=5 (3)
Dng kt qu (4.6)
i2(t)=Ae-10t + 21 (4)
Xc nh A:
Cho t=0 trong (4) v dng iu kin u i2(0)=1 A
i2(0)=A + 21 =1 A=
21
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC -
9
i2(t)=21 e-10t +
21
4.3.2 Mt phng php ngn gn Di y gii thiu mt phng php ngn gn gii nhanh cc mch bc 1 khng
cha ngun ph thuc. Ly li th d 4.2. Li gii i2 c th vit: i2 = i2n + i2f- xc nh i2n, ta xem mch nh khng cha ngun (H 4.10a) in tr tng ng nhn t cun dy gm 2 in tr 4 mc song song (=2), ni
tip vi 8, nn Rt = 2+8 = 10
(a) (b) (H 4.10)
V 101
RL
t
== (s) i2n =Ae-10t
- p ng p l hng s, n khng ty thuc thi gian, vy ta xt mch trng thi thng trc, cun dy tng ng mch ni tt (H 4.10b).
in tr tng ng ca mch: Rt=4+ 844.8+
=320
i1f = 23
20/310
= (A)
i2f = 21 (A)
Vy i2(t)=Ae-10t + 21 (A) v A c xc nh t iu kin u nh trc y.
Th d 4.3
Tm i(t) ca mch (H 4.11) khi t>0, cho v(0)=24 V
(H 4.11)
Ta c
i = in + if
xc nh in ta lu n c cng dng ca hiu th v 2 u t in.
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC - 10
Tht vy, tt c cc p ng t nhin khc nhau trong mt mch th lin h vi nhau qua cc php ton cng, tr, vi tch phn; cc php ton ny khng lm thay i gi tr trn m m n ch lm thay i cc h s ca hm m.
Thi hng ca mch l: =RC=10x0,02=0,2 s
in =Ae-5t
trng thi thng trc, t in tng ng mach h: if = i = 1A
Vy i(t) =Ae-5t + 1 (A)
xc nh A, ta phi xc nh i(0+) Vit phng trnh cho vng bn phi
-4 i(0+) +6[1- i(0+)] +24 = 0 i(0+) = 3 A 3=A+1 A=2
Vy i(t) =2e-5t + 1 (A)
Th d 4.4
Xc nh i(t) v v(t) trong mch (H 4.12a) khi t>0. Bit rng mch t trng thi thng trc t=0- vi kha K h.
(H 4.12a)
(H 4.12b)
trng thi thng trc (t=0-), t in tng mch h v cun dy l mch ni tt.
Hiu th 2 u t l hiu th 2 u in tr 20 v dng in qua cun dy chnh l dng qua in tr 15
Dng cu chia dng in xc nh d dng cc gi tr ny: i(0-)=2A v v(0-) = 60 V Khi ng kha K, ta ni tt 2 nt a v b (H 4.12b). Mch chia thnh 2 phn c lp vi nhau, mi phn c th c gii ring.
* Phn bn tri ab cha cun dy l mch khng cha ngun: i(t) = Ae-15t (A)
Vi i(0-) = i(0-)=2 A=2 i(t) = 2e-15t (A)
* Phn bn phi ab l mch c cha ngun 6A v t .15F Hiu th v(t) c th xc nh d dng bng phng php ngn gn:
___________________________________________________________________________ Nguyn Trung Lp L THUYT MCH
___________________________________________Chng 4 Mch in n gin- RL & RC -
11
v(t) = 20e-t+40 (V)
4.4 VI TRNG HP C BIT
4.4.1 p ng i vi hm nc Xt mt mch khng cha nng lng ban u, kch thch bi mt ngun l hm nc
n v. y l mt trng hp c bit quan trng trong thc t. Mch (H 4.13), trong vg=u(t)
(H 4.13)
Ap dng KCL cho mch
0Ru(t)
dtdC =
+
vv
Hay
u(t)RCRCdt
d 1=+
vv
* Khi t < 0, u(t)=0, phng trnh tr thnh:
0RCdt
d=+
vv v c nghim l: v(t)=Ae-t/RC
iu kin u v(0-) = 0 A = 0 v v(t)=0 * Khi t 0 , u(t) = 1, pt thnh:
RCRCdtd 1
=+vv
v(t) = vn+vfvf c xc nh t mch trng thi thng trc: vf = vg=u(t) = 1 V