Chtidng VII

CON DUONG NONG SAN

N AM 1679, KHI TRW THV(1NG XVYEN DEN BAN

Lan ti n~n, thi htu dan nguO'i Vi~t da vao tru6'c d6 kha lau va cung v6'i cu' dan ban dja ma mang san xua't a xa D6ng Nai. Hang hoa nong, lam san san xuat ra tuy chu'a nhi~u nhung c6 le cCing du gia, VI dan so con thua th6't ma qua t~ng tit cac san v~t thien nhien thi rat d6i dao. Cho nen bling con m~t tinh dO'i cua m<)t nguai goc ven bi€n Quang Dong, noi Ly Hoa, m<)t nha hang hai ki~t xua't cua Trung Hoa, nguO'i cung que huang v6'i Tr§.n Thuqng Xuyen da ti.tng dong thuy~n vuqt bi~n each d6 g§.n 300 nam. Nai ma nguO'i Trung Hoa ti/ hao la di€m ma d~u cho "con duO'ng gom slt'', "con duO'ng ta 11:1a tren bi~n'', nen Tr~n Thuqng Xuyen da quyet tam xay ca nghi~p bilng vi~c ma thuang cang Nong Ni;ti Di;ti Ph6. Tat nhien, c6 le Trftn Thuqng Xuyen khong chi nhin thay nhung nong lam san hi~n c6 thO'i ba'y giO', ma ong con nh~n ra ti~m nang san xuat to 16'n a

109

MAI SONG BE

vung dat mai nay. Bai vi xay d1;tng thucmg cang ma khong c6 hang hoa de trao d6i thi thucmg cang khong the thu hut thvcmg nhan den buon ban.

Th~t ra, tU nhung nam cuoi the ky XV, lvu dan nguai Vi~t W mi~n Thu~n Quang da vao D6ng N ai khai hoang l~p nghi~p, ti;! phat t6 chuc thanh cac thon x6m ta Long Di~n - Dat Do (Ba R!a) den Bien Hoa - Dong Nai trai rc)ng xuong mi~t Ben Nghe cho den My Tho roi Ha Tien. SU'c san xua't va hang hoa ma nhung cu dan a vung dat mai nay lam ra tuy chua doi dao nhung da c6 slf trao d6i, hru thong hang hoa giua cac d!a phuong thong qua cac chq tv phat hinh thanh nht1 mc)t nhu du tat yeu cua CUQC song. Nen nam 1623, Chua Nguyen da cho l~p d6n thu thue a Ben Nghe va day la mc)t trong 9 don thu thue duqc l~p ra rat s6'm a Nam BQ. Vi~c trao d6i hang hoa thong qua nhung nguai nong dan trvc tiep san xuat, d.in d.in phat trien a muc de? hinh thanh 11;tc luqng thuong lai, roi Jan hon la chu chanh, chu Vlfa CJ cac chq dt1Q'C hinh thanh tlt CaC "th! tlt" fJ ven song, nhat la cac nga ha nga tu song nu6'c. Th! tU

xet theo quy mo vao thai d6 - tat nhien con rat don So' trong qua trinh phat trien ma bay giO' chung ta gQi bilng thw~t ngu do th! hoa. Theo Son Nam, a Dong N ai nhi~u chq dugc hinh thanh rat sam va kha tru m~t nhu: chq Don, chg Ben Ca, chq Lo Ren,

110

Tu Md c61 DEN Md cirA

chg Ban Lan, chg Dong Dan, chg Lo Gi;tch, chg Ben Go, chg Dong Mon, chg Lo Thi et ... thu()c tran Bien Hoa; chg Pho Thanh, chq Di~u Khi~n, chg Tan Kign, chg Soi, chg Ben Nghe, chg D~m, chg Lo Ren ... thu()c Phien Tran. d cac chg nay, nai nao cGng dfty ilp cac m~t hang nong lam thuy san, nhtt: lua g~o, cao kho, duang phen, dttang phtli, dttang cat, silt, da ong, muoi trilng, hi;tt tieu, sap ong, yen sao, hcii sam, doi moi, huy~n phach, vay ca, bong ca, th!t voi, gan nai, vay te, da ngµa nui, da rai ca, da nai, da trau, da riln, 16ng chim tri, canh ngong bign, diem tieu, trftm huang, nh1,1c que, lanh la, vai, ta 11,1a, cac loi;ti tom, cua, ca, so, oc ... Chi tinh rieng a huy~n Phttac Chanh, tUc huy~n Vinh CU'u ngay nay, nO'i c6 nhi~u dong mia va lo duang moi nam ban cho cac thuang thuy~n tren 630.000 can, tUc khoang 360 tan duang cat va chi c6 mia trong a vung nay mai lam dugc duang cat, duang ph6i ma thoi.

M()t thttang nhan a Nam Bo Chanh tang nhi~u Mn vao Nam buon ban da thu~t l~i: "Den nai nao cGng thay thuy~n buom d§.y hen... Khi m:)c ca thanh gia thi ngttai ban W sai nguai nha chuy~n th6c xu6ng thuy~n cho ... d d6 g~o rat tr&ng va m~m, ca tom to va beo, khong th~ an het, nen dan thttang lu()c chin phai kho d~ ban". Rieng a Nong

Ill

MAI SC>NG Bt

N <,ii D<,ii Pho theo Trinh Hoai Due mo ta trong Gia Btnh thanh thong chi, thi tinh chat kinh doanh ldn, the hi~n a vi~c mua ban vdi tau buon mt6'c ngoai mang tinh chat hang hoa rat cao. Chling h<,in nhtt do(_ln mo ta sau day cua Trinh Hoai DU'c: "xtta nay thuy~n buon den h<,l neo xong la len bO' thue pho a, r6i den nha chu mua hang, li;ti day ke khai nhftng hang hoa trong thuy~n va khuan cat len, thuang luqng gia ca, chu mua hang dinh gia mua, bao tat ca nhung hang hoa tot xau khong bo sot thu gi. Den ngay truang bu6m tra v~ g<;>i la h6i duO'ng, chu thuy~n c6 yeu c~u mua giup v~t gi, thi nguO'i chu buon ay cung y u6'c dan, mua gium cha den tru6'c ky giao h~n, hai hen chu khach chiet tinh hoa don r6i cung nhau dO'n ca vui chai, da duqc nu6'c ng9t tlim rfra S<,iCh Se l?i khong lo S\1 trung ha an huy van thuy~n, khi v~ l<,ii cha dfiy hang hoa rat la thu~n lqi".

Qua cai nhin cua Trinh Hoai Due nhu k~ tren cho chung ta thay vi~c mua ban a thuang cang Nang N<,ii mang yeu to hang hoa rat cao the hi~m a chb: "mua ban tat ca hang hoa tot xau khong bo thu g1" va "hai hen chu khach chiet tinh hoa dan, r&i dO'n ca vui chai". a day, chu tin cung duqc d~ cao trong vi~c mua ban qua vi~c "chu thuy~n c6 yeu c~u mua giup thu gi thi ngu'C1i chu buon ay cung y u6'c

112

Tu Md co1 nfN Md cuA

dan mua gium, cha den tn.t6'c ky giao h~n". Tinh chat cua kinh te hang hoa th~ hi~n a ch6 "mua bao" - sau nay gi6'i tht.tcmg h& trong Nam gQi la "mua mao'', "mua sa ci;t", hay nht.t tinh chat nay con th~ hi~n a ch6 "doi chieu hoa dan", tltc la ngt.toi ta giao d!ch v6'i nhau qua van ttf - du cht.ta phai hqp d&ng nht.tng c6 le n<;>i dung van ti! hoa dan la chung loi;ti m~t hang, so lt.tqng, gia ti~n. ttlng c<;>ng, con thai gian giao hang thi "trt.t6'c ky giao h~n".

Cung each buon ban mang tinh chat hang hoa nhu vua trinh bay, cho nguCli buon ban thai nay c6 th~ hinh dung m<;>t each giao dtch rat bai ban dt,ta tren CO' sa ngubn n6ng lam thuy san dbi dao, dtfQ'C cac "chan ret'' thu mua tu cac x6m lang qua cac chg 16'n nho a nong thon va giao nhi%n qua cac chu chanh, chu_ vt,ta 16'n a tht.tang cang Nong Ni;ti. Cach phan phoi hang hoa nhi%p cang tU mua bao, mua mao cua chu hang t?i tht.tcmg cang, ch~c cilng qua cac "chan ret'' v?n chuy~n b{ing dt.tang song, dt.tang b(> v~ cac ti~m ch?p pho a x6m d~ ban le cho ngt.tai tieu dung.

C6 It.tu thong trao dtli mua ban hang hoa tat nhien nha nt.tcS'c phai tinh de'n vi~c thu thue' cho quoc kho. Vi v?y, ngay tu nam 1623, tUc 56 nam trt.t6'c khi Trdn Tht.tqng Xuyen vao Bien Hoa, Chua

113

MAI SONG BE

Nguyen da cho l~ p don thu thue a Quan Thao va Tam Lich va hai trong 9 sa thue nAm rai rac tu Bien Hoa den My Tho.

Cho nen co the' noi kinh te hang hoa a vung Dong Nai thud' xua du con sa khai nh11ng da s6'm hinh thanh nhung con duO'ng tit cac x6m lang, ven song den thuang cang Nong N~i D~i Pho de' xuat khau ra nu6'c ngoai. Roi cung tit "canh dra phuang Nam" s6'm duqc Trlin Thuqng Xuyen ma ra, t~o

thanh m<)t trung tarn kinh te cua D6ng Nai thai di ma coi. Trung tam kinh te Nong N~i trong chll'ng mi,tc t~o ra d<)ng 1 i,tc va sac lan toa thuc dlly cu dan ma r{mg vi~c khan hoang, tang gia san xuat, t~o them nguon nong lam hai san va thu hut cu' dan w mi~n Ngu Quang vao b6 sung them nguon nhan li,tc cho St,1 phat trie'n cua dat D6ng Nai va phuang Nam.

Den khi cau ca Nha Be nuac chdy chia hai I Ai v~ Gia Dinh D6ng Nai thi v~ xuat hi~n thi thuang cang Nong N~i D~i Pho cung d§.n suy tan, vi CUQC chien tranh giua Nguyen Nh~c va Nguyen Anh. Do do, trung tam kinh te - ciing xuat kha'.u hang hoa nay chuye'n v~ Ben Nghe (Sai Gon) nhu m{>t quy lu~t chuye'n djch kinh te va dan cu. "Cac

114

Ti1 Md c61 DEN Md ciJ'A

d?i do h(>i" Nong N?i D?i Pho ma Trinh Hoai Due mo ta dftn dftn chuyen v~ Ben Nghe va thucmg cang nay cling CO tftm quan tr~mg d6i vai huye't m?Ch kinh te trong nuac, den muc chi m(>t nam sau khi danh chiem Sai Gon, nguai Phap da ra l~nh m& cll'a thucmg cang nay de giao thl1<1ng vai ' nguai nu'ac

ngoai.

Nguai Phap sau khi xam chiem Nam Ky da tinh ngay den vi~c phai khai thac nhanh thu(>c dja vung da't nay, nhilm de "chU'ng minh vi~c xam luqc Nam Ky khong phai la m(>t ganh n~ng cho ngan sach cua mliu qu6c" nhtt Jean Chesneaux nh~n djnh trong quyen G6p ph&n vao Zich sit ViN Nam xua't ban nam 1955 t?i Paris. SO- dI chinh quy~n tht,tc dan Phap a Vi~t Nam non n6ng mu6n khai thac nhanh thu(>c dja, vi truac do h9 da cha'p nh~n doi hoi cua phe ta la phai tt,t tuc v~ tai chinh khi ma r(>ng thuQC d!a. Bai phe canh ta ch6ng l?i chinh sach xam chiem thu(>c dja cua phe bao thu g6m cac thucmg gia, ky ngh~ gia, giai tai phi~t. cac dan bieu duqc bftu tU cac thanh ph6 cang, cac sI quan hai quan ... do Napoleon III dU'ng dftu. Do d6, phe bao thu chap nh~n vi~c ma r(?ng thu(?c dja ma khong anh hu&ng den ngan kho cua nha nttac Phap. Cho nen, theo Jean Chesneaux: "Chi nam dAu tien Nam Ky thu(>c Phap nguai dan phai dong s6 thue Ien den

115

MAI SONG BE

5.375.000 d&ng quan Phap, trong khi duai tri~u nha Nguy~n chua nam nao thu thue' qua 2 tri~u d&ng ti~n thue"'. Va "cac do do'c da cht.l'ng to ding ngan sach cua thuQC dja Nam Ky' ngay w nhftng nam d~u thUQC Phap, chiing nhung cang dang n6i cac chi tieu kh6ng 16 cua mQt n~n hanh chinh c&ng k~nh ti;ii thuQc dja Nam Ky, ma con c6 th~ chi vi~n cho CUQC xarn lang cua Phap & Bile Ky va g6p ph~n vao ngan sach cua chinh quo'c" - Paul Berurad trong quy~n Van d~ kinh te Dong Dztang xuat ban nam 1937 da nh~n xet nhu' v~y.

Sau khi danh chie'm 3 tinh mi~n Dong, r&i tie'p theo la 3 tinh mi~n Tay, thvc dan Phap t~p trung khai thac hang hoa hi~n c6 va t~n thu thue', d&ng thO'i khuye'n khich khdn hoang d~ l~p cac d&n di~n tr&ng lua va cac loi;ii cay luang tht,1c, cay cong nghi~p. d £>6ng Nai va mi~n E>ong Nam Ky di theo sau got giay binh d!nh dan ap cua thvc dan la nhung bu&c chan cua tu ban Phap tim each khai thac dat dai mau ma va nhan cong re mi;it & ban xlt bii.ng "cac loi;ii cay canh tac diit ti~n". Sci' di g<;>i la "cay canh tac dilt ti~n" vi chung c6 gia tr! thuang rni;ii quoc te' kha cao - do nhu cau th! tru'O'ng the' gi&i can va von dau tu' cho cac loi;ii cay nhu' cao su, ca phe, tieu, tra rat cao - nong dan nguO'i Vi~t khong du sac lam. Cung vai vi~c du nh~p cay cao SU

116

TU MO COi DEN MO CUA

tr6ng khao nghi~m thanh cong iJ Blnh Ducrng va Nha Trang - nhu da n6i (J phan "E>a't do va vang triing'', cay ca phe cGng da dugc nguai Phap dua vao tr6ng thll' nghi~m (J Vi~t Nam vao cuoi nhUn.g nam 1880.

Theo truyen thuye't, cay ca phe duqc nhUn.g nguai chan de iJ tinh Kaffa, Ethopia iJ Chau Phi phat hi~n ra tu the' ky thli IX, khi h9 tha'y mQt so con de, sau khi an mQt lo~i cay c6 hoa mau triing, qua mau do ch~y nhay cho de'n t~n dem khuya. Cau chuy~n ve nhung con de an lo~i cay vua kg va sau d6 la nhung nguai chan de an thll' cGng c6 nhung bigu hi~n nhu v~y, duqc d6n doan Ian truyen tai tai cac thay tu. Cac vt thay tu nay sau khi xem xet lo~i cay c6 la xanh th~m va qua mau do gan giong nhu qua anh dao. Hg hen la'y qua cua lo~i cay nay ep lam mrac uong va qua nhien, h<;> tha'y tinh tao dg c6 th~ cliu nguy~n, chuy~n tro de'n t~n khuya ma khong tha'y m~t moi. VI v~y, ng110'i ta dung trai cua lo~i cay nay lam thuc uong cho tinh tao. E>e'n the' ky thu XIV, nhung nguai buon no l~ da mang nhUn.g h~t giong ca phe tU Chau Phi sang tr6ng a cac nuac A R4P· Tu d6, trong mc?t thai gian dai vung A R~p la nC1i dQC quyen trcSng ca phe vai trung tam ca phe

117

MAI SONG BE

la thanh ph6 cang Mokka.

C6 le ca phe hay Coffe c6 ngu6n goc tU ten Kaffa - mt)t d!a danh a Chau Phi dugc xem la que hu'dng cua cay ca phe.

C6 tai li~u ghi nh~n cay ca phe du nh~p vao Vi~t Nam khoang nam 1897 va giai do~n d~u dugc tr6ng chu yeu a Ninh Binh, Quang Binh. Nhung theo San Nam thi trong mt)t thong bao d~ ngay 20/4/1891 cua Giam my.c Isidroe gai cho cac nha truy~n giao cho chung ta thay cay ca phe du nh~p vao Vi~t Nam sam han: "Trang ha thang tai day, Nha nude se trao cho cac nha truy~n giao khoang 30.000 goc ca phe Liberia d~ pho bien lo~i cay nay trong cac hQ d~o. Lo~i ca phe Liberia nay thanh cong rat tot d~p trong m9i d6n di~n tr6ng cau. Lo~i cay nay rat m~nh, khong sg sau t~i Nam Ky". Qua do~n thong bao kg tren cua Giam ml;IC Isidroe cho thay, giong ca phe tr6ng thll' a Nam Ky dugc du nhl%p tit Liberia, dugc tr6ng xen trong cac vuO'n cau - v6n rat nhi~u a Nam Ky va nhung dgt tr6ng d~u tien c6 le dugc v~n dt)ng, to chuc qua cac nha truy~n giao. Theo thong ke cua cac Tinh truang thi vao nam 1892, ca phe dugc tr6ng thll' a Bien Hoa, Chg Lan. Vao nam 1895, tinh Bien Hoa c6 15.000 goc ca phe, Chg Lan c6 5.000 goc va Ba Rja c6 22.000 goc

118

Tu Md co1 DEN Md cifA

ca phe Liberia va n6 to ra thich nghi v6'i vung dat do Bazan va khi h?u nhi~t d6'i n6ng cim.

Rieng tinh Bien Hoa den nam 1901, c6 8 nha tu ban Phap kinh doanh cay ca phe, d6 la: Cong ty Paris Phu6'c Tan tr6ng 25.000 goc ca phe; Ronaans c6 2.000 goc tr6ng a lang Binh Ducmg t6ng Long Vinh Thuqng; Lroenzo c6 3.800 goc tr6ng a Xuan L(?c, Navitel tr6ng 10.000 goc a lang Binh Tru6'c; Cretien tr6ng 30.000 g6c a Chanh Hung. d cac lang My H{?i, Tan Tri~u, Tam An, m(?t so nguO'i Vi~t

tr6ng tU 1.000 den 2.000 g6c ca phe, chiic la xen trong cac vuO'n cau a cac lang My H9i (Nhcm Tr?ch), Tan Tri~u (Vinh CU'u) la 2 d!a phuang c6 nha thO' Thien chua giao duqc xay dtJng rat s6'm a vung nay. Theo th6ng ke den nam 1923, a tinh Bien Hoa c6 800 ha ca phe, v6'i nang suat khoang 270 kg/hecta; tinh Long Khanh c6 600 hecta, d?t san luqng 240 tan.

Tru6'c giai ph6ng 1975, a D6ng Nai, tu nhan duqc khuyen khich ma cac d6n di~n ca phe nen h9 tuy~n giong m6'i, tham canh bAng phan hoa h9c, xay dtJng cac dan tuai bAng may phun nen nang suat gia tang. Ca phe duqc tr6ng tuang doi t?p trung a nhftng vung da't Bazan co ngu6n nuac ngAm, nu6'c m~t tu cac h6 d?p, chu d()ng duqc nu6'c t116'i

119

MAI SONG BE

nhu: d tht xii Long Khanh c6 Bao Quang 1.275 hecta, Thtra Due 800 hecta, Binh L(>c 650 hecta, Bao Vinh 615 hecta; huy~n Th6ng Nha't c6 Song Thao 867 hecta, Hu'ng Lqc 500 hecta, Gia Tan 550 hecta. .. d huy~n Xuan Lqc, ca phe dugc tr6ng t~p trung a cac xii Xuan Djnh, Bao Hoa, Xuan Bao, Bao Vinh, Song Ray. Nha tr6ng t~p trung c6 ky thu~t tham canh nen ca phe a D6ng N ai c6 nang sua't san lugng hang hoa lO'n, thu~n ti~n cho cac to chuc thu mua, v~n chuy~n, che bien.

Han 90% di~n tich tr6ng ca phe a D6ng N ai la ca phe V6i hay con gQi la ca phe Robusta, v6n c6 d~c tinh sinh truang t6t, khang dugc nhieu lo~i sau b~nh. Khac v6'i ca phe che hay con gQi la ca phe Arabi ca tr6ng khoang 10% di~n ti ch c6 ham lugng cafein tha'p, huang vj thanh khiet nhung l~i kh6 tr6ng vi ken da't, yeu c~u ve d(> ~m, lugng mu'a cao, l~i de bj cac lo~i sau b~nh nhu': kh6 canh kh6 trai, b~nh gi slit gay h~i.

Dieu dang mlrng la cay ca phe c6 d~u ra la nha may che bien ca phe Bien Hoa a Khu cong nghi~p Bien Hoa I, dugc xay dlftlg tru6'c giai ph6ng dii duqc ma r(>ng nang cong suat len vai ngan tan/nam. Nha may nay che bien ca phe hoa tan v6'i nhieu chung lo~i xuat kha'.u di cac chau 11:1c tren toan the gi6'i

120

Tu Md co1 ntN Md cuA

dugc khach hang ua chu9ng. H9 vtra l?p ky 11,1c qua vi~c quang cao ca phe Bien Hoa hoa tan b~ng chiec ly ca phe lan nha't the gi6'i co dung tich 3.400 lit ca phe hoa tan co the ph1,1c v1,1 cho tren 30.000 ngu'oi uo'ng ca phe cung m(>t luc.

B6ng N ai kh6ng phai la "thu do cua cay ca phe" nhu Baklak, nen kh6ng t6 chac le h()i ca phe nhu a tinh Tay Nguyen nay, song v6'i ly ca phe d?t ky 11,1c Guiness the gi6'i, thl hlnh anh ca phe Bien Hoa - B6ng N ai gay tieng vang 16'n. Bay la m(>t each quang ba thu'O'ng hi{!u ca phe gay a'n tugng kha ID?nh dQ'i v6'i dan sanh di~U ca phe tren the gi6'i.

Cay ca phe hi{!n nay phat trien ID?nh tren da't B6ng N ai la nhO' lo?i cay nay s6'm duqc tr6ng tren da't Long Khanh, n6ng dan c6 kinh nghi{!m canh tac nhu'ng trong chung m\[c nho c6 tu duy tht,tc tien va quyet sach tao b?O cua lanh d?O va nong dan huy~n Xuan L()c (cG) nay la Long Khanh.

Vao d<iu nhung nam 1980, trong boi canh kh6 khan gay gilt v~ luO'ng th\[c, Nha nu6'c chu trttO'ng tr6ng cay lttO'ng th\[c de Cltu d6i, nhu'ng nong dan xa Xuan Tan l!;li tr6ng ca phe tren di~n tich da"t do bazan vo'n la di~n tich dugc xac dinh de tr6ng lua rAy. Nhu'ng th\fc te, nong dan nh~n tha'y hi~u qua kinh te thu dugc tren m()t hecta tr6ng lua d.y thua

121

MAI SONG BE

xa hoa lqi thu duqc tren m{>t hecta ca phe, nen nong dan i1 day khong tr6ng lua ray lam lucmg thvc nhu ngh! quyet cua ca'p uy. Cau chuy~n xe rao, bo lua ray d€ trong va m& r{>ng di~n tich ca phe tren dat bazan tr6ng lua ray i1 Xuan Tan r6i cfmg den tai huy~n uy va mot cuoc tranh lu~n n6 ra. Cuoc tranh lu~n nay chua nga ngu, vi y kien ben nao trinh bay nghe cung c6 ly. Mot hen la chap hanh nghi quyet cua cap trend€ giai quyet van de trc,mg d~i cua quoc gia la luang thvc; m{>t hen la hi~u qua kinh te thvc te thu duqc tU cay ca phe, tU ca phe nong dan c6 th~ mua duqc mot luqng g~o ga'p nhieu Ian so vai san luqng lua thu duqc tren mot dun v! di~n tich. Den khi d6ng chi co T6ng bi thu Le Duan ve tham va noi dung nay duqc bao cao, sau khi nghe ky cang d6ng chi T6ng bi thu khuyen nen lay lqi ich kinh te va long dan lam tr9ng. The la cay ca phe Long Khanh c6 d!p bung ra va c6 thO'i gian ca phe duqc nong dan tran trc;mg g9i la "nu hoang" cua cac lo~i cay tr6ng fi D6ng Nai.

Cung vai cao SU, ca phe, nhung cay trong c6 the m~nh cua nong nghi~p Dong Nai, la d~u nanh, thuoc la nen Dong N ai titng la "thu do" cua cac cay d~u nanh, thuoc la.

122

Tif Md c61 DEN Md ci'JA

Cac loi;ti cay d?u nanh, thuoc la duqc ba con nguai Hoa W vung Cao B~ng, Mong Cai dua vao tr6ng t?p trung a Phu L(>c, Phu Hoa (Tan Phu), Bau Ham, Cay Gao (Trang Born), Bao B1nh (Long Khanh) tit giua nhG'ng nam 1950 v6'i di~n tich len de'n hang ch1,1c ngan hecta canh tac. V6'i di~n tich duqc tr6ng a m(>t s6 xii, cay d?u nanh a B6ng N ai s6'm hinh thanh cac vung chuyen canh t?p trung, ti;to ra san luqng nong san hang hoa 16'n, c6 th~

cung ll'ng cho th! truang v6'i kh6i hrqng de'n hang ch1,1c ngan ta'n m6i nam.

V6'i di~n· tich c6 quy mo 16'n, nang sua't va san luqng d~u nanh cao, vao nhung nam 80 - 90 cua the' ky XX, B6ng N ai duqc ca nu6'c g<;>i la "thu do" cua cay d~u nanh. Cay d?u nanh v6n la m(>t cay cong nghi~p ngAn ngay ma hl:J.t cua no co th~ vua lam nguyen li~u cho cong nghi~p che' bie'n, vua la lol:J.i cay thl,l'c ph§'.m giau cha't di;i.m dap ll'ng cho nhu du dl:J.m cua con nguai. Chinh vi the', trong nhung nam Vi~t Nam con trong thai ky bao ca'p, ll:J.i bi bao vay ca'm v?n, ngu6n dl:J.m d(>ng v?t duqc phan ph6i ra't hl:J.n che' theo djnh luqng, thi cay d?u nanh cua E>6ng Nai la ngu6n cung cap di;tm thl,l'c v~t quan tr9ng cho nguai Vi~t Nam thong qua che' bie'n duqc dua de'n nguai tieu dung.

123

MAI SONG BE

Nguai Hoa co nhi~u kinh nghi~m che bien thµc ph§'.m tU d~u nanh nhu': d~u ht1 hoa, d~u phl;J, tau ht1 ky, chao, tuang ng9t, nuac tuang, d§.u d~u nanh, sua d~u nanh ...

B6ng hanh cung vcri cay d~u nanh i':J B6ng N ai la cay thuo'c la duqc ha con nguai Hoa tr6ng theo phuang phap xen canh, luan canh, go'i V\J d~ tren cung m9t hecta canh tac c6 th~ t~n dl,lng d~ tr6ng d~u nanh xen thuoc la - d~u nanh - thuo'c la - d~u

nanh, t~o ra gia tr! hang hoa cao tren cung m9t dan v! di~n tich. Kinh nghi~m nay do ba con ng11C1i Hoa due ket tren ca sa dat dai, khi hl%u, ngu6n mt6'c, che d9 cham soc 2 lo~i cay tr6ng kh6 tinh nay. Do d6, i':J

cac d!a phuang tr6ng t~p trung cay d~u nanh ct1ng lanai tr6ng t~p trung cay thu6c la.

Cay thuo'c la c6 ngu6n go'c tU Nam My, duqc nhung nguai Tay Ban Nha va B6 Bao Nha - trong qua tr1nh di xam chiem thu9c d!a phat hi~n ra m9t lo?i cay c6 chat kich thich - ma mai den cu6i the ky XIX, cac nha khoa h9c m6'i phat hi~n ra trong thuoc la c6 chat nicotin. Cay thuoc la duqc dua v~ tr6ng thl.t nghi~m a Tay Ban Nha, sau d6 phat tri~n ra ca Chau Au, Chau A. Nam 1900, nguai Phap dua vao tr6ng thii nghi~m thanh cfmg a Vi~t Nam, nh11ng quy mo san xuat hang hoa chua cao. Theo

124

Tu Md co1 DEN Md cirA

Dia chi Bien Hoa nam 1901, thi tinh nay tr6ng khoang tren 120 hecta, chu yeu tieu dung n(h dja vi san lttqng tha'p, cha't lttqng kem. Den nam 1924, m9t so d6n di~n cua ngttO'i Phap bcit d~u tr6ng thuoc Ia giong tot, c6 ph§'.m ca'p cao, gia tr! hang hoa 16'n. Theo Robert M mo ta trong Dia chi Bien Hoa xua't ban nam 1924 thi a Bien Hoa thO'i ba'y giO' c6 nhung canh d6ng thuoc la d~p. c6 kha nang cho san ph<.lm tuy~t vO'i sau khi xU' ly thich hqp.

Den sau nam 1954, khi ha con dan t9c Hoa mang kinh nghi~m tr6ng thu6c la tU mi~n Bi"ic vao thi cay thu6c la a D6ng Nai m6'i phat trien m<;lnh. D~c bi~t sau giai ph6ng 1975, a D6ng Nai m6i nam tr6ng tren 10.000 hecta cay thuoc la t~p trung a Xuan L9c 1.600 hecta, Dinh Quan 1.100 hecta, Long Thanh 1.044 hecta; Thong Nha't 840 hecta, Tan Phu 660 hecta ... v6'i san lttqng m6i nam vai ch1;1c ngan ta'n.

TU' khi phat hi~n ra cay thuoc la den nay, dieu thuoc Ia dttqc va'n tll' dan sa b~ng la cay den va'n b{tng gia'y quyen, r6i che bien cong nghi~p thanh thu6c la dieu cac lo~i, thi d6m llta nho tren tay con ngttO'i - ca nam Ian nu, nhttng nam chiem so dong han - van chay suot ma'y tram nam qua. M~c du cac

125

MAI SONG BE

nha khoa h9c khuyen cao la hut thu6c la c6 h~i cho st.'.tc khoe, nhat la khi ngucri ta phat hi~n ra chat nicotin trong thu6c la, la tac nhan gay ra nhi~u b~nh nhu tim m~ch, ung thu nhung d6m llta ay van chay mai. Th~m chi a Chau Au, c6 luc nha c~m quyen ra l~nh treo c6 ho~c dua Ien gian hoa nhung ke bu6n thuoc la l~u, ay v~y ma thuoc la van duqc tr6ng, duqc che bien, ban bu6n va d6m Itta tren tay con ngucri van khong tAt. Ngay ban than ngtrcri viet, du da duqc cac bac si khuyen cao phai bo thu6c la, v1 b~nh tieu ducrng, tim m~ch nhung giua khuya, khi viet den nhung dong nay thi cung vua hut het dieu thu6c la Jet tht.'.t hai muai ba trong ngay.

Tieu la m<)t loc;ii cay gl'a vt nhung cung c6 the dung lam nguyen li~u de che bien thlfc phclm duqc ngu<'>'i Chau Au rat thich.

Cay tieu c6 ngu&n g6c nhu m(>t cay hoang d~i m9c trong cac canh rung nhi~t d6'i (J An .El(>. Sau d6, loc;ii cay c6 trai cay n&ng nay duqc nhan gi6ng dua ve tr6ng a cac nu6'c Nam Duang, Thai Lan, Sri Lanka, Campuchia ... thong qua cac nha Su' di truyen dc;io. Ngu<'>'i Phap dua lo~i cay nay vao Vi~t Nam tr&ng thtr nghi~m vao d~u nhung nam 1900.

Den nay, a I>6ng Nai cay tieu da phat trien

126

Tif Md COi DEN Md CUA

tren dat do bazan va dat den la tro cua nui llta v6'i khoang 1.000 hecta. Tuy quy mo di~n tich khong 16'n b~ng di~n tich cay tieu tr6ng a Tay Nguyen hay Phu Quoc, nhung D6ng N ai cung g6p phlin c6 y nghia vao t6ng san luqng tieu xuat kh~u cua ca nu6'c.

Trong cac loi;ii cay lucmg tht,tc thl cay lua duqc xep vao ngoi vuang va n6 la cay luang tht,tc so m(>t cua Vi~t Nam nhting mi~n Dong Nam B9 n6i chung, D6ng Nai n6i rieng, c6 di~n tich tr6ng lua nu6'c khong dang ke, miTtc du a day c6 song D6ng Nai, v6'i ngu6n nu6'c ng9t quanh nam. Dan gian, bai D6ng N ai la vung dat ban scm d!a, di~n tich phan lcS'n la go d6i, c6 d9 doc cao rat kh6 gilt nu6'c cung nhu tien hanh dftn thuy nh~p di~n cung cap m(>t luqng nu6'c tu6'i cho cay lua.

Khong co nhi~u di~n tich tr6ng lua nu6'c, nguai nong dan D6ng Nai nghien ct'.tu th6 nhuang, the dat cua tltng khu vt,tc de tr6ng cac loi;ii cay luang tht,tc phu hqp nhu khoai cac lo?i, my, blip, trong d6 blip la loi;ii cay tr6ng chu lt,tc.

Nguai nong dan trong Nam dung chu blip de chi m9t tht'.t cay c6 trai giong nhu blip chuoi, blip tay, blip chan. Con nguai nong dan ngoai B~c dung

127

MAI SONG BE

chu ngo de chi m9t lo~i cay ra trai c6 h~t giong nhu h~t ng9c tron bong, rat deu.

Tuang truy~n cay b~p hay con g9i la cay ngo la do ong Phung Khlic Khoan, con g9i la Tr~ng Bung, nam 1597 dugc vua Le ell' di su sang nha Minh thay nguO'i ta tr6ng m(>t lo~i cay luang thi,tc ten la Ng9c M~, hen len dem h~t giong ve tr6ng. Con theo Le Quy Don vie't trong Van Dai log,i ngu thl "H6i d~u Khang Hi nha Thanh (1662-1762) dugc ell' di su sang Trung Quoc, lay dugc giong ngo dem ve tr6ng, nhO' d6 suot ca h~t San Tay c6 lua ngo thay cam

g~o". Le Quy Don diftt ten cho lo~i cay nay la cay ngo hoa hay cay lua ngo. Sach Dqi Nam nhat thong chi thi ghi cay luang thi,rc nay dugc dem v~ tU nuac Phien a phuang Tay nen g9i la phien m~ch. Trong Gia Dinh thanh thong chi Trtnh Hoai Due d~t ten la hoang m~ch, hay hoang thuc, ng9c cao luang vai t1,1c danh la lua blip.

TU' cac du li~u ke tren cho thay, cay blip dugc du nh?p tU Trung Quoc ve tr6ng & Vi~t Nam vao khoang the ky thu xv - XVI. Nhung cCmg co y kien cho r~ng cay blip c6 xuat XU tU Nam My, dugc nhung nguO'i Tay Ban Nha, B6 Dao Nha dem ve Chau Au tr6ng, r6i dugc dua sang Chau A gieo tr6ng, trong do c6 Trung Quoc va tU Trung Quoc cay

128

Tu Md c61 DEN Md cirA

biip hen re i1 Vi~t Nam rat s6'm nhu ghi chep cua Le Quy :Uon, Trjnh Hoai :Uuc. Chiic chiln, cay biip du nh?p vao mi~n BAc dau tien qua con duang Trung Quoc, con cay biip den v6'i Nam Ky qua con duang khai thac thu(>c dja, mu(>n hem cay bAp tr6ng i1 mi~n BAc vai tram nam. Theo Dia chi Bien Hoa nam 1901 cho biet, di~n tich biip tr6ng tren dat nu'CJ'ng r~y i1 day chU'ng 114 hecta. Tac gia chAc la nguai Phap nen c6 gic;mg di~u nh?n xet nhu the nay: "Nguai ban XU chi dung biip duy nhat lam lu'CJ'ng thvc. T?p quan Slt d1,mg th?t dan gian, chi can nau chin h~t biip ma khong can slta so~n gi tru'6'c, khong h~ che bien thanh b(>t". Biip duqc tr6ng thai bay gia, co 2 lo~i blip vang va biip triing, nhll'ng biip triing duqc u'a chu(>ng han, vl nau mau m~m, ng9t nu6'c. Theo nha van San Nam, vao nhling nam 1904-1905, do h?u qua may nam lien tiep tru6'c d6, lua b! mat mua do bj bao It.It nen nguai Phap khuyen khich nong dan Nam Ky tr6ng biip d~ giai quyet nhu cau luang thvc t~i cho, cung nhu' dap tl'ng nhu cau v~ biip rat Ian i1 chinh quoc dang doi hoi phai nh?p khau tlt cac nu6'c thu(>c dja v6'i gia re.

Nhu'ng st,i khuyen khich tr6ng cay blip cua nha cam quy~n Phap khong duqc nong dan Nam Ky hu&ng ung, vi hQ chua quen canh tac, neu so gia tr! thu ho~ch giua cay biip va cay lua tren m9t dan vi

129

MAI SONG BE

di~n tich thi cay bcip kh6ng bilng cay lua. Cho nen nguai ta thay nam 1939, di~n tich bcip trong a Nam Ky chi c6 khoang 45.000 hecta, trong khi d6 a Trung Ky la 50.000 hecta, Bcic Ky c6 tU 70.000-80.000 hecta, t?i Campuchia la 40.000-50.000 hecta. Trong so di~n tich bcip trong a Nam Ky thi rieng tinh Chau E>oc da c6 di~n tich tren 39.000 hecta so v6'i tong di~n tich cua toan Nam Ky.

Tuy co di~n tich cay bcip khong nhieu nhung nguai n6ng dan Bien Hoa - E>ong N ai da sam tiep thu lo<;li cay tr6ng von c6 ngu6n goc tu m(>t loai cay hoang d?i ten Teosinte hay con g9i la Euclania Mexicana, c6 ngu6n goc tU Mexico va Guatemala, nen sau nay E>ong Nai tr& thanh m(>t dia phuang co di~n tich trong biip l6'n nhat mien Nam v6'i di~n

tich tren 66.000 hecta. Nhung dia phuang trong nhieu bcip la Xuan L(>c c6 khoang 25.000 hecta, d?t san luqng cao thong qua cac cau l<;lC bQ nang suat cao, lam tot khau chuy€n giao ky thu~t canh tac. Cac huy~n Thong Nhat c6 khoang 15.000 hecta, E>!nh Quan 13.000 hecta, Tan Phu 15.000 hecta deu la nhung vung c6 truyen thong. trong blip lau dai. Phan 16'n di~n tich bcip a E>6ng Nai, deu duqc nong dan tr6ng bAng cac giong blip vang pht,1c Vl,l nguyen li~u cho cong nghi~p che bien thltc an gia sue; chi co vung Tan Trieu (Vinh Cliu) trong biip nep trcing

130

mem, ng9t nliO'c dung d~ lu<;>c dem ban a cac do th!.

Ngoai cac giong biip da tr6ng a Vi~t Nam tu lau. Nam 1992, co Thu tuO'ng Vo Van Ki~t trong m<)t chuyen tham Vuong quoc Thai Lan, ong duqc thu tu6'ng Thai Lan t<)ng may ky h~t giong DK 888. So giong biip it oi nay duqc phat cho nong dan D6ng Nai tr6ng thl't va thanh cong nen duqc nhan r{)ng di~n tich giong biip c6 nang suat cao nay tren d!a ban toan tinh. C6 luc di~n tich biip DK 888 chiem 80% di~n tich biip duqc tr6ng trong tinh, nha n6 thich nghi vO'i d6ng dB:t d!a phuang, c6 thai gian sinh truO'ng tU 105-115 ngay va cho nang sua't tU 7-12 ta'n/hecta. Ngoai ra, con c6 giong DK 999, c6 liU digm la thai gian sinh tru&ng duqc rut ngiin con 90 ngay, d~t nang suat tU 7-9 tan/hecta.

Di gm d~c bi~t cua nguai nong dan D6ng N ai la tr6ng biip it khi tr6ng thuiin, ma thliang tr6ng xen canh, luan canh, goi Vl,l. Ch~ng h~n nhu Vl,l he thu tr6ng bAp xen d~u nanh, d~u xanh; Vl,l mua tr6ng biip xen d~U nanh; Vl,l dong XUan tr6ng biip goi Vl,l

v6'i cay bong vai ho<)c thuoc la. Do d6, tren cung m<;>t di~n tich, nguai nong dan thu duqc nhieu lo~i nong san va d~t hi~u qua kinh te cao.

131

MAI SONG BE

Co th~ n6i thuang cang Nong N~i D~i Ph6 v6'i each buon ban theo ki~u "mua mao, ban si" - c6 tinh chat cua kinh te hang hoa, da thuc ddy kinh te D6ng Nai, chu yeu la nong nghi~p blit diiu manh nha san xuat hang hoa rat s6'm. Den khi tht,tc dan Phap ap d1,mg chinh sach khai thac thu(>c dia, ma h<;> dung m(>t thu~t ngu my mi~u la khai boa - tht,tc chat la b6c l(>t tai nguyen con nguoi va tai nguyen dat dai, thi n~n nong nghi~p Nam Ky n6i chung, Bien Hoa - D6ng N ai n6i rieng biit diiu - tU manh nha truoc kia - di vao san xua't hang boa. Nhang lo~i cay tr6ng moi nhu Cao SU, ca phe, h6 tieu, d~u nanh, thu6c la, blip va m(>t s6 cay tr6ng khac dugc h<;> dua vao tr6ng a vung D6ng N ai, da t~o ca sa cho vi~c hinh thanh con duong nong san hang hoa sau nay. Truy~n th6ng san xuat nong nghi~p mang tinh hang hoa cua cha ong, da duqc cac the h~ nong dan thoi @ hi~n nay phat huy voi chat luqng moi d~ hinh thanh nhftng vung chuyen canh nong san.

Con duong nong san hang boa nay, trong chling mi,tc cung gap phdn khong nho vao vi~c thuc ddy cong CUQC ma clta cua D6ng N ai ta thoi xa xua ding nhu ngay nay.

132