CHRISTIAN METZ, GOSTERGEBiLiM VE PStKANALiz

Ars. Gr. Giilseren Gtr<;HAN

Freud'cu psikanaliz'in sinemasal anlamlandirma cahsrnalarmakatkisi olabilir mi? Filme psikanalatik yaklasim miirnkun miidiir:miimkiinse bu nasil olabilir?. gibi sorular ve daha pek cogununyamtim, «The Imaginary Signifier» .Diissel Gosteren. adh son ca­Iismasmda arayan Christian Metz, dilbilimsel ve psikanalitik yon­temleri sinema konusunda cakistirarak, sinemasal anlamlandir­ma cahsmalarma yeni bir boyut getirmistir.

Metz, «psikanaliz'in sinemaya katkisi» tartismasim baslatir­ken, oncelikle psikanalizin anlamlandirma icin yeterli ve tek di­siplin olamiyacagim belirtir. Psikanaliz ve dilbilim, anlamm bili­mi olarak adlandmIabilecek iki biIim dahdir ve birlikte diisiiniil­meleri gerekir.. Bununla birlikte bu iki bilim dah, toplumsal yapicahsmalanrn. tarihsel elestiriyi iceren bir ucuncii bakis acisinmufku icinde yerlerini alrnaltdtrlar. Ciinkii:

«Sinernasal cahsmalarda, diger calismalarda oldugu gibigostergebilimfler), toplumsal gercegin kendisini (yani tiimsirngeciligin kaynagim) tartisan cesitli disiplinlerin yerinialamaz; gostergebilim yasalarirun belirleyiciligi, ioplum­bilim, antropoloji, tarih, ekonomi, polltika, demografi gi-

109

bi bilim dallannm belirleyiclligl ile ozdes degil, simgesel­din} (1).

Boylesi bir bakis acismdan soma Metz'de yeni bir umut beli­rir; Dilbilirn ve Psikanaliz birlikte, yavas yavas, goreli, ozerk birsinema bilimini ortaya cikaracaktrr.

Psikanalizle ilgili olarak Metz;

" .eBenim psikanaliz sozciigiinii kullandikca demek iste­digim: Freud gelenegi ve onun gimiimuzde suregiden ge­lisrneleri Fransa'da Jacques Lacan, Ingiltere'de MelanieKlein gibi kisilerin katkilan etrafmda donen ozgim gelis­tirimler olacaktir ... » (2).

der. Bu ugrasm nasil olacagi, kendisini ne cesit bir film cahsma­sma gotiirecegi konusunda da pek emin olmadigim aciksozluluklebelirtir. Ancak bunun «nosographic» yaklasnn diye adlandirdrgi(film yapimcrsmm, senaryo yazarmm kisiliklerinden yola cikarak,bazi bulgulari ortaya koymak) yaklasimla ilgisinin olmadigim bil­mektedir, Ote yandan «psikanalitik esinlemelerle varatilan kisi­likvle de bir baglanti, angajman kurmak istememektedir. Ciinkiibu tiir yaklasimlar kisilerle ilgilldir, kendisinin «sinemasal kod­lar» diye tammladigi, «bir konudan digerine gecen gercekler­(facts)le ilgili degildir.

Metz, Dussel Gosteren de «rnetinsel dizge» (sistem) ile ilgilidiisimcelerini degistirdigini belirtmekte, bu degisirni, psikanaliz'ingostergebilim'e getirdigi katkr olarak ele almaktadir.

Metz, «Cinema and Langue» -Sinema ve Dil- adh daha oncekicahsmasmda metin denilen dizgeyi yapisal [Iiskili bir di..izen olaraktarumlarrnsu. iletilcri degil, film ya da yonetrnende iletileri ortayacikaran yapryi tartisma amacindaydi. Metin sinemaya ozgi; degil,yanhzca 0 filme ozgu kapah bir sistem olarak ele ahrnyordu (3).

Seyircinin, kendisine gonderilen mesaji nasil algiladigi bir so­runsa, bu iletilerin nasil iiretildigi de bir sorundur diyen Metz,simdi ortaya ylkan irriiniin (film) yaratim siireci konusuna egil-

tl) GEORGEAGIS COZYRIS; Christion Metz and Reability of Film. Arno Press,New York, 1980, s. 116.

(2) A.g.k. S. 117.13) SE<;;iL BUKER; Sinema Dili Uzerme Yazrlar, Dost Kitabevi Yavmlarr, Anka­

ra, 1985, s. 46.

110

mektedir, Onceleri filmin dinamizminin yalmzca metinsel dizgc­den dolayi olduguna inarnrken, artik bunun daha da otesine gidil­mesi gerektigini vurgulamakta, anlatirmn kodlan, bu kodlarin yolac;tlgl yorumlarla ilgilenrnekte, ve soyle demektedir (4);

... «Metinsel dizge yalmzca filme ozgu kapah bir sistemdegildir. Bu sistemde gerek sinemaya gerekse seyircininbilincaltma ozgii pek cok sey vardir. Film senaryolan birde gil ,bir cok kez okurnaya acikttr. Aym senaryo baskainsanlar tarafmdan baska baska bicirnlerde filme alma­caktir. Aynca seyirci de seyrederken, kafasinda onu yeni­den liretecektir. Bu bicimiyle senaryo, birden cok anlarn­11, «tiikenrnez» (Interminable) senaryodur» (x),

Gostergebilimsel psikanalitik yaklasim filmi bir «gosteren»(signifier) olarak ele ahr. Gosteren senaryodur. Psikanalitik filmcoziimlemesi ise «gosterileni, gosterene doniistiirme siireci» diyeaciklanabilir. Metz'de kendi yaklasmuru, «film senaryolarmmpsikanalitik cahsmasi» olarak adlanchrir. Ama bu adlandirmamnkendisini terimin (senaryo) dar anlarmyla smirlandrrmayacagrmda belirtir (Yani film cekilirken takip edilen, kagit iizerine yazil­nus senaryo anlarmnda degil. Cev, Notu).

Senaryoyu daha genis bir anlamda dusiinmek gerekir. Senar­yoda yazih metin (written scriptjde gorulmeyen, yaraticihk acism.dan potansiyel, gizil bir giicii iceren pek cok sey vardir. Belki sira­dan senaryolarda bu yoktur. Ancak burada soz konusu olan, cokbiiyiik sayidaki «oykiilii» (feature) filmlerdir (5). Daha acik soyle­mek gerekirse kurgudan sonra ortaya cikan senaryodan bahsedil­mektedir.

Film senaryosu bu genis anlarmyla «filmin karrnasik, icice gir­mis tematiginin bildirgesi» olarak tanimlanabilir. Bu bildirge(manifesto = aciklanan sey) 90k uc ayrmtilari bile goriintuye akta­rabilir (6).

(4) CHRISTIAN METZ; Psychoonolysis And Cinema -The Imoginory Signlfier-.The McMillan Press, New York, 1982, s. 29.

(*) Int.erminable senaryo deyirnini Met.z ogrencisi Jorge Daria'dan aktarmis.Interminable'rn karsihgr olarak«tiikenmez.. sozcugunu aldik. tSonsuz. hiebitmeyen senaryo anlarmnda), Metz, -bir filmde hersey gostergeye donuse­bil ir.. diyerek (Dieget.ised) neden bu deyimin kullaruldigmi aciklryor

(s) METZ, s. 27.(6) A.g.k. s. 31

111

Film senaryosu, metinsel dizgenin bakis acisi icine, bu tarnm­lamayla oturtulmaktadrr. Metz'in «Diissel Gosterensde metinseldizge kavramma getirdigi yenilik de budur.

Metinsel dizge anlamlandirrna dogrultusunda kirni durumlankapsayacaktir: gene olay orgusiine ozgii ogelerin sorunu vardir:oyku, durumlar, mekanlar, karakterler, vs.

Tiikenmez senaryo belirli acilardan «gosterilen» bir seydir.Ornegin: izleyici onun icindeki pek cok kodu gosterilenler araci­hgl ile ahr. Bunlar yalmz sinemaya ozgti degil, sozlii dile iliskinkodlar da olabilir. Sadece bunlan gostermenin, filme ozgii enonemli anlamlandirma olmadigim soyleyen Metz, bunun boyle ya­pilmasmdan ve anlamlandirma cahsmasi olarak adlandrnlrnasrn­dan rahatsizhk duydugunu da ifade eder.

Metz'e gore, senaryo icin iki sey genellikle birbirine karistirrl­maktadir: bildiri durumunda, yani yazih belgede, (kuru senaryo dadiyebiliriz) belli gosterenlerin, belli gosterilenleri vardir. Fakat se­naryonun daha once belirttigimiz anlamda (herseyin acikca soy­lenmedigi, bildiri olmayan durum) metinsel dizge icindeki yeri debir gosterendir, Belli durumlarda birini digerinden ayirmak cokzordur. Yapilabilecek film cahsmalari. filmik materyallerin hep­sini bir biitun olarak almaktir. (Senaryoyu tek basma, gosterilenbildiri olarak almamak). Gosteren olarak kurulmus olan, «filrninbtitiiniivdiir.

Metz'in psikanalatik film calisrnasmm dayandigi temel nokta.lardan biri de, senaryo ile dus arasmdaki benzerliktir. Metz bubenzerligi nasrl kurdugunu soyle aciklar:

« ... Scnaryo, pek cok insanm iirettigi gibi bir «dii~ icerigi»dir. Freud diisleri nasil acukhyorsa, senaryo da aym sekil­de coziimlenebtlir. Senaryo aciklama icin bir gostergedir.Diisii goren kisi, diisii ile nasil iletisime giriyorsa, senaryoile de boyle bir iletisim kurulabilir. Diisii anlamlandirrna­rnn oldugu gibi, senaryoyu anlamlandrrmamn da kodlanvardir. Buna konusma dilinde olanlar da dahildir. Ko­nustugumuz anda sozlerle diis goriiruz ama bunu bilme­yiz. Bir bildiri gibi diis olmaz, bunun aciklamasi da yapi­1amaz. Diisii goren, diisiindeki gorsel nesnelerin kimile­rini aciklamakta basarisiz kahyorsa, ornegin: sosyalize 01­mus kavramlarm kodlarma sahip degilse (hie egitim gor-

112

memis bir insanin diisunde, kendisini doktora jiirisi oniin­de, sorular sorulurken gorrnesi gibi. (C.N.) diis nasil yo­rumlanabilir? ... » (7).

Kodlar olrnadan diis olamayacagma gore, imgelemin olabil­mesi sembolize olmayi gerektirir. Degisik nesnelerin birbirinin tis­tiine bindigi, bazi kodlarm tamnrnadigi diislerde sadece algilamavardir ama bilincsizdir,

Aym nedenleri senaryo icinde soyleyebiliriz. Diisu yorumla­mak icin nasil ilk once onu gorenin tarnmlamasi gerekliyse, senar­yonun da anlamlandmlmasi icin bilincli ve kavranrms olmasi .ta.rnnrnasr- gerekir. Metz diis ile ilgili aciklamalarma soyle devamediyor:

... «Diislerin gizli (latent) anlamlan yoktur. Sadece bir diisvardir, 0 kendisini aciga vurur. Onun da «tiikenmez senar­yo» gibi, «tiikenmez» anlamlari vardir. Aym sekilde senar­yo da «tek-tir, bir ikinci senaryo yoktur. Bir filme, onudaha biiyiik bir film yapmak icin i'ki, ii~ ya da daha fazlaanlam katarnazsmiz. Her katmana birden cok sey ve iliskivererek anlamlar kuramazsimz. Ciinkii senaryo «tek-tir,(varhkta teklik), bir anlarm vardir (anlamda teklik) vetamamen bitmis bir gosterilenler dizgesidir; imgeleme da­yanan, simgesel bir gosterilenler dizgesi».

Goriildiigii gibi Metz, dusteki anlam mekanizrnasi He filmseloykuniin iiretilis mekanizmasi arasmda onemli benzerlikler kura­rak sanatcmm «yaratirn siireci» konusuna egilmektedir. Mesajmnasil iiretildigi sorusunun gelip dayandigi nokta ise, sanatcmmhangi olciilerde toplumsal yapi ve onun belirleyici giicii disma <;1­

kabildigi, bu asip gecmeyi hangi yollardan basardrgidir, Sanatcive yapiti arasmdaki iliskiler iizerinde durulurken, zorunlu olarakbu ikisinin arasma seyirci de sokulmustur, Aksini diisiinrnek miim­kiin degildir, ciinku seyircisiz bir oykiilu sinema diisunmek miim­kiin degildir (8)....

(7) METZ, s. 28.(8) ADANIR Oguz: Sinemada Anlam ve Anlatrm, Izmir, 1987, S: 28.

113