QALLARIY SIMI

Kay kawsana pachapiqa, ackkha runa kawsakunchis, ichaqa mana kuckkachasqachu, kanmi qhapaqkuna, kamachiqkuna, runamasi chiqniqkuna, kay runakuna mana allimpi kawsachiwanchis, imatapis maypipis qullqiyuq runallapaq kuchkachakuypas tarikun, qullqiyuq runallatan pipas maypas kasun; urqu urqupi kawsaq runata, yunkapi kawsaq runata, mana chaninchasqanchista uyarinwanchischu, qhichwa runaqa manapis yuyayniyuqchu kasunman hina, mana yachayniyuqpas kasunman hina, paykunamanta pisi umayuqpis kasunman hinata qhawawanchis, kastilla simita mana allintachu runamasinchis riman, qillqan, awinchan hina, paykuna niwanchis mana awiyuq nispa. Kastilla rimaq runallapis allin umayuq kanman hinamantaq qhawarichipuwanchis, runa siminchismanta pinqachipuwananchiskama.

Chayrayku kunan llapa runakunaman, yachachiqkunaman yachakuqkunaman ima chayachimuykis kay qillqata: Chiwanway. Llaqtapa willakuynin nisqa sutinyachispa, qankunapis awinchaspa llapa runamasinchisman willarinaykichispaq. Kay willakuykunaqa awpa machukunaq willkuynin, chaymi kayta qillqanchik.

Qankunapaq.

KAQNINKUNA

I. Willakuykuna 1.1. Yuthumantawan Maqt`amantawan1.2. Quwamantawan Ususinmantawan1.3. Atuqmantawan Huk`uchamantawan1.4. Machaqmantawan Allqumantawan1.5. Waywayllamanta Warmiwillkamantawan1.6. Lakawitimantawan Warmimantawan1.7. Taputapumantawan P`asamantawan1.8. II. Musuq simikuna

YUTHUMANTAWAN MAQT`AMANTAWAN

(WILLAKUY)

May unay pachas; huk karu rit`i llaqtapi. Sapan ikma warmi, qari wawantin tiyaq kasqa. Kay runakunaqa paquchata michispas kawsayta tarinku.

Chay waynaqa allintaa wiarquspas, sipaskunataa qhawakun. Payqa warmiyuqas kayta munan. Chaywanpas sapa p`unchawsi paquchan michiq rin.

Chaypis payqa, huk munay ch`iqchikama p`achayuq sipasta riqsisqa. Chay sipaswansi rimanakuchpa munanakunku, allin kawsanankupaq.

Chaysi, huk p`unchaw maqt`aqa nisqa: Floricha Manachu wasiyta risunman? Chaypi mamayta riqsichisqayki.Chaysi sipasqa, kay hinata kutichin: Hakupas! Ar. Ichaqa paqtataq millay tiski uma, kuka hach`u mamayki phiakuchkanman, chaywanpas maqt`awanqa rinpunis.

P`asawan maqt`awanqa wasipis puunku. Paqarimuytataqsi maqt`aqa paqucha michik ripun, sipasataqsi wasimpi qhipan.

Chay waynapa mamansi, wawanpa puunan mast`aq risqa, chaypis yuthuta tarisqa, ancha mancharisqas kay warmiqa: Yaw supaypa wawan! Imatam wawaypa puunan patapi ruranki?-nispas rimarparin.

Warmiqa, yuthuta hap`ispas kunkanta q`iwirqusqa; qhipamantaq yuthuta kankarqusqa, misk`itaraq mikhurqusqa. Phuruntapis, ch`unchullnintapis, tulluntapis uchpha hich`ana pataman wisch`uykusqa.

Paqucha, michiq waynaqa manchasqas ch`isillana wasinmanqa kutipusqa. Sipasintas machkarin. Sipasqa manas kasqachu. Maqt`aqa mikhuytapas munasqachu.

Payqa mamantas tapuykusqa: Mamy! Manachu munakusqay yanaawi sipasta rikurqanki? nispa. Ima p`asatapas rikunichu! nispas mamanqa phiasqa kutichin. Qampunin yachanki mamay! nispas waynaqa wiqiawintin rimarqusqa.Chaysi mamanqa kutichin: Huk yuthullan puunayki patapiqa kasqa, chaytaqa kankaspaan mikhurqapuni.

Chay maqt`aqa ancha llakisqas kikin wayk`una wasipi qhipan; ar manas puuytapas atinchu, wichayman uraymansi yuyaymanaspa quspaykun.

Musquyninpis sipasqa kay hinata nisqa: Chay t`ampa uma, kharka chaki, kuka hach`u mamaykin mikhurquwan. Chissss mamayki mikhurquwan, Chissss mamayki mikhurquwan.Chaymi p`achaykunapas, tulluykunapas uchpha hich`ana patapin kachkan. ataq qampis tulluymantaqa qinataa rurankunki?.

Maqt`aqa uchpha wisch`una patatas rin, chaypis tarin yuthuq phurunta, tullunta ima. Maqt`apa awinpaqqa, huk munay warmas kasqa karqan. Ichaqa manas warmichu kasqa, aswanpis china yuthus warmiman tukuspa yukasqa.

Chaymi: waqayta, llakiyta mana munaspaqa, mana riqsisqanchik runawan manas rimanachu. Chayllatam yuyaq rurakuna willakun.

QUWAMANTAWAN USUSINMANTAWAN(WILLAKUY)

Huk unay pachas, sumaq warmachaqa puqyuta unu aysaq riq kasqa. Payqa sapa tutamantansi unuta aysamuq mamanpaq taytanpaq wayk`unanpaq.

Chay warmaqa; yanqallanmantas wiksayuq rikhurisqa, manas paypa munanakuq masinqa kasqaraqchu.

Warmaqa, ancha llakisqallaas purin, manas pimanpis willakuyta atinchu. Wiqsanqa pisipisimanta hatuntaa wiarqusqa. Payqa waqayllas waqan.

Mamanqa, chayta yacharquspas, huk tuta puusqankupi tapuykusqa: Yaw! Floricha, piqpatam wiqsayakunki? nispa.Warmaqa, manas imatapis rimanchu. Waqayllas, waqan.

Isqun killamantas wachakapusqa, chaysi mana wachayta atisqachu, makinkunas chakatakusqa. Unaymanta lluqsimuqtinsi kasqa ua hamp`atu. Mamanqa phiasqas rimarparin: Ima saqran kay! nispa. Pitaq taytanr? Wayrachu, qasachu ichar chikchichu? Ususinqa, manas imatapis willakuyta atinchu. Waqayllas, waqan.

Chaysi warmataqa, puqyupi tiyaq Quwa wiqsayachisqa, chaymi mana yachakusqachu piqpa kasqanta.

Hamp`atutaqa, unuyuq mankapis uywasqa. Chaysi sapa chikchi chikchimuqtin munayta takiq:- Papay! Kay millay runakunap mikhuyninta apakapuy. Yarqaypiraq wauchunku nispa.

Hamp`atuqa, hatuntaas wiarquspa nin: Mamy! Q`aytuta lliqlla, punchu awanaypaq rantimuy. Chayta llaqtapi chhalamunki.Mamanqa, aswanpis warwankutas rantipun, chaytas sapa tutan qhasqaykun takiykuspa.

Huk waynas, chayta uyarispa tiyakuyta munasqa. Mamantaqa ninsi: Ususiykiwanmi tiyakuyta munani nispa.Warmiqa, kutichinsi: Mancharikuwaqch? Amaraq. Waynaqa, ninpunis waqyapuway nispa.Chaysi mamanqa, waqyasqa: Yaw! Floricha hamuy? nispa.

Florichaqa, t`alaq, t`alaq nispas hamusqa. Hinas waynaqa manchariskuspa ripun. Chaywampis tiyanpunis hampatuwanqa.

Chaysi huk punchaw taytanman risqaku, chaypis hampatuka puqyuman chinkaykatamun. Maqtaqa, suyaykunsi. Taytanqa quyamusqas achkha qurita chaymanta pachas qhapaq kapusqaku.

ATUQMANTAWAN HUK`UCHAMANTAWAN

(WILLAKUY)

Huk p`unchawsi, atuqqa huk`uchawan tarinakuspa -nisqa. - Yarqawachkaptinpuni qamqa rikhurirqamunki, kunanqa mikhurqapusqayki!. Amaraq! Amaraq mikhuwayraqchu kumpayry! Huk misk`i mikhunata aparqamusqayki nispa.

Atuqpa qinata phukupakunan kamas, huk`uchaqa api suwakuq risqa. Kutirqamuspansi atuqman apita malliykachin.

- Aaw! misk`illaam kasqa! maymantataq aparqamurqanki? pusarqukuway! nisqa atuqqa.

Chaysi huk`uchaqa, ch`isiyaykuytaa atuqta taytakuchapa wasinman pusarqusqa, api mankata qhawaykachispa.

Umanta mankaman winarquspas, atuqqa api llaqwayta qallarin.Tukurquspataq umanta mana lluqsichiyta atisqachu.

Chaysi allpa manka p`akinanpaq huk`uchata nisqa:-Huk k`aspita haywamuway! nispa.

Huk`uchaqa ichhuchallatas haywan.-Huk rumita haywamuway! nillasqataq.Huk`uchaqa quwi akachallata haywasqa.

- Maypim maran kachkan! rikuchiway! nillasqataq atuqqa.Huk`uchaqa taytakuchapa umanta llamiykachin.

Chay machulapa umanmansi atuqqa tukuy kallpanwan mankata p`anarqusqa p`akikunankama.

Atuqqa taytakuchawan hap`irqachikuspas p`anaykachikun; huk`uchataq ak`arisqanmanta asikuspa huk t`uquchamanta qhawasqa.

MACHAQMANTAWAN ALLQUMANTAWAN

(WILLAKUY)

Huk intichaw p`unchawsi, runaqa siwara q`ipintin llaqtata haykusqa, imaymana rantikuq, warminwan wawanwan allin kawsananpaq.

Runaqa an purisqampis, huk mana mamayuq, mana taytayuq tukti allquwan ampi tupasqa. Allquqa chupanta, ririntawan maywiykuspa runamanqa achhuykun.

Chaypis rimasqaku: Allillanchu!, kumpayry. Imatam qam kaypi rurachqanki?, Manachu wasiyki kan?, Manachu yarqasunki?.

Allquqa, kay hinatas kutichin: Ar yarqasqan purichkani, maypich ancha sumaq runa munakuqniy. Sunqunpis nin: Ichas ima mikhunallapis qhipiykipi kanman, icharaq wawqiyki kayman qhipa p`unchawman qam machatiyki.

Runaqa, chay allqumanqa mikhunatas quykun, kayta mikhuy -nispa, chaypis nin: kunanmantaqa uqawan kuchka tutapis, p`unchawpis purinki.

Ichkayninkus llaqtamanqa chayasqaku. Runaqa siwaratas pisi qullqillaman chhalarqun. Chaypis kumpayrinwan tuparquspa waqtuta rantisquspa upyaykun, hinas macharqapusqa.

Allquqa, kumpayrin upyarquqtinqa suyaykunsi, paywan kuchka puusqa.

Pacha illarimuytaas kuchka ripunku, chaymi chay p`unchawmanta pacha tukuy machaqpa riqsinakuq masin, paywan kuchka puriq.

WAYWAYLLAMANTA WARMIWILLKAMANTAWAN

(WILLAKUY)

Haqay awpaq qallary pachapis, Waywayllaqa Warmiwillkantin Titiqaqa quchaq chawpinmanta lluqsimunanku karqan, kuraq wayqinwan Manku Qhapaq Mama Uqlluwan kuchka.

Chaysi tayta inti, kuraq wawqinta lluqsimunanpaq aqllasqa, paykunatataq mana, wawayuqa kaptin.

Chinkallapis ancha phiasqa, huk tuta mama killaq k`anchayinwan purimusqaku.

Paykunaqa tutatullan purisqaku, mana Tayta intiq rikunanpaq, rikurqunman chayqa, mana kasukusqankumantas wauchipunman, chaysi tutaqa karu llaqtakunataa purisqaku.

Pisiparquspa qillu mayupa chimpan ichhu ichhu pampapi samasqaku, mana warmiwillka puriyta atiqtin. Payqa wiqsayuqsi kanman karqan.

Samasqankumanta utqaylla puritamuchqaku, as Q`uychu wayq`umaa chayasqaku. Inkaqa warminpa paa chakimpi siq`unta waturikuchka, kutirqunsi phawaylla.

Warmintaqa wawantawan kamachitamusqa: Purichkaychisa siq`uykiman kutirqusaq. Wawantataq nisqa kayllapi kutimunay kama suyawanki, as tutaqa p`unchayamuypaqa kachkan. Quyaqa phuyani urqupia, manchay llakisqallaa suyaykuchkan, manas qusanqa utqaychu kutimun.

Inkaqa chayarqunsi samasqanku pampaman, ichhu ichhupis machkaykun, manas tarinchu, chaypis pukuchaqa iskay kutitaa waqarqamun pukuy!, pukuy! nispa.

Manapunis tarinchu, llakisqallaas machkayusqa, pukuchaqa kimsa kutitaas waqarkamun, pukuy!, pukuy!, pukuy! nispa chayllamansi siq`uta tarirusqa.

Uqarichhaqtimsi Tayta Inti apurayllaman lliphi pipispa lluqsiramuchka, sunkhankunawan rikurqapusqa.

Waywayllaqa umanta uqarispas sayarin warminpa kasqanta qhawarispa, warmiwillkapas kaqllataqsi kutirimuspa qawarimullasqataq, manaa imatapas rurayta atispanku rumiman llipinku wakipusqaku.

Sunqunku ukhullapis yuyaychakusqaku: _ Hayk`aqllapas hukmanta huunayukuspanchik kuchka purisunchik, Taytanchispa kamachisqanta kasukuspa.

Paykunaqa hamusqaku karqan, Qulqimarka qhichwa ayllupi, huk yunka paqarichiq. Ch`uspampis apamusqa, imaymana muhukunata (kuka, uchu, utku,), tarpunankupaq, kay yunkaqa ch`umpiwillkas llaqtanchispi kanman karqan.

LAKAWITIMANTAWAN WARMIMANTAWAN(WILLAKUY)

Huk hatun puquy killapis, warmiqa sara chaqranta haykusqa, lakawitita machkaspa.

Chaypis achkha qumir, yuraq hatun huchuy ima, lakawitikunaqa wisch`u, wisch`u kasqa.

Warmiqa, hatun lakawititas akllasqa apakunanpaq.

Chayllamansi qarin rikhurimuspa, kay hinata ripapayasqa: Yaw! Warmi, Lakawiti kasqachu, ichar manachu?. Ar, kasqan. Chaymi hatuninta q`ipinaypaq akllarqunia, chaytan paqarin wayk`usaq mikhunaykipaq. Manataq waliwaqchu? Chaytaq sullurquwaq ua wawaykita. Warmiqa, asikuspas kutichin. Aswanpis allinch kanman, manaa wawayuqchu kayman.

Ancha phiasqas, qusanqa rimarparin: Yaw! Lunla, chay wawayqa sasawan rurasqan, manachu yuyanki awiykiraq tiqrakusqaykita. Manan uqaqa hukmantaqa ruraymanchu, sinturaypis nanakuwanmi. Ama llakikuychu, sulluspayqa mana atiqtiykiqa hukwan ruwachisaq, chaymi waway kanqa.

Rimasqankumantas, warmiqa lliqllampi lakawititaqa q`ipikun. Asikuspas wichayta siqaykun, as karutaa purisqa. Chaypis warmiqa yuyaymanakusqa: Manan allinchu kachkani, wiqsayqa hukniraqtaq kachkan, imaynataq kasaqri nispa.

Qusanqa, qhipataas hamusqa, llant`ata q`ipiyukuspa, wakankuna qatiyusqa.

Warmiqa, yanqallaas wichaymanqa purisqa, chaypis lakawiti q`ipinmanta urmaykusqa, uraytas kurunpayukun, chaysi warmiqa ancha llakisqa wasinman chayan.

Qusan chayaqtinsi waqaylla, waqan, manas imatapis rimanchu. Qusanqa, tapuykunsi: Imamantam waqanki?-nispa. Chaywanpis manapunis rimanchu, qarinta manchakuspa.

Paqarisnin p`unchawtas, warmiqa mana imatapis wayk`uyta atisqachu.

Yanqallanmantas wiqsanqa nanayta qallarin. Usqaymansi yawarnin lluqsimuyta qallarin, as pampataa lluqllarin.

Chaymi qusanman willakusqa. Wisaymi supayta nanayuwachkan nispa. Achachaw! Imatataq rurasunri malparinki nispa. Chaymanta pachas wiqsayuq warmiqa mana lakawitita q`ipinanchu, sullunmansi ua wawanta.

SIPASMANTAWAN TAPUTAPUMANTAWAN(WILLAKUY)

Huk p`unchawsi p`asaqa llamanta ichhu, ichhu pampaman qatisqa michiq, payqa kasqa munay takiy, tusuy yachaq.

Yanantas chaypi suyasqa.

Purisqanpis taputapuwan tupasqa, chaysi nisqa tapuyukusayki, amahina kaychu, willaykuway maypis yanay kachkan chaymanta. Hamunqachu, ichar manach nispa.

P`asaqa, kimsa kutitas tapukusqa. Chaypaqsi taputaputaqa wiqchun. awpaq iqinpis nin

MUSUQ SIMIKUNA(GLOSARIO)

5