Ceyda ADIYAMAN-Eski Türkçenin Gramer Ve Sözlükleri

International Journal of Languages’ Education and Teaching

ISSN: 2198 – 4999, Mannheim – GERMANY

UDES 2015 p. 399-419

THE GRAMMARS AND DICTIONARIES OF OLD TURKISH

ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ1

Ceyda ADIYAMAN2

ABSTRACT

Old Turkish period in the history of the Turkish language includes written language of the Orkhon, Uighurs and Qarakhanid. Despite of cultural, political, social and religious changes, there are the grammatical and lexical continuity and integrity between these three written languages. Old Turkish grammars and dictionaries also reflect that continuity and integrity. In this study Old Turkish grammars and dictionaries will be examined chronologically and systematically. The founder of Turcology Radloff wrote the first grammar and dictionary of Old Turkish. It has been significant progresses in field of the Old Turkish researches from Radloff to today. Depending on the text publications, vocabulary of the old Turkish was enriched exponentially. That is the same also in grammar studies. Henceforward, it is seen more clearly facility and need of writing a grammar and dictionary of all historical periods of Turkish.

Key Words: Old Turkish, Grammar, Dictionary, Orkhon, Uighur, Qarakhanid

ÖZET

Türk dili tarihinde Eski Türkçe dönemi Orhun, Uygur ve Karahanlı yazı dillerini kapsar. Kültürel, politik, sosyal ve dinsel değişmelere rağmen bu üç yazı dili arasında dilbilgisel ve leksik bir süreklilik ve bütünlülük vardır. Eski Türkçenin gramer ve sözlükleri de bu süreklilik ve bütünlüğü yansıtırlar. Bu çalışmada Eski Türkçenin gramer ve sözlükleri kronolojik ve sistematik olarak incelenecektir. Eski Türkçenin ilk gramerini ve sözlüğünü Türkolojinin kurucusu Radloff yazmıştır. Radloff’tan bugüne Eski Türkçe araştırmalarında önemli gelişmeler olmuştur. Metin yayımlarına bağlı olarak Eski Türkçenin söz varlığı katlamalı biçimde zenginleşmiştir. Gramer çalışmalarında da durum aynıdır. Artık Türkçenin bütün tarihsel dönemlerinin bir gramer ve sözlüğün yazılması imkan ve ihtiyacı daha açık olarak görülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Eski Türkçe, Gramer, Sözlük, Orhun, Uygur, Karahanlı

GİRİŞ

Eski Türkçe veya Eski Türk dili dönemi Türkolojide genellikle Orhun Yazıtları ve eski Uygur

Türkçesi metinlerini kapsamaktadır. Kimi Türkologlarsa bu iki Türk yazı dilinin yanında

Karahanlı Türkçesini de Eski Türkçe kapsamına alırlar.

1 Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen “1. Uluslararası Dil Eğitimi

ve Öğretimi Sempozyumu’nda” sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 2 Dr. Öğrencisi, Pamukkale Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, e-posta:

[email protected]

400 Ceyda ADIYAMAN

International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015

Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe yerine Orta Türkçe dönemine alanlar olduğu gibi başlangıç

ve bitiş tarihlerini birkaç yüzyıl geriye ya da ileriye çekenler de vardır. Orta Türkçe terimi

başlı başına sorunlu bir dönemin ve kavramın adıdır. Türk dili tarihinin bu en tartışmalı

dönemini ifade eden Orta Türkçe terimini bir yana bırakarak Türk dili tarihini Eski Türkçe ve

Yeni Türkçe biçiminde iki ana döneme ayırma eğiliminin de gelişmekte olduğu

gözlemlenmektedir3.

Orta Türkçe terimini ilk kez 1928 yılında kullanan Carl Brockelman, Türkiye’de Türkolojinin

kurucusu olan Fuat Köprülü, Macaristan Türkolojisinin önemli isimlerinden Rona-Tas, İsveç

Türkolojisinin güncel uzmanlarından Lars Johanson ve Berlin Türkoloji Okulunun

temsilcilerinden Marcel Erdal, Karahanlı Türkçesi metinlerini Eski Türkçenin son, Orta

Türkçenin ilk verimleri olarak değerlendirmektedir4.

Bu çalışmada Eski Türkçenin iki klasik yazı dili olan Orhun ve Uygur yazı dilleri ile Karahanlı

Türkçesi üzerine yazılmış gramer kitapları ve bu üç yazı dilinin söz varlığını konu alan sözlük

ve dizin çalışmaları kronolojik, sistematik, tematik özellikleri bakımından karşılaştırmalı ve

bağımsız birer veri olarak incelenmeye çalışılacaktır.

Orhun Türkçesine ilişkin son envanter ve bibliyografya çalışmaları Sertkaya5 ve Aydın6

tarafından gerçekleştirilmiştir.

Uygur Türkçesine ilişkin envanter ve bibliyografya benzersiz bir genişlik, çeşitlilik ve

zenginlik görünümü sunmaktadır7.

XX. yüzyıl başlarında Turfan kazılarıyla başlayan Uyguristik çalışmaları ikinci yüzyılına girmiş

bulunmaktadır. Almanya-Berlin8 , İngiltere-Londra9 , Paris10 , Rusya-Saint-Petersburg11 ,

İsveç-Stockholm12 , Macaristan-Kiado13 , Japonya-Kyoto14 , Çin-Pekin15 , Sincan16 , Amerika17 ,

3 Orta Türkçe ve ona bağlı sorunlar üzerindeki tartışmalar için bkz. Berbercan, (2014), ss.765-783 4 Konu ile ilgili tartışmalar için bkz. Ata, (2010), ss.29-37 5 Sertkaya, (2008), ss. 7-34 6 Aydın, (2008); Aydın, (2009), ss.552-575 7 Sertkaya, (2008) 8 Albert Grünwedel, Werner Sundermann, von le Coq, Carl Brockelman, Bang, von Gabain, Müller, Peter

Zieme, Klaus Röhrborn, Jens Peter Laut, Jens Wilkens, Dieter Mau, Simone-Christiane Raschmann,

Marcel Erdal… 9 Sir Aurel Stein, Sir Gerard Clauson, Lilla Russel-Smith 10 Paul Pelliot, James Hamilton 11 W. Radloff, Kont Oldenburg, Sergei Malov, İrina Popova… 12 Gunnar Jaring, Lars Johanson… 13 Arminius Vambery, Lajos Ligeti, Laszlo Rasony, György Kara, Denis Sinor, Rona-Tas, Andras

Bodrogligeti, Zsuzsanna Gulacsi… 14 Kont Otani, Masao Mori, Takao Moriyasu, Dai Matsui, Masahiro Shogaito, Kögi Kudara, Juten Oda 15 Geng Shimin…

ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 401


Türkiye18 gibi merkezlerde çalışan bilim adamları sayesinde Uyguristik bugün Türkolojinin

en yaygın, en geniş çalışma alanı durumuna gelmiştir. Birçok değerli ve önemli çalışma

yapılmasına karşılık henüz bu alanı bütünüyle kuşatacak bir envanter ve bibliyografya

çalışması yoktur. Maniheist Uygur ve Budist Uygur metinlerinin katalogları ve bibliyografyası

konusunda Lary Clark19 ve Johan Elverskog20’un çalışmaları öncelikle anılmalıdır.

Karahanlı Türkçesi dil ve edebiyatına ilişkin geniş bir alanyazını vardır. Bu dönem bütün Türk

edebiyatı tarihlerinin, Türk dili tarihlerinin ve ansiklopedilerin geniş biçimde yer verdiği

dönemdir. Burada yalnızca iki Karahanlı dönemi eseri hakkında yapılmış kapsamlı

sayılabilecek bibliyografyalar verilmekle yetinilecektir. Divanu Lügati’t-Türk bibliyografyası21

ve Kutadgu Bilig bibliyografyası22

ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER KİTAPLARI

Eski Türkçenin ilk gramer taslağı Radloff’a aittir. Radloff, henüz Uygur Türkçesi

çalışmalarının başlamadığı bir dönemde Thomsen ile paralel biçimde okuma uğraşına girip

çözümlediği Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarından yola çıkarak gramer taslağını meydana

getirmiştir. 1897’de Türkoloji dünyasında Eski Türkçe denildiği zaman Orhun Türkçesi

anlaşılıyordu ve bu iki kavram özdeşti. İşte Radloff, anılan iki yazıt metnine dayalı gramerini

yazmış ve eseri taslak diye nitelendirmiştir.23 Radloff’un fonetik, morfoloji ve sentaks

16 Abdürreşit Yakup, Kahar Barat, Dolgun Kamberi… 17 Johan Elverskog, Lary Clark… 18 Reşit Rahmeti Arat, Saadet Çağatay, Şinasi Tekin, Talat Tekin, Semih Tezcan, Mehmet Ölmez, Osman

Fikri Sertkaya, Sema Barutçu Özönder, Melek Özyetgin, Ceval Kaya, Zekine Özertural, Serkan Şen,

Erdem Uçar, Hakan Aydemir, Ümit Özgür Demirci, Engin Çetin, Özlem Ayazlı, Zemire Gulcalı, Mehmet

Turgut Berbercan, Ferruh Ağca, Şaban Doğan… 19 Clark, (1997) 20 Elverskog, (1997) 21 Coşar-Güneş, (2011), ss.167-231; Coşar-Güneş, (2011), ss.19-85 22 Kaymaz, (2009), ss.1408-1422; Gülensoy, (1973), ss.109-116; 23 Radloff, 1897, ss.1-129; Ali Akar, 2005, s. 85. Radloff’un bu gramer taslağı Necip Asım tarafından

1924 yılında Türkçeleştirilerek Orhun Türkçesinin Sarf ve Nahvi adıyla yayımlanmıştır. Necip Asım’ın

çevirisinin Radloff’tan yapıldığına ilişkin açık bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Necip Asım’ın gramer

bölümünün sonunda sunumunu yaptığı Barthold’un makalesinin adı “Eski Türk Kitabelerinin

Ehemmiyet-i Tarihiyyesi” biçiminde verilmiştir. Barthold’un anılan makalesinin özgün adı “Die

historische Bedeutung der Alttürkischen Inschiften”dir. 36 sayfalık bu makale Radloff’un 1897’de

yayımladığı ve yukarıda anılan kitabının sonunda yer almaktadır. Barthold makalenin başında bu

makaleyi yazma görevini Radloff’un verdiğini belirtir. İşte bu kanıt Necip Asım’ın Radloff’un gramerini

çevirdiği kanısını güçlendirmektedir. Necip Asım’ın Orhun Türkçesi Grameri ve Barthold’un makalesi

şuradadır: Balcı, (2011), ss.149-222. Thomsen’in 1896’da yayımladığı Orhun Yazıtları çözümünde de

edat ekleri, fiil ekleri, kipler ve zaman ekleri, fiilimsiler, fonetik, sayılar ve sözcük türleri üzerine kısa

bilgiler bulunan kısa bir gramer bölümü yer alır. Thomsen, (2002), ss.285-287. 1893-1897 arasında

Thomsen ile bir yarış oldu ve bu yarışı Radloff’un kazandığı rahatlıkla söylenebilir.

402 Ceyda ADIYAMAN


başlıkları altında Göktürk harfli 55 metne dayalı bu gramer taslağı kendisinden sonra yapılan

bütün Eski Türkçe gramer çalışmalarına kaynak olmuştur.24

Eski Türkçenin ilk gramerini von Gabain yazmıştır.25 1939 yılında doçentlik tezi olarak

savunulan Alttürkische Grammatik26 ilk defa 1941 yılında yayımlanmıştır. Eser hakkındaki

Türkçedeki ilk tanıtma yazıları Çağatay tarafından kaleme alınmıştır.27 Eserin sonunda yer

alan sözlük kısmını von Gabain’in ön sözde verdiği bilgiye göre Ahmet Temir çevirmiştir.

Yazar kitabının dayandığı kaynakları şu şekilde belirtmiştir. “Bu gramer, orta çağ Köktürk

harfleriyle yazılmış kitabeleri, henüz İslamiyet’le temas etmemiş Orta Asya yazmalarını ve blok

basmaları ele alır.”28 Giriş bölümünde Eski Türkçe’nin tarihsel-coğrafik yönlerinin yanısıra

gün yüzüne çıkarılan dil malzemelerini de genel hatlarıyla belirtir. Eski Türkçe’deki n ağzı, y

ağzı, kitabelerin ağızları, Brahmi yazmalarının ağızları ve Hristiyan yazmalarının özellikleri

adı altında ayrı başlıklar altında vermiştir. Yazı Bilgisi kısmında ise runik, Soğd, Mani, Brahmi

harfleriyle yazılmış metinlerden örnekler yer alır. Gramer kısmı ana hatlarıyla fonetik,

morfoloji ve sentakstan oluşmaktadır. Bu durumuyla eseri tarihsel ve betimleyici gramer türü

içinde değerlendirmek doğru olur.

Talat Tekin’in Orhon Türkçesi Grameri, Necmettin Hacıeminoğlu’nun Karahanlı Türkçesi

Grameri, Kemal Eraslan’ın Eski Uygur Türkçesi Grameri ve Eski Türkçede İsim-Fiiller, Marcel

Erdal’ın A Grammar of Old Turkic’i von Gabain’in izinde yazılmış Eski Türkçenin gramer

kitaplarıdır.

Talat Tekin’in Orhon Türkçesi Grameri29, California Üniversitesinde 1965 yılında sunduğu

doktora tezidir. Eser önce 1968 yılında Indiana Üniversitesinde, 2000 yılında da Türkiye’de

Türkiye Türkçesi ile yayımlanmıştır. A. von Gabain’in terimiyle Eski Türkçe veya Clauson’un

yanlış okuduğu Türküce, Pritsak’ın önerdiği Türkütçe ya da Baskokov’un yanlış terimiyle Eski

Oğuzca biçiminde adlandırmak yerine, dayandığı dil malzemesinden dolayı eserine

Thomsen’in teriminden hareketle Orhon Türkçesi Grameri adını vermiştir. Eserin planı,

ortografi (yazım bilgisi), ses bilgisi, yapım bilgisi, çekim bilgisi ve sözcük türlerinden oluşan

biçim bilgisi, söz dizimi, metin örnekleri, sözlük, kaynakça ve tıpkıbasımdan oluşur. Yazar, II.

Doğu Türk Kağanlığı (682-744) döneminden kalma Küli Çor (719-723), Tunyukuk (720-725),

Kül Tigin (732), Ongin (732-735) ve Bilge Kağan (735) yazıtlarına dayalı olarak bu grameri

yazmıştır. Ancak 1965-2000 arasındaki Orhun Araştırmalarında elde edilen bilgi ve metinleri

değerlendirerek eserini güncellemiş; eserini son gelişme ve değişimler ışığında yeniden

yazmıştır. Bu konuda ona Mehmet Ölmez ve Yong-Song Li’nin büyük yardımları olmuştur.

24 Sertkaya, (1988), ss.303-317 25 Gabain, (2007) 26 Bkz. Ölmez, (1993), ss.289-292; Laut, (1995), ss. 367-374; Eren Hasan, (1993), ss.213-215; Zieme,

(2000), ss.235-237; Aksan, (1975-76), ss.257-258 27 Çağatay, (1943), ss.114-117; Çağatay, (1951), ss.685-686; iki yazı da şurada yeniden yayımlanmıştır:

Çağatay, (2008), C.2, ss.20-27 28 Von Gabain (2007), s.1, 29 Tekin, (2003); Çoban, (2013), ss.288-295



Andrey N. Kononov’un 1980’de basılan Grammatika Yazıka Tyurskih Runiçeskih

Pamyatnikov VII-IX vv adlı eseri30 Eren’e göre eski Türk yazıtlarını dil bakımından

değerlendiren yeni ve değerli bir katkıdır31. Kononov 1939 yılında yazdığı Türk yazarlarına

göre Türk gramer sistemi konulu yüksek lisans tezi32nden beri kendini Türkçenin değişik

dönem ve lehçelerinin gramerini yazmaya adamıştır.

Necmettin Hacıeminoğlu’nun Karahanlı Türkçesi Grameri 33, kendisine Hasan Eren’in

başkanlığı döneminde Türk Dil Kurumu tarafından görevin ifası için 1993 yılında yazılmıştır.

Eserde dayanılan metinler şunlardır: Divanü Lügati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Kur’an Tercümesi

(Rylands), Atabetü’l-Hakayık, Divan-ı Hikmet. Yazar gramerinin dayandığı üç temel eserin

sözvarlığının dökümünü de bu eserlere dayalı olarak hazırlanmış dizinlere dayalı olarak

sunmaktadır. Eser ses bilgisi ile başlamakta; güncel Türk dilbilgisinin ses bilgisi ışığında

Karahanlı Türkçesinin ses bilgisi değerlendirilmektedir. Türk dilinde edatları ve fiilleri daha

önce incelemiş olan yazar, eserinin 188 sayfasını şekil bilgisine, 7 sayfasını ses bilgisine,

cümle bilgisine ise 13 sayfa ayırmıştır. Gramer modelinde Muharrem Ergin etkisi gerek

sistematik gerek terminoloji bakımından açıkça görülmektedir.

Marcel Erdal’ın A Grammar of Old Turkic34’i altı bölümden oluşur. İlk bölümde Ana Türçeden

Eski Türkçeye doğru gelişim ve Eski Türkçenin kapsamı konu edilir. İkinci bölümde sesler,

ses olayları ve ses bilgisi üzerinde durulur. Yapı bilgisine ayrılan üçüncü bölüm yazarın Old

Turkic Word Formation’da söz yapımını genişçe ele almasından dolayı yapım bilgisine kısaca

yer veren, sözcük türlerini ve sayı sistemini ele alan bir bölümdür. Dördüncü bölümde, yan

cümlecikler, yüklemine göre cümleler ve cümle ögeleri işlenmiştir. Beşinci bölümde Erdal,

çeşitli üslup sorunları, diyalog biçimleri ve soru biçimleri üzerinde durur. Sosyal, kişisel ve

manevi hiyerarşinin konuşma, emir ve hitap şekillerine yansımalarını değişik metinlerden

örneklerle ele alır. Son bölümde Eski Türkçenin söz varlığı üzerine açıklamalar vardır. Bu

bölümde Eski Türkçe üzerindeki Maniheist ve Budist etkiler ile Çince, Soğdça, Sanskritçe,

Toharca, Arapça, Farsça gibi dillerden gelen alıntı sözlerin durumunu değerlendirir. Eserin

sonunda kısaltmalar ve eserin yayınlandığı 2004 yılına kadar yapılmış çalışmaların geniş bir

bibliyografyası ile terim ve kavramlar dizini ve Eski Türkçe dilbilgisel ögeler dizini yer alır.35

30 Eser ne yazık ki elimizde bulunmamaktadır. Elimizde bulunan 1959 baskısı Grammatika

Sovremennogo Tureçskogo Literaturnogo Yazıka adlı eseri 20. Yüzyıl Türk yazarlarının eserlerinden

zengin örneklerle desteklenen fonetik-morfoloji-sentaks dizilişinde bir klasik gramer çalışmasıdır. Bu

eser muhtemelen yüksek lisans tezinin geliştirilmiş biçimidir. Bkz. Kononov, (1959-2001) 31 Eren, (1998), s.194 32 Kolesnikov -Kamalov, (2011), s. 93 33 Hacıeminoğlu, (2008) 34 Erdal, (2004) 35 Ayrıca şu tanıtma yazısına da bakılabilir: Ersoy, (2007), ss.199-200

404 Ceyda ADIYAMAN


Kemal Eraslan’ın Eski Uygur Türkçesi Grameri 36 öncelikle ders kitabı niteliğinde Türkoloji

öğrencilerine ve genç araştırıcılara yararlı olmak amacıyla, klasik gramer anlayışına dayalı

olarak kaleme alınmıştır. Yazar, örneğini şu sözlerle dile getirir: “Bu hususta da merhum

Hocam Prof. Dr. Muharrem Ergin’in gramer anlayışı ve Türk Dil Bilgisi adlı eserini rehber

alınmış bulunuyorum. Prof. Dr. Marcel Erdal’ın, ihtisas erbabına hitab eden, A Grammar of Old

Turkic adlı eserinden, çalışmam hazırladıktan sonra ulaştığım ve eser İngilizce yazıldığı için

yeteri kadar yararlanamadım. (s.17)” Eserin giriş bölümünde Uygur uygarlığı ve metinleri

hakkında ansiklopedik bilgilere yer verilmiştir. Yazım bilgisine ilişkin kısa açıklamalardan

sonra 30 sayfalık bir ses bilgisi bölümü yer alır. Eraslan’ın ses bilgisi terimlerinin Ergin

geleneğine değil, Tahir Nejat Gencan geleneğine bağlı olduğuna dikkat çekilmelidir. Bu

konuda ünlü, ünsüz, türeme, kaynaşma, ayrışma, göçüşme gibi terimler örnek gösterilebilir.

Şekil bilgisi bölümü 360 sayfalık bir yer tutmaktadır. Cümle bilgisine ise 80 sayfa ayrılmıştır.

Geniş, yararlı ve kapsamlı bir bibliyografyası olan çalışmanın sonuna 80 sayfalık bir Eski

Uygur Türkçesi sözlüğü, 11 sayfalık Budist ve Mani terimleri sözlüğü ve son olarak 23 sayfalık

gramer terimleri sözlüğü eklenmiştir.. Eser hakkında tanıtma yazısı hazırlayan Özkan’ın eser

hakkındaki yargısı şöyledir: ”Eraslan’ın eseri Eski Uygur Türkçesinin gramerini tüm yönleriyle

ortaya koymaktadır. Ayrıca bu kitap bir sahada yapılacak olan gramer çalışmasının nasıl

olması gerektiğine de güzel bir örnek teşkil etmektedir.”37 Gerçekte Eraslan’ın Eski Türkçenin

gramerine ilişkin çalışmalarının temeli 1974 yılında “Eski Türkçede İsim-Fiiller

(Partisipler)”38 adı ile doçentlik tezi olarak hazırladığı ve 1975 yılında sunduğu 1980 yılında

da yayınladığı doçentlik tezine kadar gider. Eser beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde

isim-fiilin mahiyet, mana ve ifadeleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde isim-fiil ekleri

listelenmiş ve örnekleriyle incelenmiştir. Üçüncü bölümde bu eklerin tek tek isim, sıfat, zarf

ve yüklem olarak kullanılışları incelenmiştir. Dördüncü bölümde isim-fiil gruplarının yapısı,

kelime gruplarında ve cümledeki yerleri ele alınmıştır. Beşinci bölümde kısaca isim-fiil

menşeli fiil çekimleri üzerinde durulmuştur. Çalışmada sık sık von Gabain’e atıfta

bulunulduğu gözlenmektedir. Eserin sonunda iki sütun biçiminde Türkçe ve Fransızca dil

bilgisi terimleri sözlüğü ve son olarak da bibliyografya yer almaktadır. 39

ESKİ TÜRKÇENİN SÖZLÜKLERİ

Eski Türkçenin sözlüklerini bu dönemin alt devrelerini dikkate alarak ele alıp sınıflamak,

sıralamak ve tanıtmak uygun olur. Bu doğrultuda Eski Türkçenin sözlükleri dört başlık

altında incelenmelidir:

1. Orhun Türkçesi Sözlükleri

36 Eraslan, (2012); Şen’in eseri de Eraslan’ın gramer bölümünün kısaltılmış, filolojik bilgi ve metinlerin

artırılmış olduğu bir versiyon şeklinde nitelenebilir. Şen’in eseri öğretimlik yararı öncelemesi ve

konulara uygun yerleştirilmiş okuma parçalarının varlığı ile okuyucuyu zevkli bir yolculuğa

çıkarmaktadır. Bkz. Şen, (2014) 37 Özkan, (2012), ss. 159-162 38 Eraslan, (1980) 39 Şu çalışmalar da Karahanlı dönemiyle ilintilidir; ancak morfolojik ya da sentaktik bir unsur üzerinde

yapılmışlardır: Ercilasun, (2014), Nalbant, (2008); Demirel - Nalbant, (2014)



2. Uygur Türkçesi Sözlükleri40

3. Karahanlı Türkçesi Sözlükleri41

4. Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri

5. Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri42

Orhun Türkçesi Sözlükleri

Orhun Türkçesi sözlüklerini konu alan bağımsız bir inceleme yoktur. Orhun Türkçesi

sözlüklerinin ilk örneği, eldeki bilgilere göre Radloff tarafından verilmiştir. Radloff 1894’te

yayımladığı Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarına ilişkin eserinin Die alttürkischen Inschriften

der Mongolei, Zweite Lieferung: Die Denkmaler von Koscho-Zaidam, Glossar-Index und die

Chinesische Inschriften (Saint-Petersburg, 1899) adlı ikinci fasikülünde anılan yazıtların

diğer çağdaş Türk lehçeleriyle karşılaştırmalı ve 600’ün üzerinde sözcüğü kapsayan

sözlüğünü vermiştir (ss.86-115). Sonradan Hüseyin Namık Orkun (Eski Türk Yazıtları, 1941),

Annemarie von Gabain (Eski Türkçenin Grameri, 1941), Sergey Malov (Eski Türkçenin

Yazınsal Anıtları, 1951), Talat Tekin (Orhon Yazıtları, 1969), Muharrem Ergin (Orhun

Abideleri, 1970) gibi Köktürk Yazıtlarını yayımlayanlar Radloff’un bu sözlüklerini esas alıp

yazıtların sözlüğünü çeşitli ekleme ve genişletmelerle vermişlerdir43.

Orhun Yazıtlarını Radloff’tan önce çözmüş olmasına karşılık çalışmalarını ondan sonra

yayımlamayı yeğleyen Thomsen’in 1896’da basılan Inscriptions de l’Orkhon Déchiffrées adlı

tarihi eserinin son bölümünde de yazıtların sözcüklerini içeren bir dizin vardır. Bu dizinin

ham bir sözlük olduğu açıktır. Ne var ki Thomsen dizini sözlüğe dönüştürme ve sözlük

oluşturma girişiminde bulunmamıştır.44

Hüseyin Namık Orkun, 1941’de basılan Eski Türk Yazıtları adlı eserinin IV. Cildinde Orhun

Türkçesinin bütün runik harfli metinleri kapsayan bir sözlüğünü vermiştir. Bununla birlikte

anılan sözvarlığını DLT ile de desteklemiştir. Orkun, 1284 madde başı içeren genel

sözlüğünün ardından 355 madde başından oluşan “has isimler” başlıklı bir onomastik sözlük

vermiştir. Bu onomastikonda antroponim, etnonim, toponim, hidronim, zoonim gibi birimler

listelenmiştir.45

Tekin’in Orhon Yazıtları adıyla yayımladığı ve Kültigin ile Bilge Kağan Yazıtlarını içeren

kitabının sonunda da 724 madde başından oluşan bir sözlük-dizin bulunmaktadır.46 Doğal

olarak iki yazıtın söz varlığına dayalı olduğu için bu sözlük bütün korpusu temsil etmez. Talat

40 Uygur Türkçesi sözlükleri hakkında Öztopçu’nun bir makalesi vardır: Öztopçu, (1993), ss.167-174 41 Bu dönemin sözlükleri kısaca şurada tanıtılmıştır: Özer, (1998), ss. 125-130 42 Eski Türkçenin genel sözlükleri üzerine Mehmet Ölmez’in bir tanıtma ve değerlendirme yazısı

vardır: Ölmez, (1998), ss. 119-121 43 Tekin, (2008), ss. 119-121 44 Thomsen, (2002), ss. 276-287 45 Orkun, (1941), ss. 3-148, 151-174 46 Tekin, (2008), ss.119-192

406 Ceyda ADIYAMAN


Tekin 1964’te savunduğu doktora tezi olan Orhon Türkçesi Grameri’nin arkasında Kültigin,

Bilge Kağan, Tunyukuk, Ongin ve Küli Çor yazıtlarından oluşan beş Orhun Türkçesi metnine

dayalı her sayfası iki sütun içeren bir Orhun Türkçesi sözlüğüne yer verir. Sonradan bu

sözlüğe öbür Orhun yazıtlarının söz varlığının, Yenisey Kırgız yazıtlarının ve Irk Bitig’in söz

varlıklarını ekler. Bu sözlükte 1393 madde başı vardır.47

Hatice Şirin User Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları adlı çalışmasında, Çoyr, Ongin,

Kül Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Kül İç Çor, Şine Usu, Taryat, Tes, Suci yazıtlarının

yayımlanmış metinlerini karşılaştırarak sözcükleri sınıflandırmıştır.48 Eserde, yazıtlara ilişkin

metin kaynakları, yazıtlarda geçen söz ve söz öbeklerinin değerlendirildiği çalışmalar ve

sözlükler, Eski Türk tarihi çalışmaları, Eski Türk unvanları hakkındaki çalışmalar ayrıntılı

olarak değerlendirilmiştir. Yorum ve İncelemeler başlığı altında 115 ifadedeki söz ve söz

öbekleri çeşitli anlamlandırmalar açısından incelenmiştir. Konularına göre adlar ve fiiller

sınıflandırılmış, özel ad bilgisi ve dilbilgisi ögeleri (sıfat, zamir, edat, bağlaç) ayrı başlıklar

altında sınıflandırılarak kendi içinde gruplandırılmıştır. Sözcüklerin runik harfli yazılışı,

okunuşu, anlamı ve geçtiği yer de verilerek bağlamlarından koparılmadan

örneklendirilmiştir. Çalışmanın sonunda yer alan istatistiksel bilgilerde her sözcüğün

kullanım sıklığının yer aldığı bir liste yer almaktadır. Bu istatistik verilere göre konu

alanlarının dağılımını gösteren grafikler bulunmaktadır. Eserin sonunda metinlerin

yazıçevrimi ve kaynakça ile madde başları dizini verilerek sözcüklerin yer aldığı başlıkları

veya alt başlıkları bulma konusunda araştırmacılara yol gösterici olmaktadır. Ayrıca bu dizin

ele alınan yazıtların söz varlığı ve sözcüklerin anlamları bakımından önem taşımaktadır.

Yazarın verdiği bilgiye göre, “Çalışmanın malzemesi olan on yazıtta 612 cins ad, 305 eylem adı,

218 özel ad belirlendi. Yazıtlarda 917 sözcük yer almaktadır. Bu rakam, özel adların da madde

başı olmasıyla 1135’e ulaşmıştır. Madde başlarının sayısı, sözcükleri anlam katmanlarına göre

sınıflandırdığımızda 1517’e çıkmıştır. Tekrarlanan sözcüklerle birlikte on yazıtın toplam söz

varlığı 7726’dır.”(s.421). Eserin sonuç bölümü çalışmanın tamamının gözden geçirilerek nicel

verilerin niteliksel yorumlanmaları açısından ayrıca bir öneme sahiptir.49

Erhan Aydın Orhon Yazıtları 50 çalışmasında Kültigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongin, Küli Çor

yazıtlarının runik harfli şeklini, okunuşunu ve çevirisini vermesinin yanında Eski Türk

yazıtlarının bulunuşu ve ilk çalışmalarla beraber yazıtların bulunduğu yerleri alt başlıklar

altında detaylandırmıştır. Ayrıca Runik yazının özellikleri ve kaynağı konusunda da bilgiler

sunmaktadır. Çalışma, kimi yanlış okumaların düzeltilmesi ile yeniden anlamlandırma

çalışmaları bakımından güncel bir nitelik taşımaktadır. Kitabın sonunda ele alınan yazıtların

sözlüğü bulunmaktadır. Sözlükte 947 madde başı yer almaktadır.

Uygur Türkçesi Sözlükleri

47 Tekin, (2003), ss. 237-260 48 User, (2010) 49 Eserin tanıtımı için bakınız: Yıldız, (2010), ss. 662-663 50 Aydın, (2012)



Von Gabain, Türkische Turfan Texte adlı metin yayımının ilk beş cildinden sonra gramer

kitabının sonuna eklediği sözlüğü geliştirerek anılan yayımın VI. Cildine analitik indeks adıyla

bir eski Türkçe sözlüğü koymuştur.51 Sözlükte 2534 madde başı bulunmaktadır.

Ahmet Caferoğluʿnun 1934 yılında Atatürk’e sunduğu Uygur Sözlüğü o gün için sınırlı

kaynaklardan yararlanılarak karşılaştırmalı bir sözlük biçiminde oluşturulmuştur. Sözlük

önce üç bölüm halinde, birinci bölüm (A-K) 1934’te, ikinci bölüm (K-S) 1937’de, üçüncü

bölüm (S-Z) 1938’de yayımlanmıştır.52 Yazarın verdiği bilgiye göre eserin ilk biçiminde 3500

dolayında sözcük varken 1968’de söz varlığı yaklaşık iki katına yani 7500’e çıkarılmıştır.

Caferoğlu, eseri hakkındaki umudunu şu sözlerle dile getirir:

“Şunu da burada hatırlatmak isterim ki, bu sözlük de Uygur Türkçesini bütünüyle

toplayamamıştır. Eldeki yazma Uygur metinlerinin doğru ve dürüst yayımları ile ancak ileride

bu iş de başarılmış olacaktır. Bu ise yeni Türk kuşağının en iyi ödevi olmalıdır. Ben başladım,

onlar da bitirsinler.”53

Klaus Röhrborn, Uigurisches Wörterbuch Türkçe-Almanca bir sözlüktür. İlk fasikülü (a-agrıg)

1977 yılında ve altıncı fasikülü (ämgäksin-ärŋäk) 1998’de yayımlanmıştır.54 Ölmez’in verdiği

bilgiye göre birinci fasikülün (1977) ön sözünde yazdığı gibi Klaus Röhrborn’un Uigurisches

Wörterbuch için ilk hazırlıkları 60’ların başlarına, hocası A. Von Gabain’le canlı bir ilişki

içinde olduğu döneme gider. İlk cildini a’dan ä’nın sonuna kadar fiil cildi olarak hazırladı.

Bunu isim cildinin izlemesi ve bu cildin 2013 sonunda yayımlanması planlanmışsa da bu

yayın henüz gerçekleşmemiştir.55 Bu sözlük, 9-14. Yüzyıllar arasında yazılmış Eski Uygur

metinlerinin sözlüğüdür.56 Röhrborn’un eseri Türkçe sözlük hazırlamak için yalnızca Türkçe

bilmenin yeterli olmadığını, Türkçenin bütün tarihsel ve güncel lehçelerini bilmenin yanında

Türkçeyle ilişkisi bulunan bütün dünya dilleri hakkında bilgi sahibi olunması gerektiğini

gösteren en başarılı örnek ve güçlü kanıtlardan biridir.

Doç. Dr. İsmail Doğan danışmanlığında öğrencisi Zerrin Usta’nın yaptığı “Eski Uygur

Türkçesinin Söz Varlığı” adlı yüksek lisans tezine Doğan’ın yaptığı ekleme ve düzenlemeler

sonucunda ortaya çıkan çalışma, Caferoğlu’nun sözlüğünü esas alarak Caferoğlu’ndan sonra

yayımlanan ve ulaşılabilen Eski Uygur eserlerinin taranması ve varsa doğrudan sözlük ve

dizinleri gözden geçirilip yoksa metnin kendisini tarama yoluyla Caferoğlu’nun Eski Uygur

Türkçesinde mevcut 7500 madde başı alt maddeler hariç 12250 dolayına çıkarılmıştır. Bu

eserde de Caferoğlu’nun eserinde olduğu gibi madde başı olarak alınan sözcüklerin geçtiği

51 Bang - Gabain, (1931) 52 Caferoğlu, (1934); Caferoğlu, (1937); Caferoğlu, (1938); Eserin tanıtımı şuradadır: Sertkaya, (1968),

ss.151-152 53 Caferoğlu, (2011) 54 Röhrborn, (1977-1998) 55 Laut-Ölmez, (1998), ss.11-13; Laut-Ölmez, (2012) (December 2013), ss. 78-87; Ölmez, (1994),

ss.207-209 56 Sertkaya, (1979), ss.347-352

408 Ceyda ADIYAMAN


metinler, kısaltmalarla gösterilmiştir. Doğan, sözlüğün başında kökenbilimsel eksik ve

yanlışlar bulunabileceğini özellikle belirtir.57

Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri

Annemarie von Gabain’in yukarıda Eski Türkçenin gramerleri ile ilgili bölümde tanıtılan

gramerinin arkasında Türkçeye Ahmet Temir tarafından çevrilen ve 3473 madde başının

bulunduğu bir sözlük yer almaktadır. Sözlük hem Orhun Türkçesi hem de Uygur Türkçesi

metinlerine dayanmaktadır. Sözcüklerin Çin kaynaklı olanları Çin harfleriyle de verilmiştir.

Sanskritçe sözcüklerin ise özgün biçimleri belirtilmiştir.58

Karahanlı Türkçesi Sözlükleri

Karahanlı Türkçesinin eldeki ilk gramer ve sözlüğü, Kaşgarlı Mahmut’un Dîvânu Lugâti’t-Türk

adlı eseridir.59 Ramiz Asker yedi ayrı kaynağa göre DLT’deki sözcük sayısını 7023 ile 9222

arasında vermekte ve alfabetik söz varlığını bu yedi kaynağa göre tablo biçiminde

vermektedir.60 Üşenmez ise DLT’nin söz varlığını 5147 isim, 3477 fiil olmak üzere toplam

8624 olarak vermektedir.61

Emek Üşenmez, Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü adlı çalışmasını, dönemin dil verimlerinden

Divânü Lügâti’t- Türk, Kutadgu Bilig, Atebetü’l-Hakayık, Divân-ı Hikmet, Karahanlı Türkçesi

İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) adlı eserlerin dizin ve sözlüklerine dayanarak

oluşturmuştur.62 Sözlükte sözcüklerin anlamı ve yer aldığı eserin adı kısaltmasıyla verilmiş,

geçtiği yer örneklendirilmemiştir. Sözlükte, yazarın verdiği bilgiye göre toplam sözcük sayısı

madde başı olarak 11519’dur. Karahanlı Türkçesiyle yazılmış anılan eserlerdeki söz varlığı

ise yazarın yaptığı sayımlara göre 17098 olarak belirlenmiştir.63

Suat Ünlü, Karahanlı Türkçesi Sözlüğü adlı çalışmasında Divanü Lûgat-it-Türk, Kutadgu Bilig,

Atebetü’l-Hakayık, Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur’an Tercümesi Türk ve İslam eserleri

Müzesi No 73, Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur’an Tercümesi Rylands nüshasının söz

varlıkları ele alınmıştır. Divan-ı Hikmet çalışmaya dahil edilmemiştir. Sözlüğün başında

dönemin anılan eserleri ile ilgili kısa bilgiler verilmiş, sözlüğün hazırlanmasında dikkat edilen

hususlar maddelenmiş, kaynakça ve kısaltmalar eklenmiştir. Sözlükte sözcüklerin anlamları,

57 Doğan-Usta, (2014), s. 8-9 58 Von Gabain, 1941 (2007), ss. 258-313 59 Tunç, (1972); Kaşgarlı, (1982-1984-1985); Kaşgarlı, (1985-1986); Kaşgarlı, (2007); Kaşgarlı, (2008);

Kaşgarlı, (2012); Kaşgarlı, (2014); Özönder (Ed.), (2008); Develi vd. (Yay.), (2011); Kalkışım (Ed.),

2008; Şavk vd. (Haz.), (2009) 60 Asker, (2009), ss.41-42; Aşçı, (2009), s.48 61 Üşenmez, (2008), s.261 62 Üşenmez, (2010) 63 Üşenmez, (2008), ss. 248-253



geçtiği eser adlarının kısaltması ve kullanıldığı yerlerden örnekler sunulmuştur. Arapça,

Farsça, Moğolca, Sanskritçe gibi alıntı sözcükler belirtilmiştir.64

Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü’nde Doğu Türkçesi Kur’an

Tercümeleri’nden Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur’an Tercümesi Türk ve İslam Eserleri

Müzesi No 73, Anonim Kur’an Tefsiri, Rylands Kur’an Tercümesi, Harezm Türkçesi Kur’an

Tercümesi; Batı Türkçesinde Yapılmış Kur’an Tercümelerinden Manisa Kur’an Tercümesi,

Bursa Kur’an Tercümesi, Türk ve İslam Eserleri Müzesi No:40 ile Diğer Batı Türkçesi Kur’an

Tercümeleri Çalışmaları olarak sıraladığı çalışmaları esas alarak eserini hazırlamıştır. Yazar,

anılan eserlerin nüshalarına, nüsha özelliklerine, çevirenine, çeviri tarihine, istinsah tarihi ve

müstensihine, eserler üzerinde yapılan çalışmalara yer vermekle birlikte Kur’an’ın Tercümesi

Meselesi, Kur’an- Kerim’in Türkçeye İlk Çevrilmesi konularına ve sözlük hazırlanırken

uygulanan esaslara ilişkin bilgiler ile kaynakçayı sözlüğüne eklemiştir. Yazarın Giriş’te verdiği

bilgiye göre: “Doğu Türkçesi dönemi ve Batı Türkçesi dönemine ait madde başı olarak 7522

Türkçe, 3132 Arapça, 498 Türkçe-Arapça, 542 Farsça, 203 Farsça-Türkçe, 8 Farsça-Arapça,, 8

Yunanca, 1 Rumca, 3 Sanskritçe, 14 Soğdça, 1 Moğolca, 2 Farsça-Arapça-Türkçe, 2 Tacikçe ve 77

özel ad ihtiva etmektedir.”65 Eserde toplam 12013 madde başı yer almaktadır. 4491 (%37)

diğer dillerden sözcük var iken 7522 (%63) Türkçe sözcük kullanılması Türk dilinin

karşılıklar bulma konusunda gücünün ve yeteneğinin göstergesidir. Karahanlı Türkçesinin

dinî terminolojide kullandığı sözcükleri göstermesi bakımından değerli bir kaynaktır.

Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri

1969 yılında Sovyet Türkolojisinin geldiği düzeyi yansıtan Eski Türkçenin Sözlüğü (ETS)66

adlı eser alanın uzmanlarınca ortaklaşa hazırlanmış olması bakımından Caferoğlu, Clauson ve

Röhrborn sözlüklerinden ayrılır. Eserin resmî yazarları olarak iç kapakta Nadelyaev, Nasilov,

Tenişev ve Şerbak adlarının geçmesine karşılık sözlüğün giriş bölümünde esere katkıda

bulunan pek çok Türkologun adı anılmaktadır. Örneğin sözlük metnini düzenleyenler

şunlardır:

T. A. Borovkova (l, n, r, v, z harfleri),

L. V. Dimitriyeva (s harfi),

A. A. Zurin (č, m, ž, ǯ harfleri),

İ. V. Kormuşin (qa I― qan-, qara I―qaraqunaz),

N. İ. Letyagina (qana- ― qar-III, qarar―qazuq II, š harfi, tur- ― tüpütlän-),

V. M. Nadelyaev (a ― alplïq),

D. M. Nasilov (alq- ― arqant, bod I ― büz, r harfi, qirza― quzqaq, tür- ― tüzüš-),

E. R Tenişev (ba- ―bïvalïq),

L. YU. Tuguşeva (arqar I ― aǯuqluγ, d, δ harfleri, ta ― tapunluγ),

64 Ünlü, (2012) 65 Ünlü, (2012) 66 Nadelyaev-Nasilov-Tenişev-Şerbak, (1969)

410 Ceyda ADIYAMAN


A. Şerbak (ä, e, f, g, γ, h, ħ, i, ï, j, k, o, ö, u, ü, χ harfleri)

Sözlük düzeltmenleri olarak da şu uzmanların adı geçmektedir:

V. M. Nadelyaev (alq- ― aǯuqluγ, b, č, d, δ harfleri),

D. M. Nasilov (l, m, n, o, ö harfleri qa I ― qazuq II, r, s, š, tur- ― tüpütlän-),

E. R. Tenişev (a ― alplıq, ä, e, f, g, γ, h, ħ, ı, i, j, k, harfleri),

A. M Şerbak (p harfi, qirza ― quzqaq, ta ― tupunluγ, tür- ― tüzüš-).

Sözlüğün bazı kısımlarının ilk düzeltmelerine İ. V. Kormuşin (čab- čiqar-) ve L. Yu. Tuguşeva

(qirza- quzqaq) katkıda bulunmuşlardır.

Değişik açılardan yaptıkları yardımlar nedeniyle L. G. Gertsenberg’a, S. G. Klyaştorniy’e, V. A.

Livşits’e, V. İ. Pankratov’a, O. İ. Smirnova’ya, S. Y. Yahontov’a, ve Kaşgarlı Mahmut’un

sözlüğünden Türk folklor metinlerini tercüme eden K. F. Starkova’ya teşekkür edilirken

sözlüğü düzenleyen yazar grubu, SSCB Bilimler Akademisi üyesi A. N. Kononav ve dilbilimci

Dr. E. V. Sevortyan’a eleştiri ve düzeltmeleri dolayısıyla minnettarlıklarını bildirmişlerdir. Bu

bilim adamlarının kapsamlı değerlendirmeleri ve değerli eleştirileri sözlüğün

düzenlenmesinde çok yararlı olmuştur. Ayrıca Türk dili Profesörü V. V. Nasilov, Doç. Y. A.

Guruşina ve Doç. S. A. Sokolov gibi öğretim üyeleri de sözlüğe ilişkin toplantılatrda

görüşleriyle katkıda bulunmuşlardır.

Eski Türkçe Sözlük metnindeki etimolojik incelemeler, alıntı sözlerin Sanskritçe ve Farsça ile

ilgili etimolojisinin kontrolü ve son düzeltmeler L. G. Gertsenberg’e, Tibetçe B. Pankratova’ya

ve Çince de S. Ye. Yahontov’a aittir.

ETS’nin bütüncesi VII-XIII yy arasında Türkçe yazılmış eserlerde bulunan ve son 80 yıl içinde

farklı ülkelerde basılan eserlerdeki söz varlığını içerir. Sözlükte coğrafî ve etnik adlar dahil

olmak üzere 20.000’e yakın söz ve deyim yer almaktadır. Sözlük yazarları bütünceyi yazı

tipine göre beş gruba ayırmışlardır:

Orhon-Yenisey yazıtları,

Arap harfli metinler, Uygur harfli metinler,

Maniheist metinler,

Brahmi yazılı metinler.

Eski Türkçe Sözlükte metinlerin diyalektolojik yansıtılmamıştır. Eski Türkçe Sözlüğü

düzenleyenler sözcükleri açıklarken eski Türkçe metinlerin Rusça, Almanca, Fransızca,

İngilizce ve Türkçe çevirilerini göz önünde bulundurmuşlardır.

Martti Räsänen’in sözlüğü67 Türk dillerinin ilk etimoloji sözlüğüdür.68 Sözlükte bir yandan art

zamanlı olarak madde başı olan sözcüğün Eski Türkçeden Orta Türkçeye ve bugüne değin

67 Räsänen, (1969)



aldığı biçimler verilirken öbür yandan da eş zamanlı olarak Ural-Altay dil grubuna mensup

dillerdeki biçimi örneklendirilmiştir. Räsänen’e bu çalışmasında Doerfer, Ligeti ve Poppe gibi

sözlükçüler yardım etmiştir. Eserin dizinini Räsänen Macar Türkolog Kecskeméti ile birlikte

hazırlamıştır.69 Dizinde sırayla Türkçenin Çuvaş, Eski Bulgar, Yakut ve öbür lehçelerinin;

Moğolca, Mançu-Tunguzca, Korece gibi Altay dillerinin; Fin, Lap, Mordven, Çeremiş, Votyak,

Siryen, Ostyak, Vogul, Macar dilleri gibi Ural dillerinin; Sanskrit-Eski Hint, Eski ve Orta İran,

Grek, Rus-Slav dilleri gibi Hint-Avrupa dilleri ile Hunca, Eski Asya, Kafkas, Sami, Çin, Tibet ve

Japon dillerinin sözcükleri ayrı başlıklar altında listelenmiştir.

Gerhard Doerfer’in dört ciltlik Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen adlı

eseri70 kökenbilgisi açısından 1000-1700 yılları arasında yazılan Yeni Farsça metinlerine

dayanarak Yeni Farsçada ödünçlenilen Türkçe ve Moğolca sözcüklerle ilgili kökenbilgisel

inceleme yapmak amacıyla kaleme alınmıştır.71 Eren’e göre Doerfer’in anıtsal eseri büyük bir

boşluğu doldurmuştur.72 Türkçe ile Farsça arasındaki ilişkiler yaygın olarak sanıldığı gibi

İslamlaşma ile başlamamıştır. Sogdca ve Eski Farsça dönemindeki ilişkiler geriye götürülürse

İran-Turan ilişkilerinin ne denli köklü ve eski olduğu daha iyi ortaya çıkacaktır. Bu iki dil ve

kültürün arasındaki alış verişler konusunda Doerfer’in öncülüğünde başlayan çalışmalar son

zamanlarda Yusuf Azmun ve Süer Eker tarafından sürdürülmektedir.

Sir Gerard Clauson’un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish adlı

sözlüğü73 Türkolojinin en çok kullanılan sözlüklerinden biridir. 9250 madde başı içeren

sözlük her sayfada iki sütun olmak üzere 989 sayfadır. Eserin tek baskısı vardır. Sözlük, 13.

yüzyıla kadarki Türk lehçelerinin söz varlığına dayanır. Clauson, bu lehçeleri runik ve

Maniheist metinlerden oluşan Türkü, Turfan metinlerini ifade eden Uygur, Yenisey Yazıtlarını

ifade eden Eski Kırgız, hem Türkü hem Uygur dillerine dayalı ve Karahanlı dönemi

metinlerini ifade eden Hakani, Türkü lehçesinden gelişen Oğuz, Kıpçak, Kaşgarlı’nın

betimlediği Argu lehçesinin şiveleri olan Çiğil ve Kençek biçiminde sıralar. Sözlüğün ön

sözünde Clauson, eserini hazırlarken kullandığı dil malzemesini bir yandan anılan lehçelere

dayandırırken bir yandan da İbn-i Mühenna Lügati, Bedayiü’l-Lügat, Abuşka Lügati, Senglah,

Lügat-i Çağatayî ve Türkî-i Osmanî, Mukaddimetü’l Edeb, Kıssa-i Yusuf, Uygurca Oğuz Kağan

Destanı, Muînü’l-Mürid, Hüsrev ü Şirin, Muhabbetname, Nehcü’l-Ferādis, Gülistan Tercümesi,

Codex Cumanicus, Kitabü’l-İdrak li Lisani’l-Etrak, Kitabu Bulgati’l Müştak fi Lügati’t-Türk ve’l-

Kıfçak, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi Lügati’t-Türkiyye, El-Kavaninü’l-Külliye fi Zabti’l-Lügati’t-

Türkiyye, Ed-Dürretü’l-Muziyye fi Lügati’t-Türkiyye, Dede Korkut Kitabı, Tarama Sözlüğü,

Radloff’un karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü, Baskakov sözlüğü, Borovkov sözlüğü,

68 Ölmez, (1998), s.176-177; krş. “Vambery’nin eski eserini saymayacak olursak, Räsänen’in sözlüğü,

Türk diyalektlerinin ilk bilimsel etimolojik sözlüğüdür.” Eren, (1999), s. xııı 69 Räsänen-Kecskeméti, (1971), ss. 5-134 70 Doerfer, (1963-1975) 71 İlk iki cildin tanıtımı şuradadır: Çağatay, (1967), ss.205-212; aynı yazı: Çağatay, (2008), C.2, ss.168-

174 72 Eren, (1999), s.xvı 73 Clauson, (1972)

412 Ceyda ADIYAMAN


Yudahin sözlüğü, Şemsettin Sami’nin Kamus-ı Türki’si, Caferoğlu, Doerfer, Brockelmann, von

Gabain gibi yazarların eserlerini kapsayan geniş bir külliyatı taramıştır. Sözlüğün girdileri

yani madde başları, dış bükümlü bir dil Arapçanın ünsüzlerden oluşan birli, ikili, üçlü… söz

köklerine benzer biçimde bir, iki, üç heceli sözcükleri Latince mon, dis ve tris sayılarıyla

gösterir. Üçten fazla hecesi olanlar da tris durumunda gösterilmiştir. Bu düzenleme, sözlüğün

kullanılmasını çok zorlaştırmaktadır. Bu nedenle Koçoğlu, sözlüğün girdi dizinini oluşturarak

kullanımını kolaylaştırmıştır.74 Dilaçar, eserin kökenbilgisi sözlüğü olmasına karşılık yazarın

sık sık “kökü karanlıktır”, “kök anlamı bilinmiyor” biçimindeki yargılarından dolayı adına

uygun olmaktan uzaklaştığını ve daha çok tarihsel sözlük niteliği kazandığını belirtir. Ancak

bu eleştirisinin yanında sözlüğü, “değerli bir tanıklar gömüsü” diye niteleyerek övgüsünü de

dile getirir.75 Hasan Eren’e göre de “Clauson’un eseri bizim etimolojik sözlüğümüz için değerli

bir katkıdır.”76

Cengiz Alyılmaz Efrasiyap Gemalmaz danışmanlığında hazırladığı Eski Türkçenin Lügati adlı

bitirme tezinde77 kaynaklarını Orhon Abideleri, Uygur yazılı metinleri, Divanü Lügati’t- Türk,

Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakayık olarak sıralamıştır. Lügatte, sözcüklerin yer aldığı kaynaklar

kısaltmalarıyla belirtilmiş ancak Türkiye Türkçesinde birtakım ses değişiklikleriyle

yaşamakta olan ve anlamı bilinen sözcüklere yer verilmemiştir. Daktilo ile yazılmış olmasına

ve kimi sözcüklerin alınmamasına rağmen toplam 5005 adet madde başı yapılmıştır. Alyılmaz

sonradan, Drevnetyurski Slovar’ı esas alarak Köktürk, Uygur ve Karahanlı çevrelerinden

oluşan Eski Türkçenin sözvarlığının düz ve ters dizimini de hazırlamıştır.78

Marcel Erdal’ın eseri79 iki cilttir. OTWF’nin korpusu yani söz varlığı açısından dayandığı

bütünce Orhun, Uygur ve Karahanlı Türkçesi metinlerine dayanır. Yazar, daha önce yazdığı

Grammar of Old Turkic’in bir uzantısı ve zorunlu bir sonucu olarak bu çalışmayı yapmıştır.

OTWF gerçekte genel anlamıyla bir sözlük değildir. Söz yapımı incelenirken örnek alınan

sözcükler toplandığında ortaya bir sözlük çıkması dolayısıyla esere sözlük olarak bakılabilir.

Yazar bütüncenin kapsadığı metinler yanında Clauson’ın sözlüğüne ve Drevnetyursky

Slovar’a sık sık başvurur. Onlarda yer almayan sözcükleri bulup çıkarır ve onların yanlış

çözümlemelerini düzeltmeye çalışır. Eserin ikinci cildinin sonunda (ss.856-868) verilen dizin,

incelenen söz varlığının sözlükbilgisel (leksikografik) genişliğini ortaya koymaktadır. 411

sayfalık birinci ciltte addan ad ve addan eylem yapımı kök ve yapım ekleri bakımından

incelenmiş; ikinci ciltte ise addan eylem ve eylemden eylem yapımı incelenmiştir. Talat

Tekin’in de belirttiği gibi eser sözcüklerin anlam farklarına değil eklerin işlevlerine

odaklandığı için işlevsel bir dilbilgisi çalışmasıdır. İncelenen eklerin işlevsel kategorilerinin

belli başlıları şunlardır: küçültme ve okşamalıklar, pekiştirmeler, benzetmelikler,

sınıflayıcılar, topluluk adları, renk adları ve türevleri, işlevsel ve yerel takılar, yokluk ve

74 Koçoğlu, (2006), ss. 111-149 75 Dilaçar, (1972), ss.275-281; ayrıca bakınız: Ölmez, (1998), ss.175-184 76 Eren, (1999), s.xıv 77 Alyılmaz, (1985) 78 Alyılmaz, (2004) 79 Erdal, (1991)



olumsuzluk vb. gibi.80 Yazarın işlevsel yaklaşımı ek ve köke ilişkin sesleri ve biçimleri

belirlemede yeni ufuklar açmıştır. Gerek eserin kendisinde gerekse Tekin’in tanıtma

yazısında bu konuda pek çok örnek vardır. Daha önce anlam üzerinden yaklaşılarak yanlış

anlamlandırılan öğren- ve erkek sözcüklerine ilişkin Erdal’ın çözümlemeleri bu pek çok örnek

arasından ufuk açıcı iki örnek olarak anılabilir. Talat Tekin eser hakkında yargısını şöyle

belirtir:

“Marcel Erdal’ın bu değerli çalışması son yıllarda Eski Türkçe araştırmalarına yapılmış büyük

ve çok önemli bir katkıdır. Ben bu yapıtı baştan sona büyük bir ilgi ve zevkle okudum ve hiç

şüphesiz ondan çok yararlandım. Erdal’ın OTWF adlı yapıt gerek Türk dilbilimi araştırıcıları ve

dilbilimciler gerekse bu bilim dalına ilgi duyan herkes için uzun süre en önemli ve en güvenilir

bir başvuru kitabı olarak kalacaktır.”81

Ebülfez Amanoğlu Quliyev Eski Türk Onomastik Sözlüyü82 adlı çalışmasında yer adları, kişi

adları, ırmak adları, kavim adları, unvan adları, tanrı adları, gök cisimleri adları, bitki adları,

hayvan adları gibi onomastik birimleri ETS’de yer alan verileri kaynak alarak ve geçtiği yeri

de alfabetik sıra ile belirterek vermiştir.

SONUÇ

Bu çalışmada Eski Türkçenin gramerleri bağlamında kronolojik olarak yedi eser incelenmiş

ve tanıtılmıştır:

1. Radloff, Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei-Grammatische Skizze der

Alttürkischen Sprache

2. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri

3. Tekin, Orhon Türkçesi Grameri

4. Kononov, Grammatika Yazıka Tyurskih Runiçeskih Pamyatnikov

5. Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri

6. Erdal, A Grammar of Old Turkic

7. Eraslan, Eski Uygur Türkçesi Grameri

Eski Türkçenin sözlükleri beş alt başlık altında tasnif edilmiş ve incelenmiştir:

1. Orhun Türkçesi Sözlükleri

a. Radloff, Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Lieferung: Die

Denkmaler von Koscho-Zaidam, Glossar-Index und die Chinesische Inschriften

b. Thomsen, Inscriptions de l’Orkhon Déchiffrées

80 Tekin, (1993), ss.201-208; eser hakkında Ölmez’in de bir tanıtma ve inceleme yazısı vardır: Ölmez,

(1997/1998), ss. 282-283 81 Tekin, (1993), s. 208 82 Quliyev, (1999)

414 Ceyda ADIYAMAN


c. Orkun, Eski Türk Yazıtları

d. Tekin, Orhon Yazıtları

e. User, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları

f. Aydın, Orhon Yazıtları

2. Uygur Türkçesi Sözlükleri

a. Von Gabain, Analytischer Index zu den fünfersten Stücken der Türkischen

Turfan-Texte

b. Caferoğlu, Uygur Sözlüğü

c. Röhrborn, Uigurisches Wörterbuch

d. Doğan - Usta, Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı

3. Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri

a. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri

4. Karahanlı Türkçesi Sözlükleri

a. Kaşgarlı, Dîvânu Lugâti’t-Türk

b. Üşenmez, Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü

c. Ünlü, Karahanlı Türkçesi Sözlüğü

d. Ünlü, Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü

5. Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri

a. Nadelyaev vd., Eski Türkçenin Sözlüğü

b. Räsänen, Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen

c. Doerfer, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersische

d. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish

e. Alyılmaz, Eski Türkçenin Lügati ve Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve

Ters Dizimi

f. Erdal, Old Turkic Word Formation

g. Amanoğlu, Eski Türk Onomastik Sözlüyü

Eski Türkçenin gramerleri dilin dış tarihi konusunu genel olarak gözardı eden çalışmalardır.

Bunların en büyük özelliği tarihsel ve betimsel olmalarıdır. Radloff’tan beri bu gramerler

ortografi, fonetik, morfoloji ve sentaks bölümlerini içermektedirler.

Eski Türkçenin gramerleri, yazarlarının yetişme ve yönelişleri nedeniyle Avrupa gramer

modelini izlemektedir. Latin, Alman ve Rus dillerinde sürdürülen bu gramer geleneği Eski

Türkçenin gramerlerine de esas alınmıştır.

Kaşgarlı Mahmud’un eserinde ise Türkçe Arap dili gramer modeline göre incelenmiştir.

Zamanla Ural-Altay modelinin öne çıkması ve Türkçenin gramerinin bu modele göre

yazılması beklenmelidir.



Gramer geleneğinde eksik bırakılan semantik ve etimolojik sorunlar sözlüklerde işlenmiştir.

Eski Türkçenin sözlükleri pek çok dil alışverişine tanıklık ederler. Başlangıçta Orhonistik ve

Uyguristik araştırmaları Ari kökeni bulma çabalarının yani aryanistiğin bir parçası olarak

ortaya çıkmışken zamanla bağımsızlaşmıştır. Sözlükler bu bağımsızlaşmaya da tanıklık

etmektedir. Eski Türkçenin söz varlığına ilişkin kökenbilgisi çalışmaları iki ayrı dünyanın

çekişme alanıdır. Türkçedeki sözcükleri bir yandan Çinceye bağlama çabaları, bir yandan da

Hint Avrupa dil grubunun ölmüş ya da yaşayan üyelerine bağlama çabaları Türkçenin iki

dünya, yani uzak doğu ile batı arasında köprü oluşuna da kanıt gösterilebilir.

Eski Türkçenin sözlükleri, İslamlaşma öncesi ödünçlemelerin İslamlaşma dönemi kadar

önemli ve incelenmeye değer olduğunu da göstermektedir. Türkiyeli Türkologların gerek

gramer gerekse sözlük yazımında öncelikle Alman geleneğini, Berlin okulunu izledikleri

açıkça görülmektedir. Eski Türkçenin her alanında Radloff’tan sonra Alman okulu damgasını

vurmuştur. Bugün bu gelenekte yetişen Türkiyeli Türkologların Eski Türkçeye yeniden

yönelmekte oldukları metin yayımlarından ve kökenbilgisi, tarih, sözlük, dizin

çalışmalarından anlaşılmaktadır. Bu gelişmenin sonuçları da ortaya çıkmaktadır.

Eski Türkçenin gramer ve sözlükleri gerçekte dilin yazım, ses, biçim, yapı, sözdizimi,

kökenbilgisi ve anlambilgisi alanlarının içsel bağlantısını da gösterir.

Türkoloji bir bütündür. Öyleyse bu bütünlüğe uygun biçimde Eski, Orta ve Yeni Türkçenin

tarihsel grameri yazılmalıdır. Benzer biçimde hem Eski Türkçenin hem de sonraki

dönemlerin sözlükleri birleştirilerek bütünleşik tarihsel Türkçe sözlük yazılmalıdır. İşte bu

amaç doğrultusundaki çalışmalara bir envanter, gruplama, sıralama, tanıtma ve karşılaştırma

bilgisi ve denemesi sunmak bu çalışmanın ana amacı olmuştur.

KAYNAKLAR

Akar Ali, (2005), Türk Dili Tarihi, İstanbul, Ötüken Yayınları

Aksan Doğan, (1975-76), A. Von Gabain, Alttürkische Grammatik: 3. Baskı, 1974, TDAY

Belleten, S: 131

Alyılmaz Cengiz, (1985), Eski Türkçenin Lügati, (Danışman: Efrasiyap Gemalmaz), Erzurum:

Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi TDE Böl. Bitirme Tezi

Alyılmaz Cengiz, (2004), Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve Ters Dizimi, Ankara, Kurmay

Yayınları

Asker Ramiz, (2009), Divanü Lügat-it-Türk İstatistikleri, Uluslararası Türkiyat Araştırmaları

Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara, TDK Yayınları

Aşçı Ufuk Deniz, (2009), Kaşgarlı Mahmud ve W. Radloff’un Sözlükçülüğü, Uluslararası

Türkiyat Araştırmaları Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, 28-30 Mayıs 2008,

Ankara, TDK Yayınları

416 Ceyda ADIYAMAN


Ata Aysu, (2010), Moğol Fütuhatı ve Doğu-Batı Türk Yazı Dili Kavramları Üzerine, AÜ DTCF

Türkoloji Dergisi, Cilt 17, S:1

Aydın Erhan, (2008), Türk Runik Kaynakçası, Çorum, KaraM Yayınları

Aydın Erhan, (2009), Türk Runik Kaynakçası’na Ek-I, Turkish Studies, Volume:4/8, Fall,

Aydın Erhan, (2012), Orhon Yazıtları, Konya, Kömen Yayınları

Balcı Mustafa, (2011), Orhun Yazıtları-Türkçedeki İlk Çalışmalar, Konya, Çizgi Kitabevi

Bang W.- Gabain A. Von, (1931), Analytischer Index zu den fünfersten Stücken der Türkischen

Turfan-Texte, Berlin, Prusya Bilimler Akademisi

Berbercan Mehmet Turgut, (2014), Türk Yazı Dilinin Tarihi Dönemleri ve Orta Türkçenin Yeri

Meselesi, Tarih Okulu Dergisi, Mart, Yıl 7, S:XVII

Caferoğlu Ahmet, (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları

Caferoğlu Ahmet, (1934-1937-1938), Uygur Sözlüğü, 1. Bölüm, A-K, 2. Bölüm, K-S, 3. Bölüm, S-

Z, İstanbul: Burhaneddin Matbaası.

Clark Lary, (1997), The Turkic Manichaean Literature, in Emerging From Darkness: Studies in

The Recovery of Manichaean Sources, Nag Hammadi and Manihaean Studies: 43, Leiden-New

York-Köln, Brill.

Clauson Sir Gerard, (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish,

Oxford, Clarendon Press

Coşar A. Mevhibe- Güneş Bahadır, (2011a), Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-I: Divânü

Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Makaleler, Türkiyat Mecmuası, C. 21, Bahar

2011

Coşar A. Mevhibe- Güneş Bahadır, (2011b), Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-II: Divânü

Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Bildiriler, Türkiyat Mecmuası C.21, Güz

2011

Çağatay Saadet, (1943), A. von Gabain, Eski Türkçe Gramer: 1941, A.Ü. DTCF Dergisi, Mayıs-

Haziran 1943, C.1, S:4

Çağatay Saadet, (1951), A. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri: 1950, A.Ü. DTCF Dergisi,

C.VIII, S: 4

Çağatay Saadet, (1967), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen 1963-1965,

TDAY Belleten

Çağatay Saadet, (2008), Yayınlanmış Tüm Makaleleri, 100. Doğum Yıldönümüne Armağan,

Yayına Hazırlayan: Aysu Ata, İstanbul, Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı Yayınları, C.2

Çoban İsmail, (2013), Dr. Yong-Song Li ve Orhon Türkçesi Grameri Adlı Eserin Koreceye

Tercümesi Üzerine, Teke Dergisi, S: 2/1

Demirel Ezgi - Nalbant M. Vefa, (2014), Divanü Lugati’t- Türk Grameri-II Söz Dizimi, İstanbul,

Bilgeoğuz Yayınları

Develi Hayati- Kaçalin M. S. - Kıral F. - Ölmez M. - Çulha T. (Yayımlayanlar), (2011), Mahmûd

al-Kāşgarī’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Dīvānu Lugāti’t-Turk

Sempozyumu Bildirileri 5-7 Eylül 2008, İstanbul, İstanbul, Eren Yayıncılık Türk Dilleri

Araştırmaları Dizisi

Dilaçar Agop, (1972), Yeni Yayınlar (Sir Gerard Clauson, 13. Yüzyıl Öncesi Türkçenin Kökenli

Sözlüğü), TDAY-Belleten, S:13

Doerfer Gerhard, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen Cilt I 1963; Cilt II

1965, Cilt III 1967, Cilt IV 1975, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag GMBH



Doğan İsmail- Usta Zerrin, (2014), Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı, Ankara, Altınpost Yayınları

Elverskog Johan, (1997), Uygur Buddhist Literature, Silk Road Series I, Brepols, Turnhout

Eraslan Kemal, (1980), Eski Türkçede İsim-Fiiller, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Yayınları

Eraslan Kemal, (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara, TDK Yayınları

Ercilasun Ahmet Bican, (2014), Kutadgu Bilig Grameri Fiil, Ankara, Akçağ Yayınları

Erdal Marcel, (1991), Old Turkic Word Formation I-II, Wiesbaden, Otto Harrassowitz

Erdal Marcel, (2004), A Grammar of Old Turkic, Leiden, E.J. Brill

Eren Hasan, (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara

Eren Hasan, (1993), Annemarie von Gabain (1901-1993), Türk Dili Dergisi, S: 495

Eren, Hasan, (1998), Türklük Bilimi Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları

Ersoy Feyzi, (2007), Erdal, Marcel, A Grammer of Old Turkic (Tanıtma), Dil Araştırmaları

Dergisi, C.1, S. 1

Gabain Annemarie von, (2007), Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara, TDK

Yayınları

Gülensoy Tuncer, (1973), Kutadgu Bilig Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi, Bibliyografya

Dergisi, Temmuz 1973, C. II, S: 4

Hacıeminoğlu Necmettin, (2008), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara, TDK Yayınları

Kalkışım Muhsin, (Ed.), (2008), Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu, Rize, Rize

Üniversitesi Yayınları

Kāşgarī Mahmūd, Compendium of The Turkic Dialects (Türk Şiveleri Lügati), İnceleme-

Tenkidli Metin- İngilizce Tercüme-Dizinler: Dankoff Robert - Kelly James, Cilt I, 1982, Cilt II,

1984, Cilt III, 1985, Harvard Üniversitesi Basımevi

Kaşgarlı Mahmud, (2007), Dîvânü Lugâti’t-Türk, Çeviri ve Düzenleme: Serap Tuba Yurteser-

Seçkin Erdi, İstanbul, Kabalcı Yayınevi

Kaşgarlı Mahmud, (1985-1986), Divanü Lûgat-it-Türk, Tercümesi ve Dizini: Atalay Besim Cilt

I-II-III-IV, Ankara, TDK Yayınları

Kaşgarlı Mahmud, (2008), Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk Tıpkıbasım, İstanbul, Kültür ve Turizm

Bakanlığı Yayınları

Kaşgarlı Mahmud, (2012), Dîvânü Lugat-it-Türk, Çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Fuat Bozkurt,

Konya, Eğitim Yayınevi

Kaşgarlı Mahmud, (2014), Dîvânu Lugâti’t-Türk, Hazırlayanlar: Ercilasun Ahmet Bican-

Akkoyunlu Ziyat, Ankara, TDK Yayınları

Kaymaz Zeki, (2009), Kutadgu Bilig Hakkında Türkiye’de Yapılan Yayınlar Üzerine Bir

Deneme, Turkish Studies, Volume 4/3, Spring

Koçoğlu Vildan, (2006), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish

(EDPT)’in Söz Dizini, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. VI, S. 1

Kolesnikov Aleksandr- Kamalov İlyas, (2011), Avrasya Türkologları Sözlüğü, Ankara, TTK

Yayınları, C.I, Kitap 1

Kononov A. N, (1959), Grammatika Sovremennogo Tureçskogo Literaturnogo Yazıka,

Moskova-Leningrad, SSSR Bilimler Akademisi Yayınları tıpkıbasımı: İstanbul, Multilingual

Yayınları, 2001

418 Ceyda ADIYAMAN


Laut Jens Peter- Ölmez Mehmet, (1998), Bahşı Ögdisi: 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus

Röhrborn Armağanı, İstanbul, Simurg Yayınları

Laut Jens Peter- Ölmez Mehmet, (2012) Doğumunun 75. Yılında Klaus Röhrborn, Türk Dili,

(December 2013), C. II, S:733

Laut Jens Peter, (1995), Annemarie von Gabain 1901-1993, Finnisch-Ugrisch Forschungen:52

Nadelyaev B. M.,-Nasilov D. M.,-Tenişev R.,-Şerbak A. M., (1969), Drevnetyurkski Slovar,

Akademii Nauk SSSR, Leningrad,

Nalbant M. Vefa, (2008), Divanü Lugati’t-Türk Grameri-I İsim, İstanbul, Bilgeoğuz Yayınları

Orkun Hüseyin Namık, (1941), Eski Türk Yazıtları, İstanbul, TDK Yayınları

Ölmez Mehmet, (1993), Yitirdiklerimiz: Annemarie von Gabain (1901-1993), Türk Dilleri

Araştırmaları:3

Ölmez Mehmet, (1994), Duyurular: Uigurisches Wörterbuch, TDAY: 4

Ölmez Mehmet, (1997/1998), Old Turkic Word Formation, Ural-Altaische Jahrbücher Neue

Folge, C. 15

Ölmez Mehmet, (1998a), Eski Türkçenin Sözlükleri, Kebikeç Dergisi, Yıl:3, S:6

Ölmez Mehmet, (1998b), Etimoloji Sözlükleri, Kebikeç Dergisi, Yıl: 3, S:6

Özer Filiz, (1998), Orta Türkçe Döneminin Eserleri ve Sözlükleri, Kebikeç Dergisi, Yıl: 3, S. 6

Özkan Fatma, (2012), Kemal Eraslan, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara,

(Tanıtma), İÜEF TDE Dergisi, Cilt/Sayı: XLVI

Özönder F. Sema Barutçu (Ed.), (2008), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı, Ankara, Kültür ve Turizm

Bakanlığı Yayınları

Öztopçu Kurtuluş, (1993), Uygurca’nın Yazı Dili Olarak Gelişimi ve Uygurca Sözlükler, Türk

Dilleri Araştırmaları Dergisi, Talat Tekin Armağanı, C. 3

Quliyev Amanoğlu Ebülfez, (1999), Eski Türk Onomastik Sözlüyü, Elm Neşriyyatı, Bakı,

Radloff Wilhelm, (1897), Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei-Grammatische Skizze der

Alttürkischen Sprache, Neue Folge, Saint Petersburg

Rasanen Martti- Kecskeméti István, (1971), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der

Türksprachen II, Helsinki, Suomalais-Ugrilainen Seura

Rasanen Martti, (1969), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen,

Helsinki, Suomalais-Ugrilainen Seura

Röhrborn Klaus, (1977-1998), Uigurisches Wörterbuch, (Fasikül I: 1977, Fasikül II: 1979,

Fasikül III: 1981, Fasikül IV: 1988, Fasikül V: 1994, Fasikül VI: 1998), Wiesbaden, Franz

Steiner Verlag GMBH,

Sertkaya Osman Fikri, (1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Kültürü, C. VI, S:72

Sertkaya Osman Fikri, (1979), Klaus Röhrborn: Uigurisches Wörterbuch, İÜEF TDE Dergisi, C.

23

Sertkaya Osman Fikri, (1988), Eski Türkçe Araştırıcısı Olarak Wilhelm Radloff, İÜEF TDE

Dergisi, C. LVI/444

Sertkaya Osman Fikri, (2008), Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların Envanter, Alfabe ve

Bibliyografya Problemleri Üzerine, Dil Araştırmaları Dergisi, S:2, Bahar

Şavk Ülkü Çelik-Türkyılmaz F.-Cengiz M., (Hazırlayanlar), (2009), Uluslararası Türkiyat

Araştırmaları Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, 28-30 Mayıs 2008, Ankara,

TDK Yayınları

Şen Serkan, (2014), Eski Uygur Türkçesi Dersleri, İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayınları



Tekin Talat, (1993), Old Turkic Word Formation Üzerine Notlar, Dilbilim Araştırmaları: 3

Tekin Talat, (2003), Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:9

Tekin Talat, (2008), Orhon Yazıtları, Ankara, TDK Yayınları

Thomsen, V. (2002), Orhon Yazıtları Araştırmaları, Çev. Vedat Köken, Ankara, TDK Yayınları

Tunç Tomris, (1972), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, Ankara, TDK Yayınları

User Hatice Şirin, (2010), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları (Söz Varlığı İncelemesi),

Konya, Kömen Yayınları

Ünlü Suat, (2012a), Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Konya, Eğitim Yayınevi

Ünlü Suat, (2012b), Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü, Konya, Eğitim Yayınevi,

Üşenmez Emek, (2008a), Karahanlı Eserlerindeki Söz Varlığı Hakkında, Akademik İncelemeler,

Cilt:3, S:1

Üşenmez Emek, (2008b), Sözlük Çalışmaları Açısından Dîvânu Lugâti’t-Türk, Rize Üniversitesi

Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu Bildiri Metinleri, Rize, Rize Üniversitesi Yayınları

Üşenmez Emek, (2010), Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü, Ankara, Doğu Kitabevi

Yıldız Hüseyin, (2010), Tanıtma: User Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı

Yazıtları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Volume 3/11 Spring

Zieme Peter, (2000), Gabain, Annemarie von, Encyclopaedia Iranica, Vol.10, Fasc.3

Documents

Ceyda ADIYAMAN-Eski Türkçenin Gramer Ve Sözlükleri