Ýñ “Kytos” ¿ð ºíäºã ãýñýí ëàòèí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé.

Ýñ áîë àìüä áèåèéí á¿òýö, àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñ, àìüä òîãòîëöîîíû ýãýë õýñýã þì.

Ýñèéí òàëààðõ ñóäàëãàà ýðòíýýñ ýõýëñýí áºãººä Àíãëèéí ýðäýìòýí Ðîáåðò Ãóê 1665 îíä áèîëîãèéí áèåòèéí ñóäàëãààíä ìèêðîñêîïûã õýðýãëýí ýñèéã íýýñýí. Ãóêèéí ñóäàëãàà íü óðãàìëûí ¿éñíèé íèìãýí ç¿ñýëòèéã õàðæ, îëîí òîîíû æèæèã ¿¿ðí¿¿äýýñ òîãòñîí òîðëîã á¿òýöòýé áîëîõûã íýýæýý. Òîðëîãûí 1 ¿¿ðèéã ýñ ãýæ íýðëýñýí.

Òóõàéí ¿åèéí áèîëîã÷äûí ñîíèðõîëûã èõýä òàòàæ, îëîí îðíû ýðäýìòýä ÿíç á¿ðèéí àìüòàí, óðãàìëûí áè÷èë á¿òöèéã ñóäàëæ ýõýëñýí. Òóõàéëáàë: Ì.Ìàëüïèãè íàð àìüòíû çàðèì ýä, óðãàìëûí ¿íäýñ, èø, íàâ÷íû ýñ¿¿äèéã íýýñýí.

Ãîëëàíäûí ñóäëàà÷ À.Ëåâåíãóê 1674-1683 îíóóäàä öóñíû óëààí ýñ, íýã ýñò ýãýë áèåòýí, íÿí, áóë÷èíãèéí ýñ, îëîí ýñò àìüòàí óðãàìëûí áèåèéí ýñèéã íýã á¿ð÷ëýí ¿çýæ èëð¿¿ëñýí. 1825 îíä ×åõèéí ýðäýìòýí ß.Пóðêèíüå ýñèéí ïðîòîïëàçìûã íýýñýí.

1831 îíä Àíãëèéí ýðäýìòýí Ð.Áðîóí óðãàìëûí íàâ÷íû Ẻðºíõèé öóë áèåòèéã èëð¿¿ëæ ò¿¿íèéã Ẻì ãýæ íýðëýñýí. Ýíý á¿õ íýýëò¿¿ä íü ýñ áîë á¿õ óðãàìàë, àìüòíû á¿òöèéí àíõàí øàòíû íýãæ áîëîõ òóõàé òºñººëëèéã áèé áîëãîñîí.

1838-1839 îíä Ãåðìàíû ýðäýìòýí Ì.Øëåéäåí, Ò.Øâàíí íàð óðãàìàë àìüòíû ýä ýñýýñ òîãòäîã ãýñýí ä¿ãíýëò õèéñíýýð ºìíºõ 200-ààä æèëèéí òóðø õóðèìòëàãäñàí ýñèéí ñóäàëãààíû ä¿íã íýãòãýæ õî¸ð ä¿ðýì á¿õèé ýñèéí îíîëûã áîëîâñðóóëñàí. Үүнд:

1. Áèå ìàõáîäь нü ýñ áîëîí ò¿¿íèé àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãààíû á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ òîãòîõ áºãººä ýñ áîë óðãàìàë, àìüòíû á¿òöèéí ¿íäñýí íýãæ ìºí.

2. Эсийн үржил нь ургамал, амьтны өсөлтийн үндэс болно.

1859 îíä Ãåðìàíû ýðäýìòýí Ð.Âèðõîâ ýñ áîëãîí ýñýýñ ¿¿ñíý ãýñýí ñàíààãààð ýñèéí îíîëûã áаÿæóóëñàí. Ýñèéí îíîë íü 19-р çóóíû áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû òîìîîõîí îíîëûí íýã áàéñàí. С¿¿ëèéí ¿åиéí îëîí øèíý, áàðèìò ìýäýý íü ýñèéí òóõàé îíîëûã óëàì áàÿæóóëñààð áàéíà.

Îð÷èí ¿åä ýñèéí îíîëûã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëäîã. 1. Ýñ áîë àìüä áèåèéí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãàà, ¿ðæëèéí íýãæ

þì (âèðóñýýñ áóñàä á¿õ àìüä áèå ýñýýñ òîãòäîã áà ò¿¿íèé áîäèñ, ýíåðãèéí õóâèðàë, àøèãëàëò ýñèéí ò¿âøèíä ÿâàãäàíà. ̺í ýñýä áèîëîãèéí ìýäýýëýë õàäãàëàãäàæ àøèãëàãäàíà).

2. ßíç á¿ðèéí àìüòàí óðãàìëûí ýñ á¿òöýýðýý èæèë òºñòýé áàéíà (á¿õ ýñ¿¿ä á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãîîñ õàìààðàõã¿éãýýð óäìûí ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ, äàðààãèéí ¿åä äàìæóóëàõ, ººðèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõûí òóëä óäìûí ìýäýýëëèéã àøèãëàõ, ýíåðãèéã õàäãàëàí äàìæóóëàõ, áîäèñûí ñîëèëöîîã óäèðäàí çîõèöóóëàõ åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã àãóóëäàã).

3. Ýñèéí ¿ðæèë àíõäàã÷ ýñ õóâààãäàõ çàìààð ÿâàãäàíà.

Ýñèéí á¿òýö:Эс судалдаг шинжлэх ухаàíûã öèòîëîãè ãýíý. Îð÷èí ¿åä

öèòîëîãè íü ýñèéí á¿òýö, ã¿éöýòãэõ ¿¿ðýã, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, ¿ðæèë, õºãæèë, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíòîé çîõèöîõ ÷àäâàðûã ñóäàëæ áàéíà. Ýñèéã ñóäëàõ îëîí àðãà áàéäàã (õðîìàòîãðàô, ñïåêòðîöèòîôîòîìåòð, öåíòðèôóã, öèòîõèìè, ãýðëèéí áà ýëåêòðîí ìèêðîñêîï).

ÀÌÜÄ ÎÐÃÀÍÈÇÌÀÌÜÄ ÎÐÃÀÍÈÇÌ

Ïðîêàðèîò Ýóêàðèîò

ПРОКАРИОТПРОКАРИОТ

Ïðîêàðèîòууд: бактери, хөх ногоон замгууд ордог. Одоогоос 2-3 млярд жилийн өмнө амьдарч байсан анхны организмуудын үр удам гэж тооцдог.

Прокариотууд æèíõýíý Ẻìã¿é (Ẻìèéí бодис, бүрхүүл байхгүй), гадуураа нүүрс-ус, аминхүчлүүдээс тогтсон ñàëñëàã á¿ðõ¿¿ëòýé, ìèòîõîíäðè, ýíäîïëàçìûí òîð, ãîëüдæèéí êîìïëåêñ çýðýã оðãàíîèäууд áàéõã¿é. Òýäíèé õðîìîñîì öèòîïëàçìààñ Ẻìèéí á¿ðõ¿¿ëýýð òóñãàаðëàãäààã¿é, õàðèí öèòîïëàçìäàà øóóä áàéðëàäàã. Прокариотууд антибиотикт мэдрэмтгий, рентген гэрэл болон өндөр температурт тэсвэртэй, харин өөр төрлийн эстэй хамтран амьдрах чадваргүй байдгаараа онцлогтой.

ЭУКАРИОТЭУКАРИОТ

Эукариотод бусад бүх организмын эсүүд ордог. Өөрөөр хэлбэл бактери, хөх ногоон замгаас бусад нь гэсэн үг. Эукариотуудад бөөм нь бөөмийн 2 мембранаар бүрхэгдэнэ. Эндоплазмын тор, гольджийн аппарат, митохондри, лизосом гэх мэт органоидуутай. Эукариотууд нь антибиотикт мэдрэмжгүй, рентген гэрэл болон өндөр температурт тэсвэргүй (+40-+60С даана), харин бусад эсүүдтэй хамт амьдрах чадвартай учраас эдийг үүсгэнэ.

Ургамалд нэг маягийн полигональ олон өнцөгт хэлбэртэй (нягт байршилтай учраас бие биеэ дарсан маягтай) байдаг бол амьтных янз бүр байна. Жишээ нь олон тооны сэртэнтэй хошуу хэлбэртэй (мэдрэлийнх), шоо дөрвөлжин, призм, хавчиг хэлбэртэй (хучуур эпитель), өндөг хэлбэртэй, уртассан (сперматозоид), бөмбөлөг (өндгөн эс), ээрүүл хэлбэртэй (гөлгөр булчингийнх) гэх мэт.

Эсийн хэмжээ 0.8 мкм-ээс 100 мм хүртэл диаметртэй (страусын өндгөн эс) байна. Ихэнхи эсийн дундаж диаметр 0.5-40 мкм.

Ýóêàðèîò ýñèéí á¿òýöÝóêàðèîò ýñèéí á¿òýö- Ïëàçìàí ìåìáðàí- Öèòîçîëü- Ýðõòýíöýð¿¿ä- Îðøèõóóí ãýñýí õýñãýýñ á¿ðäñýí íýãýí á¿õýë àìüä òîãòîëöîî þì.

ýñëýã (óðãàìëûí ýñ)

ãàäààä äàâõðààóóðàã (àìüòíû

ýñ)

Ýñèéí á¿ðõ¿¿ë

ïëàçìàí ìåìáðàí – óóðàã - ººõ òîñ

Ïëàçìаí ìåìáðàí: Ïëàçìàí ìåìáðàíûã ïëàçìîëåìì ãýæ íýðëýäýã. 1935 îíä Äàâñîí, Äàíèåëëè íàð ïëàçìàí ìåìáðàíû àíõíû çàãâàðûã ãàðãàñàí. Òýä “óóðàã - ººõ òîñ – óóðàã”-èéí ìîëåêóëààñ òîãòñîí 3 äàâõðààòàé. ªºõ òîñ íü öýíýãòýé òîëãîé, öýíýãã¿é ñ¿¿ë ãýñýí 2 õýñãýýñ òîãòîíî. Öýíýãòýé òîëãîé òàëàà óóðàã ðóó õàðóóëæ, ñ¿¿ëýýðýý íèéëýí 2 ýãíýýã ¿¿ñãýäýã. Óóðãèéí ìîëåêóë íü ººõ òîñíû ìîëåêóëûã ãàäíà äîòîð òàëààñ íü áèò¿¿ õó÷èæ áàéðëàíà.

1972 îíä Ñàíãåð Íèêîëñîí íàð “Øèíãýí ìîçàèêûí çàãâàð”-ûã ãàðãàñàí. ¯¿íä óóðàã íü ëèïèäèéí ìîëåêóëûã ãàäíà äîòîð òàëààñ íü áèò¿¿ õó÷èæ áàéðëàñàí áèø, óóðàã íü ëèïèäèéí ìîëåêóëä ÿíç á¿ðèéí áàéðëàëààð îðøèíî. Èéìýýñ ïëàçìàí ìåìáðàíû á¿òöèéã ¿¿ñãýæ áóé óóðãèéã 3 àíãèëäàã.

1. Çàõûí óóðàã-ªºõ òîñíû ìîëåêóëûí ãàäíà áà äîòîð òàëä áàéðëàæ áàéãàà óóðãèéã çàõûí óóðàã ãýæ íýðëýíý.

2. Õàãàñ èíòåãðàë óóðàã-ªºõ òîñíû ìîëåêóëûí äóíä óóðãèéí ìîëåêóë áàéðëàæ áàéâàë õàãàñ èíòåãðàë óóðàã ãýíý.

3. Èíòåãðàë óóðàã. ªºõ òîñíû ìîëåêóëûã óóðãèéí ìîëåêóë íýâò ñ¿ëáýæ áàéâàë èíòåãðàë óóðàã ãýíý.

¯¿ðýã íü:¯¿ðýã íü:Ýñèéã õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íîîñ òóñãààðëàæ, ãýìòëýýñ

õàìãààëíàÑîíãîí íýâòð¿¿ëýõ øèíæ ÷àíàðòàé. Ýñýä øààðäëàãàòàé

áîäèñûã äîòîãø íýâòð¿¿ëæ, èë¿¿äýë áîäèñûã ãàäàãø ñààäã¿é äàìæóóëàõ çýðãýýð ¿éë÷èëíý. Ìåìáðàíû ãàäíà òàëä Na+, äîòîð òàëûí ãàäàðãóóä K+ èë¿¿ õóðèìòëàãäàæ ýäãýýð èîíóóäûí ïîòåíöèàëèéí ÿëãàâðààð ÿâàãäàíà.

Ìåìáðàíû áàñ íýã îíöëîã áîë öîîðñîí ¿åä ººðèé㺺 çàñâàðëàæ, íºõºí ñýðãýýõ ÷àäâàðòàé. Ìåìáðàíû ãàäíà òàëûí óóðãóóä SH á¿ëýã ººðòºº àãóóëäàã. Ýíý íü ìåìáðàíû áàò áýõ øèíæ ÷àíàðûã èëòãýäýã. Ýíý á¿ëýã òàñðàõ ¿åä ÿëãàðñàí ýíåðãèéí õ¿÷ýýð ýñýä îðîõ áîäèñûã ìåìáðàí õó÷èæ àâàõàä SH á¿ëýãã¿é áîëñîí ìåìáðàí àìàðõàí çàäàð÷ áîäèñ äîòîãø îðíî. Òàñàðñàí ìåìáðàí óäàëã¿é íºõºí ñýðãýýãääýã.

Ïëàçìàí ìåìáðàíûí ìýäðýìòãèé õýñã¿¿ä ãàäíû öî÷èðëûã õ¿ëýýí àâ÷ ýñýä äàìæóóëñíààð ýñ îð÷íû ººð÷ëºëòºíä õóðäàí õàðèó ºãíº.

Ýäèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé ýñ¿¿äèéí õîîðîíäûí õîëáîîã ïëàçìàí ìåìáðàí õàíãàíà.

Ýñèéí õýëáýðèéã òîãòâîðæóóëæ, ýñèéí õºäºë㺺íä îðîëöîíî.Ýñèéí ïëàçìàí ìåìáðàíààð õîîë òýæýýëèéí ç¿éë îðîõäîî

ôàãîöèòîç, ïèíîöèòîçûí çàìààð îðæ èðíý. Æèøýý íü: Àì¸á, øààõàé çýðýã íýã ýñòí¿¿ä áàêòåðààð ôàãîöèòîç çàìààð õîîëëîíî. ̺í õ¿íèé áèåä îðæ èðñýí áàêòåðèéã öàãààí ýñ ôàãîöèòîç çàìààð çàëãèæ óñòãàíà.

Ýíãèéí áàãà ìîëåêóëòàé íýãäë¿¿ä, øèíãýí áîäèñ ýñýä íýâðýõäýý ïèíîöèòîçûí çàìààð îðäîã.

Ýñèéí ïëàçìàí ìåìáðàíààð õýðýãöýýã¿é áîäèñ ÿëãàðàõ ¿çýãäëèéã ýêçîöèòîç ãýäýã. 

Öèòîçîëü: Ýñèéí ýðõòýíöð¿¿ä, îðøèõóóíóóä (ºíäºð ìîëåêóëò íýãäë¿¿ä)-ûã ñóñïåíç, õàðèí ýíãèéí áàãà ìîëåêóëò íýãäë¿¿äèéã óóñìàë áàéäàëòàéãààð àãóóëñàí ýñèéí äîòîîä îð÷íûã ä¿¿ðãýæ áàéãàà øèíãýíèéã öèòîçîëü ãýíý.

ªíãºã¿é, òóíãàëàã, õàãàñ øèíãýí îð÷èí. 75-85% óñ, 10-12% óóðàã, àìèí õ¿÷èë, 4-6% í¿¿ðñ óñ, 2-3% ººõ òîñ, ëèïèä, 1% îðãàíèê áèø áîäèñ áàéíà. Öèòîçîëü ò¿¿íä àãóóëàãäñàí á¿õ ýðõòýíöð¿¿ä, îðøèõóóíóóäûã õàìòàä íü öèòîïëàçì ãýíý.

Ýðõòýíöð¿¿ä: Ýñèéí äîòîð áàéíãà îðøèæ, àëü íýãýí ¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýõýä ìýðãýæñýí, òîäîðõîé õýëáýð ä¿ðñòýé, ºíäºð çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿òö¿¿äèéã ýðõòýíöýð áóþó îðãàíîéä ãýíý.

Ýðõòýíöð¿¿äèéã ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýð íü äàðààõ áàéäëààð àíãèëíà. Íèéòëýã (Ẻì, ýíäîïëàçìûí òîð, ãîëüäæèéí àïïàðàò, ëèçîñîì, ðèáîñîì, ìèòîõîíäðè çýðýã ýñ áîëãîíä áàéäàã ýðõòýíöð¿¿ä)Ýðõòýíöýð

Òóñãàé (øèëá¿¿ð, ñîðìóóñ, ñ¿¿ë, õºõëºã )

Èéíõ¿¿ ýñýä åðºíõèé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ýðõòýíöð¿¿ä áàéäàã ó÷ðààñ ýñ¿¿ä íü á¿òöèéí õóâüä åðºíõèé人 èæèë òºñòýé áàéäàã.

Ýðõòýíöð¿¿äèéã áàñ ïëàçìàí ìåìáðàíààð äàðààõ áàéäëààð àíãèëíà.

1. Äàâõàð ïëàçìàí ìåìáðàíòàé (Ẻì, ïëàñòèä, ìèòîõîíäðè)2. Äàí ïëàçìàí ìåìáðàíòàé (ýíäîïëàçìûí òîð, ãîëüäæèéí

àïïàðàò, ëèçîñîì)3. Ïëàçìàí ìåìáðàíã¿é (öåíòðîèëü, ðèáîñîì)

1945 онд Английн биологич К.Портер илрүүлсэн. Эндоплазмын тор нь цитоплазмд байрлах торлог бүтэц юм. Энэ торлог нь мембранаар тусгаарлагдсан 25-500 нм диаметртэй суваг цүнхээлээс тогтдог бөгөөд бөөмийн мембранаас үүсэлтэй. Á¿òöýýðýý ãºëãºð, áàðçãàð ãýæ 2 байна.

úëãºð ýíäîïëàçìûí òîð í¿¿ðñ-óñ, липидийн нийлэгжил явуулдаг. Бàðçãàð ýíäîïëàçìûí òîð нь мембраны гадуур олон тооны мөхлөг рибосомыг байрлуулсан байх ба түүн дээр óóðàã ба липидийн нийлэгжил явагддаг.

Бас уургийг эсэн дотор зөөх, лизосомд боловсруулалт явуулах, фермент ялгаруулах үүрэг гүйцэтгэнэ. Эндоплазмын торлогоос сферосом, лизосом, вакуоль, перåоксимом, бөөмийн мембран үүсдэг.

РибосомРибосом

1898 онд Италийн эмч К.Гольджи анх мэдрэлийн эсийг хүнд металлаар үйлчлэх аргаар илрүүлсэн. Амьтны эсэд энэ органоид салаалсан торлог, хавчиг нарийн гуурс суваг, том жижиг цэврүүнээс тогтох ба бүгд 7-10 нм зузаан мембранаар хучигдсан байна. Харин ургамлын болон сээр нуруугүй биеийн эсэд энэ комлекс нь салаалаагүй сувагнаас тогтоно. Ийм суваг бие биедээ нягт наалдан байрлаж микроскопоор харахад хадуур хэлбэртэй харагдана. Гольджийн аппаратын үүрэг нь шүүрлийн бөмбөлөгийг үүсгэх, хуримтлуулах, полисахар, липидыг нийлэгжүүлэх, эсийн бүрхүүлийг (материалыг) үүсгэх явдал юм. Одоогийн байдлаар эíäîïëàçìûí òîðлогын цэврүүнээс ¿¿ñýëòýé гэж үздэг.

1955 онд Бельгийн эрдэмтэн Де Дюб илрүүлсэн. Лизео–уусгах, сома-бие гэсэн утгатай үг. 0.2-0.5 ìêì õýìæýýòýé ìºõëºã áºãººä ãîëüæäèéí àïïàðàòààñ ¿¿ñäýã. Îëîí ÿíçûí ïîëèìåðóóäûã áîëîâñðóóëæ çàäëàõ ÷àäâàðòàé ïðîòåàçà, íóêëåàçà, ëèïàçà, õ¿÷èëëýã ôîñôîòàçà çýðýã 40 ãàðóé ôåðìåíò¿¿äèéã àãóóëäàã. Ãîëüäæèéí àïïàðàòààñ äºíãºæ ¿¿ññýí ëèçîñîìûã àíõäàã÷ ëèçîñîì ãýõ áà ôàãîöèòîç, ïèíîöèòîç, ýíäîöèòîçûí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí öýâð¿¿í¿¿äòýé íèéëñíèé äàðàà òîìîð÷ õî¸ðäîã÷ ëèçîñîìûã ¿¿ñãýíý.

Лизосомын ферментүүд нь байгальд тохиолдох бараг бүх төрлийн полимер органик нэгдлийг задалж чадна гэж үзэж байна. Мөн гидролаза фермент зөвхөн гаднаас орж ирсэн бодисыг задлахаас гадна эсийн өөрийнх нь нөөц бодисыг задалж боловсруулан энергийн солилцоог явуулж чаддаг. Энэ үзэгдлийг эндоген хоолëолт буюу аутофаги үзэгдэл гэж нэрлэнэ. Үүний зэрэгцээ хугацаа хэтэрсэн бүтцийн компонентуудыг усгахад оролцохын зэрэгцээ үхжих (некроз) уршгийг арилгахад оролцдог, хамгаалах өндөр ач холбогдолтой органоид юм. .

АНУ-ын биологич Г.Паладе 1953 онд анх илрүүлсэн. Дунджаар 20 нм диаметртэй, дугуй хэлбэртэй биес юм. Тîì æèæèã 2 õýñãýýñ òîãòäîã. Рибосомууд эндоплазмын торлогын мембран дээр, цитоплазмд сул эсвэл митохондри, хлоропластын матрикс дотор, нэг бол м-РНХ-тай 5-70 ширхэгээрээ нийлж полирибосомыг үүсгэнэ. Ðèáîñîìын 60% уураг, 40% нь РНХ-аас тогтоно. Рибосомууд óóðãèéí íèéëýãæèëд оролцож ÿâóóëäàã.

Дээд ургамалд пëàñòèäын 3 хэлбэр áàéäàã. Үүнд:Õëîðîïëàñò (chloros - ногоон, plastos – бий болгоно) Õðîìîïëàñò (chroma – цвет, улаан, шар, улбар)Ëåéêîïëàñò (leycos - цагаан)Доод ургамалд хромотофор (phoros - агуулагч) гэсэн

нэг хэлбэр байдаг. Хлоропласт нь дунджаар 4-6 мкм хэмжээтэй, 2 давхар мембранан бүрхүүлтэй. Хлоропластын дотоод давхраа нугачаа (хавчиг суваг хэлбэртэй) ламеллыг үүсгэнэ. Эдгээр ламелла зарим хэсгээр өргөсөн дугуй уутанцар тиллакоидыг үүсгэнэ. Тилакоидууд нэг нь нөгөө дээр байрлан гран үүсгэнэ. Тилакоидууд гэрлийн урсгалд перпиндукляраар байрладаг. Õîîðîíäîõ çàéã íü ñòðîì ãýæ íýðëýäýã. Õëîðîïëàñòûí үүрэг нь гэрлийн цацрагын энергийг глюкозын химийн холбооны энергид хувиргах явдал юм.

Õðîìîïëàñò øàð, ÿãààí, óëààí ºíãèéí ñàâõàí, ãóðâàëæèí õýëáýðòýé, ºí㺠íü ººðò íü áàéãàà ïèãìåíòýýñ øàëòãààëäàã. Êàðîòèíòîé áîë ÿãààí, êñàíòîôèëë øàð ºíãºòýé áàéäàã. Èõýíõèäýý äýëáýý, ¿ð æèìñýíä ¿çýãäýíý.

Ëåéêîïëàñò ºíãºã¿é, ãîлäóó Ẻðºíõèé õýëáýðòýé, Ẻìèéí îéðîëöîî áàéðëàäàã. Óðãàìëûí çàëóó õýñã¿¿äýä èõýíõèäýý ýëáýã áàéäàã.

Íýãýí òºðëèéí ïëàñòèä ÿìàð íýãýí íºõöºëººñ øàëòãààëàí íºãºº òºðëèéíõ áîëæ õóâèðàõ ÿâäàë îëîíòîé áàéäàã Ж: навч ногоо байгаад намар шарлах.

Ëèçîñîìòîé òºñòýé ãýõäýý õýìæýýãýýð æèæèã, äàí ìåìáðàíàí á¿ðõ¿¿ëòýé, Ẻðºíõèé õýëáýðòýé, çºâõºí äýýä óðãàìàëä òîõèîëääîã, æèæèã öýâð¿¿í¿¿ä þì. Ò¿¿íä èñýëä¿¿ëýõ ôåðìåíò¿¿ä àãóóëàãäàõ áºãººä èñýëäýëòèéí ïðîöåññûí ÿâöàä ¿¿ñäýã õîðò áîäèñ óñòºðºã÷èéí õýò èñýëèéã ýñýýñ õóðäàí çàéëóóëàõ áà í¿¿ðñ-óñíû íèéëýãæèëòýíä îðîëöäîã.

Дан мембранан бүрхүүлтэй, эсийн шүүс агуулдаг. Эсийн шүүсэнд оруулга бодис агуулагдахаас гадна бодисын солилцооны эцсийн бүтээгдэхүүн алкалоид, идээт бодис, гликозид зэрэг агуулагддаг. Эсийн шүүсний концентраци, цитоплазмын концентрациас их байх үед вакуоль хөөж, томроод эсийн тургор даралтыг үүсгэнэ. Тургор даралтын нөлөөгөөр эс болон ургамлын биед гадаад хүчний нөлөөг эсэргүүцэх, салхины хүчинд налж унахгүй босоо байрлалын чадвар буй болдог.

Бөөмийн бүрхүүл эндоплазмын торлогоос бий болох ба зарим газраараа эндоплазмын торлогтой холбоотой. Бөөмийн шингэн нь бүтэцгүй шингэн байх ба дотор нь уураг, РНХ, ферментүүд байна. Мөн нэг ба хэд хэдэн бөөмхөн байдаг. Бөөмхөний найрлагад РНХ, фосфопротеин оролцдог. Хроматин нь ДНХ, шүлтлэг ба хүчиллэг уургийн комплекс юм. Хуваагдлын үед хроматин бүтэц эрчлэн хромосом бий болгоно. Áººì íü ýñèéí õóâààãäëûã ÿâóóëàõàä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áºãººä óäàìøëûí ìýäýýëýë õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ õýñýã áîëæ ÷àäíà.

Эсийн бөөмийг бичил мэс заслын аргаар гэмтээлгүй шахан гаргаж аваад, уг эсийг гэмтээлгүй амьд байлгах туршилт явуулахад эсийн доторх бодисын нийлэгжилт зогсож, улмаар үхэх шатанд орсон. Хэрэв бөөмийг шинээр суулгавал үйл ажиллагаа дахин сэргэж байсан. Харин бөөмийг өөр эс рүү шилжүүлэн суулгахад ямар эдийн эс байснаас үл хамааран суулгасан бөөмийн үйл ажиллагаагаар бодисын солилцоо явагдаж байсан байна. Үүнээс эсийн амьдралд бодисын солилцоо ямар чухал ач холбогдолтой нь харагдаж байна.

Полисахаран оршихуун – голдуу мөхлөг хэлбэрээр байна. Амьтны эсэд цитоплазмд гликоген, ургамлын эсэнд цардуул байдлаар хуримтлагдана. Пигментэн оршихуун – Амьтны эсэд меланин, липофусцин, каротиноид тархсан. Ургамлын эсэнд каротиноид, ксантофил, каротин - хромопластад, криптоксанин – эрдэнэшишийн үрний шар өнгийг, томатанд ликопин зэрэг пигментүүд бий. Шүүрлийн гаралтай оршихуун – Амьтны булчирхайн эсэд бий. Эдгээр оршихуунууд организмын хэвийн үйл ажиллагааг зохицуулна. Дусал, мөхлөг хэлбэрээр эсэд оршино. Дусал хэлбэрт оршихуун нь липоид, гликопротеидбайх ба цитодлазмын мембранаар бүрхэгдээгүй, харин мөхлөг хэлбэртэй оршихуунуудыг цитодлазмын мембран бүрхэнэ. Ургамлын эсэнд шүүрлийн оршихуун нь эфирийн тос, кристалл (оксалат кальци) байдлаар оршино.

№ Ургамал Амьтан

1 Эсийн ханатай -полисахарид плазмолеммын дор цитоплазмын нимгэн давхраа байна. Энэ нь íýã ба õýä хэдэн вакуолийг бүрнэ.

Эсийн хана байхгүй. Гэвч хитинтэй амьтад бий.

2 Дээд ургамалд центриоль байхгүй. Харин пектин ялтас бий болж эх эснээс 2 охин эс үүснэ.

Центриольтой. Ээрүүл үүсч эх эсийн цитоплазмыг татаж хуваан 2 охин эс үүснэ.

3 Ургамлын эс хлоропласттай. Гэрлийн энергийг химийн холбооны энерги болгоно.

Хлоропласт байхгүй.

4 Амьтны эс хөдлөх, хоол тэжээлээ барих боловсруулах чадвартай.