1

Tên học phần:

CÁC VÙNG VĂN HÓA VIỆT NAM

Số tín chỉ: 02 (tiết lí thuyết, tiết thảo luận, tiết bài tập, thực hành)

Khoa phụ trách: Khoa Ngữ Văn - Trường Đại học Sư phạm - ĐHĐN

Mã số học phần: 317245

Dạy cho các ngành: Cử nhân Văn hóa học, Cử nhân Việt Nam học, Cử nhân

Địa - Du lịch, Cử nhân Báo chí.

1. Mô tả học phần:

Các vùng văn hóa Việt Nam là một khoa học liên ngành: văn hóa học, khu vực

học, địa lí học, sử học, ngôn ngữ học, văn học. Trong đó lĩnh vực văn hóa học giữ vai

trò chính yếu. Học phần này cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bản về lí

thuyết vùng văn hóa, từ đó đi vào tìm hiểu từng vùng văn hóa cụ thể của Việt Nam.

Học phần này là học phần bắt buộc của ngành Văn hóa học, chuyên ngành liên quan

Du lịch và là học phần tự chọn đối với một số ngành học khác.

2. Điều kiện tiên quyết: Không

3. Mục tiêu môn học:

3.1. Mục tiêu chung:

Học xong môn học này, sinh viên có được:

* Về kiến thức:

Trang bị cho sinh viên những hiểu biết cơ bản về tính đa dạng - một đặc trưng

nổi trội của văn hóa Việt Nam, thông qua việc cung cấp kiến thức về các không gian

văn hóa, văn hóa vùng.

* Kĩ năng:

- Biết vận dụng lí thuyết vùng văn hóa để nghiên cứu các không gian văn hóa.

- Biết vận dụng kiến thức đã học vào trong lĩnh vực quản lí (như hoạch định

chiến lược bảo tồn và phát triển các vùng văn hóa), trong lĩnh vực du lịch (như xây

dựng tuyến điểm du lịch, hướng dẫn viên du lịch)

* Thái độ:

- Yêu thích môn học, ngành học.

- Có tình yêu đối với từng vùng miền, văn hóa từng khu vực của Việt Nam.

2

3.2. Mục tiêu khác:

- Góp phần lưu giữ giá trị truyền thống văn hóa của từng vùng miền

- Góp phần phát triển kĩ năng cộng tác, kĩ năng làm việc nhóm hiệu quả

- Góp phần trau dồi, phát triển năng lực đánh giá và tự đánh giá

- Góp phần phát triển kĩ năng tư duy sáng tạo

4. Nội dung chi tiết môn học và hình thức dạy học:

4.1. Nội dung cụ thể:

Chương 1. Khái quát về lí thuyết vùng văn hóa (8 tiết)

1.1. Lược quan về khu vực học

1.2. Quan niệm vùng văn hóa

1.3. Các tiêu chí phân vùng văn hóa

1.4. Nghiên cứu bản sắc văn hóa vùng đối với việc phát triển văn hóa Việt Nam

Chương 2. Các vùng văn hóa Việt Nam (22 tiết)

2.1. Vùng văn hóa châu thổ Bắc Bộ

2.2. Vùng văn hóa Việt Bắc

2.3. Vùng văn hóa Tây Bắc và miền núi Bắc Trung Bộ

2.4. Vùng văn hóa duyên hải Bắc Trung Bộ

2.5. Vùng văn hóa duyên hải Trung và Nam Trung Bộ

2.6. Vùng văn hóa Trường Sơn - Tây Nguyên

2.7. Vùng văn hóa Nam Bộ

4.2. Hình thức tổ chức dạy học:

Tên chương

Số tiết

lí

thuyết

Số

tiết

thực

hành

Số tiết

thảo

luận

Số tiết

bài

tập

Tài liệu tham khảo cần thiết

Chương 1. Khái quát

về lí thuyết vùng

văn hóa

6 0 2 0

Tài liệu số [1] (từ tr. -> );

Tài liệu số [2] (từ tr. -> );

Tài liệu số [3] (từ tr. -> );

Chương 2. Các vùng 10 0 12 0 Tài liệu số [1] (từ tr. -> );

3

văn hóa Việt Nam

Tài liệu số [2] (từ tr. -> );

Tài liệu số [4] (từ tr. -> );

Tài liệu số [5] (từ tr. -> );

Tài liệu số [6] (từ tr. -> );

Tài liệu số [7] (từ tr. -> )

5. Tài liệu tham khảo:

5.1. Tài liệu chính:

[1] Ngô Đức Thịnh (2009), Bản sắc văn hóa vùng ở Việt Nam, Nxb. Giáo dục

Việt Nam, Hà Nội.

5.2. Tài liệu tham khảo:

[2] Huỳnh Công Bá (2009), Phân vùng văn hóa và đặc trưng văn hóa vùng ở

Việt Nam, Nxb. Thuận Hóa, Huế.

[3] Trần Lê Bảo (2010), Khu vực học và nhập môn Việt Nam học, Nxb Giáo

dục Việt Nam, Hà Nội.

[4] Lê Bá Thảo (2002), Việt Nam - lãnh thổ và các vùng địa lí, Nxb. Thế giới,

Hà Nội.

[5] Ngô Đức Thịnh (2003), Văn hóa vùng và phân vùng văn hóa ở Việt Nam,

Nxb. Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh.

[6] Trần Quốc Vượng (2005), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.

[7] Trần Quốc Vượng (1998), Việt Nam - cái nhìn địa văn hóa, Nxb. Văn hóa

dân tộc, Hà Nội.

6. Phương pháp đánh giá học phần

Trọng số:

Chuyên cần: 0,1

Bài tập cá nhân: 0,1

Kiểm tra giữa học phần: 0,2

Thi kết thúc học phần 0,6

Cộng 1,0

Tính theo thang điểm: A, B, C, D, F

Ngày tháng năm 2014

Duyệt của Khoa (hoặc bộ môn) Trưởng nhóm giảng dạy

TS. Nguyễn Hoàng Thân

4

CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ LÝ THUYẾT VÙNG VĂN HÓA

1.1. Lược quan về khu vực học

1.1.1. Sự hình thành Khu vực học trên thế giới và Việt Nam

Khu vực học là bộ môn khoa học xuất hiện đầu tiên vào cuối thế kỉ XIX ở châu

Âu; trong thời kì Chiến tranh thế giới thứ hai, nó phát triển mạnh mẽ thành một lĩnh

vực khoa học rồi lan rộng sang nhiều nước khác. Giải thích về nguồn gốc hình thành

bộ môn Khu vực học, có ý kiến cho rằng: thời kỳ này, các nước tư bản phương Tây

không ngừng mở rộng thị trường thuộc địa, để làm được điều đó, đòi hỏi các nước tư

bản châu Âu phải hiểu đúng vị thế của quốc gia mình và hiểu đúng tình hình các khu

vực cũng như các quốc gia trên thế giới. Những nghiên cứu cơ bản của Khu vực học

chính là cơ sở cho chiến lược xâm chiếm thị trường, tranh cướp thuộc địa hay chia sẻ

không gian sống của các nước đế quốc.

Từ mục đích thực tế trên, hàng loạt những nghiên cứu Khu vực học được các

nhà khoa học đến từ nhiều quốc gia trên thế giới dày công nghiên cứu như: Anh, Đức,

Pháp, Mĩ…

Ở Việt Nam, với tư cách một ngành khoa học, Khu vực học hình thành hết sức

muộn màng.

1.1.2. Khái niệm Khu vực học

Khu vực học là khoa học liên ngành, nghiên cứu một không gian địa lý – văn

hóa nhất định của một hoặc nhiều cộng đồng người, được phân bố trên bản đồ và được

xác định bởi tập hợp hệ thống các quan hệ đặc trưng. Trên cơ sở sự tương đồng về

môi trường sống, các cộng đồng cư dân ở đó từ lâu đã có quan hệ cội nguồn và lịch

sử, có những tương đồng về trình độ phát triển kinh tế - xã hội, giữa họ đã diễn ra sự

giao lưu văn hóa, nên trong vùng đã hình thành những đặc trưng chung, thể hiện trong

sinh hoạt văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của các cộng đồng, có thể phân biệt

với các khu vực văn hóa khác.

1.1.3. Đối tượng nghiên cứu của Khu vực học

Đối tượng nghiên cứu của Khu vực học gồm:

- Địa lý tự nhiên

- Nhân chủng

- Sự hình thành và phát triển của các dân tộc trên thế giới.

- Ngôn ngữ

- Hoạt động kinh tế - Tổ chức chính trị

- Sinh hoạt văn hóa

5

- Quan hệ nội tại khu vực và quan hệ giữa các khu vực

- Các quan hệ khác

1.1.4. Nhiệm vụ nghiên cứu của khu vực học

Nhiệm vụ nghiên cứu Khu vực học sẽ đi sâu vào các vấn đề sau:

- Trên cơ sở lý thuyết về địa lý – văn hóa, minh định khái niệm khu vực và khu

vực học, xác định mục đích nhiệm vụ và đối tượng nghiên cứu của ngành khoa học

này.

- Khảo sát quốc gia, một đơn vị cơ bản và tiêu biểu của Khu vực học, từ các

bình diện cấu trúc – chức năng, đồng thời đánh giá sức mạnh tổng hợp của mỗi quốc

gia trong thời đại ngày nay.

- Khảo sát mối tương quan giữa dân tộc và quốc gia trong thời kỳ toàn cầu hóa,

đặc biệt xem xét vấn đề tiếp xúc văn hóa trong thời đại này.

- Tìm hiểu loại hình khu vực chính trị và so sánh phương Đông với phương

Tây.

1.1.5. Mục đích nghiên cứu của khu vực học

- Nghiên cứu toàn diện và hệ thống tất cả các đặc điểm của tự nhiên và đời

sống xã hội của con người, chủ thể trên vùng đất đó, nhằm đem lại nhận thức tổng thể

về một khu vực, để có thể phân biệt nó với khu vực khác.

- Nghiên cứu mối quan hệ của từng khu vực với các khu vực lân cận và toàn

thế giới. Điều này càng thấy đúng đắn và bức thiết trong thời đại toàn cầu hóa ngày

càng nhanh chóng, mạnh mẽ như hiện nay.

- Góp phần xác lập cơ sở khoa hoc cho việc tổ chức không gian, quy hoạch

lãnh thổ, quản lý quốc gia dân tộc sao cho phù hợp và hài hòa với xu thế phát triển

chung của khu vực và thế giới.

- Đem lại nhận thức và hiểu biết ngày càng cao và cho thấy nghĩa vụ và trách

nhiệm của mỗi cộng đồng đối với việc bảo vệ ngôi nhà chung trái đất, nhằm phục vụ

cho sự phát triển bền vững và phồn vinh cho toàn khu vực cũng như toàn cầu.

- Tăng cường hợp tác và giao lưu quốc tế.

- Giúp cho việc mở rộng tầm mắt và cải tiến phương pháp nghiên cứu. Đặc biệt

là so sánh các loại hình khu vực, trong đó có so sánh các loại hình khu vực chính trị,

so sánh phương Đông với phương Tây.

1.1.6. Phương pháp nghiên cứu Khu vực học

Phương pháp luận nghiên cứu Khu vực học là xem xét đối tượng một cách toàn

diện từ các chuyên ngành phức hợp, đồng thời sử dụng thành thạo ngôn ngữ của khu

6

vực mình đang nghiên cứu, để làm sâu sắc thêm những lí giải với điểm nhìn so sánh,

nhờ đó có thể tiếp nhận đầy đủ các suy nghĩ mang tính lịch sử.

- Phương pháp nghiên cứu chuyên ngành

- Phương pháp nghiên cứu liên ngành

1.1.7. Mối quan hệ giữa Khu vực học và phân vùng văn hóa

Trong Khu vực học, các nhà khoa học có đề cập đến hai khái niệm phân vùng

kinh tế - xã hội và phân vùng văn hóa. Trong đó, phân vùng kinh tế - xã hội bao gồm

vùng kinh tế ngành và vùng kinh tế - xã hội.

Trong lý thuyết nghiên cứu Khu vực học, các nhà khoa học trên thế giới cũng

đã đề cập đến khái niệm vùng văn hóa, như một minh chứng cho mối quan hệ hữu cơ

giữa Khu vực học và phân vùng văn hóa. Vùng văn hóa theo lý thuyết Khu vực học là

một vùng lãnh thổ có những tương đồng về mặt hoàn cảnh tự nhiên, dân cư sinh sống

ở đó từ lâu đã có những mối quan hệ nguồn gốc và lịch sử, có những tương đồng về

trình độ phát triển kinh tế – xã hội, giữa các cộng đồng cư dân đã diễn ra những giao

lưu, ảnh hưởng văn hóa qua lại, nên trong vùng đã hình thành những đặc trưng chung,

thể hiện trong sinh hoạt văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của cư dân, có thể phân

biệt với vùng văn hóa khác.

Tóm lại, là một bộ phận nhỏ thuộc Khu vực học, phân vùng văn hóa ngày càng

trở nên quan trọng trong việc nghiên cứu các vùng miền thuộc một quốc gia cụ thể

như Việt Nam. Những tri thức khái lược về Khu vực học trên đây phần nào giúp soi tỏ

việc nghiên cứu, nhận diện các vùng văn hóa Việt Nam.

1.2. Quan niệm vùng văn hóa

1.2.1. Khuynh hướng nghiên cứu vùng văn hóa trên thế giới

Vào nửa cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, bắt đầu hình thành những ý tưởng,

những lý thuyết và khuynh hướng nghiên cứu khác nhau nhằm nhận thức và lý giải

hiện tượng tương đồng văn hóa. Không chỉ làm rõ sự tương đồng, các nhà khoa học

cũng chỉ ra những khác biệt trong không gian văn hóa, lãnh thổ văn hóa, vùng văn

hóa… khiến cho lý thuyết vùng văn hóa ngày càng hoàn thiện.

Theo những nghiên cứu của PGS.TS Ngô Đức Thịnh thì hiện nay trên thế giới

tồn tại ba khuynh hướng và lý thuyết chính về vùng văn hóa, đó là: lý thuyết khuyếch

tán văn hóa ở Tây Âu, lý thuyết vùng văn hóa ở Mỹ và lý thuyết loại hình kinh tế -

văn hóa và khu vực văn hóa – lịch sử của các nhà khoa học Liên Xô cũ.

1.2.2. Nghiên cứu văn hóa vùng ở Việt Nam

Ở Việt Nam, chúng ta có thể tìm thấy những ghi chép về những vùng đất cụ thể

với những đặc điểm về địa hình, khí hậu, cư dân, cảnh vật, phong tục tập quán… trong

7

những tác phấm “chí” hay “địa chí”, như An Nam chí lược của Lê Tắc, Dư địa chí của

Nguyễn Trãi, Đại Nam nhất thống chí do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn…

Ở mức độ tổng hợp hơn, đó là các công trình địa chí văn hóa của các huyện,

làng xã, tiếp nối loại địa chí xưa của các nhà nho thời phong kiến. Trong các công

trình địa chí văn hóa này, đã có sự phối hợp nghiên cứu giữa các nhà khoa học ở trung

ương và các cấp chính quyền, trí thức địa phương. Các sách địa chí văn hóa đã được

xuất bản, như Địa chí văn hóa dân gian vùng Đất Tổ Vĩnh Phú (1986), Địa chí văn

hóa Thăng Long, Đông Đô, Hà Nội (1990), các phần về văn hóa trong Địa chí Hà Bắc

(1982), Địa chí Long An (1989), Địa chí Đà Lạt (1988), Địa chí văn hóa thành phố

Hồ Chí Minh, Địa chí Gia Lai (1999)…

1.2.3. Quan niệm vùng văn hóa ở Việt Nam

Văn hóa vùng là một dạng thức văn hóa, mà ở đó trong một không gian địa lý

xác định, các cộng đồng người do cùng sống trong một môi trường tự nhiên nhất định,

trong những điều kiện phát triển xã hội tương đồng, và nhất là các mối quan hệ giao

lưu văn hóa sống động, nên trong quá trình lịch sử lâu dài đã hình thành những đặc

trưng văn hóa chung.

Những biểu hiện của văn hóa vùng mang tính đa vẻ thể hiện trên toàn bộ các

mặt của đời sống văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của cư dân, tuy nhiên trong đó

đặc trưng hơn cả là lối sống, nếp sống của cư dân, như việc làm lụng, nếp ăn mặc, đi

lại giao tiếp, nếp vui chơi giải trí, phong tục, lễ nghi, tín ngưỡng, lễ hội; các hoạt

động văn hóa – nghệ thuật, nhất là văn hóa nghệ thuật dân gian như văn học dân

gian, âm nhạc, dân ca, kiến trúc, trang trí dân gian và chừng mực nào đó còn thấy ở

phong cách và tâm lý của con người.

Trong mỗi một vùng văn hoá, lại có thể chia làm nhiều tiểu vùng văn hoá. Khái

niệm tiểu vùng văn hoá để chỉ những bộ phận hợp thành vùng văn hoá. Mỗi tiểu vùng

được xác định với những nét đặc thù bị chi phối bởi không gian địa lí, khí hậu và lịch

sử hình thành, phát triển của vùng. Việc phân loại tiểu vùng văn hoá hoàn toàn không

phá vỡ tính thống nhất của tổng thể một vùng văn hoá.

1.3. Các tiêu chí phân vùng văn hóa

1.3.1. Các phương án phân định vùng văn hóa ở Việt Nam

Những năm gần đây, việc sưu tầm nghiên cứu và biên soạn các công trình văn

hóa ở Việt Nam đã bắt đầu thể hiên xu hướng nhìn nhận văn hóa theo vùng. Tuy

nhiên, việc phân vùng văn hóa ở Việt Nam còn thiếu sự thống nhất trong giới nghiên

cứu. Hiện có bốn phương án khác nhau trong phân vùng văn hóa Việt Nam.

8

Phương án thứ nhất, Đinh Gia Khánh, Cù Huy Cận (chủ biên) trong cuốn Các

vùng văn hóa Việt Nam, NXB văn học Hà Nội, 1995, chủ trương chia nước ta thành 9

vùng văn hóa.

Phương án thứ hai, Huỳnh Khái Vinh, Nguyễn Thanh Tuấn, trong Chấn hưng

các vùng và tiểu vùng văn hóa ở nước ta hiện nay, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,

1995), xác định Việt Nam có 8 vùng văn hóa.

Phương án thứ ba, Ngô Đức Thịnh viết Văn hóa vùng và phân vùng văn hóa ở

Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1993, lại chủ trương chia văn hóa Việt Nam

thành 7 vùng.

Phương án thứ tư, theo Trần Quốc Vượng (chủ biên) trong cuốn Cơ sở văn hóa

Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1997, văn hóa Việt Nam nên chia thành 6 vùng.

1.3.2. Tiêu chí phân vùng văn hóa

Mỗi phương án phân vùng văn hóa Việt Nam đều có một cơ sở lý luận riêng

cùng với việc vận dụng về hệ tiêu chí của vùng văn hóa.

Đối với mỗi vùng văn hóa, ta cần xem xét hai loại yếu tố: Một là yếu tố quyết

định, hai là yếu tố biểu hiện.

Yếu tố quyết định là những yếu tố về địa lý, điều kiện tự nhiên như địa hình,

sinh thái, khí hậu, những đặc điểm về tộc người của dân cư, những đặc điểm về quá

trình phát triển lịch sử - xã hội, lịch sử chính trị, lịch sử đấu tranh, trạng thái xã hội v.v

Yếu tố biểu hiện là lối sống, phong tục tập quán, nghệ thuật bao gồm âm nhạc,

hội họa, kiến trúc, điêu khắc, ca múa, sân khấu..., ngôn ngữ và văn hóa, sự giao lưu

văn hóa giữa nội và ngoại vùng, sự tương tác giữa văn hóa dân gian và văn hóa bác

học, vai trò tinh hoa của trung tâm và sự khuếch tán của nó đối với vùng, tạo nên sự

đồng nhất và sắc thái vượt trội của vùng v.v… Tất cả các yếu tố biểu hiện trên được

bộc lộ ra trong tính cách, tâm lý, nếp sống của cư dân địa phương.

Dựa vào những nét đặc trưng vừa phân tích ở trên, nhiều nhà nghiên cứu nước

ta chủ trương chia văn hóa Việt Nam thành 7 vùng văn hóa như sau:

- Vùng văn hóa châu thổ Bắc Bộ

- Vùng văn hóa Việt Bắc

- Vùng văn hóa Tây Bắc và miền núi Bắc Trung Bộ

- Vùng văn hóa duyên hải Bắc Trung Bộ

- Vùng văn hóa duyên hải Trung và Nam Trung Bộ

- Vùng văn hóa Trường Sơn – Tây Nguyên

- Vùng văn hóa Nam Bộ

9

1.4. Nghiên cứu bản sắc văn hóa vùng đối với việc phát triển văn hóa Việt

Nam

Bản sắc dân tộc hiện hữu khá rõ nét qua biểu hiện của văn hóa vùng. Vùng văn

hóa trước hết là nơi tụ cư của một tập hợp người có quan hệ nguồn gốc và lịch sử, đó

chính là văn hóa làng - hình thành ngay từ thời kì con người chuyển từ hình thức săn

bắt hái lượm sang trồng trọt và chăn nuôi, chuyển từ lối sống du canh du cư sang lối

sống định canh định cư.

Văn hóa vùng giữ vai trò là gạch nối giữa văn hóa làng và văn hóa quốc gia-

dân tộc trên hai phương diện: kết nối sự rời rạc của các làng xã; giữ cân bằng cho mối

quan hệ giữa đa dạng và thống nhất văn hóa.

Vùng văn hóa còn là nơi gắn kết các tộc người anh em.

Nhìn chung, văn hóa vùng giữ vị trí, vai trò thứ hai trong quá trình tiếp biến,

tổng hợp văn hóa quốc gia – dân tộc. Kết quả là các dân tộc sinh sống trong vùng ít

nhiều cũng chịu sự tác động của văn hóa vùng. Người Kinh sống ở Tây Bắc chịu ảnh

hưởng của văn hóa vùng này với nhiều sắc thái của các dân tộc Thái, Mường. Cũng

như thế, các dân tộc phía Bắc di cư vào Tây Nguyên, ít nhiều cũng chịu ảnh hưởng

của văn hóa Tây Nguyên, và do đó ít nhiều mang bản sắc văn hóa Ba Na, Ê đê, Gia

rai…

Ngày nay, một số hiện tượng văn hóa tại mỗi vùng có nguy cơ bị mai một, suy

tàn, việc tiếp tục nghiên cứu, đề ra phương hướng bảo tồn, giữ gìn và phát huy bản sắc

văn hóa dân tộc của các hiện tượng văn hóa ấy chính là góp phần xây dựng nền văn

hóa Việt Nam ngày càng phát triển.

Câu hỏi ôn tập chương 1:

1) Những kiến thức về Khu vực học giúp ích gì trong việc nghiên cứu văn hóa

vùng ở Việt Nam?

2) Nêu quan niệm vùng văn hóa. Nêu các vùng văn hóa ở Việt Nam.

3) Trình bày các tiêu chí phân vùng văn hóa ở Việt Nam?

4) Trình bày khái niệm xứ. Nêu đặc trưng văn hóa của một xứ điển hình.

5) Phân tích vai trò của việc nghiên cứu các tiểu vùng văn hóa ?

CHƯƠNG 2: CÁC VÙNG VĂN HÓA VIỆT NAM

2.1. Vùng văn hóa châu thổ Bắc Bộ

2.1.1. Đặc điểm về tự nhiên, lịch sử và cư dân

Vùng văn hoá châu thổ Bắc Bộ bao gồm các tỉnh, thành phố: Hà Nội, Hà Tây

(cũ), Hà Nam, Nam Định, Thái Bình, Hải Dương, Hưng Yên, Hải Phòng, Quảng

10

Ninh; phần đồng bằng của tỉnh Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh, Bắc Giang, Ninh

Bình.

Về mặt địa hình, châu thổ Bắc Bộ là địa hình núi xen kẽ đồng bằng hoặc thung

lũng, thấp và bằng phẳng, dốc thoải từ Tây Bắc xuống Đông Nam, từ độ cao 10 - 15m

giảm dần đến độ cao mặt biển.

Đặc biệt, Bắc Bộ là vùng duy nhất có mùa đông lạnh kéo dài ba tháng, khí hậu

phân hoá thành bốn mùa tương đối rõ nét. Đồng bằng Bắc Bộ có mạng lưới sông ngòi

khá dày, gồm các dòng sông lớn như sông Hồng, sông Thái Bình, sông Mã, cùng hệ

thống tưới tiêu dày đặc. Đất đai trong vùng tương đối màu mỡ, thích hợp cho nền

nông nghiệp lúa nước phát triển.

Dựa vào các thành tựu của Khảo cổ học, Nhân học, có thể thấy, cư dân nguyên

thuỷ sống ở vùng đồng bằng Bắc Bộ đương thời thuộc chủng tộc Nam Á (Việt -

Mường, Môn - Khơme). Những di chỉ được phát hiện chứng tỏ rằng, bấy giờ các

nhóm cùng sống với nhau hoặc sống gần gũi nhau đã có số lượng khá đông, cùng lấy

nghề nông trồng lúa nước làm nền kinh tế chủ yếu và cũng có ít nhiều những phong

tục, tập quán giống nhau.

Sự phát triển của kinh tế nông nghiệp với sự hỗ trợ đắc lực của nghề luyện kim

đồng thau đã tạo nên cái nền cần thiết và cơ bản cho sự chuyển biến của xã hội từ

trạng thái nguyên thuỷ sang thời đại văn minh. Tuy nhiên, cũng cần thấy thêm rằng,

mặc dù còn nhiều hạn chế, bấy giờ đã có sự giao lưu, trao đổi sản phẩm giữa các

vùng, nhất là công cụ bằng đồng, các bát đĩa, bình gốm.

2.1.2. Đặc điểm về văn hóa

2.1.2.1. Ẩm thực

Giống như ở mọi vùng miền khác trên đất Việt, cơ cấu bữa ăn của cư dân Việt

trên châu thổ Bắc Bộ bộc lộ rất rõ dấu ấn của truyền thống văn hoá nông nghiệp lúa

nước, bao gồm có cơm, rau, cá, thịt. Đặc biệt, ở đây các gia vị có tính chất chua, cay,

đắng không được ưa chuộng như ở vùng Trung Bộ và Nam Bộ.

Có người đã từng nói rằng Bắc Bộ là “nơi quần tụ văn hoá ẩm thực, văn hoá

vùng miền”. Không thể kể hết những món ăn Bắc Bộ vô cùng đa dạng và độc đáo, nào

là bánh cáy Thái Bình, bánh dứa Hưng Yên, bánh đậu xanh Hải Dương, bánh phu thê

Bắc Ninh, bánh tôm Hà Nội, bánh nhãn Nam Định... Mỗi loại bánh mang những

hương vị khác nhau, đặc trưng cho mỗi miền quê.

2.1.2.2. Nhà ở

Nhà ở của cư dân Bắc Bộ thường sử dụng các vật liệu nhẹ, bền. Người nông

dân Bắc Bộ thường muốn xây dựng ngôi nhà của mình theo kiểu bền chắc, to đẹp, tuy

11

nhiên vẫn hoà hợp với cảnh quan. Nhà thường có mái cong truyền thống, sau này, mái

nhà bình thường được làm thẳng cho giản tiện, chỉ có những công trình kiến trúc lớn

mới làm mái cong cầu kì.

Hướng nhà tiêu biểu là hướng Nam, vừa tránh được nóng từ phía Tây, bão phía

Đông và gió rét từ phía Bắc, lại vừa tận dụng được gió mát vào mùa nóng. Trong thời

kì phát triển nền kinh tế hàng hoá, khi chọn đất, người ta thường chọn những nơi gần

đường giao thông, thuận lợi cho đi lại, làm ăn, buôn bán.

Ngôi nhà Bắc Bộ phản ánh truyền thống văn hoá của vùng. Tính cộng đồng thể

hiện ở việc không chia phòng biệt lập, giữa hai nhà ngăn bằng rào cây thấp để dễ liên

hệ với nhau. Truyền thống thờ cúng tổ tiên và hiếu khách thể hiện ở bàn thờ ở gian

giữa (phía trong là bàn thờ, phía ngoài là bàn ghế tiếp khách).

2.1.2.3. Trang phục

Cách ăn mặc của người dân Bắc Bộ cũng là một sự lựa chọn, thích ứng với

thiên nhiên châu thổ Bắc Bộ.

Thời phong kiến, trang phục của phụ nữ Bắc Bộ là: váy đen, yếm trắng, áo tứ

thân, đầu chít khăn mỏ quạ, thắt lưng hoa lý. Đàn ông với y phục đi làm là chiếc quần

lá tọa, áo cánh màu nâu sòng. Phụ nữ cũng chiếc váy thâm, chiếc áo nâu, khi đi làm.

Bộ lễ phục của phụ nữ gồm ba chiếc áo, ngoài cùng là áo dài tứ thân bằng the

thâm hay màu nâu non, kế đến là chiếc áo màu mỡ gà và trong cùng là chiếc áo màu

cánh sen. Khi mặc, cả ba chiếc áo chỉ cài khuy bên sườn, phần từ ngực đến cổ lật chéo

để lộ ba màu áo, bên trong chiếc yếm thắm. Đầu đội nón trông rất duyên dáng và kín

đáo. Lễ phục của đàn ông là chiếc quần trắng, áo dài the, chít khăn đen.

2.1.2.4. Làng nghề

Đầu thế kỉ XX, nhà nghiên cứu Piere Gourou đã thống kê được 108 nghề thủ

công ở 7000 làng thuộc vùng châu thổ sông Hồng. Ở đây có tới 500 làng nghề, tập

trung nhiều nhất ở Nam Định, Hà Tây (cũ), Thái Bình, Bắc Ninh, Hải Dương, Hưng

Yên, Vĩnh Phúc, Hà Nam, Hà Nội. Đặc biệt, Thăng Long - Hà Nội là nơi hội tụ tài

hoa, thu hút những thợ cả, thợ giỏi từ mọi miền đến sinh cơ lập nghiệp.

Hà Nội có Ngũ Xã Tràng, nổi tiếng với nghề đúc đồng, do dân năm làng gốc ở

huyện Siêu Loại, xứ Kinh Bắc lập nên từ thế kỉ XVII, là tác giả của những pho tượng

đồng vào loại quý giá nhất nước Nam. Hà Nội có làng gốm sứ Bát Tràng có lịch sử

500 năm, do những người thợ gốm tài ba từ Thanh Hoá ra gây dựng từ cuối thế kỷ

XV.

Từ Hà Nội ngược về phía Đông Bắc, ta đến với miền đất trù phú “bên kia sông

Đuống”, với làng tranh Đông Hồ. Tranh Đông Hồ, từ chất liệu đến đề tài, tư tưởng,

12

phong cách nghệ thuật đều rất dân gian và đậm đà màu sắc dân tộc. Đề tài tranh Đông

Hồ rất đỗi bình dị, phản ánh đời sống lao động, sinh hoạt thường ngày của người dân

quê Việt Nam, tiêu biểu là tranh “đánh ghen”, “hứng dừa”, “đám cưới chuột”.... Xuôi

về phía Nam, ta đến với các làng nghề lụa Hà Đông (Hà Tây), đũi Nam Cao (Thái

Bình)...

2.1.2.5. Văn hoá dân gian

Có thể nói Bắc Bộ là mảnh đất màu mỡ cho văn hoá nghệ thuật của dân tộc

Việt đâm chồi, nảy lộc. Đúng như GS. Trần Quốc Vượng đã nhận xét: “Kho tàng văn

học dân gian Bắc Bộ có thể coi như một loại mỏ với nhiều khoáng sản quý hiếm”. Ca

dao, dân ca xứ Bắc không những ngọt ngào, đằm thắm mà còn thấm thía ân tình.

Ở đây, các thể loại thuộc nghệ thuật sân khấu dân gian cũng khá đa dạng và

mang sắc thái vùng đậm nét, bao gồm hát chèo, hát chầu văn, hát quan họ, múa rối...

Trong sinh hoạt văn hoá nghệ thuật của vùng đồng bằng Bắc Bộ còn có hát ca trù. Hát

quan họ là điệu hát quen thuộc của người con xứ Kinh Bắc.

Múa rối nước là loại hình nghệ thuật sân khấu đặc sắc của riêng đồng bằng Bắc

Bộ. Ngay từ thời nhà Lý, rối nước đã được kết hợp với rối cạn một cách cực kỳ nhuần

nhuyễn và đạt đến độ tinh xảo trong diễn xuất.

2.1.2.6. Nền văn hoá bác học

Cùng với văn hoá dân gian, vùng châu thổ Bắc Bộ theo GS. Đinh Gia Khánh

còn là “nơi phát sinh nền văn hoá bác học”. Sự phát triển của giáo dục, truyền thống

trọng người có chữ trở thành nhân tố tác động tạo ra một tầng lớp trí thức ở Bắc Bộ.

Chính sự phát triển của giáo dục tạo ra sự phát triển của văn hoá bác học. Hầu

hết các thơ phú (chủ yếu từ thế kỷ XV trở về trước) đều thấm đượm tình cảm yêu

nước, toát lên niềm tự hào dân tộc.

Bên cạnh dòng văn học viết bằng chữ Hán, lịch sử thời này còn chứng kiến sự

hình thành của văn học chữ Nôm

Xuất hiện những tài năng văn học viết như Đoàn Thị Điểm với bản dịch Chinh

phụ ngâm, Cung oán Ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều, thơ Hồ Xuân Hương, thơ của

Bà Huyện Thanh Quan. Những truyện Nôm dài như Phan Trần, Nhị Độ Mai, Quan

âm thị Kính, Phạm Công - Cúc Hoa - Phạm Tải - Ngọc Hoa, Hoàng Trừu, Thạch

Sanh v.v... là những tác phẩm có giá trị nhất, không chỉ với thời đại này mà ngay cả

với thời đại sau, ở thế kỉ XIX có tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du và Truyện Lục

Vân Tiên của nhà văn yêu nước Nguyễn Đình Chiểu.

2.1.2.7. Tín ngưỡng, lễ hội

13

Văn hoá tín ngưỡng ở vùng văn hoá Bắc Bộ là một hình thức văn hoá đặc thù

bao chứa nhiều nội dung như: tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, tín ngưỡng phồn thực, tín

ngưỡng thờ Mẫu, tín ngưỡng thờ thành hoàng làng, tín ngưỡng thờ tổ nghề...

Ở đồng bằng Bắc Bộ, lễ hội rất phong phú, đa dạng… về thời gian, số lượng,

mật độ, nội dung... Theo thời gian, có thể chia lễ hội làm nhiều loại: lễ hội mùa xuân,

lễ hội mùa thu... Theo không gian địa lý, lễ hội được phân làm những dạng: lễ hội

làng, lễ hội vùng, lễ hội quốc gia... Tuy vậy, dù vào thời gian nào hay ở địa phương

nào, lễ hội ở vùng văn hoá Bắc Bộ đều có đặc điểm chung là mang tính chất lễ hội

nông nghiệp. Điều này thể hiện rõ trong các hình thức lễ hội như thờ mẹ lúa, thờ thần

mặt trời, cầu mưa...

Lễ hội ở vùng văn hoá Bắc Bộ không chỉ là những nét phác thảo về văn hoá mà

còn mang đậm tính chất tín ngưỡng tôn giáo. Những lễ hội thường được đồng nhất với

lễ chùa chiền, miếu mạo. Trên mảnh đất thiêng này, ta có thể bắt gặp nhiều lễ hội

truyền thống: hội chùa Hương (Hà Tây), hội Đền Hùng (Phú Thọ), hội Gióng (Hà

Tây), hội Lim (Bắc Ninh)... những lễ hội ấy là kết quả của những tinh hoa văn hoá dân

tộc được kế thừa, chọn lọc, kết tinh và lắng đọng qua các thời kỳ lịch sử, là kết quả

của quá trình tiếp biến văn hoá.

2.1.2.8. Tiếp biến văn hoá

Quá trình tiếp biến văn hoá của vùng “diễn ra lâu dài hơn cả với nội dung

phong phú hơn cả” (GS. Đinh Gia Khánh). Phật giáo du nhập vào Bắc Bộ từ sớm và

do đó nhanh chóng được tiếp nhận một cách rộng rãi trong những thế kỉ đầu công

nguyên, rồi tiếp đó chiếm được vị trí quan trọng vào thời Lý, Trần.

Nho giáo, vào Bắc Bộ theo con đường quan phương cùng với sự thống trị và nô

dịch của các triều đại phong kiến phương Bắc. Vì vậy cho đến đầu thời độc lập, nó chỉ

dừng lại ở một bộ phận nào đó của tầng lớp thống trị, xa lạ với nhân dân.

Thời thuộc Pháp, đồng bằng Bắc Bộ cũng là một trong những vùng chịu ảnh

hưởng của văn hoá phương Tây đậm nét hơn cả. Tuy nhiên, người Bắc Bộ đã có sự

thâu hoá linh hoạt, chắt lọc tinh hoa văn hoá nhân loại để biến thành nét đẹp riêng của

dân tộc mình.

Các hình thức nghệ thuật Bắc Bộ thời kỳ này xuất hiện nhiều thể loại mới:

trong văn học có Thơ mới; trong hội hoạ có tranh sơn dầu; sân khấu có ca nhạc (có

nhạc thính phòng, nhạc cổ điển), kịch...

14

2.2. Vùng văn hóa Việt Bắc

2.2.1. Đặc điểm về tự nhiên, lịch sử và cư dân

Đây là vùng núi non hiểm trở phía Bắc và Đông Bắc Bắc Bộ, thuộc về tả ngạn

sông Hồng, bao gồm địa bàn của các tỉnh Hà Giang, Cao Bằng, Bắc Cạn, Tuyên

Quang, Thái Nguyên, Lạng Sơn. Tuy nhiên, vùng văn hóa Việt Bắc lại có ranh giới

rộng hơn, nghĩa là nó bao gồm cả 6 tỉnh nói trên cộng thêm phần đồi núi của các tỉnh

Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Bắc Giang và Quảng Ninh, cùng với vùng đất tả ngạn sông Thao

thuộc Lào Cai, Yên Bái.

Địa hình vùng Việt Bắc ít bị chia cắt như ở Tây Bắc, có cấu trúc theo kiểu cánh

cung, tụ lại ở Tam Đảo.

Cư dân Việt Bắc chủ yếu là người Tày và người Nùng, ngoài ra còn có một số

tộc ít người khác là người Dao, người H’mông, người Lô Lô, người Sán Chay…

Việt Bắc là vùng văn hóa cổ, nơi tìm thấy dấu vết con người cổ xưa, tại các

hang Thẩm Khuyên, Thẩm Hai (Bình Gia – Lạng Sơn) và hang Kéo Lèng (Lạng Sơn),

là địa bàn của nền văn hóa Bắc Sơn, tiêu biểu cho giai đoạn sơ kỳ đồ đá mới và sự

phát triển cao của kỹ nghệ cuội ở Việt Nam và Đông Nam Á. Việt Bắc còn là địa bàn

gắn bó với sự nghiệp dựng nước và giữ nước hàng mấy nghìn năm của dân tộc ta, nó

là “phên dậu” của nước Đại Việt trong suốt thời trung đại, đồng thời cũng là cửa ngõ

giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và Trung Quốc từ thời cổ đại cho đến ngày nay.

2.3.2. Đặc điểm về văn hóa

2.3.2.1. Văn hóa sản xuất

Văn hóa sản xuất của cư dân Việt Bắc được đặc trưng bởi nghề nông làm ruộng

nước ở vùng thung lũng và làm nương rẫy ở vùng núi.

Phong phú sản phẩm nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, lại là đầu mối giao

thông, nên từ lâu đã hình thành nên các chợ, thị trấn, thị xã hoạt động buôn bán trao

đổi khá sầm uất, kết hợp với chợ thành kiểu phố chợ. Ở đây cũng hình thành hệ thống

bến sông, nơi qua lại trao đổi buôn bán bằng đường thủy, và một số trạm đảm bảo sự

giao thông, thông tin buôn bán.

Phố phường kết hợp với chợ, như chợ Đồng Đăng, Kỳ Lừa, Đồng Mỏ, Thất

Khê… hệ thống chợ dọc hai bên đường biên giới thu hút người mua kẻ bán tấp nập từ

các miền đất nước ta và Trung Quốc đổ về.

2.3.2.2. Ẩm thực

Cơ cấu bữa ăn, thức uống của cư dân Việt Bắc có những hương vị đặc sắc

riêng. Thành phần chính trong cơ cấu bữa ăn là gạo tẻ, song cư dân ở đây đã tiếp thu

15

kỹ thuật chế biến của các tộc người lân cận như Hoa, Việt… để tạo nên những món ăn

đặc sắc.

Cư dân Tày, Nùng chú ý nhiều tới kỹ thuật nấu nướng do tiếp thu được qua

người Hoa, người Việt cũng như truyền thống và khẩu vị lâu đời của dân tộc mình.

Bên cạnh những món đơn giản thường ngày, còn có nhiều món pha chế phức tạp, cầu

kỳ, những món hỗn hợp đòi hỏi pha chế từ nhiều nguồn thực phẩm và gia vị khác

nhau.

Nói chung, do điều kiện tự nhiên và cũng do sự tiếp xúc văn hóa với các tộc

người Hoa nên cư dân ở đây ưa dùng thịt mỡ, nhất là vào mùa rét, thích chế biến kiểu

xào, rán, quay, hầm, dùng nhiều gia vị cay, chua, ngọt, đắng.

2.3.2.3. Trang phục

Cư dân vùng Việt Bắc đặc biệt là cư dân Tày – Nùng có phong cách ăn mặc

tương đối thống nhất, phân biệt theo giới tính, lứa tuổi và nhóm địa phương. Trang

phục của nam giới Tày – Nùng khá giản dị, gồm áo cánh 4 thân, áo dài 5 thân, khăn

đội đầu và giày vải. Quần may theo kiểu đũng chéo, cả quần áo đều may bằng vải

chàm, không trang trí hoa văn. Trang phục của nữ giới đa dạng, cầu kỳ hơn. Y phục

của phụ nữ Tày – Nùng gồm áo cánh, áo dài 5 thân, quần, thắt lưng, khăn đội đầu và

hài vải. Đồ trang sức cũng đơn giản như vòng cổ, vòng tay, vòng chân và xà tích bằng

bạc. Phụ nữ Nùng chỉ mặc một màu chàm còn phụ nữ tày mặc một chiếc áo bên trong

màu trắng. Chiếc khăn của phụ nữ Tày là khăn vuông, khi lễ tết họ buộc thêm chỉ đỏ,

chỉ xanh quanh vành khăn cho đẹp, còn người phụ nữ Nùng lại thích bịt răng vàng…

2.3.2.4. Nhà ở

Cũng như nhiều vùng núi khác ở nước ta, hình ảnh quen thuộc là những nếp

nhà sàn nằm trải dài ven thung lũng, nơi cư ngụ của người Tày, Nùng, Sán Chay. Với

những người Tày sinh sống ở phía Tây Lạng Sơn và Cao Bằng, ta còn thấy nếp nhà

sàn cổ truyền kiến trúc kiểu bốn mái, bằng các vật liệu tre, gỗ, lá, mặt bằng ngôi nhà

gần như hình vuông, có nét tương tự như ngôi nhà sàn của người Thái Trắng nhưng lại

khác biệt rõ rệt với ngôi nhà sàn, đầu hồi khum tròn của người Thái Đen.

Ở phía Đông, nơi người Nùng và một số người Tày cư trú, phổ biến kiểu nhà

sàn tường trình. Loại nhà này là nhà sàn hay nửa sàn nửa đất, kết cấu không chỉ có

khung cột mà còn có sườn tường trình. Tường trình bằng đất này, vừa giữ ấm căn nhà

vào mùa đông vừa có tác dụng phòng thủ, chống lại giặc và cướp vùng biên giới.

2.3.2.5. Tôn giáo, tín ngưỡng

Người Tày – Nùng ở Lạng Sơn có đời sống tôn giáo, tín ngưỡng thật đa dạng:

những ảnh hưởng của Tam giáo (Phật, Đạo, Nho) du nhập vào từ bên ngoài (từ Hán

16

xuống và cũng có cả từ Việt lên) hòa quyện với tín ngưỡng dân gian cũng không còn

thuần chất nữa mà biến dạng đi nhiều.

Người Tày – Nùng cũng có tín ngưỡng vạn vật hữu linh nên trong cuộc sống

họ thờ rất nhiều thần, ma mà họ vẫn gọi là “phi”. Trong các loại ma, có ma lành, ma

dữ chuyên làm hại, sử dụng các phép thuật, bùa ngải để trừ ma dữ, cúng bái để cầu ma

lành phù trợ. Các thầy Tào, Mo, Then vừa cúng bái vừa chữa bệnh bằng ma thuật, bói

toán kết hợp với các vị thuốc dân gian. Cư dân ở đây cũng theo tín ngưỡng thờ cúng

tổ tiên như người Kinh, thờ cúng thần thổ địa, thành hoàng.

Các đền miếu xây dựng ở nhiều nơi thờ các Tiên, Thần, Thánh như đền Bắc Lệ

thờ Cô Bé Thượng ngàn, đền Đồng Mỏ thờ Chầu Mười, đền Suối Ngang, Suối Lân

thờ vọng Mẫu Liễu Hạnh và các thánh trong hệ thống tín ngưỡng Tứ Phủ.

2.3.2.6. Lễ hội

Khi nói đến văn hóa vùng Việt Bắc trước hết phải nói đến lễ hội Lồng Tồng

cũng thường gọi là hội xuống đồng, đó là một lễ hội của đồng bào dân tộc Tày, cũng

là nét quy tụ những sắc thái văn hóa đặc trưng nhất của các dân tộc như: Nùng, Dao,

Sán Chỉ. Lễ hội được xem là hoạt động tín ngưỡng cầu trời cho mưa thuận gió hòa,

cây cối tốt tươi, mùa màng bội thu, đời sống ấm no. Lễ hội Lồng Tồng diễn ra tối

thiểu trong phạm vi một bản, còn thông thường được tổ chức với sự liên kết một số

bản gần gũi nhau, có khi mở rộng ra cả một vùng tới vài chục bản. Dự hội đông đảo

nhất là người Tày, người Nùng, nhưng trong hội luôn có nhiều người của các tộc láng

giềng tham gia, kể cả những người đồng tộc ở bên kia bên giới Việt – Trung và người

Việt ở miền xuôi lên tham dự.

Ngoài hội Lồng Tồng, ở Việt Bắc còn có hội Lượn Nàng Hai (lễ hội Mẹ Trăng)

được tổ chức ba năm một lần ở một số địa phương tại Lạng Sơn, Cao Bằng để bày tỏ

sự sùng bái nữ thần Trăng.

2.3.2.7. Nghệ thuật

Hát then và cây đàn tính là đặc trưng tiêu biểu của văn hóa người Tày ở vùng

Việt Bắc. Hát then là một cuộc diễn xướng trường ca. Các bản trường ca gồm nhiều

chương đoạn với độ dài ngắn và nội dung chi tiết khác nhau. Bản dài nhất đã sưu tầm

được dài tới 4.949 câu với 35 chương đoạn. Hát then là một hình thức diễn xướng

tổng hợp bao gồm cả ca nhạc, múa, diễn với nhiều tình huống khác nhau. Trong cuộc

lễ, ngoài nhiệm vụ thực hiện các nghi thức cúng Then hoặc Giàng, người hát then

đồng thời phải đảm nhiệm chức năng của một diễn viên tổng hợp. Họ vừa hát, tự đệm,

vừa múa và diễn để thể hiện nội dung các câu hát. Hát then có nhiều làn điệu.

17

Sli, lượn là hình thức hát đối đáp, giao duyên giữa trai gái. Trong ba hình thức

lượn thì có một loại gọi là lượn Lạng Sơn, hai hình thức kia là lượn Cọi và lượn Khắp.

Sli của người Nùng cũng có những sắc thái riêng tùy theo mỗi ngành Nùng. Trong các

ngày hội, ngày cưới, ngày mừng nhà mới, thanh niên nam nữ thường hát sli, lượn.

2.3. Vùng văn hóa Tây Bắc và miền núi Bắc Trung Bộ

2.3.1. Đặc điểm về tự nhiên, lịch sử và cư dân

Đây là một vùng rộng lớn bao gồm các tỉnh Lai Châu, Điện Biên, Lào Cai, Yên

Bái, Sơn La, Hòa Bình, phía Tây Nam tỉnh Phú Thọ, và phía Tây Thanh – Nghệ -

Tĩnh. Đây là vùng núi non trùng điệp thuộc hữu ngạn sông Hồng, cùng các dải núi cổ

và các cánh rừng già thuộc địa đầu của Trường Sơn Bắc.

Về mặt địa hình, vùng Tây Bắc được đặc trưng bởi những dãy núi cao và

những dòng sông lớn, chạy theo hướng Tây Bắc – Đông Nam. Dãy Hoàng Liên Sơn

dài đến 180km, rộng 30km, cao hơn 1500m trong đó có các đỉnh như Phan Xi Pang

cao 3142m, Yam Phình cao 3096m, Pu Luông cao 2938m. Các dãy núi cao bị chia cắt

mạnh bởi những nếp đứt gãy của kiến tạo địa chất tạo thành những thung lũng và các

con sông lớn chảy theo hướng Tây Bắc – Đông Nam như hệ thống sông Đà, sông Mã,

sông Thao.

Khí hậu vùng Tây Bắc mang tính lục địa rõ nét. Tuy rằng cũng nằm trong vòng

đai khí hậu nhiệt đới gió mùa nhưng do ở một độ cao từ 1800 – 3000m nên khí hậu

ngả sang á nhiệt đới và nhiều nơi cao như Sìn Hồ có cả khí hậu ôn đới.

Thiên nhiên, hệ thống thực vật ở Tây Bắc rất phong phú. Điển hình nhất vẫn là

loại rừng nhiệt đới và cận nhiệt đới, trong đó nổi bật hơn cả là những rừng ban, những

rừng tre vầu ống lớn.

Vùng Tây Bắc tươi đẹp là nơi quần tụ khoảng 20 tộc người. Chỉ kể những tộc

người tương đối đông dân, đã có dân tộc Thái (với các ngành Đen, Trắng, Đỏ),

H’mông (với các ngành Trắng, Xanh, Đen, Hoa), Dao (với các ngành Quần Chẹt, Nga

Hoàng, Dao Đỏ), Mường, Khơ Mú, Xinh Mun, Tày…

Ngược dòng lịch sử, đến đầu công nguyên là ta có thể tìm thấy cơ tầng văn hóa

của cư dân vùng này rồi. Mỗi tộc người đều có những nét văn hóa riêng, có thể còn

được lưu truyền đến ngày nay hoặc ẩn hiện đằng sau những câu chuyện kể, những

truyền thuyết…

2.3.2. Đặc điểm về văn hóa

2.3.2.1. Văn hóa sản xuất

Căn cứ vào đặc điểm môi trường sinh thái nhân văn mà các nhà nghiên cứu đã

phân chia thành 3 dạng thức văn hóa tương ứng với 3 môi trường cảnh quan cơ bản:

18

- Văn hóa của các dân tộc cư trú ở vùng thung lũng lòng chảo thuộc nhóm ngôn

ngữ Tày – Thái và Việt – Mường như Thái, Mường, Lào, Lự, Tày, Nùng v.v…

- Văn hóa của các dân tộc cư trú ở các sườn núi thuộc rẻo giữa nói ngôn ngữ

Môn – Khơ me như Khơ Mú, Kháng, Xinh Mun, Mảng…

- Văn hóa của các dân tộc cư trú ở rẻo núi cao thuộc nhóm ngôn ngữ Mông –

Dao và Tạng – Miến như H’mông, Dao, Hà Nhì, Lô Lô, Cống, Si La v.v...

Cũng bởi sự phân bố này đã tạo nên những sắc thái khác nhau về phương thức

canh tác nông nghiệp của các dân tộc người ở đây, đó là làm ruộng nước ở thung lũng

và lòng chảo và nương rẫy ở sườn núi. Người Khơ Mú, La Ha, Kháng, Mảng, Xinh

Mun làm nương rẫy theo lối phát, cốt, đột, trỉa. Người H’mông ở núi cao thường phát

rừng làm nương và làm ruộng bậc thang. Người Thái ở vùng thung lũng làm nông

nghiệp ruộng nước, dựa vào hệ thống tưới tiêu, thủy lợi mà sản xuất. Văn hóa nông

nghiệp thung lũng Thái nổi tiếng với hệ thống tưới tiêu khá hoàn chỉnh là mương,

phai, lái, lịn.

2.3.2.2. Ẩm thực

Các dân tộc Tây Bắc chủ yếu ăn cơm nếp, gạo nếp được đồ thành xôi ăn trong

bữa chính hàng ngày, được nấu thành cơm lam, thành cốm, xôi màu và các loại bánh

tét, bánh gio… Ngô được dùng để ăn lót dạ hay ăn chơi dưới dạng luộc, nướng hay

rang. Những lúc giáp hạt ngô được bung. Ở người H’mông và các dân tộc nói ngôn

ngữ Tạng – Miến, ngô được xay thành bột và đồ chín bằng chõ gọi là mèn mén.

Thức ăn của người vùng cao khá phong phú, đa dạng và độc đáo. Trong đó các

loại gia cầm, gia súc chủ yếu là để phục vụ việc cúng tế, tết nhất. Hằng ngày, họ

thường ăn những thức ăn săn bắt hoặc hái lượm được. Người La Hủ có tập quán bắt

ếch xanh vào đầu mùa mưa rồi phơi khô để ăn dần cả năm. Khi ăn thường nướng khô

hoặc nấu với canh hoa chuối rừng. Người La Hủ, Si La, Cống và Xá Phó rất thích ăn

các loại thịt chuột, sóc, chim sấy khô và đó cũng là lễ vật dùng để dâng cúng tổ tiên

của họ. Người Dao đặc biệt thích món thịt ướp chua như thịt chuột hoặc thịt lợn nhà.

2.3.2.3. Nhà ở

Một hình ảnh đẹp khi nhắc đến vùng Tây Bắc và dần trở thành biểu tượng của

vùng đất này, đó là ngôi nhà sàn. Nhà sàn vùng Tây Bắc có thể chia làm hai loại: loại

mái rùa có khau cút ở hai đầu hồi của người Thái Đen và loại 4 mái phẳng của người

Thái Trắng, người Mường, người Giáy, người Tày.

Nhà đất là loại hình nhà cửa truyền thống phổ biến của các cư dân vùng cao

như H’mông, Dao, Pa Dí, Si La… Bố cục mặt bằng ngôi nhà của người H’mông

tương đối thống nhất và mang đậm nét đặc trưng văn hóa của họ: ngôi nhà gồm ba

19

gian với một của chính giữa nhà, một cửa phụ ở đầu hồi, gian giữa là nơi thờ tổ tiên.

Nguyên vật liệu làm nhà của người H’mông đơn giản, ngoài gỗ là nguyên liệu

chính để dựng khung nhà ra, tùy từng nơi mà tường nhà của họ có thể bằng ván gỗ

ghép, liếp nứa hoặc tường trình; mái nhà có thể lợp bằng cỏ tranh hoặc bằng gỗ pơ

mu. Nét đơn sơ trong việc xây dựng nhà cửa của họ có lẽ mang tính chất chung của

các làng du canh du cư.

2.3.2.4. Trang phục

Nét đặc trưng trong trang phục giữa các dân tộc vùng cao và vùng thấp ở Tây

Bắc được thể hiện khá rõ qua bộ trang phục của nữ giới.

Nhìn chung, bộ y phục nữ giới của các dân tộc vùng thấp đơn giản về kiểu

dáng, trầm lắng về màu sắc và ít có trang trí hoa văn, ít dùng màu sắc sặc sỡ. Bộ y

phục của nữ giới Thái và Mường về cơ bản là như nhau, đều có chiếc váy trùm mắt cá

chân và áo ngắn, có khác là ở tiểu tiết.

Phần lớn phụ nữ các dân tộc vùng cao Tây Bắc đều mặc váy, riêng người Hà

Nhì và một số nhóm H’mông, một số nhóm Dao thì mặc quần. Bên cạnh váy thì phụ

nữ vùng cao cũng có nhiều loai quần khác nhau, như quần chẹt của người Dao Quần

Chẹt ở Hòa Bình, quần ống rộng của người Dao Đỏ ở Lào Cai và của người H’mông

Đen ở Lào Cai, Yên Bái v.v… So với váy thì quần của họ ít trang trí hoa văn hơn. Áo

của phụ nữ vùng cao cũng khá phong phú về kiểu dáng, được chú ý trang trí hoa văn

nhiều hơn váy và quần của họ. Cả người vùng thấp và vùng cao ở Tây Bắc đều có sở

thích đeo đồ trang sức.

2.3.2.5. Văn học dân gian

Điểm nổi bật trong kho tàng văn học dân gian các dân tộc ở vùng thấp Tây Bắc

là sự phong phú về thể loại, đặc sắc và trữ tình về nội dung. Hầu hết các thể loại đều

có mặt trong văn học dân gian của họ như thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích, ca

đao, tục ngữ, hát đồng dao, câu đố…

Qua thống kê cho thấy chỉ riêng các tác phẩm văn học dân gian được ghi chép

lại bằng các loại chữ Thái cổ đã có khoảng 2000 tác phẩm. Từ lâu, văn học dân gian

của các cư dân vùng thấp ở Tây Bắc đã được biết đến qua các tác phẩm truyện thơ nổi

tiếng như Xống chụ xon xao, Khun Lú nàng ủa của người Thái hay Nàng Nga Hai Mối

của người Mường. Họ cũng là chủ thể của các áng sử thi Thái, Mường đồ sộ, tiêu biểu

cho sử thi của các dân tộc ở miền núi phía Bắc như Chương Han và Ẳm ệt luông của

người Thái, mo Đẻ đất, đẻ nước của người Mường… Có thể nói đặc thù của văn học

dân gian các dân tộc vùng thấp là các thể loại thơ dài.

20

Nét nổi trội trong văn học dân gian các dân tộc vùng cao Tây Bắc là ở sự

phong phú, đa dạng của kho tàng truyện cổ dân gian và thể loại hát dân ca. Người

vùng cao đặc biệt thích hát dân ca, nhiều người trong số họ cũng là các nghệ nhân tài

ba có thể xuất khẩu thành chương. Dân ca của người H’mông được biết đến qua hệ

thống các bài hát Tiếng hát mồ côi, Tiếng hát làm dâu, Tiếng hát tình yêu, Tiếng hát

cưới xin, Tiếng hát cúng ma.

2.3.2.6. Nghệ thuật

Nét nổi trội trong nghệ thuật biểu diễn của các dân tộc vùng thấp là xòe Thái và

cồng chiêng của người Mường.

Người H’mông nổi tiếng với các điệu múa khèn, đá chân hùng dũng của nam

giới. Người Khơ Mú, Xinh Mun lại có điệu múa lắc hông, lượn eo đặc trưng. Còn điệu

tăng bu (dỗ ống) lại là điệu múa của dân tộc La Ha. Người Mường thì có điệu múa

bông đặc sắc.

Đi liền với những điệu múa này là những loại hình nhạc cụ cũng rất đặc biệt

của vùng Tây Bắc. Đó là hệ nhạc cụ hơi có lưỡi gà bằng tre, bằng đồng hay bằng bạc,

tiêu biểu như Pí pạp, khèn bè (Thái), sáo, khèn (H’mông), tính tẩu (Thái), Ô ống ôi

(Mường), Hưn mạy (Khơ Mú), đàn tròn (Hà Nhì)… Những nhạc cụ này đã tạo nên

một âm thanh du dương trầm bổng như núi rừng Tây Bắc trùng điệp vậy.

Hội cồng chiêng là nét đặc sắc trong sinh hoạt văn hóa của người Mường gắn

với lễ sắc bùa.

2.3.2.7. Tín ngưỡng, tôn giáo

Trong đời sống văn hóa tâm linh, tín ngưỡng của các dân tộc Tây Bắc còn

mang đạm yếu tố bản địa và ít chịu ảnh hưởng của các yếu tố du nhập. Tuy một số dân

tộc có ảnh hưởng các yếu tố của Đạo giáo nhưng không phổ biến. Chẳng hạn, ở tầng

lớp quý tộc người Thái thì là quan niệm về thứ bậc của điện thờ, còn ở người Dao thì

chủ yếu thể hiện qua một số nghi lễ như cấp sắc.

Người Mường quan niệm vũ trụ ba tầng: tầng giữa là mường pưa – mường

bằng phẳng, nơi ở của người trần gian, tầng trên cao là mường trời, nơi ở của vua trời

và các vị thần giúp việc, tầng thấp nhất ở dưới mường pưa gồm thế giới dưới đất và

dưới nước, cùng với hai tầng kia tạo thành bốn thế giới.

Cũng như vậy các dân tộc đều có quan niệm chung về vía, về các ma lành, ma

dữ. Từ các dân tộc ở vùng thấp như người Thái, người Mường đến các dân tộc ở vùng

cao như H’mông, Dao, Phù Lá, Si La, Hà Nhì… đều có quan niệm cho rằng muôn loài

sống được là nhờ có vía tồn tại. Con người ta có nhiều vía, mỗi bộ phận trên cơ thể

21

đều có vía ngự trị, vía của bộ phận nào lạc thì bộ phận đó sẽ đau yếu nên phải mời

thầy làm lễ cũng gọi vía về với chủ.

2.3.2.8. Lễ hội

Các dân tộc cư trú ở vùng cao cũng có những lễ hội mang đặc điểm riêng. Nét

đặc trưng trong lễ hội của các dân tộc vùng cao như H’mông, Dao là thường được tổ

chức trong phạm vi gia đình hoặc dòng họ nhưng có sự tham gia và ủng hộ của cộng

đồng. Người H’mông có lễ hội gàu tào được tổ chức trong phạm vi gia đình với ý

nghĩa cầu sức khỏe, cầu phúc, cầu may. Người dao có tết nhảy tổ chức vào mồng một,

mồng hai do một dòng họ đứng ra tổ chức. Một số dân tộc khác còn có các lễ hội cầu

mùa khá điển hình. Chẳng hạn, người Khơ Mú có lễ hội cầu mưa, bằng những ma

thuật như giá kéo đuôi con thuống luồng để cầu mưa. Người Xinh Mun có lễ hội ca

sai sa típ tổ chức vào mùa măng mọc. Trong các lễ hội của họ thường có nhảy múa,

đùa vui xung quanh cây vũ trụ được hiểu là cây lộc, cây mơ ước.

2.4. Vùng văn hóa duyên hải Bắc Trung Bộ

2.4.1. Đặc điểm về tự nhiên, lịch sử và cư dân

Vùng văn hóa duyên hải Bắc Trung Bộ là địa bàn thuộc đồng bằng và duyên

hải các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, và Thừa Thiên

Huế. Có thể phân vùng văn hóa này thành các tiểu vùng: tiểu vùng văn hóa xứ Thanh,

tiểu vùng văn hóa Xứ Nghệ và tiểu vùng văn hóa Bình – Trị Thiên.

Về mặt địa hình, đây là rẻo đồng bằng hẹp, nằm kẹp giữa Biển Đông ở phía

Đông và dãy Trường Sơn ở phía Tây.

Khu vực Bắc Trung Bộ vào mùa đông, do gió mùa thổi theo hướng Đông Bắc

mang theo hơi nước từ biển vào nên toàn khu vực chịu ảnh hưởng của thời tiết lạnh

kèm theo mưa. Đến mùa hè, không còn hơi nước từ biển vào nhưng có thêm gió mùa

Tây Nam (còn gọi là gió Lào) thổi ngược lên, gây thời tiết khô nóng.

Bắc Trung Bộ là vùng đất lịch sử văn hóa lâu đời, đặc biệt là xứ Thanh và xứ

Nghệ.

Sau khi nhà nước Âu Lạc sụp đổ, nước ta rơi vào ách thống trị, đô hộ của các

vương triều phong kiến phương Bắc, thì vùng xứ Thanh và xứ Nghệ thuộc Cửu Chân,

vùng Bình - Trị - Thiên thuộc quận Nhật Nam.

Năm 192 sau CN, người Chăm đã đánh đuổi phong kiến Trung Quốc ra khỏi

Nhật Nam và dựng nước Chămpa độc lập từ Đèo Ngang vào đến Thuận Hải (Trong

gần 12 thế kỉ, Bình - Trị - Thiên thuộc vùng đất địa đầu của vương quốc Chămpa về

phía Bắc).

22

Năm 1306, sau đám cưới của Công chúa Huyền Trân (nhà Trần) với vua Chăm

(Chế Mân), vùng đất Châu Ô, Châu Lý (Quảng Trị, Thừa Thiên) sát nhập vào Đại

Việt. Hai Châu Ô, Lý trở thành trấn Thuận Hóa.

Thế kỉ XVII, đặc biệt là năm 1687, vương triều Nguyễn cát cứ ở Đàng Trong

lấy Huế - Phú Xuân là trung tâm, làm bàn đạp vươn mạnh vào miền Ngũ Quảng và

Gia Định để khai hoang sinh cơ lập nghiệp. Năm 1788, Nguyễn Huệ làm lễ đăng

quang tại Phú Xuân trước khi xuất quân đi đánh giặc Thanh, giải phóng đất nước,

thống nhất hai miền Nam Bắc.

Những bối cảnh lịch sử nêu trên có ảnh hưởng quyết định đối với các sắc thái

văn hóa độc đáo của vùng văn hóa đồng bằng và duyên hải Bắc Trung Bộ.

2.4.2. Đặc điểm về văn hóa

2.4.2.1. Ẩm thực

Bắc Trung Bộ phần lớn là những dải đất hẹp ven biển, lượng thủy hải sản

phong phú, vừa có cá sông, vừa có cá biển, cá ăn quanh năm. Nơi đây nổi bật lên

phong vị ẩm thực rất riêng, rất độc đáo của hai vùng đất: xứ Nghệ và xứ Huế.

Là một vùng quê nghèo, xứ Nghệ vẫn được cho là chuộng sự thực dụng, ăn

chắc mặc bền. Người xứ Nghệ không chuộng sự cầu kỳ, chế biến công phu mà chỉ

thích những món ăn thô sơ, mộc mạc.

Huế được nhiều người biết đến bởi sự phong phú và đa dạng trong văn hóa ẩm

thực. Các món ăn xứ Huế là một sự kết hợp hài hòa đến mức tài tình những món ăn

của người Chăm với món ăn của người Việt, người Mường cổ.

Địa điểm thưởng thức ẩm thực Huế cũng rất phong phú. Người Huế có thể tổ

chức ăn ở trong nhà, ăn ở ngoài vườn, ăn trên đò, ăn trên đầm, phá, ăn ngoài biển, ăn

trong chùa, ăn giữa lăng. Cho dù ăn ở không gian như thế nào thì vẫn luôn toát lên nét

tinh tế nhân văn của con người.

2.4.2.2. Trang phục

Nổi bật nhất trong trang phục của cư dân vùng này là cách ăn mặc của người

Huế. Nói tới phong cách riêng của Huế trong trang phục người ta thướng nhắc tới

những nét đặc trưng thể hiện qua chiếc áo dài Huế, nón bài thơ, chiếc áo nối choàng

gốc gác từ các cô gái lái đò trên dòng Hương Giang, thể hiện qua màu sắc Huế và

phục sức Huế.

Phụ nữ Huế chăm chút mái tóc và cách thức chải tóc cũng là một dấu hiệu về

từng lớp người. Các em nhỏ tóc để xõa bờ vai, các em nữ sinh thì tóc kẹp gọn để thả

xuôi xuống lưng màu áo tím. Khi đã có chồng con, các bà các cô chải ngược tóc lên

23

rồi búi gọn sau gáy. Hương ướp tóc từ nước gội, nhưng cũng có khi trên mái tóc kín

đáo cài thêm bông hoa lý.

2.4.2.3. Gia phong xứ Nghệ

Khi bàn đến phong cách người xứ Nghệ, một số người nhận xét, trong một con

người xứ Nghệ có ba nhân vật: một kẻ bình dân khố chạc (tiếng địa phương là khố

dây, chỉ hạng người cùng cực), một người chữ nghĩa văn chương, một chiến sĩ cách

mạng. Cả ba nhân vật đều có cái riêng về chất lý tưởng trong tâm hồn. Dù là nhân vật

như thế nào thì họ đều có chung đặc điểm là lòng trung kiên, sự vượt khó để đi lên, sự

cứng cỏi trong hoạn nạn. Những đặc điểm ấy đã thôi thúc người dân xứ Nghệ vượt lên

số phận, chính vì thế mà nơi đây có nhiều người thành đạt. Con người xứ Nghệ luôn

biết cách đối nhân xử thế, làm đúng bổn phận của mình đối với gia đình, họ tộc.

Nhưng điều mà nhiều người thán phục là tính cộng đồng của người dân xứ Nghệ rất

cao.

2.4.2.4. Tín ngưỡng, tôn giáo

Đời sống tôn giáo, tín ngưỡng của cư dân vùng duyên hải Bắc Trung Bộ khá đa

dạng, phong phú. Bên cạnh việc thờ Phật, Đạo, Nho, Ki tô giáo và các tín ngưỡng dân

gian khác như nhiều làng quê ở Bắc Bộ thì tùy địa phương, ta thấy nổi lên một số hiện

tượng tín ngưỡng sau.

Người Thanh Hóa coi trọng việc thờ phụng Thánh Mẫu Liễu Hạnh, Đạo Đông

và thần Độc Cước.

So với xứ Thanh, xứ Nghệ bộc lộ rõ nét văn hóa duyên hải hơn, cũng chính vì

lẽ đó, tín ngưỡng Tứ vị Thánh nương ở xứ Nghệ trở nên nổi trội và có sức lan tỏa rộng

ra các nơi khác dọc biển từ Bắc tới Nam. Đền Cờn là trung tâm thờ tứ vị thánh nương,

ngoài ra còn có 30 làng khác ở Quỳnh Lưu thờ vị thần này. Nhiều nơi ở ven biển Bắc

Bộ thờ Tứ vị thánh nương dưới dạng thờ Tống Hậu, Thiên Hậu.

Đến Huế, ta như đắm chìm trong không gian văn hóa Phật giáo đậm chất thanh

tịnh, chất ấy đến từ cảnh sắc thiên nhiên và con người hiền hậu xứ Huế.

2.4.2.5. Lễ hội

Cũng giống bao vùng miền khác, nơi đây hội tụ nhiều lễ hội dân gian đặc sắc,

trải dài từ Thanh – Nghệ - Tĩnh đến Bình – Trị - Thiên, nhưng nổi bật nhất vẫn là lễ

hội và trò diễn ở Thanh Hóa.

Hội làng ở Thanh Hóa ngoài các nghi thức cúng bái, rước tế mang tính linh

thiêng, các trò diễn đóng vai trò rất quan trọng trong hội làng, có thể kể tên các trò

sau: trò Tiên cuội, trò Trống mõ, trò Bắt cọp, trò Hùm, trò Lào, trò Xiêm, trò Tú

Huần, trò Lăng Ba Khúc và nhất là hệ thống trò Xuân Phả, một đỉnh cao của diễn

24

xướng dân gian Việt Nam gồm trò Hoa Lang, múa Chiêm Thành, múa Lục Hồn

Nhung, múa Ải Lao, trò Ngô Quốc.

2.4.2.6. Nghệ thuật

Xứ Thanh thật sự đã trở thành một vùng phong phú về các làn điệu dân ca với

điệu hát cửa đình Thanh Hóa, còn gọi là hát Nhà Trò, một dị bản của hát ả đào (ca trù)

ở các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ, hát Trống quân, hát Ghẹo (hát Huê tình), chèo chải

Thiệu Hóa, chèo chải Hoằng Hóa, hát khúc Tĩnh Gia và nổi tiếng nhất là hò sông Mã.

Xứ Nghệ là xứ sở của nền văn hóa dân gian đặc sắc với những điệu hò, hát ả

đào Cổ Đạm, hát giặm Hà Tĩnh, hát ví Nghệ Tĩnh. Hát giặm không phổ biến khắp xứ

nghệ mà chỉ thịnh hành ở một số địa phương như Can Lộc, Thạch Hà, Cẩm Xuyên,

Kỳ Anh với hai hình thức hát giặm nam nữ và hát giặm vè. Còn hát ví thì phổ biến ở

nhiều nơi trong xứ Nghệ. Hát ví gắn liền với các phường nghề.

Có nhiều người nói rằng đến Huế mà không được nghe ca Huế thì cũng có

nghĩa là chưa đến Huế. Đi liền với ca Huế là dàn nhạc Huế với bộ ngũ tuyệt: đàn

tranh, đàn tỳ, đàn nhị, đàn nguyệt, đàn tam xen với đàn bầu, sáo và bộ gõ trống Huế,

sanh loan, sanh tiền. Kỹ thuật đàn và hát ca Huế đặc biệt tinh tế nhưng lại mang đậm

sắc thái địa phương nên gần gũi với điệu hò Huế hay lý Huế. Ca Huế là chiếc cầu nối

giữa nhạc cung đình và âm nhạc dân gian.

Huế còn nổi tiếng bởi nhã nhạc cung đình mà đến nay đã được tổ chức

UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

2.4.2.7. Văn học

Nổi tiếng là vùng đất học, đất “nhiều chữ”, văn học dân gian và văn học bác

học xứ Nghệ được đánh giá là rất phong phú, đa dạng. Xứ Nghệ lưu giữ kho tàng văn

hóa dân gian với các hình thức và thể loại như truyện cổ, thần thoại, truyền thuyết, ca

dao, dân ca, vè, thành ngữ, tục ngữ, truyện ngụ ngôn, truyện trạng…

Truyền thống văn học bác học của xứ Nghệ cũng thật phong phú. Các nhà nho

xứ Nghệ ở các thời đại đều đóng góp những tác phẩm có giá trị gắn với tên tuổi những

con người như Hồ Tông Thốc, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ, Phan

Bội Châu… Ngoài ra, xứ Nghệ cũng nổi tiếng là đất được nhiều trí thức quan tâm, thể

hiện qua các tác phẩm loại ký sự, nhân vật chí, xã chí, huyện chí, tỉnh chí, di tích

thắng cảnh, các sưu tập, chuyên khảo…

25

2.5. Vùng văn hóa duyên hải Trung và Nam Trung Bộ

2.5.1. Đặc điểm về tự nhiên, lịch sử và cư dân

Vùng văn hóa Trung và Nam Trung Bộ là địa bàn thuộc đồng bằng các tỉnh,

thành phố Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa,

Ninh Thuận và Bình Thuận.

Trung Trung Bộ hội tụ các loại địa hình rừng núi, đồng bằng, biển đan cài vào

nhau. Rừng núi chiếm diện tích khá lớn, nhiều nơi núi còn nhô ra sát biển, bao lấy cả

ba mặt đồng bằng.

Về phương diện địa hình, các tỉnh thuộc Nam Trung Bộ là chuỗi các đồng bằng

nhỏ hẹp nối tiếp nhau, nằm kẹp giữa một bên là các cồn cát ven biển phía Đông Nam

và đồi núi ở phía Bắc và Tây Bắc của sơn nguyên Lâm Đồng và Đồng Nai. Ở Ninh

Thuận, Bình Thuận, nếu dừng ở đồng bằng, ta có cảm giác núi non bao bọc xung

quanh, dạng như đồng bằng lòng chảo, ba mặt là núi, duy nhất một mặt phía Đông

Nam là biển. Địa hình núi non kể trên vừa che chắn gió mùa Đông Bắc và Tây Nam,

góp phần tạo nên khí hậu khô hạn vùng này.

Hệ thống sông ngòi cực Nam Trung Bộ đều bắt nguồn từ hệ thống núi non ở

sơn nguyên Lâm Đồng chảy xuôi về lòng chảo đồng bằng ven biển, như sông Dinh,

sông Pha, sông Cái, sông Ma Lâm, sông Quao… Sông chảy ngoằn nghoèo, độ dốc

không lớn, phù sa nghèo lắng đọng trong lòng chảo, ít đổ ra biển nên độ bồi phủ của

các con sông ở đây thường thấp.

Một kiểu cảnh quan đồng bằng được tạo nên chủ yếu bằng cát biển, cùng với

nó là kiểu khí hậu khắc nghiệt càng làm tăng thêm tính chất khô hạn của vùng này.

Về mặt lịch sử, đây là vùng đất giao thoa giữa văn hóa Đông Sơn và văn hóa

Sa Huỳnh, giữa Sa Huỳnh với Chăm cổ, cùng như giữa Chămpa với Đại Việt.

Với những hiểu biết hiện nay, các nhà khảo cổ học đã có thể nói tới những dấu

hiệu đầu tiên của con người ở vùng đất này từ thời đá cũ, với di chỉ Gò Trá (Quảng

Ngãi), tương đương với niên đại của văn hóa Núi Đọ (Thanh Hóa) hay Hang Gòn, Gia

Tân (Đồng Nai). Tuy nhiên, phải tới hậu kỳ đá mới và sơ kỳ đồ đồng với các di tích

văn hóa Sa Huỳnh thì dấu tích con người ở vùng này mới thực sự trở nên phổ biến.

Giới nghiên cứu đã nói nhiều tới chủ nhân của văn hóa Sa Huỳnh là cư dân nói

ngôn ngữ Nam Đảo, họ sinh sống ở ven biển nước ta vào thời kì kim khí.

Quá trình Nam tiến của người Việt bắt đầu từ thời Nhà Lý đã thực sự tác động

tới quá trình lịch sử, bức tranh di cư và quá trình văn hóa của miền Trung. So với

những người di dân vào Nam Bộ, phương thức di dân của người Việt vào miền Trung,

có nhiều nét đặc thù.

26

Hệ quả của việc di dân của người Việt vào Trung Bộ là rất lớn. Trước nhất,

cùng với quá trình Nam tiến của người Việt, vương quốc Chăm pa ngày một thu hẹp

dần về phía Nam và tới thế kỉ XVI thì vương triều cuối cùng ở vùng Ninh Thuận,

Bình Thuận ngày nay cũng bị tan rã, chấm dứt 14 thế kỉ hình thành và tồn tại. Tuy

nhiên, vương quốc Chăm mất, nhưng dân tộc Chăm vẫn còn, con cháu của họ hiện

sinh sống ở cực Nam Trung Bộ và Nam Bộ. Ngoài bộ phận hơn một triệu người Chăm

đang sinh sống với tư cách một tộc người trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam, thì

không ít người Chăm đã hòa huyết với người Việt hay bị người Việt đồng hóa về văn

hóa, góp phần không nhỏ về dòng máu và văn hóa để hình thành nên cộng đồng cư

dân Việt ở miền Trung.

2.5.2. Đặc điểm về văn hóa

2.5.2.1. Văn hóa sản xuất

Cư dân miền Trung và Nam Trung Bộ vốn là cư dân văn hóa Sa Huỳnh, cư dân

tiền Chămpa, trước khi người Việt di cư vào vào vùng đất này, thì người Chăm đã đạt

được một số thành tựu về văn hóa sản xuất. Từ lâu, họ đã biết đắp đập khai mương để

trồng lúa nước mà đến nay vẫn còn các dấu vết các công trình thủy lợi trên dải đất

miền Trung như: đập Do Linh (Quảng Trị), đập Nha Trinh và đập Marên (Ninh

Thuận). Họ còn có kĩ thuật canh tác ruộng nước khá cao, tùy theo loại ruộng như

ruộng gò, ruộng cát, ruộng sâu… mà họ có kĩ thuật canh tác và sử dụng các loại giống

lúa ngắn ngày, cho năng suất cao như loại giống lúa chiêm, lúa mùa...

Bên cạnh làm ruộng, người Chăm còn trồng nhiều hoa màu và cây ăn trái, biết

khai thác các loại gỗ mun, trầm hương, vỏ cây làm thuốc nhuộm…, khai thác tài

nguyên khoáng sản để đem bán. Người Chăm còn làm nghề biển, họ là những thủy thủ

can trường, là những người buôn bán giỏi.

Do diện tích đất đai canh tác nông nghiệp hạn hẹp, nguồn nguyên liệu dồi dào

nên từ xưa, vùng duyên hải miền Trung đã phát triển các làng nghề và nghề thủ công

truyền thống …

2.5.2.2. Ẩm thực xứ Quảng

Nhờ đa dạng các loại địa hình núi, rừng, bờ biển, đồng bằng, người dân đã

khôn khéo tận dụng các sản vật sẵn có, khai thác từ địa phương. Nguyên liệu chế biến

thức ăn vì vậy phong phú từ hải sản với nhiều loại cá, tôm, mực đến các loại nông sản

thực phẩm như các loại lúa, nếp, khoai, bắp, rau củ, quả…

Không chỉ sáng tạo ra món ngon cho riêng mình, người dân xứ Quảng xưa đã

tiếp thu, học hỏi văn hóa ẩm thực người Chăm xưa, mà minh chứng điển hình là kỹ

thuật chế biến mắm. Người miền Trung ưa ăn mặn, cho nên bữa cơm không thể thiếu

27

chén nước mắm. Đặc biệt, người dân nơi đây rất ghiền mắm cái. Bên cạnh việc thích

ăn mặn, ưa ăn mặn, người miền Trung còn có thói quen ăn cay, không thể thiếu ớt,

nhất là ớt xanh.

2.5.2.3. Nghệ thuật

Hát sắc bùa là một thể loại âm nhạc đặc sắc của người dân miền Nam Trung

Bộ, diễn vào mùa xuân, đặc biệt là các ngày Tết, các bài hát sắc bùa mang nội dung ca

ngợi mùa xuân, ca ngợi chủ nhà và chúc chủ nhà một năm mới an lành thịnh vượng.

Tuy rất gần gũi với nghệ thuật sân khấu phương Đông, tuồng Việt Nam vẫn

mang đậm bản sắc dân tộc. Tuồng kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật biểu diễn, vũ đạo,

giọng hát, hóa trang, âm nhạc, v.v… Tuồng mang tính ước lệ và cách điệu sân khấu

cao. Chính nhờ các yếu tố đó mà khi trên sân khấu gần như không có cảnh trí gì,

tuồng vẫn có khả năng diễn tả tinh tế mọi sự kiện xảy ra ở mọi không gian, thời gian,

địa điểm, thể hiện được mọi cung bậc tình cảm, mọi tình huống phức tạp nhất trong

cuộc đời…

2.5.2.4. Kiến trúc, điêu khắc Chăm

Kiến trúc, điêu khắc Chăm chịu ảnh hưởng sâu sắc của nền văn hóa Ấn Độ.

Tuy nhiên, họ đã gắn với nghệ thuật bản địa, làm cho nghệ thuật điêu khắc và kiến

trúc Chămpa cổ trở nên độc đáo, có tính chất điển hình ở Đông Nam Á. Những đền

tháp và các tác phẩm điêu khắc của người Chăm xưa đều tiếp thu của Ấn Độ, vừa có

sự tiếp thu của Khmer, của Java và cả của Đại Việt.

Kiến trúc Chămpa cổ còn lại chủ yếu là đền tháp. Tháp cổ Chămpa ảnh hưởng

từ Ấn Độ bởi nó mang hình núi Mêru thu nhỏ, theo bố cục: hướng tâm, các trục quay

ra bốn hướng, mặt tiền quay về hướng Đông. Nhìn từ bên ngoài, tháp Chăm là một là

một cấu trúc nhiều tầng. Tầng dưới cùng làm cái vỏ cho gian điện, bên ngoài có

những hình ốp có trang trí nằm giữa hai bộ gờ trên và dưới. Các tầng tháp nối nhau

nhỏ dần lên tận đỉnh, mỗi tầng lại có các hoa văn và các lá nhĩ mang nhiều phong cách

khác nhau, ở tháp Pôklongrai, mỗi tầng lại có tượng Siva làm bằng đá, và ở trên đỉnh

tháp là một hòn đá hình bầu dục, đầu nhọn hướng lên trời.

Những khu đền tháp lớn của Chămpa tập trung ở các trung tâm lớn như Thánh

địa Mỹ Sơn, vùng Vijaya, vùng Kauthara và Pandurangara thờ các thần của Ấn Độ

giáo như Brahma, Visnu, Siva. Người Chăm gọi các tháp Chăm là Kalăn, có nghĩa là

đền lăng, và những cụm tháp đền thờ thần được kết hợp với lăng mộ và thờ vua chúa:

Tháp Pô Tầm ở Phan Rí (Bình Thuận) thờ vua PôTầm, tháp Pôrômê và tháp

Pôklongrai ở Ninh Thuận thờ vua Pôrômê và vua Pôklongrai. Như vậy, các tháp đền

khi đến với Chămpa không chỉ để thờ thần nữa mà kèm theo thờ phụng vua chúa, hay

28

nói rộng ra là thờ cúng tổ tiên. Một số tượng mặt vua như Pôklongrai, Pôrômê được

gắn vào linga (gọi là Mukhalinga) và đặt thờ trong lòng các tháp.

Ngoài các khu kiến trúc phục vụ cho Bàlamôn giáo và Ấn Độ giáo, Chămpa

còn một khu kiến trúc và điêu khắc Phật giáo Đồng Dương (Quảng Nam), một tổng

thể kiến trúc nằm trên một ngọn đồi cao 500m, có chiều dài từ Tây sang Đông là

1330m, trong thung lũng còn lại rất nhiều dấu vết của những ngôi chùa hay những tu

viện Phật giáo.

2.5.2.5. Tôn giáo, tín ngưỡng

Ở bất kỳ tỉnh, thành nào của vùng duyên hải miền Trung, chúng ta cũng bắt gặp

những ngôi miếu thờ nữ thần gọi chung là miếu thờ Bà. Bà ở đây gồm cả Thiên Hậu,

Tống Hậu, Cửu Thiên Huyền Nữ, Ngũ Hành, Bà Thủy Long, Bà Lường… đặc biệt là

Thiên Y A Na.

Ngoài Thiên Y A Na, ở các tỉnh duyên hải miền Trung, nơi đâu có người Hoa

sinh tụ thì nơi đó có đền thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu, vị nữ thần Biển trong tín ngưỡng

của người Hoa, nhằm cầu mong sự phù hộ, độ trì của Bà trong công cuộc mưu sinh

trên biển.

Có lẽ đặc trưng và điển hình nhất cho tín ngưỡng dân gian vùng ven biển miền

Trung là tục thờ cá Ông (cá voi). Tục thờ cá Ông gắn với một hiện tượng có thật về cá

voi hay cứu người, cứu thuyền lúc bão tố ngoài khơi. Do vậy, có thể coi nghi thức thờ

phụng cá Ông của cư dân miền Trung như là một hiện tượng văn hóa dân gian tổng

thể, trong đó cốt lõi là tục thờ cúng cá Ông, một loại hình tín ngưỡng đặc trưng của cư

dân ven biển.

Một hiện tượng tín ngưỡng mang sắc thái khá đặc trưng của cư dân duyên hải

miền Trung là tục thờ Cô Bác.

2.5.2.6. Lễ hội

Ngày nay, trên dải đất duyên hải miền Trung, ở bất kỳ vùng, miền nào cũng có

những sinh hoạt lễ hội truyền thống khá đậm nét như: hội đua ghe/thuyền, lễ hội cầu

ngư, lễ hội Mục đồng Phong Lệ, lễ hội Quan Thế Âm (Đà Nẵng); lễ hội Bà Thu Bồn,

lễ hội cầu ngư, lễ vía Quan Công, lễ vía Thiên Hậu (Quảng Nam); lễ Khao lề thế lính

Hoàng Sa, lễ cầu ngư (Quảng Ngãi); lễ hội cầu ngư (Phú Yên); lễ hội Tháp Bà Nha

Trang, lễ hội Am Chúa, lễ hội cầu ngư (Khánh Hòa)….

Ngoài các lễ hội truyền thống, có nguồn gốc từ lâu đời, hiện nay, có nhiều lễ

hội văn hóa đương đại, lễ hội du lịch được tổ chức ở nhiều địa phương trong vùng

nhằm thỏa mãn nhu cầu thưởng thức văn hóa của nhân dân và thu hút du khách, phục

29

vụ phát triển du lịch ở các địa phương trong vùng. Tiêu biểu là các lễ hội, sự kiện văn

hóa sau:

- Lễ hội Quán Thế Âm (Đà Nẵng)

- Cuộc thi bắn pháo hoa quốc tế Đà Nẵng

- Lễ hội Quảng Nam - Hành trình di sản

- Festival biển Nha Trang, Khánh Hòa

2.5.2.7. Văn học

Truyện cổ tích xứ Quảng mang sắc thái những truyện cổ ở một vùng đất mới

khai phá rất rõ. Được hình thành khi xã hội con người ở nước ta đã được tổ chức theo

chế độ phong kiến độc lập, nên trình độ chinh phục thiên nhiên của con người đã tiến

bộ khá cao, vì thế các yếu tố thần thoại không còn để lại nhiều dấu vết trong các

truyện cổ.

Các truyện cười ở đây phần lớn đều nhằm vào giai cấp thống trị trong xã hội

phong kiến, mà những nhân vật tiêu biểu như quan tri huyện, nhà sư, thầy cúng

thường hay bị đem ra chế giễu nhất: “Truyện cười Thủ Thiệm”.

2.6. Vùng văn hóa Trường Sơn – Tây Nguyên

2.6.1. Đặc điểm về tự nhiên, lịch sử và cư dân

Vùng văn hóa Trường Sơn – Tây Nguyên bao gồm địa bàn các tỉnh Gia Lai,

Kon Tum, Đắc Lắc, Đắc Nông, Lâm Đồng, vùng núi các tỉnh Thừa Thiên, Quảng

Nam, Đà Nẵng và các khu vực kế cận thuộc vùng núi Quảng Ngãi, Bình Định, Khánh

Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận. Trừ vùng núi Trường Sơn ở phía Bắc, còn lại Tây

Nguyên là vùng sơn nguyên, xen cài giữa các dãy núi cao trung bình với các cao

nguyên đất đỏ. Khí hậu vùng này phân thành mùa khô và mùa mưa rõ rệt.

Vùng Trường Sơn – Tây Nguyên là nơi quần tụ của hơn 20 tộc người thuộc hai

nhóm ngôn ngữ chủ yếu là Môn – Khơ me và Mã Lai – Đa Đảo. Các tộc người tiêu

biểu cho nhóm ngôn ngữ Môn – Khơ me là: Ba Na, Xơ Đăng, Mnông, Mạ, Xtiêng…;

còn các tộc tiêu biểu cho nhóm ngôn ngữ Mã Lai – Đa Đảo là Ê đê, Gia rai, Raglai,

Chu Ru. Về phân bố dân cư các tộc người, ta thấy hình thành nên bốn nhóm rõ rệt, đó

là: các tộc thuộc nhóm Ka Tu – Bru (Bru, Ka Tu, Tà Ôi) phân bố chủ yếu ở vùng núi

Nam Trường Sơn, các tộc thuộc nhóm Ba Na – Xơ Đăng phân bố chính ở Bắc Tây

Nguyên, các tộc nhóm Mnông - Mạ cư trú ở Nam Tây Nguyên, còn các tộc Nam Đảo

thì đan xen vào hai nhóm Ba Na – Xơ Đăng và Mnông - Mạ, sống chủ yếu ở trung

tâm Tây Nguyên thuộc địa bàn tỉnh Đắc Lắc.

Cư dân Trường sơn – Tây Nguyên là cư dân bản địa.

30

Từ cuối thế kỉ XX, người Việt di cư lên Tây Nguyên ngày càng đông, chiếm tỷ

lệ trên 50% tổng số dân cư, tạo nên vùng xen cư giữa các tộc bản địa và người Việt và

các nhóm tộc người thiểu số từ miền núi phía Bắc di cư tới, khiến thành phần tộc

người ở Tây Nguyên lên tới hơn 40 tộc người khác nhau.

2.6.2. Đặc điểm về văn hóa

2.6.2.1. Văn hóa sản xuất

Một đặc trưng cơ bản nhất quy định nên sắc thái của văn hóa vùng Trường Sơn

– Tây Nguyên là nếp sống nương rẫy. Nếp sống đó thể hiện trên nhiều phương diện

như kinh tế, quan hệ xã hội, phong tục, tín ngưỡng… Về kinh tế, cư dân ở đây có

truyền thống làm nương rẫy trên vùng đất khô của sơn nguyên. Phương thức canh tác

này khiến con người hoàn toàn phụ thuộc, phải thích ứng với những thay đổi của điều

kiện tự nhiên và khí hậu. Do đó, đời sống của con người khá bấp bênh, thiếu thốn. Về

phương diện xã hội, nếp sống nương rẫy duy trì các quan hệ xã hội cộng đồng, cộng

đồng gia tộc mẫu hệ, cộng đồng công xã làng buôn, các quan hệ bình đẳng, dân chủ

của xã hội nguyên thủy, xã hội chưa phân hóa giai cấp và thiết lập chế độ người bóc

lột người. Nếp sống nương rẫy tạo cho con người gắn bó với môi trường rừng núi, đó

là môi trường sống, sinh tồn của mỗi con người, mỗi làng buôn, nó là tác động tới đời

sống vật chất, cũng như thế giới tinh thần của con người.

2.6.2.2. Trang phục

Điều dễ nhận thấy là cư dân ở đây đều ưa mặc y phục thuộc loại choàng quấn.

Đây là loại trang phục cổ xưa của cư dân vùng Đông Nam Á mà ngày nay không còn

nhiều nữa. Đó là các loại khố, váy mảnh (váy không khâu thành ống), tấm choàng, các

loại áo chui đầu… Người ta cũng rất chuộng các hình thức trang trí trên cơ thể vừa

cho đẹp, vừa mang tính nghi lễ, như xăm mình, cà răng, căng tai, đeo các loại vòng,

kể cả vòng ống ở tay, chân, cổ. Cũng như nhiều dân tộc thiểu số khác, họ ưa thêu và

dệt hoa văn trên váy, khố, tấm choàng, áo… ví như chiếc khố của người đàn ông là cả

một công trình dệt, thêu và trang trí các tua bông ở hai bên diềm. Tuy nhiên, phong

cách trang trí (hoa văn và bố cục) của cư dân vùng Trường Sơn – Tây Nguyên lại

hoàn toàn khác biệt với các dân tộc vùng Việt Bắc, Tây Bắc.

2.6.2.3. Nhà ở

Ở Trường Sơn, người ta thường thấy các ngôi nhà công cộng (gơl) với mái tròn

khum mu rùa, đầu hồi trang trí con chim thần mang phong cách Đông Sơn, ở Bắc Tây

Nguyên là những ngôi nhà Rông (nhà Rông trống và nhà Rông mái) dáng mái cao vút

hình lưỡi rìu, vượt hẳn lên mái các ngôi nhà sàn trong làng; trên mái nhà Rông, cầu

thang lên xuống, trong nhà trang trí nhiều mô típ hoa văn. Còn ở Trung và Nam Tây

31

Nguyên, đặc trưng bởi các ngôi nhà dài, xưa kia có ngôi nhà dài hàng trăm mét, “dài

như một tiếng chiêng ngân”, “dài hơn một thôi ngựa chạy”, trong đó sinh sống nhiều

gia đình và một phần của ngôi nhà (gar) dành cho sinh hoạt cộng đồng. Ngôi nhà của

người Ê Đê mang hình dáng con thuyền, trên cột nhà, cầu thang lên xuống trang trí

hình cối, chày, mặt trăng, bầu sữa…

2.6.2.4. Đi lại

Ở vùng Trường Sơn – Tây Nguyên, phương tiện đi lại và vận chuyển quen

thuộc với người dân là sử dụng voi và gùi hàng trên lưng.

Gùi là phương tiện vận chuyển phổ biến của người Tây Nguyên, ai cũng có

chiếc gùi cho riêng mình. Gùi có nhiều loại, dùng vào nhiều công việc khác nhau, như

trữ đồ đạc, mang đồ vật từ nơi này tới nơi khác, dùng khi săn, đi chợ, đi thăm hỏi, đi

nương rẫy… Gùi không chỉ là vật mang vác, còn là đồ mỹ thuật, trên đó trang trí hoa

văn đẹp, làm tăng thêm nét duyên dáng cho các cô gái, chàng trai. Tùy theo từng tộc

người mà hình dáng, đế gùi cấu tạo khác nhau, màu sắc và trang trí hoa văn có nét

riêng. Nét chung của gùi ở Trường Sơn – Tây Nguyên là gùi quai đeo qua vai chứ

quai gùi không tì vào trán như nhiều dân tộc ở miền núi phía Bắc.

2.6.2.5. Tín ngưỡng, lễ hội

Bao bọc xung quanh thế giới thực của con người Tây Nguyên là một thế giới

huyền ảo, ở đó ngự trị các thần linh, ma quỷ và các linh hồn. Người ta tin rằng mọi vật

xung quanh đều có linh hồn (Yang), từ các vật dụng nhỏ như chiêng, ché, ghế ngồi

đến cây cỏ, các con vật, con sông, đồi núi… Có Yang tốt phù hộ cho con người và có

Yang xấu, nếu con người làm chúng không vừa lòng thì chúng có thể làm hại đến con

người và người ta có thể nhận biết Yang qua những giấc mơ.

Là cư dân nông nghiệp, dù là theo hình thức nương rẫy nhưng trong đời sống

tâm linh của cư dân vùng Trường Sơn – Tây Nguyên những tín ngưỡng mang dáng

nét nông nghiệp vẫn còn in đậm. Cùng với quá trình tăng trưởng của cây lúa, họ có

các hình thức lễ bái để cầu mong cho lúa tốt, mùa màng bội thu. Ví dụ, sau khi lúa con

gái được làm sạch cỏ, người ta tổ chức lễ cầu an, tạ ơn thần Sấm đã làm mưa xuống và

tạ ơn Mẹ Lúa Yang S’ri.

Một biểu hiện của tín ngưỡng nông nghiệp đó là các hình thức hiến sinh.

2.6.2.6. Trường ca Tây Nguyên

Trong các sinh hoạt văn hóa dân gian của cư dân vùng Trường Sơn – Tây

Nguyên không thể không nhắc tới một loại hình sáng tác mang đậm chất Tây Nguyên,

đó là trường ca (sử thi). Người Ê đê gọi là Khan, người Mnông gọi là Ót Nrông, người

Ba Na gọi là Hơmon, người Gia rai gọi là Hơri, người Mạ gọi là Nôtông… Người ta

32

biết tới Tây Nguyên và những người con của vùng đất này qua các bản trường ca như

Đăm San, Đăm Noi, Xinh Nhã, Khinh Dú, Đông Tư, Đămte Plan…

Trong thần thoại các dân tộc Tây Nguyên chứa đựng những quan niệm thế giới

và hệ thống các vị thần. Ở người Ba Na, Gia Rai, Ê Đê, Mnông đều quan niệm vũ trụ

hợp thành từ ba thế giới: thế giới bên dưới, thế giới của con người và thế giới của thần

linh, mà ở người Ba Na cột cây Klao dựng ở nàh mồ chính là hình ảnh thu nhỏ của ba

thế giới đó. Với người Ê Đê thì mỗi thế giới như vậy lại có các cặp thần linh trị vì:

Mtao Kơ trị vì tầng trời, Mtao Tơlua và Ae Mơgơ Hăn trị vì tầng đất và Băngdơbung

trị vì tầng dưới đất.

2.6.2.7. Luật tục

Một hiện tượng đặc sắc nữa của văn hóa Tây Nguyên vừa mang tính xã hội vừa

mang tính văn hóa là luật tục. Cơ cấu xã hội các dân tộc Tây Nguyên là cơ cấu công

xã láng giềng, kiểu buôn, bon, plây (làng) trong đó bao gồm các gia tộc phụ hệ hay

mẫu hệ, tàn dư gia đình lớn này còn thấy rõ nét ở nhiều dân tộc. Xã hội xây dựng trên

cơ sở công hữu và cộng đồng, điều hành xã hội theo luật tục. Ở các tộc Gia Rai, Ê Đê,

Mnông, luật tục đã định hình, lưu truyền dưới hình thức văn vần. Bộ luật Ê Đê đã

được người Pháp sưu tầm và dịch ra tiếng Pháp với 236 điều, bộ luật Gia Rai cũng

được người Pháp sưu tầm và dịch.

2.6.2.8. Nghệ thuật dân gian

Về âm nhạc, người ta thường nhắc tới nhạc cụ gõ, sự phong phú và đa dạng

nhạc cụ gõ của Tây Nguyên gắn liền với các chất liệu tự nhiên: tre, nứa, gỗ, vỏ bầu.

Nhạc cụ gõ cũng là hiện tượng âm nhạc hóa âm thanh và tiết tấu của cuộc sống lao

động, mà đặc trưng ở đây là giã gạo chày tay, cây đàn tơrưng nước, tơrưng gió, Klong

– pút, đàn kôk… đều có nguồn gốc từ các dụng cụ đuổi thú trên nương rẫy. Trong các

nhạc vụ hiện có ở Tây Nguyên, có lẽ nhạc cụ gõ được dùng gắn với sinh hoạt tín

ngưỡng, nghi lễ, sinh hoạt cộng đồng mang tính linh thiêng. Trong các nhạc cụ gõ,

cồng chiêng là nhạc cụ tiêu biểu nhất.

Trong nền nghệ thuật múa của các dân tộc Việt Nam, múa của các dân tộc

Trường Sơn – Tây Nguyên tạo nên một mảng màu khá phong phú và độc đáo, không

thể lẫn với các tộc người khác, dù là múa Chăm, Khơ me ở kế cận. Múa của Trường

Sơn – Tây Nguyên mang chất liệu khỏe khoắn, hồn nhiên, mộc mạc, kết hợp cả động

tác tay chân chứ không chỉ động tác tay mềm mại như ở nhiều vùng khác. Múa tập thể

thường là múa vòng tròn, trong ngày hội múa xoay quanh cột đâm trâu hay nhà rông,

thường di chuyển ngược chiều kim đồng hồ. Âm nhạc múa có tiết tấu, nhạc cụ là

chiêng, trống nên tạo cảm giác khỏe khoắn, trầm hùng.

33

Về nghệ thuật tạo hình, điêu khắc tượng nhà mồ là sáng tạo nghệ thuật của

người Tây Nguyên.

2.7. Vùng văn hóa Nam Bộ

2.7.1. Đặc điểm về tự nhiên, lịch sử và cư dân

Về phạm vi, vùng văn hoá này bao gồm địa bàn 19 tỉnh thành: Đồng Nai, Bình

Dương, ̣Bình Phước, Tây Ninh, Bà Rịa - Vũng Tàu, thành phố Hồ Chí Minh, Long

An, Tiền Giang, Bến Tre, Vĩnh Long, Trà Vinh, Đồng Tháp, TP. Cần Thơ, Hậu

Giang, Sóc Trăng, An Giang, Kiên Giang, Bạc Liêu, Cà Mau.

Về địa hình, đây là một vùng đồng bằng sông nước rất đặc trưng, có diện tích

và độ phì nhiêu cao nhất trong tất cả các đồng bằng nước ta. Toàn vùng có đến 4.000

kênh rạch, dài tổng cộng 5.700km.

Hai hệ thống sông lớn nhất của vùng là hệ thống sông Đồng Nai và hệ thống

sông Cửu Long.

Về khí hậu, Nam Bộ là vùng tương đối điều hoà, ít bão, quanh năm nóng ẩm,

không có mùa lạnh. Mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 11, mùa khô từ tháng 12 tới tháng

4.

Nam Bộ là vùng văn hóa trẻ, khoảng 5.000 - 4.000 năm trước, người

Indonesian đã đến đây khai phá, tạo nên văn hoá Đồng Nai. Từ thế kỉ thứ I đến thế kỉ

thứ VIII, người Indonesian và nhiều lớp người ngoại nhập (Thiên Trúc, Nguyệt Thi,

Nam Dương...) tạo lập nền văn hoá Óc Eo ở đồng bằng Nam Bộ và Đông Campuchia,

dựng nên vương quốc Phù Nam hùng mạnh.

Ngoài trung tâm Óc Eo, nhà nước Phù Nam còn có một trung tâm chính trị,

văn hoá và tôn giáo nữa trên vùng đất Long An, nơi có tới 100 di tích văn hoá Óc Eo

với 12.000 hiện vật, đặc biệt là quần thể di tích Bình Tả, gồm ba cụm di tích: Gò Xoài,

Gò Đồn và Gò Năm Tước, có niên đại từ thế kỉ thứ I đến thế kỉ thứ VII. Vào khoảng

năm 550, vương quốc Chân Lạp tiêu diệt Phù Nam. Nền văn hoá Óc Eo vẫn còn tiếp

diễn ở một số nơi trên đồng bằng sông Cửu Long nhưng đến cuối thế kỉ VIII thì tàn

lụi hẳn.

Hiện nay, Nam Bộ là nơi cư trú của người Việt và các tộc người thiểu số là cư

dân bản địa: Xtiêng, Chơ Ro, Mạ, hoặc di dân: Khơ me, Hoa, Chăm, Tày, Nùng,

Mường, Thổ…

2.7.2. Đặc điểm về văn hóa

2.7.2.1. Tính cách Nam Bộ

Tính cách con người nơi đây nổi tiếng là cương trực, dũng cảm.

34

Cũng từ đặc điểm của mảnh đất phương Nam đã tạo cho con người nơi đây có

tính giản dị trong cuộc sống, do họ phải lặn lội giữa đồng nước, nắng gió, nay đây mai

đó trên sông rạch, bưng biền nên họ có thói quen không thích ăn diện hay xây dựng

nhà kiên cố.

Người dân nơi đây nổi tiếng về tinh thần lao động hăng hái, có kỹ năng nghề,

luôn biết sáng tạo cải tiến phương tiện cho phù hợp với điều kiện làm việc.

Những người khai phá đất mới là những người coi nghĩa khí làm đầu. Người

Nam Bộ thích kết thân bạn bè cùng nhau chè chén, ăn chơi xả láng ồn ào, nhưng sẵn

trong họ một cái gì đó mang nặng âm điệu sầu tư, nên trong cuộc vui họ ham mê ca

xướng, hát bội, cải lương, nhất là các âm điệu vọng cổ chứa chất sầu vọng. Đó là hai

mặt của tâm lý con người Nam Bộ.

Họ là những người sẵn sàng tiếp nhận và hướng về cái mới, nhạy cảm với cái

mới trong cả việc làm ăn, vui chơi giải trí.

2.7.2.2. Ẩm thực

Đây là vùng đất được thiên nhiên ưu đãi, đất “làm chơi ăn thiệt”, con người dù

nghèo hèn, cơ cực nhưng vẫn không thiếu thức ăn, gặp gì ăn nấy, từ những cây cỏ trên

bờ, con cá dưới sông, con chim trên trời, cho đến các loài sinh vật khác. Tính hoang

dã trong văn hóa ẩm thực của người Nam Bộ đã được định hình từ đây. Điều dễ nhận

thấy nhất ở tính hoang dã này là người Nam Bộ ăn rất nhiều rau, đây là loại thức ăn có

sẵn ở vùng sông nước, ao hồ, ruộng vườn rất dễ tìm không cần nhiều thời gian chế

biến, có loại chỉ cần hái vào rửa sạch là ăn được. Người ta có thể ăn các loại rau từ rau

đắng, rau dền, rau răm, cải xanh, tía tô, hành, hẹ, ngò gai… đến các loại cây bông

như: bông điên điển, thiên lí, bông kim châm…

Nhưng nổi bật hơn trong tính hoang dã này chính là môi trường của việc ăn

uống, người Nam Bộ thường có thói quen chế biến món ăn và ăn ngay tại chỗ. Món cá

lóc nướng trui là một minh chứng cho điều này, hoặc một nồi canh chua cá lóc được

nấu ngay sau buổi tát đìa cũng thể hiện điều đó.

2.7.2.3. Trang phục

Về trang phục, do sống trong môi trường sông nước, nông dân Nam Bộ, cả

nam và nữ, rất thích chiếc áo bà ba và chiếc khăn rằn.

Phụ nữ Nam Bộ chải tóc kẹp hay búi tóc sau ót, tùy theo lứa tuổi, tuy nhiên

kiểu tóc búi vẫn là nét riêng. Để giữ cho búi tóc chặt, đẹp, các bà các cô cài thêm trâm

vàng hay lược cong để giữ cho búi tóc khỏi xổ. Cũng như phụ nữ Huế, phụ nữ Nam

Bộ thích đeo kiềng vàng, cũng có người giữ nếp đeo chuỗi hột vàng quanh cổ như phụ

nữ miền Bắc.

35

Nam Bộ là vùng đất mở, năng động nên nhanh chóng tiếp thu những yếu tố văn

hóa mới, đặc biệt ở lĩnh vực tìm kiếm sự đổi mới trong cái đẹp nữ phục thành thị miền

Nam. Hàng loạt biểu hiện của phong trào Âu hóa như sự xuất hiện của váy cưới, áo sơ

mi, quần Âu, quần jeans, quần ống loe, ống bé, thậm chí cả các kiểu cách mặc

hippy…

2.7.2.4. Nhà ở

Vùng đất Nam Bộ là vùng đất trũng có hơn phân nửa diện tích ven biển là vùng

đất lợ, điều kiện môi trường rất thích hợp cho các loại cây sú, vẹt, đước, bần, tràm,

dừa nước…sinh sống. Người dân ở đây đã tận dụng các sản vật tự nhiên này làm vật

liệu xây dựng cho ngôi nhà của mình.

Nam Bộ có ít bão tố, nhiều kênh rạch, con người phải dồn sự chăm chút cho

ghe xuồng và vườn tược nên nhà của khá tạm bợ. Một ít cây làm cột, làm kèo, một ít

lá dừa nước vừa lợp mái, vừa thưng vách là đã có một ngôi nhà ấm cúng.

Nhà ở của người Việt Nam Bộ có ba loại chính: nhà đất cất dọc theo ven lộ,

nhà sàn cất dọc theo kinh rạch, và nhà nổi trên sông nước. Nhà nổi trên sông nước là

nơi cư trú đồng thời là phương tiện mưu sinh của những gia đình theo nghề nuôi cá

bè, vận chuyển đường sông, buôn bán ở các chợ nổi, bán sỉ và bán lẻ trên sông.

2.7.2.5. Đi lại

Người ta vẫn mệnh danh Nam Bộ là xứ sở của văn minh kênh rạch. Kênh rạch

tạo thành hệ thống chằng chịt bám chặt vào mọi nẻo của cả vùng, nó quy định nhịp

điệu làm ăn, làm gì, đi đâu, thậm chí thờ cúng, vui chơi người ta cũng tùy thuộc vào

con nước lên hay ròng. Ở xứ sở kênh rạch như vậy, con thuyền là phương tiện đi lại

chuyên chở chính yếu, bởi thế từ lâu dân gian có câu: “sắm xuồng là để làm chân”.

Ở vùng sông nước thì dùng xuồng, ghe, tắc ráng, vỏ lãi, tàu, bè, bắc (phà), cộ...

Ở trên đất liền thì các cư dân Nam Bộ dùng xe bò, xe ngựa, xe đạp, xe thồ, xe tải...

Trong thời Pháp thuộc, khi giao thông đường bộ bước đầu phát triển, người Nam Bộ

đã gọi các chuyến xe khách liên tỉnh, liên vùng là xe đò. Nói chung, cho đến nay ở

miền Tây giao thông đường thuỷ vẫn rất thông dụng và thuận lợi, mặc dù giao thông

đường bộ đã được cải thiện nhiều.

2.7.2.6. Tôn giáo, tín ngưỡng

Để thích nghi với điều kiện sống mới, người dân Nam Bộ ít khi ràng buộc

chính mình bởi những tư tưởng Nho giáo, những lề thói, khuôn phép phong kiến lỗi

thời, nhưng cũng chính vì đây là vùng đất mới, cư dân tứ xứ đổ về sinh sống nên tạo

điều kiện cho nhiều tôn giáo, tín ngưỡng bén rễ, đâm chồi. Điều này tạo nên diện mạo

hết sức đa dạng, phức tạp của đời sống tâm linh. Bên cạnh các tôn giáo lớn từ ngoài

36

du nhập vào như Đạo Phật, Gia Tô Giáo, Tin Lành, Islam, còn có các tôn giáo, tín

ngưỡng địa phương như Cao Đài, Hòa Hảo, Đạo Dừa, Đạo Ngồi, Đạo Nằm, Đạo

Câm, Đạo Đi Chậm, các tín ngưỡng dân gian như thờ tổ tiên, thổ thần, tứ phủ, Neaktà,

Arăk… Tính ra, số tín đồ các đạo đã hình thành các tổ chức thì ở đồng bằng sông Cửu

Long chiếm số lượng khoảng 1/3 cả nước.

Tôn giáo, tín ngưỡng Nam Bộ cũng nhạy cảm hơn với các vấn đề đời sống

chính trị, xã hội, nói cách khác, các thế lực dễ lợi dụng và kích động tôn giáo, tín

ngưỡng để phục vụ cho các mục đích của họ. Thực tế lịch sử ở đây, từ Phật giáo, Gia

Tô giáo, các đạo Cao Đài, Hòa Hảo, các hội kín mang tính chất tôn giáo đều đã từng

nhập cuộc trong các trào lưu chính trị và xã hội. Tính phức tạp, đa dạng của tôn giáo,

tín ngưỡng ở Nam Bộ còn thể hiện ở sự kết hợp chặt chẽ và nhuần nhuyễn giữa chúng

với các quá trình văn hóa và quá trình dân tộc.

2.7.2.7. Lễ hội

Lễ hội của người Việt Nam Bộ cũng rất đa dạng, bao gồm bốn loại: lễ hội tín

ngưỡng - tôn giáo (bao gồm các lễ hội thường niên của đạo Phật, đạo Cao Đài, Phật

giáo Hoà Hảo, đạo Thiên Chúa, đạo Tin Lành, hội đền Linh Sơn Thánh mẫu ở núi Bà

Đen, lễ hội Vía Bà Chúa Xứ ở núi Sam, Châu Đốc…), lễ hội nông nghiệp, lễ hội ngư

nghiệp (lễ hội Nghinh Ông là sự kiện quan trọng bậc nhất trong đời sống văn hoá và

tâm linh của cư dân), lễ hội văn hoá - lịch sử (Ở các đình làng, thường xuyên có các

lễ hội Kỳ yên tiến hành vào đầu năm và cuối năm, để tạ ơn Thành hoàng Bổn cảnh,

thần linh và các bậc tiền hiền, hậu hiền có công khai khẩn, khai cơ, giúp dân an cư lạc

nghiệp), lễ tết cổ truyền như tết Nguyên đán, tết Đoan ngọ..., các lễ hội tưởng niệm

các danh nhân có công mở đất như Nguyễn Hữu Kính, Nguyễn Văn Thoại (Thoại

Ngọc Hầu), Lê Văn Duyệt, Trần Thượng Xuyên, và lễ hội tưởng niệm các anh hùng

dân tộc như Trương Định, Nguyễn Trung Trực, Võ Duy Dương, Đốc binh Kiều, Phan

Công Hớn, Ngô Tán Đước, Nguyễn Thanh Long, Trương Văn Rộng, Trần Công

Thận.

2.7.2.8. Văn học nghệ thuật

Nam Bộ có một kho tàng văn học, văn nghệ dân gian phong phú. Đó là các

truyện dân gian phản ánh sự nghiệp khai phá đất đai, gắn liền với những danh thắng,

di tích và nhân vật lịch sử. Đó là kho tàng ca dao và dân ca với các điệu hò, điệu lý,

các bài hát huê tình, hát ru em, hát đồng dao, hát sắc bùa, hát thài, hát rối, hát vọng cổ,

hát tài tử, v.v. Đặc biệt, hát vọng cổ và hát tài tử rất được người Nam Bộ ưa thích.

Ngoài ra, Nam Bộ còn có một số thể loại văn học dân gian đặc sắc khác là nói

vè, nói tuồng, nói thơ. Truyện thơ và hình thức diễn xướng nói thơ cũng là một hoạt

37

động văn nghệ dân gian phổ biến tại Nam Bộ với các truyện thơ nổi tiếng như Lục

Vân Tiên, Phạm Công - Cúc Hoa, Thoại Khanh - Châu Tuấn, Lâm Sanh - Xuân

Nương, Thạch Sanh - Lý Thông, Tấm Cám, Hậu Vân Tiên...

2.7.2.9. Giao lưu, tiếp biến văn hóa

Là miền đất mới tập hợp dân tứ xứ quy tụ về như vậy, nên trong quá trình lịch

sử trên 300 năm nay, ở đây đã diễn ra quá trình giao lưu văn hóa sống động, tạo nên

các nét đặc trưng của vùng văn hóa. Giao lưu ảnh hưởng ở đây trước nhất là giữa các

tộc người, giữa cư dân địa phương với nhau và giao lưu ảnh hưởng với bên ngoài, như

Campuchia, Mã Lai, Indonexia, Trung Quốc và với phương Tây.

Câu hỏi ôn tập chương 2:

1) Tứ trấn nội kinh là gì? Giới thiệu giá trị văn hóa nổi bật của tứ trấn nội kinh.

2) Phân tích giá trị văn hóa vùng Thăng Long – Đông Đô – Hà Nội

3) Tại sao nói Tây Bắc được xem là ngôi nhà lớn có hai tầng?

4) Việt Nam có những vùng “đệm” văn hóa nào?

5) Chỉ ra vùng trung tâm và vùng ngoại vi trong các vùng văn hóa Việt Nam?

6) Văn hóa vùng với tín ngưỡng thờ Mẫu

7) Văn hóa vùng với tín ngưỡng và lễ hội thờ cúng Cá Ông.

8) Văn hóa vùng với tính cách con người.

9) Trình bày ý kiến của anh/chị về nhận định vùng văn hóa Trường Sơn – Tây

Nguyên là vùng văn hóa mang tính chất đóng.

10) Trình bày ý kiến của anh/chị về nhận định vùng văn hóa Nam Bộ và vùng

văn hóa mang tính chất mở.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Lê Duy Anh – Lê Hoàng Vinh (2004), Lần giở lịch sử văn hóa miền Thuận –

Quảng, NXB Đà Nẵng

2. Huỳnh Công Bá (2009), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb. Thuận Hóa, Huế.

3. Trần Lê Bảo (2010), Khu vực học và nhập môn Việt Nam học, Nxb Giáo dục

Việt Nam, Hà Nội.

4. Ngô Văn Doanh (2002), Văn hóa cổ Chăm Pa, NXB Văn hóa dân tộc, HN

5. Đỗ Hạ, Quang Vinh (2006), Những lễ hội truyền thống Việt Nam, Nxb Thanh

Hóa

38

6. Nguyễn Đắc Hưng (2010), Văn hóa Việt Nam giàu bản sắc, Nxb Chính trị quốc

gia

7. Đặng Văn Hường (2014), Tìm hiểu một số phong tục, tập quán, tín ngưỡng, tôn

giáo các dân tộc vùng Nam Trung Bộ, Nxb Quân đội nhân dân

8. Đỗ Hồng Kỳ (2012), Văn hóa cổ truyền ở Tây Nguyên trong phát triển bền

vững, Nxb Từ điển bách khoa

9. Nhiều tác giả (2000), Chân dung văn hóa Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia

10. Nhiều tác giả (2004), Nam Bộ đất và người, Nxb Trẻ

11. Hà Nguyễn (2013), Tiểu vùng văn hóa xứ Đông, Nxb Thông tin và truyền

thông

12. Hà Nguyễn (2013), Tiểu vùng văn hóa xứ Quảng, Nxb Thông tin và truyền

thông

13. Chu Thái Sơn (2005), Người Thái, Nxb Trẻ

14. Lê Bá Thảo (2002), Việt Nam - lãnh thổ và các vùng địa lí, Nxb. Thế giới, Hà

Nội.

15. Trần Ngọc Thêm (1999), Cơ sở văn hóa Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội

16. Ngô Đức Thịnh (2003), Văn hóa vùng và phân vùng văn hóa ở Việt Nam, Nxb.

Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh.

17. Tổng cục du lịch Việt Nam, Trung tâm công nghệ thông tin du lịch (2004), Non

nước Việt Nam, Nxb Văn hóa thông tin

18. Nguyễn Thanh Tuấn (2010), Đa dạng văn hóa và quyền văn hóa hiện

nay ở Việt Nam, Nxb Văn hóa thông tin và Viện Văn hóa

19. Ngô Đức Thịnh (2009), Bản sắc văn hóa vùng ở Việt Nam, Nxb Giáo dục Việt

Nam, Hà Nội.

20. Viện Văn hóa – Thông tin, Phân viện Nghiên cứu văn hóa – thông tin Huế

(2004), Tiếp cận văn hóa nghệ thuật miền Trung (2 tập), NXB VHTT, Huế.

21. Trần Quốc Vượng (2005), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.

22. Trần Quốc Vượng (1998), Việt Nam - cái nhìn địa văn hóa, Nxb. Văn hóa dân

tộc, Hà Nội.

39