Embed Size (px)
Citation preview
1 | Trang Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS)
www.scis.hcmussh.edu.vn
SCIS Commentary là chuyên mục cung cấp các bài phân tích và bình luận sự kiện quan hệ quốc tế đương đại. Quan điểm trong các bài viết hoàn toàn là của riêng tác giả và không đại diện cho quan điểm chính thức của Trung tâm Nghiên cứu quốc tế (SCIS), Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Tp.HCM. Mọi hình thức sao chép đối với các bài bình luận này đều phải có sự cho phép của Trung tâm SCIS cũng như xác nhận từ tác giả. Những phản hồi cho bài bình luận xin vui lòng gửi thư về địa chỉ của Ban biên tập chuyên mục: [email protected].
Ảnh: AFP
CÁC QUỐC GIA ĐÔNG NAM Á VỚI CHIẾN LƯỢC
ẤN ĐỘ - THÁI BÌNH DƯƠNG MỞ VÀ TỰ DO (FOIP)
2 | Trang Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS)
www.scis.hcmussh.edu.vn
DẪN NHẬP
Trong những năm gần đây, khái niệm
Ấn Độ - Thái Bình Dương Mở và Tự Do
- FOIP (Free and Open Indo – Pacific)
đang trở thành đề tài nghiên cứu cho
nhiều học giả và các nhà hoạch định
chính sách. Thuật ngữ này được sử
dụng lần đầu bởi Gurpreet S. Khurana
- Giám đốc điều hành Quỹ Hàng hải
Quốc gia tại New Delhi, Ấn Độ - khi
bàn về lợi ích mà Nhật và Ấn Độ cùng
đạt được thông qua tuyến hàng hải
nối liền khu vực Ấn Độ Dương – Thái
Bình Dương. Sau đó, các quốc gia như
Nhật, Úc và Mỹ bắt đầu quan tâm và
đề cập đến khái niệm này thường
xuyên hơn trong các bài phát biểu,
cũng như trong các chiến lược phát
triển quốc gia.
Có thể nói chiến lược FOIP được đề
xuất và phổ biến bởi nhóm 4 quốc gia
trọng yếu Mỹ, Nhật, Úc và Ấn Độ
(nhóm Quad), đây là 4 quốc gia có tầm
ảnh hưởng nhất định trong khu vực
Châu Á – Thái Bình Dương và Ấn Độ
Dương. Chiến lược FOIP với mục đích
nhằm tích hợp khu vực Ấn Độ Dương
với khu vực Châu Á – Thái Bình Dương
vốn đã được nhắc đến từ thập niên
1980, thành một khu vực mở, tự do và
hợp tác của các quốc gia. Một mục
tiêu khác tuy không được công khai
nhắc đến nhưng thông qua nhóm
Quad có thể hiểu đó là việc ngăn chặn
sự trỗi dậy của Trung Quốc trong khu
vực Châu Á cũng như trên phạm vi
toàn cầu.
1. QUAN ĐIỂM VỀ FOIP
1.1. Quan điểm của học giả quốc tế
Ngay từ khi ý tưởng FOIP được đưa ra,
nó đã nhận về nhiều phản ứng và ý
kiến trái chiều; bên cạnh sự ủng hộ
đặc biệt của nhóm Quad thì có không
ít các học giả tỏ ra nghi ngờ về tính
khả thi cũng như quan ngại về những
ảnh hưởng từ chiến lược này mang lại.
Trong cuộc họp báo bên lề Quốc hội,
Bộ trưởng Ngoại Giao Trung Quốc
Wang Yi cho biết chiến lược FOIP chỉ là
những hoạt động nhằm thu hút sự chú
ý (headline grabbing) và FOIP cũng
giống như bọt biển “gây chú ý nhưng
cũng sớm tiêu tan”. Lin Minwang -
một nhà nghiên cứu tại Đại học Phục
Đán - tin rằng chiến lược Ấn Độ -Thái
Bình Dương vẫn là một khái niệm cần
được xây dựng và nhóm Quad chỉ là
khởi đầu cho việc xây dựng một khu
vực an ninh Ấn Độ - Thái Bình Dương.
Học giả Wang Xiaowen tại Đại học Văn
hóa và Ngôn ngữ Bắc Kinh thì cho rằng
chiến lược này về cơ bản chỉ là việc
mở rộng và thực hiện sâu hơn chính
sách “Tái Cân Bằng” (rebalance) của
chính quyền Obama bằng việc liên kết
Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương.
3 | Trang Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS)
www.scis.hcmussh.edu.vn
Nhìn chung, quan chức và học giả
Trung Quốc cho rằng FOIP không có
tính mới cũng như tính thực tiễn.
Trong khi đó, trong một bài phân tích
của mình, học giả Michael D. Swaine
cho rằng chiến lược FOIP có thể dẫn
đến gia tăng căng thẳng trong khu vực
bởi việc khiêu khích Trung Quốc, gây
hoang mang cho các quốc gia Châu Á,
hình thành một hệ tư tưởng và trạng
thái đối đầu với Trung Quốc, từ đó Mỹ
có thể sẽ tạo ra một cuộc Chiến tranh
lạnh vô nghĩa với chính quyền Bắc
Kinh trong tương lai. Thêm vào đó, các
quốc gia Châu Á nằm trong khu vực
của chiến lược FOIP có mối quan hệ và
chịu ảnh hưởng từ Trung Quốc sẽ rất
khó đưa ra hành động và phản ứng
tích cực đối với chiến lược này kể cả
Nhật, Ấn Độ và Úc. Ông cho rằng, điều
mà Châu Á đang cần trong thời điểm
hiện tại là một cách tiếp cận khu vực
mang tính xây dựng nhiều hơn dựa
trên sự cân bằng ổn định quyền lực và
sự thỏa hiệp lẫn nhau.
Chỉ trích lại nhận định của Michael D.
Swaine về chiến lược FOIP, học giả
Takenori Horimoto cho rằng, Swaine
đã quá đi sâu vào phân tích nhóm
Quad – bộ tứ an ninh khu vực Ấn Độ -
Thái Bình Dương (Mỹ, Nhật, Úc và Ấn
Độ) - của quá khứ với mục tiêu ngăn
chặn sự trỗi dậy của Trung Quốc mà
quy cho chiến lược FOIP đang hướng
đến việc đối đầu, gây căng thẳng với
Trung Quốc ở hiện tại. Ông cũng cho
rằng các quốc gia châu Á hiện nay
đang ngày càng có động thái cứng rắn
hơn trong ứng xử với Trung Quốc,
điển hình là Nhật Bản trong vụ tranh
chấp quần đảo Sensaku/Điếu Ngư với
Trung Quốc năm 2010, hay phản ứng
của Ấn Độ trước Trung Quốc trong
căng thẳng tại Doklam năm 2017. Bên
cạnh đó học giả Rahul Roy-Chaudhury
cho rằng Ấn Độ đang định hướng xây
dựng một khu vực Tự do, Mở và bao
gồm các quốc gia trong khu vực, chứ
không có ý tách biệt hay cô lập bất kỳ
quốc gia nào.
1.2. Quan điểm của các quốc gia thành
viên ASEAN
Trong khi các quốc gia nhóm Quad
đang hăng hái triển khai các hoạt động
đối ngoại nhằm thúc đẩy chiến lược
FOIP phát triển, thì nhóm các quốc gia
ASEAN vẫn chưa có bất kỳ phát ngôn
chính thức nào về việc sẽ ủng hộ hay
không đối với chiến lược này. Chúng
ta hiểu rằng, ASEAN đang đứng trong
một thế lưỡng nan khi ra quyết định
bởi mối quan hệ tương quan giữa
ASEAN với nhóm Quad và với Trung
Quốc. Do đó nếu các quốc gia ASEAN
đồng loạt ủng hộ sẽ có ý nghĩa rất lớn
đối với chiến lược FOIP, cũng như
4 | Trang Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS)
www.scis.hcmussh.edu.vn
nhóm Quad sẽ có thêm 1 nhóm đồng
minh chiến lược trong quá trình cạnh
tranh và kìm hãm sự trỗi dậy của
Trung Quốc.
Hiện tại các quốc gia thành viên
ASEAN đang có những phản ứng riêng
trước chiến lược này. Indonesia là
quốc gia thể hiện sự quan tâm và
đồng thuận cao nhất. Tại Đối thoại
Toàn cầu của Trung tâm Nghiên cứu
Quốc tế và Chiến lược (the Centre for
Strategic and International Studies
Global Dialogue) tổ chức ngày 8/5 tại
Jakarta, Ngoại trưởng Indonesia Retno
Marsudi đã nhắc đến khái niệm hợp
tác giữa ASEAN với Ấn Độ -Thái Bình
Dương, trong đó đề cao vai trò trung
tâm của ASEAN trong chiến lược này.
Các quốc gia như Việt Nam,
Campuchia, Thái Lan, Lào, Myanmar
cho biết sẽ ủng hộ chiến lược FOIP của
Nhật Bản sau khi Thủ tướng Abe cam
kết thúc đẩy các dự án cơ sở hạ tầng
tại 5 quốc gia ASEAN khu vực sông
Mekong.
Tuy nhiên nhiều học giả vẫn quan ngại
trước các quốc gia này bởi lẽ mối quan
hệ của họ với Trung Quốc quá lớn từ
vị trí địa lý đến các mối quan hệ kinh
tế, xã hội khác. Singapore tuyên bố sẽ
không tham gia vào chiến lược này khi
nó chưa có một lộ trình và chiến lược
rõ ràng, Bộ trưởng Ngoại giao Vivian
Balakrishnan trong một bài diễn
thuyết vào tháng 5/2018 cho biết rằng
Singapore sẽ không ký vào chiến lược
FOIP đang được Mỹ, Nhật, Ấn Độ và
Úc mời chào. Malaysia chưa đưa ra
tuyên bố chính thức; nhưng trong một
phát biểu vào ngày 15/11, thủ tướng
Mahathir Mohamad cho rằng sẽ hoan
nghênh chiến lược này nếu nó không
bao gồm việc gởi hạm đội Thứ 7 vào
khu vực.
Cùng chia sẻ quan điểm đó, Tổng
thống Philippines Rodrigo Duterte cho
rằng Trung Quốc đã sở hữu khu vực
Biển Đông, sự hiện diện của Mỹ và
đồng minh chỉ làm gia tăng căng thẳng
trong khu vực, và làm đảo lộn các nỗ
lực giải quyết các vấn đề giữa Bắc Kinh
và ASEAN. Mặc dù Mỹ là đồng minh
chiến lược, nhưng Trung Quốc cũng là
một đối tác kinh tế quan trọng của
Philippines; do đó mà hiện tại những
chính sách của Tổng thống Duterte
đang có xu hướng xa rời Mỹ kể từ sau
khi chính quyền ông bị Bộ Ngoại giao
Mỹ chỉ trích về cuộc chiến chống ma
túy khiến ít nhất 4000 người thiệt
mạng; thay vào đó là các chính sách
hướng về Trung Quốc nhằm tranh thủ
nguồn vốn đầu tư lên đến 169 tỷ đô
cho các hoạt động thúc đẩy kinh tế
Philippines.
5 | Trang Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS)
www.scis.hcmussh.edu.vn
Hiện tại các quốc gia Đông Nam Á đều
có những quan điểm và ý kiến riêng
đối với chiến lược FOIP, tuy nhiên việc
ra quyết định trước các vấn đề quan
trọng sẽ là sự đồng thuận chung của
tất cả các thành viên trong khối. Chính
vì thế, ASEAN cần triển khai các cuộc
đối thoại, qua đó cùng nhau đưa ra
quyết định chính thức cuối cùng phù
hợp với nguyện vọng và lợi ích của tất
cả thành viên trong thời gian tới.
Tạm gác lại tranh luận, quan điểm của
các học giả quốc tế cũng như ASEAN
về chiến lược FOIP, để đi vào tìm hiểu
các đặc điểm nổi bật của ASEAN có
khả năng tác động đến sự phát triển
của chiến lược FOIP trong tương lai.
2. ĐẶC ĐIỂM NỔI BẬT CỦA ASEAN
2.2. ASEAN - “trái tim” khu vực Ấn Độ -
Thái Bình Dương
Trong bài phát biểu mở đầu tại Hội
nghị Thượng đỉnh Hợp tác Kinh tế
Châu Á-Thái Bình Dương (APEC)
(12/2017) tại Việt Nam, Tổng thống
Mỹ Donald Trump đã chia sẻ tầm nhìn
về chiến lược FOIP - nơi mà các quốc
gia có chủ quyền độc lập, có nền văn
hóa đa dạng và nhiều giấc mơ khác
nhau có thể cùng phát triển song song
trong tự do và hòa bình. Tổng thống
Trump khẳng định mối quan hệ bạn
bè, đối tác và đồng minh của Mỹ tại
khu vực Ấn Độ - Thái Bình Dương
được hình thành một thời gian dài
trong quá khứ và mối quan hệ này vẫn
sẽ tồn tại trong tương lai. Trong bài
phát biểu của mình, ông cũng đánh giá
cao sự phát triển vượt bậc và các
thành tựu mà các quốc gia châu Á đạt
được. Qua đó, ông Trump đề nghị một
sự hợp tác đổi mới nhằm tăng cường
mối quan hệ hữu nghị, thương mại,
cùng nhau thúc đẩy sự thịnh vượng và
an ninh giữa tất cả các quốc gia trong
khu vực Ấn Độ - Thái Bình Dương.
Bên cạnh đó, Bộ trưởng Ngoại giao Úc
Julie Bishop và Bộ trưởng Bộ Ngoại
giao Nhật Bản Tara Kono cũng đã
khẳng định ASEAN là trái tim của chiến
lược Ấn Độ - Thái Bình Dương trong
các bài phát biểu của mình. Tại Đối
thoại Shangri-La (6/2018), Thủ tướng
Ấn Độ Modi cũng nhắc đến ASEAN
như là trung tâm của khu vực Ấn Độ -
Thái Bình Dương. Qua đó thấy rằng
nhóm các quốc gia chủ chốt bước đầu
đã hướng ánh nhìn và đề cao vai trò
của ASEAN trong chiến lược FOIP.
Lý do để các quốc gia chủ chốt quan
tâm đến ASEAN chính là yếu tố địa
chính trị cực kì quan trọng của nó
trong khu vực Ấn Độ Dương – Thái
Bình Dương, đây là tuyến đường ngắn
nhất kết nối các quốc gia Ấn – Âu – Phi
với các quốc gia Châu Á – Châu Đại
6 | Trang Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS)
www.scis.hcmussh.edu.vn
Dương. Các eo biển như Malacca,
Luzon, Lombok, Sunda đang nắm giữ
vai trò then chốt trong thương mại, an
ninh và quốc phòng. Đây được xem là
khu vực vận chuyển hàng hải nhộn
nhịp bậc nhất thế giới khi chiếm 1/3
tổng vận tải đường biển toàn cầu. Tuy
nhiên, khu vực này vẫn tồn tại các
hiểm họa như cướp biển, ô nhiễm và
xung đột quốc tế đe dọa đến sự ổn
định và phát triển của khu vực và thế
giới. Chính vì thế để tích hợp 2 khu
vực đại dương thành một sẽ không
thể bỏ qua mắc xích liên kết quan
trọng như ASEAN.
2.2. Dân số và nền kinh tế trẻ đang
trên đà phát triển
Một trong những lợi thế quan trọng
khác của ASEAN khiến nó trở thành
mấu chốt quan trọng trong chiến lược
này là dân số và nền kinh tế trẻ đang
trên đà phát triển. Dân số ASEAN
khoảng hơn 640 triệu người, cơ cấu
dân số trẻ, đang trong độ tuổi lao
động nhờ đó mà ASEAN trở thành khu
vực có nền kinh tế năng động bật nhất
thế giới, GDP đạt khoảng 2.76 nghìn tỷ
USD (2017). ASEAN hiện là đối tác
thương mại quan trọng của các nền
kinh tế lớn trên thế giới như Trung
Quốc (346 tỷ USD), Nhật Bản (239 tỷ
USD), Liên minh châu Âu (228 tỷ USD)
và Mỹ (212 tỷ USD) (2015). Bên cạnh
đó, ASEAN đã ký hiệp định thương mại
tự do (FTA) với các quốc gia và tổ chức
trong khu vực như Hiệp định Thương
mại Tự do ASEAN - Trung Quốc
(ACFTA), Nhật Bản (AJCEP), Ấn Độ
(AIFTA), Úc – New Zealand
(AANZFTA),..
Thông qua các hiệp định thương mại
tự do mà các hàng rào thuế quan
được phá vỡ tạo cơ hội cho hàng hóa
cũng như dịch vụ của ASEAN có thể
xâm nhập vào các nền kinh tế lớn trên
thế giới và ngược lại, thu hút đầu tư
trực tiếp nước ngoài (FDI), tạo môi
trường hòa bình, ổn định làm động lực
cho sự phát triển kinh tế - xã hội của
các quốc gia trong khu vực. Chính nền
kinh tế mở và năng động đã khiến
ASEAN trở thành mối liên kết giữa các
nền kinh tế lớn và là nhân tố quan
trọng trong việc thúc đẩy thương mại
trong khu vực Ấn Độ - Thái Bình
Dương cũng như sự phát triển của
chiến lược FOIP trong tương lai.
2.3. Sự đa dạng văn hóa
Với vị trí địa lý trung tâm mà việc gặp
gỡ và giao thương giữa các quốc gia
trên thế giới thông qua tuyến đường
hàng hải quan trọng này đã hình thành
từ rất sớm, từ đó tạo nên sự đa dạng
trong đời sống xã hội của các quốc gia
ASEAN. Đây là nơi giao thoa của các
7 | Trang Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS)
www.scis.hcmussh.edu.vn
“làn sóng” văn hóa lớn trên thế giới,
đó là Trung Quốc, Ấn Độ, Hồi Giáo và
Phương Tây. Chính vì thế, mà không
phải bất kỳ khu vực nào trên thế giới
cũng có thể hiểu và dung hòa được tất
cả các mối quan hệ với các cường
quốc từ Á sang Âu và từ Đông sang
Tây như ASEAN.
Bản thân khu vực ASEAN đang chứa
đựng trong mình sự đa dạng đối
ngược nhau, bởi lẽ các quốc gia thành
viên đều có nền tảng văn hóa, trình độ
phát triển kinh tế, hệ thống tư tưởng,
đường lối chính trị khác nhau; tuy
nhiên họ cùng nhau hòa hợp, chung
sống và hợp tác tạo nên một khu vực
tương đối hòa bình và ổn định; nỗ lực
thiết lập quan hệ ngoại giao hữu nghị
với các quốc gia và tổ chức trên thế
giới như ARF (1994), ASEM (1996),
ASEAN+3 (1997), ASEAN+6 (2005),…
đã khiến ASEAN trở thành nhịp cầu nối
hữu nghị cho các nền kinh tế lớn trên
thế giới.
3. THÁCH THỨC ĐỐI VỚI CÁC QUỐC
GIA ĐÔNG NAM Á
Xét về bản chất, chiến lược FOIP có
nhiều yếu tố phù hợp với lợi ích của
ASEAN, tuy nhiên nó cũng tồn tại
nhiều yếu tố gây trở ngại cũng như
thách thức cho chính các quốc gia này.
Thách thức lớn nhất khi ASEAN ủng hộ
và tham gia vào chiến lược FOIP (khi
chiến lược này chưa vạch định rõ mục
đích có chống lại Trung Quốc hay
không) chính là mối quan hệ với Trung
Quốc có thể bị phá vỡ và gây ra nhiều
hệ lụy đối với nền kinh tế, nghĩa là
ASEAN sẽ mất đi một thị trường tiêu
thụ hàng hóa khoảng 1.4 tỷ dân, mất
đi nguồn hàng hóa và dịch vụ giá rẻ từ
thị trường Trung Quốc, và có thể dẫn
đến các căng thẳng ở nhiều khía cạnh
khác như vấn đề Biển Đông và khu vực
sông Mekong.
Một thách thức khác được đặt ra là
việc tồn tại trong một khu vực bao
quanh bởi các nền kinh tế lớn, thì các
quốc gia Đông Nam Á phải đối mặt với
những cơn thủy triều về tăng trưởng
kinh tế và cạnh tranh giữa các cường
quốc, trong khi bản thân ASEAN đang
mang trong mình các quốc gia thành
viên với trình độ phát triển không
đồng đều. Tiến sĩ Balakrishnan lo ngại
rằng với vai trò là nút giao thông quan
trọng trong giao thương thương mại,
nhưng liệu rằng ASEAN có thể duy trì
được sự liên quan và tính thống nhất
của mình hay không, hay liệu mọi
người chỉ đối xử tàn bạo với chính các
quốc gia này.
8 | Trang Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS)
www.scis.hcmussh.edu.vn
TIỂU KẾT
Nhìn chung, với vị trí địa chính trị quan
trọng cùng nền kinh tế phát triển năng
động và mối tương quan với các
cường quốc, thì ASEAN đang giữ vai
trò trọng yếu và then chốt trong khu
vực Ấn Độ - Thái Bình Dương. Quyết
định chính thức của ASEAN sẽ tác
động và ảnh hưởng trực tiếp đến sự
định hình và phát triển chiến lược
FOIP trong thời gian tới. Tuy nhiên,
trong bối cảnh khu vực Châu Á đang
có nhiều biến động, đó là sự trỗi dậy
mạnh mẽ của Trung Quốc, cuộc chiến
tranh thương mại Mỹ – Trung và Chủ
nghĩa dân túy đang lan rộng ở một số
quốc gia khu vực châu Á, thì ASEAN
cần phải xem xét kỹ hơn các cơ hội
cũng như thách thức mà chiến lược
FOIP mang lại, để từ đó đưa ra quyết
định chính thức, nhằm đảm bảo lợi ích
cho các nước thành viên cũng như các
quốc gia khác, và hơn hết là đảm bảo
duy trì hòa bình và ổn định trong khu
vực.
Nguyễn Quốc Huy hiện đang là Học viên Cao học Khoa Quan hệ Quốc tế, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, lĩnh vực nghiên cứu chuyên về ASEAN và
khu vực châu Á – Thái Bình Dương.
