JQÜ^E A REGE CAROLO XI

AD DUCEM GOTTORPIENSEM RESTITUENDUM

INTRÄ ANNOS MDCLXX1X—MDCLXXXIX

SINT ACTA

DISSERTATIO ACADEMICA

QUAM

VENIA AMEMSS. EACÜLT. 1'HILOS. UPSAL.

P. P.

CAROLUS FRID. INR. WAIIRESBERGPHIL. MAG.

ET

CAROLUS OLAVUS VILHELMUS BEROGliSTHICIO-HELSINGl

IN AUDITOR. GUSTAV. D. XXIV APRIL. MDCCCXLVII

Η. Ρ. M. S.

P. II.

UP S ALIiE

WAHLSTRÖM & C.

DE HULDASTE FÖRÄLDRAR

egnas dessa blad

af

Sonlig vördnad, kärlek och tacksamhet.

9

Clerieisque sed etiam ex Urbibus et Praßfecturis redirent, fuerantrelata, priusquam in duas partes, utrique domino suas, es-sent divisa, tolleretur et utrique domino in suis locis ea tri-buta solverentur. Quod Rex Daniie, jam remissior, ei cessitpaeto inito, quod vocpnt Recessum Peraequationis, iis tributistarnen exceptis, quae Clerici et Equites solvere deberentI9). Aliaquaedam accesserunt, discordiam moventia. Quae pacto Glucsta-diensi composita sunt. Unio, quam vocant, inter Daniam etDucatus Slesvicum Holsatiamque in iis, quae pace Hafniensinon erant abrogata, confirmata est, Gottorpiensi concessumut Episcopus Lubecensis e domo ejus crearetur, quod interDucem et Capitulum Lubeeense jam pacto convenerat, et Da-nus fidem dedit, ut castellum Fridericiort, olim Christianipries,ditionibus popuioque Ducis nibil detrimenti esset allaturum 80).Domesticum publico adjunctum est foedus. Filia Regis Duci inmatrimonium dala fides futurae amicitiae sancita est. Etiam

postea, dum vixit Fridericus III, Rex, inorum facilitate etmansuetudine clarus, Danus et Gottorpiensis, afiinitatis vin-culo juncii, familiaritate quadam inter se sunt usi 21)0 Lis dejure succedendi in Comitatus OIdenburgicum et i)elmen-borstanum animos eorum iterum dissociaxit. Illorum enimsuam partem uterque et Danus et Gottorpiensis postulavit,Dux Ploenensis xero paternå stirpe Comiti noxissimo proxi-mus eos totos sibi xindicatos xoluit et litern Regi Ducique in-tendit. Dano rem cum Duce Ploenensi separatim componenteGottorpiensis id aegre tulit et, a Sveco adjutus, repudiavit ea,quae ad compensationem Danus obtulit88). Quum Gottor¬piensis apud Judicium Aulicum Imperiale causå caderet et li-

1S>) I>. 5 Maji iß65. Londorp L. XIII. p. 540. — Id pactum nominePcriequationis ex eo appellatuin est, <jnod eodem inter Dunum et Ducem con-ventuiu de jugeris (Piliige) ita particndis, ut par summa tributorum ex iis utri¬que domino foret soluta. — Cfr Hege wisch. IV. p. 195, 4.

20) D, 12 Octob. 1667. Londorp, L. XIII. p. 466.Ii) Hegewisch, IV. p. 197—200. — Cfr Abgenöt. Beantwortung etc.

apud Londorp, L. XIII. p. 442.32) Compositione d. 18 Martii 1671 facta inter Danum et Ducem Ploe-

nensem conveiiit non solum de una sed etiam, quamquam occulte, de altera parteComitatuum Regi cedenda. — Vide de ea re quod copiosius exposuit Ha lern,Geschichte des Herzogth. Oldenburg. III. Oldenb. 1796, pag. 8—Ί2, 17—25.

2

10

tcm aliquo modo redintegraret M), Svecus ei spopondit, se jusejus tuiturum ditionum, quas, partitis Iiis Comitatibus, Dux es¬set adeptus. Quod firmavit Svecus foedere anno MDCLXXiVrenovato si), quo Dux promisit, se illo inscio de Comitatibuscedendis nihil acturum, nedum pactum quoddam initurum 85).Ea qua? inter Ducem Svecumque anno MDCLXI conveneraut,novo foedere oninia confirmata sunt, conditionibus tantuni adtempora magis adcommodatis. Ad MMMCC pedites paran-dos alendosque praeter MDCXXIV equites jam paratos seobstrinxit Dux. Ut castella muniret, praesidiaque firmaret etnecessaria provideret ei injunctum. Si quis vim Duci essetillaturus, gubernatores provinciarum eopias, quae ad eam pro-pulsandam et eompensationem damni exigendam satis suffice-rent, quam eelerrime mitlere jussi sunt. Tolius regni viribuspro Duee se pugnaturum, si opus foret, Rex Sveciae polliei-tus est. Quae tarnen ut, quam maxime possent, effugerentur,Rex Ducem foederibus cum Anglo et Ciallo jam faclis com-

3 8) L. c. p. 24—27.24) D. Gottorpii d. 25 April, et a Christian» Albrechto confirm. d. I Maji.

Antigr. in Actis Dano-IIolsaticis Archivi R. — Ratification der mit dem11 errn Hertzog zu Böllstein geschlossenen Riindnuss. Registr. R. d. 25 Maji1G74. ·— Tabulae ips?e foederis, quas in nullis collectionibus act. publ. impressasvidimus, desunt in Arch. R.

3 5) Art. III. ". . . . angesehen Ihre Königl. Maj:t selbst hieran in so weitinteresse haben, dass Sie die rechtmässige praetension, welche Sie und die Cronwegen Rrehmen an Delmenhorst gehabt, in denen vorgesagten Gordischen Frie-denspacten an Detinemark und llollstein Gottorf eben in faveur dieses Fürst!.Ii auses cediret und es demselben also wieder seinen Willen nicht abhändig ma¬chen lassen wollen. Diesem nach nun und weilen S:r Furstl. Dl. wegen lhro undIh res F. Hauses eigenen und dann auch Ihrer Ii. M:t und dero Cron interessewegen sich wohlbedachtlieh erboten, und anheischig gemacht, dass Sie von demobigermassen mit Dennemark fürgewesenen Handell gäntzlich abstehen, sich darzudurch keine andere conditiones sie seyn auch so vortheilhafftig wie sie wollen,nicht wieder überreden lassen, besoudern die Grafschafften Oldenburg und Del¬menhorst auch Stadt- und Rutjadinger landt, und wass demselben an Landt undLeuten in Iirafft der Theilung weiter zugehörig, für sich, und Ihr F. Hauss be¬ständig behalten, wie auch, da diesem Grafschafften halber einige andere Traeta-ten fürkommen sollen, ohn mitwissen und gutbefinden Ihr Mny:t nichtcs fürneh¬men, weniger schlicssen wollen; also Ihr Königl. Maj:t den effect und die wiir-kung dieses blindes und der darnach schuldigen garantie und wfirklichcn assistenccauf diesem Casum ausdeuten und verstehen, die darüber d. 211 Novcmb. desnächstverwicbenen Jahres absonderlich aufgerichtete Guarantie hierinn gleich wäredieselbe von wort zu wort inscrirt, mitbegriffen, eingeschlossen haben wollen." —Ex bis Consta t Gottorpiensem illos Comitatus Sveco non cessisse, quod memoratGebhard i 1. c. pag. 527.

11

prehendendum curaverat et, quae postea erat paclurus, iisdemse eum adscripturum hoc foedere promisit. Ex allatis satisconstare nobis videtur, id foedus, quamquam ut prins non adpacem frangendain sed ad eam conservandam factum, tarnenre verå magis quam hoc fuisse aptum ad Danum lacessendum.Quse quum ita essent et quum Danus vel statuisset Svecumadgredi vel ipse metueret, ne Sveeus impelum faceret, pru-dentiai cujusdam fuit Gottorpiensem, hosti adjunctum, armisexuere et Ilolsatiam tutam reddere, priusquam bellum exarde-sceret. Vi oppressus Dux coactus est priinum ad loca munitausque ad fmem belli Dano tradenda, et jus tributa separatimindicendi et exigendi relinquendum, deinde ad omnia cedenda,quae pace Roskildensi et Hafniensi erant parta. Unio reno-vata est, nec Duci licuit Dano inscio foedera inire nec jaminitis huic fraudi uti 2i>). Quum Dux sacramentum Regi Da¬nire, domino feudi, inträ diem dictam non diceret, ille Du-ealem partem Slesvici sibi adscivit27). Sed bello profligato,quum conditiones pacis arbitrio Galli, qui cum Sveco conso-ciatus victoriam reportasset, essent paene subjectae, Danus,a sociis derelictus, coactus consensit in restitutionem Ducisad leges pacis Roshildensis et Hafniensis, "ita ut, quidquidpostmodum actum quive tractatus initi fuerint, nullum illisafferant praejudicium." Etiam conventum est, ut Uniones etPacta Haereditaria, quae pace modo dicta coniirmata essent,vim omnem retinerent. — De qua re Articulus Separatus adpacem apud Fontem Blaudi factam additus est28), cujus veroambigua verba discordias per decem annos duraturas se-rebant. Pace Lundensi de re ipsa nihil fuit motum, sedpax Roskildensis et Hafniensis cum pactis, ex his penden-tibus, qure Gottorpiensem comprehendebant, confirmata est29).Etiam omnibus fere foederibus pacis, quae diversa tum tem-

2 e) Pacta Rcndslmrgensia d. 10 Jnlii 1678, Londnrp. L. XIII. p. 508.27) D. 1 Dccembr. 1676. Hegewiscli. IV, p. 270—71, 27')^—80 ex

libellis ultrocitroque editis.2 8) Dumont, T. VII. Ρ. I. p. 422.2 9) L. c. T. VII. I». I. P. 428. Art. IV.

12

poris sunt composita, Dux est compreliensus , et nominatimpace inter Syecum et Caesarem facta 30).

Jam vero, quoniam in his conditionibus pacis exsequen-dis id, quod nobis proposuimus, versatur, Rex Daniae pri-jnum quidem ad Uucem restituendum facilem se praebuit31),mox autem, ceteris concessis, postulavit ut nongenta milliaThal. Irnp., reliqua tributorum tempore belli imperatorum,sibi solverentur. Pro bis tarnen, interveniente Gallo, tre-centa millia per sex annos Dux se soluturum promisit et DanoInsulam Fehmeram pro pignore dedit32). — Paullo post tri-buta omnia, quae Equites et Clerici conferebant, Duci parteipsius subtracta, sibi soli vindicavit, iis indictis nec communicum Duce consilio nec Ordinibns proyinciarum ad ea decer-nenda convocatis, ut mos fuerat a majoribus traditus, et utleges veteres jubebant. Ducem e peculiaribus suis Oppidiset Praefecturis tributa colligere per tres annos Rex patiebatur.Postea illis quoque pecunias imperavit, quas etiam yi exegit.Caussas attulit: tributa tum quae e communibus subditis tumquae e peculiaribus redirent, ad defensionem Ducatuum esseinstituta, sed quae Dux in alios usus Dano fraudi yertisset,et Regis solius esse eam defensionem curare, quae eadem di-tiones Ducales reddat tutas. Quam ob rem ut Dux Toen-ningam reficeret et nova castella muniret concedere noluit.Uniones et pacta haereditaria Danus dixit postrema pace essenon abolita sed potius confirmata, et pacta Rendsburgensianon esse abrogata nisi in iis, quae cum pace Roshildensi etHafniensi pugnarent. Ita Recessum Peraequationis esse prorsusabrogatum.— Dux autem contendit: has Uniones et haee pactanon quidem esse sublata sed non minus sibi quam Regi con¬cedere jura armorum, tributa indicendi et castella exstruendijcautum esse solum, ut neuter Principum his juribus Ducatibusfraudi abuteretur. Non solum ex supremo imperio in Slesvi-cum sibi concesso sed etiam e dignitate sua Principis Ro-

3 0) L. c. p. 389. Art. VII.3i) Abgenötbigte Beantwortung etc. 1684 (Londorp. XIII. p. 446).sa) L. c. p. 447, — Cfr Protoc. Senat. d. 30 Aug., 2, 6 Octob. 1680.

15

mano-Germanicif illa jura ad se pertinere et non nisi paceVestphalica violata sibi eripi posse. Etiam Gallum declarassepacem apud Fontem Blaudi factam ad pacta Rendsburgensiaprorsus abroganda si non verbis at re vera spectare 33).

Ita et rationibus, quas cum Duce Gottorpiensi Svecusjunxerat et iis, quorum esset controversia, breviter expositis,quibus modis Rex Carolus XI ad hane tollendaui se interpo-suerit, narrare conabimur.

II.

Pace Lundensi facta foedus ad mutuain defensionem in-ter Svecum et Danum ictum est, quo inter eos convenit, utalter alteri fraudi nulluni foedus cum aliis iniret *). Quamoccasionem Gallus lsetus arripuit, Scandinaviae Reges sibiaretiue adjungendi, quod jampridem exoptaverat, mutua veroinvidia impedierat*). Etiam bello proximo edoctus erat Lu-dovicus XIV, quam parum utilitatis foedera cum Sveco initasibi afferre possent, si Rani hostes relieti essent. De foedereigitur trium civitatum agi coeptum est. Sed etiam tunc resirrita fuit. Dano enim, cujus consilia ad Gottorpiensem coer-cendum maxime spectasse videntur3), minus placebat foedussimul cum Sveco ineundum, quem noverat Duci faventem etcui fraudi imperium proferre cupiebat4). Rex Sveciae, res

34~) Libelli ultro citroque editi. Vide Londorp L. XIII. pagg. 528—555,578—400, 457—460. — Cfr S. Pufendorf, De rebus gestis Friderici X\il-belmi Magni. L. XVII. §. 91, XIX. §. 62.

1) Dumont, T. VII. P. i. p. 451. — Art. I. Cfr Art. XXI.2) H. F. J. Estrup, Bidrag til Kundsbah om Franberiges, Danmarbs og

Srerriges indbyrdes politisbe Forbold mellem Aarene 1665 og 1689 efter Fran-sbe Legationsberetninger. Rbbvn 1825. p. 58, 57. — Cfr Loenbom 1. c. III.108, 109.

3) Id animadvertisse se dicit Lillierot, quam Parisias proficiscens Hafnisealiquamdiu detincretur mense Mart. 1681. — Belatio Xicol. Lillieroot de Lega-tione ad Gallum annis 1681—86. Msc. in Arcb. R. f. 6, 7.

4) Feuquiéres, Legatus Gallicus, dixit Uolmiae: "Det Dansbe og Chur-fyritlig Brandenborgsbe Hof liavde virbelig attraaet en saadan Alliance ined

14

labefactatas civitatis reficieiidi et propterea pacis servandae cu-pidus, profitebatur quidem sibi opus esse sociis se firmare eta foedere Gallico se non abhorrere, sed graves curas ei inji-ciebant consilia ambitiösa Luclovici, novas res molientisj quamob rem Legatis suis mandabat, ut prudentia quam cautissimauterentur, ne Rex cum Gallo ila jungeretur, ut bello quo-dam injuste orto ac patriae periculoso implicari posset et po-testas ei foret detracta foedera cum aliis jungendi. Nee iislicitum erat Legatos Danicos prsevertere, sed iis injunctum,ut "pari passu" cum bis rem agerent, ne Dano occasio da-retur contra Svecos suspicionem movendi et de aliis, qui Svecoinvidebant, optime merendi 5). Quo factum est, ut et Sveciciet Danici Legati rei peragendae moram tardidatemque affer-rent 6).

Frankerige, som kunde saette dein i Stand til at gjöre Erobringer paa SverrigesBekostning. Men Ludvig XIV liavdé aldrig villet Iaane Öre til deres Sollicita-tioner indtil det Svenske Hof i October l68i bavde slnttet Associationstractatmed Holland." Estrup I.e. p.SI. Cfr p. 40 et Pufendorf, L. XVIII. §. 24.

5) Litt. R. ad Senatum, d. Sudercopise d. 10 Sept. 1679. Registr. R.— Protoc. Senat. d. 1, 2, 6 Octob. 1680. — Instruction till Tractatswerket iFrsnkrijke d. 8 Januari 1681. Litt. R. ad Rielke ct Lillieroot, Legatos adaulam Gallicam d. 20, SO Maji e. a. Registr. R. — Cfr. Loeiibom I.e. III.101—128.

6) Estrup 1. c. p. 44 sequ. — De tergiversatione Legnti Danici vide quaeRegi litteris nuntiaverunt Legati Svecici in Protoc. Sen. d. 25 Juni 1680, etquae Lillieroot, Holmiam reversus, Regi et Senatui retulit d. 30 Aug. e. a. (Prot.Sen. e. d.). ". . . . Hr Lillieroot berättade något wijdlöftigt om ett och annat,som hade passerat dhen tijdhen, som han i Frankrijlte warit"— — — — —

"Huru och dhe wåra i Frankrijke hadhe mäst haft göra medk dhen Danske Am¬bassadören, som lät gå uth ryckte huru stora offerter han skulle med sig hafwa.Män som dhe wåra merkte den Danske inge sådane ordres hafwa, läto de Col-bert sådant wetta, gifwandes honom förslag huru han kunde pröfwa, hvilkendera»Intention war sincer och huru han då befan att dhen Danske inthet wille fowrtföregifwandes sig inge ordres hafwa Continuerade ännu med remonstrationhuru dhe Dansko hade wist en stor Irregularitet uthi dketta werket i dhet dhelåfwade sig willia derom tala uti en Conference, män när dhe kommo hafwa dhetalat allenast oin penningar och inthet om något project till en Allihnce. När dådhe Danske svarade sig inge ordres hafwa till någon Alliance, då kommer Col-bert och will tractera derom med Sverige, män Hr Rielke begärade sig wijsas,huru dhet skulle kunna låtha sig göra medan Ii.M. i Sverige hade slutit med K.M. i Danmark att han inthet wille någon alliance uppretta uthan de concert medDanm:k, nu war Swerige uthinattat, hade intet bekommit igen Wismar, intetbekommit satisfaction för fursten af Hållsten, hwarföre om dhe nu skulle slutamed Frank:e, excluso Dano, torde sådant tjeua dhe Danske till ruptur,

lä

Interea Danus Ducem Gottorpiensem vexare coeperat prac-cipue jure muniendi ei negato, quam ob rem Dux imploravit fi-dem Sveci et Galli, qui restitutionem ejus in integrum in se rece-perant. Et primo quidem Gallus, qui moras incepti foederis tol¬lere et Svecum sibi facilem reddere velle visus est, quia DucatumGipontinam a Carolo XI emere in animnm induxerat, restitu-tionis Ducis studiosissimum se ostendit. Etiam Feuquieres,qui Gallica negotia Holmise curabat, Regi Carolo dixit, Gal-lum maxime ejus gratia se pro Duce interponere 7). Pecunias,quas ut sibi solverentur Danus a Duce postulaverat, Gallo in-terveniente deminutas jam narravimus. Sed quum Rex GalliaeSvecum parum sincere agere et studiis suis minus obsequi su-spicaretur, ille se ad Danum inclinavit 8). Quapropter et quumdemum formulam communis foederis Legati Svecici Gallo pro-ponerent et vellent, ut Duci Gottorpiensi Articulo quodamSeparato caverelur, prascipue ad liunc tanquam ad saxumtrium civitatum foedus, de quo agebatur, offendit. Rex Sve-cia? quidem Legatis suis mandaverat, ut rem Gottorpiensemfoedere communi comprebendendam curarent9), sed LegatoDucis in Gallia petente Articulus quidam Separatus de eare propositus est10). Quem tarnen rejecit Colbert-Croissy, quicommercio cum exteris in Gallia praierat, quod ei persuasumesset, Danum, eo Articulo commotum, baud diutius de foe¬dere acturum et conditionem Ducis ecJ modo tanturn deterio-rem fore. Satis duxit, Gottorpiensem communi foedere compre-hensum iri. IIoc inito credidit fore, ut dissidia Dano-Gottorpien-sia facilius componerentur n). Quod Rex Sveciae primum quidem

') Estrup I. c. pagg. >50—45. — Etiam Svccus Gallo in re Gottorpiensifrigcre visus est, qnohiani JT. Gyldenstjerna, Legatus Svecicus ad aulam Danicamnun adtuerat Legato Gallico, Mortungis, quum ille operam suam pro Duce inter-posuisset, 1. c. p. 45. — Cfr Prot. Senat, d. ii6 Febr. 1680, q. d. ThesaurariusR. de colloquio, quod cum Feuquieres h'abuernt, refert, et se dicit ei respondisseeam rein Legato mandatam esse. — Eain Regi et Senatoribus valde fuisse corditestantur Litt. R. ad Itjelbe d. II Sept. 1679 R e g i s t r. R. et Protoc. Senat, d.1,2,6 Octob. 1680, q. d. de fordere Gallico deliberationes babitre sunt.

8) Estrup 1. c. p. 47, 48. — Fryxell, Handlingar I. ρ. 448.9) Instruction tili tractats-wercbet i Franbrijbe d. 8 Jan. 1681. Registry R.">) Litt. R. ad Legates Rielbe et Lillieroot d. 20, 50 Maji 1681. Re¬

gi str. R.ttj Litt. Legatorum ad Regem d. 26 Maji e. a.

1β

baud improbavit sed ad decernendum arbitrio Legati Ducissabjecit **). Ille vero prsecipuo foederi de ea re ineundo acri-ter institit, quod, ut dixit, satis apparebat, quam parum se-curitatis commimia foedera , quibus Dux jam erat adscriptus, eiafferre possent13). Quae quum ita essent, et quum Dux magismagisque opprimeretur u), Suecus quoque commune quoddamfoedus ad securitatem Duci praestandam baud suflicere duxitet ad jura Ducis tuenda rationibus gravissimis ductus postula-vit, ut ei separatim caveretur15). Sed Gallo negante quia Da-num, quem a foedere cum Sueco communi ineundo alienumsatis perspexisse videtur, magis alienare et nimis offendere no-luit16), ea inter praecipuas caussas fuit, cur res de foederetrium civitatum suscepta dirimeretur 17).

Dum liaec Parisiis gerunlur, Haagae de foedere ab Hol-landis proposito, agebat Suecus, ni id fierct metuens, ne, uttum res erant, a sociis derelictus, in discrimen facile addu-ceretur18). Id foedus, ad conservationem pacis Yestpbalicae

12) Litt. I\. ad Legatos d. 18, 22, 25 Junii e. a. — Re gis tr. R.*3) Litt, Legat, d. 12 Aug. e. a.14) Dux Gottorp. Regi Carolo litt. d. 8 Junii 1681 misit antigr. edicti Re¬

gis Danici d. 16 Maji e. a., quo Rex Duci tributa exigere vetat, quae hic tantaimperaverat, quanta ille, 18 Thal. Imp. jugero cuique impositis. — Furstliga Hol-steinska personers Rref 1660—82 in Archivo R.

Litt. Legat, d. 12 Aug. — Litt. R. ad Legatos d. 28 Junii, 9 Julii1681. Registr. R.

16) Litt. Legat, d. 4, 12 Aug. e. a.i') Estrup 1. c. pag. 48—80, 82. — Protoc. Senat, d. 18 Octob. 1681

et qure eotl. d. R. Oxenstjerna Senatui retulit. — Regem Suecise quoque baudconsultum duxisse Articulum tllum Separatum de Duce restituendo cum Dano com-municare colligitur e litt. d. S Sept. missis ad legatos, qui de ea re jussa ejusexploraverant. In bis lilteris enim postqnam Legatis imperavit ut consilia cumGallo conferrent, Rex dicit: "allenast J på tbeh händelsen att Frankrijke skullekomma på the tankar at Cominunication försigginge på (då?) then Holstenskapunkten utbur projectet lembne." Registr. R. Legati respondent d. 50 Sept. e.a. "Orsakerne, bvarföre wij ej kunnat communicera det särskiljda projectet haf-vva utbförligen berättat i foregående. Men om res ännu vrore integra, kundewij wijdare oss derom förfråga boos Hr de Croissy på E. K. M:s nådigste befall¬ning. 3Ien Ε. M. lärer utaf våra IJnderdånigste förre bafva förnummit huru så¬som denna Negociation nu är stannad oeb efter allt anseende ej lärer så snart igen-tagas med mindre Danmark fattar större bogh till denna Alliantzen eller Frank:esjelf ånyo något föreslår." — Cfr Pufcndorf L. XVIII. §. 24.

1B) Litt. R. ad N. Gyldenstolpe, Legat, apud Status Generales d. 50 Maj,11, 18, 22, 28 Junii, 1 Aug., 10, 21, 25 Sept. 1681. Registr. R. Ex bis