BẢYNGÀYTRONGĐỒNGTHÁPMƯỜITácgiả:NguyễnHiếnLê

Nhàxuấtbản:VănhóaThôngtinNămxuấtbản:2002.

Đánhmáy:GoldfishSửalỗi:Phaplu

ChuyểnsangdạngPRC(30/04/‘12):GoldfishTạolại(01/01/‘16):QuocSan.

MỤCLỤC:VàilờithưatrướcTựa§I:Mộtdịpmay§II:TrênsôngVàmCỏ§III:Nhữngdânvôđịnhcưtrênmộtcánhđồnghoangvu§IV:ThápMười–ThiênHộDương§V:Vàngvàmáu§VI:TổngđốcLộcvàcáckinhtrongĐồngTháp§VII:Đườnglêngiồng§VIII:SôngCửuLong§IX:Mộtmiềnphongphú§X:CaoLãnh–KinhThápMười–KinhTổngĐốcLộcĐoạnkết:TươnglaicánhđồngThápMườiĐọcthêm*TríchthưQuáchTấnngày28.10.1971*TríchthưNguyễnHiếnLêngày6.11.1971*TríchHồiKýQuáchTấn

VàilờithưatrướcEbookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Trong bài Tựa viết năm 1954, tác giả đã cho chúng ta biết khá rõ “sốphận”đặcbiệtcủatácphẩmnày.Hơnhaimươilămnămsau,trongHồikí(vềsauviếttắtlàHK)[1],tácgiảcònchobiếtthêmmộtsốchitiết:“(…)bácBatôi[2]từnăm1913hay1914,phảilẻnvềlàngTânThạnh[3]ở

venĐồngThápMườiđểtránhbọnmậtthámSàiGòn,rồilậpnghiệpởđó,nênbiếtđượccảnhhoangvucủaĐồngTháphồiđầuthếkỉ,kểchotôinghenhiều chuyện về dân tình, lối sống, thổ sảnmiền đó; sau đó tôi lại đi đotrongĐồngTháptrongmộtthờigianrồiđikinhlínhiềulầntừHồngNgựtớiTânAn; vềSàiGòn tôiđọc thêmđượcnhiều tài liệucủaSởThủy lợi,muađượccuốnLaPlainedesJoncscủaV.Delahaye,nhờvậytôibiếtđượckhánhiềuvềĐồngTháp.SaukhinhậnlờianhVũĐìnhHòeviếtgiúptờThanhNghị,tôikhảocứu

thêm các cuốn sử, địa phương chí, các số báo Courrier de Sài Gòn năm1865-1866,đọctấtcảnhữnggìliênquanđếnĐồngThápđểviếtcuốnBảyngàytrongĐồngThápMười,nhưngsausáubảythángviếtxongthìSởBưuđiệnSàiGònkhôngcònnhậnđồbảođảmraHàNộinữavìgiaothôngtrắctrở,tôiđànhcấtbảnthảođi,đợimộtcơhộikhác.Cuốnđótôiviếtcôngphu,nhưngsaubảnthảomấtngaytrongĐồngThápMườihồitôitảncưvềđó,năm1946.Tôirấttiếc,vàtámnămsautôiphảiviếtlại”.(HK,tr.185)Năm1947,cụNguyễnHiếnLêquaLongXuyên,tạmtrúnhàbàNguyễn

ThịLiệp.Ởđócụdạyhọcvàviết sách.Cuốinăm1953, cụ thôidạyhọc,quayvềSàiGònđểsốngbằngcâybút.CụlậpnhàxuấtbảnNguyễnHiếnLêđể tự xuất bản sách của mình. Sau khi xuất bản cuốn Tự học để thànhcông[4],cuốnsáchđầutiêncủanhàxuấtbảnNguyễnHiếnLê,cụbắttayvàoviệcviếtlạicuốnBảyngàytrongĐồngThápMười.Cụchobiết:“Đầunăm1954,tôi lạiSởThủylợiNamViệt,gặplạicácbạncũvàhọ

chotôitracứuvềcáctàiliệucủasởvềĐồngTháp,dùngcácbảnđồcủasở.TôilạiThưKhốNamKìđườngGiaLong,nhờôngLêNgọcTrụ[5]tìmcho

nhữngtàiliệusử,địavềĐồngTháp,nhấtlàcácsốbáoCourrierdeSàiGònnăm1865-66,vềcuộcchốngPhápcủaThiênHộDương.Tấtcảnhữngtàiliệuđótôighitrongmụcsáchbáođểthamkhảoởcuốisách.ĐọcnhữngtàiliệucủaSởThủylợi,tôinhớlạirànhmạchnhữnglầntôi

đođấtvàđikinhlíởĐồngTháp,chonênviếtlạilầnnàytôithấydễdàngvàthíchnhưlầntrước,năm1944.Nhữngđoạntríchcótínhcáchnênthơ,mànăm1944tôiđãsaysưaviết,bâygiờlầnlầnhiệnlạitrongóc,tôichỉviệc

chéplại,chắcchắnlàkhôngđúnghẳn,nhưngcũngkhôngsaimấy.ChẳnghạnđoạnvềTiếngnóisôngCửuLongmàsauvàisáchViệtVănchoTrunghọcđãtrích;đoạntảcácgheđậulạiởchỗgiápnướcThủThừa;tảchỗkinhLạcGiăng(Largrange)vàkinhCátBích(4bis)gặpnhauởGẫy[6]mànhàvănBìnhNguyênLộcbảo“khôngđitớichỗthìkhôngthểtảđượcnhưvậy”;rồi cảnh tìm vàng ở chung quanh ThápMười, cảnhmột đầm sen ở giữaĐồngThápmàthisĩQuáchTấnrấtthích[7];cảnhuốngrượudướitrăngtrênGiồngkhiếntôinhớtruyệnCácvìsao(Lesétoiles)củaA.Daudet;cảnhsôngCửu Long, cảnh Chợ Thủ, cảnh trăng và nước ở miền Cao Lãnh (HàngChâucủaNamViệt)gợicho tôinhớbài“Xuângianghoanguyệtdạ”củaTrươngNhượcHư,thisĩđờiSơĐường;vàtruyệnGhenvìhòmàmộtcôemđọcxongbuồnrườirượi,thươngthiếuphụtrongtruyệntráchtôi:“Anhthậttànnhẫn,truyệnthươngtâmnhưvậymàanhkếtmộtcáchthảnnhiên,chỉtảcông dụng của cái phãng, khôngmột lời than thở cho người vợ và tráchngườichồng”.Tôi đáp: “Người viết chỉ cốt gợi lòng thương tâm của người đọc, chứ

không kể nỗi thương tâm của chínhmình. Tôi đã đạt được rồi đấy và đãkhôngnóithaycô,đểcôsuynghĩ,nhưvậymớicódưâmtronglòngcô”.ĐồngThápchỉdầyhơnmộttrămtrang,vừadukí,vừalàbiênkhảo,tôi

viếthai thángxong,gởivào trongđó tấtcả tấmlòngyêucảnh,yêungườiNamcủatôi.Viếtxongtôithấykhoankhoáinhưlàmtrọnmộtbổnphậnđốivớiquêhươngthứhaicủatôi”.(HK,tr.349-350)Cuốnđầu,tứccuốnTựhọcđểthànhcông,cụgiaochonhàinViệtHương

(đườngLêLợi); cuốn thứhai, tức cuốnBảyngày trongĐồngThápMườinày,cụgiaochonhàBanMaigầnchợTânĐịnhinngaytrongnăm1954.Tácphẩmnàycóthểxemlàloạidukíviếtvềquêhươngđấtnướcmìnhđầutiênvànómởđầucholoạiđịaphươngchíxuấthiệnkhánhiềusaunày.Cụchobiết:“Một thanhniênởNhaTrangđọccuốnđórồinảyraýdùngxeđạpđi

thămcaonguyênmiềnTrungvàviếtbàiđăngtrênbáoTựdongày15-9-61.Tôitríchdướiđâymộtđoạn:“Dukýviếtvềxứngườithìnướcmìnhkhônghiếm.Nhưngviếtvềchính

lòngđấtthânyêuthìvỏnvẹnchỉcómộtcuốn:BảyngàytrongĐồngThápMườicủaNguyễnHiếnLê.Màtheotôithấy,khôngcócuốnđịalínàocóthểhấpdẫnthanhniênvàgâytácdụngmạnhbằngnhữngthiêndukí(…)Vìnódễkích thích tinh thầnyêunướccủa thanhniênhơnnhữngbàiđịa lí khôkhanởnhàtrường(…)”.Đasốcácbạnvăncủatôichocuốnđótuymỏngnhưnglàmộttácphẩm

cógiátrị,văntươimàhấpdẫn,cóchỗnênthơ,gợitìnhyêuquêhươngđất

nướctronglòngngườiđọc.ÔngĐàoDuyAnhởHàNộirấtthíchcuốnđó,bạnvănnàotớichơiôngcũngđemragiớithiệuvàchomượnđọc.Cóthểnóinómởđầucholoạiđịaphươngchíxuấthiệnkhánhiềutrong

khoảng1960-1970”.(HK,tr.352).NhàxuấtbảnNguyễnHiếnLê“rađờikhônggặpthời”.HiệpướcGenève

đãlàm“thị trườngsáchđã thuhẹpmấtnonmộtnửa, ítnhất làmộtphầnba”, vàvì cụNguyễnHiếnLê cho rằng cuốnBảy ngày trongĐồng ThápMườisẽbánkhôngchạybằngcuốnTựhọcnêncụ“chỉincó2.500cuốn,giá29đồng”.Nhưngkếtquảthậtbấtngờ.Cụchobiết:“Mớiphát hànhđược độmột tuần thì nhàNamCườngđãbánhết 100

cuốn,bảotôigiaothêm“vìsáchbánchạynhưtômtươi”.Tôingạcnhiên,khônghiểutạisaođộcgiảhoannghênhnhưvậy.Sauhỏiramớibiếtchỉnhờcáinhansách.LúcđócácanhemkhángchiếnởNamđươngtậpkếtởhaiđịađiểmCàMauvàCaoLãnhthuộcĐồngThápMườiđểchờtàuBaLanvàPhápchởraBắc.ĐọcnhanđềsáchđộcgiảtưởnglầmrằngtôiđãvàoĐồngTháplàmmộtcuộcphỏngvấnvềcuộctậpkếtđó.Vềnhàđọcrồihọmớithấtvọng.Thành thửchỉ trongmột thángđầubánđượcngàncuốn,đủvốn in,còn1500cuốnbánlairainămsaumớihết”.(HK,tr.360)Năm1971,cuốnBảyngàytrongĐồngThápMườiđượctácgiả“sửachữa

lạivànhườngbảnquyềnchonhàTríĐăngxuấtbản”.BảntôichéplạidướiđâycủaNxbVănhóaThôngtin,năm2002,cólẽđượcinlạitừbảnincủanhàTríĐăng.Saumộtthờigiandàidọhỏi,tôimuađượcbảncủanhàVănhóaThông

TinvàvộigõngaybàiTựacuốnnày,mộttrongcácbàiTựatácgiảtâmđắc,vàđăngtrêntopic“MộtsốbàiTựacụNHLviếtchosáchcủamình”.TrongkhigõdỡdangChươngI:Mộtdịpmay,tôiđãcó“mộtdịpmay”.Đólànhậnđược cuốnNguyễnHiến Lê – Con người& Tác phẩm của Nhiều tác giả(NHL CĐ&TP), và một cuốn sách khác nữa do một người cô họ ở NhaTranggởitặng.TôitạmngưngcuốnBảyngàytrongĐồngThápMườilạiđểchuyểnquacuốnNHLCĐ&TPnhưlàmộtcáchtỏlòngbiếtơnngườitặngquà.Tôiđãđăngđượchaibài,mộtảnhvàchúthíchmộtảnhkhác.Khi gõ gần xongChươngVII,máy tính bị trục trặc, phải cài lại.Cũng

maylàtôigõxongđoạnnàothìđăngđoạnđó,phầngõdởdangkhôngbaonhiêu.Naygõ xong cả cuốn, tôi phải chép lại từTVEphầnđã đăng. “Sốphận”BảyngàytrongĐồngThápMườimộtlầnmấtbảnthảovậnvàobảnđiệntửnàychăng?Tronglúcgõ,tôighithêmmộtsốchúthíchvàmộtsốhìnhảnhsưutầm

trên mạng (trong sách chỉ có hình chỗ giáp nước và bản đồ Đồng ThápMười)đểchúngtadễhiểutácphẩmmìnhđangđọchơn.Tôiđãcódịpsống

khoảngmột nămởmột vùngđất cũngđầy cỏ năng, bàng, lát, lau, sậy…;cũngcóbôngsen,bôngsúng,lúama;cũngcólung,cógiồng;cũngcótràmlụt…Nhưnhữngngườinôngdânsốngởvùngđấtấy,tôicũngcấylúa,cắtlúa,bẩychim,bắtcá…Vàomùakhô,nướcchualòm,phảigộiđầubằngbộtgiặt,nhưngmùalụtthìnướcngọttrànngậpkhắpnơivàkhinướcxuốngthìcánhiềuvôsốkể.Mộtlần,cùnghaingườibạnđikéocáởcuốimộtconkinhnhỏ[8],mộtconkinhđổrakinhVĩnhTế,điênđiểntrênbờchỉcònlácđácmấybôngtrỗmuộn,sắcđãkémtươi.Đếnlượtthayphiên,tôileolênbờvàbấtchợtthấymộtvạthoavàngrộngchừngbốn,nămchiếcđệm,bòlantrênnềnđấtmàuxám,leolênmấycâysậy,câylác.Đólàcủamộtloạidâyleogiốngnhưbìmbìm, hắc sửu, nhưngbôngmàuvàngnhưmàubôngmướpchứkhôngphảimàu trắnghaymàu tímnhạt.Tôiđứng lặngngười rất lâu.Mộtcảmgiáclàlạtrànngậplòngtôi,mộtcảmgiácchưatừngcótrướcđó,mãiđếnbâygiờcũngchưatừnglậplạikhingắmhoa.Thếđấy.Ởvùngđấthoangvucũngcócáiđẹpbấtngờ!ĐồngThápMườihẳncũngthế!

Trong eBookmới này, để tiện thamkhảo, tôi chép thêmvào phầnĐọcthêm:-TríchthưQuáchTấnngày28.10.1971;-TríchthưNguyễnHiếnLêngày6.11.1971;-TríchHồiKýQuáchTấn.Ngoàira,bạnPhaplucòngiúptôisửalỗichínhtả.Xinchânthànhcảmơn

bạnPhápluvàxintrântrọnggiởiđếncácbạn.Goldfish

Tháng12năm2008Bổsungtháng12-2011vàtháng4-2012

TỰATháng7năm1934,tôiởTrườngCôngchánhra.Haithángsau,cóngười

giới thiệuchotôimộtchỗlàmởLàotạiSavanakhét,nơihiệnnaycócuộcxungđột.TôilúcấythíchxứLàolắmvìđãđượcđọcmộtítsáchtảđờisốngannhàngiữacảnhthiênnhiêncủacáccô“phùsao”[9]ngâythơvàtìnhtứ;nhưngmẹtôikhôngmuốnchođiLào,bảo:-Màyquabênđó,mỗilầntaođithămmàysaođược?Rồimàycướimột

convợLào,nónóitiếngnó,taonóitiếngtao,làmsaohiểunhau?Thếlàtôiđànhchờmộtcơhộikhác.Bathángsau,ngườitachotôimộtchỗlàmởSàiGòn.SàiGòntuyxahơn

Làovàtuyđốivớimẹtôicũnglàxứlạ–ngườiquêmùalắm–nhưngđườngđicóphầndễhơnmàlạigầnnơimộtôngbácở[10],nênmẹ tôibằng lòngchotôiđi,vàtôiđiSàiGònsángmộtngàygầnTết.ỞSàiGònđượcmươingày thì có lệnhđưa tôi đi làm tạiLongXuyên,

nhằmngaytỉnhbáctôiở,thếlàtôicódịpănTếtởmộtlànghẻolánh,bênbờsôngTiềnGiang,trênĐồngThápMười.ChiềumùngmộtTết,tôivàvàianhemrasaunhà;nhìnsương,khóiphủ

rặngtreởrạchTràBông,tôibồihồinhớnhữngbụitreởSơnTây,vàtrongcảnhxaquêtôiyêungaylàngđó,mộtđiểmtrênThápMườinhưquêhươngthứhaicủatôivậy.Nhữngnămsau,Tếtnàotôicũngvềđóchơivàgặpđượcvàibạnthângần

nhưruộtthịt.Năm1937,saukhiđokhắpcáctỉnhởHậuGiang,tôiđượcđongay tỉnhĐồngTháp.Nằm trongmột chiếc ghe hầu[11], tôi đã lênh đênhkhắpcáckinh,rạchtừHồngNgựtớiThủThừa,từCáiThiatớiMộcHóa;cókhiđitrọnmộttuầngiữamộtvùngbátngáttoànlau,sậy,bàng,năng,haibachụccâysốkhôngcómộtnócnhà,mộtbóngngười.Sausáubảythángnhưvậy,tôicóthểtựhàorằngrấtítngườiViệt,ngay

cảnhữngbạnNam,đượcbiếtrõcảnhĐồngThápnhưtôi.Biếtthìbiết,màchưabaogiờcóýđịnhviếtvềcánhđồngấy.Đầunăm1944,códịpraHàNội,tôigặpmộtbạnhọctừlớpnhất,làmchủ

bútmộttờbáo[12].Anhbảotôi:-ĐồngbàongoàinàykhôngbiếtchútgìvềmiềnNam.Anhsốngởtrong

ấy, nên chép lại những điềumắt thấy tai nghe cho độc giả hiểu thêm xứĐồngNai.TôinghĩngayđếnĐồngThápMười,đáp:-Xinlĩnhýanh,tôisẽviếtvềcánhĐồngTháp.

-Cánhđồngấyởđâu?Tôichưahềbiếtnó.Tôicười:-Anhlàmsaobiếtđược?Sáchđịalíchỉnóivềnómộthaihàng,màlạiđặt

chonómột cái tênkhác, là “ĐồngCỏLát[13]” (Plainedes Joncs),nênnóiđếnĐồngThápthìmườingườiViệt,chưachắcđượcmộtngườibiết.VềSàiGòn, tôi thu thậpngay tài liệuvềđịa lí, thủyhọc (hydraulique),

kinhtế,phongtụcthìtôiđãcósẵnnhờsáubảythángsốngtrongđồng.Chỉthiếutàiliệuvềlịchsử.Thìmay,nhờngườigiớithiệu,tôiđượcôngKhuôngViệt,hồiđótòngsựtạiThưKhốNamKì,chỉgiùmchomộtsốsách,báo,bảnđồđểthamkhảo.Sáuthángsau,tôiviếtxongcuốnĐồngThápMườidàykhoảng150trang,

đemgởichotòasoạnnhưngvìgiaothôngtrắctrở,SởBưuđiệnởSàiGònkhôngnhậnđồbảođảmraBắcnữa.Thếlàđànhsaihẹnvớianhbạnvàbảnthảophảicấttrongrương,đợimột

cơhộikhác,vìtôichưađủtiềnđeminmàcũngchưaquenmộtnhàxuấtbảnnào.Thượngtuầntháng10năm1945,tôilạivềĐồngThápMười,tạinhàbác

tôi.Mộtđêmsáubảytêncướpvàođánhnhà,chủýlàbắtcócmộtôngđiềnchủlớnđanglánhnạntrongnhà;song,rủichochúngvàrủichotôi,ôngđiềnchủđótrốnthoát,chúngđànhvơvétítquầnáo,mùngmềnrồiômluôncáiva li của tôi đi. Thế là tậpĐồng ThápMười mất ngay trongĐồng ThápMười.Tôitiếclắm!Vậy là tôiđãcócáiduyênmớiđượcbổvào làmởcánhĐồngTháprồi

gặpbàconởđó,nênmớibiếtrõđượcnó.LạicócáiduyênbạnmộtôngchủbúttrọnglịchsửvàđịalíViệtNam,nênmớihăngháiviếtvềcánhđồngấy.Nhưng lại vì vô duyên nên viết xong, in không đượcmà đến bản thảo

cũngkhônggiữđược.

Cuốinămngoái,saumộtthờigianxacáchtámnămtôitrởvềSàiGòn,vàcốýviết lạicuốnĐồngThápMười.Tôibỏramột tháng tìmlạinhữngtàiliệucũ, songmườiphần thu thậpđượcbốn,năm;hoặcvìchínhnhững tàiliệuđóđãmất,hoặcvìtôikhôngcònbiếtkiếmởđâura.Mộthôm,nhânvàochàoônggiámđốcThưviệnNamViệt–vìôngđãcó

nhãýgiúptôiítnhiềutàiliệu–ônggiớithiệuanhLêNgọcTrụvớitôi.TừtrướcanhTrụvàtôichỉbiếttênnhauchứchưabiếtmặtnhaunêngặpnhauchúngtôimừnglắmvàkhihaytôiđươngbănkhoănvìthiếutàiliệuvềĐồngThápthìanhtỏýsẳnsànggiúpliền,vàchạyđiômvềtừngchồngsáchchotôicoi.Nhữnghọcgiảthườngtậmvớivănhoánhưvậy!

Thếlà lầnnày,nhờcáiduyênvăntự, tôi lại tìmđượcgầnđủtài liệuvềĐồngThápmàlầntrướctôiđãkiếmravàăntếtGiápNgọxong,tôikhởisựviếtngaytrangđầu.Vậy là lờicổnhânđãđúngmột lầnnữa:“Phảicóduyênmớiviếtđược

mộtquyểnsách”.Hôm nay, đã viết xong trang cuối, tôi tự hỏi: “Có duyên để xuất bản

không đây? Hay là bản thảo lại thành đất bùn trong Đồng Thápmột lầnnữa?”.Nhưconchimphảitên,tôinghingờhếtthảy.Chỉkhinàosáchbàytrongcửatiệm,tôimớicóthểnóichắcđược.Viếtcuốnnày,tôicóýtặngcácbạnBắcvàTrungđểcácbạnấybiếtthêm

mộtmiềntrênđấtViệt,nhưngcũnglàđểtặngcácđồngbàomiềnNamcủatôinữa.Non20nămsốngtrênđấtĐồngNainày,tớiđâutôicũngđượctiếpđón

mộtcáchchânthànhvàthânmật.MộtđêmởtrênkinhPhongMĩ,trongĐồngTháp,vàođụtmưatrướccửa

một căn nhà lá.Lúc đó đã quá hai giờ khuya.Một bà già trongnhà đằnghắnghỏitôi.Tôiđáp.Tứcthìcótiếnglụcđục,rồitiếngquẹt;mộttiasánglọtquatấmváchlávàmộtbàcụmởcửa,mờitôivào.Cănnhànhỏquá,chừngsáuthướcvuông,kêmỗimộtbộvángỗtạp.Mộtcôđộmườibảy,mườitám,xếpvộimùng,mền,chàotôirồiđứngnépmộtbên.Tôiânhậnlàmmấtgiấcngủcủachủnhân,xinlỗicụrồirađứngtrướccửa,nhưngbàcụkhôngchịu,nhấtđịnhbắttôivàongồinghỉtrongnhàvì“ngoàiđógiólạnhlắm”.Haibàcháuthứctrênmộtgiờ,tiếpchuyệntôichotớikhimưangớt.Đưa

tôiracửabàcụnói:-TộinghiệpthầyHai,đườngtrơn,coichừngtéđấy.Mộtlầnkhác,vàothămmộtvườnquítởTânThuận,tôiđượcchủnhân,

mộtbàgiàgóachỉđủănchứkhônggiàu,tiếpđãimộtcáchcựckìđônhậu,cốgiữtôilạidùngmộtbữathịnhsoạndochínhtaybànấulấyvàkhitừbiệtbà,xuốngghethìđãthấyởdướighe,năm,sáuchụctráiquítvàhaibanảichuối.Tôinhớhoàimộtbàcụkhác[14]rấtnghiêmkhắcmàrấtnhântừ,đãgiúp

tôitronglúctảncưđượcyênổnhọchỏivàviếtsách.Cụrấtítnóinhưngcónhữngcửchỉcảmđộngvôcùng.MộthômgầnTết,cụbảotôi:“TôibiếtthầycóhọcNho,khôngquêntổtiên,nênbảotrẻmuađồcúng,thầydọnbànnàyđimàcúngôngbà”.Tôimuốnrưngrưngnướcmắt.HươnghồncụlúcnầychắctiêudiêuởcõiPhật.MộtthinhânvịnhNamViệtcócâu:

“Tốikhảhoàinhânduylãomỗ”Lờiấy thậtđúng!Khôngaiquênđược tấm lòng rộng rãi, thươngngười

củacácbàgiàmiềnNam.Nhữngbàcụấy,đềuchấtphác,khôngbiếtsửkívàđịalínướcViệt,mà

đốivới tôi–mộtngườiphươngxamới tới– thânmậtnhư trongnhà, làmchotôinghĩtới“đầuócđịaphương”củamộtsốbạn“cóhọcthức”củatôimàxấuhổthaychohọ!Họmạtsáthếtthảynhữngcáigìkhôngphảiởtrongcáixứhọmàra.Còngiữtinhthầnhẹphòiấythìcònbịngườitachiarẽ,cònphảilàmnôlệ.Tôimongrằngđọcxongcuốnnày,đồngbàoTrung,Bắchiểuđồngbào

miềnnamhơnvàhếtthảychúngtađoànkết,tươngthântươngáinhauhơn.Đượcnhư thế là tôiđãđạtđượcmụcđíchvàđáp lạimộtphầnnào tấm

lòng thành thực tựnhiêncủacácbạnmiềnNam.Trongsốcácbạnấy, tôiphảicámơntrướchếtcôNguyễnThịLiệpvàhọcgiảLêNgọcTrụlànhữngngườiđãgiúptôitìmtàiliệusoạncuốnnày.

SàiGòn,ngày15-4-1954.

CHƯƠNGI:MỘTDỊPMAYTrungtuần tháng3năm1939,mộtbuổi tối,anhBìnhvới tôingồiuống

nướctràhộtướpsenbênhaichậulantrongmộtkhusânnhỏtạiKhánhHội(SàiGòn).Bìnhlàconmộtthươnggia,mớiđậucửnhânLuật,vàochơiSàiGònlần

nàylàlầnđầu.AnhcầmtờT.Đ.[15]coiquavàicáitựachữlớn,rồibỏxuống,nói:-Tôikhôngthểnàođọcbáotrongnàyđược.-Saothế?-Insainhiềuquá.Hỏi,ngãnhầmbebét,rồiác,át,an,ang…khôngphân

biệt,thậtchướngmắt.Câycaumàinlàcâycaothìcóchếttôikhôngchứ?-CònbáongoàiBắc,khônginsaisao?Sthìlầmvớix,trvớich…màsao

anhkhôngthấychướng?-Bề gì ngoàimình in cũng ít lỗi hơn.Còn về nội dung thì bài vở tầm

thườnglắm.Ítbàixãthuyếtcógiátrị.CólẽchỉcómỗitờtuầnbáoMailàđọcđược.Nóichungthìvềvănhọc,SàiGòncònkémHàNộixa.-Thếcònvềphươngdiệnkhác?Anhđãởđâyđượcmộttuần,đãđithăm

gầnhếtnhữngnơiđángcoi,đãđượcbiếtvàivùngngoạiônhưGòVấp,ThủĐứcvànhậnxétvàigiađìnhNam,anhchobiếtcảmtưởngcủaanhrasao?Bìnhsuynghĩmộtchút,đáp:-Khónóiquávìcảmtưởngcònhỗnđộn.Hồianhmớivào–dễtrênbốn

nămrồiđấynhỉ?–cảmtưởnganhthếnào?Đểxemcógiốngcủatôikhông?-Chắckhônggiốngvìhoàncảnhcủatôikhác.Hồiấytôivìmưusinhphải

vàođây,cònanhđichỉcómụcđíchdulịch.TôitớiSàiGòntronglúcthiênhạsửasoạnănTết.ĐidạochợBếnThành,khôngthấycànhđàovàthủytiênmàchỉthấydưahấucùnghoasen,tôichánnảnlắm[16].Songbâygiờthìtôiquenrồivàthíchđờisốngởđây.-CólẽtôiđidulịchnêntôithíchngaySàiGòntừphútbướcchânởxe

hỏa xuống. Tôi thích từ giọng trong trẻo, lanh lảnh của các thiếu nữ, tớinhữngrặngsaocaovút, thẳngtấpvàkhíhậumátmẻđiềuhòaởđây.Anhnóimùanàylàmùanóngnhấtmàđêmcóthểđắpchănđơnđượcthìthấmvàođâuvớimùahèngoàimình,nắngtớinứttre,quạtluôntaymàmồhôivẫnnhễnhại.Nhấtlàtínhtìnhđồngbàoởđâyvuivẻ,tựnhiên,hợpvớitôilắm,không

kiểucáchnhưcácbàhàngBạc,hàngĐườngởHàNội.KhôngkhinàotôiquênđượccôBaĐaKao,málúmđồngtiền,giọngnóinhẹnhàng,thânmật

quá.Mónnemnướng…-Lạiquênrồi.Chảgiò.-À,quên,mónchảgiòcôấydọnchoănbữađóngontuyệt!Cònmóncù

lao,mónthịtkhonướcdừanữachứ.TôisẽchéplạicáchnấucácmónấyvềchỉchobàconngoàiBắc.Tôinóiđùa:-ThíchSàiGònnhưvậythìnhậptịchSàiGònphắtđi.-Chưabiếtchừng.Cólẽrachuyếnnày,tôithuxếprồixinphépthầymẹ

tôivàolàmănởđây.-Tôisẽ thưavớihaicụkhôngchoanhvàovìhễvào làvềkhôngđược

nữa.Chắcanhbiếtcâucadaonày:SàiGòndễởkhóvềTraiđicóvợ,gáivềcócon.-Traiđicóvợ?Thếthìcòngì tuyệtbằng!Thầymẹtôiđươngmongcó

cháunộiẵmđây.NhấtlàkhicáccụđượcnếmmiếngthịtkhonướcdừathìphảimêcáccôSàiGòn,cònngăncảngìnữa?Chúngtôiđềucười.Trầmngâmmộtlát,anhBìnhtiếp:-Câucadaođóđúng thật.Xétkĩ,SàiGònkhôngcógìđẹp.Khôngcó

nhiều di tích cũ nhưHàNội; không có thắng cảnhnhưHồTây, hồHoànKiếm,cáchănmặcphụnữởđâycũngkhôngđượcnhã:áodàithìngắnquá,mầuthìlòeloẹtquá,rađườngthìnhiềucôchỉmặcáobàba,khôngquenmắtnhưtôi,thấytrơtrẽnlắm;hoakhôngcóthứquí;hảiđường,trà,đào…đềuthiếu;cuộcsinhhoạtthìồnào:ngườitasốngngoàiđườngnhiềuhơntrongnhà;quánăn,tiệmnướcđầyphốvàlúcnàocũngchậtníchkhách.Vậymàkhônghiểusao,SàiGòncósứcquyếnrũtôirấtmạnhanhạ.-TôicònnhớhồimớitớicócảmtưởngrằngSàiGònkhôngphảilàmột

thànhphốViệtNam.VừaởtrongmộttiệmănQuảngĐôngra,taicònvăngvẳng tiếngxíxôcủacáchấuthéng thìđãgặpngaymộtchùaChà, hươngtrầmngàongạt,vớinhữngẤnkiềuynhưtượngđồngđenngồixếpbằngtròntrêngạchbôngsặcsỡ.Ởngoàiđường,tachạmtránvớikháchmọiphương:nhữngônglụcCao

Miênáovàngnghệchedùđen,nhữnganhgácdangBăngGaLi hút điếubằngđồng,cầndàivàcong,mộtbọnthủythủAnh,dađỏnhưtômluộc,mắtxanhnhưnướcbiển,nhữnganhlínhMaRốctócxoăn,mắtvàrăngtrắngdã!RồingườiChàm,ngườiMãLai,ngườiNhật,ngườiPháp,ngườiHuêkiềuởHải Nam, Quảng Đông, Triều Châu… bao nhiêu giống người bấy nhiêu

tiếngnói,yphục,phong tụcmàcùngchungsống trênmiếngđấtnày, làmchoSàiGòncónhữngvẻđặcbiệt,kháchẳnvớiHàNội,Huế.BanđêmvàoChợLớnthìaimàkhôngcócảmtưởnglàđươngởHồngKônghoặcThượngHải?CólẽcáiduyêncủaSàiGònmàanhvừanóilàởchỗấy.Khôngkhítại

đâylàkhôngkhígianghồ,tứchiếng.MỗilầnđứngởcộtcờThủNgữhoặctrướcbếnNhàRồng,hóngmát trênbờsông,nhìnnhữngchiếc tàubiển từphươngxatới,nhữngđoànghetừLụctỉnhlên,tôicócảmgiáclàlạnàyanhạ:tôitưởngnhưtrongngọngióthổitrênsông,cóphảnphấthươngcủamuônphương.VìvậytôibảoSàiGònkhôngphải làmộtđôthịViệtNam,nólàmộtthươngcảngcủathếgiới.AnhmớibiếtSàiGònchưacóthểnóilàbiếtNamViệtđược.-Phải.TôicũngmờmờnhậnthấyrằngSàiGòncóvẻtứchiếngvàvẫn

đợianhđưađixemLụctỉnhđây.Anhđãxinphépnghĩchưa?-Khỏi phải xin phép.Một dịpmay hiếm có: sở giao cho tôi đi kinh lí

ĐồngThápMườitrongmộttuầnlễ.Ngườitachotôidùngchiếctàulớncóhaichỗnằm.Tôiđãxinphépchoanhtheo.-ĐồngThápMườiởđâu?-NólàPlainedesJoncsđấymà.AnhcònnhớđịalíNamViệtkhông?-Họclâuquáquênrồi.-Cánhđồngđórộnglắm,tôichỉtrênbảnđồchoanhcoi.Bâygiờanhchỉ

cầnbiếtrằngchúngtasẽcócơhộithămnhữngtỉnhnày:TânAn,MĩTho,SaĐéc,LongXuyên,ChâuĐốc.-Thếư?Vậybaogiờđi?-Ngàymốt.-Ngàymốtlàngàygì?-Ngàymairồitớingàymốt.Ngàymốttứclàngàykia.Nhưngtôichoanh

haytrước,phảilộisìnhcựclắmđa!-Lộisìnhlàsao?-Sìnhlàbùnlầy.TrongĐồngThápMười,cuốimùanắngnàycònnhững

chỗsìnhtớiđầugốivàrộnghàngtrămthước.Lộiđượckhông?Lạiphảilenlỏi trongđám lau, sậy hàng chục cây sốmàkhônggặpmột nóc nhà,mộtbóngngười,vàrắnđỉathìvôsố.-Eoơi!Ghêthếkiaà?Anhnóithậtchứ?Haydọađấy?-Aidọaanhlàmgì?Theonổithìtheo.Khôngnổithìởlạiđâymàxuống

thămcôBaĐaKaođểtôiđimộtmình.

-TừHàNộivàođây,nằmhaingàyhaiđêmtrênxehỏamàchỉđểbiếtSàiGònthôithìaichịu?Phảitheoanhchobiếtlụctỉnhchứ.Khónhọcnàomàanhchịuđượcthìtôicũngchịuđược.Banăm“xìcút”[17]rồimà!-Vậynhấtquyếtđi?-Nhấtquyết!-Khôngsợrắnhổdàibathướcvàđỉatrâulớnbằngngónchâncáiư?Còn

cáinạnmuỗinữa!Nhiềunhư…khôngthểtảđược,vàotrongđồngsẽbiết.Chỉthấychúngbaynhưđámmâycũngđủrợnmình.-Cáigìcũngkhôngsợ.NgườiPhápquađâytrèođèolộisuốichịuđủgian

laođểbiếtrõxứcủatarồivềvẽthànhnhữngbảnđồ,cònchínhchúngtalạikhôngbiếtchútgìvềgiangsơncủatổtiênđểlạithì“mắccỡ”lắm.-Họcđượctiếng“mắccỡ”.Giỏi.Đểmai tôi thuthậpít tài liệuvềcánh

ĐồngThápMườirồixuốngtàuchỉchoanhcoi.Cánhđồngđótớinay,đốivớingườimình,ngaycảvớinhiềungườiNam,cònlàkhuvựcbímật,chứanhiềucái lạ.Dùphải lộisìnhvàbịmuỗicắn,đỉabámthìcũngnênđichobiết.

CHƯƠNGII:TRÊNSÔNGVÀMCỎTừSàiGònđếnTânAnTânAnMộtcâuchuyệnphiếmĐồngThápMườitrênbảnđồThủThừa–ThủytriềuởNamViệtGiápnướcTrênsôngVàmCỏTây–QuậnMộcHóaHaihômsauvàolúcmờsáng,chúngtôilênxeđiTânAn.Khixerakhỏi

PhúLâmkhôngkhí thơmngàongạt.Chúng tôi khoankhoáihít đầyphổi.TôinóivớianhBình:-ThônquêBắcViệtcóhươngxoan,hươngbưởi,hươngchanhthìởđây

cóhươngsao,hươngsấu,hươngmùu.Tôinhớmấynămtrước,điđoởmiềnHậuGiang,cólầnvàoxinnướcmưatrongmộtnhàlánhỏnọ,tôicầmchénnướcvừađưalênmiệngthìngưnglại:nướcthơmquáynhưlàngâmhoa.Rútkhănrachùimiệng,khăncũngphảngphấtcóhương.Nhìnlạimớithấycănnhàcấtgiữamộtkhutrồngđầysaovàmùu.-Câymùurasao?-Nócao,ládầy,cóbôngtựanhưbôngmai,tuynhỏnhưngcũngnhịvàng,

cánh trắng. Tương truyền hồi NguyễnÁnh thua Tây Sơn, chạy vàomiềnĐồngNainày,thấybôngmùuđặtchonócáitênlàNamMai,nghĩalàmaiphươngNam.Tráimùutrònvàlớnbằngđầungónchâncái,hộtcódầudùngđểthắp.Anhnhậnkỹ,phongcảnhmiềnnàycókhácmiềnBắckhông?

Bôngmùu-Nhiềudinhthựnguynga.Nhàthườngthìváchvánvàlợpngóihoặclá

chứkhôngcóváchđấtvàlợprạ.Ngoàiratôikhôngthấycógìkhác.-MiềnChợlớnnàykhaipháđãhơilâunăm,lạiítsôngrạch,nhiềuđường

xe,nênkhôngkhácgìmiềnBắc.NhưngcàngđivềphíaTây,phongcảnhcàngđổi:nhàcửarảiráchaibênbờsông,rạchchứkhôngthulạitừngchòm,cólũytrexanhbaochungquanh,cóđườngcáixuyênquavàhaicổnggạchởhaiđầuđườngnhưtạithônquêBắcViệt.Ngồixe,thấychỗnàocórặngcâyxanhởtrướcmặtlàanhbiếttrướcrằng

nơi đó có một dòng nước mà hai bên bờ là làng, xóm, đình, chùa, nhàviệc[18]thườngcấtởchỗhai,bađườngnướcgặpnhau.ĐólàmộtđặcđiểmphongcảnhmiềnNam.ChúngtađangsắpđếncầuBếnLứcrồi.Rặngcâytrướcmặtlàbờsông

VàmCỏĐông.Mộtlátnữa,chúngtasẽquamộtconsôngcũnglớnnhưconsôngnày,vàgọilàsôngVàmCỏTây.QuasôngđórồilàtớiTânAn,mộtchâuthànhnằmởvenĐồngTháp.

Támgiờ,chúngtôitớiTânAn,đãthấychiếctàucủasởđậuởbến.ChúngtôichoxedạomộtvòngtrongchâuthànhđểanhBìnhbiếtquanhà

ga,cáccôngsởcùngcácbiệtthựởbờsôngVàmCỏ,rồitìmchỗđiểmtâm.AnhBìnhnhấtđịnhlựatiệmởgầnchợvìanhvốnưacảnhnáonhiệt,thíchnhìnngườitađilại,muabán.Anhmuamộttráidưahấuvàmộtchụcquít,ngạcnhiên lắmkhi thấycôhàngđếmchoanhmườihai trái.Anhcầmhaitráitrảlại:-Côđưathừachotôi.Tôimuacómộtchụcthôimà.Côhàngnghegiọnglàlạcủaanh,mỉmcười,đẩyhaitráiquítvềphíaanh:-Thầymuamộtchụcthìtôiđếmmộtchụcđó.AnhBìnhchẳnghiểugìcả,tôiphảigiảng:-Ởmiềnnàytráicâynhưquít,mậnthìmộtchụclàmườihaitrái.Cótỉnh

mộtchụcmườibốnhaymườisáukia.-Lạnhỉ!Mộtchụcmườisáutrái.Thếthìcóôngthánhhiểu.Rồianhquaylạibởncôhàng:-Chắccôbánmắcchotôirồi.Mộtchụcmườisáumàcôbáncómườihai.AnhcốsửachothànhgiọngNam,khôngnói“bán”,“đắt”,“một”mànói:

“báng”,“mắc”,“moột”.Côhàngchỉmỉmcười,códuyênđáođể,làmchoanhBìnhmêtít.

Xuốngtàu,tôigiớithiệuanhvớinhânviêntrongtàurồidắtanhđixemtừmũitớilái.Tàu bắt đầu chạy. Chúng tôi kê hai chiếc ghế gần mũi tàu, ngồi nhìn

phongcảnh.AnhBìnhbảotôi:-Côngchứccácanh sướngnhư tiên.Đikinh lí thì cócảmột chiếc tàu

“bự”.Tínhrachuyếnnàytốnchochínhphủbaonhiêu?

-Khoảng500đồng[19],kểcảlươngvàphụcấpcủanhânviêntrongtàu,cùngtiềncủi,tiềndầu…Tôilàcôngchứcbậcnhỏ,đángkểgì?MộtviênkĩsưPhápđikinhlí,làsởchomộtngườibếptheođểnấucơmTây.Tàuhọlớnhơntàunàynhiều.Nóichitớinhữnghạngnhưthốngđốcđikinhlí.Kểracôngsởtiêutiềnrấtphíphạm.Theocuốn“Mandutạpức”củaHồ

Thích,chínhphủtỉnhQuảngĐôngnăm1930tiếtkiệmcôngquĩmộtcáchtakhótưởngtượngnổi.Côngchứcnàomuốnlấymộttờgiấyđánhmáyhoặcmộtcâybútchìcũngphảighivàosổ.Cácônghuyện–mộthuyệnbênđólớnbằngmộttỉnhcủamình–màđikinhlíchỉcóngựavàthuyền.(ChẳngbùvớiNamViệt, trongmột tỉnhnhỏxíu, ông chánh thambiện cómột chiếccôngxa,ôngphómộtchiếckhácrồimỗiôngchủquậnmộtchiếc.Nhàcáchsở100thướccũngphảileolênxe).CònyphụcthìtừLíTôngNhân,BạchSùngHi,–hainhà lãnhđạo tỉnhQuảngTây–đếncácônggiáo làng,hếtthảyđềudùngđồnộihóa.VềẩmthựcthìtrongmộtbữatiệctrườngĐạihọcQuảngTâyđãiHồThích,ngườitaxaxỉlắmmớidùngtớirượubia,nhưnghaichụcngườiuốngmàchỉcómộtchaivàngườitauốngbằnglinhỏ,nhưuốngrượumạnh.Rượubiacónhiềubọt,thànhthửmỗilirótđộmộtmuỗngsúprượulàđãđầyrồi.Họnghèonhưvậymàlàmviệcvẫnđắclực.Hếtthẩycác khách phương xa tới thăm tỉnh họ đều khen rằng họ thực hành đượcnhiềuviệclắmmànềnkinhtếcủahọvữngnhấtcáctỉnhTrungHoa,vậythìđâuphảicứcónhiềutiềnmớilàmđượcviệc.

Nướcngượctàuchạyrấtchậm.Dòngsônguốnkhúc,làngxómlưathưa,ghethuyềncũngít,cảnhcóvẻtiêuđiều.

Tôimởmộtbảnđồtỉlệxíchlà1/400.000(coibảnđồởcuốisách)[20]vàcầmbútchìchỉchoanhBình:-ChâuthànhTânAnlàđây.ĐingượcsôngVàmCỏTâylêntớiGòBắc

Chiên, rồiSvayRiêng[21] rồi quaphíaTây, theokinhCáiCỏ, rạchSởHạxuốngHồngNgự, xuôi con sôngTiềnGiang tới bắcMĩThuận, sau cùngtheođườngxengangCaiLậyvềTânAn:địagiớicủaĐồngThápMườiđấy.NhiềunhàđịalíchoĐồngThápMườigồmcảkhuởphíaĐôngsôngVàm

CỏTâyvàotớitậnbờVàmCỏĐông,nhưngđứngvềphươngdiệnthủyhọckhu sau đó có tính cách khác hẳn Đồng Tháp, tách riêng nó ra thì phảihơn[22].ĐồngThápcónhiềucửađểtiếpxúcvớicácmiềnlâncận.Phíađôngcó

châuthànhTânAn,phíabắccóquậnMộcHóavàchâuthànhSvayRiêng,phía tâycóquậnHồngNgự,phíanamcóquậnCaoLãnh,quậnCáiBèvàchợCaiLậy.

-Cánhđồngbaonhiêucâysốvuông,anh?-ChiềungangtừHồngNgựtớiTânAnkhoảng120câysố,hơntừHàNội

tớiHải Phòng. Chiều dọc từCao Lãnh tới SvayRiêng khoảng 70 cây số(bằng từ Hà Nội tới Việt Trì); tính ra khoảng 8.000 cây số vuông tức800.000mẫuTây.(NếukểcảkhugiữahaisôngVàmCỏthìnonmộttriệumẫuTây).Consố800.000mẫuTâyđókhônggợitrongócanhmộthìnhảnhgìcả,tôixinđổiramộtconsốkhác.MỗimẫuTâybằngbamẫutaởBắc.TạiBắcmỗigiađìnhnôngphutrung

bìnhcóđượcmấymẫuta?-Làmgìđượcmấymẫu.Năm,sáusàolàmayrồi.NhưtạiSơnTây,một

tỉnhtrungbìnhkhôngnghèo,khônggiàu,giađìnhnàođượcbamẫutađãlàcó“máumặt”.Tạinhiềulàng,nhànàogiàunhấtchỉcónăm,sáumẫu.-Vậynếumỗigiađìnhnôngphungoàiđóđượcbamẫutatứcmộtmẫu

Tây,thìhọcóthểtựcholàphonglưurồichứ?-Phải.- Vậy tám trăm nghìn mẫu đất của cánh đồng có thể phân phát cho

800.000 gia đình;màmỗi gia đình trung bình có 4 người (2 vợ chồng, 2con),thìĐồngThápcóthểnuôiđược3triệungười,mộtphầnbadânsốBắcViệt.-Màhiệnnaydânsốtrongcánhđồnglàbaonhiêu?-Chưacóthốngkêchínhxác.TheoôngVictorDelahayetrongcuốnLa

Plaine de Joncs et samise en valeur thì năm1928, cánh đồng có khoảng80.000ngườiViệt,20.000ngườiMiên,và10.000HuêKiều.ChắcôngkểcảcácquậnđôngđúcnhưCáiBè,CaoLãnh,cảchâu thànhSvayRiêngnữa.Trong10nămnay,dânsốchắckhôngtăngmấy,vànhiềulắmlàcó100.000ngườiViệttrongcánhđồngmàkhoảngbaphầntưsốngởngoàivencònmộtphầntưlenlỏivàotrong.Cóchỗ,trên20câysốvuôngkhôngcómộtbóngngười.Dâncưthưathớtnhưvậyvìcánhđồngchưađượckhaipháhết.Mớimộtnửatrồnglúamàtrồngthiếuphươngpháp,nênsảnxuấtkémlắm.RồianhsẽthấysựhoangvucủaĐồngTháp.

TàuchạyngangvàmrạchThủThừa.Từvàmđivàoítcâysốthìtớiquận(tứcnhưphủởBắcvàTrung).QuậnThủThừakhálớn,cóđủnhàthương,sởBưuđiện,nhàviệcvàcó

đặcđiểmnàylàghexuồngqualạisuốtngàyđêm,địathếquantrọnghơnđịathếchâu thànhTânAn,có lầnngười tađã tínhdờichâu thànhTânAnvềThủThừavàlàmthêmmộtquảngđườngxelửanốihainơiđóvớinhau[23].

ThủThừaquantrọngvìhailẽ:Nónằmtrênconđườngkinh,rạchtừmiềnTâylênSàiGòn.Nóởmộtchỗgiápnước.

NềnkinhtếvàđờisốngởNamViệtchịuảnhhưởngrấtlớncủathủytriều.Vậymàkhôngsáchđịalýnàonhắctớiđiềuấycả.Thựclàmộtthiếusótrấtlớn.MuốnchođộcgiảhiểurõcánhĐồngThápvànhữngchỗgiápnước, tôi

tưởngnêngiảngítđiềuvềthủytriều.BạnnàođãnghĩmátởĐồSơn(gầnHảiPhòng)tấtnhớnướcbiểnởđó

mỗingày(24giờ)chỉlênxuốngmộtlần.Ởtrongnày,mỗingàythủytriềulênxuốnghailần.Vídụsáugiờsángnướcbắtđầulớnthìhơnmườihaigiờtrưa,nướclớntớicựcđộ(lúcđógọilànướcđầy)màrồinướcbắtđầuròng(tứcxuống)chotớikhoảngsáugiờrưởichiều(lúcnàykêulàròngsát).Connướcsaucũngvậy:lớnhơnsáugiờrồilạirònghơnsáugiờ.Hômnaynướclớnsáugiờsángthìmainướclớntrễnonmộtgiờ;nhưng

ngàynàocũngvậy,cứlúctrăngbắtđầumọcthìnướcbắtđầulớn:ngàyrằmtrăngmọcvàokhoảngsáu,bảygiờtốithìnướccũngcũnglớnvàogiờđó.ThủytriềuởBắcViệtchỉlêntớivùngHảiDương,nghĩalàcáchbờbiển

vàichụccâysố;nênởHàNộikhôngbaogiờcóthủytriều,nướcsôngHồngluôn chảy xuôi, thuyền đi từ miền dưới lên miền trên quanh năm ngượcnước,nhấtlàmùanướclớn,phảichèokéovấtvảlắm.Ởtrongnày,tráilại,thủytriềumùanắnglêntớikhỏiNamVang,nghĩalà

cáchbiểnhaibatrămcâysốvàngaygiữamùalụt,tháng9tháng10dươnglịch, thủytriềucũnglêntớiCầnThơ.Chonêntrongmùanắng,bấtkì trênkinh, rạch nào ở đây, mỗi ngày cũng có hai con nước. Nhờ vậy sự chởchuyênrấtdễdàng;cứđợiconnướcxuôimàđi,gặpnướcngượcthìngừnglại,đợiconnướcxuôisau,nhưvậymỗingàycóthểđiđược12giờ;nghỉ12giờ;tấtnhiênlàcókhiphảiđiđêmchokịpconnướcvàdânquêởđâylàmviệcbanđêmnhiềuhơndânquêởBắc.Nhờ thủy triều, kinh rạch Nam Việt chiếmmột địa vị quan trọng hơn

đườngbộ.Hiệnnayxelửavàxehơivẫnchưagiànhnổivớitàuvàghetrongsựchởchuyêncácđồnặng.Nhưmuốnchởlúa,người tavẫndùngghevàcảnhnhữngchiếctàugiòng(tứckéo)30chiếcghelớn,nhỏ,thànhmộtdảydàimấytrămthướclàmộtcảnhrấtđẹpmắt,ởBắcViệtkhôngcóhoặcrấthiếm.Giađìnhnàocũngcóghe,xuồnghoặctambản,cóthểnóichiếcxuồngđối

vớidânquêcũngnhưchiếcxeđạpđốivớithợthuyềnởchâuthành.Khôngcónócũngnhưcụtchân.

Thủytriềuởbiểndânglêntiếnvàosôngrạch.NếucóbacáirạchA,B,Cnhưhìnhbêntráithìthủytriềutừbiểntiếnvào

tớiđiểmM,chialàmhailuồng,mộtluồngvàorạchA,mộtluồngvàorạchB.HailuồngđótớiNvàP,đềutiếnvàorạchCvàgặpnhauởđiểmGkêulàchỗgiápnước.

Khihai luồngnướcgặpnhau thìkhôngchảynữa(trừphimột luồngrấtyếu,mộtluồngrấtmạnhthì luồngnàymớithắngluồngkiađược),bùncátđọnglạiởlòngrạchC,lâusẽthànhmộtcáiụnhưlưngconlừa(nênngườiPhápgọilàdosd’âne).Ụcaotớimộtmựcnàođósẽlàmchoghe,tàumắccạnvàngườitaphảimúcđấtbùnđổlênbờ,nghĩalàphải“vét”rạch.Độcgiả nhận thấy tại chỗgiápnước, luôn luôn cóhai connướcngược

nhau,hoặccùngtiếntớiGmộtlúc(nhưtrênhình)hoặccùngxaGmộtlúckhinướccùngrútra.Hiểunhưvậyrồibâygiờxinbạncoitrênbảnđồởcuốisách.Thủytriềuở

biển tiếnvào sôngVàmCỏLớn rồi chia làmhai luồng vào sôngVàmCỏĐông vàTây, sau cùngmộtmặt đổ vào KinhMới, mộtmặt đổ vào ThủThừa:ThủThừathànhchỗgiápnước.ĐitrênkinhrạchNamViệt,gặpchỗgiápnướcthìluônluôntathấymột

cáichợhoặclớnhoặcnhỏ,ítnhấtcũnglàmộtxómcóvàiquánbánhàng,vìchỗgiápnước làchỗđổiconnước;mườighe thìchíngheđậu lạiđợiconnướcsau.Trongkhinghỉ,ngườitalênbờmuathứcăn,đồdùng,uốngtrà,càphê,thếlàtựnhiênnổilêncáichợ.Tómlại,chỗgiápnướccũngtựanhưmộtnhàgacóchỗtránhtrênđườngthủyvậy.ChợThủThừanàyvừalàchỗgiápnước,vừanằmtrênconđườngtừSài

GònvềmiềnTâydorạchBếnLức,KinhMới,rạchThủThừa,kinhBàBèo,

kinhTổngđốcLộc,kinhThápMười(cũngkêulàkinhPhongMĩ)vàTiềnGiangvàHậuGiang.Conđườngđóngắnhơnmà lại ít sónggióhơnconđườngđi trên sông

lớn, tức đườngdo sôngSoiRạp, sôngVàmCỏLớn, kinhChợGạo,TiềnGiang,HậuGiang;nênghe,xuồngthườngdùngnó,nhấtlàtrongmùanướcđổ.

(Ảnhsưutầm)HồilàmviệcởThủThừa, tớinhữnggiờđổiconnước, tôi thườngrabờ

rạchngắmcảnhghexuồngcùngnhổ sào,đivềhaingã, chiếc trướcchiếcsau,chiếc lớnchiếcnhỏ,đầymặtrạch trênmộtkhoảngdài.CũngvuinhưngắmxexuôingượcởgaHàngCỏ[24]vậy.Nhấtlànhữngbuổichiềurựcrỡ,ánhhồngcủamặttrờichiếuvàonhững

chiếcbuồmvànghoặctrắng,ngọngióhâyhẩyphấtphấtchiếcáocủacáccôchèoghe,cảnhcựclinhđộng.Kẻnhổsàorađi thườngvui,nhưnglầnnàocũngcóvàingườitiếccáibếntạmcấtcâuhòtừbiệtngườibạnđườngmớigặpmàđãphảixanhau:Gặpnhaucònbiếttrênsôngbếnnào?Nhữngtìnhđó,cókhithoángqua,cókhibềnchặt,luônluôngiúpchođời

sốnggianghồcủahọcóchútthivị.Tạibếnnàohọcũngđểlạichútkỉniệm,vàgầntớimộtbếncũ,cókhihọvuinhưvềcốhươngvậy.

TàungượcsôngVàmCỏTây,cảnhcàngtiêuđiều:haibênbờtoànlàdừa

nước[25]cùnglausậy,chưnbầu.Lâulâumớihiệnmộtxómnhàlálụpxụpởtrênmộtkhuđấtmớipháchungquanhlàcỏdại.TàutớivàmkinhNgang.Nhìntrênbảnđồ,thấykinhBoBo,anhBìnhhỏi

tôi:-SaocótênkinhBoBo?Tôiđáp:-Tôiđoánchắctạimiềnđótrồngnhiềucâybobo.Bobocaovàhìnhdáng

giốngnhưcâyngô,cóhộtlớnbằngđầungóntayút,ănđượcvàcótínhtrịthấpnhiệt,ngườiTrungHoagọilàýdĩnhân.TươngtruyềnhồiMãViệnquađánhHaiBàTrưng,quânlínhkhôngquenthủythổ,bịbệnhthấpvàchếtrấtnhiều.NhờcómộttênMườngchỉchocáchdùnghộtbobomàhọđỡchết,nênkhivềnước,MãViệnchỡtheonhiềuxechấtđầyýdĩnhân.TrênsôngVàmCỏTâymỗituầnchỉcó2chuyếntàuchạytừTânAnlên

MộcHóachởthưtừvàhànhkhách.MộcHóalàmộtquận,ởgầnngọnsôngấy.Ngoàicôngsởnhưquận,nhàthương,trườnghọclàcấtbằngngói,gạch,cònhếtthảycácquánởchợđềubằngván.Chợlèotèo,mới9giờsángđãkhôngcònaimuabánnữa.Vàichúlínhngápdàitrướclicàphêtrongnhữngtiệmnướctốitămvàđầyruồi.Cáchchợchừng100thướclàbốnbềmộtmàucỏ látxanh thẳmtới tậnchân trời.Miềnđó làmiềnnghèonhấtNamViệt,cáccôngchứcphảilênMộcHóatựcoimìnhnhưbịđàyvậy.

CHƯƠNGIII:NHỮNGDÂNVÔĐỊNHCƯTRÊNMỘTCÁNHĐỒNGHOANGVU

ĐomựcnướcđểđàokinhTrênkinhLagrangeĐồngCỏlátNhữngdânvôđịnhcưHồixưađồngnàylàmộtcáivịnhGầntớiGãyHôm đó, chúng tôi không lên tới Mộc Hóa mà ngừng ở vàm kinh

Lagrange(ngườimiềnđókêulàkinhLạcGiăng).Tôi lên bờ xét công việc coi nước. Trên các kinh rạch Đồng Tháp, sở

ThủyLợi chocắmhơn20câyđonước,mỗi câygiaochomộtngườigiữ.Bổnphậncủahọlàcứmườilăm,haimươiphúthoặcnửagiờ,mộtgiờmộtlần,đomựcnướctrongkinhrạchởtrênthướcrồighivàomộttờgiấy.Côngviệcấyrấtcầnchosựđàokinh.ChẳnghạnmuốnđàoconkinhtừAđếnBvàmuốnchonướckinhchảytừAtớiBthìmựcnướcởAluônluônphảicaohơnởB.Nếukhôngđotrướcmựcnước,đàobậybạ,gặpmộtchỗmựcnướccaohơnA,thìmựcnướcsẽchảydồnvềAvàđánglẽphảitháonướcởAđithìtalạilàmchoAngậpnữa,nguyhạibiếtchừngnào.

LàmxongcôngviệcsởởVàm,chúngtôixuốngtàuăncơmtrưavàchotàuchạytrênkinhLagrangevềphíaGãy[26].KinhnàylàmộttrongnhữngkinhlớnnhấtởĐồngTháp,mộtkhúcđàotừ

đầu thếkỉdo sángkiếncủa cựuchánh thambiện[27]TânAn làLagrange.Kinhrộngtrên20thước,đấttrongkinhđổlênhaibên,thànhthửbờcaogầnnhưconđê.Đấttoànlàthứđấtsétxámkhôngcâygìmọcđượcvàcảnhtrênbờrấttrơtrọi.Khoảngnămsáutrămthướchoặcmộthaicâysốmớigặpmộttúpliều lá thấplè tè, tốiomom,vìchỉcómỗimộtcáicửanhỏđểravào.Trướcmỗitúpliều,ởdướikinhcócặmmộtcáixuồng.Khitàugầntới,nhữngngườitrongnhàchạyvộixuốngbờkinh,giữchiếc

xuồng cho khỏi trôi ra xa và ngơ ngác nhìn chúng tôi; họ biết chỉ có tàuchínhphủmớichạytrongkinhnàynêntưởngchúngtôiđiđiềutramộtviệcgìquantrọng.Tàucuốnnướctronglòngkinh,giựtchiếcxuồngravàđểlạiphíasaumộtlànnướcbùnđụcngầu,nổisóngmộthồilâu.

Chúngtôilêntrênmuitàu,ngồicạnhngườitàicôngngắmcảnh.Kinhnhưmộtmiếngthiếcdàichóilọidướiánhnắng.TôibảoanhBình:

-Chúng tađương tiến sâuvàoĐồngThápđây.Nếungồi trênmáybaynhìnxuống,anhsẽthấymộttấmthảmbidamênhmông,chungquanhviềnmộtthứlụamàuxanhnhạthơn,tứcvườntượcvàruộngnương.Nhìnkĩ,sẽthấytrêntấmthảmnhữngbăngnhỏthẳnghoặccongcongbằngsatanhlắplánh dưới ánhmắt trời.Đó là những kinh, rạch trong đồng.Cảnh đẹp thìkhôngđẹp,nhưngcũngcómộtvẻhùngtrángriêng.-Khichưavàođây,đọcdukícủaPhạmQuỳnh,tôitưởngtoàncõiNam

Việtđềulàđấtcátphìnhiêu,vườntượcxanhtốt,lâuđàitránglệ.Bâygiờtôimớithấymộtvẻkháccủaxứnày.-TôichocảnhđâykhôngkémcảnhsamạcnơibiêntáiBắcTrungHoa,

hoặccánhđồngcỏmiềnCựcTâycủaMĩ.-Anhnóicóphầnđúng.Màsaochưacóthinhânnàotảmiềnnàynhỉ!- Thi sĩ nàomà chịu tới sống ở đây.Vả lại tả liễu, tả oanh, tảmớ tóc

ngangvai,tàáotronggió,vẫnthíchvàdễhơnchứ!Tuynhiên,trongsốdânquêkia, tất cónhững thi sĩvôdanhgởi tìnhcảmcủahọ trong lờicamộcmạc.Tôiđãđượcnghe lời ruconsaunàymộtbuổi trưa,khiđậughe trênkinh28:Trờixanh,kinhđỏ,đấtxanh,Đỉabumuỗicắnlàmanhnhớnàng.Baogiờcholúachínvàng,Cắtrồianhtrởvềlàngthămem.Đấtxanhvìđầycỏlát.Cònhaicâunàynữa:Trêntrờimuỗikêunhưsáothổi,Dướinướcđỉalộinhưbánhcanh[28].Dânởđâyđều làngười tứchiếng, từmọinơi trôigiạt lại.Họ lànhững

ngườitáđiềnởCầnThơ,LongXuyên,SaĐéc,RạchGiá…Saunhữngnămthấtmùaliêntiếp,mộtngàykiathuthậpcảgiatài:mùng,nóp,nồiniêu,mộtvàigiạlúa,mộtconheo,rồidắtnhauxuốngxuồng,chồngchèomũi,vợchèolái,cứnướcxuôithìđi,nướcngượcthìnghỉ,lênhđênhtrêncáckinh,rạch,ghéđâymộtngày,kiamộtbuổiđểđiềutra,tìmmộtmiếngđấtmớihoặcmộtôngchủđiềnnhânđứchơn,rồisaucùngphiêubạttớiđây.Họcắmsào,lựamộtchỗ làmnềnnhà rồikhuânđồ lênbờ.Họđốncây tràm làmcột: tràmmiềnnàykhôngthiếu;chặtládừanướcvềlợpvàlàmvách:ládừanướcđâyđầyđồng.Chỉvàibangày làxongcái chòi.Vợnuôiheo,vịt; chồngđánhcá, làm

ruộng. Đất đây vô chủ, khỏi phải mướn ruộng, chỉ cần phát cỏ rồi gieo,khôngdùngtớitrâucày.Cómộtcáiphảng[29]vàvàigiạlúagiốnglàđủvốnđể làm ăn rồi. Tớimùamà khá thì họ ở lại làm thêmmộtmùa nữa, nếu

khônglạichởcảgiatàixuốngxuồngrồiphiêulưumộtchuyếnnữa.Họgầnnhưvôđịnhcư.

Cáiphảng(Ảnhsưutầm)Tấtnhiênlàlàmruộngnhưvậythìlúakhótốtđược;mọisựlànhờđấtvà

nhờtrời.Đấtítphèn,nhiềuphânthìkhá;trờiđừnghạn,đừnglụtquáthìmỗicông (phầnmườimẫu tây) cũng được sáu bảy giạ[30] lúa. Phát chừng 50công thìmộtgiađình4người ăn tiêu trongmộtnăm; trước saukhónhọckhôngđầymộtthángmàkếtquảđượcnhưvậy,aimàkhôngham?Nhưngtrămngườikhôngđượcmộtngườimaynhưvậy!Phầnđônglàmluônhaibamùamànghèovẫnhoànnghèo;lúaxanhmơnmởn,chỉtrongmộtđêmchuộtcắnhết,khôngcònmộtcâynàođứng.Rồitớinạntrích[31],cua,phèn,lụt.

Contrích(Ảnhsưutầm)Hễđấtmớithìluônluônnhưvậy,cóthểmaugiàu,nhưngcũngrấtdễphá

sản.Phảikiênnhẫnlaokhổnămsáunăm,đấtđã“thuộc”rồi,mớichắcđượchưởnglợi.

BagiờrưởichiềuchúngtôiđếnNgãNăm.Chỗnàycómộtxómnhỏ.Con

kinhchạyngangtrướcmặtchúngtôilàkinh12.Tôichotàughébờ,lêncoimộtcâyđonướcvàvàitrụđá,trongkhianh

Bìnhđidạocảnh.Nửagiờsau,tàutiếptụctiếnvềGãy.AnhBìnhbảotôi:- Dânmiền này nghèo quá. Hầu hết nhà nào cũng chỉ là một cái chòi

chừng8thướcvuông,kêmộthaicáichõngtre,bànghếchẳngcógìcả.Vàhọdơlắm:heoởchunglẫnvớingười;quầnáohọthìđenmàmốctrắng.Tôihỏi:-CónghèobằngdânquêBắcViệtkhông?-Nghèohơnnhiều.NgoàiBắc, dânquênào cũng cómột cái nhà lá ba

gianvàgiangiữacóbànthờhẳnhoichứ.-Anhlầmrồiđấy.Miềnnàynhàcửatồitànthật,vìdângầnnhưvôđịnh

cư,nayởmaiđi,thìsửasangnhàcửalàmgì?Muốnbiếtrõtìnhcảnhhọrasao,phảixétcáchănmặccủahọ.Nghèotớimấy,suốtnămhọcũngđượcăncơmvới cá hoặcmắm, chứ không phải ăn khoai, ăn ngô (bắp) như ngoàiBắc;vàanhcónhậnthấykhông,trongnhữngchòiláđó,mộtvàiphụnữbậnquầnbằngtơvàđeonhữngđồtếnhuyễnbằngvàngTâymàtrongnàygọilàđồng[32]?Cònbảohọdơthìcũngphải,nhưnganhthửnhìnxemnướckinhnàycó

sạchkhông?Đỏnhưgạch,chátsítnhữngphèn.Mộtcụcxàbôngrớtxuốngkinh,vàingàysauvẫncònnguyên,vìkhôngtan.Gộiđầubằngthứnướcấythìtócrítlại,gỡkhôngra[33].Nhưvậythìmặcđồđenlàphải,vànhữngvếttrắngtrênquầnáohọkhôngphảimốcđâu,làphènđấy.-Tôinhậnxéthơivội,anhnóicólí.Tạisaonướctrongkinhcóphèn?-Tại đất trong cánh đồng này có phèn.Những đất thấp ở gần biểnmà

chưakhaipháthìthườngcómuốihoặcphèn,nêntathườnggọinhữngnơiđólàđồngchuanướcmặn.-Cánhđồngnàycógầnbiểnđâumàcũngcóphèn?-Theocácnhàđịachấthọcthìhồixưa,đâylàmộtvịnhchạydàitớiTây

NinhvànúiBàPenhởCaoMiên.Đấtbồilầnlầnthànhmộtcáivũng,saucùng lấp cả những nhánh của hai con sôngVàmCỏ và thành cánh đồng.Người ta đã đào thấy ở nhiều nơi những cây tràm gần thành than[34], vùidướiđấtsâutớitrênmộtthước.Hiệnnaycánhđồngnàychỉcaohơnmựcnướctrungbìnhởbiểntừ5tấc

tới1thước.Vậynếucánhđồngnàyởsátbờbiểnthìmỗingàyhailầnnóbịngậpkhoảngmộtthướcnước.Phèntrongkinhnàylàthứphènđỏ,cónhiềuchấtsắt,cóthứphènxanhcó

nhiềuchấta-lu-min(alumine)[35].Đấtchỗnàocónhiềuphènthìchỉ thấymọcnhiềunăng,bàng[36], lát và

đưng,tứcnhữngloạicỏmàngườiPhápgọilàJoncs,chonêncánhđồngnàymớicótên làPlainedesJoncs.Látvàbàngđềudùngđểdệtchiếuvàđannóp,cònđưngvànăngchỉđểlợpnhà,nhưrạngoàiBắc.-Nóplàcáigì,anh?-Nólàcáibaodàiđộ2thướcrộngđộ7tấcvừalàmmàn(mùng),vừalàm

chăn(mền).Dânquêtrongnàyđiđâulàmăncũngmangnótheo,banđêmchuivàotrong,rồithahồlăntrênđấtmàngủ,muỗikhôngsaovàomàcắnđược.Bịthơi lắm,nằmkhôngquenchỉnămphút lànghẹt thở.Nhưngnhànghèophảidùngnó,vìnórẻtiềnvàcũngchỉcónómớichốngnổivớimuỗiở miền này. Thứ màn tuyn của người Pháp thì muỗi chui vào được nhưthường.“MuỗiSàiGòn”đã có tiếng ra tớimiềnBắcmà!Rồi anh sẽ thấymuỗiSàiGònrasao.

TàugầntớiGãythìnhàláhaibênbờcàngnhiều.Khoảngbảygiờchiều,mộtcảnhmàchúngtôikhôngbaogiờquênđượchiệnratrướcmắt:Mặttrờilớnbằngcáinia,đỏnhưcụcthanhồng,chìmlầntrongđámkhóimônglungởchân trời;conkinh lấp lánh tựaxacừ,đâmthẳngvàomặt trời, rồibỗngnhiênngưnglại,nhưbịchặtngangmàđứtkhúc.Tôicócảmtưởngrằngchỗđứt ấy làmột vực thẳm và bao nhiêu nước trong kinh ùa cả vào vựcmàxuốngâmti.NơiđólàGãy,kinhLạcGiangvàkinhCátBích(4bis)[37]gặpnhauthành

mộtmũinhọnkìdị,khôngkhácmộtcànhcâybẻgậplại.TớiGãythìmặttrờivừalặn.Chúngtôichoneotàulại.

CHƯƠNGIV:THÁPMƯỜI–THIÊNHỘDƯƠNGBảymươinămtrước,ởmiềnnày…ConđườnglênTháp.ThếlựcHuêkiềuởNamViệt.TìnhhìnhNamViệtsauhiệpước5-6-1862ThiênhộVõDuyDương.CácconđườngvàoTháp.ThếlựccủaThiênhộ.TrậnMĩTrà.TấncôngĐồngTháp.SautrậnThápMười.NguyênnhânsựthấtbạicủaThiênHộ.Ditíchxưa.

Đàngáo(Ảnhsưutầm)Cơmnướcxongthì8giờtối.Nhìncánhđồngmờmờdướiánhtrăngvà

nghetiếngđờngáo[38]ảonãoở trênbờ, tôibồihồinhớlạingườixưa,nói

vớianhBình:-Bâygiờsựgiaothôngđãdễdàngmàmiềnnàycònhoangvunhưvậy:từ

đâyđithẳnglênMộcHóakhônggặpđượctrênnămnócnhà.Bảymươinămtrước,cáithờimàngoàighe,cángvàđingựara,khôngcòncócáchchuyênchởnàokhác,màkhắpcánhđồngnàychưacótớibốnconkinhthìmiềnnàycònhoangvuđếnbựcnào!Vậymàthờiấyđãcónhữngngườivìchínhnghĩabỏnhàcửa,quêhương,

lạiđóngđồncáchchỗchúng tađậuđâyvàicâysốđểchốngcựvớingườiPháptrongmấynămtrời.-Vịanhhùngnàovậy?-ThiênhộVõDuyDương.-VõDuyDươnglàai?Tôichưahềđượcnghetênấy.Trongsửkhôngdạy

thìphải?-Sửngười tadạychúng tacómấykhinhắc tớinhữnganhhùngchống

Pháp!Anhđithămditíchcủangườixưavớitôikhông?-Đichứ.Nhưngsaokhôngđibanngàymàlạiđibanđêm?-Ditíchchẳngcòngì,khôngcầnđểđibanngàyđểnhậnxét.Đibanđêm

đượccáilợilàdễdàngthôngcảmvớicổnhân.-Vậy,đingaythôi.

ChúngtôitheobờphíađôngkinhCátBích,tớimộtchợnhỏcóvàichụccănnhàláliềnnhau.Vàiquántạphóacònmởcửa,ngọnđèndầuleolétbêntrong.NghegiọnghátHồQuảngcủamộtHuêkiều,anhBìnhngạcnhiênhỏitôi:-ChỗhẻolánhnàycũngcóHuêkiều.Tôiđáp:-Anhkhôngnhớcâunói:“ChỗnàocókhóilàcóHuêkiều”ư?Hễ có vài chục nóc nhà là tất cómột tiệmHuê kiều.Một lần, lên thác

KhôneởHạLào,tớimộtxómchỉcóbamáitranhmàtôicũngthấymộttiệmtạphóacủamộtngườiTriềuChâu.Anhcóđọccuốn“ThếlựcKháchtrúvàvấnđềdidânvàoNamKì” của

ĐàoTrinhNhất(nhàinThụyKý)mớibiếthọđoànkếtvớinhauvàtổchứcchuđáorasaođểlũngđoạnthịtrườngxứnày.Họtớiđâyvàokhoảngcuốithếkỉthứ17,hiệnnay[39]chắccótớinửatriệungườivàmỗinămtrungbìnhcóthêm15ngànngườitớixinởnhờNamViệt.ChuyếntàunàotừHươngCảngvàThượngHảisangcũngcóhàngtrămHuêkiềulênbến,nênchính

phủphảiđặtriêngmộtsở,gọilàsở“Tânđáo”(Servicedel’Immigration)đểtrongnomvềhọ.Họchialàmnămđoànthểgọilàbang:1. BangQuảngĐông,đôngnhất.NgườiQuảngĐônggiỏibuônbáncông

nghệ,cónhiềutàu,nhiềunhàmáy.2. BangPhúcKiến,đôngthứnhì.NgườiPhúcKiếncũnggiỏibuônbán,

hầuhếtcáilợibuôngạoởtrongtayhọ.3. BangTriềuChâu,đôngthứba.4. BangHàCá.5. BangHảiNam.Năm1906,tưbảnđểbuônbánxứnày,củangườiPhápđượctrên40triệu

quan(thờiđóđồngbạcăn3quan)màcủahọtrên60triệuquan[40]tứcgắprưỡi,nênngườiPhápcạnhtranhvớihọkhôngnổi.CólầnmộtcôngtinấurượucủaPhápbịhọlàmthấtđiênbátđảo.Nhữngôngvua tiềnbạcởxứnày làHoàngTrọngTấn(cũnggọi làchú

Hỏa),TạMãDiên,đều làngườiPhúcKiến.NhàcửaởSàiGòn,ChợLớncủaHoàngnhiềukhôngkểxiết.HầuhếtcáctiệmcầmđồởhaibênphốấylàcủaHoàng.Đồngbàotrongnàyít thíchbuônbán, thậmchícóngườiháchdịchnói:

“Mình sẵn tiền của để Chệc nó làm đầy tớ cho, có sướng hay không?”.Thành thửhọ thao túnghếtnền thươngmãicủa ta.Anhcóbuônbán,nênvàotrongnàymàlàmăn,anhạ.-Vâng,dulịchchuyếnnày,tôicũngcóýđó.Khỏi chợmột chút, cómùi tanh nồng nặc. Lúc ấy đươngmùa tát đìa,

trướccửanhànàocũngcómộtđốngcá;đànbàcongáixúmnhaudướiánhtrănglàmmắmhoặcnấudầucá.Chúng tôiquẹovàomộtconđườngcátởbên trái.Đườngkhá rộng,hai

bêncâycốiumtùm.Vừađi,tôivừakểchuyệnThiênhộchoanhBìnhnghe.

Chắcanhcònnhớ,nămTựĐức15,saukhichiếmbatỉnhmiềnĐônglàGia Định, Định Tường (Mĩ Tho) và Biên Hòa, người Pháp dùng võ lựccưỡngbáchsứbộViệtNamkímộthiệpđịnhnhụcnhã, tứchiệpước5-6-1862[41], kí giữa đô đốc Bonard (Pháp), Palanca (Tây Ban Nha) và PhanThanhGiản,LâmDuyHiệp(dotriềuđìnhHuếpháivàoGiaĐịnh).Theohiệpước,taphảinhườngchoPhápbatỉnhmiềnĐôngvớiđảoCôn

Lôn;khôngđượccắtđấtchomộtnướcnàonếuPhápkhôngbằnglòng(nhưvậylàmấthếtchủquyềntrênlãnhthổrồi),vàbồithườngchoPhápvàTâyBanNhamộtsốtiềnlà4triệuđồngbạc,trảlàm10năm.

Khihaytin,từtriềuđìnhtớidânchúngaicũnglấylàmtủinhục,phẫnnộvôcùngvàtoànquốcvậnđộngđánhđổhiệpước.Triều đình biết rằng dùng võ lực không nổi, phái sứ bộ qua Pháp xin

chuộclạibatỉnhmiềnĐông.Còndânchúng,nhấtđịnhkhôngchịuáchđôhộcủangoạinhân,phấtcờ

khởi nghĩa khắpnơi.Liên tiếp trong10năm (1863-1873), cuộc chiếnđấukhônglúcnàongừng.Cóbốncuộckhởinghĩalớnnhất:củaTrươngĐịnh,NguyễnTrungTrực,

ThủKhoaHuânvàThiênHộDương.TrươngĐịnh (tứcBìnhTâyNguyên soái) nổiởGòCôngđánhphácác

đồnPhápởTânAn,ChợLớn,saubịHuỳnhCôngTấnlàmphảnvàtửtrận.NguyễnTrungTrựcđốtđượcmộtchiếcthuyềnPhápởNhậtTảo(TânAn)

vàcướpmộtđồnPhápởKiênGiang(RạchGiá),saubịbắtvàhànhhình.ThủKhoaHuândấybinhởMĩTho,bịbắt,đàyraCônĐảo,đượcânxá;

về,lạikéocờkhởinghĩacũngởMĩTho,saubịbắtvàhànhhình.CònVõDuyDươngtổchứccácbộđộidukích,lấyĐồngThápMườilàm

căncứ.

VõDuyDương[42]quêquánởđâu,sinhnămnào,tôichưađượcbiết[43].KhiNguyễnTriPhươngphụngmạngvuaTựĐứcvàoNam tổ chức cuộcchốngPháp,mộquânđồnđiềnđể trườngkìkhángchiến,VõDuyDươngvốnlàmộtnhàhàophú,bỏcảsựnghiệpramộđược1000nghĩadõngnênđượcchứcthiênhộ.Tươngtruyềnônglàmộtvõsĩtuyệtluân,cửnổi5tráilinh(haitaycầm2trái,2náchkẹp2trái,miệngcắmmộttrái,mỗitráiđộ60cân[44])nênđượcgọilà“NgũLinhThiênhộ”.Khihay tinôngkhởinghĩa,vuaTựĐứcgiángchỉphongôngchứclãnhbinh,nênôngcòncótênLãnhbinhDương.ÔngđượcThủKhoaHuângiúp (có lẽ làm thammưu) trongmấynămđầu.HànhdinhcủaôngtạiThápMười,chỗchúngtađươngđitớiđây.Nhưtôiđãnóivớianh,hồiđónơinàychưacóconkinhnàocả.-Vậyởngoàiđivàobằngcáchnào?-Bằngđườngmòn.TheotờphúcthẩmcủaquânđộiPhápnăm1865,chỉ

cóbaconđườngmònđưavàoThápMười:mộtđườngtừGòBắcChiêngđixuống,mộttừrạchCầnLốđilên[45]vàmộtđườngtừCáiNứađilại.ĐườngthứnhấtđiquađồnTả,đườngthứnhìquađồnHữuvàđườngthứbaquađồnTiền.BađồnấychechởchotổnghànhdinhởThápMười.Đồnnàocũngcólũyđấtchungquanh,caonon2 thướcvàdầykhoảng thước rưỡi, trongvà

ngoàilũylàmộthàngcừbằngsao;lũycóđụccửavànhiềulỗđểnhắmrangoài.Mỗiđồnchứatừ200tới300nghĩabinh,10khẩusúngvà4-5chụcthớt

súngbắnđá(pierrier)vớivàikhẩuđạibác12.Ngoài ra còn năm sáu đồn nhỏ ở xa tổng hành dinh như đồn Gò Bắc

Chiêng,đồnẤpLí…mỗiđồncókhoảng150nghĩabinhvàtừ15tới35thớtsúngbắnđá.Vậytổngcộngnghĩaquâncótrên1000,trongsốđócónhiềulínhTagal

(tứclínhLêDươngbấygiờ)vàmộtlínhPhápđàongũtênlàLinguet.Khí giới, thuốc đạn thì có thuyền chở từ Hà Tiên Rạch Giá vào. Còn

lươngthực thìchắcdodânchungquanhĐồngThápcungcấp.Conđườngtiện nhất là đườngđi từCầnLốvàoTháp, đã đượcdùngđể chởgạo chonghĩaquânnêncótênlàđườnggạo.Tôiquenmộtbàgiànayđãchínchụctuổinóithờiđó,cứbanđêm,“các

ông trong Tháp” ra tìm các nhà giàu quyên tiền và gạo, rồi ban ngày vềTháp.Thườngnhànàocũngquyên,khôngnhiều thì ít.Cũngcómộtsố ralàmhươngchứcchoPháp,khôngmuốnquyênhoặckhôngdámquyênthìbịcácônglậptứctrừngtrịthẳngtay.

Nghĩaquânthườngđánhphácácđồn,chợởphíaNam.Bagiờsángngày22-7-1865,độ100ngườicó56khẩusúng,2khẩuđạibácvànhiềugươmđao,lạiđốtchợMĩTrà,vàinócnhàlá,mộtchiếctàunhỏ,rồirútlui.Hìnhnhưlínhtronglàngchốngcựlạimạnhmẽvànghĩaquânbỏlạimộtkhẩuđạibácvới2thùngđạn.Kếđó,ThiênhộchotấncôngCáiBè,MĩQuới,đánhtannhiềutoánquân

Pháp.

NhữngtrậnđánhấylàmchínhphủPháploâuvàđầunăm1866,khithủysưDeLagrandièretrởquaNamViệt,côngviệcđầutiêncủaônglàấnđịnhkếhoạchtấncôngĐồngTháp.Cuốithángbanămấy,mộtđộilínhthủyvàdânquân,cộnglà250người,

haytinnghĩaquânđóngởẤpLí,lạitấncông.Nghĩaquânrútlui.Ngàymùngmột tháng tư,họ lại tấncôngmộtđồnnữavàbắtđượchai

nghĩaquân.Ngày14-4,500quânvừalínhthủyPháp,vừalínhViệt,chialàmbamặt,

cùngtiếnvôThápMười.ĐộiquâncủađạiúyBoubé tiến từCầnLố,ngày15-4 tấncôngđồnSa

Tiền. Khoảng 150 nghĩa quân chống cự lạimạnhmẽ, làm cho trung quý

Vignybịthương;nhưngrốtcuộcnghĩaquâncũngphảivùikhígiớidướibùnrồibỏđồn,luivàophíatrong.CũngngàyđóthiếutáDérômechiếmđượcmộtđồnnhỏtrênđườngtừCái

Nứa đến đồn Tiền, còn đại úy Gally Passebose thì chiếm được Gò BắcChiêngdo120nghĩaquânchốnggiữvới15thớtsúngbắnđá.BênPhápbịthươngvàchếtkhôngbaonhiêu.Vậytrongngày15-4,nghĩaquânđãbịdồncả3mặtvề3đồnTiền,Tả,

Hữu.Hàngràothứnhấtđãbịchọcthủngvàchỉcònmộthàngràonữalàtớitổnghànhdinh.Trướcđó,quânđộiPhápdodự,khôngmuốntấncôngĐồngTháplàcòn

sợbốntướngquânlợihạinhấtcủanghĩaquân:bùn,đỉa,nắngvàmuỗi.Cánhđồngnàyhồiấymỗinămngậpítnhấtlàsáuthángvàkhôngtháng

nàođấtkhôhẳn.Trongthángtư,tứccuốimùanắng,màtrênbaconđườngđưavàoTháp,cònnhiềuchỗnướcsâuđến5tấchoặc1thước.Đigiàyốngmàlộiquanhữngchỗsìnhấykhónhọcvôcùnglạicònnguyhiểm.Trongbùnlạicóđỉarấtlớn,kêulàđỉatrâu.Mỗikhiđãhútmáunothìnó

tobằngngónchân cái.Chỉvôýmột chút lànóbámvàongười, luồnvàonhững chỗ kín nhất trong thân thể tamà không hay. Lính Pháp vì khôngquen,sợđỉalắm.Sức nóng của mặt trời và nước còn đáng sợ hơn. Chúng ta thử tưởng

tượngtrênlàánhnắnggaygắt,dướilàhơinướchôithối,giữalànhữngbụilau,sậy,năng,bàngcókhicaohơnđầungười.Gióchỉlướtquatrênngọn,khôngsaolenlỏivàonhữngbụiấy,nênđitrongđồnglắmlúctathấyhầmđếnnghẹtthở.NhiềulínhPhápkhôngchịunổiánhnắngvàsứcnóngấy,tinhthần bải hoải, không chiến đấu gì được và ngay ngày đầu, đại úy GallyPasseboseđãphảixinthêm25việnbinhđểthayhọ.NhưngvịtướnglàmchongườiPhápkinhhồnchínhlàtướngquânmuỗi.

Thờiấymuỗinhiềutớinỗi,bulạilàmcholínhPhápmởmắtkhôngđược,hámiệngcũngkhôngđược.Ngàythìnắngvàcóđỉa,đêmthìlạnhvàcómuỗi,quânlínhkhôngđượcnghỉngơi,maukiệtsứclắm.Biếtrằngcàngkéodàicàngbấtlợichomình,quânPháptậnlựctấncông

rấtmau.Ngày 16-4, đội quân củaDérôme tiến tới đồnTiền.QuảnHuỳnhCông

Tấn (?) hăng hái nhất đi tiên phong tính lấy ngay đồn để lãnh công đầu,khôngđợibộđộiPhápphía sauđi tới,vộivàng tấncông,nhưngmột loạtsúngtrongđồntỉaramộtphầnbasốlínhcủayvàyhấptấprútlui.Ngày17-4,DérômelạitấncôngđồnTiềnmộtlầnnữa;cònGallythìtấn

côngđồnTảdođíchthânThiênhộchốnggiữ.QuânPhápvâybamặt,nhất

làmặthậuvềThápMườiđểchặnđườngrútluicủanghĩaquân.Nướcchungquanhđồnsâutớimộtthước,muốngầntớiđồn,línhphảiđeotúiđạnvàocổchođạnkhỏiướt[46].NghĩaquânchốnglạikịchliệtvàchỉnhắmvàolínhPhápmàbắn,không

đểýđếnlínhViệt,bọnnàythừacơleođượcvàođồn.Nghĩaquânrútluirấtkhéo,khôngaibị làm tùbinh;cònquânPhápbị thương trênmộtphầnbamớivàođượcđồn,chiếmđượcbakhẩuđạibác12,17thớtsúngbắnđávà27chiếcghe,xuồng.Ngàyhômsau, đồnTảvàđồnTiềnđều thất thủ.Thiênhộphảibỏđồn

ThápMười.Đại úyGally tiến vào.Đồn vuông vứcmỗi chiều chừng 200thước,cửarấtchắc,súngbắnkhôngthủng.Trongđồncóvàichụcnócnhà,khochứađạndượcvàlươngthực.QuânPhápnổilửađốt;lửacháy2ngàymớitắt.Ngày19,quânPhápquayvềvàphảivấtvả2ngàynữamớitớicăncứcũ.

Suốttrongtuầnlễ,từ14-4,thủyquândotàuchở,chạydọctheocácsôngđểphong tỏađường ra.Ngày22, trongkhimộtđoàn tàu trởvềTânAn,mộtchiếckhônghiểuvìsaobịchìm,11ngườichết.TínhtổngcộngtrongtrậnThápMười,bênPhápvừabịchếtvừabịthương

khôngdưới100người.

TrậnThápMườilàtrậnđầutiênquânPhápthắngđượcquântatrongmộtnơibùnlầy,nênhọmừnglắm.ChínhthủysưDeLagrandièrenói:“Kếtquảvềchínhtrịcủatrậnấyrấtlớn.NgườiViệttừnayhếtảovọng.Trướckiahọtuy chịu nhận ta thắng họ trong đồng bằng và trong rừng rú, nhưng vẫntưởngtaphảithuahọởnơibùnlầy”.Ông ban khen 37 người Việt đã có công lao trong cuộc hành binh ấy.

QuảnTấnvàhuyệnLộcđượcmềđay.Mộttoánnghĩaquân,saukhithua,ẩnnúpởKiếnPhong(CáiBè).Huyện

Lộchaytindắt35tênlínhlạivây,bắtđượchailínhTagal,línhLinguetvà12nghĩaquân.QuânPháptuyđạithắngnhưngvìquámỏimệt,hoặcvìsợphụckích,vôi

vàngrútlui,khôngkịpkịphủyhếtcácđồnnghĩaquân,nên20ngàysau,phóthambiệnRheinartvàhuyệnLộclạitrởvàoĐồngThápđểphánhữngđồnấy, thấycònnhiều lương thực(gạo,muối,gà,heo)và2000viênđạnsúngtrường.Họđổmuốivàohọngsúngđạibácrồiđẩyxuốnghầmhốchosúngmausét.Sautrậnấy,Thiênhộtuyvẫntiếptụchoạtđộngsongkhôngcókếtquả;

rồivềTrungvàcólẽmangbệnhmàmất[47].

ThiênhộDương(1827-1866)(Ảnhsưutầm)

AnhBìnhhỏitôi:-Mộtlựclượnghùnghậunhưvậymàchỉtrongbabốnngàyđãtanrãlà

tạiđâu,anhcóhiểukhông?Tôiđáp:

- Ngoàinguyênnhânchungchohếtthảycáccuộckhởinghĩathờiđólàrờirạc,khôngcómộttổchứcđạiquimôvàvữngvàngdựngtrêncơsởlàđạiquầnchúng,mỗinhómtựýhoạtđộngtrongmộtvùng,thiếumộtchươngtrìnhchung,mộtsựchỉhuyduynhất, tôicònthấybốnnguyênnhânsaunữa:- Khôngkhí trongđồngẩmthấpquámànghĩaquânkhôngbiếtgiữgìnkhígiới,nênsúngđạntuynhiềumàbắnmườiphátchỉnổmột,hai.TênlínhđàongũLinguetkhibịbắt,vuivẻnhưthường,bảocáclínhPháp:“NếumỗcóđạntốthơnthìcònhạđượcnhiềumạngPhápnữa”.

- Nghĩaquânkhôngđềphòng trước, quá tinởđịa thếhiểm trở, khôngngờ quân Pháp dámmạo hiểm xông vào tấn công như vậy. Nếu đềphòngtrước,dùngkếdĩdậtđãilao,phụckíchhaibênđườngtrongkhiquânPhápquámỏimệt,đươngrútluichắclàđạithắngmàsốtổnthấtcủaPhápcònnặnggắphaiba.

- NghĩaquânkhônglưuđộngnhưquâncủaĐềThám,chỉkiênthủtrongđồn,thỉnhthoảngđánhpháởvenđồngrồilạirútluivàođồn,nhưvậykhôngkhácgìtựlàmcáiđíchchoquânPhápnhắmvàovàkhôngsớm

thìmuộn,thếnàocũngphảitantành.- Nguyên nhân thứ tư, quan trọng nhất, là chính nghĩa quân cũngmỏimệt.Mấynămtrờisốngtrongvùnghoangvukhótiếptế,khíhậuđộcnhưvậymàlòngngườiaimàkhôngdễnản.Vìchánnản,nghĩaquânbỏđồn một cách vĩnh viễn, biết quân Pháp chưa phá hủy hết mà cũngkhôngtrở lại thuthậpkhígiới, lươngthựcđểchohaimươingàysau,huyệnLộctrởvàovẫncònthấygạo,muối,súngđạn.

Mộtlùmcâyđenhiệnởđầudốccátmịn.ChúngtôiđãtớiTháp,nơixưadùnglàmtổnghànhdinhcủaThiênhộ.Lòngtôihơihồihộpnhưlầnđầutiênthấy núi Hùng: con đường cũng ngoằn ngoèo như khi sắp tới núi Tổ.Giồng[48]Tháptuykhôngcao,nhưngcũngsừngsữngtrướcmặttôi,nghiêmtrangnhưnúiTổ.Lêntớingọngiồng,chúngtôibướcvàomộtngôichùabằnggạch.Chùa

rộngthênhthangmàđồthờrấtít:vàitượngPhậtbằnggỗsơnhoặcmộc,vàibìnhhương,mộtngọnđèndầucáleolét.Khôngcómộtbứchoành,mộtđôiliễn.KiếntrúcthìViệtmàcáchtranghoànglạilàMiên.Hỏingườigiữchùavềditíchthìngườiấyđáp:-Nền chùa này ở trong đồn Tháp hồi xưa.Mấy năm trước, dân chung

quanhđây đào đượcở chân giồngnhữngviên sắt lớn bằngđầu ngón tay:chắclànhữngviênđạnthờiđó.Ngoàira,cònthấynhữngcừbằngsaochônởdướiđất,đennhưthan.Cònchùacấttừnămnàothìkhôngrõ.Tôihỏi:

-TạisaogọilàThápMười?Hồiđótạiđâycóthápư?[49]

-Cóngườinóihồixưacánhđồngnàylàmộtxứthịnhvượng,saubịnướcdânglêncuốnhết.Trướcsaucómườiôngvuatrịvì,mỗiôngxâymộtcáitháplàmnơiannghĩcuốicùng;thápởđâycủaôngvuathứmười,nêngọilàThápMười.Vìcóthuyếtđónênnhiềukẻtinrằnggiồngnàycóvàng.LạicóthuyếtchorằngđâylàngọnchùathápcủaThổ,ngọnthứmười,kểtừCaoMiênxuốngvàxưacómộtđườnglátđánốimườicáithápđóvớinhau.-Tôilạinghemộtthuyếtkhác:ThấpđâylàthápthứmườicủaThiênhộ

cất trên cánh đồng này kể từ sông lớn (vàm Ba Sao) nên gọi là ThápMười[50].Cósáchlạibảothápnàycómườibựcchứkhôngphảilàthápthứmười.Cònvàngmàngườitangờrằngởđâycóthìlàvàngcủanghĩaquânkhôngkịpmangtheotrướckhibỏđồnphảichônvùidướisình,rồisaukiếmlạikhôngđược.Bấynhiêuthuyếtchưabiếtthuyếtnàođúng[51].

Nhữngtảngđávớinhiềubíẩnđangchờđượcgiảimã(Nguồn:http://phienbancu.tuoitre.vn/tianyon/ImageView.aspx?

ThumbnailID=516197)-Thưaông,tôinghenóiởphíaBắcthápnày,cáchđâyđộnonmộtcâysố,

cómộtcáihốgiữađồngmùanàybốchơilênvàhơiđócháyđược.Phảilàmỏdầulửakhôngông?-Không.Đóchỉlàthứhơitathườngthấynơibùnlầyvàdocâycỏ,sinh

vật thối nátmà thành.Nếu đây cómỏdầu lửa thì chỉ sau sáu tháng cánhđồngsẽđặcnghẹtnhữngdântứxứlại.CảnhThápvàcảnhchợGãysẽnáonhiệt vô cùng và chùa này sẽ mau giàu lắm, không kém lăng Ông ở BàChiểu.Chúngtôi từbiệtngườigiữchùa,rangồidướimộtgốcsao,nhìnxuống

cánhđồng,chỉ thấymùmùmộtmàumờmờxanh.Mấychòi lácủangườiThổở chung quanh chúng tôi đã đóng cửa.Khôngmột tiếng động, ngoàitiếnglálàoxàotrênngọnsao.Tôi tưởng tượng lại cảnhhoạtđộngở trong tháp,nhữngđêm trăngnhư

đêmnay,khinghĩaquâncònđóng:đànôngmàigươm,chùisúng,đànbàthìgiãgạoxaylúavàđềucalênnhữngbài“BìnhTâysátTả”.

CHƯƠNGV:VÀNGVÀMÁUKinhCátBíchvàkinh28.Tìmvàng.Đổmáu.Haigiaicấp.Mộtcảnhthươngtâm.TàinữcôngcủathiếunữNamViệt.Sánghômsau,chúngtôidậysớm,chotàuxuôikinhCátBíchvàkinh28.Hai con kinh này rất quan trọng, như hai cái cống lớn tháo nước trong

đồngrồiđổraTiềnGiang.Hồimớiđào,kinhrộngchừng12thước;vìnướcchảymạnh,nhấtlàlúcnướcrút,tứctháng10,11,nênmỗinămbờmỗilở,lòngkinhmỗirộng,mỗisâu.Haibênbờ,nhàtuybằnglánhưngđôngđúcvàcóvườntráicây.Chung

quanhchợCậuMườiHai,ghexuồngtấpnậpsuốtngày,rõracảnhmộtmiềnđươngbắtđầupháttriển.Tàucứchạyđượcmộtcâysốlạingừngchotôilênthămnhữngtrụđácủa

sở.TớingãtưkinhThápMườithìđãtrưa,chúngtôichobỏneo,nghỉ.Mộtngườiquenhaytintôitớitừhômtrước,xuốngtàuđónchúngtôilên

nhàdùngcơm.

NgườiấyquêquánởRạchGiá,làmhươnghàomộtthờigianrồiđếnmiềnnàykhaipháđấtđaiđượcvàibanăm,bắtđầutấnphát.Nhàsànváchván,cấtngaytrênbờkinh,bamặttrồngtoànchuối,mátmẻvàsạchsẽ.Cơmcómóncháovịt,móncarigàvàbabốnmónkhác.Thấycóvịtmà

thiếumóntiếtcanh,anhBìnhbảochủnhân:-Ôngnêntậpănmóntiếtcanhvịt,ngonvôcùng.Đểtôichỉcáchônglàm,

dễlắm.Nhưthếnày…Chủnhâncũnglàmộttaysànhăn,chămchúnghevàbảosẽlàmthử.Trong bữa ăn, tôi hỏi ông về công việc ruộng nương. Chuyện nọ kéo

chuyệnkhácvàchúngtôiđượcbiếtítnhiềuvềcácvụtìmvàngvàđổmáutrongĐồngTháp.Chủnhânnói:-QuảcónhưlờingườigiữchùaTháp.Năm,sáunămtrước,khônghiểutừ

đâucótinđồnmiềnThápcóvàng.Thiênhạđổxôcảvềđây:xuồngđậuchậtkinh,chợThápđôngnghẹtngười.Hầuhếtlànhữngdânnghèo,giatàichỉcócáixuồngvàcáinóp.Ngườinàocũngmớisắmđượcmộtcáilenvàmộtcáicuốc,họhìhụtđàochungquanhTháptrongmộtthángtrời.Vuilắm,haiông

ạ,sángsớmhọđi từngđoàn từchợGãy lênTháprồichiều tối lạivềchợ,vừađivừahỏinhau:“Đượcgìkhông?”Cókẻcấtcáichòingaytrêngiồngvàđàotớitốimịtmớinghỉtay.Sauhọchán,bỏđilầnlần,khôngngườinàotìmđượcmộtmãnhvàng.Họ

đãnghèolạinghèothêmvàchỉlợichomấytiệmtạphóaởchợGãy:rượu,thuốchút(thuốclá),nướcmắm,muối,dầulửa,quẹt(diêm)bántănglêngắpđôi.Tuyvậy,vẫncókẻchưa thấtvọng.Hồiấy tôicómột tên táđiềnngười

Thổ[52].Trongmộttuầnlễ,nóđikiếmkhắpnơi,muađượcmộtconchómựcnhỏ,độhaibatháng,đuôicụp,lưỡiđen,đemvềnuôi.Phảinóithờmớiđúng.Nócưngconchóvôcùng,cấmvợconđánhđập.

Nóxíchconvậtlạisuốtngàyđêm,đíchthânchoăntoànmộtthứthịtbò.Nónghèolắm,khôngcómộtmanháolànhđểbậnmàdámbỏramỗingàyhaiba cắcmua thức ăn cho chó. Đêm nào nó cũng thức rất khuya, cắm câynhangbêncạnhchórồithìthầmkhấnkhứa.Khoảng3giờsángnóđãdậy,hứnggiọt sương trênmỗi tàu láchuối,đượcđộmộtchénđemvềchochóuống.Hànhđộngấynógiấulắm:mộtlầnnóđánhvợtànnhẫnchỉvìconmụtọcmạchđămđămngắmnókhấnváiởbênconchó.Nhưngriếtrồitincũngđồnđếntaitôi.Tôinghĩnólàmbùa,làmngãigìđó,muốnđuổi,màcòndodựvìsợnótrảthù.Hỏinó,nóchỉđáp:-Tôilàmtáđiềnchoôngchủ,tôinhờcậyôngchủ,tôikhôngdámhạiông

chủđâu,ôngchủđừngnghitôi,tộinghiệp.Nónhấtđịnhkhôngchobiếtýđịnhcủanó;dọadẫmthìnóvanlạy:“Ông

chủđừngnghitôi,tộinghiệp”.Thấygiọngnóthànhthựcmàtừtrướctớinaynóvẫntrungtín,tôicũngbỏ

qua.Sautôimớihaynónuôiconchóấycáchđúng99ngày;cáiđêmthứ99,

nhằmmộtđêmrằm,sau3ngàyănchay,nókhấnváimộthồilâubêncạnhconchó,rồiđúng12giờkhuyanóváccuốcdắtchóđi.TớiTháp,nóthảchochóchạytựdovàchạydõitừngbướcmột.Nóđánhdấunhữngchỗconvậtngừng lại hít hít và quàođất; hì hụt đào những chỗ ấy, hi vọng tìmđượcvàng,nhưngsuốtđêmấyvàbốnnămđêmsau,chẳngđượcgì,nóđànhbỏ.Mộtbuổisáng,nóômconchólạinhàtôi,nói:-Ôngchủ,tưởngtìmđượcvànghóaratốnthêmtiền,tốnmấychụcđồng

vềconvậtnày.Tôichoôngchủđấy.Conchómậplàmsao,haiông.Chómựcănbổâmbựcnhất.Tôilàmthịt

ngayhômấy,nhậumộtbữa,đã!Haiôngănđượcthịtchókhông?Tôihỏi:-Cuộctìmvàngấycóđưađếnvụđổmáunàokhông?-Cóaitìmđượcvàngđâumàđổmáu?Nhưngcònvụtranhchấpđấtthì

đổkhánhiềumáu.

-Támchínnămtrước,haibênbờkinhCátBíchnàycònvắnghoe,mớicóngườiởtừnămsáunămnay.Hồiđóđấtchungquanhđềuhoang,chưacóchủ.Một vài dân nghèo tới đây khai phá thử những khoảng nho nhỏ, vàichụccôngmột.Đấttốtítphèn,lạigặpnhữngnămnướckhônglớnquá,mặcdùchuộtcònphámàhếtmùa,mỗigiađìnhcòndưđượcbabốn trămgiạ.Nămsau,họkhaiphánhiềugắpđôivànhữngngườiphươngkháccũngdầndầntụ lại.Chỉ trongbốnnămthànhđất thuộc.Nhànàocũngthịnhvượng:ngườiđóngghe,kẻtậutrâu,ngườimuađồngchovợđeo,ngườixâylẫmđểcấtlúa.Rồibỗngmộthôm,cóchiếccanôchạyxìnhxịch tớiđậu trướcnhàhọ.

Một ông chủ điền,mặt phương phi, hồng hào, tai dài,mũi lớn, chít khănđóng,bậnquầnhàng,vàmộttênvácsúngtheosau,bướclênbờ,đicoikhắpmặttiền[53],mặthậukhuđất,nhưtìmchỗđểbắnchim.Nôngdânởđâyngạcnhiên,songthấykháchlạcũngtử tế,niềmnởhỏi

hanvềmùamàng,nênkhôngnghingờgì,mờikháchvàonhànghỉchân,bảovợconrachào,vàkhikháchxuốngcanôthìcảnhàđưarabến,xádàirồimớitrởvàonhà.Mộthaithángsau,họquênhẳnchuyệnđórồithìcógiấyởtỉnhgởixuống

buộchọtộichiếmđấtcủaôngXhayôngYvàbắthọphảidờiđinơikhácliền.Họmớingãngửa.Đầuócchấtpháccủahọcứhiểurằngđấtvôchủthìaitớiphácũngđược

vàđãcócôngkhaipháthìtấtvềmình.Nhưng luật lệ thì khônghiểumột cáchngây thơnhưhọ, chỉbiết người

nàocóxinphépchínhphủkhaikhẩnthìmớilàmchủđất.…[54]

AnhBìnhnghexong,bảo:-Chủđiềntrongnàyhàhiếpngườitaquánhỉ,tệhơnngoàiBắcnhiều.Tôinói:-Đâuthìcũngvậy.NgoàiBắcítchủđiềnlớnnênta ít thấyhànhvi tàn

bạocủahọ.…[55]

Chủđiềncócảmộtấpriêng,mộtcáichợriêng,hàngchụcngôinhànềnđúc[56],hàngchụclẫmlúa,hàngchụcdẫyphốchomướn,cómáyđiện,máylạnh,xehơi,tàuthủy;còntáđiềnchỉcómỗicáichòilávàchiếcxuồng.Táđiền thấy chủ điền từ đàng xa đã vội lột nón, chấp tay đứng nép ở bênđường,khichủđiềnđiquathìxádàigầnsátđất,đầukhôngdámngửnglên.ThờiTrungcổởPháp,các lãnhchúađượcquyềnphátânngườivợmới

cướicủacáctênnôngnôcủamình.ỞTrungQuốc,tớicuốithếkỉtrướcbọnquípháicòncóquyềnbánnôtìcủahọnhưtabáncontrâu,conngựa.Chủđiềnởđâytuychưacóhaiquyềnấy,song…[57].Tấtnhiêncũngcómộtsốchủđiềnrất tốtnhưnghiếmlắm,vàhạngchủ

điềnnhỏcónămbatrămcôngđấtnhưchủnhânđâythìđốivớitáđiềncũngthânmậtnhưanhemtrongnhà.Chỉnhữngôngcóhàngngànmẫumớithựclànhữngvịchúatrongmộtvùng.AnhBìnhngạcnhiênhỏi:-HàngngànmẫuTây?-Phải.TrongĐồngThápMườinàycóvàichủđiềnchiếmtừmộttớihai

ngànmẫuởBắcViệt.Mỗinămhọthuhàngvạn,hàngứcgiạlúa.NgoàiBắccómộthaibồlúalàcómáumặt,trongnàyítnhấtphảicóvàicáilẫmmớiđượcngườitanể.Mộtcáilẫmlàmộtcáinhàrộngnămsáuthước,dàicókhihàngchụcthước.Họmaugiàunhưvậynhờchiếmđấthoangvàchotáđiềnvaylúagiống,

lúaăn,mượntrâucày…Cứvaymộtgiạthìtớingàymùatrảthànhhaigiạ.-Thếlà100phầntrongsáubảytháng.-Cókhi chỉ tronghai ba tháng thôi chứ, vì nếu thángmười vay, tháng

chạptrảthìcũngvẫnmộtgiạthànhhai.Thànhthử,táđiềncókhilàmlụngvấtvảsuốtnămkhôngđủtrảnợchochủ,vàgặtxong,đonglúachochủrồithìvừahết,lạiphảivayđểănchođếnmùasangnăm.Mónnợliênmiênnhưvậymỗinămmộtlớn;tươnglaihọmờámvôcùng.-Nhưvậylàlàmcôngkhôngchochủđiềnrồicòngìnữa?-Đúngthế.Làmcôngkhôngsuốtnămnàyquanămkhác.Saumỗimùa

gặt,cảnhnhưsaunàythườnghiệnralắm.

MộtlầntôilạithămmộtanhbạnởSócTrăngnhằmlúctáđiềnđếngóplúa.

Haibanôngphu,kẻnămchụckẻsáuchụctuổi,ngồibệtxuốnggạch,chấptayxáôngthâncủaanhbạntôi,làmhươngcả,đểxinthiếuítchụcgiạlúaruộngvìđấtmới,cònphèn, lạibịcua,chuộtphá…Ônghươngcảlòngđãxiêuxiêu.Muốnmaucókếtquả,mấyngườitáđiềnbènquaylạichắptay,cúiđầuxá

anhbạntôilúcấymớingoàihaimươituổi:-ChúngtôilạycậuHai,cậu…Tôingượngquáđứngdậy, lạinhìnmấy tấmhình treo trên trường.Anh

bạntôicũngđứngdậyvàôngthâncủaanhvộixuatay,bảohọhãyxuốngngồichơiởnhàdưới.Khihọđãkhuất,anhbạntôibảo:-Tôicótangchứngrằnghọđãchởđimộtsốlúarồi,nghĩgiậnmàcũng

thươngchohọ:họnghèoquámớiphảilàmvậy.Kểratâmđịaanhcũngkhakhá.Theolệthường,hễviphúthìbấtnhân,màbầncùngthìsinhđạotặc,gian

trá.Táđiềnchỉđángthươngmàchủđiềncókhicũngđángtrách.Lỗikhôngphảitạihọ.Tạichếđộ,mộtchếđộchongườibốclộtngười.Chỉkhinàochếđộthayđổithìtìnhtrạngấymớihết.Chủnhân,vốncóítnhiềuNhohọc,lúcđóđãngàsay,nóichenvào:-ĐứcKhổngtửnóithậtchílí:“Viquốcgiả,bấthoạnbần,nhihoạnbấtquân”[58]màChuBáLư,trong

bài“Trịgiacáchngôn”cũngkhuyênemcháu:Ngôinhàlộnglẫychớhaocông,Cánhruộngphìnhiêuthêmmệttrí.Tôitheolờicổnhân,chỉránkiếmvàichụcmẫutrungbình,đủănthìthôi,

khôngcầngìnữa.Nếucóhàngngànmẫuđấtthìkhótránhđượctộitànnhẫn,bấtnhânmàconcháuquen thóikiêucăng,ngồi rồi, sinh rahưhỏngmất.Phảivậykhông,haiông?

CôHai,congáichủnhân,dọnmâmcơmrồilấybánh,tráicây.AnhBìnhchâmchúnhìnđĩabánhhỏitôi:-Bánhgìmàđủmàu,cótừnglớptừnglớpvậyanh?-Bánhdalợn.-Ừ,giốngdalợnthật.Màsaoconlợngọilàconheo,cònbánhthìgọilà

bánhdalợn?-Chịu.ThửhỏicôHailàngườilàmbánhxem?…

-Dạthưaemcũngkhôngbiết.AnhBìnhănmộtchiếc,khenngonvàbéo,ănthêmchiếcnữa.Tôibảo:-CôHailàmbánhthìtấtphảingon.CongáiRạchGiámà.Anhphảinếm

chiếcbánhChampagnenàyxemcókémgìnhữngbánhbênPhápgởiquakhông?-BánhnàymàcũngcủacôHailàmnữa?TôicứtưởngcủahiệuTâychứ!

Thiếunữởtrongnàygiỏinữcôngthật!NgoàiBắcchỉcómộtsốcongáinhàquípháimớihọclàmítthứbánhlạthôi.-Chỉtạingoàiđónghèo.NhữngchiếcgốikiacũngcủacôHaithêunữa,

chắckhôngthuathợthêuởphốhàngTrốngHàNội.Ngồiđàmđạovớichủnhânmộtlúc,chúngtôitừbiệtxuốngtàuvìchiều

cònphảilàmnhiềuviệc.Tớitàuthìngườithợmáychohayngườinhàônghươnghàoxáchxuống

mộtbuồngchuốigiàhươngvừachín.Tìnhcủachủnhânthựcnồnghậu.Tôiphânphátchoanhemdướitàumỗingườimộtnải.

CHƯƠNGVI:TỔNGĐỐCLỘCVÀCÁCKINHTRONGĐỒNGTHÁP

TrầnBáLộc.CôngviệcđàokinhtrongĐồngThápcủaTrầnBáLộc.CôngviệcđàokinhtrướcTrầnBáLộc.CôngviệcấysauTrầnBáLộc.Ghenvìhò.BuổichiềutôilàmnốtcôngviệctrênkinhCátBíchvà28.Tớiđầukinh28,vườntượchaibênbờrấtxanhtốt,trồngrấtnhiềumảng

cầu(na),xabôti[59],mận(roi),chuối…AnhBìnhmuốnngừnglại, lênbờchơi.Tôibảo:-Rồianhsẽcódịpđượccoinhữngvườnđẹphơnởđây.Hômnaychúng

taphảicho tàu trởvềGãyngayđểsángsớmmai lộiđồngbachụccâysốtrongđámlau,sậy,quanhữngbưng, lung.Tốinaynênngủsớmđểdưỡngsức.TôirấttiếckhôngcóthìgiờđưaanhthămquậnCáiBè,mộtquậnlậptừtrên70nămnaymàviênchủquậnđầutiênchínhlàTrầnBáLộc,mộttaysaicủaPháptrongtrậnThápMười,chắcanhcònnhớchứ?-Còn.Nhìntrênbảnđồ,tôithấykinhTổngĐốcLộc,phảiôngtađàokinh

đókhông?-Phải.TrầnBáLộc làmột người đa tài.Ông thân củaLộc làTrầnBá

Phước,mộtnhànhoởQuảngBình,vàodạyhọc tạiVĩnhLongvàCù laoGiêngrồitheođạoDa-Tô,cướivợNam,sinhraLộc.DướitriềuTựĐức,cácquanởChâuĐốcchobắtgiamnhữngngườitheo

đạo.TrầnBáPhướcbịnhốtởChâuĐốctrongítlâurồiđàyraBìnhĐịnh.LúcđóLộc16tuổi,tuyíthọcnhưngcóchíkhí,thươngchavàoántriều

đình.Năm1961,PhápchiếmGiaĐịnhvàMĩTho.LộcđemgiađìnhlênMĩTho,xinlàmlínhvàchỉmộthainămđượcthăngcai,đội,nhờbiếtQuốcngữvàchữHán.Năm1865,mới26tuổi,Lộcđượcthăngchứchuyện,bổlàmchủquậnCái

Bè.KhiquânPhápdẹpxongnghĩaquântrongĐồngTháp,Lộcđượcthưởngmềđaibạc.TừđóLộctiếnrấtmautrênhoạnlộ, lậpnhiềuchiếncônglớnvớichínhphủPháp;dẹpnghĩaquânkhắpnơi:VĩnhLong,SaĐéc,RạchGiá(trậnnàyLộcchém170ngườitheoNguyễnTrungTrực),CaiLậy,TràVinh,MĩTho(bắtđượcThủKhoaHuân).KhivuaHàmNghibỏkinhthànhHuế,cácđảngCầnVươngnổilênkhắp

nơiởTrungViệt,ngườiPhápchoLộcchứcTổngĐốcThuậnKhánh(BìnhThuậnvàKhánhHòa)rồiđưaLộcradẹpMaiXuânThưởngởPhúYên[60].

LúcđóLộc làmtớichứcđốcphủsứởNamViệt,chonênngười tagọi làĐốcphủLộchoặcTổngđốcLộc.Nhữngcônglaoấy,saunàytấtcácsửgiaPhápsẽchépvàolịchsửthuộc

địacủahọ.Lộcoán triềuđìnhđếnnỗiđềnghịPhápcắtmấy tỉnhmiềnNamTrung

ViệtđểsápnhậpvớiNamViệt,nhưngPhápkhôngnghe.Cóngườinói trongkhidẹpnghĩaquâncùngcácđảngCầnVương,Lộc

dùng nhiều thủ đoạn tàn nhẫn hơn cảHoàngCaoKhải ởBắc vàNguyễnThânởTrung.

Thóithườnghễcótàithìhaytựphụ.ChắcLộcđãnhiềulầnkhôngphụctòngcácsĩquanvàthambiệnPháp,chêhọbấtlực,nênLộcbịngườiPhápghenghét,nóixấuhoặcvuoan,thànhthửcônglaonhưvậy,chứclớnnhưvậy,mà56tuổivẫncònlàmchủquậnCáiBè.Thiếuđấtđểdùngtàimàsứccòn dư, Lộc không biết làm gì, bèn nghĩ cách khai phá quậnCáiBè, xinphépđàokinhtrongĐồngTháp,bắtdâncáclàngphảilàmxâutrongcôngviệcấy.Mớiđầuđàothửhaiconkinhrộng3thước,dài8câysố;năm1896,cho

dânđàothêmmườiconkinhnhỏnữavàmộtconkinhrộng10thước,dài47câysố,đitừrạchBàBèo(phíaBắcCaiLậy)tớirạchRuộngởđịagiớihaitỉnhSaĐéc–VĩnhLong.Nămsau,conkinhđóhoànthành,tứckinhTổngđốcLộc,vàtứcthìnhiềugiađìnhtớiđólàmăn.Côngviệcđàokinhấyrấtkhónhọc:phảipháccỏ,đàotay,dùngxetrâuđể

tiếp tế nướcvà lương thực chohàng trămphu tại giữa đồng; nhiều ngườichếtvìsốtrétvàdịchtả.CoibảnđồnhữngkinhcủaLộcđào,tanhậnthấymộtmụcđíchrõrệtlà

mởmộtđồnđiền lớnởphíaNamkinhTổngđốcLộcvàdùngkinhđóđểtháonướctrongđồngraTiềnGiangchođồnđiềnkhỏibịngập.Lộcchếtnăm1899,trongsựlãnhđạmcủangườiPhápcũngnhưcủatriều

đình,đểlạitrênhaingànmẫuđấtchoconcháu.HuỳnhVănChính,biệthiệu“TựDo”,trongcuốnCeuxqu’onoublie(TínĐứcthưxã,1939)nóiLộcdặnconcháuchônđứngông.ChỉmộtviệcđócũngđủchotahiểutạisaongườiPhápkhôngưaông.HoàngCaoKhảicònđượcngườitamừngcâu:PhápNamhainướcmộtcôngthần[61].

CònLộcchếtđi,khôngainhớtớinữa[62].- Trước Tổng đốc Lộc, triều đình có cho đào kinh nào trong đồng này

không?-Có.KinhđầutiênlàkinhtừTânAntớiMĩThomàngườiPhápgọilà

ArroyodelaPoste[63];chắckinhđóđàođểthôngtingiữahaichâuthànhấy.Kinhnàyvìkhôngdùngnữa,lâukhôngmúc[64],cạnlần,nhiềuchỗlấprồi.Sau tớikinhBàBèomàmộtkhúcdàiphíaVàmCỏTâycó tên làArroyocommercial[65]vìkinhtiệnlợichoviệcthôngthương,ghexuồngđilạisuốtngày.KinhCáiCònốirạchCáiCáivớiSvayRiêngđàonăm1815.CònhốCáiBáctừngọnCáiCáitớingọnVàmCỏTâythìhìnhnhưdongườiMiênđàotừlâu.Hốấybâygiờlấpkínrồi,mùacạnchỉcònthấymờmờmộtvệchnhưconđườngmònthôi.

SauTổngđốcLộc,chínhphủPháptiếptụccôngviệcđàokinhấy.Trongnăm năm đầu thế kỉ, chánh tham biện Helgouach và Lagrange cho đàonhữngkinh25–26–27–28ởphíaTâyvàphíaNamkinhTổngđốcLộcvànhữngkinhLagrange,kinh12ởphíaBắc.Cũngtrongthờiấy,tỉnhSaĐécđàokinhThápMườivàkinhCáiBèo.Luôn trong 30 năm sau, công việc bỗng ngừng hẳn, chỉ cònmột số tư

nhânđàonhữngkinhnhonhỏrộngmột,haithướcđểchởlúahoặctháonướcphèn.Nhìnbảnđồ,anhthấychỉcómiềnĐôngThápMườilàbắtđầuđượckhai

phá,cónhiềukinh;cònmiềnTây,từGãytớiSvayRiêngvàHồngNgựthìgầnnhưhoàn toànhoangvu, chưacómộtconkinhnàođángkể.BâygiờngườitalạibắtđầuđểýđếnđồngnàyvàsởtôiđãpháinhiềunhàchuyênmônthămdòđểđàomộtconkinhtừGãyđếnCáiCái.Côngviệcđươngtiếnhành,nênchúngtamớicócơhộitớiđây.

Nướcngược, tàu chạy rất chậm.Ánh trăng vằngvặc trên kinh.Từmộtchiếcghechèogầnbờđưalênmộtgiọnghònãoruột:Hòooớớ…[66]Emđừnghamchỗgiàusang,ơơơ…Tuổicaotáclớnmàtraothânvàngơơơ…Tôiđangnằm,vộinhỏmdậy,mởcửa,nghe.Tiếnghòthanhquá,êmdịu

nhưánhtrăng.Khitiếnghòđãxa,tôibảoanhBình:-Anhcònthứcđấychứ?Tôichưachoanhngủđâu.Phảibắtanhnghecâu

chuyệnhònàymới được.Hồi trước, đi ghe, đêmnào tôi cũngđượcnghenhữnggiọnghònhưvậy.Mướnmộtchiếcghe, tôicố tìmnhữngngườihògiỏi,vìnhữngđêmtrăngnhưđêmnay, trôi trênmặtnướcmênhmông,cóđượcnghegiọnghòmớicảmthấyđượchếtcáibuồnmanmáccủatrờidàisông rộng.Giọng hò đưa vút lên không, tan trong ánh trăng, tỏa trênmặt

nước.Nólàmộttiếnggọitừđáylòngconngườigởivàovũtrụ.Một lần, một người chèo ghe quê ởMĩ Tho kể cho tôi nghe một câu

chuyệnxảyratạiĐồngThápnày.Tám,chínnămtrước,anhtatheobạnvàolàmruộngởgầnGãy.Anhta

hamhò từhồinhỏvànổi tiếng cógiọng tốt nhất trong làng.Hòcónhiềugiọng:giọngBếnTre,giọngRạchGiá,giọngCầnThơ…Cùngmộtgiọng,mỗingườihòmộtkhác,tựanhưchúngtangâmthơvậy:khinhấnvàochữnày,khinhấnvàochữkhác;lúcthìtìnhtứ,lúcthìnghiêmtrang…Chonênhòlàcảmộtnghệthuậtvàngườibiếtnghecóthểđoánđượcxứsở,cókhigiathếcùngtâmsựngườihònữa.Khihaingườihòcùngtàihoanhưnhau,lạicùngmộtnỗilòng,thìkhônggìthúbằng:họmênhaungay.Khôngcótiếnggìtảnổisựmêhòđược.

Ghetambản(Ảnhsưutầm)Một anh chàng nọmới đi cày về, xuống rạch tắm, quần áo để trên bờ.

Đươngtắmthìmộtchiếctambảntiếntớivàmộtthiếunữcấttiếnghò.Lúcấyđãsẩmtối,anhchàngkhôngnhậnrõnétmặtngườihò,nhưngngheđiệuhòcùnggiọngvừatrongvừangân,anhtưởngnhưgặpngườitriâm,cấttiếnghòtheo.Côkiađáplại,cóvẻnhưbỡncợt,nhưngvẫnmạnhtaychèo.Gióxuôi,nướcbăngbăngchảy, tambảnthìnhẹmàlạichèođôi,nênlướt trênnướcnhưbayvàbóngngườicongáisắpkhuấttrongmànsương.Anhchàngmêquá,nhẩylênbờ,lượmvộiquầnáovừahòvừachạy,vừalấyquầnquấnnganglưng.Anhhếtsứcchạymàkhôngđuổikịptambản,đốiđápthêmmộthaicâuthìtiếngthiếunữkhôngcònngherõnữa.Anhthẫnthờ,lữngthữngtrởvềnhà.Mêhòtớinhưvậy.Anhchàngấychính làngườichèoghecho tôivàđây làcâuchuyệnhò

xảy raởGãymàanh tađãkểcho tôinghe.Tám,chínnăm trước,dâncưmiềnnàycònthưathớtlắm.TạichợGãychỉcóđộmươichòilá.Mộtngàyđầunăm,mộtcặpvợchồngtrẻchèomộtchiếcxuồngtới,lênbờ

tìmmộtmiếngđấtcấtchòi.Họchưacóconcái,ítgiaoduvớiai.Ngườivợ

khôngcósắcmàcóduyên,ngườichồnglầmlì,ítnóivàrấtsiêngnăng.Vợ nuôi heo, chồng làm ruộng. Thỉnh thoảng trong những đêm trăng,

ngườitanghethấytrongchòicủahọcấtlêntiếnghò.Mỗilầnnhưvậyainấyđềulắngtainghe,ngườiđươngthiuthiungủcũngphảitỉnhvàtiếngruconbặthẳnvìgiọnghòhayquá:giọngngườivợlanhlảnh,giọngngườichồngthìtrầmtrầm,gợilòngnhớnhungtiếcnhữngcõixaxăm.Chấtphácnhưdânquêởđâymàđãnhiềungườithổnthứckhicặpvợchồngđócấttiếng.Điềuđặcbiệtlàlâulắmhọmớihòmộtlầnmàhọchỉhòtrongnhữngđêm

trăngvàchưaaithấychồnghoặcvợhòvớingườithứbabaogiờ.Họsốngnhưvậytrênmộtnăm.Mộtlầnnọ,chồngvàotrongđồngphátcỏ

luônbảyngày.Khichàngvề,vaivácphảng,lưngđeonópthìtrờiđãsẩmtối.Mặt trăng vàng vàng lơ lửng trên ngọn so đũa. Tới cách nhà độ hai trămthước,anhngừnglại,caumày,lắngtainghe:cótiếnghaingườihòmàynhưlà giọng của… Phải, đúng cái giọng lanh lảnh ấy. Anh cố lắng tai nghe.Trongngọngió anh nhậnđược vài tiếng của người kia: ngânnga và giéogiắt.Anhtatựnghĩ:-Miềnnàycóaimàhòhaynhưvậy?Anhlặnglẽbướctới,vẫnlắngtainghe.Khiđếnnơi thì thấymộtđámđông: từngười trongxómđếncácngười

trong ghe xuồng dưới kinh đều tụ lại nghe hò. Không ai để ý tới chàng,chàng lựamộtchỗđểnhìnrõnétmặthaingườiđươnghò:ngườiđànôngđẹptrai, tráncao,mắtsáng,miệngrất tươi;cònvợchàngthìsaohômnaybậnchiếcquầnhàngTânChâuthườngngàycấttronggiỏ?Haibênđốiđápnhau:giọngbênnammỗilúcmộtquyếnrũ,giọngbênnữ

dầndầncóvẻsaysưa.Chàngyênlặngnghe,mơmàng:khihaingườimớiởchung với nhau, nàng thường có giọng ấy; đã ba năm rồi, giọng có phầnkém,vàtốinay…Bênnamcấttiếng,lờicóchútgaygắtquyếtliệtgắnbó:Hòơơớớ…Mùubôngtrắngláthắmnhụyvàng,ơơơ…Anhđikhắpxứ,tơiđâymớiđượcgặpnàng,ơơơ…thậtlàdễthươngơơ…Hòơơớớ…Nghegiọngnàng,anhnhữngvơvẩnvấnvương…Sốngcùngnhauchẳngđược,choanhphảimơmàngchiêmbao…Chànghồihộpđợivợđáp…Suynghĩmộtchút,bênnữcũngcấttiếng:Hòơơớớ…

…Lửngdatrời,baylượnconchimhồng,Gặpnhausaoquátrễchotấmlòngnàyxótxa.Đêmnằmemluốngnhữngthởra,Đôitachẳng…Tớitiếng“đôita”mắtnàngsánglên,đắmđuốitrongánhtrăngvàgiọng

nànghơilơilả,Đámđôngbỗngvẹtra,cócáigì loangloángvút trongkhông,đầuthiếu

phụđãlăntrênđất,mộtdòngmáuđenvọtlên.Ainấychạytánloạn.Đêmhômấymộtchòi lácháyrực trongxómmàkhôngaidámlạicứu.

Sánghômsau,mộtngôimộmớiđắphiệnlênngaychỗthiếuphụchết.Cònngườichồngtừđóbiệttăm,khôngaibiếtlàđiđâu.Khinghegiọnghòbấtchínhcủavợ,anhnổicơnghenvàchémvợbằng

cáiphảngởtrongtay.Anhchưathấycáiphảng.Tôisẽcódịpchoanhcoi.Nólàthứlưỡidàyvàdàitrênmộtthước,rấtnặng;cán,tráilại,rấtngắnvànhẹ,bằnggỗvàchỉdàitrênmộttấc.Cầmcáiphảngmàvunlênthìsứcnặngcủalưỡithépđưađàchosứcmạnhcánhtay,làmnótănglêngắpbagấpbốn.Dùng phảngmới phát đượcmau những lau, sậy trong đồng này.Chỉmộtnhátlàmộtđámsậyrộngmộtthướcvuôngngãhếtvàbacáiđầungườitấtcũngphảivăng,nóichimộtcái!

CHƯƠNGVII:ĐƯỜNGLÊNGIỒNGNgồixetrâu.Mộttrạiruộngtrơvơgiữađồng.Phèn–Cáccáchtrịphèn.GiồngBưngKhương.Cálinh.Đốtđồng:rắn,rùa.Sen!Sen!Uốngrượudướitrăng.Lúamạ–Lúasạ.Mộtmìnhmộtbóng.Mờmờsáng,chúng tôi thứcdậy thìhaingườiphu (tôinhờ thầyhương

quản[67]ởGãykiếmhộ)đãngồiđợichúngtôiởtrênbờ.Họtrênbamươituổi,vạmvở,độinónlá,bậnquầnáođen, lưngđeonóp, trongcómộtgóidựngvàilítgạovàvàiconkhô(conmắm).Họchianhauxáchmộtthùngđồcủa sở vàmột đựngmùng,mền, thức ăn của chúng tôi.Họđãmướnmộtchiếcxetrâu,mangđồđặttrongxe.Uốngxongmộtlisữa,chúngtôikhởihành.Trước mặt chúng tôi, phương Đông ửng hồng sau bức mành thưa so

đũa[68].Trênmộtcâygòn,cànhđâmngangtừnglớpnhưcâybàng,vàiconchimcấttiếnghót.Ngườiđánhxevútroirahiệuchotrâukéo.AnhBìnhbảotôi:-Ởthếkỉxehỏa,xeôtômàđượcdùngphươngtiệngiaothôngcổlỗnày,

cũngthúchứ.ChúngtacóvẻmộtbọndânMĩđitìmnhữngđấtmớiởmiềnCựcTâycủahọquá.Nhưngsaohômquaanhbảotôiphảilộiđồngmàhômnaylạidùngxe?-TôisợdânHàNộikhôngquenchịucựcnênmướnchiếcxenàyđicho

đỡmộtkhúckhoảngnăm,sáucâysố,cònbốnmươicâysốnữathìkhôngcólấymộtconđườngmòn,anhsẽthahồmàlội.-Chuđáoquánhỉ.Songngồicáixelọccọclắclưnàyđộmộtgiờthìchắc

xươngsườnchắcgãyhết,ganruộtcũng lộnngượccả.Cho tôiđibộcó lẽhơn.-Ránchịuđi.Mộtchútnữa,đườngsẽbằngphẳng.Vàcóngồixenàymới

thấyđượctàiNguyễnDutrongcâu:Vócâukhấpkhểnh,bánhxegậpghềnh.-Làmgìcóvócâu?Vótrâuchứ!VàtàicủaVũHoàngChươngtrongcâu

nàynữa:Đágậpgềnhnghênhđôibánhgỗ.TừGãychúngtôitiếnvềphíaTây.Mộtvàichỗcánhđồngđãđượckhai

phá,cóchânrạ,nhưngbàng,látvẫnlàmchúatể.Dướilàngiómai,tấmthảmlátgợnsóng,chỉtiếcmàuxanhthẩmquá,khôngdịumắtchútnào.

Khoảngbảygiờchúngtôitớimộttrạiruộngbằngvánlợplá.Conđườnggạo[69]tớiđólàhết.Chúngtôikhuânđồxuống,trảtiềnxe.Tôingừngởtrạiđộnửagiờ,hỏithămcôngviệcđồngángvàchỉchoanh

Bìnhcoicâyphảng,cáibồđậplúavàcáixagió.Anhbảotôi:-CáixagiónàyrấttiệnlợisaonôngdânBắcViệtkhôngbiếtdùng?Để

tôivẽkiểuvềchỉchohọmớiđược.-Vôích.Ngoàiđó,mỗinhàchỉvàichục,nhiềulắmlàvàitrămhaymột

ngànthùnglúanhỏthìdùngnómàlàmgì?-Họsẽchungnhaulại,mười,mườilămnhàhoặcmộtxómmộtcái.-Nếutổchứcchohọsốngtậpthểđượcthìcóthểdùngmáycày,máygặt,

máyxay lúa.Anh trông rừng tràmkiađẹpkhông?Khácchimộtbứcbìnhphong ở trước nhà. Tràm dễ trồng, đất phèn cũng mọc được. Anh ươngchừnghaingàngốctrênmộtmẫuTây–tràmkhôngchiếmmấtbaonhiêuđấtvìmọccàngchennhaucàngtốt,câycàngthẳng–bỏđótrongmườinămlàcómộtsốvốnbốn,nămngànđồngrồi.Khôngtốncônggìcả.Thântràmcónhiềulớpvỏ, trắngmỏngnhưvỏrễ[70]ăn trầu, rấtdễbén

lửanênmùanắngchỉvôýmộtchútlàcóthểcảmộtrừngtràmratrohết.Látràmcóhươngtựakhuynhdiệp,hìnhnhưtrịđượcbệnhsốtrét.

Chúng tôi từbiệtchủ trại, tiếnvềTâyBắc, theomộtđườngmònxuyênquamộtđámsậycaohơnđầungười.Điđượcvàicâysốthìđườngmònmấtdấu,chúngtôiphảibăngđồng.Suốtbagiờđồnghồkhônggặpmột túpnhà,mộtbóngngười.Cảnhvật

yêntĩnhlạlùng.Ngoàitiếngchâncủachúngtôi,khôngcònmộttiếngđộngnàokhác.Nhiềulúcchúngtôiphảigọinhau,hỏinhauchobớtvẻhoangvu.Lausậymọcchennhauđếnnỗiphảivạchrađểtiến.Lásắccọvàotayđếnrớmmáu.Hếtđámsậy thì tớimộtkhu toàncỏnăngphảnchiếuánhnắngnhưức triệu lưỡigươmnhỏ.Mồhôinhễnhại, tuykhátmàmỗingườichỉnhấpvàigiọtnước,vìnướcmangtheoítmàtrongđồngtoànlànướcphènvànướccỏthối.

Nhiềulúc,chúngtôiphảiđivòngnhữngcáilung,cáibưng[71]dàinămsáu

trăm thước,nước trongvắtnhưngchát sít.Khôngcó loài cánào sốngnỗitrong thứnướcấy.Chỗkhácnướcđỏnhưgạch, tới rongmọccũngkhôngđược.TôibảoanhBình:-AnhcònnhớnhữngsuốiđộctạiquêhươngMạchHoạchkhông?Cósuối

tắmlênlàhóađiên,cósuốiuốngvàolàphátsốtrồimáutúaởchânlôngra.Hồitrướcchưatớiđây,tôichođólàchuyệntưởngtượng,naycoinhữngthứnướcphènnày,tôimớitintácgiảbộTamquốc.Tôitiếcrằngkhôngmangtrầucauđi.-Đểlàmgì?-Đểlàmmộtthínghiệmhóahọc:nhổnướccốttrầuxuốngnướcnày,anh

sẽthấynướccốttrầuđươngđỏbiếnngayratrắng.-Ghênhỉ!-Nhưngkhôngphảikhắpcánhđồngnàychỗnàophèncũngnhiềunhưở

đây.Sởtôiđãchođàođấtmấychụcnơi,trênđườngthẳngtừGãytớirạchCái Cái thì thấy trên mặt có một lớp đất mỏng rồi tới một lớp bùn than(tourbe), một lớp phù sa hoặc đất sét. Chưa bao giờ đào quá một thước,khôngbiếtdướiđócóđákhông.Đem đất ấy về Sài Gòn phân chất thì chỗ nào, lớp nào cũng có phèn,

nhưngthànhphầnphèncũngkhôngnhiềugìhơnmiềnBạcLiêu,CàMaulàmấy,nêncánhđồngnàyvẫnkhaipháđược.-Cócáchnàotrịđượcphènkhông?-Cómộtcáchlàrửa.NướcmưavànướcsôngCửuLongmỗinămrửacho

cánhđồngnàyđượcnhiềuphèn lắm.Khinước rút saumùa lụt, tức thángmườithángmườimột,hếtthảynhữngkinh,rạchởmiềnnàyđềutuônnướcphèn ra sông Tiền Giang. Biết bao nhiêu triệu thước khối nước mà mỗithướccóvàicàramphèn.-Vậymàsaomấyngànmấyvạnnămnayphènvẫncòn.-Cácnhàđịachấtđoánởdướisâucómộtlớpđába-dan(basalte)rấtdày

vàphènở trong lớpấy.Trongmùanắng,dosứcmaodẫn(capillarité),đấtkhô trênmặthútphènởdưới lêncũngnhư timđènhútdầuđưa lênngọn,nênrửahếtlớpphènnàycònlớpphènkhác.Tuynhiên,chắcphènhồinàyđãbớtnhiềuvàcácnhàchuyênmônbảochỉcầnđàokinhrửaphènluônbanămchohếtlớpphèntrênmặtrồitrồnglúathìphènởdướicólênítnhiềucũngkhônglàmhạilúanữa.Vìvậycôngviệcđàokinhởmiềnnàylàcôngviệckhẩncấpnhất.Phảiđàonhiềukinh,kinhcái,kinhconđểđồngthờirửaphèntrênkhắpcánhđồngthìcônghiệumớimau.

Còncáchtrịphènnữalàtrộnhoặctướivàođấtmộtchấthóahọcđểchophènthànhvôhại,songcáchnàytốnkémlắm,chưanhànôngnàodámthínghiệm.-Cótrồnggìtrênđấtphènđượckhông?-Có, tràmđể làmcủi, làmcừ, làmcộtnhà lá; chưnbầuđể làmcủi, và

khóm(dứa).-Saongườitakhôngtrồngkhóm?-Khônglợimấy.MấynămnaymiềnCàMau,RạchGiátrồngnhiềukhóm

lắm,nêngiákhómrấthạ.Mìnhchưacókĩnghệlàmđồhộp,tráicâychỉtiêuthụ trong nước, nên trồng trái cây không bằng trồng lúa. Vả lại có trồngkhómthìcũngphảiđàokinhchởkhómrangoàichứ?Màkinhthìhiệnnaythiếunhiều.-Nếurửahếtphèn,đấtnàycóthểtốtkhông?-Tốtlắmvìchỗnàocũngcómộtlớpphânthan.Haibữanữa,chúngtacó

dịpghémiềnĐốcVàng,anhsẽthấymiềnnàyphongphútớibựcnào.

Mộtngườiphudẫnđườngchochúngtôireolên.-Giồngkiarồi.Tôicứsợlạclối.Haibanămkhôngtrởvôđây,quênmất

đườngcũ.Tôihỏi:-Giồnggìđó,anhHai?-Thưa,giồngBưngKhương.-ThếcònĐộngCátởđâu?-Ởphíadưới.Chúngtakhôngđingangnơiấy.Ngườiphuthứhai,anhMẹo,xenvô:-Thưa,chúng tôiđiđường tắt,khôngquaĐộngCát, thiếuchútnữa thì

lạc.-TạisaokêulàĐộngCát,haianhbiếtkhông?-Chắctạinơiấycónhiềucát.Cócảđáongnữa,phảikhônganhHai?-Thếcònđộngnghĩalàgì?Phảicócáihangđákhông?-Dạ,chúngtôikhôngbiết.Tôinhớkhôngcócáihangnàohết.TôiquaylạinóivớianhBình:-Vậycólẽđộnglàđốngcát.Độngvàđốnglàhaitiếngcùngmộtdòng.Ở

bờbiểnTrungViệtcórấtnhiềuđốngcátcaobốn,nămthước,liêntiếphàngcâysố.Gióbiểnthổicátởbờvàotrongđất;cátbay,gặpmộtcâynhỏhoặc

mộtmôđấtnào thì rớtxuống, lâu lâu thànhmộtđống.Đốngđómỗingàymộtcao,vàngườitagọilàđộngcát.Coi bản đồNamViệt chỉ thấy nơi này có tênĐộng cátmà tiếng động

ngườimiềnnàykhôngaihiểunghĩa;vậy tênđócó lẽdomộtngườimiềnkhácđặt.Chúngtôileolêngiồng.Giồngcaohơnmặtđồngđộmột,haithước,rộng

vàichụcthước.Trêngiồngcómộtnềnnhàvàmộttúpnhàláhiệnbỏtrống.Chung quanh là khu vựcmênhmông của cỏ dại; khôngmột bóng cây,

khôngmộtcánhchim,hếtmàuxanhdatrờitiếptớimàuxanhcủađất.Ởđâyánhnắngvàcỏlátcùngnhauvuivẻngựtrị:ánhnắngnhảymúatrêncỏ,cỏnhúnnhảydướiánhnắng.

Chúng tôinghỉchân trongchòi,mởgói thứcăn ra.Haingườiphungồilánhramộtbên,sửasoạnnấucơm.Tôibảohọ:-Haianhkhỏiphảinấu.Lạiđâyănchungvớichúngtôi.Bánhvàcơmăn

khônghết đâu…Chỉ cónước là thiếu, nênxinhai anhđừngănmặnquá,nhé.Họvuivẻnhậnlờingay.Bữađócóbánhmì,cáhộp,cơmnắm,lạpxưởng

vàchuối.Ăncơmnắm,họkhenngon.Tôibảo:Ởngoàitôi,điđâuxa,dânquêthườngnắmcơm.Nấuchohơinhão,khi

cơmchín,bắtxuống,bớiđổvàocáikhănđãnhúngnước,nắmngaylạichothậtchặt,thànhtừngcụcnhưvậy.Lớpngoàisẽcứnglạithànhvỏnhưngởgiữacơmdẽođượchaingày.-Trongnàychúngtôicólàm,gọilàcơmnhồi.Nhưngchúngtôivẫnthích

ăncơmnónghơn.Cònmuốnănđồnguộiđãcóbánhmìtiệnlắm.-Sao?Móncámòinàycóngonbằngmóncálinhkhông?-Thưacũngvậy.Mộthộpnàybaonhiêutiền?-Hộplớnnàyphảitámcắc.-Támcắcthìchúngtôimuađượchaibagiạcálinh.AnhBìnhhỏi:-Cágìmàrẻthế?-Dạ, nó cũng giống con cámòi nầy.Kho nhừ xương, ăn thơmvà bùi.

Tháng mười là mùa của nó, nó theo nước trên đàng Thổ (Cao Miên)xuống[72],nhiềuvôsốkể.TạiphíatrongmiềnHồngNgựnólộiđầyrạch,chỉlấy thùng thiếcmà xúc.Hồi lúa rẻ,mỗi thùng[73] chỉ bán cómột cắc.Ănkhônghết,làmnướcmắmvàmắmcũngkhônghết,cókhingườitaphảiđổ

đi,hoặcdùnglàmphânbónthuốc(thuốclá).NhưngtừCầnThơđổxuống,khôngcóthứcáấyvàtớithánggiêngnólớnrồiănkhôngngonnữa.-Đổcáđi, trongkhingoàiBắc,chúng tôikhôngcócámàăn.Dânquê

mỗinămchỉđượcvàilầnănnhữngconcá,tépnhỏbằngngóntayút.-Thưaông,ngoàiđókhôngcócá,chắcănthịtnhiềulắm.-Thịtđâumàăn?Ănraumuống,đậuphụ(tàuhủ).-Raumuống trongnàymọcđầyđồng, cóai ănđâu, ănvàođi sôngdữ

lắm.Tôinói:- Raumuống ở đây là raumuống dại, còn raumuống ngoài đó là rau

muốngtrồng,ănkhôngđisôngmàcònbổnữa.AnhBìnhtỏýtiếc:-Cángonnhưvậy,rẽnhưvậymàđổđihoặcdùnglàmphân.Chúngtacó

nhữngsảnvậtquímàkhôngbiếtdùng.Phảicónhiềusinhviênhọcnghềlàmđồhộpmớiđược.

Ănxong,chúngtôiđánhmộtgiấctớibagiờ,đểtránhánhnắnggaygắtbantrưa,rồiđivềphíagiồngLâmVồ,lộingangnhiềucáilungđầyđỉabằngngón tay.Mớiđặt chânxuốngnước rồi nhắc lên liền làđã cóbabốnconbámvàochânrồi,gỡrakhôngnổi.Khôngkhíthậtoiả.Khichuivàonhữngđámlaucao,chúngtôinhưnghẹt

thở.Mồhôiướtđẫmáo,cổnhưsaumộtcơnlàmcữ(sốtrét).Bỗngtrướcmặtchúngtôi,mộtđámkhóibốclênmùtrời,anhHai,người

dẫnđường,nói:-Gặpđámđốtđồngrồi.Chúngtaởdướingọngió;phảiquanhquaphía

taymặtđểbọcđámkhói.Càngtiếntớigần,khôngkhícàngnóngghêgớm,càngthấykhóthở.Ngọn

lửadàihàngtrămthước,liếmngọncỏkhôvàtiếntớimauhơnngườichạy,phunlêntrờimộtđámkhóiđặc,đennghịchvàđểlạiphíasaumộtđámthanlấplánhnhữngđốmđỏ.Cótiếngsộtsoạttrongcỏ,mộtvậtgìloangloánglướtquarồibiếnmất.-Coichừngrắnđó,cácông.Đốtđồngthìrắnra.Miềnnàynhiềurắnlắm,

cóđủgiống:hổmang,máigầm,hổlửa,rắnlục…Cónhữngconrắnhổdàiba,bốnthước,lướtnhưbaytrêncỏ,đuổikịpngựalàthường;loàiấydữnhất,cótênlàhổngựa[74].NgườitakểchuyệnmộtônggiàkiếmcủiởmiềnMộcHóathấymộtcon

rắnđầuquấnvàomộtthâncây,câyởđầubênnàycáibưngnhỏ,đuôiquấnvàothâncâykhácởbờbênkia,rồivăngmìnhquabênmặt,bêntrái,tátnướctrongbưng.Chỉmộtlátbưngcạn,chútabòxuốngbắthếtnhẵncá,ănmộtbữanonê[75].Nókhônquá,thưaông.AnhBìnhnghechuyệnrắn,cóvẻsợsêt,ngóchungquanhvàdèdặtbước

giữabọntôi.AnhMẹothấyvậycười:-Tụinósợmình,thấymìnhlàtrốn;mìnhđâuphảisợnó.Chỉkhinàotrời

khôngchosốngnữa,đạpnhằmnó,nómớicắn;màthứrắnhổlửacắnthìvôphươngchữaởgiữacánhđồngnày.Nhưngôngđigiàycaoốngthìlogì?Cólolàtụitôi.AnhBìnhhỏi:-Miềnnàynhiềungườibịrắncắnkhônganh?-Cũngthườngcó.Mỗinămlàngnàocũngcónămsáungườibịrắncắn,

nhưngphầnnhiềutìmđuợcthuốcchữakịp.Xómnàocũngcóngườibiếttrịrắn.Lâulắmmớinghetincóngườichết.Tôinóixenvào:-Mỗilàngcóhaibangànngườimàlâulâumớinghenóicóngườichếtvì

rắn,thìnạnrắncógìđánglo?KhôngbằngcáinạnxehơiởSàiGòn,phảikhông,anhBình?Vậyanhcứyêntâm,điởđâyanổnnhưđingangđườngCatinathayBonard[76]vậy.- So sánh khéo lắm.Phục rồi.Nhưng này, đã yên ổn như vậy, sao còn

manghaiốngthuốctrừnọcrắnlàmchivậyông?-Cẩntắcvôưumà!AnhMẹođiđầureolên:-A!córùa.Ránbắt,tốinaylàmthịtăn.Mộtconrùalớnchạyđámcháy,bịanhMẹochụpđược.Chúngtôiđãtránhđượcngọnlửađốtđồngvàđươngtiếntrongđámsậy,

cỏcháyđen.Đấtnónghổi,chânnhưbịlùitrongtro.Mặcdầubướcrấtnhẹmàtrocũngbaylênbụimùbámvàoda,vàoquầnáo.AinấyđềucóvẻnhưôngTáo,phảinínthởvàmỗilầnthởphảiđưataychemũi.Điđộmộtcâysốkhỏiđámđốtđồng,chúngtôiđềuvỗtaynhảylên:-Sen,sen.Cóhồsenđây!Hàng ngàn bông đỏ điểm trênmột nền xanh nhạt. Chúng tôi khỏe hẳn

người,cổbớtkhô,ngựcbớtnghẹt,vừachạyùalạivừahíthươngsentrong

khôngkhí.Lưu,NguyễnvàoThiênThaichưachắcđãvuibằngchúngtôilúcấy.AnhBìnhnóiluônmiệng:-Bỉcựcthìtớituầntháilaichứ!Senmọctrongmộtcáilungdàivàrộng,nướccònđộvàitấc.Khôngkhí

chungquanhmátrượivàthơmphức.Chúngtôihítmạnhmộtlátrồixuốngrửachântay,mặtmũi,lạihítmạnhnữa.AnhHaibẻchừngmộtchụcgươngsennonđưachúngtôiănđỡkhát.Gióhâyhẩy trênmặtnước, sen rung rinh tỏahương.Chúng tôichỉ tiếc

khôngcóvàichaibiangâmnướcđávàvàiđĩakhômựcđểngàngàsayvớihoamộtbữa.Nhưngánhchiềuđãtà.Dùhoacókhoesắcgiữlạithìcũngkhôngthểnghỉ

đêmbênhoađược.Phảiđi.Đimàcứvàibướclạiquaylại,chotớikhibóngsenkhuấthẳn.Mộtngườihướngđạobảotôi:- Lúc nãy chúng tôi không dám cho hai ông hay.Đi qua chỗ đốt đồng

nhiều khi nguy hiểm lắm.Có chỗ lớp đất ở trên rấtmỏng, bước vào thụtchân xuống, tới lớp bùn than ở dưới. Lớp này nóng rực làm phỏng da làthường.-Biếtvậysaocácanhcòndắtchúngtôiqua?-Cònlốinàokhácđâu?Đivòngngọnlửacũngxalắmrồi,nếuvòngcả

đámcháyđồngởsaungọnlửathìtôisợkhôngkịptớigiồngLâmVồtrongđêmnayđược.Chúng tôi leo lên bốn cái giồng nữa – giồng CỏỐng, giồng CàDâm,

giồngLungSơn,giồngThốtNốt–tớigiồngLungBôngthìmặttrờiđãgầngiápngọncỏ.AnhBìnhtỏvẻlolắng:-Gầntốirồi,nghỉởđâu?Haichânrãrời,tôimuốncởinémđôigiàynặng

nhưđánàyđi.Đói,khát.Nướcuốngđãhết.Chungquanhkhôngcónhàcửa.-Thưa, cũng sắp tới nơi.Ôngcứyên tâm, thếnào tối nay cũngcó chỗ

ngủ.

Chúngtôicốlếtmộtquãngnữa,gầntớimộtcáilungcạn,chungquanhlàsậythìcótiếngvovonhưđànongvỡtổ.Mộtđámmâyxámchậpchờnởtrướcmặtchúngtôi.-MuỗiĐồngThápđấy.AnhBình!Vềngoàiđó, nhớ tả cảm tưởngcủa

anhlúcnàychobàconngoàiđónghenhé.Tôiđãquenmuỗi.NhữnghồiđiđoởCàMau,PhụngHiệp,chiếcghehầu

của tôi sơnxanh lácây,mỗibuổichiều, từsáugiờ trởđi,biến thànhmàuxám:muỗibámđầyghe,liềncánhnhau,mỗiphânvuôngcóítnhấtvàicon.Khôngthếnàođứngyênđượcmộtlát,phảiquơchânmúatayluônluônmàchúng vẫn đốt.Nhưng lần nàymuỗimới thật là làm cho tôi rợn tóc gáy.Chúngtôinínthởchạyxuyênquađámmây,chúngsavàolỗmũi,vàolỗtai,chuivàocổáo, cổ tay.Cũngmay làchúng ítđốt.Sinh trưởng trongmiềnhoangdãnày,chúngchưabiếtđượcmùimáungười,gặpchúngtôi,cònbỡngỡ,chưakịpbulạiđốtthìchúngtôiđãthoátkhỏi.Quađámmâyrồi,chúngtôicònthấylạnhxươngsống.-AnhBình, anh đã thấy ghê chưa?Muỗi nhiều như vậy, đốt trâu, trâu

cũngchết,đừngnói làngười.Chonênmiềnnày,nôngdânphảimaymàn(mùng)chotrâu.-Sướngnhỉ!Trâuđượcngủmàn.-Nếukhôngcómànthìítnhấtmỗitốiphảihuncỏ,rác,câymụcchomuỗi

thấykhóimàlánhxa.Khóivàsươngchiềubaophủcánhđồng.Cảnh lạnh lẽocô liêucómột.

Vàiđốmđỏhiệnlơlửngởchântrờinhưngôisaomớimọc.-ThưaônggiồngLâmVồđấy.Chắctrongtrạicóngườiở.-Cóítnhấtlàmộtchụcngườiđêmnay.Lầnnàylàlầnđầutiêntrêngiồng

LâmVồđónkháchtừbốnphươngtrờilại.Anhemmìnhđimaulên.Chúngtôiquênmệt,nhắmngọnđèntiếntới.Nhờánhtrăng,cũngđỡthụt

xuốnglung.Đếngiồngthìgầntámgiờtối.

Nămsáungườitrêngiồngchạyxuốngđónchúngtôi.HọlàmởsởThủyLợi,điđotừMộcHóaxuốngđây.Vìchúngtôiđãhẹntrướcsẽgặpnhautạigiồngnày,nêntiệcđãdọnvàđợichúngtôiđểnângchén.Chắcgiồngnàytrướcđócótrồngcâylâmvồ–mộtloạicâyrấtgiồngcây

bồđề–nênmớicótênấy.Trêngiồngcómộttrạiruộngkhálớnlợpládomộtanhnôngphucoi.Trênkèotreolủnglẳngnhữngkhôrắn,khôcávàkhôchuột.Ngườigiữtrạibắtđượcnhiềuquáănkhônghết,làmkhôđểgiành.Chúngtôikiếmmộtcáilungởgầngiồng,laumìnhqualoarồithayđồăn

cơm.Ngồiănngaytrênmặtđất,dướiánhtrăng.ThầyQuang,xếpkípđo,bảotôi:-Trênnửathángnay,támanhemchúngtôisốngởgiữađồng,buồnquá,

haytinôngtới,mừnglắm,hômquachongườiratậnTânPhúmuađồnhắmđểsaybữanaychobõnhữngđêmngủnóptrongđámsậy.Córượuchát,lave,thịttrích,thịtrắn,thịtcuađinh(baba).Haiôngdùng

được những món lạ ấy không? Đều là thổ sản của cánh đồng này. Rau,khôngcóxàláchĐàLạtmàcóđọtxoài,đọtbằnglăng.À,cócơmlúama,mộtthứlúađặcbiệtởmiềnnày.Mườibangười,cảanhgiữtrại,quayquầnlại.Khátnướcquá,chúngtôi

uốngngaymộtliđầylave(rượubia)rồimớicầmđũa.AnhBìnhdodự,chưadámmúcmóncháorắnhổ,thầyQuangbảo:-Nọcnóđộcvôcùngmàthịtnólànhvàbổcũngvôcùng.Ôngcứdùng

đi,đừngsợ,mátlắm.Bằnguốngmộtthanglụcvịđấy.Vàmóncuađinhnàynữa,ngonhơnthịtrùa.Chà!Quênmấtrồi.RượuđếởCáiDừngngonlắmmàkhôngbảomua.Kìa,ôngLê,uốngđichứ!-Uốngđây!Trăngvằngvặcthếnày,khôngnhậulàphụtrăngư?Nhânsinhđắcýtutậnhoan,Mạcsửkinhtônkhôngđốinguyệt![77]

Tôiănmộtchéncơmlúama:hộtnhỏ,đỏhơicứngnhưngvịngọt.TôihỏithầyQuang:-Lúanàythầymuaởđâu?Saocótênlạvậy?-Khôngphảimua.NólàlúacủaTrờinêncũngcótênlàlúaTrời.Tháng

trướcchúngtôiđiđoquamộtkhuđấtmọcđầythứlúadạinày.Thânnócaolắm,trênbốnthước.Bôngíthột,hộtnhỏ,vỏđỏvàcótớichụccáilôngdàicỡmộtphân.Chúngtôicăngmộtcáimềnrồicầmgậyđậpvàongọnlúacholúarụngvàomền,đượcnonmộtgiạ.Đểănchơivàgởitặngbàconanhem.Tôisẽbiếumỗiôngmộtlít.Ngườigiữtrạinói:-Thườngngười tabơimộtchiếcxuồngvàogiữađámlúaTrời,cầmhai

thanhtređậpngọnlúavàobexuồngcholúarụngvàoxuồng[78].Chúngtôiởmiềnnày,khoảngcuốithángchạp,đầuthánggiêng,vàođồngđậpmộtngàycũngđượcvàigiạ.-Lúađómọcởmiềnnào?- Trong đồng này có nhiều đám lắm,mỗi đám vài công hoặc vài chục

công. Nhiều nhất là ở Cái Dừng và Gò Bắc Chiêng. Hột lúa rụng xuốngkhôngthúi,mùasaulạimọcthànhđámkhác.-Mànókhônglanrộngra?

-Không.Chắcnómọcđượctrênthứđấtnàođóthôi.Nómạnhlắm.Nướclêncaotớimấynócũngtheonổi.TôiquayvềphíaanhBình:-ỞđâycómộtgiốnglúamàởBắckhôngcó,làlúasạ.Cánhđồngnàyhồi

trướchoàntoànhoangvu.Tớimùalụt,cókhimỗingàynướcdưnglêntrênhaitấcvànhiềuchỗnướcngậptớibathước,nhưvậylúanàochịuđược.Năm1891,cốđạoConte,coinhàthờNăngGù(LongXuyên),đemmột

giốnglúaởCaoMiênvềđâygieothử:nósốngvàlêntheokịpnướclụt,nênngườiPhápgọilàlúanổi(rizflottant)cònngườimìnhgọilàlúasạvìtrồngnóchỉcầncàybừa,sạ(gieo)rồiđợitớimùagặt.Khỏiphảicấy.Nóănkhôngngonbằnglúacấy,nhưnghợpvớimiềnlụtnhưmiềnnày.

Lúamacólẽlàloạilúasạchăng?

Mườigiờ, tiệcmới tan.Trừngườigiữ trạivà tôi, ainấyđềusaykhướt,chuivàomùnghoặcnóp,lănrangủ.Ánhtrăngvốnhuyềnảo,trênngọngiồng,giữađồngcỏdạinày,lạicàng

huyềnảo.Nhìnxaxachỉ thấymộtmàumông lung,xanhxanh,xámxám.Vàitiếngsộtsoạtcủarắn,chuộttrongđámnăng,lát;mộtđámcỏlayđộngdướichângiồngrồilạiyênlặnghẳn.Tôihỏingườigiữtrại:-Emởđâymộtmìnhcóbuồnkhông?Anhtamớitrênhaimươituổimàvẻmặtđãđiềmđạmnhưmộthiềntriết,

nóinhỏnhẹ,cửchỉchậmchạp,mắtmơmộng.-Thưaông,cũngquenđi.Tôilàmchoônghộiđồng[79]N.Từhồi15,16

tuổi, ổng[80] đã cho tôi vào đây giữ trại.Mỗi năm tôi sốngở đây sáu bảythángvànhưvậynonmườinămrồi.Ổngcómườicontrâu.Mùanướccánhđồngnàyngậphết,trâukhôngcóchỗđểnằmmàcũngkhôngcócỏđểăn,phảiđưanóvàođây.Cònmùanắngthìtôicoiđìa[81].Gầnchỗnày,ổngcómộtcáiđìa lớn.Đánglẽ tôiphảingủtạiđìa.Hômnaycómấyôngnênvềđâychơi.-Vậyemrãnhlắm,làmgìchohếtngày,chỗnàycógìđâumàtiêukhiển?-Tôibắtrắn,chuột,cá,rùa,móccủco,háiraudừanướcvềăn;hoặccắtlá

bàngvềđương(đan)nóp.-Gạomuốingườitađemchoem,hayemvềlànglấy.-Mộtđôikhi tôivề làng.Nhưng thường thìcóanhBahaychịSáubơi

xuồngmangrađây.Haingườiđóđềulàmchoônghộiđồng.Nửathánghọ

manggạoramộtlần,nghỉởđâymộtlátrồivề.-Từđâyvềlàngbaoxa?-Đibộhoặcbơixuồngcũngmấtnonnửangày.-Mỗilầngặphọchắcemvuilắmnhỉ?-Dạ,vui.Tôihỏithămtintứcbàcontronglàng.Nhưngkhônglầnnàohọ

ởlâu.

Tôimơmàng nhớ truyện “Các vì sao”[82] (Les Étoiles) củaA.Daudet.Trăngvằngvặc.Vàibacáigiồngởchân trờinhưnhữngconvậtkhổng lồđươngthiêmthiếpngủ.Tốiđó,tôithấyxaSàiGònquá.Đâyquảlàmộtthếgiớikhác.

CHƯƠNGVIII:SÔNGCỬULONGMộtdãygiồng.Mộtđiềnlớn.–GòĐa.HồngNgựvàTânChâu.TrênsôngCửuLong–Cảnhlụt.Doilửa.–ChợMới–BàmNao.ĐốcBinhVàng.–ChưởngbinhLễ.ChợThủ.–TảnĐàvàmắmLongXuyên.ThoạiNgọcHầu.–CùlaoGiêng.TiếngnóisôngCửuLong.Cánhđồngđỏrực.Khôngaibảoai,mớichuiởmùng,nópra,chúngtôi

đềuvươnvai,hítđầyphổikhôngkhícủabanmaivàngắmmặttrờiđươnglólênkhỏingọncỏ.ThầyQuanghỏitôi:-Mónrắnhổcócônghiệukhông,ông?Tốingủngonquá.Mátrượitrong

mình,mặcdầulàuốngnhiềunhưvậy.Tôimỉmcười:-Thầykhéotưởngtượng.Chẳngcầnănthịtrắnhổ,chỉngọngiónàycũng

đủmátlạnhrồi.-Tôithấyđịalímiềnnàylạlắm.CùlaoTâyvàcùlaoGiêng,cânđốivới

nhữngcùlaoởphíaNamCaoLãnh.NhưnglạnhấtlàdãygiồngtừGãylêntớiCáiCáithànhnhưmộtbìnhphongchomiềnĐốcVàng,tứcmiềntrôngragiữahaicùlaoTâyvàGiêng.-Hồi cánhđồngnày còn làbiển, chắcdãygiồngđó lànhữngmõmđá.

Thầycóthấyđátrênnhữnggiồngnàykhông?-Tôichưathấy.Nếucóchắcphảiđàosâumớigặp.-Bâygiờmớisáugiờ.Chúngtađiểmtâmxongrồiđicoimấyngọngiồng

ởchungquanhđây.NộichiềunaytôiphảitớiHồngNgự,tàuđợitôiởđó.-Vậyôngkhôngăncơmtrưavớichúngtôi?Chúngtôiđịnhhômnayđãi

ôngthịtrùavàcátrui,uổngquá!AnhBìnhhỏi:-Cátruilàcágì?-Truilànướngsơ.Lấyquetrenhọnxuyênquamìnhmộtconcátừđầu

xuốngtớiđuôi,trétbùnđầymìnhconcárồicấmquetrexuốngđất,lấyrơmhoặccỏkhôđắplênđốt,khinàolớpbùnkhônứtra,làcáchín.Bóclớpdavàvẩybỏđirồiănngaythịtcákhicònnóng.Mónănấycũngđánggọilà

mộtgiaivị.Làmcôngviệcxongchosởthìchíngiờ.Haianhemtôivàhaingườiphu

vộivãtiếnvềphíaGòĐa.Đườngdễđivìcóchỗđãthànhruộng.Chúngtôithườngphảilộiquanhữngconkinhnhỏcạnrộngmột,haithướccủacácchủđiềnđể“lòi”[83]lúararạch.Nhiềuconkinhđókhôngphảiđào.Trướckhinướcrútgầncạn,ngườita

chomộtđàn trâu lộiđi trước,vàđẩyvàichiếc tambản theosau;bùncònướt,vẹtrahaibên,thànhmộtlòngkinhnông.Liêntiếpvàimùanhưvậylàthànhkinh.KhigầntớiGòĐa,chúngtôiquamộttrạirất lớncómáycày.Chủđiền

vuivẻtiếpđãi,giữchúngtôilạiăncơm.Chỉtrongmộtgiờlàtrênbànđãcósáubảymónăn,rượuquí,tráicâyvàbánhngọtrấtnhiều.DĩachéntoànđồLimoges;libằngphalê.Chủnhâncósáutrămmẫuđất,phànnànđãlỡmuanonmộtvạnđồngbạc

máy cày mà dùng được vài tháng thì phải bỏ vì không khí ẩm thấp, thợchuyênmônkhôngcó,máymauhưvàmỗilầnhưphảigỡtừngbộphậnđemquaChâuĐốc,cókhixuốngtậnCầnThơđểsửa;tốncông,tốntiềnlắm.Ănxong,chúngtôiphảitừbiệtngaychủnhânđểđiGòĐa.Khirakhỏitrại,tôibảoanhBình:-Chủđiềntrongnàylànhữngôngvuanhỏ!Chánhthambiệnvàonhàhọ,

thấynhữngthứrượucủahọmàthèm.Họmuatừngthùngđểđãikháchquí.Chakiếmdễ thìconphảiphá: trướchồikinh tếkhủnghoảng,cáccông tửBạcLiêu (miềnnàyhồiđómớiphát, lúachấtcaonhưnúi, tiềnnhiềunhưốc),muốn khoe giàu với gái điếm, lấygiấy xăng[84] quấn thuốc hút chơi!Quảthậthọliệngtiềnquacửasổ.TớiGòĐa,chúngtôingừngđộnửagiờđểcoimộttrụđávàxemxétđịa

thế.Gònầycóvàinócnhàlá,chungquanhtrồngbắp.TừGòĐaratớiHồngNgự,đấtđãthànhruộng,đườngdễđi.ĐếnHồngNgự thìvừasẩm tối.Nhìn thấychiếc tàucủasởđậuở trước

quận,chúng tôimừng lắm,đivội tới.Tắmrửaxong,ănqua loa rồi lăn rangủ. Tính ra trong hai ngày, chúng tôi đã lội trên bốn chục cây số trongĐồngTháp.

Sánghômsau,mặttrờiđãlêncao,chúngtôimớithứcdậy,rađứngởmũitàunhìnrachợHồngNgự.AnhBìnhkhencảnh:-Đẹpquáanhnhỉ.

Thực làmộtbức tranh linhđộngvàđủmàu:khănchoàngvàngđỏphấtphơtrênđường;ghesơnxanhhoặclamrậprìnhdướibến;dừangảmìnhsoigương trên làn nước trong veo, nước dưng lên vờn tàu lá mềmmại lángmướt.Nhữngchiếc tambảnhaichèonhẹnhưchiếc lá, lướt trênmặtnướcloangloángánhhồng,lượnmộtđườngcongcongvàtừtừghébến,êmnhưvuốtve.Cửđộngcủathiếunữchèotambảnnhịpnhàng,uyểnchuyểnlàmsao!Haitayđưaratrước,chânđánhẹrasau,thânmìnhnghiêngnghiêng,áoquầnphấtphất.Tôitiếcđãchụphếthaicuốnphimtrongđồng,rủanhBìnhlênchợmuacuốnkhác.Anhấynói:-Muahaicuộnnữađi.À,còncáimónnhậtbáonữa.Bốnngàynaythiếu

nó,thấynhớnhớ.Thôi,vàođiểmtâmrồilênbờ.QuậnHồngNgựnhỏ,khôngcósởBưuđiện,nhàcửaphầnnhiềulàvách

ván,nhưngghexuồngtrênsông,rạchcũngkháđôngvìđâylàvàmhaingọnrạchlớn:rạchSởThượngvàrạchSởHạ.Hai rạchđóđemnướcsôngCửuLongvàoĐồngThápngaytừđầumùanướclớn.Tại HồngNgựmỗi ngày có hai chuyến ca nô đi Tân Châu. Quận Tân

Châubuônbánphồnthịnh.Thổsảncónhãn,bắpvàtơđểdệtthứhànggọilàhàngTânChâu.ChỉcáchmộtconsôngmàđấtbênTânChâurấtphìnhiêucònbênHồngNgự thì trungbình.TừTânChâu,xehơi,xengựađiChâuĐốcsuốtngày.

TôilàmcôngviệcởrạchSởThượngtớiquátrưamớivề.AnhBìnhmuađượcmộtcuộnphimnhưngnghilàkhôngdùngđượcvìcũquávàhaisốbáoTinĐiển.BáotừSàiGòntớiđâymấthaingày.Chúng tôi nghỉ trưa trong khi tàu xuôi dòng Tiền Giang về phía Đốc

Vàng.Lúctỉnhdậy,nhìnquacửasổradòngnướcmênhmôngvàlàngmạcxaxa

trongbờ,tôingâmmấycâuthơcủaHuyCận:Lơthơcồnnhỏgióđìuhiu,Đâutiếnglàngxavãnchợchiều.Nắngxuống,chiềulênsầuchótvót;Sôngdài,trờirộng,bếncôliêu.Bèodạtvềđâuhàngnốihàng?MênhmôngkhôngmộtchuyếnđòngangKhôngcầugợichútniềmthânmậtLặnglẽbờxanhtiếpbãivàng[85]

Trôi trong rạchnhỏ,nhất là tạinhữngmiềnvườn tược tươi tốt, tađược

ngắmnhiềucảnhxinhđẹpvà thayđổi, ta thấy lòng rào rạtyêuđời,muốngiúpđờichođâuđâucũngnghevăngvẳngtiếngca,tiếnghò,tiếngdệtcửi,xaylúa,tiếngtrẻemđánhvần,tiếngthiếuphụrucon.CònđitrênsônglớnnhưsôngCửuLong,lạicómộtthúriêng.Trờinước

baola, tâmhồnsảngkhoái, tacảmthấysựbénhỏcủathânmình,sựngắnngủicủakiếpngườivàtadễcónhữngtưtưởngphóngdật,siêuthoát.AnhBìnhvỗvaitôi,hỏi:-Nàyanh,ởHồngNgựtôiđểýxét,thìsôngnàykhôngcóđê,anh.-Đúng.Hồichưavôđây, tôi cũng tưởngnócóđê;mớibiếtmônđịa lí

mìnhhọcởnhàtrườngthậtvôdụng.TôicứtưởngtượngsôngCửuLongynhưsôngNhịchảyqualàngtôivậy:

cũngnhữngbãicátvàngmênhmôngtrồngkê[86]hoặcngô,rồinhữngconđêcaonhưbứcthànhvạnlí,trênđêlạicónhữngcâygạođỏốinhữngbôngvàríuríttiếngchimnữachứ!TớiđâymớirõlàmìnhtưởngtượngsaivàchưabiếtchútgìvềsôngCửuLongcả,mặcdầuđãhọccảmấytrangđịalívềnó.- Sông không có đê nhưng ởHồngNgự tôi thấy đất ở gần bờ cao hơn

trongđồng.Chắctạingườitađắp.-Cũngdophùsabồinữa.Nướclụtgặpnhàcửavườntượcthìchảychậm

lạivàphùsalóngxuống.-Sôngchỗnàyrộngtớingànthướcnhỉ?-CóchỗrộngtớihaicâysốnhưphíadướiChợThủmàchiềunaychúng

tasẽtới.ChỗấyrộnghơnngãbaBạchHạcởViệtTrìvàtrongcơndông,sónglớnnhưởbiển,ghelớncũngkhôngdámqua.-Giữamùalụt,cảmiềnnàythànhbiển?-Phải,từMộcHoátớivịnhXiêmLa,từphíatrênChâuĐốctớiCầnThơ

ruộng nương đường xá chỗ nào cũng ngập. Năm 1937 nước lên rất cao,những châu thành Châu Đốc, Long Xuyên không khác chi thành Venise.Ngườitabơixuồngđitrênnhữngđạilộ.Cònởnhàquêthìnhiềunhànướclêntớigầnnóc.Vìnướclêntừtừ,ngàynàocũngnhiềunhấtlà25-30phânnêntuylụtlâu

(hàng tháng)mà tainạn ít,đồđạthaokhôngbaonhiêu,khôngnhưnhữngtrận lụt chớp nhoáng ở Trung Việt, nước lên trong một ngày hàng mấythước,ngườichết,củatrôirồichỉtrongmộthaihômlạirúthết.Tuynhiên,lụtlớnmùamàngởđâycũnghạiđến50phần100vàcólầnbàThuỷđãbắttrọnmộtđámcưới.TừHồngNgựhọđưadâuvềmộtlàngởphíadưới,trongĐồng Tháp. Muốn tránh những con rạch ngoằn ngoèo, người ta băng rađồng, không ngờ gặp cơn dông, sóng đồng nổi lên cao ngất, dìmhếtmột

đoànghe,khôngmộtngườisốngsót.Tớimùalụtcảnhđẹplắm.Nhàsànsơnxanhđỏchiếuxuốngdòngnướclờ

đờ,ghexuồngđilạitấpnập,cálộingaydướicửasổnhiềuvôcùng,khôngmột thước vuông nào không có hàng chục con; đâymột emnhỏ cầm câyđinhbachămchúnhìndòngnướcđợicáqualàđâm;kiamộtônglãothảcâutrênchiếccầucongcong,dướigốcdừa,cánhđồnglúaxanhmơnmởnđiểmnhững bông súng trắng, hoặc phơn phớt tím, còn trước nhà, sau nhà điênđiển[87]rũnhữngbứcmànhxanhđiểmvàng,lơthơnhưliễu.-TôinhớsôngCửuLongdàitrên4.000câysố?- Phải. Nó được sắp vào hàng những con sông lớn nhất thế giới.Mùa

nắng, trongmỗigiâynóchảy6.000thướckhốinước;mùamưasốđótănggắpđôivàtrongmỗithướckhốicónửakílôphùsa.Vậyđãtrongmấyngànthế kỉ rồi,mỗi giây nó chở từ cao nguyênTrungHoa,MiếnĐiện vàLàoxuốngđâyítnhất3tạđấtphùsa,ngàyđêmkhôngnghỉ.CảxứCaoMiênlàcôngphucủanó,cảxứNamViệtcũnglàcôngphucủanó.Từngthước,từngthướcmột,nólấpbiểnNamđểmởmangthêmbờcõichúngtachotớithờigianvôcùng.Gần tới địa phậnNamViệt nó chia làmhai nhánh:TiềnGiang tức con

sôngnàyvàHậuGiang tứccon sôngchảyquacácchâu thànhChâuĐốc,LongXuyên,CầnThơ.Mặcdùcóhainhánhmàtớimùamưa,nướclũđổxuốngnhiềuquátớinỗicókhinướcởLongXuyêndưnglênmộtngàyhai,batấc.NếukhôngcóbiểnhồởCaoMiênvàĐồngThápởNamViệtlàmhaicái hồ chứamênhmông thì lưu lượng (débit) củanó còn thất thườnghơnnữa.Haihồchứaấycócôngdụngnày:khinướcsônglên,nướctrànvàohồ,nênnướclênbớtmau,tráilạikhinướcxuống,nướctronghồchảyrasôngnênnướcxuốngcũngbớtgấp.NhờvậymàCaoMiênvàNamViệttuynămnàocũngbị lụtmàkhôngbị taihạimấy, trừnhữngnămnước rất lớnnhưnăm1937.

Nước xuôi gió thuận, tàu rẽ sóng, vùn vụt tiến ở giữa dòng nước bạc.NhữngkhómxanhtrelàngAnPhongtừtừtrôivớinhữngcánhcòtrắng.Gầnchiều,tàuchạyngangquaDoiLửa,tứcđầucồnphíaNamcủacùlao

Tây.TươngtruyềndướitriềuGiaLongvàMinhMạng,tạiđâycómộtđồncanh,mỗikhigiặcMiênhoặcXiêmtới thìđốt lửa lênbáochonhữngđồnphíadưới.DoiLửaởdướiChợMới,mộtquậnkhálớncócơsởnuôitằmvàtrường

dạydệt,vàcóđền thờLễThànhhầuNguyễnHữuCảnh tứcChưởngbinhLễ,vịkhaiquốccôngthầnđờiNguyễn,cócôngrấtlớnvớimiềnNam.

TạiChợMớiđilênmộtchútlàtớiVàmNao.Nướcchỗnàychảyrấtmạnh(khoảng7-8cây sốmộtgiờ),xoáycuộn làm lởbờvà lòng sôngmỗinămmộtrộngchonênNhấtthốngchígọilàHồiOa[88].Theolờicáccụgià thìhồiThoạiNgọcHầuđàokinhVĩnhTếvàkinhRạchGiá(đờiMinhMạng),VàmNaochỉ làmột lạchnhỏnốiTiềnGiangvớiHậuGiang,nhỏ tới nỗinhữngphuđàokinhtrốnvềnhà,tớiVàm,tìmkhôngđượcghexuồng,bènleolênmộtngọncâytreởbênnàybờrồichuyềnquamộtngọntreởbờbênkiabờmàthoátđược.HọkhôngdámlộiquaVàmvìhồiđócónhiềucásấulắm[89].TàuchạyngangChợThủ,épvàobờphíaĐốcVàng.Nhìnsóngnhấpnhô

trênsông,khói toả trongnhữngchiếcgheđậugầnbờ, tôibấtgiácnhớhaicâuthơcủaThôiHiệu:Nhậtmộhươngquanhàxứthị?Yênbagiangthượngsửnhânsầu!(Trờitốiquênhàđâuđótá?Khóituônsóngvỗmốisầugây!)(Vôdanhdịch)[90]

TôichotàuthảneoởrạchĐốcVàngthượng,rủanhBìnhlênthămdinhÔng.Dinhlàmộtmiếucổcấtbằnggạch,ởđầumộtcáidoi,giữamộtvườnsao

vàquaymặtrasông.

DinhthờĐốcbinhVàngởlàngTânThạnh,huyệnThanhBình,tỉnhĐồngTháp

(Nguồn:WebsiteDiễnđànSôngHương)ÔnglàmộtvịanhhùngđãhisinhchoTổquốc.Năm1837[91]ôngcócông

đánhtangiặcXiêmvàMiênđónghaibênbờgầnchỗnày,rồitửtrận.Triềuđìnhnhớcông,phong làmphúc thầnvàdân làngcấtdinhnàyđể thờĐốcbinhVàng.NayngườitalạilấytênôngvàChưởngbinhLễđặttênbacon

rạch, tức rạch Đốc Vàng thượng, rạch Đốc Vàng hạ ở đây và rạch ÔngChưởngởChợMới.

Chúngtôivàothămmiếurồirangồidướimộtgốcsao, trênbờđá,nhìncảnhsông.Mộtđàncótrắngbaylàlàmặtnước,bênbụiđiênđiển.Vàichiếclướiphấtphơtheogió.Mộtchiếcthuyền,buồmcăng,đèsóng,ngượcChâuĐốc.Xaxa,bênbờChợThủlàngmạclờmờđen.TôibảoanhBình:-TôitiếckhôngcóthìgiờdắtanhđithămChợThủ.Miềnấyđấtgiàumà

cảnhđẹp.Dướisôngnhàbèchenchúcnhauthànhmộtlàngnổi.Sátbờnướclànhữngvườndâuxanhngắt,hoặcnhữngvườntráicâyumtùmtrồngdừa,xabôti,quít,chuối…Rồitớimộtconđườngtrảiđá,suốtngàyxengựadậpdìu.Hai bênđườngnhà sàn san sát, nhìnvào thấykhung cửi nhữngquantơ[92]vàngnuỗnvànhữngcôthợdệtxinhxắn.Khắplànggiờnàocũngnghetiếngláchcáchđưathoi,đạpkhungvàtiếngnệnhànglàmtanhớnhữngcâuthơtrongbàiThuhứngcủaĐổPhủ:Bạchđếthànhcaocấpmộchâm.(ĐậpvảitrờihômrộntiếngchàyNgôTấtTốdịch)LàngđócũngnhưlàngLaởHàĐông,làngVânXaởSơnTây,làngBưởi

ởgầnHàNội.ThứhàngChợThủcũngđẹpnhưlãnhBưởi.Cảnh:Sángtrăngtrảichiếuhaihàng,Bênanhđọcsách,bênnàngquaytơ.làcảnhthườngthấyởmiềnnày.Chẳngnhữngchàngmànàngcũngbiết

ngâmthơvìcongáiởđâythườngcóhọc.TôiđượcbiếtmộtcôthợdệtmàthuộcgầntrọncuốnKiều.Mỗi buổi sáng, ngoài đường tấp nập kẻmua người bán. Thiếu nữ nào

cũngđeođồtếnhuyễnbằngvàngvàmặcquầnáobằnglụa.Cáccôthathướtdưới bóng dừa xanh, tay cầm những cây hàng óng ánh,miệng cười chàokhách.TôikhônghiểutạisaoTảnĐàkhôngvịnhcáccôemChợThủmàchỉcatụngmắmLongXuyên.-TảnĐàđãcóởmiềnnàyư?-Phải.ỞlàngKiếnAn,gầnChợThủ,tạinhàôngcaitổngnọ.Ôngnàylà

mộtngườiphongnhã,biếttrọngvănthơ,nêntiếpđãithinhânrấthậu.TảnĐàđượcănmónmắmruột,tấmtắckhenngon;saulàmhaicâuthơcatụngnhữngmónngonđặtbiệtViệtNam,cócàNghệAnvàmắmLongXuyên[93].

Anhcómuốndùngthửthứmắmđókhông?-Cóchứ!TảnĐàđãkhenngon,chắckhôngaichêđượcnữa.

-Lúcnảy,anhnóivềThoạiNgọcHầu.Danhnhânnàovậymàtôichưađượcbiết.-ĐờiôngkhôngliênlạcgìtrựctiếpđếnĐồngTháp,nhưngtacũngnên

biếtqua.Ôngvừa làmộtquânnhânvừa làmộtchính trịgia, cócôngvớimiềnHậuGianglắm.ÔnggốcQuảngNam,theovuaGiaLongtừhồinhỏ,dẹpgiặcMiên,được

phongtướchầu,trấnthủhaitỉnhVĩnhLongvàĐịnhTường,sauđượclàmkhâmsai đại thầnởCaoMiên.Ôngbìnhđịnhvàkhaiphábốn tỉnhChâuĐốc,HàTiên,LongXuyên(hồiđógọilàĐôngXuyên)vàRạchGiá;điềukhiểncôngviệcđàokinhVĩnhTếđểnốiHàTiênvớiChâuĐốcrồixâyđồnluỹtrênbờkinhđềphònggiặcMiên.ÔnglạiđàokinhLongXuyênđiRạchGiá,chạyngangquaNúiSập.Kinhdàinon40câysốmàchỉmộtthángđãxong.HiệnnayởnúiSam(ChâuĐốc)cóđền thờvàmộcủaông; tạinúiSập

cũngcómiếuvàbiadoôngviếtđểghicôngviệcđàokinh.-CùlaoTâycóDoiLửa,còncùlaoGiêngcóditíchgìkhông?-Không.TôichỉbiếtcùlaođólàmộttrongnhữngnơimàđạoDaTôlập

cơsởđầutiênởxứnàycũngnhưKẻSặthoặcPhátDiệmởBắcViệt.Hiệnnaycómộtnhàthờlớnvàmộtnhànuôitrẻmồcôi.

Trăng tròn vành vạnh nhô lên khỏi ngọn sao.Gió xào xạc trong khómtrúc.Chúng tôiyên lặngngắmcảnh,khôngmuốnnghĩngợigì cả,để tâmhồnchơivơitrêndòngnước.Dòngnướcnhịpnhàngvỗvàobờ.Văngvẳngbêntaitôinhưcótiếnghỏi:-Cácanhcónhậnđượctôikhông?TôilàsôngCửuLongđâymà.Tôivới

tổtiêncácanhvốncóduyêntiềnkiếp,cùngởphươngBắc,kẻTây,ngườiĐông.Từmộtmiềnkìbí,trêncáinócđịacầu,nơicótuyếtphủ,cóPhậtsống,tôi

băng băng chảy qua những rặng núi trùng điệp ở TrungHoa, những khurừng âm u ở Miến Điện, tôi uốn khúc ôm những chùa Tháp ở Luang-prabang,hoàtiếngrócráchcủatôivớitiếngkhèn,hoặcầmầmtừtrêncaomấychụcthướcđổxuốngtạithácKhône,vờnnhữngmỏmđáởKrau-chmar,phảnchiếucungđiệncủaMiênhoàngrồilặnglờtớiđây,lenlỏitrongnhữngvườnxoài,vườnmận.Khôngphảitôimớitớiđâyđâu.Tôiđãtớitừmấyvạnnămtrước,hồimà

miềnnàycònlàbiểnkhơi,cócákình,cángạc.Tôitớivàchờđợitổtiêncácanh,vìbiếttrướctôivớidântộcViệttấtcóngàyhộingộtrênđấtnày.Trongkhichờđợi,ngàyđêmkhôngnghỉ, tôixoimònđấtđácủanămxứ,từTâyTạngtớiCaoMiên,chohoáraphùsabồilấpNamHảithànhcánhđồngphìnhiêunàyđểtặngdântộccácanhđây.Côngviệcbồiđắpgầnhoànthànhvàhaitrămnămtrước,tổtiêncácanh

đã tới.Cáingàygặpnhauđóvui làm sao!Trăngcũngvằngvặcnhưđêmnay.Tôidưnglênvỗvàochânhọ,rócráchđểruhọ.Họcúixuốngmúctôi,vừauốngvừarửamặt.Cónhữngônggiàtócbạcphơngâmthơchàotôi;cónhữngchàngthanhniênmúagươmhứavớitôisẽđổmáuđểgiữgìncôngphucủatôilàcánhđồngnày.Nhữngtranganhhùngấyđãgiữlờihứa.Songcủacàngquíthìcàngcónhiềukẻtranh.Tổtiêncácanhđãphảihy

sinhnhiều,cácanhcònphảihisinhnhiềunữamớikhỏiphụcôngphutrongmấytrămngànnămcủatôi.Khéomàgiữlấynhé!Ránmàgiữlấynhé!Hoàncảnhcókhókhănbựcnào,hễbiếtđoànkếtlàsống.Đừngbaogiờđểngườitachia rẽ.Đừngbaogiờquên rằng tuyởmiềnNamnàymàgốc làvẫnởmiềnBắc.

CHƯƠNGIX:MỘTMIỀNPHONGPHÚMiềnĐốcVàng.Haithờiđại.Rấtmớimàrấtcổ.Nhữngvụcướptrâuởmộtnơibiêncương.Tinhthầnáiquốc.Các“ôngđạo”Sáng hôm sau, chúng tôi theo rạch Đốc Vàng thượng đi vào chợ Tân

Thạnh.Rạchrộngchừngnămchụcthước,uốnkhúcgiữanhữngrặngsaovàvườnxoài.Saocaovútvà thẳng tắp, tựanhữngcây sàocóúpnón lá trênngọn.Xoàimọcsátmínước,tráirũxuống,chichítvàmủnmỉm,làmchúngtôimuốnvớitaylênvuốtnhẹ.Nhàcửasạchsẽ,cóvườntrồngmaihoặccúc.Cánhhoabằnglăngmỏngvànhẹnhưlụa,phơnphớttím,lảtảbaytrong

gió, từ từhạ trênmặtnước trongveovà lờđờ[94].Thựckhôngkhác cảnhĐàoNguyên.Vừađitôivừanói:-Tôiđãởđượcmiềnnàyítlâu.Dântìnhđônhậu,rấtmếnngườiphương

xamàđờisốngthìannhàn,kháchẳnthànhthị.ĐâycũngthuộccánhĐồngThápmàrấtphongphú.Cứvàitrămthướclại

cómộtngôinhàgạchvànhữngnhà sànváchváncoi tầm thườngvậymàmỗi năm góp cũng được vài ba ngàn giạ lúa, giá ba bốn ngàn đồng, hơnlươngmộtcôngchứccaocấp.Miềnnàynhưvậy,thìkhắpcánhĐồngThápđềucóthểnhưvậy,đấthoangcònnhiềumàdântộctacứchenchúcnhautrongmiềnhạdusôngHồng,thựckhờquá.-Aimuốnchenchúcngoàiđó?Tạisựdidânchưađượctổchức.-Cũngcólẽ.NhưngcósốngchungvớinôngdânBắcViệtmới thấyhọ

quyếnluyếnluỹtrecủahọrasao.Hai năm trước, tôi dắt sáu người bà con ởBắc vào đây.Họ nghèo, tôi

muốngiúphọlàmăn,xuấttiềnxechohọđirồigởigắmhọvớimộtôngchủđiềnởđâyđểhọlàmruộng.Tôidẫnhọđicoilàngxóm,chỉnhữngcánhđồngbátngát,nhữngđốnglúa

chótvótchohọthấy.Họđềutrầmtrồkhen:“Chà!Ruộngthậtlàthẳngcánhcòbay!Quảlàlúachấtthànhnúi…”.Tôilạidắthọthămnhữnggiađìnhnghèonhấtởđây:bữaănluônluôncó

cócơmvàcá;quầnáocóvàibabộbằnghàng.Họnhậnrằngdânmiềnnàyítkhibiếtđóivàrét,ítlắm.Vậymàtrongsốsáungườichỉcómỗimộtngườichịuởhẳntrongnày,naysắpthànhmộtthươnggianhỏ,cònnămngườikia

đilàmmướnmộthainăm,dưđượcíttiềnrồivềBắcthămbàcon,đìnhchùa,luỹtre,cổngxómvàkhôngvônữa,chịucảnhănkhoai trừcơmvàbậnáođụpquanhnăm.Họnặnglòngvớicốhươngquá.Làmsaothayđổiđượctinhthầnđónhỉ?

Chúngtôibướcdướimộtcáicổnggỗphủđầyhoatím.TôibảoanhBình:-Chúngtavàothămmộttiểuđiềnchủởđây.Cụlàmộtngườihọcrộngvà

từngtrải,ưanhànhơnưatiền,thíchhoangangvớithíchsách[95].Quamộtđườnglátgạch,mộtkhuvườntrồngđầynhữngchậukiểngtrồng

lan,huệ,cúc,hồng…,tôibướclênmộtnhàsàn.Chủnhânkhoảng lục tuầnmàcòn trángkiện, niềmnở tiếp chúng tôiở

ngaybêngốcmai.CụphatràmờichúngtôiuốngrồihỏianhBìnhvềtìnhhìnhngoàiBắc.

Chúngtôibànvềvănthơ,saucùngkéocâuchuyệnvềĐồngTháp.Tôihỏicụ:-Cụởđâylậpnghiệpđãlâuchưa?-Gầnbachụcnămrồi.Khimớiđếnmiềnnàycònhoangvu,đúnglànơi

“khỉhocògáy”.Babốntrămthướcmớigặpcănnhàlá,chungquanhlausậyumtùm.Hồiấydâncưnhànnhãlắm.Phácvàicôngđấtởsaunhà,sạmộtvàigiạ

lúalàcódưlúaănsuốtnăm.Cánhiềutớinỗiconnítcầmmộtcâyđinhbanhỏđiđâmmộtlúcvềcũngđượcmộtxâucá;đànbàngồirửachén,thấycálộingang,thườngcầmdaochémđượcnhữngconcálóclớnbằngbắpchuối.Muốnđổi thứcăn, rađồngbắtcò,bắt trích,và lượmrùa.Rau thìcóbôngsúngmọckhắpnơi.Củithìcótre,sậyvàtràmlụt.AnhBìnhhỏi:-Thưacụ,tràmlụtlàgì?-Đingoàiđồngngười ta thườngthấynhữngkhúccây tràmvặnvẹovùi

lâudướiđấtgầnthànhthan.CóngườibảocánhĐồngThápnàyhồixưalàrừngtràm.Sautrậnlụtnăm1904[96],tràmtrốcgốcbịvùixuốngmộtlớpphùsa.Giảthuyếtđóchưađángtinvìlẽgìchưađầymườinămsau,khitôitớiđây,nhữnggốctràmấygầnthànhthanrồi.Vậyvấnđềănuống,củilửa,khỏiphảigiảiquyết.Cònvấnđềquầnáo?

Xứnàykhôngcómùarét.Khíhậurấtdễchịu,tôiđãcócâuvịnh:Mộtngàyđủcảbốnmùa:Sángxuân,trưahạ,đêmlàthuđông.Hànthửbiểuthườngchỉtừ25đến30độ,nênmỗinămmỗingườichỉcần

haibộquầnáo.Đóngmộtkhungvải,muaíttơởChợThủvềdệttrongmộtthángdưđồbậnchocảgiađình.Đườnggiao thôngkhông tiện lợi,điđâucũngphảidùngghe;quaLong

Xuyên thìmấtmộtngày, lênGiaĐịnh thìmấtmột tuần, nên ít ai rakhỏilàng.Vậtdụcdođóbớtđi,cổtụcbảotồnđượcđủ.Đời nhàn quá. Suốt ngày các ông già ngồi nhai trầu hoặc dạo xóm nói

chuyện cổ kim, đi năm ba nước cờ; còn thanh niên nam nữ thì đọc sách,quaytơ,câucá,bẩychimhoặctậplàmbánhtrái.Nhàkhôngcóhàngràomàcửađêmngàyđềubỏngỏ.ĐờiNghêu,Thuấn

tảtrongsửTàuchắccũngchỉnhưvậy.Đólàthờidâncưthưa,đấtđainhiều,mưusinhdễdàngmàconngườithuầnphác.Từ sauĐại chiến[97], một số người nộp đơn xin khẩn đất, mỗi khoảnh

hàngngàncông.Chếđộđạitưbảnbắtđầulenlỏivào.Khôngđầymườinămsau,nhàgạchnềnđúcnốitiếpnhaumọclên,ítnhiềuốngkhóilàmđụcmộtkhoảngtrời,tiếngmáyxaylúavanglêncùngvớicanôtrongkinhvàđồngthờibêncạnhnhữnglẫmlúađồsộ,nhàtranhváchláxuấthiện,chậthẹp,tốităm.SóngvănminhcũngtừSàiGòn,LongXuyêntớiChợKinh,ChợThủ,quaconsôngTiềnGiangvàtrànvàođây;thiếunữbỏnhữnghàngTânChâuđenmàbền,bậnnhữnghàngBombaysặcsỡmàmỏngdính;cáccậuthìđuanhaumặcđồTây,hútthuốcTây,uốngrượuTây,xíxồtiếngTây.HếtthảyđềucóvẻvộivàngvàmộtsốngườibỏlànglênSàiGòn.Ngườitabắtđầuthấyngàyngắnmàcôngviệcthìnhiều.Nhữngnăm1928-1929,lúađượcgiá,ghehàngngượcxuôitrênrạchnày

suốtngày,bánđủđồ,từphấnsontớicàvạt,từmáymaytớimáyhát.Nhữngbàivọngcổvăngvẳngtừmặtnướcđưalên,khôngphútnàongớtvàtrongmườinhàthìbốnnhàcótiếngláchcáchđạpmáySinger[98].Quảlàmộtthờicựcthịnh.Thịnhkhôngbaolâu thìkinhtếkhủnghoảng.Lớpsóngkinhtếcũngtừ

phươngTây tràn qua, đánh đắmbiết bao nhiêu sản nghiệp!Chủ điền nàocũngnhănmặt,càngnhiềuruộngcàng lo,càng làmruộngcàng lỗ.Lúa từmộtđồngmộtgiaxuốngcòn8cắc,ngườitachêrẻ,khôngbán,ítthángsaucòn7cắc,5cắc;cuốicùngchỉcòn2-3cắc.Giálúanhưvậynênlươngbácsĩ,kĩsưmớivôlàmchỉđượcnămchụcđồng.Cóngườiđãtràophúng:Lúabánhaihàodânmếumáo,Quanănnămchụcvợngầyla.Nhàcửathìtránglệ,đồđạtthìtoànlàbảovật:tủthờkhảmxacừ,bànghế

bằngnu[99],nhưngtrongnhữngbộchénGiangTâyrấtcổhoặcLimogesrấtmới,kháchchỉ thấymộtthứ“nướctrắng”tứclànướcđunsôi.Khôngmột

điềnchủnàodámuốngTrungQuốckìchưởng,Martel,Cognac,cònthuốchútthìkhôngaithấyCamel,Luckynữa,màtoànthứthuốctrồngngayngoàibãi,ynhưrâubắpvậy,thựcđúngvớihaicâu:Đènnhưđomđóm,thuốcnhưlông,Kháchtớiphatrà,thấynướctrong.Chưabaogiờngườitanghèotớimứcđó.Tớiđiềnchủcũngphảibậnáová;xehơivàtàuthuỷđềuchonằmụ,đi

đâuthìcuốcbộhoặcbơixuồng:Lụcsoạntơirồi,chầmvảitám,Canôsétđó,nguậychèotay.Mộtvàingười thấygiasảnsắpbị tịchbiên,mượndòngnướchoặcviên

đạnđểkếtliễunỗikhổ.Tôicólàmmộtbàithơvịnhthờiấy,naychỉcònnhớhaicâu:Tiếngsúnghộiđồngnổbớpbớp,CộtcầuBìnhLợinhảyđùngđùng.-Thưacụ,lúcấychắccụkhôngphảilolắnggìnênmớicógiọngthơnhư

vậyđược.-Phải,tôinhờtritúc,khôngmuốnmởmanglớn,nênchịuítảnhhưởng

củakinh tếkhủnghoảngvà trong làngnàychỉcómộtmình tôi là tiếp tụcchoconhọcởnướcngoàiđược.Cũngvìcuộckhủnghoảngấymàsựkhaiphámiềnnàymớingừng lại,

nếukhôngchắcđã tấnphátmau lắm.Conđườngxehơi từCaoLãnh lênHồngNgựmớiđắpphảibỏdở.Dânnghèothìnhànướctấtphảinghèo.-Thưacụ,hiệnnaycánhđồngnàykhaiphávàosâubaonhiêurồi?-Trungbìnhđượcmườicâysố.NếusởThuỷlợiđàomộtconkinhtừGãy

lênCáiCáinhưdựđịnhthìchỉtrongnămnăm,miềnnàythànhruộnghết.

Hầuchuyệncụmộtlúc,chúngtôixincáotừ,đivềphíachợTânThạnhđểlàmcôngviệcsở.Càngđi,càngvàosâu,rạchcàngnhỏ,cànguốnkhúc,nhàcửacàngđôngđúc.GặpnhữnggiàbúitócmàđộinónTây,anhBìnhthấylạmắtlắm,chăm

chúnhìn.Tôibảo:-Cóngườicònmặcmộtchiếcáodàita,mộtchiếcquầnTây,đầuđộikhăn

đóngmàchânđigiàyban.Trôngcáchănmặcđó,tahiểuđượcítnhiềutínhtìnhpháicổởtrongnày.Họnửatheomới,nửatheocũ;mớithìrấtmớimàcũthìcũngrấtcũ.Mộtnhànhoởđây,màcũnglàmộtnhàcáchmạng,choconquahọcbên

Pháp học tám, chín năm trời, đậu kĩ sư, về nước gặp lúc kinh tế khủnghoảng,khôngcóviệclàm.Ghétsựngồikhông,ôngtabắtcậukĩsưphảiđiđuổibòvàcậukhôngdámtrái lờicha,phảiđộicáinónlá,bậnbộđồđen,cầmcái roi chạy theođànbò.ViệcđóởngoàiBắc,ngay trongnhữnggiađìnhrấtcổ,cũngkhôngkhinàoxảyra.Trongnhữngnhànhưvậy,giahuấnrấtnghiêmmàchữHánrấtđượctrọngdụng.Tôiđượcbiếtmộtônghuyệnphảinằmsấpchịuđòncủacha,vàmộtônghươngcảnọmuốnchocon làmột cậu túTây, học thêm chữHán để đọc được bộẨmBăng của LươngKhảiSiêu.-ThếthìchắcTâyhọcbịkhinhrẻ.-Không.Cũngvẫntrọng,songnhữnggiađìnhcổchoconcáihọcTâychỉ

đểkiếmlợivàdanh,cònNhohọcmớiđàoluyệnđượcnhâncách.CánhĐồngThápMườimỗinămngậpbốnnămtháng,nuôitrâubòrấtbất

tiện.DâncácmiềnTânPhú,TânThạnh,AnPhong…phảimuatrâuởCaoMiênrồilùavề.Cáchđâynửathếkỉ,trậttựkhôngđượchoàntoàn,đồnbótở xa, tạiChợMới hoặcLongXuyên, lính tráng ít khimạo hiểmqua consôngTiềnGiang,nêncảdãiđấttừHồngNgựtớiCaoLãnhsốngdướimộtchếđộgầnnhưphongkiếnvàchỉnhữngvịhảohánmớidámlàmnghềbuôntrâu.Nóilàbuônchứkìthựclàcướp.Ngườitadắtmườitêngianhân,băngqua

đồng,lêntậnSvayRiêng,giữađêmvàosócThổ[100],đốtvàicănnhàláchodânchúng trongxóm lại đódập lửa, rồi thừa cơ lùa từngđàn trâuđi.TấtnhiênlàngườiThổđuổitheovàhaibênkịchchiếnởtrongđồng.Cókhiđàntrâulùavềhai,balần,vìmìnhxuốngcướptrâucủaThổthìThổxuốngcướptrâucủamình.Cácônggiàbàcảcònkểnhiềuchuyệnđổmáurùngrợnởnơibiêncương

này.Ngườicầmđầucácđảngcướpđềuvõnghệcaocườngvàcólòngnghĩahiệp:chỉcướpcủaThổ,khônghềcướpcủangườimìnhbaogiờ;đốivớibọnđànemtuynghiêmkhắc,songcũngthânmật, tận tâmchiacơmxẻáovớihọ,xảthâncứuhọlúclâmnguy.Trâu lùa về được rồi họ dắt đi bán tại những nơi khác nhau nhưLong

Xuyên,CầnThơ…Chỉhai,bathángmộtchuyếncũngđủchocảbọnsốngphonglưu.Nghềđóngàynaykhôngcònnữavàngười taphảigiảinghệ,hoặc làm

ruộnghoặcđinơikhácbuôntrâumộtcáchlươngthiện.Năm1938,tôicòngặpmộtcụgiàhồinhỏlàmđầuđảngcướptrâu.Cụlà

conmộtvịcai tổngmàcai tổnghồicuối thếkĩ trướcnhưmộtvịvuanhỏtrongvùng,hốngháchvôcùng,cóquyềnsinhsátđốivớidân,khôngkhác

chilãnhchúathờiphongkiến.CụthôngchữNho,giỏivõnhấtvùngvàgandạkhôngaibì,cótrênhaichụcbộhạcảViệtlẫnThổ.Cụthíchmạohiểmnên lựa nghề nguy nan đó, được tiền thường giúp đỡ bà con nghèo khổ.Trong nhà cụ hồi xưa ngày nào cũng có tiệc tùng, khách khứa ra vào rấtđôngvàthườngđấugươm,đấucônvớinhaudướibóngxoài, trongnhữngđêmtrăng.

KhônghiểucóphảidoảnhhưởngcuộckhởinghĩacủaThiênhộDươngkhôngmàtừHồngNgựtớiCaoLãnh,làngnàocũngcóvàibanhàáiquốc.Khi chế độ thuộc địa đã vững vàng rồi, nhiều người còn tính xuất dươngmưuđồđạisự,khôngđượcthìẩnnhẫnởnhàdạycon,liênlạcvớiđồngchí.ChúngtôivàothămmộtôngHươngcảcótâmhuyết,trongmộtngôinhà

ngóirộngcấtdướitànsaovàômôi.KhihaytinanhBìnhmớiởBắcvào,ônghỏithămvềcụDươngBáTrạcvànói:-HồicụCửDươngbịcưỡngbáchlưutrúởLongXuyên,tôi thườnglại

thămcụ,trọngcụnhưthầyhọc.CụởnhàôngNămKháchởCáiSơn,dạychữNhovàhọctiếngPháp.TrongđảngĐôngKinhNghĩaThụccònhaicụnữabịcưỡngbáchlưutrú

ởNamlàcụHuấnQuyềnởBếnTrevàcụCửVõ[101]ởSaĐéc.Hai thầyđượcbiếthaicụchứ?Tôiđáp:-CụCửthậtlàngườikhẳngkhái.Ngườitakểchuyệncólầnviênchánh

thambiệnSaĐécmờicụratoàbố[102],hỏicụcómuốnkhẩnruộngkhông,nhànướcsẽchocụmộtkhuđất.Cụđápkhông.Lầnkháclạimờilên,ngỏýmuốntrợcấpcụmỗitháng10đ[103].Cụcũngtừchối.Vìsựtừchốiấymớicógiaithoạisaunày:Mộtlầncụbịmộtchúlínhgọilạixétgiấythuếthân.Cụbảo:-Chúvềnóivớichánhthambiệnđóngchotôi.Nhànướcmấynămnay

thiếutôimấytrămbạcrồi.ÝcụmuốnnóiNhànướcbiếucụmỗitháng10đ,cụkhônglấythìđừng

nênbắtcụđóngthuếthânnữa.Chúlínhngơngáckhônghiểugìcả,nhưngthấycụănnóingangtàngquá,làmthinh.Cólẽkhắpnước,chỉcócụkhỏiđóngthuếthân,mặcdùkhôngđượcmiễn.-Ngangtàngthìquảthậtngangtàng.Coicáitướngcủacụcũngbiếtngay.

Nămngoáitôigặpcụ,đãbảychụctuổimàvẫncònquắcthước,mặtxương,mắtsáng.Haicáiđặcsắcnhấttrongconngườicụlàgiọngnóivàcáilưng.Giọng cụ sang sảng, vangmà ấm còn lưng cụ thì nhưmột cây cột.Cụ

khôngbaogiờkhòmlưngvàvẫntựkhoevớingườithân:-ChínhcáilưngtôinókhôngcongđượcnêntôimớibịHoàngCaoKhải

nósailínhquấttôithìtôichửilạinó,rồinócũngchẳnglàmcócgìtôiđược.

Mộtnhànho[104]miềnnàythườnggiaothiệpvớicụ.Cụcólàmbàithơvànhànhođóhoạlại.Đểtôiđọcchohaithầynghe.-Dạ,xinôngchobiết.-BàicụCửnhưvầy:Ngaongánlòngtôitốilạimai.Lòngtôi,tôibiếtgiảicùngai?Ngànnămcốquốchồnchưatỉnh,Haichữđồngtâmnétcũngsai!Màilệchépthơphơitrướcmắt,Coitiềnnhưmạng,bỏngoàitai.Thôithôi,biếtnóichichohết!Càngnóicàngthêmnỗithởdài.Vàbàihoạlại:Khípháchthườngnhưbuổisớmmai,Đườngvănminhđó,hẹpchiai?Đạpvòngtrờiđấtchânchovững,Vẽmặtgiangsan,bútdámsai?Cọpbắttaykhôngđừngnóikhoác,Rắntheotànđuốccũngcôngtai.Anhemgiữlấyniềmhòahảo,Nòigiốngvềsauphúclộcdài.Đọcbàitrên,tathấygầnbảychụctuổi[105]màcụCửcònhănghái lắm.

Thơcụbiểulộrõtâmhồncủacụ,khôngtàihoanhưngkhẳngkhái.Ônghươngcảgiữchúngtôilạidùngcơm,chúngtôitừchốivìmắcviệc

sở. Ông sai gia nhân đưa chúng tôi vào đình làng Tân Thạnh giới thiệuchúng tôivớingườigiữđìnhđểđượccoibộxươngcáđaodài trên thướcrưỡimàdân làngbắt đượcmấy chụcnămvề trước.Hồi ấynhững con cábiểnthườngngượcdòngTiềnGianglạcvàođây.

Ởđìnhra, tôi tạtvàothămthánhthấtCaoĐàiđểanhBìnhbiếtmộttôngiáomớichưalanraBắc.Tôigiảngchoanhấynghe:- Đạo Cao Đài mới lậpmườimấy năm nay, thờ gần đủ các giáo chủ:

Khổng,Lão,Phật,Giê-su…vàcảnhữngthinhân,vănsĩcólòngtrongsạch,thươngngười,như:LéonTolstoi,VictorHugo,cảLíBạchnữavìLíBạchđượcngườiđờicoilàmộtvịtiêngiángphàm.

Tôngiáođó tổchứcđànghoàng,bànhtrướngkhánhanh, tỉnhnàocũnglậpthánhthất;toàthánhởTâyNinh.Nhữngngàylễ,tínđồbậnđồtrắng,anchay, tụngkinh theomộtđiệuđềuđều,không trầm,bổng,cứhai tiếng lạingắtlại.Vàothánhthất,chúngtôiđểýngayđếnhìnhmộtconmắtlớntreoởtrên

bàn thờ.Đồ thờcũngnhư trongmọicácđình,chùa,nhưngchỗđứngngồichotínđồthìphânbiệtbênnamvàbênnữ.AnhBìnhhơingạcnhiênvềchỗngườigiữthánhthất,trongcâuchuyện,

nói trống không với chúng tôi. Trong đạo có lệ coi ai cũng như anh em;khôngphânbiệtgiàtrẻ,sanghèn,gọinhaubằnganhchịhết.Đốivớichúngtôicònlạ,gọianhthìkhôngtiện,gọithầythìtráilệ,nênngườithủthánhthấtphảidùngcáchxưnghôấy.Ởthánhthấtbướcra,tôinóivớianhBình:-TheoChuDuyChi,tácgiảcuốnTrungQuốcvănnghệtựtràosửlược,

thìmiềnNamTrungHoakhíhậumátmẻ,đấtcátphìnhiêu,việcmưusinhnhẹnhàng,nêndângianthườngđượcnhànhạ,cóthìgiờkhôngtưởng,suynghĩvề lẽhuyềnbícủaVũtrụ, tìmcáchthoát tục tu tiên.Óctưởngtượngcủahọphongphúmàócthựctếthìkém,vănchươnglãngmạnphátđạthơnvănchươngtảthực.TrangTửvàKhuấtNguyênđềulàngườiphươngNam,cònKhổngTửlàngườiphươngBắc.Thuyếtấyápdụngvàonướctacũngcóchỗđúng.NhưởNamViệtnày,

đạoKhổngkhôngpháttriểnmạnhbằngđạoPhật.NgoàiBắclàngnàocũngcóchùa,vàphụnữthườngđilễPhậtđấy,songít

nhàcóbànthờPhậtvàsốngườiănchaykhôngđángkể.AnhBìnhmỉmcười:-Anhquên rằngdânquêBắcViệt suốtnămănchay sao?“Tứthờirau

muống,tứthờitương”.-Ngaynhữngnhàgiàuởthànhthịcũngítănchay,ítlắm,màcóănthìchỉ

ăntạichùa,trongnhữngdịpcóhộihè,lễbáithôi.TrongnàymườigiađìnhthìtámchíngiađìnhcóbànthờPhậthoặcbànthờôngThiên[106]vànhànàocũngcóngườiănchay.Đighetrongcáckinh,rạch,lúcvàosẩmtối,tathườngthấyhaibênbờ,cứ

vàichụcthướclạihiệnnhữngđómđỏ,nhỏnhưđomđóm;đólàhươngthắptrướcmỗinhà.Cóxómvanglêntiếngtụngkinhgõmõ.Cómiềntớingàyrằm,mùngmột,khôngsaokiếmđượcởchợcácmónthịt,cá.Nhànàocũngănchayvàcónhiềungườiănchaytrường.Cảnhấy,ởBắcViệttuyệtnhiênkhôngthấy.

Chùachiềnvàcưsĩphátkhôngmỗinămhàngứcvạncuốnkinh.Nhiềuchùarấtgiàu,tuykhôngchứavàngnhưcácchùaCaoMiênnhưngcónhiềuruộngđất riêngvà lộccủaPhật thìdồidào lắm: tráicâyquíchấtđầybàn,bánhmứtchậttủ,nhangđènđốtkhônghết.Chẳngnhữngcáctôngiáophátđạt,tớinhữngđạonhăngnhítcũngcómột

mộtsốđôngtínđồ.Khôngmột tổng nào trong năm, mười nămmà không nẩy ra một ông

“đạo”.Hễkhácngườimộtchút–nhưcaoquá,thấpquá,mậpquá,gầyquá–hoặccóíthànhvilạlùnglàthànhôngđạorồi.ChẳnghạncóôngđạoCao,caotrênhaithước,đitớiđâutrẻcũngbulạingó;cóôngđạoNằm,nằmsuốtngày,suốtnăm,ănuốngcũngnằm,tiếpkháchcũngnằm;cóôngđạoCâm,ôngkhôngcâmthậtđâumàkhôngbaogiờmởmiệngnói,chamẹhỏicũngkhôngđáp,aitrêutứccũnglàmthinh;lạicóôngđạođirấtchậm,khoanthaibước từngbướcmột và cứđúngbabước lại ngừngmột chút, nhưnghìnhnhưcólầnbịôngchủquậnsailínhquất,đạotachạytetevàmấtchứcđạotừđó;rồicó“đạoỚt”chỉăncơmvớiớt,có“đạoRắn”luônluôncómộtconrắnquấncánhtay,sauchếtvìrắn…KìdịnhấtlàôngđạoChóởmiềnĐốcVàng.Anhem,bàconkhôngcòn

ai,đạotasốngnhờmộtchiếcghenhỏmụcnátđãkéolênbờ,ngàyngàyđilàmmướn,hoặcchèoghe,hoặclợpnhà.Tínhtìnhsiêngnăngvàthuầnphác,chỉcómỗimộttậtlàthờChó.Đạotanuôimộtconchóđốm,muathịtchonóăn,mayáochonóbận,mỗingàyhailầnthắphươngcúngnó,nhưngkhôngphảidùngnóvàoviệctìmvàngđâu,màchỉđượccáivuilàthờnóthôi.Khichóchết,đạotađóngmộtcáihòm(áoquan)nhỏvàtángnólongtrọngnhưtángchamẹ,cũngđểtang,cũngkhóclócthảmthiết.Khôngsaokểhếthànhviđiênkhùngcủabọn“đạo”ấy.Hầuhếthọđềuvô

học,nguxuẩnmàđượcnhiềungườinghevàphụcchỉvìhọđượccáithuậtnóiúpmở, aimuốnhiểu cáchnào cũngđược.Tínđồ củahọ cókhihàngtrăm,hàngngàn,cungphụnghọrấttrọnghậu,mayquầnáorấtsangchohọbận,nấunhữngmónrấtquíchohọăn,đemtiềnbạclạicúngchohọtiêu,láixehơilạirướchọvềnhà,hầuhạhọnhưhầuhạvuachúa,chămchúghichéplờinóicủahọnhưnhữnglờitrongThánhkinh;họnhănmặtlàcảnhàsợsệt,vanlạy;họmỉmcườilàvợchồnghoanhỉnhưđượcTrờibanphướclớn.Nhàchứctráchbiếtrõhànhvicủahọ,nhưngnghĩhọkhôngquấyrốisự

trịan,nênlàmngơ,khôngmuốnđụngchạmtớilòngmêtíncủadân,vìdâncàngmêmuộicàngdễtrị.Vảlạihơiđâumàmuaviệc.Bọn“đạo”ấythườngđượcsungsướngtrongsáutháng,nhiềulắmlàmột,

hainămrồibỗngnhiênkhôngainhắctớihọnữa;họđiđâu,sốnghaycòn,tạisaomàđi,tuyệtnhiênkhôngaibiết,hoặcbiếtmàkhôngnóira.Ítlâusau

lạixuấthiệnnhững“ôngđạo”khác,cũngchỉthịnhtrongmộtthờingắn.QuảthậtlàngườimiềnNamcólòngtínngưỡngrấtmạnh,nhưngbảorằng

thiếuócthựctếthìchưachắcđúnghẳn.Nếuthiếuthìsaocónhữngkẻkhéolợidụnglòngmêtíncủađồngbàotớibựcđó?

CHƯƠNGX:CAOLÃNH–KINHTHÁPMƯỜI–KINHTỔNGĐỐCLỘC

CảnhHàngChâuởViệtNam.CaoLãnh.Trăngvànước.KinhThápMườivàkinhTổngđốcLộc.Nạnlụcbình.KinhChợGạo.TàuxuôidòngTiềnGiangxuốngCaoLãnh.Cảnhhaibênbờđúngnhư

câuthơcủaHuyCận:Lặnglẽbờxanhtiếpbãivàng.Nhữngngôinhàmớicất,ngóiđỏtườngtrắng,lấplótrongvườnsao,sau

bụiliễu.MộtngườibạnHuêkiềucủatôibảocảnhđókhôngkémcảnhHàngChâuởTrungQuốc…AnhBìnhkhen:-LiễuthìởBắctôiđãnhìnquenrồi,cònsaothìvàođâymớiđượcthấy.

Đẹpthật!Mộtvẻđẹphùngtráng,nghiêmtrang.-Sao là loạigỗquí, rất lâu lớn, trồnghaibachụcnămmớidùngđược.

Khônggỗgìđóngghetốtbằngnóvìgặpnướchàngchụcnămcũngkhôngmục.Mộtgốc lớncó thểbánđượcbốnnămchụcđồng.Anh thử tínhmộtvườnsaohai,ba trămgốcnhưvườnở trướcmặtchúng tađángbaonhiêutiền?Cảvạnđồng.Màkhôngtốncôngcũngkhôngcầnnhiềuđất.Ươnghột,trôngnomtrongvàibanămđầurồibỏđó,saunàyhưởng.Vậymàítngườichịutrồng.Mộtđiềnchủnóivớitôicâunàyrấtchílí:“Ngườilàmbiếngchớđấtkhônglàmbiếng”.Nếuchịukhóvàcóđượcmộtmiếngđấtvàimẫuthìtấtphảidưăn.

Bảygiờtối,tàughébếnCaoLãnh.Trênchợ,đènsángtrưng,ngườiđilạitấpnập;rõlàmộtquậnphồnthịnh.Miềnnầynổi tiếngnhấtởNamViệt.Đấtcátphìnhiêu,câytráiđủloai.

Nhữngcâymậntrắngxoáhoặcđỏốixoàtrênmặtnước;nhữngvườncamquíthàngtrămgốcchichítquảvàng.Vănhọcrấtphátđạt.Giàuhaynghèo,nhànàocũngtrọngsựhọc.Xưacó

nhiềuôngđồhaychữthìnayhạngcửnhân,kĩsưkhôngphảilàhiếm.Congáithìtrắngtrẻo,thanhtú,hầuhếtđiềubiếtchữvàgiỏinữcông,dù

nghèocũngbiếtthêuthùavàlàmbánh.Cao Lãnh lại là nơi có nhiều nhà ái quốc như chí sĩ Nguyễn Quang

Diêu[107],NguyễnTồnNhơn,ĐinhHữuThuật…Gầnđây,phongtràocộngsảnnổilên,mãnhliệtnhấtcũnglàởCaoLãnh.

Chúng tôimướnmộtchiếcghe tambản,đi sâuvào trong rạch; tìmmộtkíphoạđồđođườngbanđêmđểkinhlí.Trời trong vắt.Đâu đâu cũng là trăng cùng nước. Trăng trôi với nước,

trăng tắm dưới nước, trăng nhảymúa trên ngọn dừa, trăng rung rinh trênngọncỏ,trăngchảytrênvaitròntrặncủathiếunữ,trăngvờnchùmrâubạcphơcủaônggià.Hươngcau,hươngsaotrongvườntoảrangàongạt;tiếngcatiếngđờntrênbếnvanglên,réorắt.Tôithấyrạorựctronglòng:vìtrăng,vìnước?tạihươnghaytạinhạc?TươngtruyềnLíBạchnhảyxuốngsôngđểômtrăng.Aiđãsaysưadướitrăngnhưtôiđêmđótấtthấylờiấycóthểlàlờithực.Ánhtrăngkhôngluônêmđềm.Cólúcnónhưmenrượu,làmmáutachảymạnh,tamuốnvùngvẫynhảymúa,khôngsaongồiyênđược.TôingâmvanglênnhữngcâuthơbấthủcủaTrươngNhượcHư:Diễmdiễmtuỳbathiênvạnlí,Hàxứxuângiangvônguyệtminh?Gianglưuuyểnchuyểnnhiễuphươngđiện,Nguyệtchiếuhoalâmgiainhưtiển.[108]

AnhBìnhbảotôi:-CảnhtrăngnàylàmtôinhớnhữngđêmTrungthutrênconsôngĐơ(Hà

Đông).Chỉthiếucógiọngtrốngquân.-ĐêmnaykhôngphảilàTrungthu,màlàTrungxuân.TrăngmiềnNam

chỉ hồi này là đẹp nhất, nênmột thi nhân đã có câu: “chính nghi thưởngnguyệtthịtrungxuân”;cònTrungthunhằmgiữamùamưa,ítnămtrăngtỏ.TôikhônghiểutạisaongườitrongnàykhôngăntếtTrungxuânmàcứtheotục TrungHoa thưởng trăng vào ngày rằm tháng tám cho chịHằng thêmthẹn?Mùanàycôngviệcđồngánđượcrảnh,nhànàocũngđãbánlúa,tiềnsẳncó,vuivớitrăngvàiđêmlàhợplúc.Tổchứcnhữngcuộcngâmthơ,đờncaởdướisông,nhữngcuộcbàybánh,mức,hoaquảởtrongvườn,giăngđèntrêncây,tiệcbàybênnước,traigáidậpdìu,trẻgiàhớnhở,còngìthúhơn?Tôiđãđemýđóbànvớibạnbèaicũngnhậnlàhaynhưngchưaaithực

hành.Nhiềutụclệcầnsửađổimàthiếungườikhởixướng.Kinhlíxongthìgầnnửađêm.Chúngtôicòntiếctrăngdạomátthêmmột

lúcnữa.Tiếngđờncađãthưa,songvẫncònvăngvẳngởmộtvàinơi.ChịHằngđêmấylàmnhiềungườithaothức.

SánghômsauchúngtôiđingượclênPhongMĩvàoconkinhThápMười.

Miềnnàymớibắtđầukhaiphá:thưathớtvàitúpnhàlátrongđámlausậy.TớikinhCátBích,haingườiphumướnởGãytừbiệtchúngtôilênbờ.TrênkinhTổngđốcLộc,chúngtôithườnggặpnhữngđoànghehàngchục

chiếc nối nhau gương buồm, rẽ nước tiến. Người trong ghe đưa tay vẫychúngtôi,chúngtôivẫylại.Họvuilắmvìgióthuận,nướcxuôi.Cóđủthứghe:ghechàichởlúa,đenvàtrònnhưbụngtrâu,ghehầuthon

thon,nhẹnhàngvàđỏmđáng,ghecui,ghecàvom,ghechởcá,ghechởtráicây…Nhiềugiađìnhleolênmuingồingắmcảnhtrờinướcnhưđidulịch.Trên

bờ,hai rặngômôi[109] đầybôngđỏphơnphớt.Cóngườikhenômôiđẹphơnđào; lờiđóquáđáng.Đào, sắc tươihơn,cànhnhãhơn, lácũng thanhhơn,nhưngtrongmộttấmhìnhmàu,ômôichắccũngkhôngkémanhđàobênNhựtBổnlàmấy.

Bôngômôi(Ảnhsưutầm)Ômôicũngnởvềxuânvàkhinở, lácũng rụnghếtnhưđào,nên thi sĩ

ViệtChâu[110]đãvịnhhoađónhưsau:…Xuânđãvềđâyhoanởrồi!Màuphơnphớtđỏ,nụhoamôiCủanhiềutrinhnữ–sơnchưathắm,Trongbóngngàyxanh,mủmmỉmcười…Láđổtànrơitựlúcnào:Toànthânhoaphủđẹplàmsao!GiụcngườicôlữThăngLongnhớVườncũxuânquêrộnánhđào…Kinhnhỏởmiềnnàythườngbịnạnlụcbình(bèoNhựtBản).Hìnhnhư

hồixưatakhôngcóloạibèoấy.Cóngườibảotrậnbãonăm1904làmtrôilụcbìnhởNhậtquanướcta.Cóngườilạinóitrongmộtcuộcđấuxảo,người

Nhậtmangloạibèođósangđây,rồitừđósinhsôinảynởmãnhliệt,đầycảsôngrạch.Lụcbìnhcólợimàcũngcóhại.Lợilàlàmphânrấttốt,hạilàlàmtrởngại

giaothôngtrênkinhrạch.Hiệnnay,chỗnàonómọcđầykinhthìngườitađànhlâulâuvớtlênchoghexuồngqualại,chớchưacócáchnàotrịnócả.Vàingườiđãnghĩnênđàokinhtheochiềugióđểđưalụcbìnhrasônglớn;phươngphápấychưaaithínghiệm,khôngchắckếtquảđượcnhưý.ChúngtôingừnglạitạinhiềunơitrênkinhTổngđốcLộcthămnhữngtrụ

đácủasở,rồitheokinhLacombevềMĩTho.

TớiMĩThokhoảngtámgiờtối,kịpchuyếnxelửacuốicùngvềSàiGòn;tàu,tôichovềsau,dođườngkinhChợGạo,sôngVàmCỏ,sôngSoiRạpvàsôngSàiGòn.KinhChợGạotuynhỏ,ngắnmàquantrọngbựcnhấtởNamViệt,ghetàu

đilạisuốtngàyđêm.Cóthểnóitám,chínphầnmườisốgheởmiềnTrungvà miền Tây Nam Việt qua con kinh ấy. Bốn chục năm trước mà đã có23.786chiếcghelớnvà12.887chiếcghenhỏđingangkinhấy,chởhếtthảyđược non 2.500.000 tấn hàng (phần nhiều là lúa); tính ramỗi ngày trungbìnhcónon80chiếcqualại.Hiệnnaychắcsốđótănglêntớigắp10làít.

ĐOẠNKẾT:TƯƠNGLAICÁNHĐỒNGTHÁPMƯỜI

SựkhaiphácánhĐồngTháp.TươnglaicánhĐồngTháp.Hẹnlầnsau.Trongkhiđợixe lửaởgaMĩ,chúng tôibànvềsựkhaiphácánhĐồng

ThápMười.AnhBìnhnói:-AnhnóicánhĐồngThápMườivàcánhđồngởgiữahaisôngVàmCỏ

cộngtớinonmộttriệumẫu.Mộtkhuđấtmênhmôngnhưvậymàchínhphủbỏquêntrênbachụcnămnaythìlạthật.Anhhiểutạisaokhông?- Tại xứ này nhiều đất trồng trọt quá.Cánh đồngBạcLiêu,CàMau ít

phèn,người tamởmangnó trước;miềnđấtđỏởBiênHoà,ThủDầuMộttrồngcaosurấtlợi,nênngườitachúýngaytớinó.Naynhữngmiềnấygầnhếtđấtđểkhẩnrồi,ngườitamớinhớlạicánhđồngnày.Muốnkhaiphánó,ngườitaphảigiảiquyếtbavấnđềsaunày:Làmsaochonướcsônglênđềuđều(trongmộtngàyđừngquá20phân)màcũngđừnglêncaoquáđểcholúatheokịp,khỏibịngậpmàthốinát.MuốnvậyphảixâynhữngcáiđậpởphíatrênHồngNgựvàChâuĐốc;đậpcóthểmởđóngđượctuỳý.Nhưthếthìcảmiềnởtrênđậpsẽngậpsâu, thànhmộtcáihồchứanước,đườngxáphảiđấplêncao,nhàcửaphảicấtlại.Đàonhiềukinhđểtháonướctrongđồngra.Nướcmưa[111]sẽrửaphèntrongđồngvàthuỷtriềucũngsẽgiúpnhiềutrongviệcấy.Cánhđồngchỉcaohơnmặtnướctrungbìnhởbiểntừnămtấctớimộtthước (trừnhữnggò, giồng ra); các lung, bưng có chỗ thấphơnmựcnước ấy; vậy khi nước lớn, thuỷ triều do kinh tiến vào đồng, rồi khinướcròng,lạichảyrakinh,chởtheoítphèntrongđồng.ĐắptheobờkinhnhữngconđườngtừHồngNgựtớiCaoLãnh(ngangChợMới)vìhiệnnaymuốnđixetừSàiGònlênHồngNgự,phảilênChâu Đốc, qua Tân Châu rồi qua sông Tiền Giang; cònmuốn đi từSvayRiêngtớiLongXuyên,phảivòngvềSàiGònhoặcvònglênNamVang.

-Anhnóicôngviệcđấpđậpkhóthựchànhvìảnhhưởngquátaihạicủanótớinhữngmiềnphíatrênđập,saokhôngđấpđênhưtrênbờsôngNhị?-Ngườitasợđắpđêlắm;vạnbấtđắcdĩmớidùngcáchấy,vìnhiềulẽ:Rấttốntiền.Đêphảicaoítnhất3thước,rộng4-5thướcchoxecộđilại

được,nhưvậychânđê sẽ rộng12-13 thước, chiếmbiếtbao ruộngnương,

vườntược.Phảidờinhiềunhà,bồithườngchochủđất;lạiphảixâyrấtnhiềucốngvìhaibênbờsôngCửuLong,kinhrạchnhiềuvôsố;nhữngcốngấyphảimởđượcđóngtuỳý.Khôngthểđắpbốnconđê(haiconhaibênbờsôngTiềnGiang,haicon

haibênbờsôngHậuGiang)vìnhưthếđêphảicaolắm,sôngmớichứanổinướctrongmùalụt.Vậychỉđấpđượchaiconthôi,mộtconởtảngạnsôngTiền,mộtconởhữungansôngHậuvànhữngcùlaoởkhoảnggiữahaiconsông đó sẽ ngập dưới 3-4 thước nước. Những cù lao ấy hiện nay rất phìnhiêu,nhàcửarấtđôngđúc.Sốhạisẽkhôngsaokểxiết.Đắpđêlàmộtviệcrấtkhó,giữđêcònkhóhơn.ĐêHồngHàđắptừđời

Trần,trảibảytrămnăm,nămnàocũngphảitubổmànhữngvụvỡđêvẫnrấtthường,làmtaihạichodântớibựcnào,chắcanhđãrõ.Ngườitalạinghiệmthấyrằng,khicóđêthìlòngsônghìnhnhưmỗinăm

mỗidânglên,nênđêcũngphảiđắplêntheo;hiệnnayởBắcViệtnhiềuchỗđêcaohơntrongđồngtới8-9thước.CóaidámnghĩđếnviệcxâyhaibứctườngthànhcaonhưvậyởbờsôngCửuLongnàykhông?Đê có nhiều bất tiện ấy, nên ởBắcViệt, cứ saumỗi trận vỡ đê lại có

nhữngngườinóngnảy,bựctứcđòipháđê.Đãlỡcóđêrồi,khôngaidámphánữa,chứthựctìnhaicũngnhậnrằngđêhạinhiềuhơnlợi.Huốnghồ lụtởmiềnThápMườikhôngđángsợnhư lụtởmiềnBắcvà

Trung.Dânmiềnnàyđãtổchứccáchsinhhoạtđểthíchnghivớinórồi:cấtnhàsàn,trồnglúasạ.Vìvậykhôngaitánthànhsựđắpđêởđây.CứđểnướcsôngCửuLongravàotựnhiêntrongđồng,nhưvậycólợilàrửabớtphènvàbồi thêm ruộng.Nước sôngCửuLong ítphù sahơnnước sôngNhị, songmỗinămcũngđemđượcmộtlớpphùsavàođồnglàmchophìnhiêuthêm.Vìtấtcảnhữnglẽấy,sựđắpđêởđâykhôngthànhmộtvấnđề.

Mộtkhikhaiphárồi,cánhĐồngThápMườisẽcómột tươnglai rựcrỡkhôngkémcánhđồngBạcLiêu,CàMau.Sốcásẽbớtđimhiều–vìđấtchỗnào thành ruộng thìcá ítở, songngười tavẫncó thểđàohầmđểnuôicá.Cònruộngthìsẽbátngát,lúasẽchấtthànhnúi.Trênmột trămcâysốchiềudài ta sẽ thấymàu lúa tươi thaymàucỏ lát

thẫm,sẽthấylâuđàichiếubóngtrêndòngkinh,ghethuyềnxuôingượcsuốtngàyvànhữngnhàmáyxâydựnglênởngaynhữngchỗmàhiệnnaychỉcólauvàsậy.Gãy,HồngNgự,MộcHoásẽthànhnhữngquậnlớnnhưCàMau.Vàchỉlúcđó,nhànướcmớicódưlúađểxuấtcảngvìtuyhiệnnaytabán

ranướcngoàihaibatriệutấnlúamỗinăm,màvẫnthiếulúaăn:hoặcngôthaycơmmỗinămsáu,bảytháng.

-Anhnóiđúng.TôitôiđãđượclênchơimộtlàngởmiềnTamĐảo,tôinhớnhưlàlàngKìĐà,vàthấycảlàng,từôngtiênchỉ[112] tớingườicúngđình,quanhnămchỉbiếtmùi cơmcónămsáu lần, trongnhữngngàygiỗ,Tết.Đáng thương lắm, anhạ.Họquenănngô rồi, ăncơmchonó lànhạtnhẽovàmauđói.Hàngtriệungườikhôngcócơmăntrongkhinontriệumẫuđấttrồngđượclúalạibỏhoang.

XelửavàoSàiGòn.Trongkhisửasoạnhànhlíđểxuốngxe,tôihỏianhBình:-AnhđãởSàiGònbảyngàyvàbảyngàytrongĐồngTháp,coiđượcmột

phầnbaxứNam.CảmtưởngcủaanhvềNamViệtcủaanhrasao?-Phảisốngởđâyvàinăm,đihết tỉnhnày tỉnhkhácrồixétđoánmới ít

lầmđược.Cảm tưởngcủa tôibâygiờkhôngchắcđúng:khíhậuởđâydễchịu,đờisốngdễdàngvàngườithìdễthương.Sởdĩngườidễthươngcólẽcũngvìđờisốngdễdàngvàkhíhậudễchịu.Khôngphảiphấnđấukịchliệtvớithiênnhiên,vớiđồngloạimàngườimiềnnàycũngđủăn,ítkhiphảilotớingàymai,nên tính tìnhchấtphác, thuầnhậu,nhân từ.Nhưng, cũngvìhoàncảnhquáthuậnmàngườitakhôngbiếtphòngxa,khôngchịugắngsức.-Phải,khíhậuvàkinhtếảnhhưởngđếnconngườirấtnhiều,nhấtlàkinh

tế.Tôierằngchẳngbaolâunữa,khinhữngmiềnhoangvunhưĐồngThápcũngquáchậtchộivìdânđông,khicảmiềnNamnàyđãthànhđấtcũnhưmiềnhạdusôngNhị,sựmưusinhsẽvấtvả,đờisốngsẽeohẹpthìtínhtìnhconngườicũngbiếnđổi…-Anhloxaquá.Ítgìcũnghếtđờichúngta.Vảlại,biếtđâuchẳngcómột

nềnkinhtếmớihoặcmộttổchứckháclàmchonhữngdựđoáncùaanhhoásai.Dùsao,tôicũngvàođây,trễlắmlàmộtnămnữa,chắcchắnchưacógìthayđổimàcôBaĐaKaovớicôHaiCátBíchvẫnvuivẻvàthânmậtđãitôinhữngmónchảgiò, thịtkhonướcdừa,bánhda lợn…chứ?Mìnhphải tậpgiọngNamvàdùngnhữngtiếngNamđểcáccôấyhếtmỉmcườinhưcóýchếnhạomìnhnữa.Rồianhlớntiếngkêuxe:-Xe“dề”KhánhHộikhông?…Đúnggiọngđókhông,anhLê?…Ủa,sao

gọihọmàhọkhôngquay lại?Không thèmkiếmănnữa sao?Tớigiờanhchàngđitiệmngồichồmhỗmtrênghếănmìvàbánhngọtrồichăng?Tôimỉmcười:-Đâuphải!Cònlàtốncônghọctập.Nàynghetôigọinày…Kéo!-Àmỗnhớrồi.Phảibiênvàosổtaymớiđược.NgoàiBắcgọi“Xe!”thì

trongnàygọi“Kéo!”.

-Haithầyvềđâu?-VềKhánhHội…Rắcrốiquá.PhảikhônganhBình?Xetayvàxekéo,

xeđạpvàxemáy;xeôtôvàxehơi.Baogiờmớithốngnhấtnhữngdanhtừthườngdùngấyđểanhđỡmấtcônghọc?-Anh rõ thật làmâu thuẫn: thống nhất rồi thì đâu còn cáimàu sắc địa

phươngnữa?Nhưngsớmmuộngìrồicũngsẽthốngnhất.Chúngmìnhnênlấylàmmaymắnđượcsốngởthờinày.

ĐỌCTHÊM[113]

*TríchthưQuáchTấnngày28.10.1971NhaTrangngày28.10.1971Kínhông(…)TậpTrongĐồngThápMười của ông, đối với tôi làmột vườn trái

ngon.Tôiđi theoôngsuốtmộtngàyvànửađêm.Tôiđichầmchậmlàvìphảiníuônglạiđểthưởngthứcnhữngcảnhvườn,nhữngconkênh,nhữngrừng lách…nhất là đầm sen và cảnh dòng[114] LâmVồ…Dừng bước tạiđầmsen,tôimuốnrủôngtheoôngChuMậuThức[115]bơithuyềnvàongủvớihoa…Cùngôngngắmbóngtrănghuyềnảotrêndòng, tôinghĩnếucómộttiêncôđếntựavàovaiông,ngồinghengườigiữtrạikểchuyện,thìkhiôngtrởlạiSàiGònchắcđượcngheconcháukểchuyệnôngtổnămđờiđilạcvàoĐồngThápMười…Thậtthú!Cònmột thứnữacũnghếtsức thú là“ghenvìhò”.Tình tiết tếnhị.Kết

thúcđộtngột.Rõlàmộtthiêntìnhsửvừalykỳvừabiđát.Tuyệt.Tuyệt.Xin thú thật:Lâunay tôimờmịtvềĐồngThápMười!Nghĩ tộinghiệp

choconngườiViệtNamquá!Cómộtdãinonsôngnhỏhẹpmàkhôngmấyngườibiếtchokhắpđóđây!Cònmộtđiềunữacũngđángthươnglàchưacómộtquyểntựđiểngồmđủ

các thứ tiếngđịaphương từBắcchíNamđểngườiViệtvàngườiViệtdễhiểu nhau. Tôi bật cười, cười nhưng hơi thèn thẹn vì nghe ông giải thíchtiếng“cơmnắm”.Tôiđọc tiếngấynhiều lần,khônghiểu“cơmnắm”nhưsao,muốnhỏinhưngchưacódịp…Téralà“cơmvắt”màtôithườngănlúcđiđườngtừlàngđếntrườngQuiNhơnđểhọcvàthườngănlúctảncưthờikhángchiếnchốngPháp!Cònmóndụngcụmàanhchàngdùnglúcnổicơnghenđó,ởBìnhĐịnh

gọilàcáiphãng(vớidầungã)vàlưỡibằnglưỡirựa,nhưngcánhơidàihơncánrựa,dùngđểphátbờ.Lưỡikhôngmỏngvàbénbằngrựa,songkhithấychịvợtrẻđẹptoanphảnthìcũngdễlàm“baytóc”lắm…TrongsáchôngcólầmmộtđiểmnhỏlàMaiXuânThưởngởBìnhĐịnh

chớkhôngphảiởPhúYên.BáĐaLộcgiếtnhiềunghĩasĩtừBìnhThuậnraBìnhĐịnh,ngườibịLộcgiết sauhết làanhhùngMaiXuânThưởng.DânmiềnNamTrungViệtđếnnayvẫncònoántênViệtgianấy.NhàxuấtbảnTríĐănginsáchđẹpvàcẩnthậnítsai.(…)Kínhchúcônganlạc.

*TríchthưNguyễnHiếnLêngày6.11.1971SàiGònngày6.11.1971KínhôngXinđatạôngđãđọckỹĐồngThápMườichotôiđượchailời(chắccòn

nữa):MaiXuânThưởngvàphảng.ĐúngtrongNamnàycũnggọilàphãng(theoTựđiểnchánhtảcủaLêNgọcTrụ),nhưngcũngphátâmkhácnhau?Nêntôicứtheogiọngnóimàghibậyralàphảng.Nhữngđoạnôngkhencũngchínhlànhữngđoạntôithích,màmộtsốbạn

nữathích.(…)TríĐăngincuốnĐồngThápMười ít lỗinhưvậylànhờcóanhNguyễn

HữuNgưsửaấncảocho.Anhấylúcnàyđauthườnglắm,khônglàmviệcđượcnữa,sáchdoTríĐăngincũngnhiềulỗinhưnhữngnhàsáchkhác.(…)Kínhchúcôngvạnan.

*TríchHồiKýQuáchTấn(…)Thườngthườngnhữngnhàvăndồntâmtrívàoviệcbiênkhảo,thìít

haytìmhướngnhữngcáiđẹpcáiquínơicảnhvậtthiênnhiên.Chonêntâmhồn có phần khô khan. Đến với họ, chúng ta có cảm tưởng là đến thămnhữngcảnhvườntrồngcâyăntrái,khôngcóhoalãngmạn,bướmdudương:Nguyễnquânyêu thiênnhiên cũngnhưyêu sáchvở.Vàđứng trước thiênnhiên dù là một cảnh tầm thường đến đâu, Nguyễn quân cũng tìm thấynhữngnétđộcđáođểthưởngthức.TậpBảyngàytrongĐồngThápMườicủaNguyênQuânchứngminhlời

nóicủatôi.NóiđếnĐồngThápMườiphầnđôngchúngtachỉnghenóiđếnsìnhlội

tớiđầugốivàrộnghàngtrămthước,đếnrắnhổdàiđếnba thước,đếnđỉatrâulớnbằngngónchâncái,đếnmuỗibaytừngđámnhưđámmây,đếnlauláchđìuhiu,đếnnhữngcánhđồngmênhmôngvàđầychướngkhí…NhưngtheochânNguyễnquân,chúngtasẽđượcchỉchothấybiếtbaonhiêucảnhnênthơ:“Trướchết làmùihươngcủahoa:hoa sao,hoa sấu,hoamùu.Hương

thấmvàonước,ngàongạttrongsươngmai”.Nguyễnquânkểlại:“Tôinhớmấynămtrước,điđòởmiềnHậuGiang,có

lầnvàoxinnướcmưatrongmộtnhàlánhỏnọ,tôicầmchénnướcvừađưalênmiệng thì ngừng lại:Nước thơmquáynhư làngâmhoa.Rút khăn rachùimiệng,khăncũngphảngphấtcóhương.Nhìnlạimớithấycănnhàcấtgiữamộtkhutrồngđầysaovàmùu”.MớilênxeđểđiđếnĐồngThápvàolúcmờsáng,Nguyễnquânđãcho

chúngtahítđầyphổikhôngkhíthơmmát,tronglành.“Rồiđếnnhữngcảnhtrêncácrạchnước,trongnhữngbuổichiềurựcrỡ

ánhhồngcủamặttrờichiếuvàonhữngchiếcbuồmvànghoặctrắng,ngọngióhâyhâythổiphấtphấtchiếcáocủacáccôchèoghe…Kẻnhổsàorađithườngvui,nhưngcũngcóvàingười tiếccáibến tạm,cất tiếnghò từbiệtngười bạn đườngmới gặpmà đã phải xa nhau, “Gặp nhau còn biết trênsôngbếnnào?”Nhữngtìnhđócókhithoảngqua,cókhibềnchặt,luônluôngiúpchođờisốnggianghồcóchútthivị”.ĐếnGãy–nơikinhLạcGiangvàkinhCátBíchgặpnhauthànhmộtmũi

nhọnkỳdị,khôngkhácmộtcànhcâybẻgậplại,–Nguyễnquânchochúngta thấymột cảnh lạ lùng: “Khoảng bảy giờ chiều,một cảnhmà chúng tôikhôngbaogiờquênđượchiệnratrướcmắt:Mặttrờilớnbằngcáinia,đỏnhư cục than hồng, chìm lần trong đám khóimông lungở chân trời; conkinhlấplánhtựaxàcừ,đâmthẳngvàomặttrời,rồibỗngnhiênngừnglại,

nhưbịchặtngangmàđứtkhúc.Tôicócảmtưởngrằngchỗđứtấy làmộtvựcthẳmvàbaonhiêunướctrongkinhùacảvàovựcmàxuốngâmti”.…CảnhchợHồngNgự,đứngdướitàumànhìnlúcmặttrờiđãlêncao,thì

thựclàmộtbứctranhlinhđộngvàđủmàu:“Khănchoàngvàngđỏphấtphơtrên đường, ghe sơn xanhhoặc lam rập rình dưới bến; dừangảmình soigương trên làn nước trong veo, nước dưng lên dờn tàu lámềmmại lángmướt.Những chiếc tam bản hai chèo nhẹ như chiếc lá, lướt lên trênmặtnướcloangloángánhhồng,lượnmộtđườngcongcongvàtừtừghébến,êmnhưvuốtve.Cửđộngcủa thiếunữchèo tambảnnhịpnhànguyểnchuyểnlàm sao! Hai tay đưa ra trước, chân đá nhẹ ra sau, thân mình nghiêngnghiêng,áoquầnphấtphất…”Cònbao nhiêu cảnh đẹpở hai bên bờ kinh chạy qua nhữngmiền vườn

tượctươitốt,văngvẳngtiếngca,tiếnghò,tiếngdệtcửi,xaylúa,tiếngtrẻemđánhvần, tiếng thiếu phụ ru con…Trên những cánh đồnghoangvu, trênnhữngdòngcôtịch…Nguyễnquânvẫnchỉchochúngtathấynhữngcảnhđángyêu:“Sen!Senmọctrongmộtcáilũng[116]dàivàrộng,nướccònđộvài tấc.

Hàngngànbôngđỏđiểmtrênmộtnềnxanhnhạt.Khôngkhíchungquanhmát rượi và thơm phức. Gió hây hây trên mặt nước, sen rung rinh tỏahương…Nhưngánhchiềuđã tà.Dùhoacókhoe sắcđểgiữngười lại thìcũngkhôngthểnghỉđêmbênhoađược.Phảiđi.Đimàcứvàibướclạiquaylại,chotớikhibóngsenkhuấthẳn…”Khóivàsươngchiềubaophủcánhđồng.Cảnh lạnh lẽocô liêucómột.

Vàiđómđỏhiệnlơlửngởchântrờinhưngôisaomớimọc.GiồngLâmVồđấy. Ánh trăng vốn huyền ảo, trên ngọn giồng, giữa đồng cỏ dại này, lạicànghuyền ảo.Nhìn xa xa chỉ thấymộtmàumông lung, xanh xanh, xámxám.Vàitiếngsộtsoạtcủarắn,chuột,trongđámnăng,lát;mộtđámcỏlayđộng dưới chân giồng rồi lại yên lặng hẳn…Trăng vằng vặc. Vài ba cáigiồngnằmởchântrờinhưnhữngconvậtkhổnglồđươngthiêmthiếpngủ”.Cònnhiềucảnhđẹpkhác.Mỗicảnhcómỗivẻcớmỗi thú,khôngcảnh

nàogiốngcảnhnào.TrongĐồngThápMười, tácgiảcònchochúngtathấynhữngphongtục

lạ,nhữngcốsựmàsửkhôngthấychép,nhữngcâuchuyệnlykỳ.TôithíchnhấtlàchuyệncặpvợchồngtrẻđãxảyraởGãy:“ỞGãylúcbấygiờchỉcóđộmươichòilá.Mộtngàyđầunăm,mộtcặpvợchồngtrẻchèomộtchiếcxuồngtới,lênbờtìmmộtmiếngđấtcấtchòi.Họchưacóconcái, ítgiaoduvớiai.Ngườivợkhôngcósắcnhưngcóduyên,ngườichồnglầmlì,ítnóivàrấtsiêngnăng.Vợ nuôi heo, chồng làm ruộng. Thỉnh thoảng trong những đêm trăng,

ngườitanghethấytrongchòicủahọcấtlêntiếnghò.Mỗilầnnhưvậythìai nấy đều lắng tai nghe, người đương thiu thiu ngủ cũng phải tỉnh vàtiếngruconbặthẳnvìgiọnghòhayquá:giọngngườivợlanhlảnh,giọngngườichồngthìtrầmtrầm,gợilòngnhớnhungthươngtiếcnhữngcõixaxăm.Chấtphácnhưdânquêởđâymàđãnhiềungườithổnthứckhicặpvợchồngđócấttiếng.Điềuđặcbiệtlàlâulắmhọmớihòmộtlầnmàchỉhòtrongnhữngđêmtrăngvàchưaaithấychồnghoặcvợhòvớingườithứbabaogiờ.Họsốngnhưvậytrênmộtnăm.Mộtlầnnọ,chồngvàotrongđồngxaphátcỏluônbảyngày.Khichàngvềnhà,vaivácphảng,lưngđeonóp,thìtrờiđãsẩmtối.Mặttrăngvàngvànglơlửngtrênngọnsođũa.Tớicáchnhàđộhaitrămthướcchàngngừnglại,caumày,lắngtainghe:Cótiếnghaingườihòmàynhưgiọngcủa…Phải,đúngcáigiọnglanhlảnhấy.Anhtacốlắngtainghe.Trongngọngióanhnhậnđượcvàitiếngcủangườikia,ngânngavàréorắt.Anhtatựnghĩ:-Miềnnàycóaimàhòhaynhưvậy?Anhlặnglẽbướctới,vẫnlắngtainghe.Khiđếnnơi thì thấymộtđámđông: từngười trongxómđếncácngườitrong ghe xuồng đậu dưới kinh đều tụ lại nghe hò. Không ai để ý đếnchàng.Chànglựamộtchỗđểnhìnrõnétmặthaingườiđanghò:Ngườiđànôngđẹptrai,tráncao,mắtsángmiệngrấttươi;CònngườivợchàngthìsaohômnaybậnchiếcquầnhàngTânChâuthườngngàycấttronggiỏ.Haibênvẫnđốiđápnhau:Giọngbênnammỗilúcmỗiquyếnrũ,bênnữdầndầncóvẻ say sưa.Chàngyên lặngnghe,mơmàng:Khihaingườimớiởchungvớinhau,nàngthườngcógiọngấy;đãbanămrồi,giọngcóphầnkém,vàtốinay…Bênnamcấttiếng,lờicóchútgaygắtquyếtliệtgắnbó:-Hòooơơ…Mùubôngtrắngláthắmnhụyvàng,ơơơ.Anhđikhắpxứ,tớiđâymớiđượcgặpnàng.Ơơơ.Thậtlàdễthương…ơơ…Hòơơớớ…Nghegiọngnàng,anhnhữngvơvấnvấnvương…Sốngcùngnhauchẳngđượcchoanhphảimơmàngchiêmbao.Chànghộihộpđợivợđáp.Suynghĩmộtchút,bênnữcũngcấttiếng:Hòooớớ…Lửngdatrờibaylượnconchimhồng,ƠơơGặpnhausaoquátrễchotấmlòngnàyxótxa.ƠơơĐêmnằmemluốngnhữngthởra,Đôitachẳng…Tớitiếng“đôita”mắtnàngsánglên,đắmđuốitrongánhtrăngvàgiọng

nànghơilơilả.Đámđôngbỗngvẹtra.Cócáigìloangloángvúttrongkhông,đầuthiếuphụđãlăntrênđất,mộtdòngmáuđenvọtlên.Ainấychạytánloạn.Đêmhômấymộtchòi lácháyrực trongxómmàkhôngaidám lạicứu.Sánghôm sau,một ngôimộmới đắphiện lênngay chỗ thiếuphụ chết.Cònngườichồngthìtừđóbiệttăm,khôngaibiếtlàđiđâu.Khinghegiọngbấtchínhcủavợ,chàngnổicơnghenvàchémvợbằngcáiphảngởtrongtay.”Đọcthíchthúquá,tôihènviếtthưchoNguyễnquân.Nguyễnquânđáp:-XinđatạôngđãđọcrấtkỹĐồngThápMười…Nhữngđoạnôngkhen

cũngchínhlànhữngđoạntôithích,màmộtsốbạnnữacũngthích…(Thư6.11.1971)Trongmộtbứcthưnóivềphongcảnhđẹpcủađấtnước,Nguyễnquânnói:-“Tôinghĩphongcảnhđẹpmàkhôngcóditíchcủadanhnhânthìcũng

khôngthú,vìtrướccảnhmìnhkhôngcólònghoàicảm,cảmxúckhôngđậm.Nướcmìnhcórấtnhiềucảnhđẹpmàrấtítnơicóditích,cóthìcũngkhôngbiếtbảotồn,khôngbiếtnhắcnhởchodukháchchúývào,nhấtlàthiếuditíchcủadanhsĩ.Điềuđótôirấthận”.(xemthêmthưngày22.4.1968).Vìlòngyêucổtíchnênnăm1939,vàoĐồngThápMườikinhlý,Nguyễn

quânđãtìmđếnGiồngTháp,nơixưadùnglàmTổnghànhdinhcủanghĩaquânchốngPhápdoThiênhộVõDuyDươnglãnhđạo(1862-1866).Cùngvớimộtngườibạn thân,Nguyễnquânđãbăngquamộtkhoảngđườngdàihơn2câysốtronglauláchvàdướibóngtrăngmờmờ!-Saokhôngđibanngàymàlạiđibanđêm?-Di tíchchẳngcòngì,khôngcầnđibanngàyđểnhậnxét.Đibanđêm

đượccáilợilàdễthôngcảmvớicốnhân.Đólàlý.Nhưngtìnhthậtlànhân“nhìncánhđồngmờmờdướiánhtrăng

mànghe tiếngđàngáoảonãoở trênbờkinh” lòngNguyễnquân“bồihồinhớlạingườixưa”.Nhớngườixưamàđi…VàkhiđếnTháp:-Lòngtôi–Nguyễnquânchobiết–hơihồihộpnhưlầnđầutiêntôithấy

núiHùng:ConđườngcũngngoằnngoèonhưkhitớinúiTổ.GiồngTháptuykhôngcao,nhưngcũngsừngsữngởtrướcmặttôinghiêmtrangnhưnúiTổ.Mộttâmhồntếnhịvànhạycảm.(…)

[1]ỞđâytôidùngcuốnHồikíNguyễnHiếnLê,NxbVănhọc,năm1993.

[2]TứccụPhươngSơn.

[3] LàngTânThạnh lúc đó thuộc tỉnhLongXuyên, nay là xãTânThạnh,huyệnThanhBình,tỉnhĐồngTháp.

[4]CuốnTựhọcđểthànhcôngxuấtbảnlầnđầunăm1954,đếnnăm1964,cụNguyễnHiếnLêsửachữa,bổsung,vàđổinhanđềthànhTựhọc,mộtnhucầucủathờiđại(ThanhTânxuấtbản).

[5]TácgiảcuốnViệtngữchínhtảtựvị,lúcđóônglàmthưkýThưkhốNamKì.

[6]Gẫy:trongbảncủanhàVănhoáThôngtin,cólẽdobiêntập,inlàGãy(mặcdùtrongbảnđồtácgiảviếtGẫy).Vàcũngcólẽngườibiêntậpđãlượcbỏ“mụcsáchbáođểthamkhảoởcuốisách”.VìthiếumụcnàynênBùiThịĐàoNguyên,trongbàiAimớithậtlàôngĐốcVàngởĐồngTháp,đãthanphiền rằngkhôngbiết cụNguyễnHiếnLê thamkhảo tài liệunàomà chorằngĐốcVàngtửtrậnchungvớiChưởngBinhLễ.

[7]XemphầnĐọcthêmởcuốieBook.

[8]KinhVĩnhĐiều.

[9]Cóngườigọilà“phùsáo”,cónghĩalàcôgáiLào.(Goldfish).

[10]TứccụPhươngSơnở làngTânThạnh lúcđó thuộc tỉnhLongXuyên,naylàxãTânThạnh,huyệnThanhBình,tỉnhĐồngTháp.(Goldfish).

[11]Thứghenhẹvàđẹp,cáchươngchứcthườngdùngđểđi“hầu”quậnhoặctỉnh.

[12]BạnhọctừlớpnhấttứcchủnhiệmkiêmchủbúttạpchíThanhNghị ởHàNội,cựuBộtrưởngTưphápVũĐìnhHòe(1912…)naysốngởHàNội(BT).

[13]Cỏlát:TừđiểnBáchKhoatoànthưViệtNamchéplà“cỏlác”vàgiảngnhưsau:“(Cyperusiria),loàicỏdạihằngnăm,phổbiếnởruộnglúa.Thânbacạnhnhiềuchồi,cao20-60cm.Rễsợimàuđỏvàng.Bẹlámỏngbọcthângốc,láhẹphìnhmũigiáo.Trụchoatánkép:trụchoabậcIdài10cm,trụchoabậcIIdài2cm.Bôngdài2-4cm,mọcđôiởđầunhánhhoa.Hạtthondài1-2mm;quảvàhạtmàunâuvàng,thon,tamgiác.Sinhsảnbằnghạt”.(Goldfish).

[14]TứcthânmẫucủabàNguyễnThịLiệp.(Goldfish).

[15]CólẽlàtờTinĐiển.(Goldfish).

[16]ThisĩNguyễnBínhđãtảTếtSàiGònbằnggiọngmỉamai,chuaxót:Dưahấuchấtcaohơnnócchợ,Màhoasennởcũnghuyhoàng!

[17]Xìcút(scout)làhướngđạosinh,khôngphảixescooter,cũngkhôngphảilà“đồdõm”nhưthườngđượcdùngngàynay.(Goldfish).

[18]Nơihộihọpvàlàmviệccủacáchươngchức.TạiBắcViệt,hươngchứclàmviệcngaytạiđình.

[19]500đ.hồiđóbằng10.000đ.bâygiờ(1954)

[20]Tứcbảnđồởtrên.(Goldfish).

[21]SvayRiêngthuộcKampuchia,tacòngọiXvâyRiênghoặcXoàiRiêng.(Goldfish).

[22]ĐồngThápMườinămnàocũngbịlụtdonướcsôngCửuLong,cònkhuởhaiconsôngVàmCỏcũngngập,songdonướcmưavànướccủahaisôngấy, nên công việc đào kinh để khai phá hai khu vực đó phải theo nhữngnguyên tắckhácnhau.VàĐồngThápMườinhiềucỏnăng, lát,bàng; cònkhugiữahaisôngVàmCỏnhiềulausậy.Vậycâycốivàcólẽcảđịachấtcũngkhác. [Vùngđấtnhiềunăng, lác,bàng làvùngđấtnhiễmphènnặng.(Goldfish)].

[23]Từnăm1885đãcóđườngxelửađitừSàiGònđếnMỹTho,vớicácga:SàiGòn,AnĐông,PhúLâm,AnLạc,BìnhĐiền,BìnhChánh,GòĐen,BếnLức,BìnhAn,TânAn,TânHương,TânHiệp,LươngPhú,TrungLương,Mỹ Tho. Năm 1958, tuyến đường sắt này bị dỡ bỏ, sau 73 năm tồn tại.(Goldfish).

[24]TạiHàNội

[25]Mộtloạicâymọcởbờnướckhôngcóthân,lánhưládừa,dùngđểlợpnhà,tráiănđược,mátnhưngrấtnhạtnhẽo.

[26]VềkinhLagrangevàGãy,trongNgườiBìnhXuyêncủaNguyênHùngcóđoạn sau: “…kinhDươngVănDương (trước là kinhLagrange).Conkinhnày chạy song song với kinhNguyễnVăn Tiếp (trước là kinh CậuMườiHai).KinhNguyễnVănTiếpcắtngangĐồngThápMười,nốiliềnsôngVàmCỏTâyvớisôngTiền.KinhDươngVănDươngngắnhơn,chạytớiGãyCờĐenthìđụngkinhThápMườiănthôngvớiNguyễnVănTiếp”.(Goldfish).

[27]Tứcchủtỉnh(ởTrung,Bắcgọilàcôngsứ).

[28]Bánhcanhlàthứbánhbộtvêlạithànhtừngsợidài,lớnnonchiếcđủađểnấucanhvớitôm,thịt.

[29]Một thứdaođểphát cỏ. [LêNgọcTrụ, trongTựđiểnchánh tả,ghi làphãng(vớidấungã).XemphầnĐọcthêm.(Goldfish)].

[30]LớnhơnthùngngoàiBắcmộtchút.ĐấttốtởNamViệtđượctrungbình120giạmộtmẫuTây,đặcbiệtlắmmớiđược150hoặc200giạ.ỞBắcViệt,mỗimẫu ta được trung bình 60 thùng, tức 180 thùngmộtmẫuTây, bằngkhoảng 150 giạ ở Nam. [Một giạ, xưa bằng 42 lít, nay bằng 40 lít.(Goldfish)].

[31]Mộtloạichimtựacongà,mỏlớn,hayphámùamàng.

[32]Cácnữtranggọilàbằng“đồng”chỉcónhiềunhấtlà40%vàng24K,tứcvàng 4 tuổi; “vàng Tây” là vàng 5 tuổi, “vàng 18” là vàng 7,5 tuổi.(Goldfish).

[33]Cólẽnhữngngườinàyphảigộiđầubằngnướctrovỏtráigònhoặchànthe.(Goldfish).

[34]Ngườitagọinhữngcâytràmbịvùidướiđấtđólàtràmlục.(Goldfish).

[35]Nênhiểuphènxanhởđâylàphènnhômchứkhôngphảilàthanhphần(CaSO₄).(Goldfish).

[36]Đừnglầmvớimột loạicâycao,cànhnhưtánxòaravàcũngcó tên làbàng.

[37]TứckinhQuatrebis (tiếngPháp).Kinhnàycònđượcgọi làkinhSố4MớihoặckinhTưMới.

[38]Mộtthứđànnhịlàmbằngsọdừa,mộtthờirấtthịnhhànhởNamViệt.

[39]Xinđộcgiảnhớlàcuộcdulịchnàyxảyrakhoảngnăm1939.

[40]Bâygiờsốđógấpmườihaygấptrăm?

[41]TứcHiệpướcNhâmTuất.(Goldfish).

[42]TheoôngPhanThânViệt(Mới–số73)thìVõDiDương.

[43]VõDuyDươnglàcontraithứbatrongmộtgiađìnhnôngdântênlàVõHữuĐứcởthônCùLâmNam(NamTượng,xãNhơnTân,huyệnAnNhơn,tỉnhBìnhĐịnh),sinhnăm1827,sauVõHữuBiểuvàVõDuyTân.VõDuyTâncóthamgiaphongtràochốngPhápởBìnhĐịnhdoMaiXuânThưởngchỉhuy,saukhiMaiXuânThưởngđềnnợnước,ônglạithamgiaphongtràodoVõTrứchỉhuyvàđãbịthựcdânPhápbắt,vàbịchémnăm1898.(TheoVõ Duy Dương với Đồng Tháp Mười, Nguyễn Hữu Hiếu chủ biên,http://www.vnmilitaryhistory.net/index.php?PHPSESSID=34895f8785ab3b8849855d90f2832bf3&topic=5708.0).(Goldfish).

[44]60cân≈36ký.(Goldfish).

[45]Theobảnđồ1/127.000củanhàbinhvẽnăm1872vànăm1873thìcònmộtconđườngnữatừCaiLậy.Chắcđườngnàymớicósau.

[46]Cóngườinóitrongtrậnấy,sĩquanPhápbắtnhiềutửtùđeochungmộtcáigôngbằngvánmỏng,rộngvàdàicóđụclỗcholọtcổrồibắthọlộivàonhữngchỗsìnhsâutrênthướcrưỡi.Nhữngtấmvánấynổitrênmặtbùnvàlàmcầucholínhqua.Lờiđóchưachắcđãđủtin.

[47]TheobôlãotrongmiềnCaoLãnhthìđôđốcBạcMá(Lagrandière)cholùm bắt ông dữ lắm,một đêm nọ lính tình báo cho hayThiên hộ vàmộtngườibộhạngụtạimộtnhàkiatạichợBaSao,đôđốcpháimộttoánquânđếnvây.Vâyxong,đôđốcbảonhânviênthôngngônmờiThiênhộrađấukiếmvớiđôđốcvà lấydanhdựmộtsĩquanPháp,hứakhônghềbắnmộtviênđạnhoặccho línhbắn.Thiênhộnghevậy,cùngngườibộhạở trongnhàphóngrađấugươmvớiBạcMá.Línhđượclịnhđứngxangó.Sotàigầnnửagiờmàbấtphânthắngphụ.Sau,ThiênhộnghĩcàngđánhlâucàngbấtlợivìgươmcủaôngngắnmàgươmcủaBạcMádài,nênông rahiệuchongườibộhạrútlui,lầnđếnmộtbứchàngràocao,hétlênmộttiếng,chémmạnhmộtgươmchođốiphươnglùilạirồithừacơnhảytráikhỏirào,rasứcchạy.Lagrandièregiữlờihứa,khôngcholínhđuổitheo.(TàiliệucủaPhanThânViệt,trongtờMớisố73).

[48]Giồnglàgòcao.

[49]VềđịadanhThápMười,thạcsĩsửhọcNguyễnHữuHiếuviếttrongVănhóadângianvùngĐồngThápMười:“TrướckhiđịadanhThápMườirađời,vùngnàytừngmangnhữngtênVô-tà-ôn,chằm(đầmlầy)lớn,chằmMãngTrạch,hồPhaTrạch,lâmtẫu(rừngtrênđầmlầy)…CólúcdângiangọilàVãngTháp (cónghĩangôi tháphoang tànđổnát, thápbị lãngquên).CònngườiPhápthìgọilà“PlainedesJoncs”,tứcđồngcỏláchayđồngcỏbàng(http://tuoitre.vn/Tuoi-tre-cuoi-tuan/Tuoi-tre-cuoi-tuan/453126/Vo-%E2%80%9Cron%E2%80%9D-Dong-Thap-Muoi.html).(Goldfish).

[50]ThiênhộcấtnhữngthápấyđểdòmchừngtàuPháprồidùngmậthiệu,thôngtinchonhau.

[51]Chú thíchnăm1970.Theo tôi, thuyếtdướiđây củaôngLêHươngcóphầnđáng tinhơncả.TrongbàiĐịadanh,di tích, thắngcảnh trongvùngngườiViệt gốcMiên,Tập sanSửĐịa số14-15năm1969, ôngviết:ThápmườilàmộttrongnhữngngôithápbằngđádovuaJayavarmanVIIxâycấtkhắplãnhthổđểthờthầnBàLaMônLockecveralàvịthầnchuyêntrịbệnhchonhânloại.Bêncạnhthápcónhữngcănnhàsàngỗ lợpbằngđámỏng,bằngngóihaybằngláthốtlốtđểngườibệnhnằmdưỡngbệnhdonhânviênytếhoàngtriềucoisóc.NhữngngôithápđượcxâydọctheocácconđườnglớntrongnướcmàngôinằmtrongĐồngThápMười,tínhtừđiểmxuấtphát,đứngvàohàngthứmười.Thờigiantrôiqua,tànphátấtcảcôngtrìnhkiếntrúccủacổnhân,dãynhàtiêutan,chỉcònmộttượngsưtửđávàmộtlinhphù(linga)cũngbằngđá,dướibệcókhắcchữBắcPhạn(sanscrit)ghi tênTháp thứmười.Trongnăm1932, nhàkhảo cổPhápParmentier đãđi vàoĐồngTháp(…)bằngghevàxuồngđểđọcnhữngchữkhắcvàođóvàphátgiác ra ngôi tháp”.Vậy thì xưa kia,miền này nếu không phải làmột “xứthịnhvượng”thìcũngcóđôngdâncư,vàcómộtconđườngnếukhôngphảilà“látđá”thìcũnglớn,đưalêntớiCaoMiênngàynay.Nhưngđườngchắcchỉdùngtrongmùanắng,tớimùalụt,ngậpcảthướcnướclàít.

[52]NgườiThổtứcngườiCaoMiên.

[53]Mặttiềnquayrabờkinh;mặthậutráilại.

[54]Kiểmduyệtnăm1954bỏbahàng.

[55]Kiểmduyệtnăm1954bỏhaihàng.

[56]Tứcbêtôngcốtsắt.

[57]Kiểmduyệtnăm1954bỏbahàng.

[58]Ngườicầmquyềntrongnướckhôngsợdânnghèomàsợsựnghèogiàutrongnướckhôngđều.

[59]Tráilớnbằngtráiổi,rấtngọt,cóhộttựatráihồng.

[60] Theo cụ Quách Tấn thì ở Bình Định, chứ không phải ở Phú Yên.(Goldfish).

[61]Nhânlễmừngthọbát tuầncủaHoàngCaoKhải,CửnhânNguyễnKỳXương làm hai câu đối: “Phúc đứcmột nhà hai tổng đốc, PhápNam hainướcmộttrungthần”.Vếđầuviếtxong,HoàngCaoKhảiralệnhthưởng10đồng;vế thứhai,CửXương“vừaviếtxongchữcuối,HoàngCaoKhải táimặt,rũáobỏvàonhàtrong”.(TheoNguyễnKimHoạt,CửnhânNguyễnKỳXươngvàbàithơ“Chimhoạmitronglồng”,tạpchíKiếnthứcngàynaysố769,ngày20-12-2011).(Goldfish).

[62]TrầnBáLộc(1839-1899).SaukhiLộcchếtcóngườiđiếukhéoôngtamộtcâuliễnvớiýmỉamaicayđắng.Nhấtlàkhidinhôngtabịhỏahoạn,mộtnhàthơ(DịNhơnThị)cảmđề:DinhTổngđốcTrầnBáLộccháy:“Dámđemxươngmáucủađồngbào,Màcấtcáidinhthậtlớnlao.KhóitỏacungArằngchuyệncũ,LửathiêudinhBákhácđâunào!“Phìgiaquânđối“sơnhàcố”.“Báooán”dânđồng“nhựtnguyệtcao”.NướcsạchCáiBètrongleolẻo,Làmgươngchosáchđểvềsau.Cáccontraiông:TrầnBáTường,TrầnBáHữu;nhấtlàTrầnBáThọ(1861-1909)đềulàtaysaiPháp.ThọtừngsạtnghiệpvìkinhdinhđấthoangởCáiBè, bị vỡnợ, quan thầybỏ rơi, bị tịch thugia sảnvì thiếunợngânhàng.Phẫnchí,Thọdùngsúngtựtửnăm1909.Lúcấycóngườigởichoybàithơ(trướckhichết):GởichoTrầnBá…trước15ngày…đúngVữngcầmđứccậycựutriôi!Chúathửlòngmìnhmộtítthôi.ÉpchínghelờiquakhổảiĐừngxuichướcquĩkhốnvôhồi![BT].

[63]ArroyodelaPostegọitheotiếngViệtlàrạchRunNgu(theoSàiGònTả-pín-lùcủaVươngHồngSển).(Goldfish).

[64]MộttiếngdùngởsởCôngchánhcónghĩalàdùngmộtloạimáyđểmúcbùntrongkinhđổlênbờ.

[65]Nghĩalàkinhthươngmại.

[66]CólẽHòơơớớ…bịinlầmthànhHòooớớ…(Goldfish).

[67]MộthươngchứcnhưtrươngtuầnởBắcViệt.

[68]Mộtloạicâycaotrênbathước,maulớn,bôngănđược,thânlàmcủihaycột,tráinhưtráiđậuđũa,dàikhoảnghaitấc,rủxuốngnhưbứcmành.

[69]Đườngmònđócólẽhồixưadùngđểchởgạovôđồng,nêncótênấy.

[70]Một loại cây rừng, vỏ dầy, đỏ chát, ngoài có lớp trấtmỏng tựa giấy.NgườiBắcdùngnóđểnhaivớitrầu.

[71]Chỗđấtthấpởtrongđồng,cónướcnhưngcạn.

[72]Cólẽvàotháng10,cálinhngượcdòngnướclộivềBiểnHồởCaoMiênthìphảihơn.(Goldfish).

[73]CólẽhọđongbằngthùngdầulửahiệuConSòloại20lít.Mộttáo21lít.Mộtgiạ42lít.Trướckia,ngườitathườngdùngđơnvịgiạtrongviệcmuabánhoặclàmmắn,nướcmắncálinh.(Goldfish).

[74]Hổngựatuydữnhưngkhôngcónọcđộc.(Goldfish).

[75] Loại rắn biết tát nước bắt cá, như người ta hay kể, là rắn hổ mây.(Goldfish).

[76]BâygiờlàđườngTựDovàđườngLêLợi.(Goldfish).

[77]HaicâutrongbàiTươngtiếntửucủaLýBạch;HoàngTạo,TươngNhưdịchthơ:Đờingườiđắcýhãyvuitràn,Chớđểbìnhvàngsuôngbóngnguyệt!(Goldfish).

[78]TôiđãđọcmộttạpchícanhnôngcủaMĩnóibênhọcũngcóthứlúaấyvàcũnggặttheolốiấy.

[79]TứcnghịviênngoàiBắc.[TrongNam,mỗi tỉnhchỉcóbavị,haiViệt,mộtPháp.(Goldfish)].

[80]Trongkhinói chuyện,ngườiNamnóinhanhhai tiếng“ôngấy” thànhmộttiếng“ổng”.

[81]Hầmlớnchocáở.

[82]Truyệnmộtchàngchăncừusốngcôđộctrênmộtđỉnhnúi.

[83]Ruộngở trongxa, lúa chởxuống tambảnhoặcxuồng rồi chốngđi rangoàirạchlớn:nhưvậylàlòilúa.

[84]Giấybạctrămđồng(Centpiaste).

[85]MấycâunàytrongbàiTràngGiang.TRÀNGGIANG

Bângkhuângtrờirộngnhớsôngdài.HuyCận

Sónggợntrànggiangbuồnđiệpđiệp,Conthuyềnxuôimáinướcsongsong.Thuyềnvềnướclại,sầutrămngã;Củimộtcànhkhôlạcmấydòng.

Lơthơcồnnhỏgióđìuhiu,Đâutiếnglàngxavãnchợchiều.Nắngxuống,trờilênsâuchótvót;Sôngdài,trờirộng,bếncôliêu.

Bèodạtvềđâu,hàngnốihàng,Mênhmôngkhôngmộtchuyếnđòngang.KhôngcầugợichútniềmthânmậtLặnglẽbờxanhtiếpbãivàng.

Lớplớpmâycaođùnnúibạc,Chimnghiêngcánhnhỏ,bóngchiềusa.Lòngquêdờndợnvờiconnước,Khôngkhóihoànghôncũngnhớnhà.

(Nguồn:Internet.[QuocSan])

[86]Mộtloạingũcốc,hộtnhỏ,vàng,đểlàmbánhhoặcchochimăn.

[87]Loạicâynhỏ,làmcủi,bôngănđược.

[88]TheoSơnNamVàmNaocòncótênlàVàmThuận, trênbờcóđặtđồnlũytênThuậnTấn(Tấn,khiđólàtừđểchỉđồnvensông.LịchsửAnGiang,NXBAnGiang,1988,tr.16).Vàmngoàinghĩalàcửasông,cửabiểncònđểchỉ nơi sông nhỏ, rạch nhỏ giao nhau với sông lớn hoặc biển. (Nguồn:Wikipedia).(Goldfish).

[89]TheoôngNguyễnVănHầutrong“BàitếNghĩatrủngvăn”,TậpsanSửĐịa số 17-18 năm1970, thì là cámập và các người trốn xâu đó ôm thânchuốimàlộiquatừngđoànmột.

[90]TứccụPhươngSơndịch.(Goldfish).

[91] TheoBùi ThịĐàoNguyên trong bàiAimới thật là ôngĐốc Vàng ởĐồngTháp?đăngtrênDiễnđànSôngHươngthìniênđạinàykhôngđúnglắm.(Goldfish).

[92]Mộtquantơnặngmộtkílôrưỡi,đủdệthaicâyhàng.

[93]Hai câu thơ củaTảnĐà:Hà tươi cửa biển TuRan, LongXuyên chénmắm,NghệAnchéncà.(Goldfish).

[94]Bôngbằnglăngthườngnởvàomùahè,lúcnàylàgiữaxuân,cólẽbằnglăngchưatrổbông.(Goldfish).

[95]TứccụPhươngSơn.(Goldfish).

[96]TứctrậnlụtnămGiápThìn.(Goldfish).

[97]Thứnhất(1914).

[98]TứcmáymayhiệuSinger.(Goldfish).

[99]Mộtthứgỗquícóvânrấtđẹp.

[100]LàngCaoMiên.

[101]TứccụVõHoành.(Goldfish).

[102]Tứctihànhchánhcủatỉnh.

[103]Mườiđồnghồitrước1930bằng1000đbâygiờ(1954).

[104]TứccụPhươngSơn.(Goldfish).

[105]TrongcuốnĐôngKinhNghĩaThục, tácgiảbảocụCửlúcđógầnsáumươituổi.(Goldfish).

[106]Mộtbànthờnhỏđặttrênmộtcáitrụởgiữatrờitạigiữasân,trướcnhà,đểthờTrờiPhật.

[107]CoicuốnNguyễnQuangDiêucủaNguyễnVănHầu.

[108]TrăngtheomuôndặmnướctrôiChỗnàocónướcmàtrờikhôngtrăng?DòngsônglượnquanhrừngthơmngátTrăngsoihoatrắngtoátmộtmàu.(TrầnTrọngKimdịch)

[109]Mộtloạicâycao,tráilớndàibảy,támtấc,ănđược.

[110]ConcủacụPhươngSơn.(Goldfish).

[111]TrongĐồngThápMười, tuỳchỗ,mỗinămmưa trungbình từ1 tới2thướcnước.

[112]TứcnhưhươngcảtrongNam.

[113]BabàiđọcthêmdướiđâytôichéptừcuốnQuáchTấn–NguyễnHiếnLênhữngbức thưđầmấm,NXBTổnghợpTP.HồChíMinh,năm2010.(Goldfish).

[114]Dòng:cụNguyễnHiếnLêgọilà“giồng”.(Goldfish)

[115]ChuMậuThức,ngườiđờiTống.ĐặngThuyên,trongbàiHoavàNgườiở“XứsởHoaanhđào”,bảo:“Người takể lạichuyệnChuMậuThức tìmđến ngủ trong con thuyền trên khúc sông hai bên bờ trồng nhiều hoa đểmộngmìnhhòacùngmộngcủaliênhoa”.(http://www.qdnd.vn/qdndsite/en-us/75/24828/print/Default.aspx).(Goldfish).

[116]Lũng:CụNguyễnHiếnLêgọilàlung.(Goldfish).