Upload
others
View
7
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
•• ••
BUYUK • •
MECiDiYE CAMİİ VE
••
ORTAK OY
• KUUEYTTÜAK
e KUUEYTTÜAK
Kuveyt Türk Katılım Bankası Kültür Yayınları Dizisi: 4
"BÜYÜK MECtDIYE CAMll VE ORTAKÖY"
EDİTÖR Mehmet Baha Tanınan
YAYIN KURULU Yrd. Doç. Dr. Gözde Çelik Prof. h.c. M. Uğur Derman Prof. Dr. Ahmet Ersen Cengiz Göncü Dr. M. Çağhaa Keskin Serap Timaş Koçak Dr. Sevgi Parlak Prof. Dr. Turgut Saner Prof. Dr. M. Baha Tanınan Ferhan T ekiıımirza
PROJE KOORDİNATÖRÜ Hasan Yılmaz
KURUMSAL ILETİŞL\11 Gökhaa Şengül Esra Hebil
KiTAP TASARIM Abdüsselam Ferşatoğlu
FOTOCRAF Cihat Htdır
SON OKUMA Dr. Mustafa Demiray
YAPIM Forografika Ltd. Şti. Selami Ali Mh. Vakıf Sk. No: 2/2 D.7 34664 Tel: +90 (216) 201 10 94 Üsküdar lstanbul
BASKI ve ClL T Pasifik Ofset Cihangir Mah. Güvercin Cad. No:3/1 Baha iş Mrk. A
Blok 34310 Ha.ramidere / lstanbul
ISBN 978-605-63459-2-0. ". . .. BASKI YERl ve YILI İstanbul 2014
Copyright © Her hakkı mahfuzdur. Tüın yayın haklan Kuveyt Türk Kanlım Bankası'na aittir. Tanıtun amacıyla yapılacak kısa alıncılar hariç, yayıncının izni olmaksızın tümüyle veya kısmen, hiçbir yolla ve hiçbir ortamda yayınlanamaz ve çoğalnlaaıaz.
KUVEYT TÜRK KATILIM BANKASI A.Ş. Büyükdere Cad. No: 129/1 34394 Esentepe I lST ANBUL Tel.: +90 (212) 354 11 11 www.kuveytturk.com.tr
\
BÜYÜK MECİDİYE (ORTAKÖY)
CAMii'NiN MİMARİSİ
Banisi Sultan Abdülmecid'in adıyla
da anılan "BüyükMecidiyeCarnii"
veya yaygın tanımıyla "Orta
köy Camii" 1853 yLlında inşa edilmiş,
Boğaziçi'nin geç dönem imparatorluk .__ -- -
yapıları sahnesindeki yerini almıştır .1 Bir-
çok yayında Nikağos Balyan'ın yapının
mimarı olduğu belirti lmiş,2 ne var ki ya
pılan son arşiv araştırmalarında, bu bilgi
yi doğrulayacak hiçbir kayda rastlanma
mış, buna karşılık inşaat sürecinde önce
Artin Kalfa, ardından da Hacı Stefan
Kalfa'nın görev aldığı tespit edilmiştir. ı
Denize doğru belirgin biçimde uzanan
bir rıhtım üzerindeki Ortaköy Camii, - -- - -T anzimat'tan sonr~ kendine özgü bir
karakte.r kazanan Osmanlı mimarlığının
eski kent merkezinden uzak en önemli -
temsilcilerinden biridir. 4 Yorumlanmış ve
Osmanlı beğenisine uydurulmuş tutarlı
bir neoklasik-barok tarzın egemen oldu-- -ğu tasarım v~ inşaat etkinliğinin ürünü-
dür. Anıtsal ifadesini 17. yüzyılda Yeni - -:::---. Cami ile bulan rıhtun veya '~lı-cami" konseptinin alçakgönüllü boyutta, ama ..__... ---imparatorluk iddiası taşıyan bir izleyi-
cisidir. Bu konuda Asya yakası kıbleye
yönlenme açısından elverişli konumda-
dır. Üsküdar'daki Mihrimah Sultan (İs
kele) )Camii veya 1778 tarihli Beylerbeyi
Camii denizden yaklaşanı kucaklayan bir
yerleşim içindedir. Ancak aralarında Or
taköy Camii'nin de bulunduğu Avrupa
yakası camileri5 denize ister istemez kıble
cepheleri ile yönelmekte, denizden yakla
şım açısından doğrudan veya eksen esaslı
bir bütünleşmeyi yerine getirememekte
dir (Rl).
Deniz kenarındaki özel konwnuyla
Istanbul'un simge yapılarından biri hali
ne gelmiş olan caminin oturduğu zemin,
statik sorunları beraberinde getirmiştir.
Gerek zemin sorunları gerekse deprem
ve yangın etkileri yapının defalarca ona
rılmasına neden olmuş, özgünlüğünü
zedelemiştir.~
HÜNKAR KASRI VE ANA İBADET MEKANI
Hünkar kasrı ve ana ibadet hacminden
oluşan caminin planı büyük ölçüde 1848
yılında Sultan Abdülmecid tarafından
Garabet Amira Balyan'a yaptırılan Kü
çük Mecidiye Camii'nin plan kurgusu-
BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMil'NIN MiMARİSi 267
nu tekrarlamaktadır (R2) .- Yapı, bod
rum kat içeren bir platform üzerinde
yükselmektedir Ana hacmin kuzeyinde
ki geniş bir alanı kaplayan hünkar kasrı
iki katlıdır (R3). Harim ve hünkar kas
rının oluşturduğu kompozisyon büyük
ölçüde simetrik bir kurguya sahiptir.
Hünkar kasrı, cami ile bütünlük içinde
tasarlanmış olsa da, bağımsız işleyişi ile
ayrı bir yapı etkisindedir; harim bölü
müne kuzeyden bağlanmaktadır (R4).
Caminin ana girişi nin üzerinde bulunan
salonla birbirine bağlanan doğu ve batı
yönündeki üçer bölümlü, girişi iki yan
dan kuşatan kanatlar ile "U" şeklinde
bir plan sergilemektedir. Sultanın özel
girişi batı kanadındadır (R5). Rıhtıma
açılan bu düzenleme, -böyle bir yapıdan
beklenebileceği üzere- sultanın deniz
yol unu kullandığını göstermektedir. s
Üç açıklıklı bir portiko ile vurgu lanmış
gi riş bölümü hünkar kasrının batı kana
dının ilk katına açılır. Buradan çift kol
hı eğrisel hatlı bir merdivenle hünkar
dairesi olarak düzenlenmiş üst kata
u laşılır. Sultanın ibadeti için özelleşmiş,
bir balkon aracılığıyla harime yönelen
hünkar locası (mahfili) burada bulu
nan hünkar dairesi ile ilişkilidir (R6, 7).
Hünkar kasrının doğu kanadının sirkü
lasyonu kendi içinde, merdiven aracılı
ğıyla işlemektedir. Bu düzenleme ile ca
mjnin ana girişinden ikinci kata ulaşım
engellenmiş, böylece sultanın güvenliği
sağlanmış ve dönemin protokol kural
larına uygun bir düzen getirilmiştir. •
Kasrın batı kanadındaki hünkar dairesi
yoğun bir şekilde dekore edilmiştir (RS).
Buradaki merdiven bölümü ve iki oda-
BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMİİ'NIN MiMAAISI 26 9
nın duvar ve tavanları yüzey resimleri ile
değerlendirilmiştir. Merdivenin bulun
duğu mekanı örten tonozun yüzeyinde
ki kompozisyon, perdelerle vurgulanmış
pencereler ve aralarında bulunan dilimli
kemerli balkonlar ile "gökyüzüne açılır".
Tonoz tavanında bu düşey kurgu belirgin
biçimde devam eder. Merdivenin açıldığı
odanın tonoz yüzeyinde, d ilimli kemerler
ve sütun ların arasında, Hint-İslam or
tamını çağrıştıran mimari bir arka plan
seçilrnektedir.ıı1 Bu sahne perdelerle çev
relenmiştir. Tonoz tavanı ise, oda duvar
ları gibi sade bir dekorasyona sahiptir.
Hünkar dairesinin güneyindeki odanın
duvarları da, ortalarında bitkisel motifler
işlenmiş panolara ayrılmıştır .
12.25 m'lik kenar ölçülerine sah ip kare - -harim bölümü tek kubbeli ya lın bir
mekandır (R9). Bu mekan, hünkar kasrı
nın cami girişi olarak ayrılmış orta bö
lümünün birleşmesiyle kuzey-gi.iney ek
seninde genişler. Bu düzenleme, yani ana
hacmin giriş yönüne eklenen kapalı bir bi
rimle dikdörtgene dönüşmesi, izlenimler
farklı olsa da, lznik'teki Yeşi l Cami'den
Laleli Camii ve Nusretiye Camii'ne uza
nan benzer uygulamalar dizisine ekle
nebilir (RlO, ıı, 12). Çift kollu eğrisel bir
merdiven ile ulaşılan kapının ardından
son cemaat yeri işlevini üstlenen bir bö
lüme ul aşılır (R13). Burası, hünkar kasrı
nın sirkülasyonundan özellikle aynlmış
ve kasrm iki kanad ı arasındaki bağlantı
üst kata taşınmıştır.
Harim bölümünün doğu ve bat ı duvarla
rı altta ve üstte birer üçlü pencere dizisi
ile değerlendirilmiştir (R14). Aynı düzen-
BÜYÜK MECİDİYE CAMii VE ORTAKÖY
leme mihrabın kapattığı orta kısım hari
cinde gi.iney duvarında da devam etmek
tedir. Kuzey duvarında ise, pencerelerin
yerini, aynı sayıda açık lık almıştır. Alt
ta bulunan i.iç açıklık, harim bölümüne
girişi sağlarken, üst sıradaki açıklıklar
hünkar kasrının harime açılan balkonla
rını teşkil etmektedir (R15, 16). Üst katta
batıdaki birime yalnızca hünkar daire
sinden ulaşılmaktadır. Burası küçük bir
oda, bir hünkar locası şeklinde düzen
lenmiş ve su l tanın ibadetine aynlmıştır
(R17). Üst kat ile ana ibadet mekanı ara
sındaki mekansal ilişki bir yandan yine
erken Osmanlı döneminin bazı özellikle
rini akla getirmekte, örneğin Bursa'daki
Yeşil Cami'nin üst kat mekanlarını hatır
latmakta (R18), bir yandan da genel hat
larıyla kilise mimarlığında karşılaşılan
ve orgun da yerleştirild iği galeriyi akla
getirmektedir (R19).11 Osmanlı mimarlığı
nın karakteri yüzyıllar içinde ihtiyaçlar,
etkiler ve yetkin uyarlamalarla özgünlük
kazanmıştır. Dolayısıyla ilk anda birbi
riyle bağdaşmaz gibi görünen bu tür esin
kaynakları Osmarılı mimarlığının doğası
uyarınca Ortaköy Camii'nde de tasarımı
biçimlendirmiş olmalıdır.
ANA İBADET MEKANININ
DEKORASYONU
Ana hacim geleneksel öğeler ~e içermek
le birlikte esas olarak Batı mimarlığında,
Röneş_ans'la şekillenen, özellikle 17. yüz
yılla birlikte dön~en Fransız ve İtalyan
barok mekan anlayışının -ve bunun 19.
yüzyıldaki görüntüsünün- esinlerini ta
şımaktadır. Buradaki etkiyi, duvarlann
çok parçalı yüzeylere ayrılması ve bunla
rın renkli taş taklidi alçı panolar ile de
ğerlendirilmesi, antik sütun düzenlerin
den alıntılar ve görsel yanılsama getiren
resimli dekorasyon (trompe-l'oeil) olarak
özetlemek mümkündür (R20). 12 Esasta ya
lın kare bir mekandan ibaret olan bu ya
pıda mimari iddia, yüzeylerin düzenlen
mesinde ve özellikle kubbenin kalemişi
dekorasyon unda aranmıştır.
Mekan, alçak ve yüksek pencere sırala
rının etkisine eşlil< edecek şekilde, görsel
açıdan iki katlı tasarlanmıştır. Zeminde
yüksek kaideler (piedestal) üzeri11de yük
selen üçlü pilaster demetleri ana ifadeyi
belirlemektedir. Ana pilasterler, içeride
giriş ve hünkar kasrının bulunduğu cep
hede yarım sütuna dönüşmektedir; aynı
cephenirı köşelerinde ise duvar içinde
çeyrek sütunlar durmaktadır (R21 ). Yüzey
dekorasyonuna mimari canlılık katan bu
taşıyıcılarda T oskana düzeni seçilmiştir.
Başlıkların yüzeyine birer rozet yerleş
tirilmiş, abakus tablasının kenarlarına
üzerinde İyon yaprak dizisi bulunan bir
profil işlenmiştir. Başlıklar iki görsel katı
birbirinden ayıran ve orta kısımlarda
konsollarla zenginleşen kornişi taşımak
tadır. !kinci sırada da yine aynı pilaster
demetleri devam etmekte, ortadaki taşı
yıcılar bu kez Korint düzeninden bilinen
akantus yapraklarıyla bezeli başlıklar
la sonlanmaktadu (R22). Yine zengin ve
konsol dizili bir saçaklık (entablature)
tüm düzeni sınırlamaktadır. Ortalar
daki sütun çiftleri eğrisel bir alınlığı ta
şımakta, kompozisyon bunun üzerinde
ayrıca taşıyıcı kemerlerin geniş yayı ile
çerçevelenmektedir.
R6 Harimden
mahfillere bakış
BÜYÜK MECiDİYE (ORTAKÖY) CAMli'NIN MiMARiSi 2 71
. ~ .. ~ . .... "':" ~
~ . ~ ~ . fi'!- . "':"
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -:-
Kubbenin iç yüzeyi yoğun bir kalemi
şi bezeme ile değerlendirilmiştir. Yüzey
tasarımı temelde baldakene dayanan bir
gök mimarisi sahnesini içermektedir. Or
tasında bir madalyon bulunan geleneksel
Osmanlı camiinin kubbe tasarımı, yerini
burada kökeni Helenistik döneme kadar
inen, Roma, Bizans ve Avrupa mimari
sinde de çağlar boyunca izlenebilen "ske
ne kubbesi"ne bırakmıştır. Kubbe yü
zeyinde ele alınan gök mimarisi iki ayn
baldaken motifi ile oluşturulmuştur.13
Kubbedeki baldaken imgesi, pandantif
lerin de temel dekorasyon öğesini teşkil
ederek, bütüncül bir kompozisyon ortaya
koymuştur. Bu dekorasyon birlikteliğin
de aynı zamanda pandantifler ile kubbe
nin strüktürel bütünlüğü de vurgulanmış
tır. Pandantiflerde görülen, geriye doğru
çekilmiş yeşil perdeli baldaken görüntüsü
kubbe yüzeyinde aynen tekrarlanmıştır.
Pandantif baldakenleri ile aynı ışınsal ek
sende bulunan dört adet kubbe baldakeni
yine yeşil perdeler ile sarılmış, bunların
arasında kalan diğer dört tanesi ise kır
mızı perdeler ile çevrelenmiştir. Böylece,
kubbe ve pandantifler arasındaki deko
rasyon birlikteliği, renk seçimiyle de güç
lendirilmiştir. Kubbe yüzeyinde bulunan
diğer baldaken, bir sütun dizisinin orta
sında yer almaktadır. Baldaken ve sütun
dizisi arasındaki kemerler, aralarında
mavi gök ve beyaz bulutlar görülen il<i
sıralı kuşaklar meydana getirmektedir.
Kubbe göbeğindeki güneş rozeti benzeri,
ışınsal bir madalyon, tasarımı tamamla
maktadır. Dekorasyon programı her ne
kadar farklı bir geleneğin imgelerini ba
rındırıyor olsa da, kubbe merkezine doğ-
ru yönelen tasarım, geleneksel Osmanlı
uygulamalarına yapılan bir gönderme
olarak yorumlanmaktadır. H
Mihrap nişi, minber ve vaaz kürsüsü de
ana mekanın dekorasyon diline uygun
hazırlanmıştır. Mermer mihrabı iki ya
nında, yüksek kaideler üzeri11de geomet
rik zincir motifli pilaster-bordürler sınır
lamakta, iç çerçeveyi de alt kısmı akantus
yaprakları ile bezeli ince sütunlar ve Ko
rint türevi başlıkları belirlemektedir (R23).
Bu tür sütunlarla, aynı mimari etkinlik
kapsamında Topkapı Sarayı'na eklenen
Mecidiye Köşkü'nün cephelerinde de
karşılaşılmaktadır (R24). Ajurlu bir üçgen
a l ınlık miltrap kompozisyonunu taçlan
dumaktadır. Mihrap nişinin alt bölümü,
genel dekorasyona uygun biçimde kırmı
zı mermerden levhalarla doldurulmuş ve
sivri kemer bitimli şeritlerle bezenmiş beş
parçadan meydana gelmektedir. Nişin
üst kısmı mukarnas sıralarını ima eden
bir düzenleme ile doldurulmuştur (R25).
Yatay düzlemlerin çoğu küçük kemer
dizileriyle, üçüncü sıra da akantus yap
rakları ile değerlendirilmiştir. Alttaki üç
sıradan güğüm motifleri sarkıtılarak mu
karnas vurgusu güçlendirilmiştir . Mih
rap, örnekleri Nuruosmaniye Camii'nden
iti baren görülen, Laleli, Beylerbeyi ve
Eyüp camilerinde de uygulanan, içbükey
ve dışbükey yatay hatların mukarnas di
zilerinin yerini aldığı ve bunların Batılı
klasik dağarcığa ait ayrıntılarla bezendiği
tasarımı sürdürmektedir.15
Mermer minberin kapısı, mihrap üzerin
de de görülen kenarları kıvrımlı, ajur
lu üçgen alınlıkla vurgulanmıştır (R26).
BÜYüK MECİDİYE (ORTAKÖY) CAMll'NIN MiMARiSi 2 7 3
Merdiven korkulukları ve kapı ile geçit
arasındaki üçgen yüzeyler panolara ay
rılmıştır . Bu panoların değişken biçimleri
ve örgü çerçeveleri rokoko dekorasyonu
hatırlatmakta, buna Ortaçağ sanatında
karşı laşılan, köşeleri düğümlü daireler
eşlik etmektedir. Merdivenin sonunda
köşk baldakeni yer almaktadır. Ortala
rında daireler bulunan dikdörtgen pano
larla bezeli ayaklar, üç dilimli kemerlerin
belirlediği açıklıklar ve alınl ıkl ı bitiş bu
kısmın temel öğeleridir (R27). Hem balda
kende hem de geçiş açıklığında görülen
bu tür üç dilimli kemerler de genel an
lamıyla Ortaçağ biçim sözlüğünde yer
almaktadır; Romanesk ve Gotik rnimar
lıklarda sıklıkla kullanılmıştır. ı• Nitekim
aynı kemer biçimiyle Küçük Mecidiye
Camii 'nin neogotik üslup özellikleri için
de tasarlanmış şerefesinde de karşıla
şılmaktadır (R28). Minber baldakeninin
üzerinde altın yaldızlı şeritlerle dilimlere
ayrılmış ve yıldızlarla süslenmiş konik
minber külahı yükselir. Alışılmışın dışın
daki yüksekliğiyle dikkat çeken külahın
üzerinde stilize akantus yaprakları ile
oluşturulmuş bir alem bul unmaktadır.
Vaaz kürsüsü doğu duvarında, iki pence
re arasında yer almaktadır (R29). Çokgen
kaide üzerinde, volütlerle sonlanan dört
dikey konsol üzerindeki taht kısmı bir
profille çevrelenmiştir. Çokgen kaidenin
tasarımı mihrap nişinin düzenini hatır
latmaktadır. Ortaköy Camii'nde ve genel
olarak geç dönem Osmanlı camilerinde
karşılaşılan vaaz kürsüleri, yine dönemin
model seçimine uygun ola rak Batı kilise
mimarlığındaki kürsülerden çok farklı
değildir.
Özetle, mimari kurgu taşıyan iç cepheler,
bunu düşeyde sürdüren kubbe dekoru
ile mihrap, minber ve vaaz kürsüsü gibi
dekorasyon yüklü alanlar, bütüncül bir
sanat ifadesi içinde Ortaköy Camii'nin
iç mekanın ı özel kılmaktadır. lç mekanın
bu yüklü an latımla düzenlenmesi biçim
ler dağarcığı açısından Batı mimarlığın
dan bilinen saray, kilise ve başka anıtsa l
yapıların klasisist-barok diline bağlana
bilmektedir. Diğer yandan da daha önce
Laleli Camii'nde denenmiş (ve benimsen
miş) olan saraysı bir dekoru yen i görün
tü ler içinde sürdürmüş olmaktadır.
DIŞ CEPHELER lkj farklı yapı gövdesinden, yani ana ha
cim ile hünkar kasrından oluşan Ortaköy
Camii'nin cephe dekorasyonu da iki ayrı
mimari ifade içindedir. Harim bölümü
nün dış cepheleri yoğun dekorasyonuyla
dikkat çekerken, hünkar kasrı cepheleri
sade bir görüntü sergiler (R30). Harim
cepheleri , sütunlar, alınlıklar, nişler ve
kavislerle coşkun bir hareket içinde gö
rülmekte ve taş kabartmalarla yoğun
bir dekorasyon taşımaktadır (R31). Ba
rok hareketler ve öğeler ön plandadır.
H ünkar kasrı ise neoklasik bir durgunluk
içindedir.
Kasrın cepheleri çift sıra l ı, basık kemerli,
taş söveli, üçerli pencere dizisi ile hare
ketlendirilmiştir. Alt sırada ki pencereler
dekoratif nitelikte parmaklıklarla ka
patı lmıştır. Batı kanadının a lt katında '
hünkar dairesinin bulunduğu bölümün
BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMİİ'NİN MiMARiSi 2 7 5
R13 Cümle kapısının önündeki
merdiven
R15 Mahfiller
J~ 276 9 . .. UYUK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY
üç cephesinde sağır kemerli pencere dü
zeni tekrarlanmıştır. Zemin üstündelG
duvar kaidesi ile ana duvarların sınm ve
katların arası geniş profillerle birbirinden
ayrılmıştır. Kasrın tonoz örtüsü pilaster
lerle hareketlendirilmiş bir parapetin ar
kasında bırakılmıştır. Cephe tasarımıyla
cami kütlesinden bağımsızlığı özellikle
vurgulanan hünkar kasrı, on dokuzuncu
yüzyıldaki çağdaşlarıyla aynı anlayışın
ürünüdür. 1- Batı cephesinde dışta birer
ayak ve pilaster, ortada iki sütunun be
lü:lediği bir giriş oluşturulmuştur. Tos
kana düzenindeki sütunlar üç yüzlü bir
arşitravı, onun üzerindeki friz ve kornişi
taşımaktadır. Bu düzenleme aynı zaman
da alt ve üst katı ayıran belirgin bir hat
oluşturmaktadır (R3 1).
Hünkar kasrının kanatları tarafından
kuşatılan cami girişi üç eşit kemerli açık
lılda değerlendirilmiştir. Ortadaki açık
lık, ana kapı, diğerleri ise pencere olarak
düzenlenmiştir. Kapının yivli konsollarla
desteklenen dikdörtgen alınlığına yapı
nın kitabesi yerleştirilmiştir . 18 Kapının
üstünde, ortasında Sultan Abdülmecid'in
tuğrası bulunan barok çizgili tepelik yer
almaktadır (R32).
Uzaktan, örneğin denizden bakıldığın
da ana hacim ile hünkar kasrının kütle
ilişkisi klasik camilerdeki ana gövde-av
lu birlikteliğini hatırlatmaktadır. Bu eski
ilişkide olduğu gibi Ortaköy Camii'nde
de ön parça, yani hünkar kasrı, alçak
kütlesi ve sade cepheleriyle arka planda
kalmakta, ışık ve gölge karşıtlığı içindeki
ana hacmin ifadesi kendini baskın biçim
de duyurmaktadır. Alçak hünkar kasrı ve
yüksek minareler ile caminin ağırlık kule
leri, kubbesi ve cepheleri uyumlu bir oran
ilişkisi sergilemektedir.
Yapının cepheleri giriş ve mihrap yönle
rinde özelleşen ayrıntıların dışında, ilke
olarak eş anlayışla tasarlanmıştır. Kö
şelerdeki taşıyıcılar ve orıların üzerinde
duran ağırlık kuleleri düşeyde süreklilik
içinde birleşmiş ve "köşe kulesi" ifadesi
kazanmıştır. Bunların arasındaki cephe
parçaları da iki sıra pencereleri ve ara -
lardaki duvara bitişik sütunları ile yine
düşeyde vurgulu bir anlatım getirmek
tedir. Kuleler ve cephe parçalan yatayda
da birbirine profilli kuşaklarla bağlana
rak -ldasik Osmanlı mimarlığında her
zaman gözlendiği gibi- dengeli bir örgü
içine alınmıştır. Taşıyıcı kemerler her
cephe parçasında kompozisyonu -uzak
tan algıya yönelik olarak- bir alırılık gibi
kapatmış, her cepheyi adeta bağımsızlaş
tırmıştır (Rl ). '"
Genel düzenleme, hem geleneksel camı
mimarlığı özellikleriyle, hem 18. yüzyıl
dan itibaren denenen ve yaygınlaşan Ba
tılı etkilerle hem de 19. yüzyıl ortalarının
yeni alıntılanyla oluşturulmuştur. Tek
kubbeli ldasik anıtsal örnek olarak Mih
rimah Sultan (Edirnekapı) Camii, köşe
lerin vurgulanması, taşıyıcı kemerin dışa
yansıması ve cephelerin çok sayıda pen
cereyle şeffaflaşması gibi temel noktalar
da kuşkusuz baskın bir modeldir (R33).
Klasik kütle ve cephe kurgusunun Batılı
"giysilerle" ele alınması ise 18. yüzyılın
katkısıdır. Bu tür ayrıntılar 18. yüzyı lda
daha çok profiller, yüzeylerde bazı çekirı
gen eğrise l hatlar ve farklılaşan pencere
BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMll 'NIN MiMARiSi 2 77
R17 Hünkar mahfili
kemerleriyle dile gelirken, bu yapıda an
tik sütun düzenleri ve onların barok (ve
geç barok) yorumları değerlendirilmiştir.
Kütlede, daha doğrusu plan düzeyinde
eğrisel hareketlerin kullanımı ise 18. yüz
yılda fazlaca yaygınlaşmamış, örneğin
N uruosmaniye'deki avlu ve kütüphane
tasarımında bile Batı mimarlığının esin
lendirdiği kavisli barok hareketler ancak
çokgen kırılmalarla sağlanmıştır (R34) .ı"
18. yüzyılın türbe, sebil ve çeşme mi
marlığı ise gerçek eğrilerin kullanılabil-
diğ i bir tasarım alanıdır. Bunun Ortaköy
Camii ile ilişki içinde görülebilecek, Os-)h_ 2 78 BUYUK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY
manlı ortamı içinde bir "öncül" örneği
Cağaloğlu'na yakın inşa edilen, içbükey
cephe parçalarıyla baroklaştırılan 1745
tari hl i Hacı Beşir Ağa Sebili'dir (R35 ).
Nihayet, bir 19. yüzyıl ortası yapısı,
Tanzimat' la birlikte yerleşen yeni Batı
lı beğeniyi yansıtan bir tasarım olarak
Ortaköy Camii bazı yeni biçim yükleri
ni de taşımaktadır. Bu yapıyı 18. yüzyıl
anlayışından ayı ran başlıca yeni yön, an
tik sütun düzenlerinin ve çok yoğun bir
yüzey dekorasyonunun uygulanışıdır.
Cephelere üst üste duran bitişik sütun
lar yerleştirilmiştir. Zemin katta duran
sütunlar belli bir yüksekliğe kadar yivsizdir, üst kısımları ve üst kat sütunları
yiv lendirilmişti r (R36). Bu tür düzenlemeler Helenistik-Roma dönemlerine ka
dar geriye gitmektedir; Rönesans-barok uygulamalarda sıklıkla tercih edilmiştir.
Sütun başlıkları akantus yapraklı Korint
örneklerini hatırlatmakta, ancak daha
çok Toskana kompozisyonu ve bunun ampir uygul amalarını çağrıştırmaktadır.
Sütun başlıklarının üzerinde saçaklığa
karşılık gelecek parçalar ve onların yüzey boyunca yatayda devam eden uzan
tıları yer almaktadır. Bu hat, rozetler, di key konsollar ve İyon yaprak dizisi gibi
motifler ve profillerle değerlendirilmiştir (R38). Sütunların düşeydeki görsel vurgu
sunu arttırmak üzere en üst kısımlara vo
lütlü birer konsol-tepelik oturtulmuştur. Bu küçük ayrıntı cephelere önemli ölçüde zenginlik katmaktadır. Cepheyi tamam
layan kemer eğrisi , yukarıda da belirtildi
ği gibi, bir eğrisel alınlık ifadesi içindedir; alt yüzeyi sekizgen kaset tavan süslemesi
ile doldurulmuştur. Bu görüntü bir antik Roma sa ray ını veya barok bir düzenle
meyi akla getirmektedir. "Köşe kuleleri"
R18 Bursa Yeşil Cami, mahfiller
R19 Nusretiye Camii, mahfiller
BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMll'NIN MİMARiSi 2 79
ve bunların en üst parçalan, yani ağırlık
kuleleri ise Batılı biçim dağarcığında yine aynı bağlam içinde, kompozisyonları
tamamlayan bitişlerde veya çan kuleleri gibi alanlarda karşılaşılan tasarımları
çağrıştırmaktadır (R37).21
Minareler de camideki tüm tasarım anlayışını destekler bir görüntü içindedir
(R39). Hünkar kasrının içine yerleştiril
miş tek şerefeli minarelere caminin ana
girişinden ulaşılmaktadır. Bugün g~ minareler 1909 yılındaki onarımda inşa
edilmiştir. Özgün h-;_lindey ivli gövdeli -minareler 1894 depreminde yıkılmış, yer-
lerine y[yslz olarak yeniden inşa edilmiştir; ıı ana dekorasyon şerefeler ve külah
kısmında toplanmıştır. Şerefelerin başlı
ca motifleri konsollar, İyon yaprak dizili profiller ve akantus yapraklarıdır; dalgalı
bir tasarım barok havayı beraberinde getirmektedir. Ancak dikkatli bakıldığında,
burada -yapının başka alanlarında da karşılaşıldığı üzere- ampir an layışla ta
sarlanmış Toskana düzeninde bir başlık oluşturulduğu görülmektedir.11
Özetle Ortaköy Camii hem tasarım
yaklaşımıyla, hem de seçilen biçimlerle Osmanl ı dünyasının karakteristik "dö
nüştürme-uyarlama" özelliğini yansıt
maktadır. Kuşkusuz, tek kubbeli cami
geleneğinin üzerindedir. Aynı zamanda
klasik dönemde kristallik kazanan strüktür-biçim ilişkisini ima etmekte, ama
bunu dekoratif bir oyuna dönüştürmektedir. Barok beğeni açısından 18. yüzyıl
Osmanlı deneyimini de dikkate almış görünmektedir. Camilerin adeta bir Fransız
veya İtalyan sarayı (veya kilisesi) gibi dekore edilmesi arzusu Nuruosmaniye'den
itibaren elle tutulur olmuş, Laleli Camii'nde bu anlayış kendine özgü renk-
~ !er içinde, ama geleneğin kanonlarından
280 BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY
çok da uzaklaşmadan uygulanmıştır.
Ortaköy Camii Batılılaşma yaklaşımına
biçimler yükünü, sütun düzenlerini eklemiştir. Başka örneklerde olduğu gibi bu
caminin tasarımında da, Batı'nın belli başlı tarihsel ve çağdaş yapılarının yer al
dığı çizim kitaplarınm birer katalog gibi kullanıldığı , biçimlerin seçilerek uyar
landığı anlaşılmaktadır. Boğaziçi kıyı
sındaki konumu, tüm mimari iddiasının
ve tasarım ustalığmm yanı sıra Ortaköy Camü'ni özel kılan unsurların başında gelmektedir.ı.
A20 Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii, harimde duvarların düzeni
R21 Harimin köşelerinden ayrıntı
BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMll'NIN MIMARlsf 2 81
R22 Hariınde duvarın üst kesimi
R24 Topkapı Sarayı Mecidiye Köşkü, cephe
R25 Mihraptan mukarnas
ayrıntısı
R26 Minberin kapısı
R27 Minberin yan yüzeyi
BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY)CAMll'NIN MiMARiSi 285
R29 Büyük Mecidiye Camii, vaaz kürsüsü
R28 Küçük Mecidiye Camii, şerefe
R3D Ban cephesi
R31 Harim cephelerinin düzeni
R33 Edirnekapı Mihrimah Sultan Camii
R35 Cağaloğlu Hacı Beşir Ağa Sebili
R32 Ortaköy Camii Cümle kapısı
R36 Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii,
harim cephe dekorasyonundan ayrıntı
R37 Köşe kuleleri
R38 Harim cephe dekorasyonundan ayrıntı
292 --... BUYUK MECİDiYE CAMii VE ORTAKÖY
KOTU PLANI Ö:l/50 +1.50
R2 Ki.içuk ec ·· lan .. M idiye Camu, p
BÜYUK MECiDiYE (ORTAKÖY) 293 CAMll'NIN MiMARiSi
111
,Jf.:L BÜVÜK MECIOOE CAMii VE ORTAKÖY
R3 Büyük Mecidiye (O rtaköy) Camii,
enine kesit
R4 Büyük Mecidiye (Ortaköy) Cam ii,
kuzey (giriş) cephesi
R5 Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii, batı (hünkar girişi) cephesi
BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMll'NIN MiMARiSi 29 5
R7 Büyük Mecidiye {Ortaköy) Camii, mahfillerin kotundan plan
~ 0Ü'IÜK MEaOlVE CAMli VE ORTAKÖY
BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMli'NIN MiMARiSİ 297
)-- - - - - - - - - -1.. ' J' , . ' / .
'-- -~------.-~ ----~----- - -- l
.. -:- -~~~,..~~~-~'ı ı I ' . • ''I ,
', /, ' ' ~ , 1 1 'li,... ·< '· . - _y .L...--.ıtt---;•-----:ı;. --1
,.iL- •' '. '. • ) ,, ':\ " .. I ı '
',<.. · r' ,, .:~-=·.:~ - J_ -
R10 1znik Yeşil Cami, plan
/ I
R11 Laleli Camii, plan
~~ BiJWK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖ'
R12 Nusretiye Cami i, plan
SÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMfl'NIN MiMARİSi 299
R14 Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii, boyuna kesit
300 SÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY
R16 Büyük Mecidiye {Ortaköy) Camii, mahfillerden enine kesit
BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMli'NIN MiMARiSi 3Ü1
mım
A
~ BÜ\'ÜK MECIDNE CAMii "'ORTAKÖY
R34 Nuruosmaniye Camii, plan
NOTLAR Bibliyografya da içeren yorumlu bir raıutım
yazısı için bh. Afife Batur, "Ortaköy Camii",
Diinden Bugüne lstaııbul Ansiklopedisi, Vl,
143-144; aynca bkz. Tahsin Öz, 1sta11bul Camileri, II, Ankara, 1965, 51.
2 Pars Tuğlacı, Osmanlı Mimarlığmda Balyan Ailesinin Rolü, İstanbul, 1993, 306; Doğan
Kuban, Osmanlı Mimarisi, lsranbuJ, 2007,
61 O. Arşiv belgelerinde, Nikoğos Balyan'dan
başka, bu inşaatta görev a ldıklarından dolayı
kendilerine ödeme yapılan Garabet Kalfa,
lstefan Kalfa ve Artin Kalfa'nın da isimleri
geçmektedir (Alyson Wharcon, "Tanzimat
Döneminde Cami Mimarlığı", Batılıla§an
lstaııbu/'un Ermeni Mimar/an, lstanbul,
2010, 90-105; Gözde Çelik, lsta11b11l'da 19.
Yiizyıl Abdülmecid Camileri, Yüksek Lisans
Tezi, lTü Fen BiJjmleri Enstitüsü, İstanbul, 2000, 33) .
3 Bkz. bu kitapta yer alan: Cengiz Göncii,
"Büyük Mecidiye (Ortaköy) Caınii'nin (Eser-i
Cedld-i Bi'-Bedll) inşa Sürecine i l işkin Yeni
Belgeler ve Tespitler".
4 Tanzimat mimarlığının lsranbul'a getiriliği
yeni yüze ve bunun arka planına ilişkin çok
kapsamlı bir çalışma olarak bkz. Gözde Çelik,
lstanbıtl Tarihi Yanmadası'ııda Tanzimat Dönemi Yapılan, Doktora Tezi, hü Fen
Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2008.
5 Örneğin Nusreriye Camii ve Dolmabahçe Camii.
6 İnşaatından kısa süre sonra, 1862 ve 1866
yıllannda onarım gören cami, 1 894 depremin
de büyük zarar görmüş, 1909 yılında tekrar
onarılmıştır; Çelik, Abdülmecid Camileri, 33.
Camirun temelinde oturma ve çatlamalar mey
dana gelmesi nedeniyle J 962 yılında bozulmuş
olan rıhtım yeniden yapılmışcır. Ancak bu ça
l ışma yeterli görülmemiş, yeni bir çözüm ara
yışına girilmiştir. 1964 yı lında yapılan zemin
sondaj l arı, ahşap kazıklardan meydana gelmiş
bir ızgara sistemle inşa edilen remelin çeşitli malzemeler ile do lduru lduğunu göstermiştir;
Vakıflar Bülteni, Ankara, 1970, 63. 1967 yılında, Ortaköy Deresi yatağında bulunan yapı
nın temeünin yetersiz olduğuna karar verilerek
yeni bir onarım çalışmasına başlanmıştır. Bu
çalışma sırasında , 20 m. derinlikteki sağlam zeminde inşa erulen 64 adet fore kazık, cami
beden duvarları boyunca karşılık l ı yerleştirilmiş, duvarlardan demir putreller geçirilmiş ve
ara l arına beton dökü lmüştür. Zemin, duvarlar
boyunca enjekte edilen 80 ton çimenco şerbeti
ile takviye edilmiştir; F. Kartın, "Ortaköy
Camii Tamir ve Onarımı", Rölöve ve Resto
rasyon Dergisi, sayı 1, Ankara, 1970, 87-98.
Bu çalışma sırasında, minber, vaaz kürsüsü,
avize ve yazı levhaları sökülerek koruma
altına alınmış, ahşap zemin döşemesi kaldınl
mıştır. Ayrıca duvara akrarılan yükün ortadan
kaldırılması amacıyla kubbe ve ağırlık kuleleri
sökülmüştür. lşlemJer sırasında kubbenin çift
cidarlı bir yapıya sahip olduğu anlaşılmış,
kubbe dekorasyonu fotoğrafları çekilerek ve
renkli kalıpları çıkartılarak belge lenmiştir.
1968 yı lında tamamlanan temel takviyesinin
ardından, kubbe, orijinal dü1,cnlemesine bağlı
kalınarak, ancak betonarme olarak yeniden
inşa edilmiştir. 1969'dan itibaren, caminin
iç ve dış dekorasyon elemanlarının reŞtoras
yonuna başlanmıştır; Vakıflar Biilteııi, 63.
1970'lerde ibadete açılan cami, 1985 yılında
bir yangın geçirmiştir. Bu sebeple, kapsamlı
20 12 restorasyonundan önce son kez 1991
yılında onarıma alınmıştır; Çelik, Abdülmecid Camileri, 34.
7 Kuban, bu yapıyı Ortaköy Camii'ne bir
hazırlık olarak yorumlar ve 1862'de Sultan
Abdülaziz tarafından Sarkis ve Agop Balyan'a
yapcırılan Sadabad (Aziziye) Camii'ni de aynı
plan kurgusuna sahip bir yapı niceliğiyle Or
taköy Camii'nin bir uyarlaması olarak görür;
Kuban, Osmanlı Mimarisi, 634 ve 639.
8 Batur, "Ortaköy Camii'', 143-144.
9 Ayn ı yer.
1 O Çelik, Abdiilmecid Camileri, l 38.
lJ Nusretiye Camii'nin "galerisi" veya üst katı
bu izlenimi güçlü biçimde uyandırmaktadır.
12 Onarımlar daha önce de belirtildiği gibi
mekanı ilk tasarım ve uygulama birliğinden
önemli ölçüde uzaklaştırmıştır. Ancak burada,
tek tek parçaların özgün lüğünü tartışmadan
genel etkini n üslup ve yorumlama değerl erine
işaret edilmektedir.
13 Semra Ôgcl, "Abdülmecid Devrinin Mimari
Resimli iki Kubbe Yüzeyi", Milli Saraylar Dergisi, sayı 1, 1987, 116-122.
14 Semra Öge!, "18. ve 19. Yüzyılların Osmanlı
Camilerinde Geleneksel Anlama Karkılar",
Semavi Eyice Annağam lstaııbııl Yazılan, lsranbul, L992, 269-280.
15 Ôgel bu tiir mihrap tasarımlarını, mekanda
yeni bir kapı açan, çok katlı ve kubbeli birer
bina imgesi olarak yoruınlamakrad ır (Semra
Ôgel, " ] 8. Yiizyd Mihrap Dekorasyonları", 18. Yüzyılda Osmanlı Kültiir Ortamı Sem
pozyum Bildirileri, İstanbul, 1998, 183-192).
BÜYUK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMll'NIN MiMARiSİ 3 03
16 Bu kemer biçiminin Gotik sanat ile iJişkisine
Goodwin de dikkat çekmektedir; Godfrey
Goodwin, Osmanlı Mimarlığı Tarihi,
İstanbul, 2012, 542.
17 Selçuk Barnr, "XIX. Yüzyılda Son Cemaat
Yeri", Anadolu Sanatı Araştırmaları 2, lstan
buJ, 1970, 97-112.
18 Kitabenin son beytinde tarih verilmektedir:
" ... Hirnmet-i Abdülmecit Han vftkıf-ı hayr-i umur, Ortaköy' de camii abad etti bl-bedel. ..
(1271/1853)" Öz, lstanbul Camileri, II, 51.
19 Duvarların adeta bağımsız cepheler haline
geldiğini belirten Kuban, Ortaköy Carnii'ni
İstanbul'da barok etkinin en yoğun olduğu
yapı olarak tanım lar ve cephe tasarımındaki
plastik ifadenin adeta bir gösteriye dönüştüğü
nü söyler; Kuban, Osmanlı Mimarisi, 638.
20 Nuruosmaniye avlusu için Bernini
Kolonadları'nın, kütüphane için ise San Carlo
aile Quattro Fontane Kilisesi'nin esin kaynağı
olarak a lınması ve bunların Osmanlı usulü
yorumlanması konuları için bkz. Turgut
Saner, "18. Yüzyıl İstanbul Kütüphanelerinde
Kullanım, Mekan ve Tipolojik Esinlenmeler'',
Sanat Tarihi Defterleri 13114, Filiz Ôzer'e Armağan, lstanbul, 2010, 187-199.
21 Burada, örneğin Dolmabahçe Camii'nin
ağırlık kuleleri ile Londra'daki St Paul's
Katedrali'nin çan kulesi bitişler i arasındaki
çok yakın benzerliği hatırlamak gerekir. Çan
kulesi baş lı başına anıtsal boyutta bir bi~na
olarak tasarlanmış, aynı kurgu (veya dönemin
kil ise mimarlığında öne çıkan bir başka örnek)
basitleştiri lerek Dolma bahçe Camii 'nde ağırlık
kulesinde uygulanmıştır.
22 Vakıflar Bülteni, 63.
23 Minarenin bir antik sütun ifadesi içinde tasar
lanması açısından burada yine Dolmabahçe
Canıii'nin "Korint düzenindeki" minareleri
hatırlanabilir.
24 Osmanlı mimarlığının Mecid dönemi, bilindiği
gibi Usul-i Mimilri-i Osmani"nin (1873) yön
vermesiyle "dekadan" sayLlınış, bu yakıştırma
20. yüzyılın ikinci yarısına kadar -itibarı özel
likle Arel, Batur, Kuban, Ögel gibi araştırma
cılar tarafından yeniden sağlanana kadar- bü
yük oranda geçerli kalmıştır. Ortaköy Camii
de bu bakıştan, "hiçbir mimari kıymeti haiz değildir. Yalnız bulunduğu mevki güzeldir"
sözleriyle pay almıştır (Halil Ethem, Camilerimiz, İstanbul, 1933, 98).
~ BüYOK MEcioNE CAMii VE ORTAKÖY