BS ritgerð í hagfræði Vöxtur fiskeldisframleiðslu á Íslandi, Noregi, … · 2018-10-15 · BS ritgerð í hagfræði Vöxtur fiskeldisframleiðslu á Íslandi, Noregi, Skotlandi

BS ritgerð

í hagfræði

Vöxtur fiskeldisframleiðslu á Íslandi, Noregi, Skotlandi og Færeyjum

Eru það náttúrulegar, tæknilegar eða markaðslegar forsendur sem skýra frávik milli landanna?

Fanney Þorbjörg Guðmundsdóttir

Leiðbeinandi: Dr. Þórólfur Geir Matthíasson

Hagfræðideild

Febrúar 2017

Vöxtur fiskeldisframleiðslu á Íslandi, Noregi, Skotlandi og Færeyjum

Eru það náttúrulegar, tæknilegar eða markaðslegar

forsendur sem skýra frávik milli landanna?

Fanney Þorbjörg Guðmundsdóttir

Lokaverkefni til BS-gráðu í hagfræði

Leiðbeinandi: Þórólfur Geir Matthíasson

Hagfræðideild

Félagsvísindasvið Háskóla Íslands

Febrúar 2017

Vöxtur fiskeldisframleiðslu á Íslandi, Noregi, Skotlandi og

Færeyjum.

Ritgerð þessi er 12 eininga lokaverkefni til BS prófs við Hagfræðideild,

Félagsvísindasvið Háskóla Íslands.

© 2017 Fanney Þorbjörg Guðmundsdóttir

Ritgerðina má ekki afrita nema með leyfi höfundar.

Prentun: Háskólaprent

Reykjavík, 2017

4

Formáli

Ritgerð þessi er 12 ECTS eininga lokaverkefni til BS prófs við Hagfræðideild Háskóla Íslands.

Leiðbeinandi ritgerðarinnar var Þórólfur Geir Matthíasson, prófessor við hagfræðideild

Háskóla Íslands. Ég vil þakka honum fyrir góða handleiðslu og gagnlegar athugasemdir við

vinnu verkefnisins. Fjölskyldan mín fær bestu þakkir fyrir stuðning, hvatningu og yfirlestur

við ritgerðarskrif mín. Einnig vil ég þakka Hildi Ýri Ísberg íslensku- og bókmenntafræðingi

fyrir að gefa sér tíma til prófarkalestrar.

5

Útdráttur

Þróun fiskeldisframleiðslu í nágrannalöndum Íslands hefur aukist hratt frá 1980 til

dagsins í dag. Framleiðslan á Íslandi hefur hins vegar farið heldur hægt af stað, til

dæmis var framleiðsla Færeyinga árið 2014 sexfalt hærri en á Íslandi.

Viðfangsefni þessa lokaverkefnis er að gera grein fyrir þróun og vexti fiskeldis-

framleiðslu á Íslandi, Noregi, Skotlandi og Færeyjum frá 1980 til dagsins í dag. Gerður

verður samanburður á löndunum en helsti samanburðurinn felst í því hvort það eru

náttúrulegar, tæknilegar eða markaðslegar forsendur sem skilja að þróunina og

stöðuna í löndunum.

Niðurstöður verkefnisins gefa til kynna að sjávarhiti við Ísland sé lægri en í

samanburðarlöndunum. Minna er því um sjúkdóma og lýs við strendur Íslands.

Fiskurinn vex aftur á móti hægar við kalt hitastig, þar á meðal laxinn og því hefur

þróunin orðið sú að þorskurinn þrífst betur við umhverfisaðstæður á Íslandi en laxinn.

Gæðamál landanna, þá sérstaklega í Noregi og Skotlandi standa mun framar en á

Íslandi. Skotland hefur unnið til veglegra verðlauna sem hafa tryggt skoska laxinum

ákveðna yfirburði. Framsýni Norðmanna með því að kynna laxeldisvöru sína sem

heimsins besta lax skilaði þeim arði en í dag er norskur lax þekktur sem gæðavara. Í

ritgerðinni kemur fram að Noregur stendur framarlega í tækniþróun og rannsóknum.

Færeyingar, sem eru lítil þjóð hafa ekki verið langt á eftir Norðmönnum í þróun á

fiskeldi í seinni tíð þar sem færeyskir fiskeldisframleiðendur nýttu sér þekkingu Noregs

varðandi lyf og rannsóknir og innleiddu þekkinguna til Færeyja. Íslenskir

fiskeldisframleiðendur geta nýtt sér „hermitækni“ Færeyinga og tekið upp þá

tækniþróun sem reynst hefur vel í fiskeldisframleiðslu samanburðarlandanna og lagað

hana að íslensku umhverfi og náttúru.

6

Efnisyfirlit

Formáli....................................................................................................................... 4

Útdráttur ................................................................................................................... 5

Efnisyfirlit................................................................................................................... 6

Myndaskrá ................................................................................................................. 8

Inngangur .................................................................................................................. 9

1 Fiskeldi .............................................................................................................. 11

1.1 Eldisaðferðir á Íslandi ................................................................................ 11

1.1.1 Kvíaeldi: Sjókvíaeldi ............................................................................ 11

1.1.2 Strandeldi ........................................................................................... 12

1.1.3 Kvíaeldi: Landeldi ............................................................................... 12

1.1.4 Hafbeit ................................................................................................ 12

2 Ísland ................................................................................................................. 13

2.1 Náttúrulegar forsendur ............................................................................. 14

2.1.1 Hitastig sjávar ..................................................................................... 14

2.1.2 Sjávarstraumar ................................................................................... 17

2.2 Markaðsmál ............................................................................................... 18

2.3 Sjúkdómar .................................................................................................. 19

2.4 Þróun fiskeldis á Íslandi ............................................................................. 20

2.5 Langtímaspá ............................................................................................... 21

3 Noregur ............................................................................................................. 23

3.1 Markaðsmál ............................................................................................... 23


3.3 Þróun fiskeldis í Noregi .............................................................................. 26

3.4 Sjúkdómar .................................................................................................. 28

3.5 Tækniþróun................................................................................................ 31

4 Skotland ............................................................................................................ 34

7

4.1 Markaðsmál ............................................................................................... 34


4.3 Þróun fiskeldis í Skotlandi .......................................................................... 35

4.4 Sjúkdómar .................................................................................................. 36

5 Færeyjar ............................................................................................................ 38


5.2 Þróun fiskeldis í Færeyjum ........................................................................ 39

5.3 Sjúkdómar .................................................................................................. 40

5.4 Rannsóknarvinna og tækniframfarir.......................................................... 41

6 Samanburður .................................................................................................... 43

7 Niðurstöður ....................................................................................................... 46

Heimildaskrá ............................................................................................................ 49

8

Myndaskrá

Mynd 1. Frávik frá meðalhita hvers mánaðar í °C. Eyðurnar tákna að mælingar

séu ekki til (Steingrímur Jónsson, 2004). ......................................................... 17

Mynd 2. Framleiðsla fiskeldi á Íslandi 1987-2015 í tonnum (MAST

matvælastofnun, e.d., Landssamband fiskeldisstöðva, e.d.). ......................... 21

Mynd 3. Skagerrak, Norðursjór (e. North sea), Noregshaf (e. Norwegian sea)

og Barentshaf (e. Barentssea) (Skandinavíuskagi, e.d.). ................................. 26

Mynd 4. Framleiðsla fiskeldis í Noregi frá 1970-2015 í tonnum (Food and

Agriculture Organization of the United Nations, e.d., Statistik

Sentralbyrå, 2016). .......................................................................................... 28

Mynd 5. Sjófarmur (n.Havfarm) (Nordlaks.no, e.d.a). ................................................. 32

Mynd 6. Eggið (Haugeaqua.com, e.d.). ........................................................................ 33

Mynd 7. Framleiðsla fiskeldis í Skotlandi frá 1970-2014 í tonnum (Food and

Agriculture Organization of the United Nations, e.d.). ................................... 36

Mynd 8. Framleiðsla fiskeldi í Færeyjum frá 1982-2014 í tonnum (Food and

Agriculture Organization of the United Nations, e.d.). ................................... 40

Mynd 9. Mánaðarmeðaltöl sjávarhita við yfirborð á stöðum í

samanburðarlöndum og við Ísland. Ísland (Í), Færeyjar (F), Noregur (N)

(Steingrímur Jónsson, 2004) og Skotland (S) (Hughes, 2007). ........................ 43

Töfluskrá

Tafla 1. Sjúkdómar sem hafa komið upp í Noregi 2001-2015 (Jensen o.fl.,

2015). ............................................................................................................... 30

Tafla 2. Tillaga Valdimars að flokkun á umhverfisaðstæðum til sjókvíeldis á

þorski við Ísland, Noreg, Færeyjar og Skotland. Einnkunnargjöf rautt ≤

5, gult 5-7 og grænt 8-10 (Valdimar Ingi Gunnarsson, 2007b). ....................... 44

Tafla 3. Niðurstöðu tafla. . ........................................................................................... 46

9

Inngangur

Fiskeldi á Íslandi hefur byggst hratt upp á síðustu árum, en þó ekki eins hratt og í

nágrannalöndum okkar. Bjartsýni fiskeldismanna og stjórnmálamanna varðandi

möguleika fiskeldis á Íslandi er sögð hafa kviknað í kringum 1980. Það ár hlaut fiskeldi

þann virðingarsess að vera nefnt sérstaklega sem ný atvinnugrein í stjórnarsáttmála

nýrrar ríkisstjórnar Gunnars Thoroddsens. Í stjórnarsáttmálum næstu ríkisstjórnar þar

á eftir var fiskeldið ávallt nefnt sem einn af vonarpeningum Íslendinga til betra og

auðugra lífs á Íslandi (Halldór Halldórsson, 1992). Ljóst er að spár og vonir um uppgang

fiskeldis hafa ekki gengið eftir hérlendis. Árin 1984-1991 hafa oft verið kennd við

fiskeldisævintýrið en þá var uppgangurinn mikill og atvinnugreinin óx hratt. Á síðustu

árum hefur áhugi fyrir fiskeldi aukist eftir nokkurn dvala fiskeldisævintýrisins mikla.

Stóru sjávarútvegsfyrirtækin leiða þróunina nú. Árið 2016 fór framleiðsla í 15.000 tonn

sem er met í íslensku fiskeldi frá því framleiðsla hófst hér á landi (Höskuldur

Steinarsson, 2016).

Í nágrannalöndum okkar hefur fiskeldisframleiðsla aukist frá því að fiskeldi í

löndunum hófst, þó með einhverjum hikstum. Fiskeldisframleiðsla árið 2014 í Noregi

var 1.330.000 tonn, framleiðsla Skotlands var 204.615 tonn og í Færeyjum 86.454 tonn

(Food and Agriculture Organization of the United Nations, e.d.). Áhugavert er að skoða

hvers vegna framleiðsla í Noregi, Skotlandi og Færeyjum hefur vaxið mun hraðar en á

Íslandi.

Viðfangsefni þessa lokaverkefnis er að greina þróun og vöxt fiskeldisframleiðslu á

Íslandi, Noregi, Skotlandi og Færeyjum frá 1980 til dagsins í dag. Megináherslan verður

þó á þorska- og laxeldi. Gerður er samanburður á löndunum en helsti saman-

burðurinn felst í því hvort það eru náttúrulegar, tæknilegar eða markaðslegar

forsendur sem skilja að þróunina og stöðuna í löndunum. Í fyrri hluta ritgerðarinnar

verður farið yfir sögu íslenska fiskeldisins. Í köflum 2-5 er fjallað um hvert land fyrir sig,

Ísland, Noreg, Skotland og Færeyjar. Helsta viðfangsefni kafla 2-5 er að gera grein fyrir

náttúrulegum, tæknilegum og markaðslegum forsendum í hverju landi fyrir sig. Fjallað

verður um hvernig staða þessara þátta hefur þróast og breyst frá því fiskeldi hófst í

hverju landi. Að auki verður farið vel í framleiðsluþróun fiskeldis og rýnt í nokkrar

höfuðástæður fyrir velgengni og samdrætti í framleiðslu. Leitast verður við að svara

10

hvaða orsakir voru fyrir uppgangi eða falli í framleiðslu á fyrri árum í löndunum fjórum.

Í síðasta hluta ritgerðarinnar er farið yfir rannsókn á umhverfisaðstæðum til

sjókvíaeldis á þorski hér á landi og í samkeppnislöndunum sem Valdimar Ingi

Gunnarsson gerði árið 2007. Einnig verður gerður samanburður á

mánaðarmeðaltölum sjávarhita við yfirborð á stöðum í samanburðarlöndunum og á

Íslandi.

Í lokin eru helstu niðurstöður ritgerðarinnar dregnar saman og fjallað um það hvort

það eru náttúrulegar, tæknilegar og markaðslegar forsendur sema skýra frávik milli

landanna.

11

1 Fiskeldi

Fiskeldi er skilgreint sem ræktun vatnalífvera svo sem fisks, skeldýra, krabbadýra og

þörunga með það að markmiði að auka framleiðslu og uppskeru umfram það sem

náttúrulegar aðstæður skapa. Fiskeldi er í grundvallaratriðum aðferð til að breyta

náttúrulegu fæðumyndandi vistkerfi yfir í eitthvað sem er skilvirkara, með því að

stjórna vistkerfinu eða ákveðnum þáttum þess. Í báðum kerfum, því náttúrulega og

því stýrða, flæðir orka og efni, en fiskeldi felst í því að gera framleiðslukerfið

afkastameira og skilvirkara (Ackefors og Enell, 1990). Um 1970 var fiskeldisframleiðsla

lítilfjörleg, en þá var heimsframleiðsla um 2,5 milljónir tonna eða um 4% af

heildarsjávaraflanum. Árið 2008 hafði framleiðslan aukist í 52 milljónir tonna og var

þá 37% af heildarframboði sjávarafurða. Samkvæmt spám mun mikilvægi

eldisframleiðslu fara vaxandi, ekki aðeins sem matfisksafurðar heldur einnig sem

matar yfir höfuð (Frank Asche og Trond Björndal, 2011).

1.1 Eldisaðferðir á Íslandi

Í fiskeldi er verið að auka framleiðslu með bættum lífsskilyrðum fyrir lifandi dýr. Hægt

er að einangra mikinn fjölda dýra á litlu svæði og fóðra þau. Heiti yfir slíka einangrun

er stríðeldi (e.intensive culture) en laxeldi telst til dæmis stríðeldi á fiski. Stríðeldi

skiptist í seiðaeldi og matfiskeldi. Kvíaeldi, strandeldi og landeldi eru þær aðferðir sem

flokkast undir matfiskeldi á Íslandi. Strjáleldi (e.extensive culture) nefnist það þegar

lífverur nýta sér næringu sem finnst í náttúrunni en ákveðið hlutfall eldisfiska á

heimsvísu og framleiðsla á sjávargróðri fellur undir hugtakið strjáleldi (Valdimar Ingi

Gunnarsson, 2004). Hafbeit er önnur aðferð sem þekktist og var notuð í kringum 1986

en hafbeit kemur mjög við sögu við framleiðslu á laxi upp í matarstærð

(Rannsóknarráð ríkisins, 1986).

1.1.1 Kvíaeldi: Sjókvíaeldi

Sjóeldi er aðferð við matfiskeldi á laxi. Unnið er með fisk sem nær 400-800 gr áður en

honum er sleppt í flotkvíar í sjó. Fiskurinn er þá alinn upp í matarstærð á tímabilinu

maí til desember en þá er sjávarhiti og sjávarlag viðunandi fyrir rekstraröryggi

(Rannsóknaráð ríkisins, 1986).

12

1.1.2 Strandeldi

Strandeldi er eldi í kerjum uppi á landi. Með strandeldi er fræðilega hægt að ala fisk

sem næst við kjörskilyrði allan eldistíma þar sem auðvelt er að stjórna eldishita, seltu

og súrefni. Með stjórnun eldisferils býðst möguleiki á því að ala fleiri en eina kynslóð í

einu, betrumbæta nýtingu eldisrýmis og ábyrgjast jafnari slátrun. Hægt væri því að

hafa stjórn á framboði á eldisfiski allt árið. Kostur strandeldis er sá að meðhöndlun

sjúkdóma ætti að vera auðveldari í sjóbúrum sem býður þar með upp á öflugra

heilbrigðiseftirlit. Ókostir strandeldis eru hár rekstrarkostnaður og mikill stofn-

kostnaður miðað við aðrar eldisaðferðir en hinsvegar getur framleiðslukostnaður á

hverja einingu lækkað þar sem möguleiki er á jafnari og meiri framleiðslu


1.1.3 Kvíaeldi: Landeldi

Landeldisaðferðin er hliðstæð strandeldi nema í landeldi er ekki gert ráð fyrir aðgangi

að söltu vatni og eldið yrði því í fersku vatni með hitun þar sem hiti væri tiltækur. Það

þykir því líklegra að landeldi henti betur til eldis á öðrum fiskum en laxi vegna þess að

vatnsþörfin í laxeldi er mikil. Fýsilegra er því að nota ferskvatn til seiðaeldis eða til eldis

á fiskum sem þola að vera þétt settir í eldiskerjum t.d. bleikja eða regnbogasilungur


1.1.4 Hafbeit

Hafbeit byggist á eldi seiða upp í göngustærð, 30-35gr. Seiðunum er sleppt til sjávar á

stöðum þar sem fullþroska lax skilar sér til baka að sjávardvöl lokinni. Laxinn á að geta

skilað sér til baka á sleppistað án áhættu á hafi úti þar sem bannað er að veiða lax í sjó

hér við land (Rannsóknaráð ríkisins, 1986).

13

2 Ísland

Saga fiskeldis á Íslandi á sér ekki langa forsögu en það byrjaði allt þegar áhugi manna

jókst á að auka veiðar í ám og vötnum. Leiðir voru fundnar til að auka afrakstur

veiðanna með klakstöðvum. Á árunum 1884-1888 voru starfræktar klakstöðvar á

Reynivöllum í Kjós, á Þingvöllum og í Hjarðarholti í Dölum. 1921-1927 voru starfandi

38 klakhús, flest á Vestur- og Suðurlandi. Fiskirækt hófst þá fyrir alvöru þar sem

kviðpokaseiðum var sleppt í ár og vötn (Rannsóknaráð ríkisins, 1986).

Skúli Pálsson reisti fyrstu eldisstöðina fyrir regnbogasilung að Laxalóni við

Grafarholt árið 1951 og 1954 var önnur fiskeldisstöð byggð að Þórsbergi við

Hafnarfjörð. Rafmagnsveita Reykjavíkur hóf í millitíðinni eldi og fóðrun á laxaseiðum

yfir sumartímann árið 1953 í Eldisstöð. Eldisstöðin var reist við Elliðaár og var þetta í

fyrsta sinn sem seiði voru í fóðrun yfir sumartíma. Árið 1961 byrjaði eldi silungsseiða

og laxaseiða allt upp í göngustærð í Laxeldisstöð í eigu ríkisins í Kollafirði.

Fiskeldisstöðin Laxalón við Grafarholt var í broddi fylkinga þessarar nýju

atvinnugreinar en eldi á regnbogasilungi hófst þar kerfisbundið að fyrirmynd frá

dönum (Halldór Halldórsson, 1992).

Fiskeldisævintýrið byrjaði um 1984 en þá voru seiðeldisstöðvarnar 35 talsins.

Framleidd voru um áttahundruð þúsund seiði. Seiðastöðvarnar voru flestar árið 1987

eða 65 talsins. Þegar fiskeldisævintýrið frá 1984-1990 stóð sem hæst árin 1988 og

1989 voru framleidd rúmlega tíu milljónir seiða (Halldór Halldórsson, 1992). Árið 1986

var gert ráð fyrir að eldi laxfiska yrði aðal framleiðsluafurð í eldisframleiðslunni.

Ástæðan var vegna nýfenginnar reynslu við eldi laxfiska og að hagkvæmt yrði að nýta

jarðhita við eldi seiða. Markaðurinn fór vaxandi og vel bar til útflutnings seiða og

verðlag var hagstætt til Ameríku og Evrópu (Rannsóknaráð ríkisins, 1986). Árið 1987

var framleiðslugeta á gönguseiðaeldi 20 milljónir seiða en framleiðslan það árið var

ekki nema 4.5 milljón seiði. Framleiðslugeta í Strandeldi var um 1250 tonn en

framleiðsla það árið var ekki nema 266,5 tonn (Hermann Ottósson, 1988). Árið 1988

lá fyrir að erlendir seiðamarkaðir myndu lokast. Þó að lokun bæri að var framleiðslan

jafn há 1988 og 1989 eða um 10 milljónir seiða. Ástæðan virðist hafa verið sú að hið

opinbera kæmi til móts við fiskeldisfyrirtækin til að veita þeim frekari stofnlán með

það í hyggju að byggja enn stærri stöðvar. Það var gert í því skyni að rækta fiskinn upp

14

í svokallaða matfiskstærð, það er yfir 2 kíló hver fiskur (Halldór Halldórsson, 1992). Um

ellefu milljörðum af opinberu fé var varið í fjárfestingar í fiskeldis-ævintýrinu 1984-

1990. Óarðbærar fjárfestingar felldu mörg fyrirtæki í lok ævintýrisins og talið er að

fjármunir hafi glatast á skemmri tíma en áður hafði sést á Íslandi. Það voru ekki aðeins

einstaklingar sem misstu eignir sínar heldur voru það áhættusjóðir ríkisins og bankar í

fararbroddi, sem töpuðu um tíu milljörðum króna (Halldór Halldórsson, 1992).

Ferli leyfisveitinga til fiskeldis á Íslandi er flókið þar sem fjórar stofnanir og þrjú

ráðuneyti koma við sögu. Ráðuneytin eru sjávarútvegs-, landbúnaðar- og

umhverfisráðuneytið. Aðrar stofnanir sem starfa undir þessum ráðuneytum koma að

leyfisveitingum. Umhverfisstofnun, Skipulagsstofnun og heilbrigðiseftirlit sveitar-

félaganna falla undir umhverfisráðuneytið. Veiðimálastjóri fellur undir landbúnaðar-

ráðuneytið og fiskistofa undir sjávarútvegsráðuneytið. Til betri útskýringar þyrfti

framkvæmdaraðili sem ætlar að hefja framleiðslu á þorski, laxi og kræklingi að sækja

um starfsleyfi til heilbrigðiseftirlits svæðisins sem á að nýta til framleiðslu fyrir lax og

kræklingarækt. Síðan þyrfti að sækja um rekstrarleyfi til veiðimálastjóra vegna laxeldis

og Fiskistofu vegna kræklingaræktar. Þorskeldi þyrfti síðan að fara í mat hjá

Skipulagsstofnun. Endanlegt starfsleyfi fær aðilinn svo hjá Umhverfisstofnun og

Fiskistofa gefur rekstrarleyfi (Valdimar Ingi Gunnarsson, 2004).

Á síðustu árum hefur áhugi fyrir fiskeldi aukist eftir nokkurn dvala fiskeldis-

ævintýrsins mikla. Stóru sjávarútvegsfyrirtækin leiða þá þróun sem hefur átt sér stað

og árið 2016 fór framleiðsla í 15.000 tonn sem er met í íslensku fiskeldi frá því

framleiðsla hófst hér á landi (Höskuldur Steinarsson, 2016).

2.1 Náttúrulegar forsendur

2.1.1 Hitastig sjávar

Hitastig er einn af mörgum þáttum sem hefur áhrif á fiskeldi og jafnvel það sem skiptir

hvað mestu máli (Björn Björnsson, 1997). Vöxtur misheitra lífvera svo sem

hryggleysingja og fiska er verulega háð hitastigi ef fæðuframboð er nægjanlegt (Björn

Björnsson, 1997). Fyrir 600-2000 gramma lax er kjörhitastig tiltölulega hátt eða í

kringum 14°C (Austreng, Storebakken og Åsgård, 1987). Hjá 200-2000 gramma þorski

er kjörhitastig fyrir vöxt lægri eða um 9-11°C (Björnsson, Steinarsson og Árnason,

2007).

15

Þegar kemur að fiskeldi er það ekki aðeins meðalhitinn sem skiptir máli heldur

einnig breytileiki hitans, til dæmis hvort búast megi við löngum tímabilum þegar frost

er í lofti sem geta hreinlega drepið eldisfiskinn eins og gerst hefur hér við land en það

kom til dæmis fyrir lax í Hvalfirði (Eldisfréttir, 1988). Aftur á móti getur of hátt hitastig

leitt til aukinnar hættu á útbreiðslu sjúkdóma í eldisfiski (Björn Björnsson, 1997).

Hafrannsóknarstofnun hefur verið með nokkuð reglulegar mælingar á hitastigi

sjávar á sjö stöðum við Ísland frá árinu 1987, en það ár jókst eftirspurn eftir slíkum

upplýsingum. Staðirnir eru Reykjavík, Æðey, Flatey, Hjalteyri, Grímsey, Stöðvarfjörður

og Mjóifjörður. Mælarnir sem eru notaðir eru festir á bryggjustólpa um 1,5 metra

neðan við stórstraumsfjöru og stilltir þannig að hitastigið er skráð á tveggja

klukkustunda fresti. Eyður í mælingunum af völdum gallaðra rafhlaðna og skemmda á

mælingastað skapa erfiðleika við úrvinnslu þessara tölfræðilegu gagna (Steingrímur

Jónsson, 2004).

Frá því mælingar hófust við Vestmannaeyjar sker eyjan sig úr hvað varðar litla

árstíðarsveiflu og háan vetrarhita. Ástæðan er sú að eyjarnar eru umkringdar

einsleitum Atlantssjó árið um kring og lagskipting verður aldrei stórvægileg

(Steingrímur Jónsson, 2004). Stöðvarfjörður virðist vera frábrugðinn öðrum stöðum á

landinu. Sumarupphitun sjávar er mun hægari en annars staðar og hámarkshitinn í

Stöðvarfirði mælist ekki fyrr en í september. Vetrarhitinn er svipaður og annars staðar

en yfir sumartímann er hitastig mjög lágt. Árstíðarsveiflan er því mjög lítil og

meðalhitastig er í kringum 3,84°C miðað við mælingar frá árunum 1987-2000.

Ástæðan fyrir því að árstíðarsveiflan er lítil er sú að blöndun af völdum

sjávarfallastrauma, sem eru öflugir við Austurland, er mjög mikil og kemur í veg fyrir

að þunnt yfirborðslag myndist í firðinum. Yfir sumartímann dreifist því upphitunin yfir

meira dýpi en annars staðar og kemur í veg fyrir að hitastigið nái að hækka jafnmikið

(Steingrímur Jónsson, 2004).

Það er vel þekkt að veðrátta í sjónum við Ísland geti verið mjög breytileg milli ára.

Mismunandi áhrif Atlantssjávarsins á sérstaklega við hafsvæðið norðan og austan við

landið. Frávik frá meðalhita hvers mánaðar eru sýnd á mynd 1. Þar sést að heldur hlýtt

var vorið árið 1987 en eftir það tekur við fremur kalt tímabil fram til haustsins 1990.

Kafli með hlýindum hófst eftir 1990 sem entist til vorsins 1992 en hlýindin voru mest

16

við norður- og austurströndina. Seinni hluta ársins 1992 og fram til 1996 var fremur

kalt og vorið 1995 var mikill kuldi við Hjalteyri og sérstaklega í Grímsey. Ástæðan er sú

að veturinn 1996 og vorið árið eftir, var mjög lítið streymi Atlants-sjávar inn á

Norðurmið. Kælingin hafði þó ekki einungis áhrif fyrir norðan heldur á öllum stöðum.

Það tók að hlýna árið 1996 en síðustu tveir mánuðir ársins voru hins vegar undir

meðaltali. Árin 1997-1998 skiptust á hlý og köld tímabil. Af þessu 14 ára tímabili var

hlýjast síðustu tvö árin, 1999-2000. Hlýjast var þó fyrir austan og norðan en á þessu

tímabili varð vart við aukið streymi Atlantssjávar inn á norðurmið (Steingrímur

Jónsson, 2004).

17

Mynd 1. Frávik frá meðalhita hvers mánaðar í °C. Eyðurnar tákna að mælingar séu ekki til (Steingrímur Jónsson, 2004).

2.1.2 Sjávarstraumar

Aðrir þættir en hitastig geta haft áhrif á fiskeldi. Sem dæmi má nefna hvernig

umhverfið ræður við þá mengun og aukið álag sem fylgir eldinu og hvernig umhverfið

getur fært fiskunum það súrefni sem til þarf. Frá því sjónarhorni er nauðsynlegt að

18

kanna endurnýjun og strauma sjávar. Á Íslandi eru firðirnir heldur breiðir og opnir fyrir

úthafinu. Í Færeyjum og Noregi eru margir firðir sem hafa þröskuld nálægt mynninu

sem þýðir að endurnýjun sjávar í djúplögum fyrir innan þröskuldinn er hæg, en það

leiðir oft til súrefnisskorts þar. Úrgangur frá fiskeldi getur haft veruleg áhrif til hins

verra á súrefnisinnihald í slíkum djúplögum. Við Ísland eru einungis örfáir firðir sem

hafa slíkan þröskuld og þeir liggja frekar djúpt. Á öðrum stöðum en Íslandi þar sem

fiskeldi er stundað er endurnýjun sjávar oft minni en í íslenskum fjörðum (Steingrímur

Jónsson, 2004).

Rannsóknir á straumum í fjörðum á Íslandi eru ekki margar né umfangsmiklar en

þær hafa aðallega verið gerðar að sumarlagi. Rannsóknir hafa til dæmis verið gerðar í

Eyjafirði, Reyðarfirði og reyndar víða. Oftast nær hafa þessar mælingar verið gerðar í

tengslum við einhverjar framkvæmdir, svo sem fiskeldi, stóriðju eða frárennsli.

Endurnýjun sjávar var metin fyrir Reyðarfjörð í heild og niðurstaðan voru 4-5 vikur en

8-9 dagar ef einungis var tekinn innri hluti fjarðarins (Hafsteinn Guðfinnsson o.fl,

2001). Endurnýjunartími fyrir Eyjafjörð var áætlaður 8-9 dagar en vindur úti fyrir

fjarðarmynninu virðist hafa áhrif á straumana (Steingrímur Jónsson, 2004). Of mikill

straumhraði veldur miklu álagi á kvíar með hugsanlegum skemmdum á þeim en of lítill

straumhraði getur valdið lækkandi súrefnismagni í kvíum. Jöfnun straumhraðans er

því mikilvæg sérstaklega til að átta sig á hvenær megi búast við miklum straumi og

hversu oft má gera ráð fyrir straumleysi (Steingrímur Jónsson, 2004).

2.2 Markaðsmál

Lítil gæði laxins sem framleiddur var á Íslandi á tíma fiskeldisævintýrisins 1984-1991

átti stóran þátt í því að íslenskir framleiðendur urðu að sætta sig við lágt verð fyrir vöru

sína. Sumir segja að á þeim tíma hafi Íslendingar í raun aldrei hlotið almennilega

þjálfun í gæðamálum matfisks og aðeins örfá fyrirtæki hafi haft kunnáttu til verka. Á

þessum tíma var opinbert eftirlit með úflutningi á ferskum eldisfiski lítið. Eftirlitsleysið

olli því að þeir sem stóðu fyrir utan Landssamband Fiskeldisstöðva (LFH) og fluttu út

eldisfisk gátu selt lax út í hvaða ástandi sem var. Það eina sem framleiðendur eldisfisks

þurftu var útflutningsleyfi hjá utanríkisráðuneytinu en ráðuneytið stundaði ekki

gæðaeftirlit (Halldór Halldórsson, 1992). Norskir framleiðendur höfðu hins vegar náð

góðu forskoti á matfisk-markaðnum. Þeir komu sér saman um sameiginlegt merki fyrir

19

framleiðsluna og kynntu vöru sína sem heimsins besta lax. Þessi framsýni norðmanna

skilaði arði þar sem norskur lax var orðinn þekktur sem gæðavara (Hermann Ottósson,

1988).

2.3 Sjúkdómar

Þær bakteríusýkingar sem hafa greinst á Íslandi eru meðal annars Nýrnaveiki,

kýlaveikibróðir, vetrarsár, rauðmunnaveiki, hitraveiki, kýlaveiki og vibríuveiki.

Nýrnaveiki greindist í seiðastöð við Elliðaárnar 1968 og er elsta sýkingin á Íslandi.

Veikin smitast fyrst og fremst í laxeldi en hefur komið upp í eldi bleikju og

regnbogasilungi (Gísli Jónsson, 2016). Sögu nýrnaveiki á Íslandi má greina í þrjú

meginskeið. Fyrsta tímabilið var 1985-1992 en þá varð nýrnaveiki aukið vandamál í

kjölfar mikillar aukningar á laxeldi. Næsta tímabil spannar árin 1992-2003 en þá hafði

vald náðst á veikinni og sjúkdómstilfelli voru fá. Síðasta tímabilið er frá 2003 en þá

greindist nýrnaveiki á ný í mörgum eldisstöðvum. Árin 2003-2007 var milljónum

eldisseiða fargað vegna nýrnaveikismits og tjónið nam um hundruðum milljóna króna.

Talið er að smit hafi borist inn í eldisstöð með áhöldum úr smituðum villi-klakfiskum.

Smitið magnaðist og dreifðist með flutningi einkennalausra en smitaðra seiða til fleiri

eldisstöðva. Þegar upp var staðist hafði nýrnaveiki borist í 18 af 40 eldisstöðvum

laxfiska sem þá voru starfandi á Íslandi (Árni Kristmundsson, e.d.).

Bakteríusýkingin sem er útbreiddust af sýkingum á Íslandi er kýlaveikibróðir. Hér

áður fyrr var ekki óalgengt að eldisstöðvar væru að missa 15-25% heildar lífmassa áður

en til slátrunar kom. Góður árangur náðist með bólusetningu árið 1992 en þó er smit

til staðar í öllum stærstu strandeldisstöðvum í dag og einnig í umhverfi sjókvía.

Vetrarsár varð skyndilegt vandamál í strandeldisstöðvum hér á landi veturinn 1992-

1993, þá var hitastig undir 8°C. Bakterían leggst fyrst og fremst á regnbogasilung og

lax en greindist í bleikju árið 2012. Það hefur gengið vel að halda sjúkdómnum niðri

síðustu ár sem má þakka bættum sjúkdómavörnum og tilkomu góðra bóluefna.

Vegna norðlægrar legu Íslands og þeirra svæða sem heimilt er að ala lax í sjókvíum

á laxalús erfitt með festa rætur sínar hér við land og getur á engan hátt orðið

sambærilegt vandamál og hjá nágrannaþjóðum okkar. Meðhöndlun gegn lús hefur því

aldrei þurft á Íslandi (Gísli Jónsson, 2016).

20

2.4 Þróun fiskeldis á Íslandi

Frá því að sjókvíaeldi hófst á Íslandi árið 1972 hafa sprottið upp efasemdir hjá mörgum

um möguleika íslendinga í framleiðslu á eldisfiski í sjókvíum á samkeppnis-hæfu verði.

Mikill fjöldi þeirra fyrirtækja sem hafa hafið rekstur á sjókvíeldi hafa hætt eftir stuttan

rekstrartíma vegna mikilla erfiðleika í greininni. Það er áhugavert að sjá hvort að

sjókvaíeldi við strendur landsins geti í raun og veru orðið samkeppnishæft við

sjókvíeldi annarra landa í Norður-Atlantshafi. Nokkrar mikilvægar forsendur hafa

breyst eftir árin 1985-1991 en þá varð mesta tjónið í íslensku sjókvíaeldi. Eldi á þorski

hófst árið 1994 en þorskurinn hefur aðlagað sig betur að umhverfisaðstæðum á Íslandi

en laxinn, sem var ríkjandi tegund í sjókvíaeldi. Með vaxandi rekstri sjókvíeldisstöðva

allt í kringum landið síðastliðinn áratug hefur þekking á umhverfisaðstæðum aukist

mikið (Valdimar Ingi Gunnarsson, 2007a).

Á mynd 2 má sjá framleiðslu fiskeldis á Íslandi frá 1987 til 2016. Í gegnum árin hefur

framleiðslan verið sveiflukennd. 1987-1992 var tímabil fiskeldisævintýrisins eins og

fram hefur komið, tímabil bjartsýni og uppgangs í fiskeldi. Samdráttur var árið 1992 en

þá lauk fiskeldisævintýrinu mikla. Langflest fiskeldisfyrirtæki urðu gjaldþrota að

undanskildum Miklalaxi, Silfurstjörnu, Silfurlaxi og Sveinseyrarlaxi sem voru í hópi

stærstu fiskeldisfyrirtækjanna (Halldór Halldórsson, 1992). Á tímabilinu 2002-2006

varð aukning á framleiðslu en áhugi manna á fiskeldi jókst á þessum árum og stóru

sjávarútvegsfyrirtækin leiddu þá þróun sem átti sér stað (Valdimar Ingi Gunnarsson,

2004). Laxeldi færðist í aukana og jókst um 5.423 tonn frá árinu 2002 til 2006 (MAST

matvælastofnun, e.d.) en heildarframleiðslan tæplega þrefaldaðist á þessu tímabili.

Eftir nokkuð langt skeið með uppgangi í framleiðslu féll framleiðslan árið 2007 úr 9.961

tonnum í 5.622 tonn. Á meðal orsaka fyrir fallinu var óhagstætt gengi gjaldmiðla fjórða

rekstrarárið í röð (Gísli Jónsson, 2007). Mögulega getur nýrnaveiki eins og sagt er frá í

kafla 2.4 haft áhrif á framleiðslusamdráttinn sem varð árið 2007.

Framleiðslan er talsvert jöfn árin 2008-2011 þangað til ársins 2012 en þá kom

nokkur uppgangur. Það tók framleiðsluna nokkur ár að komast í sömu framleiðslu-tölu

eins og árið 2002 en árið 2016 komst framleiðslan í 15.400 tonn. Samkvæmt

Landssambandi fiskeldisstöðva á framleiðslan að ná næsta toppi árið 2017 og áætlað

er að framleiðslan verði þá 18.481 tonn (Landssamband fiskeldisstöðva, e.d.).

21

Mynd 2. Framleiðsla fiskeldi á Íslandi 1987-2015 í tonnum (MAST matvælastofnun, e.d., Landssamband fiskeldisstöðva, e.d.).

Mynd 2 sýnir að framleiðslan einkennist af hægum vexti uns stutt hraðvaxtartímabil

tekur við. Hraðvaxtartímabilinu líkur með samdrætti bæði árin 1992 og 2007.

Samdrátturinn 1992 orsakaðist af endalokum fiskeldisævintýrsins og gjaldþroti margra

fyrirtækja í greininni. Samdrátturinn árið 2007 var vegna óhagstæðs gengis gjaldmiðla

og fjármálakreppunnar.

2.5 Langtímaspá

Nokkrar forsendur hafa breyst frá því fiskeldisævintýrið mikla stóð yfir 1984-1991. Eldi

á þorski er hafið en þorskur þrífst betur í íslenskum umhverfisaðstæðum en lax og spáð

er hlýnun í veðri á næstu árum. Betri þekking er á umhverfisaðstæðum í dag og þróun

hefur átt sér stað í búnaði frá fyrstu árum sjókvíaeldis (Valdimar Ingi Gunnarsson,

2007b).

Í skýrslu sem Valdimar Ingi Gunnarsson skrifaði árið 2004 um stöðu og

framtíðaráform í íslensku fiskeldi gerði hann ráð fyrir töluverðri aukningu í fiskeldi á

komandi árum. Valdimar (2004) tók saman niðurstöður um áætlaða framleiðslu og spá

fyrir árin 2006 og 2009. Árið 2003 voru framleidd rúm 6.000 tonn en áætlað var að

framleiðslan árið 2006 yrði um 15.000 tonn. Þá spáði Valdimar (2004) því að árið 2009

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

20000

1987 1992 1997 2002 2007 2012 2017

Framleiðsla á Íslandi 1987-2017

22

yrði framleiðslan líklegast um 20.000 tonn en miðað við bjartsýnisforsendur gæti

framleiðslan nálgast 40.000 tonn (Valdimar Ingi Gunnarsson, 2004). Langtímaspáin

hans Valdimars hefur ekki ræst en framleiðslan árið 2009 var ekki nema 5.116 tonn

(MAST matvælastofnun, e.d.). Landssamband fiskeldisstöðva telur að mikill vöxtur sé

í fiskeldi og að framleitt magn á Íslandi verði um 40 þúsund tonn eftir fjögur ár, árið

2020. Ef sú spá gengur eftir verður fiskeldið umfangsmeiri atvinnugrein en

landbúnaður innan tveggja til þriggja ára (Landssamband fiskeldisstöðva, 2016).

23

3 Noregur

Laxeldi í Noregi hófst í lok sjötta áratugs tuttugustu aldar en þá hafði veiði á villtum

laxi dregist mikið saman. Laxeldið var því hugsað sem stuðningur við veiðina á villtum

laxi. Á nokkrum áratugum hefur laxeldisframleiðslan hins vegar stækkað verulega að

því marki sem framleiðslan hefur náð yfir veiði á villtum laxi. Mikill árangur hefur náðst

í gegnum árin en í byrjun voru eldisstöðvar lítil fjölskyldubú og afurðirnar aðeins seldar

á innanlandsmarkaði. Seinna voru fjölskyldubúin sameinuð í stærri rekstrareiningar og

urðu að stærri fyrirtækjum. Fyrirtækin í dag þjóna heimsmarkaði sem gerir miklar

kröfur um örugga afgreiðslu og fyrsta flokks gæðavöru alla daga ársins (Liu, Olaussen

og Skonhoft, 2011).

Laxeldisfyrirtæki í Noregi dreifa sér meðfram strandlengju Noregs, inn á milli fjarða og

eyja þar sem meðalhiti vatns og sjávar er hæfilegur eða um 4-15°C. Í Noregi er

hagstætt umhverfi fyrir góða uppbyggingu á laxeldisframleiðslu og hafa aðstæður gert

Noreg að einu af fremstu löndum heims í framleiðslu á eldislaxi (Frank Asche og Trond

Björndal, 2011).

3.1 Markaðsmál

Norskur lax er vara sem passar vel inn í nútíma dreifingu og matvöruverslanir. Norski

laxinn er með háan gæðastuðul, jafnvægi í framboði og gott orðspor meðal neytenda.

Annar mikilvægur þáttur er að verslunareigendur fá góðan hagnað af því að selja

ferskan lax. Þetta er hægt vegna þess að varan er á sanngjörnu verði við innkaup og er

svo seld í verslunum á háu verði vegna gæðastimpilsins. Þetta leiðir til þess að ferskur

lax verður aðlaðandi kynningarvara fyrir verslanirnar og það hefur skilað sér í aukinni

eftirspurn eftir norskum laxi, sérstaklega í Asíu síðustu árin (Aandahl og Kristiansen,

2006).

Fyrir 1978 voru sölu- og markaðsmál fyrir eldislax í Noregi að öllu leyti í lausu lofti.

Fjöldi fiskeldisframleiðenda var kominn í 200 á þeim tíma og dýrmætur tími hvers

framleiðenda fór í að selja framleiðsluna. Hver og einn framleiðandi sá um sína

framleiðslu og alla jafna án nokkurar faglegrar þekkingar á markaðsmálum.

Samkeppnin fólst því að mestu leyti í því að framleiðendur innan Noregs undirbuðu

hver annan. Verðsamkeppnin milli framleiðendanna leiddi til þess að margir þeirra

24

lentu í slæmum fjárhagserfiðleikum. Framleiðendur sáu sér þann kost vænstan að

skipuleggja og samræma markaðsaðgerðir vegna þeirra vandræða sem fylgdi

verðsamkeppninni í landinu. Sölusamtök norska eldisfiskframleiðenda (FSO) voru því

stofnuð árið 1978 til að ná jafnvægi í sölu- og markaðsmálum (Hermann Ottósson,

1988). Eins og kom fram í kafla 2.2 kynntu Norðmenn vöru sína sem heimsins besta

lax. Þessi framsýni þeirra skilaði sér, þar sem norskur lax var orðinn þekktur sem

gæðavara (Hermann Ottósson, 1988). Hins vegar er það áhugaverð staðreynd að

Norðmenn hafi selt fiskinn á sama verði á öllum mörkuðum. Þeir buðu gott verð á fiski

en reyndu eftir bestu vitund að halda í hágæðaímyndina sem þeir settu sér. Hermann

(1988) hefur bent á að slík markaðsáætlun, það er, að selja öllum markhópum sama

fiskinn á sama verði, er ekki endilega sú arðsamasta. Norðmenn hefðu getað nýtt sér

verðaðgreiningu en hægt er að skipta henni í þrjú stig, persónulega verðlagningu, úrval

vöru og flokka viðskiptavini eftir verðum. Í persónulegri verðlagningu bjóða

framleiðendur viðskiptavinum mismunandi verð með því að þekkja viðskiptavininn.

Hægt er að láta hann skrá inn upplýsingar um sjálfan sig og rekja þannig neyslumunstur

hans. Úrval vöru þýðir að framleiðandi býður úrval vöruflokka og viðskiptavinurinn sér

um að finna þann vöruflokk sem hentar honum best. Þriðja stigið er að flokka

viðskiptavini í mismunandi flokka eftir kaupgetu, til dæmis stúdentar og

ellilífeyrisþegar (Ársæll Valfells, munnleg heimild, 10. febrúar 2016).

Til ársins 1992 gat fyrirtæki aðeins átt eitt leyfi og framleiðsla fyrir hvert leyfi og

hvert fyrirtæki var sú sama. Þessi regla hélst að mestu allt til 1990, jafnvel þó að

fyrirtæki væru byrjuð að sameinast. Í lok 1990 voru fyrirtækin sem áttu fleiri en eitt

leyfi vegna uppkaupa eða yfirtöku byrjuð að sameina leyfin. Hagkvæmustu og

skilvirkustu fyrirtækin starfa nú með 3-4 leyfi og framleiða 3.000-45.000 tonn hvert ár

(Frank Asche og Trond Björndal, 2011). Með sameiningu fyrirtækja batnaði fjárhagsleg

afkoma og framleiðslukostnaðurinn minnkaði (Michelsen, 2006)


Á mynd 3 má sjá norsku strandlengjuna sem telst ná yfir fjögur afmörkuð svæði frá

suðri til norðurs, Skagerrak, Norðursjó, Noregshaf og Barentshaf. Hvert svæði

einkennist af ólíkum náttúrulegum aðstæðum. Landslag er fjölbreytt, munur er á

sjávarföllum, hitastigi sjávar, magni seltu og birtustigi. Landfræðilegt umfang í

25

Skagerrak er tiltölulega lítið en firðirnir fyrir sunnan Oslófjörðinn eru litlir. Lítið er um

fiskeldi á Skagerrak svæðinu. Landsvæði við Norðursjó nær frá Lista til Stad og og þar

eru nokkrir stærstu og dýpstu firðir Noregs. Hitastig sjávar sveiflast minna í gegnum

árið en gerist í Skagerrak og sjávarstraumar og sjávarfallastraumar verða sterkari því

norðar sem komið er í landið. Fiskeldisiðnaðurinn í Norðursjó er orðinn umfangsmikill

og hefur þrifist vel. Á svæðinu við Noregshaf er mikið um fiskeldi en sjávarhitinn yfir

árið sveiflast lítið miðað við suðurlandið og birtuskilyrðin eru verri eftir því sem norðar

dregur. Landssvæðið við Barentshaf nær frá Loppa að landamærum Rússlands. Þar eru

bæði sumrin og veturnir kaldir en sjávarhitinn verður ekki jafn lágur eins og getur gerst

í Skagerrak að vetri til. Í Barentshafinu er lítið um fiskeldi en það fer þó vaxandi (Dahl,

2009).

Aðstæður í Norður-Noregi eru svipaðar og á Íslandi. Eftir því sem sunnar dregur í

Noregi fer hitastig hækkandi og yfir sumarið getur hitinn farið vel yfir kjörhita stærri

þorsks. Á heitum sumrum getur sjávarhitinn í Vestur-Noregi hækkað það mikið að það

getur leitt til verulegra affalla á stórum þorski. Eins og hefur komið fram getur hár

sjávarhiti orðið vandamál en þó er ekki hægt að útiloka að hægt verði að finna lausn á

málinu. í því samhengi má nefna að sjórinn við Noreg er lagskiptur og yfir heitustu

sumarmánuðina gæti því verið kostur að koma fisknum úr heitum yfirborðs-sjó í dýpri

og kaldari sjó (Steingrímur Jónsson, 2004).

26

Mynd 3. Skagerrak, Norðursjór (e. North sea), Noregshaf (e. Norwegian sea) og Barentshaf (e. Barentssea) (Skandinavíuskagi, e.d.).

Árstíðasveiflur eru meiri inni í fjörðum þar sem sjókvíaeldi er yfirleitt að finna. Ef

sjórinn heldur áfram að hitna á næstu áratugum, eins og spár gera ráð fyrir, getur það

hugsanlega gert út um eldi á sumum svæðum í Noregi. Þá munu kjöraðstæður fyrir

sjókvíaeldi færast norðar og jaðarsvæði, eins og Finnmark nyrst í Noregi, munu henta

betur til fiskeldis (Stenvik og Sundby, 2007).

3.3 Þróun fiskeldis í Noregi

Á mynd 4 er yfirlit yfir þróun framleiðslu fiskeldis í Noregi árin 1970-2015. Á myndinni

má sjá að fiskeldisframleiðsla í Noregi hefur gefið góðan vöxt á þessu tímabili.

Sölusamtök norska eldisfiskframleiðenda (FSO) voru stofnuð 1978 en eftir stofnun

samtakanna jókst framleiðslan jafnt og þétt til ársins 1985. Skortur á klakstöðvum var

þekkt vandamál í Noregi fyrir 1985 en frá 1978 til 1981 voru ekki gefin út sérleyfi til

fiskeldisstöðva vegna skorts á seiðum. Framleiðsluaukning á laxi var árið 1981 og

27

helsta ástæðan fyrir því var vegna nýrra leyfa sem gefin voru út, árið 1981, 1983 og

það þriðja árið 1985. Þegar sérleyfi voru ekki gefin út, árið 1981, var hámarksstærð

fiskeldiskerja breytt úr 5000 m3 í 3000 m3 fyrir ný leyfi. En árið 1983 var þessu aftur

breytt í 5000 m3 og í 8000 m3 árið 1985. Þeir aðilar sem voru þegar með eldisstöð gátu

sótt um leyfi fyrir stækkun eldisins (Michelsen, 2006).

Árið 1985 tók framleiðslan mikið stökk og á 10 árum jókst hún um 243.000 tonn.

Að meðaltali var árleg aukning um 30% fram til 1991 þegar fyrsta áfallið skall á.

Framleiðsla á laxi og silungi dróst saman í kringum 0,5% og hélt áfram árið 1992 en þá

lækkaði framleiðslan um 7,6%. Þetta tímabil einkenndist af offramboði á markaði sem

leiddi til lægra verðs og margar fiskeldisstöðvar urðu gjaldþrota. Árið 1993 tók

framleiðslan við sér aftur og fram til 1999 var árleg framleiðsluaukning um 20%

(Michelsen, 2006). Önnur vandamál sem komu upp árin 1985 til 2000 voru sleppingar

úr sjókvíeldum, fiskur drapst vegna offóðrunar og einnig hafði léleg staðsetning

fiskeldisstöðva áhrif (Michelsen, 2006).

Þó að framleiðslan líti vel út á grafi og sýni framgang á hverju ári þá hefur

fiskeldisiðnaðurinn í Noregi ekki alltaf verið arðsamur. Árið 2002 gaf norska Fiskistofan

(n. Fiskeridirektoratets) út efnahagslega samantekt sem sýndi ekki góða niðurstöðu.

Sama ár var minni framleiðni í iðnaðinum og aukinn framleiðslu-kostnaður hvers

kílógrams fisks sem leiddi til þess að samanlagður hagnaður fyrir skatt var mínus 1,4

milljarður norskra króna (Fiskeridirektoratets lønnsomhets-undersøkelse, 2002).

Samantekt ári síðar, 2003, gaf ekki til kynna betri efnahagslega niðurstöðu fyrir

fiskvinnslumarkaðinn í Noregi. Efnahagslegt yfirlit norsku Fiskistofu sýndi að það var

aukning á hagnaði fyrir skatt en heildarhagnaður fiskiðnaðarins fyrir skatt var mínus

1,3 milljónir norskra króna. Meðaltal markaðssöluverðs fyrir hvert kíló af laxi lækkaði

um 3,9% en verðið hafði aldrei lækkað jafn mikið. Markaðsaðstæður voru því ekki betri

árið 2003. Árið 2004 jókst framleiðni og framleiðslukostnaður lækkaði. Hagnaður fyrir

skatt það árið var jákvæður, eða um 616 milljónir norskra króna (Fiskeridirektoratets

lønnsomhetsundersøkelse, 2004).

28

Mynd 4. Framleiðsla fiskeldis í Noregi frá 1970-2015 í tonnum (Food and Agriculture Organization of the United Nations, e.d., Statistik Sentralbyrå, 2016).

3.4 Sjúkdómar

Fiskur sem alinn er upp í fiskeldisstöðvum verður fyrir meira áreiti og er viðkvæmari

fyrir sjúkdómum og sníkjudýrum en fiskur sem lifir í náttúrunni. Ástæðan fyrir því kann

að vera slæmt umhverfi, til dæmis úrgangur sem safnast upp og heilsuástand í

fiskeldiskerjunum. Ef smit kemur upp í eldi getur það valdið því að fiskurinn deyi eða

þá að slátra þarf öllu eldinu. Mikil áhersla er lögð á forvarnir gegn sjúkdómum í fiskeldi

en sjúkdómar geta valdið miklu fjárhagslegu tapi í fiskeldi (Skjelstad o.fl., 2007).

Í töflu 1 má sjá yfirlit yfir þá sjúkdóma sem hafa komið upp í Noregi (Jensen o.fl.,

2015). ILA sjúkdómurinn er einn af þeim sjúkdómum sem hefur valdið hvað mestum

vandamálum í laxeldi frá 1980. Litið hefur verið á sjúkdóminn alvarlegum augum enda

hefur hann verið við lýði í langan tíma og ráðstafanir gegn honum hafa ekki náð að

eyða honum. Pankreas-sjúkdómurinn (PD) er einn af alvarlegustu sjúkdómum í laxeldi

í dag og hefur hann valdið gríðarlegu tapi í iðnaðnum. Þekking á sjúkdómnum er ekki

eins mikil og á ILA-sjúkdómnum og bóluefni gegn Pankreas-sjúkdómnum hafa ekki

gefið fullnægjandi niðurstöður (Mortensen, Asplin, Jansen, Korsnes og Nylund, 2009).

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

1970 1980 1990 2000 2010

Framleiðsla í Noregi 1970-2015

29

HSMB (n. Hjerte- og skjelettmuskelbetennelse) er í dag einn af algengustu smit-

sjúkdómum í norskum eldislaxi. Árið 2015 var HSMB greint hjá 135 fiskeldisstöðvum í

Noregi. Veiran kemur fram í staðbundnum vefjaskemmdum sem birtast í flakinu sem

dökkir flekkir. Dökku flekkirnir eru stórt og vaxandi gæðavandamál í laxeldi og fyrir árið

2010 var áætlaður kostnaður af dökkum flekkjum upp á 500 milljónir norskra króna

(Jensen o.fl., 2015). Kostnaðurinn liggur í því að flekkina þarf að skera burt úr fisknum

og oft er heilu flökunum hent því flekkirnir eru svo stórir. Með því að skera flekkina

burt er framleiðsluaðilinn með minna til sölu, sem leiðir til taps (Kyst.no, 2013). CMS

(n. Kardiomyopatisyndrom) er alvarlegur hjartasjúkdómur sem hefur áhrif á eldislax í

sjó. Árið 2015 var CMS greint í 105 eldisstöðvum. Þessi tala er líklega lægri en

greiningin segir til um, vegna þess að sjúkdómur er ekki tilkynningarskyldur og CMS

sjúkdómsgreiningar frá rannsóknarstofum eru ekki innifaldar í tölunum (Jensen o.fl.,

2015).

30

Tafla 1. Sjúkdómar sem hafa komið upp í Noregi 2001-2015 (Jensen o.fl., 2015).

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

ILA 21 12 8 16 11 4 7 17 10 7 1 2 10 10 15

PD 15 14 22 43 45 58 98 108 75 88 89 137 99 142 137

HSMB 54 83 94 162 144 139 131 162 142 134 181 135

IPN 174 178 172 208 207 165 158 223 198 154 119 56 48 30

CMS 88 71 80 68 66 62 49 74 89 100 107 105

31

Í töflu 1 má sjá yfirlit yfir sjúkdóma og hvernig þeir hafa þróast yfir tímabilið 2001-

2015. Ef gerður er samanburður á milli áranna hafa sjúkdómstilfellin verið mjög

misjöfn en þó má benda á að árið 2015 hafi verið gott ár miðað við fyrri ár. Árið 2009

voru tilfellin 509 talsins og var það lakasta árið eins og kemur fram í töflu 1.

Laxalús er einn af alvarlegustu heilsuvandamálunum sem norskt fiskeldi stendur

frammi fyrir. Lúsin ræðst á fiskinn bæði óbeint og beint. Beinu áhrifin á eldisfiskinn

felur í sér að lúsin skaðar fiskinn með því að borða húðina og vefi þannig að fiskurinn

missir blóð sem skapar vandamál með jafnvægi salts. Lúsin skemmir fiskinn óbeint

með því að borða húðina og opnar fyrir möguleika á sýkingu vegna baktería

(Havforskningsinstituttet, 2016).

Í Noregi er skylda fyrir allar fiskeldisstöðvar að senda frá sér vikulega talningu yfir

meðalfjölda lúsa á hvern fisk ef sjóhiti er yfir 10°C. Þessari reglu var komið á árið 2012

til að fylgjast með þróun lúsa. Ef sjóhiti er á milli 4-10°C fer talning lúsa í stöðvum fram

á tveggja vikna fresti. Lúsatalningin fer þannig fram að reiknaður er meðalfjöldi lúsa á

hverjum fiski. Jafnframt er tekið saman hversu margar stöðvar hafa reynt að að koma

í veg fyrir lúsina (Lusedata.no, e.d.a).

Þær aðferðir sem eru notaðar til þess að losna við lúsina eru til dæmis lyfjagjöf og

að spúla fiskinn með vatni þannig að lúsin losni frá fisknum án þess þó að skaða fiskinn.

Einnig er ákveðin þvottaaðferð (n. Badebehandling) notuð þar sem lyfjum er bætt í

vatnið sem fiskurinn þrífst í. Tvær aðferðir eru notaðar til þess að framkvæma

lyfjameðferðina, annað hvort er þéttur dúkur lagður í kringum sjókvíeldið eða fisknum

er dælt í bát sem flytur fiskinn í stór ker þar sem hann er aflúsaður með lyfjum

(Lusedata.no, e.d.b).

3.5 Tækniþróun

Á Sjávarútvegsráðstefnunni á Íslandi árið 2016 hélt Jostein Albert Refsnes,

stjórnarformaður Nordlaks, erindi sem bar titilinn „When will fishfarming be operated

with an iPhone?“. Þar talaði hann um að fiskeldisiðnaðurinn í dag væri háþróaður

tækniiðnaður. Hann tók sterklega fram að sjávarlýs væru helsta ógnun

fiskeldisframleiðslunnar á heimsvísu. Á fyrirlestrinum sýndi Jostein nokkrar tækni-

þróaðar lausnir til að leysa vandamál sem komið hafa upp í fiskeldi og hvernig hægt sé

að bæta framleiðni, til dæmis lausn í baráttunni við sjávarlýs og að koma í veg fyrir

32

sleppingar úr sjókvíaeldum. Á meðal lausna var færsla sjókvíaeldis úr fjörðum út á

opinn sjó og hvernig best væri að nýta dýpt hafsins til að losna við sjávarlýs. Jostein

kynnti einnig verkefni sem nefnist Sjófarmur (n. Havfarm) og er í umsjón Nordlaks

(Jostein Albert Refsnes, 2016). Nordlaks er norskt fiskeldisfyrirtæki og helsta starfsemi

þess er framleiðsla, vinnsla og sala á laxi og regnbogasilungi (Nordlaks.no, e.d.a).

Svokallaður Sjófarmur (mynd 5) er bátur, 430 m á lengd, með 10.000 tonna

framleiðslugetu. Báturinn er staðsettur út á hafi og á að geta tekið á sig allt að 10 m

háar öldur. Með því að færa fiskeldið út á sjó uppfyllir fiskeldisiðnaðurinn

umhverfiskröfur framtíðarinnar. Farmurinn bætir umhverfislosun, velferð fisksins,

álag og meðferð lúsa, minnkar áhættu á því að fiskur sleppi úr kvíum og betrum bætir

öryggi og hagkvæmni. Nordlaks hefur trú á því að sjófarmurinn sé byltingarkennd

þróun fyrir komandi tíma í norsku fiskeldi (Nordlaks, e.d.b).

Mynd 5. Sjófarmur (n.Havfarm) (Nordlaks.no, e.d.a).

Jostein Refsnes minntist einnig á „Eggið“ (mynd 6) í fyrirlestri sínum. Hauge Aqua er

norskt fyrirtæki sem þróaði eggið með það að leiðarljósi að auka sjálfbæran vöxt í

fiskeldi sem getur fætt milljónir manna í framtíðinni. Markmið eggsins er að leysa

núverandi og dýrar áskoranir sem eru í eldi í dag. Til dæmis er erfitt fyrir laxalúsina að

33

komast inn í eggið og skaða fiskinn. Hönnun eggsins, vatnsflæði og stöðugt umhverfi

á að betrumbæta árangur og velferð fisksins (Haugeaqua.com, e.d.).

Mynd 6. Eggið (Haugeaqua.com, e.d.).

34

4 Skotland

Fiskeldi í Skotlandi hófst um 1970 en laxeldisframleiðsla Skota flokkast sem hluti af

framleiðslu Bretlands. Fiskeldi hefur orðið ein af veigamestu atvinnugreinunum í

strandhéruðum Skotlands. Atvinnugreinin hefur farið ört vaxandi og bætt

atvinnumöguleika í sumum af afskekktustu landshlutum Skotlands og eins þeim

landshlutum sem verst eru staddir efnahagslega. Samanlagður fjöldi þeirra sem starfa

í fiskeldi og við fiskveiðar er áætlaður um 5000 manns. Árið 2008 voru 26

laxeldisfyrirtæki skráð samanborið við 95 fyrirtæki árið 1998. Níu fyrirtæki voru skráð

virk en framleiddu ekki fisk árið 2008 (Frank Asche og Trond Björndal, 2011).

4.1 Markaðsmál

Skotar hafa lagt meiri áherslu á að skoska laxeldisvaran sé gæðavara en að framleiða

mikið magn á lægra verði. Það hefur því reynst Skotum erfitt að keppa við Noreg vegna

þess að Norðmenn bjóða lægra verð. Það lítur út fyrir að engin breyting verði á

verðsamkeppninni milli Skotlands og Noregs á meðan Skotar takmarka framleiðslu

sína. Árið 2000 urðu breytingar hjá skipulagsdeild skoska laxiðnaðarins. The Scottish

Growers Association, the Scottish Salmon Board og Scottish Quality Salmon

sameinuðust undir Scottish Quality Salmon (SQS) en Scottish Salmon Producers

Organisation (SSPO) hélt sínu starfi í skipulagningu framleiðslunnar.

Megináherslumarkmið SQS er að fylgja gæðaviðmiðum Tartan Quality Mark, en það

hefur stutt að einhverju leyti við vöru- og verðaðgreiningu á markaðnum.

Athyglisverður vitnisburður varðandi þetta eru verðlaunin Label Rouge í Frakklandi, en

þau eru veitt fyrir ákveðið úrtak af vörum sem bera mikil gæði. Skoski laxinn var fyrsta

fiskafurðin til að hreppa verðlaunin og þar að auki fyrsta afurðin sem ekki er frönsk.

Verðlaunin hafa tryggt skoska laxinum yfirburði á franska markaðnum og mörkuðum í

öðrum löndum (Frank Asche og Trond Björndal, 2011).


Í Skotlandi er Atlantshafslax aðal framleiðslutegund í fiskeldi en árið 2013 var laxinn

92% af heildarframleiðslu fiskeldis í Skotlandi. Þar á eftir koma bláskel 4% og

regnbogasilungur 3%. Fiskeldisframleiðsla í Skotlandi fer að mestu leyti fram í sjó-

kvíeldi. Engin stórtæk fiskeldisframleiðsla í gróðrarskyni (e. Commercial aquaculture)

35

fer fram á landi þar sem hún er ekki talin arðbær að svo stöddu. Fiskeldisstöðvar eru

staðsettar á vestur- og norðurströndum meginlands Skotlands og á eyjunum Western

Isles, Orkney og Shetland. Eins og stendur eru engar fiskeldisstöðvar í sjó á norður- og

austur ströndum Skotlands. Árið 1999 kynntu skosku yfirvöldin aðgerðir gegn frekari

sjóeldi á þessum svæðum. Var það gert til að verja náttúrulega fiskinn í sjónum.

Austur- og norðurstrendur Skotlands þekja stærsta hlutan af strandlengju Skotlands

og á því svæði eru afkastamestu laxveiðiár í Skotlandi. Vegna varúðar-sjónarmiða

munu aðgerðir þessar halda gildi sínu þar til hefur verið gengið frekar úr skugga um

áhrif fiskeldis á náttúrulega fiskinn á þessum slóðum (Manning o.fl., 2015).

Sjávarhitastig við Skotland sem er umlukið Atlantssjó árið um kring er tiltölulega

hátt. Sjávarhitatölur frá Millport sem er staðsett á vesturströnd Skotlands sýna

töluverðar sveiflur í sjávarhita á milli ára. Langtímamælingar á sjávarhita hafa verið

framkvæmdar á nokkrum svæðum við Skotland. Í þeim mælingum kemur fram að

mánaðarlegt meðaltal sjávarhita í Millport er hæstur í ágúst um 14°C, mynd 9 í kafla

6. Of hátt sjávarhitastig, ef miðað er við Millport, gæti yfir sumartímann orðið til

vandræða sérstaklega fyrir stærri þorsk. Hins vegar er sjávarhitastig á öðrum

mælistöðum hagstæðara þar á meðal á ystu svæðunum við Skotland. Flesta mánuði

ársins er hagstætt hitastig til þorskeldis og aðstæður ágætar á svæðum þar sem

lægstar sveiflur eru í sjávarhita. Hugsanlega gæti orðið breyting á hagstæðu hitastigi á

ákveðnum svæðum þar sem sjávarhiti við Skotland hefur frá 1980 farið hækkandi eða

um 0,5°C á áratug (Hughes, 2007).

4.3 Þróun fiskeldis í Skotlandi

Mynd 7 sýnir framleiðsluþróun í Skotlandi 1970-2014 en á myndinni sést að

framleiðslan í Skotlandi hefur aukist jafnt og þétt frá því hún hófst 1970. Framleiðslan

á laxeldi jókst jafnt og þétt árin 1980-1990 en árið 2003 var framleiðslan komin í

160.800 tonn. Nokkrar ástæður eru fyrir erfiðleikum í framleiðslu síðasta áratuginn en

helst má nefna sjúkdóma í eldi og arðsemi fiskeldisiðnaðarins. Arðsemin var til dæmis

lág árin 2001-2004 sem gerði framleiðendum erfitt fyrir að fá aðgang að fjármagni

(Frank Asche og Trond Björndal, 2011). Árið 2004 til 2005 kom fyrsti alvarlegi

samdrátturinn í framleiðslunni eins og sést á mynd 7 en meginástæðan fyrir

samdrættinum er að 2004 dróst framleiðsla laxfiskaseiða saman um 9,2% (FRS Marine

36

Labaratory, 2005). Samdráttur í framleiðslu laxfiskaseiða leiddi til þess að

fiskeldisframleiðslan lækkaði um 34.390 tonn árið 2005. Frá 2005-2008 hélst

framleiðslan stöðug, um 173.000 tonn, en árið 2009 hækkaði framleiðsla fiskseiða um

1,1% sem leiddi til aukningar í fiskeldisframleiðslu (Walker, 2009).

Fiskeldisframleiðslan það árið náði þá upp í 196.000 tonn. Eftir 2009 hefur

framleiðslan náð sér aftur á strik eftir fallið árið 2005 og árið 2014 mældist

fiskeldisframleiðslan 204.617 tonn.

Mynd 7. Framleiðsla fiskeldis í Skotlandi frá 1970-2014 í tonnum (Food and Agriculture Organization of the United Nations, e.d.).

4.4 Sjúkdómar

Sjúkdómstilfelli í fiskeldisiðnaðinum við Skotland eru yfirleitt lág. Tíðni PD (e.

Pancrease disease) veirunnar er lág, dánartíðni vegna veira og framleiðslutaps er lítið.

Aðrir sjúkdómar svo sem HSMB (n. Hjerta- og skjelettmuskeltbetennelse) og CMS (n.

Kardiomyopatisyndrom) eru til staðar en í mun minna umfangi en tíðkast í Noregi.

Áskoranir í tengslum við þörungablóm (n. Algeoppblomstring) og marglyttur hafa leitt

til taps nokkur ár í Skotlandi (Iversen, Hermansen, Brandvik, Mathinussen og Nystøy,

2016).

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

160000

180000

200000

220000

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015

Framleiðsla í Skotlandi 1970-2014

37

Árið 1998 kom upp veirusjúkdómur (e.infectious salmon anaemia) í laxeldi, en

veirusjúkdómur hafði ekki komið upp áður í skosku fiskeldi. Nýjar ráðstafanir voru

gerðar eftir áfallið 1998 til að herða eftirlit. Bretland lagði fram tillögu til Evrópu-

sambandsins árið 1999 um hert eftirlit með fiskeldi til að sporna við sýkingu og var

tillagan samþykkt með ESB ákvörðun 2001/186/EC í febrúar 2001 (Royal Society of

Edinburgh, 2002).

Lúsaástandið hefur orðið vaxandi vandamál á hverju ári. Regluverk skortir vegna

lúsameðhöndlunar í Skotlandi en forvarnir vegna lúsa og lúsameðferðir eru byggðar á

frjálsum stefnum. Erfitt hefur verið að koma á ráðstöfunum á svæðisrekstri og

brottflutningi. Meðferðir sem hafa verið notaðar til að losna við lúsina eru til dæmis

lyfjameðferðir, Rensefisk hefur verið notaður og Luseskjørt. Við Luseskjørt aðferðina

er rafmagnsstraumur notaður til að losa fiskinn við lýs (Iversen o.fl., 2016).

38

5 Færeyjar

Í Færeyjum stendur fiskur fyrir um 95% af heildarútflutningi. Eldisfiskur er um 25% af

þessum 95%. Árið 2003 var útflutningur Færeyja um 57.640 tonn af eldisfiski að

verðmæti 964 milljóna danskra króna (Reinert, 2004). Færeyjar hafa mjög góð skilyrði

til fiskeldisræktunar með stöðugan sjávarhita. Á árunum 1950-1960 voru gerðar

tilraunir til þess að koma að arðbæru fiskeldi en tilraunastarfsemin mis-heppnaðist.

Rannsóknin stóð fram yfir 1970 (Michelsen, 2006). Lög voru sett 24. maí 1974 varðandi

uppbyggingu, stækkun klakastöðva og til ýmissa betrumbætinga fiskeldisstöðva. Lögin

fólu í sér að hver bóndi þurfti að fá leyfi frá Færeysku ríkisstjórninni (n. Færøyske

Landsstyret) fyrir byggingu eða stækkun á klak- eða fiskeldisstöðvum. Í maí 1981

skipaði Færeyska ríkisstjórnin fjögurra manna stjórn sem fékk það hlutverk að

rannsaka möguleika á fiskeldisbúskap í Færeyjum og taka þátt í þróun á greininni. Sett

var lagaákvæði sem kvað á um að einstaklingur mætti ekki eiga hlut í fleiri en tveim

eldisstöðvum. Fiskeldisráð Færeyja var stofnað árið 1985 og samanstóð af átta

meðlimum. Meðal verkefna sem ráðið stóð fyrir var að sækjast eftir fjörðum og

sundum sem voru hentug til fiskeldisræktunar og halda þeim fyrir fiskeldisgreinina.

Þar að auki átti ráðið að sjá um allar leyfisveitingar og framlengingu á núverandi

leyfisveitingum. Starfsemi Færeyja í fiskeldi varð ekki arðbær fyrr en um 1980 en í dag

eru Færeyjar fimmti stærsti framleiðandinn af eldislaxi (Michelsen, 2006).


Þegar Færeyingar, árið 1968, reyndu ræktun á dönskum regnbogasilungi í sjó var það

eftir fyrirmynd í norsku fiskeldi. Grundvöllur fyrir því að fiskeldi þróaðist í Færeyjum

kom frá Norðmönnum. Næstum öll framleiðsla á laxi í Færeyjum fer fram í sjókvíaeldi

(Michelsen, 2006). Við Færeyjar er hitastig mjög svipað því sem er við suðurströnd

Íslands og við Vestmannaeyjar en bæði Færeyjar og Vestmannaeyjar eru umkringdar

Atlantssjó árið um kring. Kólnun er þó mun minni að vetrarlagi við Færeysku firðina og

haldast þeir sennilega nær kjörhita þorsks en þeir íslensku (Steingrímur Jónsson,

2004). Fiskeldi er á stórum opnum svæðum og straumar miklir. Mikið af fiski hefur því

sloppið í óveðrum en árið 2002 slapp um ein milljón eldislaxa (Solbakken o.fl., 2005).

39

5.2 Þróun fiskeldis í Færeyjum

Á mynd 8 má sjá framleiðsluþróun fiskeldis í Færeyjum frá árinu 1982 til ársins 2014 í

tonnum. Frá 1982 fram til ársins 1992 óx fiskeldisframleiðsla jafnt og þétt. Fyrstu árin

voru þó einhverjar sveiflur í framleiðslunni. Framleiðsluaukning varð um 200% árið

1998 og á árunum 1988 og 1992 var aukningin ekki nema um 3%. Frá 1985 til 1987 var

tiltölulega stöðugt vaxtartímabil en vöxturinn var um 113% á ári. Slátrun og

útflutningur á laxi gefur ekki alltaf upp réttu myndina af framleiðslunni sjálfri.

Fiskeldisstöð getur valið að flýta eða fresta slátrun, allt eftir því hvernig markaðurinn

lítur út. Ef markaðsverðið telst gott/hátt þá er meiri slátrun og sala á minni fiskum. Ef

markaðsverðið er lágt er fisknum haldið í kerunum eða eldi í von um að verðið muni

hækka (Michelsen, 2006). Árið 1993 var fyrsta árið í þriggja ára langri niðursveiflu.

Framleiðsla dróst saman um 3% 1993, 15% 1994 og 42% árið 1994. Þessi þrjú ár

einkenndust af sjúkdómum og lágu verði á markaði fyrir afurðina. Markaðsverðið

lækkaði úr 38,04 kr árið 1994 niður í 32,76 kr árið 1995 sem leiddi til þess að

fiskeldisbændur héldu fullþroskuðum fiskum í kerjunum sem voru þó tilbúnir til

slátrunar (Michelsen, 2006). Það gerðist aftur árið 1998 að minna var slátrað af laxi

vegna lágs markaðsverðs, en slátrun á fiski lækkaði það árið um 9% (Michelsen, 2006).

Árið 1994 var lélegur vöxtur eldisfisks bæði í ferskvatni og í sjó, væntanlega af

völdum kýlaveiki (e. furunculosis), nýrnaveiki (e. Bacterial Kidney Disease) og lúsa

(Michelsen, 2006). Framleiðslan fór batnandi og árið 1996, var hún komin nálægt því

eins og hún hafði verið árin 1991-1993 þangað til að hún féll aftur 1997 en þá minnkaði

magn slátrunar um 10%.

Færeyjar juku framleiðslu sína á laxi verulega árið 2003 en þá voru framleidd 47.000

tonn. Hins vegar hafa sjúkdómar (einkum infectious salmon anaemia) og fjárhags-legir

örðugleikar sett strik í reikninginn á nokkrum stöðum og árið 2006 var framleiðsla á

laxi einungis 11.900 tonn. Framleiðslan náði sér aftur á strik þegar búið var að taka á

sjúkdómum, nýjar reglugerðir voru innleiddar og framleiðslan komst í 38.000 tonn árið

2008 (Frank Asche og Trond Björndal, 2011). Eftir 2008 hefur framleiðslan haldið jöfnu

skriði og árið 2014 náði framleiðslan hámarki og var 86.454 tonn. Mannfjöldi í

Færeyjum er um 49.000 (Færeyjar, 2016) og því telst það athyglisvert að, miðað við

framleiðslu árið 2014, var hver Færeyingur að framleiða 1,7 tonn af fiskeldi.

40

Mynd 8. Framleiðsla fiskeldi í Færeyjum frá 1982-2014 í tonnum (Food and Agriculture Organization of the United Nations, e.d.).

5.3 Sjúkdómar

Útbreiðsla sjúkdóma er hraðari frá einum stað til annars í litlu plássi. Þetta þekkist í

Færeyjum þar sem það er lítið pláss á milli fjarða, í samanburði við strandlengjurnar í

Noregi þar sem tiltölulega langt er á milli fjarða. Það ætti því að hafa meiri áhrif á

framleiðsluþróunina í Færeyjum ef smit kemur upp í einu eldi heldur en í Noregi

(Michelsen, 2006).

Síðustu laxahrognin sem voru flutt inn til Færeyja 1984 vou frá Sunndalsøra í Noregi.

IPN veiran greindist í Sunndalsøra árið 1985 en þá ákvað Fiskaaling, fiskeldisstofnun

Færeyja, að stoppa innflutning seiða til Færeyja til að forðast sýkingar. IPN veiran

fannst þó árið eftir, 1986, í Færeyjum svo líklegt er að veiran hafi verið í fisknum í

Sunndalsøra í einhvern tíma áður en hún kom upp (Reinert, 2001b).

Sjúkdómurinn ILA var fyrst greindur í Færeyjum í eldi í apríl árið 2000 en sjúk-

dómurinn er megin ástæða fyrir hröðu framleiðslufalli árið 2003 eins og sést greinilega

á mynd 8 í kafla 5.2. Sjúkdómurinn breiddist hratt út og árið 2001 greindist hann í

fjórum eldum til viðbótar, 2002 í sex eldum og 2003 í átta eldum. Fram til ársins 2005

voru samtals 30 ILA greiningar sem fundust í fjörðunum í Færeyjum og hafði

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

90000

1982 1987 1992 1997 2002 2007 2012 2017

Framleiðsla í Færeyjum 1982-2014

41

sjúkdómurinn því breiðst út yfir allt landið. Það er erfitt að segja hversu miklu tapi

sjúkdómurinn olli í Færeyjum þar sem ILA spilar inn í á mismunandi vegu. Þar á meðal

er erfitt að greina tap vegna sjúkdómsins frá öðrum framleiðslukostnaði. Í fyrsta lagi

deyr mikið af fiski vegna ILA og í öðru lagi er smitaður fiskur af ILA minna aðlaðandi

fyrir kaupandann heldur en annar fiskur. Því verður smitaður fiskur færður niður um

gæðastig. ILA veldur því að fiski verður slátrað sama hvaða stærð hann hefur náð og

þar að leiðandi verður hvert kílógramm fisksins dýrara í framleiðslu en ef hann myndi

ná hámarksstærð (Michelsen, 2006).

Innflutningsstöðnunin árið 1984 gerði það að verkum að fiskisjúkdómar komu mun

seinna til Færeyja en til Noregs. IPN kom til Færeyja 11 árum eftir að veiran fannst

fyrst í Noregi. Þegar sjúkdómurinn fannst í Færeyjum þá voru Norðmenn búnir að þróa

og finna bóluefni, lyfin og rétta meðhöndlun við sjúkdómnum. Það hefur því gert það

auðveldara fyrir Færeyinga að takast á við þá sjúkdóma sem þar hafa komið upp

(Michelsen, 2006).

Lús hefur verið vaxandi vandamál í Færeyjum frá 2012. Meðhöndlun lúsa er

lykilatriði í tengslum við mat stjórnvalda til að leyfa aukna afkastagetu elda.

Ráðstafanir gegn lúsafaraldrinum eru til að mynda lúsatalning þar sem lúsin er talin og

skráð niður aðra hverja viku og aflúsa þau eldi ef lúsafjöldi fer að aukast. Erfitt er að

nýta neðansjávarbúr í Færeyjum vegna sterkra sjávarstrauma og grunnra fjarða

(Iversen o.fl., 2016).

Rannsóknarvinna og tækniframfarir

Noregur er langt á undan Færeyjum í rannsóknum en litlar rannsóknir hafa verið

gerðar á eldislaxi og silungi í Færeyjum. Færeyingar hafa því tekið upp nýjungar frá

Norðmönnum sem gætu mögulega nýst þeim. Þetta hefur leitt til þess að Færeyingar

hafa ekki verið langt á eftir Norðmönnum í þróun á fiskeldi. Andrias Reinert var árið

1965 sendur til Noregs af Færeysku fiski rannsóknarstofnuninni (n. Færöyske Fiskeri

laboratorie) til að fá aukna innsýn og þekkingu á nýsköpunarþróun Norðmanna. Júst í

Tuni byrjaði með sjókvíaeldi í Færeyjum árið 1968 með hjálp frá Andrias Reinert og

Færeysku fiski rannsóknarstofnuninni (Michelsen, 2006).

Hildur Dahl Michelsen (2006) skrifaði meistaraverkefni sitt um þróun fiskeldis á laxi og

silungi, í Færeyjum og bar saman við þróunina í Noregi. Í verkefninu komst hún að því

42

að fiskeldisþróunin í Færeyjum hefur ekki gerst óháð Noregi. Samstarf hefur verið á

milli landanna hvað varðar ræktunarmynstur, eldi og rannsóknir sem hafa hjálpað til

með þróun á fiskeldi, lax og silungi í Færeyjum. Hún tekur þó fram að á tímabilinu

1971-1985 hafði Noregur stórt forskot á þróun og rannsóknarvinnu miðað við

Færeyjar. Eftir 1985 hefur vöxtur og stefna verið svipuð í báðum löndum. Þróunin á

eldi lax og silungs í Færeyjum hefur verið háð Noregi í tengslum við lyf gegn

fiskisjúkdómum og úrbótum við fiskeldisiðnaðinn sérstaklega eftir 1985. Það hefur því

verið stór ávinningur fyrir Færeyska fiskeldissbændur að fá þróuð lyf frá Noregi til að

vinna á móti sjúkdómum sem höfðu áður komið upp í Noregi (Michelsen, 2006).

43

6 Samanburður

Eins og áður hefur fram komið er kjörhitastig fyrir 600-2000 gramma lax tiltölulega

hátt eða í kringum 14°C (Austreng o.fl., 1987) en hjá 200-2000 gramma þorski er

kjörhitastig fyrir vöxt lægri eða um 9-11°C (Björnsson o.fl., 2007). Á mynd 9 hér að

neðan má sjá mánaðarmeðaltöl sjávarhita við yfirborð í samanburðarlöndunum og á

Íslandi. Mánuðirnir eru sýndir frá einum upp í tólf á x-ásnum þar sem 1 er janúar og

12 desember. Eins og sést á grafinu þá er meðalhiti í Skotlandi, við Millport og

Peterhead, tiltölulega hár miðað við hin löndin. Í Noregi er greinilegt að hitastig getur

verið fjölbreytt eins og áður hefur komið fram. Mælingar frá Stad og Vardö ná toppi í

ágúst en töluverður munur er þó á sjávarhitanum á stöðunum tveim. Í Stad mælist hiti

allt upp í 14°C en í Vardö mælist hiti hæst um 9°C.

Mynd 9. Mánaðarmeðaltöl sjávarhita við yfirborð á stöðum í samanburðarlöndum og við Ísland. Ísland (Í), Færeyjar (F), Noregur (N) (Steingrímur Jónsson, 2004) og Skotland (S) (Hughes, 2007).

0

2

4

6

8

10

12

14

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Mánaðarmeðaltöl sjávarhita við yfirborð

Millport (S) Peterhead (S) Hjalteyri (Í)

Stöðvarfjörður (Í) Stad (N) Vardö (N)

Mykines (F)

44

Eins og áður hefur komið fram er sjávarhitastig í Færeyjum heldur stöðugt og á mynd

9 af Mykines má sjá að sú fullyrðing á við rök að styðjast.

Grafið sýnir að sjávarhiti við Ísland er heldur lægri heldur en í hinum löndunum en

sjávarhiti í Stöðvarfirði fer til dæmis aldrei yfir 7°C. Áhugavert er að sjá, að samkvæmt

mælingum sem grafið sýnir, eru Skotland og Noregur einu löndin sem uppfylla

kjörhitastig fyrir 600-2000 gramma lax sem er í kringum 14°C.

Árið 2007 gerði Valdimar Ingi Gunnarsson samanburð á umhverfisaðstæðum til

sjókvíaeldis á þorski hér á landi og í samkeppnislöndunum, niðurstöður rannsóknar-

innar má sjá í töflu 2.

Tafla 2. Tillaga Valdimars að flokkun á umhverfisaðstæðum til sjókvíeldis á þorski við Ísland, Noreg, Færeyjar og Skotland. Einnkunnargjöf rautt ≤ 5, gult 5-7 og grænt 8-10 (Valdimar Ingi Gunnarsson, 2007b).

Valdimar (2007) skipti matinu í átta hluta og hver hluti vegur mismikið. Mesta vægi er

gefið fyrir meðalsjávarhita, 40%, þar sem sjávarhiti hefur mest áhrif á vaxtarhraða fisks

og 20% fyrir sveiflur í sjávarhita sem geta valdið miklum afföllum á eldisfiski. Veðurfar

er sá umhverfisþáttur sem veldur einna mestum tjónum í sjókvíaeldi og því fær vægi

öldu og strauma 15%. Valdimar tekur fram að matið byggist ekki alltaf á sterkum

forsendum, skortur er á upplýsingum frá viðkomandi landi og að einhverju leyti sé um

45

huglægt mat að ræða. Auk þess getur verið verulegur munur á milli svæða innan

ákveðins lands sem má meðal annars sjá í muni á umhverfisaðstæðum til sjókvíeldis í

Vestur- og Norður-Noregi og á Austfjörðum og Vestfjörðum á Íslandi. Í matinu má sjá

að umhverfisaðstæður virðast vera svipaðar í Skotlandi og Noregi. Lökustu aðstæður

til sjókvíaeldis á þorski virðist vera við Ísland en bestu aðstæður í Færeyjum.

Umhverfisaðstæður í samkeppnislöndum eru hagstæðari en Ísland er á jaðarsvæði

fyrir fiskeldi og þekking á umhverfisaðstæðum er því mikilvægari hér á landi (Valdimar

Ingi Gunnarsson, 2007b).

Veðurfar hefur farið batnandi með hlýju veðri og ef spár um hlýnun jarðar rætast má

telja ríkjandi líkur á því að vaxtahraði hjá laxi og þorski í sjókvíum við Ísland muni

aukast. Að lokum hefur mikil þróun átt sér stað á búnaði til sjókvíeldis og er nú mun

betur aðlagaður að aðstæðum hér á landi en áður var. Betrumbæting á búnaði hefur

leitt til þess að lítið hefur verið um tjón á honum á undanförnum árum (Valdimar Ingi

Gunnarsson, 2007a).

46

7 Niðurstöður

Í töflu 3 má sjá þau atriði sem höfundur ákvað að leggja aðal áherslu á við vinnslu

ritgerðarinnar til þess að leitast við að fá sem bestan samanburð milli landanna. Í

töflunni er einfalt yfirlit yfir það sem hefur komið fram í ritgerðinni merkt með x-i og

það sem kom ekki fram, merkt með gulu.

Tafla 3. Niðurstöðu tafla.

Ísland Noregur Skotland Færeyjar

Þróun fiskeldis x x x x

Náttúrulegar forsendur x x x x

Sjúkdómar og smit x x x x

Rannsóknir x x

Tæknivæðing x x

Markaðslegar forsendur x x x

Ljóst er að framleiðsluþróun fiskeldis á Íslandi hefur verið mun hægari heldur en í

samanburðarlöndunum. Í ritgerðinni kemur fram að fiskeldisframleiðsla hefur verið

undir framleiðslugetu og langtímaspár hafa verið heldur bjartsýnar og spáð hærri

framleiðslutölum heldur en raunin varð. Árið 2004 spáði Valdimar Ingi Gunnarsson því

að framleiðsla árið 2009 yrði um 20.000 tonn en þegar allt kom til alls var framleiðslan

einungis 5.116 tonn. Það sem einkennir helst framleiðsluþróun samanburðarlandanna

er þéttur vöxtur frá ári til árs með einhverjum smávægilegum hnökrum en samdrættir

hafa ekki haft eins mikil áhrif á löndin eins og gerst hefur á Íslandi. Það sem gerðist er

að offramboð á markaði hafði áhrif á framleiðsluþróun í Noregi. Í Skotlandi dróst

framleiðsla laxfiskaseiða saman og í Færeyjum hafa sjúkdómar valdið samdrætti þar á

meðal árið 2003 eins og kom fram í kafla 5.3. Helsti samdrátturinn í framleiðslunni á

Íslandi var eftir fiskeldisævintýrið en þá urðu margar fiskeldisstöðvar gjaldþrota og árið

2007 einkenndist af óhagstæðu gengi fjórða rekstrar árið í röð.

Veðráttan í sjónum við Ísland getur verið mjög breytileg milli ára eins og kemur

fram í kafla 6 þar sem mikill munur er á sjávarhitastigi við Hjalteyri og í Stöðvarfirði. Í

kaflanum kom einnig fram að ef löndin eru borin saman þá er sjávarhitastig við Ísland

tiltölulega lægra en í Noregi og Skotlandi. Það getur bæði verið kostur og ókostur fyrir

Ísland. Kostirnir eru þeir að minna er um sjúkdóma og lýs við Ísland sem hefur ekki

47

verið stórvægilegt vandamál hér eins og í samanburðarlöndunum. Til að mynda hefur

aldrei þurft að medhöndla lúsavandamál á Íslandi eins og í Noregi þar sem reynt er að

finna lausn á vandanum með þróun tækninýjunga. Þeir ókostir sem fylgja köldum sjó

er að fiskurinn vex hægar við Ísland, sérstaklega laxinn sem hefur kjörhitastig við 14°C,

en fram hefur komið að þróunin hefur orðið sú að þorskurinn þrífst betur við þær

umhverfisaðstæður sem eru á Íslandi heldur en laxinn. Noregur, Færeyjar og Skotland

eru að mestu leyti laxeldisframleiðendur, til dæmis var laxinn 92% af

heildarframleiðslu fiskeldis í Skotlandi árið 2013. Eins og fram kemur í kafla 6, eru

staðirnir Millport og Peterhead í Skotlandi og Stad í Noregi, með kjörhitastig sjávar

fyrir 600-2000 gramma lax af þeim stöðum sem teknir eru fram á mynd 9, í kafla 6. Ef

spár um hlýnun jarðar, eins og sjávarhita mælingar hafa leitt í ljós í Skotlandi, rætast

má telja að líkur séu á að vaxtahraði hjá laxi og þorski í sjókvíum við Ísland muni aukast.

Á Íslandi eru firðirnir breiðari og opnari fyrir úthafinu en í Færeyjum og í Noregi eru

margir firðir sem hafa þröskuld nálægt mynninu sem þýðir að endurnýjun sjávar í

djúplögum fyrir innan þröskuldinn er hægur sem getur leitt til súrefnisskorts.

Fram hefur komið að samanburðarlöndin leggja mikið upp úr því að selja gæðavöru.

Skotar hafa lagt mikla áherslu á að skoska laxeldisvaran sé gæðavara frekar en að

framleiða mikið magn á lægra verði eins og tíðkast í Noregi. Því kemur ekki á óvart að

Skotar hafa unnið verðlaun sem veitt eru fyrir ákveðið úrtak af vörum sem bera mikil

gæði, verðlaunin Label Rouge í Frakklandi. Verðlaunin hafa tryggt skoska laxinum

yfirburði á franska markaðnum og mörkuðum í öðrum löndum. Norðmenn byrjuðu í

kringum 1985 að kynna laxeldisvöru sína sem heimsins besta lax. Á þeim tíma voru

Íslendingar á byrjunarstigi fiskeldisævintýrsins þar sem fljótlega komu upp

gæðavandamál. Lax var seldur út í hvaða ástandi sem var vegna eftirlitsleysis og sagt

er að Íslendingar hafi í raun aldrei hlotið almennilega þjálfun í gæðamálum. Því

uppskáru fiskeldisframleiðendur á Íslandi ekki gott orðspor og laxinn var seldur á lægra

verði en í öðrum löndum. Ljóst er að í upphafi laxeldisframleiðslu á Íslandi hafi ekki

verið gætt nægilega að gæðamálum fisksins á meðan framsýni Norðmanna skilaði

þeim arði en í dag er norskur lax þekkt gæðavara.

Þar sem litlar heimildir eru til um tækniþróun á Íslandi er erfitt að bera þær saman

við hin löndin. Það hefur þó átt sér stað mikil þróun á búnaði til sjókvíeldis og er

48

búnaðurinn í dag betur aðlagaður að aðstæðum hér á landi en áður. Lítið hefur því

verið um tjón á búnaði á undanförnum árum. Noregur stendur framarlega í

tækniþróun og rannsóknum, til að mynda hafa færeyskir fiskeldisframleiðendur nýtt

sér þekkingu Noregs varðandi lyf og rannsóknir. Það hefur leitt til þess að Færeyingar

hafa ekki verið langt á eftir Norðmönnum í þróun á fiskeldi í seinni tíð. Það sem

íslenskir fiskeldisframleiðendur geta gert er að nýta sér „hermitækni“ færeyinga og

taka upp þá tækniþróun sem reynst hefur vel í fiskeldisframleiðslu nágrannaríkjanna

og aðlaga hana að íslensku umhverfi og náttúru.

49

Heimildaskrá

Aandahl, P. T. og Kristiansen, M. N. (2006). Markedssituasjonen for laks og ørret i

2005. Kyst og havbruk, Terje Svåsand, Karin Boxaspen, Einar Dahl og Lis Lindal

Jørgensen (ritstj.), 2, 118-120.

Austreng, E., Storebakken, T. og Åsgård, T. (1987). Growth rate estimates for cultured

Atlantic salmon and rainbow trout. Aquaculture, 60, 157-160. doi:

10.1016/0044-8486(87)90307-3

Ackefors, H og Enell, M. (1990). Discharge of Nutrients from Swedish Fish Farming to

Adjacent Sea Areas. Springer on behalf of Royal Swedish Academy of Sciences,

19(1), 28-35. Sótt 15. nóvember 2016 af

http://www.jstor.org/stable/pdf/4313650.pdf

Árni Kristmundsson. (e.d.). Sjúkdómar í laxfiskum á Íslandi – Nýrnaveiki og PKD-

nýrnasýki, Ólíkir sjúkdómar með áþekk heiti. Sótt 18. Desember 2016 af

http://keldur.is/sites/keldur.is/files/Sjukdomar%20i%20laxfiskum%20a%20Islan

di.pdf

Björn Björnsson. (1997). Vöxtur og fóðurnýting þorsks í eldistilraunum ásamt mati á

heildaráti íslenska þorskstofnsins. Fjölstofnarannsóknir 1992-1995, 57, 217-225.

Sótt 15. október 2016 af http://www.hafro.is/Bokasafn/Timarit/fjolrit-

057_217.pdf

Björnsson, B., Steinarsson, A. og Árnason, T. (2007). Growth model for Atlantic cod

(Gadus morhua): effects of temperature and body weight on growth rate.

Aquaculture, 271, 216-226. Sótt 9. Nóvember 2016 af

http://www.hafro.is/Bokasafn/Greinar/aquaculture_271-216.pdf

Dahl, Einar. (2009). Oversikt over økosystem kystsone. Kyst og havbruk, Terje Svåsand,

Karin Boxaspen, Einar Dahl og Lis Lindal Jørgensen (ritstj.), 2, 18-21.

Eldisfréttir. (1988). Sjávarkuldi í Hvalfirði. Eldisfréttir, 4(1), 19.

http://www.jstor.org/stable/pdf/4313650.pdf

http://keldur.is/sites/keldur.is/files/Sjukdomar%20i%20laxfiskum%20a%20Islandi.pdf

http://keldur.is/sites/keldur.is/files/Sjukdomar%20i%20laxfiskum%20a%20Islandi.pdf

http://www.hafro.is/Bokasafn/Timarit/fjolrit-057_217.pdf

http://www.hafro.is/Bokasafn/Timarit/fjolrit-057_217.pdf

http://www.hafro.is/Bokasafn/Greinar/aquaculture_271-216.pdf

50

Fiskeridirektoratets lønnsomhetsundersøkelse. (2002). Lønnsomhetsundersøkelse for

matfiskproduksjon Laks og Ørret, Omfatter selskaper med produksjon av laks og

ørret I saltvann. Sótt 28. nóvember 2016 af http://docplayer.me/1130652-

Okonomiske-analyser-fiskeoppdrett.html

Fiskeridirektoratets lønnsomhetsundersøkelse. (2004). Lønnsomhetsundersøkelse

for matfiskproduksjon Laks og Ørret. Bergen: Fiskeridirektoratets.

Food and Agriculture Organization of the United Nations. (e.d.). Global Aquaculture

Production 1950-2014. Sótt 30. október 2016 af

http://www.fao.org/fishery/statistics/global-aquaculture-production/query/en

Frank Asche og Trond Björndal. (2011). The Economics of salmon aquaculture (2.

útgáfa). Chichester, West Sussex and Ames, Iowa: Wiley-Blackwell, A John Walley

and Sons, lt.d., Publication.

FRS Marine Labaratory. (2005). Scottish fish farms Annual production survey, 2005.

Sótt 2. Desember 2016 af

http://www.gov.scot/Uploads/Documents/survey2005.pdf

Færeyjar. (2016, 29. desember). Wikipedia. Sótt 1. janúar 2016 af

https://en.wikipedia.org/wiki/Faroe_Islands

Gísli Jónsson. (2007). Ársskýrsla dýralæknis fiskisjúkdóma árið 2007. Sótt 20. október

2016 af

http://www.mast.is/Uploads/document/arsskyrsla/ArsskyrslaDyralaeknisFisksju

kdoma2007.pdf

Gísli Jónsson. (2016). Staðaheilbrigðis í fiskeldi. Sótt 18. desember 2016 af

http://atvest.is/upplysingar/vaxvest_utgefid_efni/skra/58/

Guðbrandur Sigurðsson. (1988). Laxeldi – atvinnugrein á tímamótum. Eldisfréttir,

(4)4, 5-10.

Hafsteinn Guðfinnsson, Héðinn Valdimarsson, Steingrímur Jónsson, Jóhannes Briem,

Jón Ólafsson, Sólveig Ólafsdóttir, ... Sigmar A Steingrímsson. (2001). Rannsóknir á

http://docplayer.me/1130652-Okonomiske-analyser-fiskeoppdrett.html

http://docplayer.me/1130652-Okonomiske-analyser-fiskeoppdrett.html

http://www.fao.org/fishery/statistics/global-aquaculture-production/query/en

http://www.gov.scot/Uploads/Documents/survey2005.pdf

https://en.wikipedia.org/wiki/Faroe_Islands

http://www.mast.is/Uploads/document/arsskyrsla/ArsskyrslaDyralaeknisFisksjukdoma2007.pdf

http://www.mast.is/Uploads/document/arsskyrsla/ArsskyrslaDyralaeknisFisksjukdoma2007.pdf

http://atvest.is/upplysingar/vaxvest_utgefid_efni/skra/58/

51

straumum, umhverfisþáttum og lífríki sjávar í Reyðarfirði frá júlí til október árið

2000. Sótt 6. nóvember af http://www.hafro.is/Bokasafn/Timarit/reydarfj.pdf

Halldór Halldórsson (1992). Laxaveislan mikla. Reykjavík: Fjölvaútgáfa.

Haugeaqua.com. (e.d.). Technology for sustainable growth in aquaculture. Sótt 10.

desember af http://www.haugeaqua.com/Technology/

Havforskningsinstituttet. (2016, 26.10). Miljøeffekter av lakselusmidler. Sótt 25.

nóvember 2016 af

http://www.imr.no/temasider/parasitter/lus/lakselus/miljoeffekter_av_lakselus

midler/nb-no

Hermann Ottósson. (1988). Íslenskt fiskeldi, Stefnumótun og áætlanagerð (1.útgáfa).

Reykjavík. Reykjavík: Útflutningsráð Íslands og Landbúnaðarráðuneyti.

Hughes, S. L. (2007). Scottish Ocean Climate status report 2004 and 2005. Sótt 2.

janúar af http://www.gov.scot/Uploads/Documents/Ocean%2004-05v1.pdf

Höskuldur Steinarsson. (2016, 12. September). Staðreyndir um fiskeldi á Íslandi. Sótt

25. október 2016 af http://www.lf.is/is/oflokkad-is/stadreyndir-um-fiskeldi-a-

islandi/

Iversen, A., Hermansen, Ø., Brandvik, R. K., Marthinussen, A. og Nystøyl, R. (2016).

Kostnader for lakseoppdrett i konkurrentland, Drivkrefter og betydning for

konkurransesituasjon. Sótt 17. nóvember 2016 af

https://brage.bibsys.no/xmlui/bitstream/handle/11250/2415194/Rapport%2b40

-2016.pdf?sequence=3&isAllowed=y

Jensen, B. B., Lillehaug, A., Høgåsen, H. R., Hjeltnes, B., Mejdell, C., Nilsen, A., . . .

Gulla, S. (2016). Fiskehelserapporten 2015. Oslo: Veterinærinstituttet.

Jostein Albert Refsnes. (2016). When will fisharming be operated with an Iphone?

Sótt 9. desember af http://sjavarutvegsradstefnan.is/wp-

content/uploads/2016/11/jostein.pdf

http://www.hafro.is/Bokasafn/Timarit/reydarfj.pdf

http://www.haugeaqua.com/Technology/

http://www.imr.no/temasider/parasitter/lus/lakselus/miljoeffekter_av_lakselusmidler/nb-no

http://www.imr.no/temasider/parasitter/lus/lakselus/miljoeffekter_av_lakselusmidler/nb-no

http://www.gov.scot/Uploads/Documents/Ocean%2004-05v1.pdf

http://www.lf.is/is/oflokkad-is/stadreyndir-um-fiskeldi-a-islandi/

http://www.lf.is/is/oflokkad-is/stadreyndir-um-fiskeldi-a-islandi/

https://brage.bibsys.no/xmlui/bitstream/handle/11250/2415194/Rapport%2b40-2016.pdf?sequence=3&isAllowed=y

https://brage.bibsys.no/xmlui/bitstream/handle/11250/2415194/Rapport%2b40-2016.pdf?sequence=3&isAllowed=y

http://sjavarutvegsradstefnan.is/wp-content/uploads/2016/11/jostein.pdf

http://sjavarutvegsradstefnan.is/wp-content/uploads/2016/11/jostein.pdf

52

Kyst.no. (2013, 8. maí). Mørke flekker i laksefilet omgang og målemetoder. Sótt 18.

desember 2016 af http://kyst.no/nyheter/mrke-flekker-i-laksefilet-omfang-og-

mlemetoder/

Landssamband fiskeldisstöðva. (2016). Nokkrar staðreyndir um fiskeldi á Íslandi. Sótt

17. október 2016 af http://www.lf.is/is/nokkrar-stadreyndir-um-fiskeldi-a-

islandi/

Landssamband fiskeldisstöðva. (e.d.). Hagtölur. Sótt 30. október 2016 af

http://www.lf.is/is/hagtolur/

Liu, Y., Olaussen, J. O. og Skonhoft, A. (2011). Wild and farmed salmon in Norway – A

review. Marine Policy, 35(3), 413-418. Sótt 3. október 2016 af

http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0308597X10002125

Lusedata.no. (e.d.a). Forklaring Statistikk Nøkkeltall. Sótt 8. nóvember 2016 af

http://lusedata.no/statistikk/forklaring/

Lusedata.no. (e.d.b). Forklaring Statistikk Behandling. Sótt 8. nóvember 2016 af

http://lusedata.no/statistikk/forklaring/behandling/

Manning, F., Hubley, E., Baker, G., Nicholas, S. M. L., Mcinnis, T. J., Meredith, D., . . .

Wells, D. M. (2015). Volume two – Aquaculture industry and governance in

Norway and Scotland. Sótt 21. desember 2016 af

http://www.parl.gc.ca/Content/SEN/Committee/412/pofo/rep/rep12jul15Vol2-

e.pdf

MAST matvælastofnun. (e.d.). Heildarframleiðsla í eldi lagardýra, árin 1987-2015.

Michelsen, H, D. (2006). Utviklingen av opdrettnæringeng av laks og ørret på

Færøyene sammenlignet med utviklingen i Norge. (Meistaraprófsritgerð, Norges

fiskerihøgskole, Universitet i Tromsø). Sótt 29. október 2016 af

http://munin.uit.no/bitstream/handle/10037/450/thesis.pdf;jsessionid=AFFF21B

954CC5DC71E7DB62A14C00324?sequence=1

http://kyst.no/nyheter/mrke-flekker-i-laksefilet-omfang-og-mlemetoder/

http://kyst.no/nyheter/mrke-flekker-i-laksefilet-omfang-og-mlemetoder/

http://www.lf.is/is/nokkrar-stadreyndir-um-fiskeldi-a-islandi/

http://www.lf.is/is/nokkrar-stadreyndir-um-fiskeldi-a-islandi/

http://www.lf.is/is/hagtolur/


http://lusedata.no/statistikk/forklaring/

http://lusedata.no/statistikk/forklaring/behandling/

http://www.parl.gc.ca/Content/SEN/Committee/412/pofo/rep/rep12jul15Vol2-e.pdf

http://www.parl.gc.ca/Content/SEN/Committee/412/pofo/rep/rep12jul15Vol2-e.pdf

53

Mortensen, S., Asplin, L., Jansen, P. A., Korsnes, K. og Nylund, A. (2009).

Smittespredning i kystsonen. Kyst og havbruk, 2, 179-183. Sótt 21. október 2016

af http://www.imr.no/filarkiv/kyst_og_havbruk_2009/Kap_3.6.3.pdf/nb-no

Nordlaks.no. (e.d.a). Om oss. Sótt 10. desember 2016 af http://nordlaks.no/Om-oss

Nordlaks.no. (e.d.b). Havfarm. Sótt 10. desember 2016 af http://nordlaks.no/Om-

oss/Havfarm

Rannsóknarráð Ríkisins. (1986). Þróun fiskeldis. Fjölritunarstofa Daníels

Halldórssonar: Rannsóknarráð Ríkisins.

Reinert, A. (2001a). Smoltstøðirnar, Hagtøl fyrir smoltstøðirnar í 2000 og fyrru helvt

av 2001. Alitíðindi, (2), 1-14. Sótt 1. nóvember 2016 af

http://www.fiskaaling.fo/upload/pdf/alit%C3%AD%C3%B0indi%20nr.2%202001.

pdf

Reinert, A. (2001b). Alistøðirnar á sjónum, hagtøl fyri 2000. Alitíðindi, (1), 1-18. Sótt

1. nóvember 2016 af


pdf

Reinert, A. (2004). Alistøðirnar á sjónum, hagtøl fyri 2003. Alitíðindi, (1), 1-20. Sótt 1.

nóvember 2016 af


pdf

Royal Society of Edinburg. (2002). The scientific issues surrounding the control of

infectious salmon anaemia in Scotland. Sótt 13. Nóvember 2016 af

https://www.rse.org.uk/cms/files/advice-papers/inquiry/salmon/report.pdf

http://nordlaks.no/Om-oss

http://nordlaks.no/Om-oss/Havfarm

http://nordlaks.no/Om-oss/Havfarm

http://www.fiskaaling.fo/upload/pdf/alit%C3%AD%C3%B0indi%20nr.2%202001.pdf






https://www.rse.org.uk/cms/files/advice-papers/inquiry/salmon/report.pdf

54

Skandinavíuskagi. (e.d.) Wikipedia. Sótt 5. janúar af

https://www.wikiwand.com/is/Skandinav%C3%ADuskagi

Skjelstad, R. S., Bornø, G., Flesjå, K., Hansen, H., Nilsen, H., Wasmuth, M. A. og

Hjeltnes, B. (2007). Helsesituasjonen hos oppdrettsfisk 2007.

Oslo: Veterinærinstituttet.

Statistik Sentralbyrå. (2016, 28. október). Akvakultur, 2015, endelige tall. Sótt 10.

nóvember 2016 af https://www.ssb.no/jord-skog-jakt-og-

fiskeri/statistikker/fiskeoppdrett

Steingrímur Jónsson. (2004). Sjávarhiti, straumar og súrefni í sjónum við strendur

Íslands. Í, Björn Björnsson og Valdimar Ingi Gunnarsson(ritstj.), Þorskeldi á Íslandi

(bls 9-20). Hafrannsóknarstofnunin. Fjölrit 111: 9-20

Stenvik, E.K. og Sundby, S. (2007). Impacts of climate change on commercial fish stocks

in Norwegian waters. Marine Policy, 31(1), 19-31. Sótt 15. desember 2016 af


Solbakken, J., Hesjevik, J.I., Liltved, H., Johannsson, R., Windmar, L., Vogelsang, C.

(2005). Beste tilgjengelige teknikker for fiskeoppdrett í Norden.

Doi:10.6027/tn2005-528

Valdimar Ingi Gunnarsson. (2004). Staða og framtíðaráform í íslensku fiskeldi. Sótt 2.

nóvember 2016 af

https://rafhladan.is/bitstream/handle/10802/7578/Skyrsla_fiskeldisnefndar_okt

_04.pdf?sequence=1

Valdimar Ingi Gunnarsson. (2007a). Reynsla af sjókvíaeldi á Íslandi

Hafrannsóknarstofnun, 136, 5-47. Sótt 8. nóvember 2016.

http://www.hafro.is/Bokasafn/Timarit/fjolrit_136.pdf

Valdimar Ingi Gunnarsson. (2007b). Staða Þorskeldis á Íslandi, samkeppnishæfni og

stefnumótun rannsókna- og þróunarstarf. Sótt af 3. október 2016 af

https://www.wikiwand.com/is/Skandinav%C3%ADuskagi

https://www.ssb.no/jord-skog-jakt-og-fiskeri/statistikker/fiskeoppdrett

https://www.ssb.no/jord-skog-jakt-og-fiskeri/statistikker/fiskeoppdrett


http://dx.doi.org/10.6027/tn2005-528

https://rafhladan.is/bitstream/handle/10802/7578/Skyrsla_fiskeldisnefndar_okt_04.pdf?sequence=1

https://rafhladan.is/bitstream/handle/10802/7578/Skyrsla_fiskeldisnefndar_okt_04.pdf?sequence=1

http://www.hafro.is/Bokasafn/Timarit/fjolrit_136.pdf

55

http://lagareldi.is/wp-content/uploads/2016/05/Thorskur-thorskaskyrsla2007-

oll-skyrsan.pdf

Walker, AJ. (2009). Scottish Fish Farm Production Survey, 2009 report. Sótt 27.

desember 2016 af http://www.gov.scot/Resource/Doc/295194/0106192.pdf

http://lagareldi.is/wp-content/uploads/2016/05/Thorskur-thorskaskyrsla2007-oll-skyrsan.pdf

http://lagareldi.is/wp-content/uploads/2016/05/Thorskur-thorskaskyrsla2007-oll-skyrsan.pdf

http://www.gov.scot/Resource/Doc/295194/0106192.pdf