1

BRUSSEL, NOVEMBER 1918. VAN OORLOG NAAR VREDE?

Brussel, 11 november 1918. Aan het front gaat het kanonnenvuur stilletjesaan liggen. In

Brussel zijn de laatste dagen van de oorlog erg bewogen. Sinds 20 augustus 1914 is de

Belgische hoofdstad de grootste bezette stad van heel West-Europa. Haar inwoners worden

tijdens het laatste oorlogsjaar heen en weer geslingerd tussen hoop en angst, tussen haat en

vreugde. Na 50 maanden bezetting krijgen zowel stad als inwoners hun vrijheid terug.

De tentoonstelling Brussel, november 1918: van oorlog naar vrede? biedt ruimte aan foto’s en

historische documenten, maar ook aan tot dusver onbekend gebleven filmfragmenten.

Interactieve applicaties laten de bezoeker toe om liederen te ontdekken die populair waren op

het einde van de oorlog. Met touchscreen-modules kan een blik worden geworpen op de pers

die tijdens de bevrijdingsperiode circuleerde. Ten slotte wil de tentoonstelling scherpstellen op

de moeilijkheden die het leven van oorlogsvluchtelingen met zich meebrachten.

Brussel, november 1918: van oorlog naar vrede? focust op de volgende zeven thema’s:

- Het militaire eindoffensief

- Het dagelijks leven

- De vluchtelingen

- De ‘rode dagen’ (een opstand van Duitse soldaten rond 11 november)

- 22 november 1918

- Vrede en haat

- De naoorlogse periode

De tentoonstelling is een initiatief van het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en

Hedendaagse Maatschappij (CegeSoma) / Rijksarchief, en wordt georganiseerd in het

kader van de honderdste verjaardag van het einde van de Eerste Wereldoorlog.

2

Het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij

(CegeSoma) is het Belgische kenniscentrum voor de geschiedenis van de twintigste-eeuwse

conflicten. Het verricht onderzoek, doet aan publiekswerking en bewaart documentatie. Het

vormt sinds 1 januari 2016 de vierde Operationele Directie van het Rijksarchief. Het is een

platform voor wetenschappelijke en maatschappelijke activiteiten in binnen- en buitenland, in

het bijzonder over de twee wereldoorlogen.

www.cegesoma.be

BELvue is zowel het museum van België en zijn geschiedenis als een centrum voor de

democratie.

BELvue wordt beheerd door de Koning Boudewijnstichting en werd opgericht als een plaats

waar bezoekers, en vooral jongeren, België, zijn geschiedenis, zijn sociaaleconomische

ontwikkeling en de werking van zijn instellingen kunnen leren kennen en beter begrijpen.

Naast de permanente tentoonstelling zijn er in BELvue ook tijdelijke tentoonstellingen en

workshops over thema’s als democratie, burgerschap, politiek en justitie.

Met deze activiteiten wil BELvue een bijdrage leveren tot meer vertrouwen in de

democratische waarden door het ontwikkelen van een historisch bewustzijn en het

bevorderen van het kritisch denken over de grote uitdagingen voor de democratie.

www.belvue.be – www.kbs-frb.be

3

WAAROM DEZE TENTOONSTELLING?

Sinds 2014 is de Eerste Wereldoorlog het onderwerp van talloze herdenkingen en belangrijke

tentoonstellingen. Het Belgische publiek kon zo de specificiteit van de Belgische

oorlogservaring, die meer gekenmerkt werd door het bezettingsregime dan door het front,

(her)ontdekken. In die context is het belangrijk om nogmaals aan te halen dat Brussel de

grootste bezette stad in West-Europa was. Aan de hand van de tentoonstelling Brussel,

november 1918: van oorlog naar vrede? tracht het CegeSoma/Rijksarchief enkele

sleutelmomenten van de laatste bezettingsmaanden terug op te roepen.

Het staat buiten kijf dat 1918 het zwaarste oorlogsjaar is. Het tempo van de inbeslagnames

wordt opgevoerd, terwijl steeds grotere bevolkingsgroepen door allerlei vormen van schaarste

worden geraakt. De herfst wordt gekenmerkt door een massale instroom van vluchtelingen:

tijdens een piekperiode maken zij maar liefst 10 % van de Brusselse bevolking uit. Verder

schrijdt de levensstandaard achteruit, onder andere door ziektes waarvan men dacht dat ze al

lang uitgestorven waren, maar ook door een nieuwe gesel: de Spaanse griep. Bovendien is

één jaar na de Russische revolutie de angst voor sociale ontwrichting alomtegenwoordig. De

vraag hoe men in dit klimaat de openbare orde kan bewaren, ligt bij velen op de lippen.

De bevolking wordt heen en weer geslingerd tussen hoop en berusting. Ondanks

grootschalige perscensuur zijn veel mensen op de hoogte van het feit dat er een enorm

geallieerd offensief op til staat. Geleidelijk aan tekent het idee van een Duitse capitulatie zich

steeds scherper af. Op 9 november doet de keizer troonsafstand en wordt in Duitsland de

republiek uitgeroepen. Diezelfde avond smeden Duitse soldaten in Brussel de eerste plannen

voor een revolutionaire Soldatenrat. In de daaropvolgende dagen wordt de hoofdstad in chaos

ondergedompeld. Bevrijd door Duitse soldaten, steekt in de hoofdstad al snel een

gewelddadige sfeer de kop op. De lokale autoriteiten manen tot kalmte aan. Het is pas vanaf

17 november, bij de terugkeer van burgemeester Adolphe Max, dat er voor het eerst plaats is

voor vreugde. Op 22 november 1918 is het einde van de oorlog definitief: de koning doet zijn

‘Blijde Intrede’ in de hoofdstad, en in alle haast worden er tijdelijke monumenten opgericht

voor een groot militair defilé. Duizenden mensen staan op elkaar gepakt in de Brusselse

straten. Die dag wordt er niet enkel feest gevierd: ook op politiek vlak wordt er geschiedenis

geschreven. In het parlement kondigt de koning de invoering van het algemeen enkelvoudig

stemrecht voor mannen aan, en belooft hij om werk te maken van de gelijkheid tussen

Vlamingen en Walen.

Het einde van de oorlog betekent echter niet het einde van de alledaagse problemen die in de

hoofdstad heersen: schaarste, slechte huisvesting, de terugkeer van Belgische vluchtelingen,

enzovoort. Het oorlogseinde is tevens het moment waarop veel afrekeningen plaatsvinden

met mensen die zich hadden verrijkt op de kap van hun medeburgers, of die met de bezetter

hadden geheuld. De eerste maanden na de oorlog worden gekenmerkt

door een cocktail van emoties, waarbij de overwinningsensatie een grotere

rol speelde dan de vredeservaring.

4

EEN TENTOONSTELLING VOOR IEDEREEN

Brussel, november 1918 biedt ruime aan talloze historische documenten en foto’s uit het

Brussel van een eeuw geleden. Via interactieve modules wordt aandacht geschonken aan de

vluchtelingenkwestie, maar ook aan populaire liedjes met thema’s als de Spaanse griep,

vrouwen van lichte zeden, en de haat tegenover de ‘moffen’. De modules laten ook toe om na

te gaan hoeveel voedsel je in 1918 kon kopen met de toenmalige equivalenten van 10, 20 of

50 euro. Ten slotte kan de pers uit de bevrijdingsperiode worden geraadpleegd.

De tentoonstelling is niet enkel bedoeld voor geschiedenisfreaks en andere

bibliotheekverslaafden. Ze richt zich op jongeren en ouderen, volwassenen en kinderen,

‘echte’ Brusselaars en nieuwe Belgen, binnen- en buitenlanders. Het leven in een stad tijdens

een conflictperiode is immers een universeel thema bij uitstek. 100 jaar later is oorlog nog

steeds een dagelijkse realiteit voor veel mensen.

Ook door de drietaligheid (Nederlands, Frans en Engels) richten we ons op een groot publiek.

We hopen aan de bezoeker een beeld mee te geven van een historisch Brussel dat zowel

herkenbaar als radicaal ‘anders’ is. Sommige problemen hebben na een eeuw nog steeds

actualiteitswaarde: de materiële moeilijkheden, de aanwezigheid van vluchtelingen, het

politieke vraagstuk rond het bestuur van de hoofdstad…

De tentoonstelling kan individueel worden bezocht, met vrienden of met de hele familie (voor

kinderen tussen 8 en 12 is een spelboekje voorzien). Een belangrijke doelgroep zijn leerlingen

van zowel het lager als het secundair onderwijs. Voor beide groepen is pedagogische

ondersteuning voorzien. De educatieve dienst van het BELvue Museum biedt daarnaast haar

workshop Democracity aan, waarbij leerlingen worden uitgedaagd om na te denken over het

besturen van een stad.

5

EXTRA EVENEMENTEN EN ACTIVITEITEN

In de marge van de tentoonstelling worden de volgende publieksactiviteiten georganiseerd:

8/11 - 9u30-14u30: bezoek + gesprek met Ingrid Slabbinck (NL) – reserveren noodzakelijk

10-11/11: lezingen, rondleidingen, voorstelling van het gezelschap compagnie Sandra Proes –

programma en reserveren: www.belvue.be

27/11 - 18u00: lezing van Sophie De Schaepdrijver: Remembering the Great War in Public

Space (EN) – reserveren noodzakelijk

6/12 - nocturne tot 22u00 met geleide bezoeken – reserveren noodzakelijk

5/01 - 15u00: lezing van Laurence van Ypersele. Faire son deuil après la Grande Guerre: un

combat sans fin (FR) - reserveren noodzakelijk

De organisatoren van de tentoonstelling konden rekenen op de financiële steun van het

Brussels Hoofdstedelijk Gewest (VisitBrussels), het Federaal commissariaat voor de

herdenking van de Eerste Wereldoorlog (Nationale Loterij) en de Programmatorische federale

Overheidsdienst Wetenschapsbeleid (Belspo).

Curatoren: Chantal Kesteloot en Jens van de Maele

Wetenschappelijk comité:

Bruno Benvindo, Emmanuel Debruyne, Dominiek Dendooven, Barbara Deruytter, Sophie De

Schaepdrijver, Benoît Majerus, Gonzague Pluvinage, Peter Scholliers, Pierre-Alain Tallier,

Laurence van Ypersele, Christian Vreugde, Antoon Vrints, Nico Wouters

Scenografie en uitvoering: mimesis.architecten

6

DE THEMA’S VAN DE TENTOONSTELLING “BRUSSEL, NOVEMBER 1918”

Het Westelijk front en het laatste Belgisch offensief

L’Illustration, 15/3/1919, p. 290.

Begin 1918 is de uitkomst van de Eerste Wereldoorlog nog onzeker. Zowel aan als achter het

front heerst er gelatenheid. Maar na de mislukking van de Duitse lentecampagne volgt er in

de zomer een beslissende wending. De geallieerden gaan in het offensief, en 8 augustus gaat

de geschiedenis in als de zwartste dag van het Duitse leger. Op dat ogenblik participeert het

Belgische leger nog niet aan de geallieerde offensieven. Dit verandert aan het eind van de

zomer: op 7 september aanvaardt koning Albert de leiding over de ‘Legergroep Vlaanderen’.

Deze bestaat uit het volledige Belgische leger, aangevuld met enkele Britse, Franse en later

ook Amerikaanse divisies. België zet 170.000 soldaten in.

Het offensief begint op 28 september en telt drie fasen. Het kent een moeizaam verloop en

duurt tot aan de Duitse capitulatie van 11 november. In anderhalve maand is het Duitse leger

zo’n 60 kilometer achteruit gedrongen. Grote delen van de provincies Oost- en West-

Vlaanderen en Henegouwen zijn bevrijd. Het Belgische leger lijdt enorme verliezen: bijna

3.400 doden, 27.000 gewonden en talrijke vermisten. Maar er worden ook 6.000 Duitse

krijgsgevangenen gemaakt.

De Belgische deelname aan het offensief draagt aanzienlijk bij tot het

aanzien van koning Albert. Op 11 november is er een grote triomftocht in

Bergen. In Brussel zijn de Duitse soldaten op dat moment nog steeds

aanwezig.

7

Dagelijks leven

Brusselaars schuiven aan op het Sint-Goriksplein om spek te kopen (1918). De aanwezigheid van een fotograaf –

in die tijd nog een zeldzaamheid – ontlokt bij velen een glimlach. Stadsarchief Brussel, Iconografisch fonds.

Ziektes leiden ertoe dat het sterftecijfer toeneemt vanaf 1917, om vervolgens te pieken in 1918 en 1919. (Tekening

uit 1917, Stadsarchief Brussel, Fonds Keym).

Voor de Brusselaars is 1918 is het zwaarste jaar van de oorlog. Om zijn militaire offensieven

aan het Westelijk front te ondersteunen, rooft het Duitse leger almaar meer basisproducten

weg uit het bezette België. De aanhoudende en verergerende voedselschaarste zorgt voor

enkele stakingen en opstanden, terwijl hongersnood de verzwakte stedelingen erg vatbaar

maakt voor ziektes. Vooral de onbekende en potentieel dodelijke Spaanse griep boezemt veel

angst in. Maar vanaf het najaar putten de gedeprimeerde Brusselaars moed uit de dagelijks

toestromende nieuwsberichten over de geallieerde militaire successen, terwijl ook de film- en

cabaretzalen veel bezoekers blijven lokken. Het resultaat is een

paradoxale collectieve gevoelstoestand: enerzijds weten de Brusselaars

dat de oorlog niet lang meer kan blijven duren, anderzijds moeten ze de

verstikkende greep van de bezetter op het dagelijks leven blijven tolereren.

8

Vluchtelingen

Geëvacueerde burgers komen aan in het Brusselse

stadscentrum (november 1918). Deze mensen zijn

hoogstwaarschijnlijk afkomstig uit Noord-Frankrijk of de

nabijgelegen Belgische grensstreek, Algemeen Rijksarchief,

Foto’s Eerste Wereldoorlog, n° 2332.

Vluchtelingen arriveren in hoofdstad. Impresie van een

Brusselse tekenaar (1918), Stadsarchief Brussel, Fonds

Keym.

In oktober en november 1918 is Brussel het toneel van een ongeziene vluchtelingencrisis. De

bron van de crisis ligt in de Westelijke frontstreek, waar vanaf eind september tienduizenden

Franse en Belgische burgers door het terugtrekkende Duitse leger worden gedwongen om

hun steden en dorpen te verlaten. Zodra deze burgers zijn geëvacueerd, plegen de Duitsers

massale vernielingen: Noord-Franse steden als Valenciennes, Douai en Cambrai worden

geplunderd en gaan grotendeels in vlammen op. De ontheemde Fransen en Belgen worden

door het Duitse leger gedwongen om naar het oosten te trekken, met de Nederlandse grens

als einddoel. Er wacht hen een lange, uitputtende reis, waarvan het grootste deel te voet

verloopt. Naar schatting drieduizend mensen sterven onderweg door het koude herfstweer,

een gebrek aan voedsel, en ziektes als de Spaanse griep. Na een tocht van meer dan

honderd kilometer stranden ongeveer 75.000 uitgeputte vluchtelingen in Brussel: een aantal

dat ongeveer overeenkomt met 10% van de stedelijke bevolking. De Brusselse

hulpverleningsorganisaties schieten onmiddellijk in actie, en slagen erin

om een humanitaire ramp te voorkomen.

9

Rode dagen in Brussel

Brusselse postkaart, ca. 1918: een Duitse soldaat met rode armband – symbool

van de linkse soldatenopstand – legt opperbevelhebber Von Hindenburg aan de

leiband, Privécollectie Frankie Van Rossem (Gent).

Duizenden Brusselaars verzamelen

op de Grote Markt om burgemeester

Adolphe Max te begroeten, War

Heritage Institute, Iconografisch

fonds

Zodra in Duitsland de oprichting van een republiek wordt geproclameerd (9 november 1918),

slaan Duitse soldaten in Brussel aan het muiten. Ook in de dagen daarvóór was er al felle

onrust. In de avond van de 9e wordt er een zogenaamde Soldatenrat (Soldatenraad)

opgericht, die zich opwerpt als de nieuwe vertegenwoordiger van het Duitse gezag.

Duizenden Duitse soldaten trekken door de straten van de hoofdstad, met rode vlaggen op

kop. Ze zingen de Internationale, de Marseillaise en zelfs de Brabançonne. Enkele pogingen

tot verbroedering met de Brusselse bevolking liggen gevoelig na vier lange bezettingsjaren.

De Duitse opstandelingen keren zich tegen hun leidinggevenden – soms met geweld.

Straatgevechten maken dertig à veertig slachtoffers aan Duitse zijde, en ook een tiental

Belgen laat het leven. In het stadscentrum heersen chaos en verwarring. De Brusselse

autoriteiten verzoeken de Brusselaars om hun kalmte te bewaren. Op 11 november, de dag

waarop de wapenstilstand wordt afgekondigd, geldt er een

samenscholingsverbod. Op tal van plekken volgen plunderingen. De

laatste Duitse soldaten verlaten Brussel in de nacht van 15 op 16

november. Pas op 17 november wordt de Belgische vlag aan het stadhuis

gehesen.

10

22 november 1918: de Blijde Intrede van de koning

Bevlagd Brussel, werk van de schilder A. Vandezande,

Brussel, november 1918.

De koning verlaat het Parlement,

Archief van het Koninklijk Paleis, Fonds Albert I

Vrijdag 22 november 1918. Het is prachtig weer. De koninklijke familie maakt haar ‘Blijde

Intrede’ in de straten van de hoofdstad. Brussel is bevrijd en de stad viert feest. Op deze dag

volgt het koninklijk paar te paard het traject van de Vlaamsepoort tot aan het Parlement, een

tocht die eindigt waar op 4 augustus 1914 de vorst de Verenigde Kamers toesprak. Het

symbolisch belang is groot. De burgemeester van Brussel gaat de vorsten tegemoet, en

vergezelt hen gedurende het hele traject. De gebeurtenis werd zorgvuldig voorbereid door het

stadsbestuur. Overal wapperen vlaggen en er zijn tribunes opgericht. Het stadspersoneel

werd aangemaand om zich te tooien in het ceremonieel tenue met witte handschoenen en

bijhorende jas.

De Blijde Intrede is niet enkel een feest: er is ook een belangrijk politiek luik aan verbonden. In

het Parlement houdt de koning een belangrijke toespraak die deels het resultaat is van de

vele contacten die hij in het kasteel van Loppem (West-Vlaanderen) tussen 11 en 21

november heeft gelegd. Albert I ontving er prominenten van de katholieke,

liberale en socialistische partijen. Uit deze contacten vloeit een tripartite-

regering, geleid door de katholiek Léon Delacroix.

In het Parlement kondigt de koning onder meer de invoering aan van het

algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen vanaf 21 jaar – in naam

11

van de “gelijkheid in lijden en volharding”. Het Parlement zal in het vervolg met algemeen

stemrecht – zonder voorafgaandelijke grondwetsherziening – worden verkozen. Albert I

kondigt voorts de afschaffing van het artikel 310 van het strafrecht aan (die een belemmering

vormde voor het stakingsrecht). Hij benadrukt de gelijkheid tussen Vlamingen en Walen en

belooft om in Gent een Nederlandstalige universiteit op te richten (een belofte die pas in 1930

realiteit zal worden). In november 1918 laat België niet enkel de oorlog achter zich, maar ook

de negentiende eeuw.

12

Vrede en haat

Al tijdens de oorlog worden in het niet-bezette Frankrijk en Engeland

affiches gedrukt die de misdaden van de Duitsers in de verf zetten, en

die de Belgen aanmoedigen om Duitse producten te boycotten. Na de

Wapenstilstand blijven dergelijke oproepen nog een tijdlang actueel, War

Heritage Institute, Iconografisch fonds.

De Brusselse tekenaar James Thiriar geeft zijn interpretatie van een

vrouw die haar lichaam aan de vijand ‘verkocht’ heeft. We zien een half

ontklede figuur op hakken, waabij de schoenen symbool staan voor een

promicuë levensstijl. Het haar is afgeknipt en het gezicht is letterlijk

zwartgemaakt. In januari 1919 schrijft een Parijse journalist zelfs dat

Franse vrouwen met kort haar – op dat ogenblik in de mode in de

Franse hoofdstad – zich maar beter niet in Brussel kunnen vertonen. Hij

waarschuwt: ‘Ze zouden er de passanten alleen maar ophitsen!’, War

Heritage Institute, Iconografisch fonds.

Met het wapenstilstandsverdrag van 11 november eindigt de gewapende strijd. Maar dit

betekent niet dat er onmiddellijk vrede komt. Na de wapenstilstand, die oorspronkelijk slechts

voor enkele weken is bedoeld, blijft de oorlogstoestand – de zogenaamde status belli –

officieel voortbestaan tot aan het vredesverdrag van Versailles, dat pas in juni 1919 wordt

getekend. In de tussentijd is er geen sprake van enige verzoening tussen Duitsers en Belgen.

Ook in Brussel blijft de haat tegenover de voormalige bezetter nog lang tastbaar. De

hoofdstad is tijdens de eerste naoorlogse weken het toneel van gewelddadige represailles:

niet alleen tegen Duitse en Oostenrijkse burgers, maar ook tegen Belgen die tijdens de oorlog

vrijwillig met de vijand hebben samengewerkt, of tegen handelaars die zich

schuldig hebben gemaakt aan zelfverrijking. De afkeer van de ‘moffen’ is

voorts het hoofdthema van talrijke spotschriften en -prenten: na jaren van

censuur floreert de pers als uitlaatklep voor jarenlang opgekropte

frustraties.

13

De nasleep van de oorlog

De barakken aan de Nationale

Schietbaan, 1920, War Heritage

Institute, Iconografisch fonds

Vredeplein, Evere

De terugkeer naar de vrede betekent niet het einde van alle problemen. Het land heeft fel

geleden onder de bezetting. De Brusselaars worden geconfronteerd met een moeilijke, soms

ondraaglijke nieuwe realiteit, waarin vreugde, rouw en droefheid door elkaar lopen. De lokale

en nationale autoriteiten trachten een betekenis te geven aan de vier oorlogsjaren. Tal van

ceremonies en hommages worden georganiseerd, monumenten worden opgericht, en

straatnamen komen in het teken van de oorlog te staan. Daarnaast moeten er oplossingen

worden gezocht voor de moeilijkheden op materieel vlak: de voedselbevoorrading, de

huisvesting en de arbeidsmarkt. In Brussel droomt burgemeester Adolphe Max ervan om alle

Brusselse gemeenten tot een ‘Groot-Brussel’ te fuseren – maar het blijft bij een droom.

14

Manneken-Pis een symbool en een inspiratiebron voor talloze karikaturen die vanaf 1914 tot lang na de oorlog

verschijnen. (Stadsarchief Brussel, Fonds Keym.)