б 81.2Каз Қ40 спубликасының Білім жэне ғылым министрлігі

С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекеттік университеті

Д. Е. Қапанова

НАН/ХЛЕБ/BROT ЛЕКСИКА СЕМА НТИКАЛЫҚ ӨРІСІ

Монография

Павлодар

I ЛІs,

4 UҚазакстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров аіындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Д. Е.Қапанова

С. Тораіиыров апіындагы Павлодар мелиекеттік универсшпетінің

55 жылдыгыпи арналады

НАН/ХЛЕБ/BROT ЛЕКСИКА- СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІ

МОНОГРАФИЯ

Павлодар Кереку2015

ӘӨЖ 81 '374 (035-3)к б ж 8 1 Лс/Ш Ш

К40

с . Торяйгыров атынлагы Павлодар мемлекетпк университетінінГылыми кенесімен баспага ұсынылды

Пікірсарапшылар:Б. Сагындыкұлы - Павлодар мемлекеттік педагогикалық

институтынын профессоры, ф.г.д., профессор;Г. К. Исмагулова - Костанай мемлекеттік педагогикалык

институтының шетел тілдер кафедрасының ЖАК доценті, ф.ғ.к.,кауымдастырылган профессор;

Н. Қ. Жүсіпов - С. Торайгыров атындагы ПМУ казак филологиякафедрасынын менгерушісі, профессор, ф.г.д., профессор.

Қапанова Д. Е.К 17 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалық өр іс і: монофафия

/ Д. Е. Капанова. -- Павлодар : Кереку, 2015. - 149 б.

ISBN 978-601-238-507-6

© КаһановаЯ? Е., 2015Ы М П Я Ғ Һ І I і й і У * Л 1 Н ) | « _О С Т-ораигьірЬв атьіндағы ПМУ, 2015 імик и.ьеисегмбэ'' -і

атындағы ғылыми

К І Т А П Х А Н А ^ * -

«Нан/хл еб/В rot» атты лексика-семантикалык өрісі» монографиясында казак, орьтс және неміс тілдеріндегі нан атауларындагы лексикалык бірліктердің ұксастыктары мен айырмашылыктарын ажыратып, олардын ұксастыктары мен ерекшеліктерін толық ашу көзделген. Монография нәтижелерін түсіндірме, аударма сөздіктерін кұрастыруга колдануга болады.

Ә Ө Ж 8Г374 (035.3) КБЖ 81.2стд 1 -3

ISBN 978-601 -238-507-6

Материаллын лүрыс болуына. грамматикалык жэне орфографиялық кателерге авторлармен курастырушылар жауапты

Kipicue

Монографиянын жалпы сипаттамасы. Қазіргі тіл быіміндсгі өзекті мәселелердің бірі - тілдің сөздік кұрамындагы бірліктерді салғастырмалы түрдё зерггеу. Өйткені әр халықтың басынан өткен,әлеуметтік жагдайларға, шаруашылыққа, дінге, мэдениетке т.б.когамнын әрбір саласына қатысты лексемалар заман талабына сай өзгеріп, туындап жатады. Сондықтан да олардын құрылымы мен мағыналарыньщ қалыптасуында эр тілдің тек өзіне ғана тэн ерекшеліктері болуымен катар өзара ортак қасиеттері де болуы

Мұныңаркы

кайта өркендеуі, соңғы уакыхалықтың өзінің тілі мен тарихына, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрінедеген қызығушылығының артуы.

Кез келген тіддің лексикасында тұрмыетық атаулардың бір түрі- тамак атауларының алатын орны ерекше. Халыктың тұрмыстык лексикасы үнемі жаңа сөздермен толықтырылып отырады. Сонымен катар сол халыктың өзіне гана тэн т^рмыетық лексикасы да бар. Ондай тұрмыстык лексиканы бүтін бір халыктын салт-дәстүрі мен тарихи-мәдениетінің ескерткіші деп те атауга болады.

Тамакка байланысты терминологиялык лексиканы зерттеген ғалымдар А. Ш. Жилкубаева [1] мен 3. Д. Искаковалар [2] ұлттық ерекшеліктің басқа салаларымен салыстырганда ұзагырак сакталатын заттык мәдеииетінің бір саласы тамақ атаулары деп санайды. Біз де осы пікірлермен келісе отырып, өз кезегімізде ұлттық ерекшеліктің айкын көрінісі деп нам атауларын айткымызкеледі.

Нанды нам деп алгаш атаған кім?Енді осы нан сөзінің шыгу төркініне назар салсак, жалпы

редакциясын академик Р. Сыздықова басқарған «Қазак тілінщ кыскаша этимологиялық сөздігіиде» былайша түсіыіктеме берілген «Ертедегі халыктардың көпшілігі азық бола алатын агаш жемістерін немесе жеміс шырынын қорек еткен. Мысалы, гректер бүрыніы кезде қарағайдың жемістерін, солтүстіктегі удмурд және коми елдері жөкенің шырынын, Африка елдері кокос пальмасынын жемістсрін, сол сиякты баска да еврогіалықтар эр түрлі агаштың шырынды жемістерін тамақ еткен. Қазірдің өзінде абхаз тілінде акакан сөзі жаңгақ агаіиы мен нан деген екі магынада колданылса, солт^стіктегі коми тілінде цінпу удмурт тілінде ңің (нон), нам дегеиді білдіреді. Сол сияқты парсыша нан, зырянша нан, вотякша нам, осіякша нен,

3

армянша нэкан деп камырдан пісірілетін тагамды атайды. Көптеген тілдсрде кездесетін магынасы бір бұл создін бір тубірден шыгуы мүмкін. И. Д. Дмитриевтін айтуынша, түркі тілдеріндегі иан сөзі парсы тілінен ауыскан, ал. бұл сөздін ен түйкі шыккан ұясы - грек тілі болуга тиіс, себебі ежелгі гректер бұл сөзбен жеуге жарайтынагаінтын бір түрін атаган көрінеді» [3, 149 б.].

Наниың дүниеге келуі - кашан да гажап. Ол баяғы заманнанбері-ак халыктын әл-аукатын, оның тіршілік-тынысын таныткан.

Казак, орыс жэне неміс ұлттарынын тұрмыс-тіршілігін, салт-дэстүрін көрсететін касиетті ұгымдардын бірі нан лексемасын солхалыктардың мәдениеті мен тарихының ескерткіши асыл казынасыдеп те айтуга болалы. Ол тек халыктын өткен-кеткен тарихын білугегана емес. сонымен катар тілдін лексика-семантикалык ерекшелігінде көрсетуге мүмкіндік береді.

Осыган орай казак, орыс жзне неміс тілдеріндегі нан атауларынсалгастыра зерттеу осы тілдердін зандылыктарын терен түсінуге, тілдік күбылыстардын өзара ұксастыктары мен айырмашылыктарын айкындауга жэне салгастырылып отырган тілдердің ерекшекасиеттерін аныктауга мүмкіндік береді.

Салгастырмалы тіл білімінін теориялык. эдістемелік жагынанкаіыптасуы-на үлес коскан шетелдік галымдардан В. Д. Аракин [4;5]. Д. Буранов [6]. Н. Bussmann [7]. В. фон Гумбольдт [8]. В. Г. Гак. [9]. Е. Leisi [10]. G. Nickel [11]. Ю. В. Рождественский [12]. Э. Сепир [13]. В. Н. Ярцева [14] т.б., ал отандык галымдардан 3. К. Ахметжанова [15; 16]. Н.И. Букетова [17]. J1. К. Жаналина [18]. LU. К. Жаркынбекова [19], В. А. Исенгалиева [20]. М. М. Копыленко [21]. Б. К. Мурзалина [22], Э. Д. Сулейменова [23]. Б. X. Хасанов[24] т.б. атауга болады.

Монография казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі архилексема- лармен біріктірілген өріс — нан/хлеб Brol лексика-семантикалык өрісін зерттеуге арналған. Өріс теориясын жан-жакты талкылап. негізін салушы галымдар: А. В. Бондарко [25]. Е. В. Гулыга. Е. И. Шендельс [26]. Р. М. Гайсина [27], Г. Ипсен [28], Ю. Н. Караулов [29], Н. С. Новикова [30]. И. А. Стернин [31], Й. Трир [32], Ф. П. Филин [33] т.б. болса, казіргі уакытта тіл білімі саласында оны эрі карай жалгастырьш зерттеп жаткан галымдардын катарына 3. К. Ахметжанова [15, 16], JI. Аскар [34], М. Ержанов [35]. А. О. Жолдасбек [36], Н. Г. Карменов [37]. Ү. Ж. Кайырбекова [38], М. Ш. Өмірбекова [39]. 3. Е. Сулейменова [40]. С. С. Сагатова [41] жэне т.б. ж аткьтта болады.МР

4

Тіл білімінде, оның ішінде казак, орыс жэне түркі тіл білімінде тамак атаулары зерттеу нысаны болған ғылыми еңбектер баршылык екені де шындық. (А. А. Джапанов [42], А. Ш. Жилкубаева [1], 3. Д. Искакова [2], М. Т. Күштаева [43], 3. Л. Кулпеисова [44],А. И. Леонова [45], В.П. Синячкин [46], Н. И. Шабуддаева [47] т.б.).

Жұмыстын озектілігі лексика-семантикалық жүйенін тіл- тілдің қайсысында болмасын кең көрініс табатындыгымен аныкталады. Өріс теориясының күрделі болуына орай элі күнге дейін накты аныктама беруде галымдарымыздың пікірлерінде бірыкгай көзқарас қалыптаса қойган жоқ. Қазақ тіл білімінде соңгы жылдары өріс теориясына катысты мэселелерді зерттеу қарқындытүрде канат жая бастады. Әйтседе қазақ, орыс жэне неміс тілдеріндегі нан атаулары - семантикалық өріс түргысынан әрі салғастырмалы сипатта толык зерттелмеген мәселелердің бірі.

Монография тақырыбының өзектілігі, сондаи-ак, салғастырмалы түрде, әсіресе, казак, орыс және неміс тілдері сиякты генетикалык тұрғыдан туыс емес, типологнялык күрылымы жагынан эртүрлі тіл материалдары негізінде қарастырьыады.

Жұмыстың өзектілігі казіргі таңда казак тілінің тәуелсіз Қазақстан Республикасының мемлекеттік тіл мэртебесіне ие болып, онын когамдагы колданысын барлык салада кеңейту мен дамытуга тікелей байланысында. Бұл сайып келгенде, қазак тілінін баска да тілдермен өзара байланысын эртүрлі ғылыми көзкарас тұргысынан карастыруды кажет етеді, себебі қазіргі тіл білімінің негізгі бағыттарының бірі бірнеше тілдерді салғастыра зерттеумен айкындалады.

Сонымен, жұмыс такырыбының өзектілігін казак, орыс жэне неміс тіддеріндегі нан атауларының лексика-семантикалық өрісін, жүйелік байланыстары мен семантикалык күрылымдарын жэне оның тілдік бірліктерінің синонимиялық, антонимиялық жэне гипер-гипонимиялык корреляцияларын салғастырмалы түрде зерттеутұрғысынан көреміз.

Монографиянын максаты. Қазак, орыс және неміс тілдеріндегі нан атауларының лексика-семантикалық өрісіндегі бірліктердің корреляцияларын жэне олардың ұксастыктары мен айырмашылықтарын салғастыра отырып анықтау.

Қойылған максатка жету үшін мынандай міндеттер белгіленді:- лексика-семантикалық өрісті зерделеген ғылыми еңбектерге

талдау жасай отырып, сараптау;- казак, орыс және неміс тілдеріндегі нан хлеб/Brot агауларын

түрлі сөздік-терден, аспаздық кітаптардан жинастырыи, семантика

5

тұргысынаи жүйелеп ссмантикалык к т міенттеріжн кұрамынайкынлау; І #

_ Нан/хлеб/Broi лексика-семантикалык өрісінін семантикасын- дагы синоиимиялык, антонимиялык және гипер-гипонимиялыккоррсляцияларын саралау; ........................

- ИаихлебВго! лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердшарасында кездесетін сәйксстіктер мсн айырмашылыктарды жүйелеполардын эквивалентгілігі мен бейэквиваленттілігін аныктау.

Жумыстын иысаны. Казак, орыс жәнс неміс тіддеріндегінан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі.

Ж умыстын кұрылымы. Монография кіріспеден, скі бөлшнен.жпне әр болім тұжырымдарынан. корытынды мсн пайдаланылгаи әлебиетгер тізімінен түрады.

6

1 Нан/хлеб/Brot ііешискеманііікаііьік өрігі іадылымыңцшыжүйел і-семантикалык корреляциялар

1.1 Лексика-семантикалык өрісшдегі бірліктердіц жуйелілік байланыстары

Адамның қоғамдағы орны да, этностык таряхи-мәдени өмірі де оның тілінде аишыкты өрнекпен көрініс тапқан. Тіл осындай бар қасиет-болмысты бойына жинактаган жүйе. Бұл жүйенің адамзаттың өмір сүре бастаган кезеңінен күні бүгінге дейін тілдік бірліктердентұратыны баршаға мәлім.

Лексиканы зерттеу үшін, ең алдымен, оиың жүйелілік күрылымын зерттеуге баса көңіл аудару қажет. Өйткені, сөз ешкашанда біздін санамыздан тыс болмайды. Сондыктан да қазіргі тіл біліміндегі лексикалык қүбылыстарды зерттеу міндетгі түрде олардың жүйелілік байланыстарымен катар жүргізіледі.

Соңғы уақыттағы гылыми еңбектерде тілдегі бірліктердің үйымдасу жүйееінщ ерекшеліктерін, соның ішінде, лексика- семантикалык деңгейде зерттеуге үмтылушылык байқалады. Алайда бұл салада элі де өз шешімін таппаган мәселелер өте көп. Жүйелілік қатынастарды зерттеудің қазіргі кезеңінде семантикалык өрістердің накты мағынасы мен күрылымын тұтастай бейнелеу өзектімэселелер катарында.

Жүйелілік катынастарды зерттеуші ғалыадардың алдындагы негізгі міндет лексика-семантикалық парадигмадагы лексиканын негізгі объективті тобын тауып, парадигма жүйесін күрастыру. Бұл лексика-семантикалык деңгейдегі лексиканың жүйелілік үйымдасуынын бірқатар мэселелерін шешуге мүмкіндік береді. Негізінде, парадигманыи аркасында лексиканын жүйелілігі гана тартымды болып көрінбейді, сонымен қатар оның үйымдасу принциптерінін ерекше жақтары ашылады. Сондай-ақ магына тек шындык болмыстагы объективті заттармен қатынасты гана аныктал коймай оның лексика жүйесіндегі басқа элементтермен байланысын, өзара парадигматикалық катынастармен байланысты лексикалык бірліктер қүрайтын микрожүйедегі орнын айқындайды.

«Тіл ~ барлык элементтері бір бүтінді қүрайтын жүие, ал бір элементтің маңыздылыгы тек басқаларымен бірге кодданылганда гана аныкталады», - деп алгаш рет пікір білдірген Ф. де Соссюр болды [48, 147 б.].

Қүрылымдык бағытты дамытушы галымдардың бірі -И. А. Бодуэн де Куртенэ (1845-1929) казіргі тіл білімінін «тіл - жүйе» деген ұгымын өз кезінде-ак болжан білген. Оган галымнын

7

мына гтікірі айкын дэлел бола алады: «Тіл белгілі турде ұйымдаскан жүйе, ягни ол элементгері бір-бірімен занды байланыскан және бслгілі катынаста болатын табиги біртұтастық» [49,65 б.].

Тіл белгілі бір ұйымдаскан жүйе болып табылалы. Ягни тіл элементтері заңды түрде бір-бірімен байланыскан жэне белгілі катынасы бар тұтас бір жүйе. Кез келген жуйе өзінің кұрылымы аркылы ерекшеленеді. Тілді жүйелілік касиеті аркылы аныктау тілдің ішкі зандылыктарымен кеңірек танысуга мүмкіндік береді. Сондыктан «Тілдік жүйе дегеніміз - сол тілдік белгілердін (фонема, морфема, сөз және т.б.) ретті жэне иерархиялы ұйымдаскан жэне олардың арасындагы катынас ретінде түсініледі» [50, 120 б.].

Тілдің жүйелілік касиеті туралы кұндьі пікірлер сондай-ақ Г. Штейнталь. Н. В. Крушевский т.б. ғалымдардың енбектерінде де айтылганы белгілі. Алайда Э. Бенвенист: «Тілдін ұйымдасу жүйесін дәл Ф. де Соссюрдей ешкім анық түсініп, сондай суреттеген жок», - деп есептейді [51, 120 б.].

Қазақ тіл білімінің көрнекті галымы К. Аханов тілдің жуйелілік касиеті туралы мынандай пікір білдіреді: «Тілде жүйелік қасиет бар. Сондыктан да оның жуйесі сол тілде сөйлейтін адамның жанында (санасында) жатталып, сакталып калады. Тілдің жүйелік касиеті оны (тілді) меңгере білуге жэне катынас кұраіы пікір алысудың кұралы ретінде пайдалануга мүмкіндік береді. ... тіл білімінде тілді жүйелік касиеті бар кұбылыс, барлық элементгері бір-бірімен байланысты өзара багынышты (тәуелді) бір тұтас (бір бүтін) кұбылыс деп карау тілдің табигатын, бүтін мен оны кұрастырушы бөлшектердің аракатысын, атап айтканда, бүтіннің оны кұрастьфушы бөлшектерге (тілдік элементтерге) тэуелдігін, керісінше. бөлшектердің б\тінге (тілдің бүтіндей жуиесіне) тәуелділігін айкындауга мумкіндік береді. Тілдің жуйесін тілдік жеке кұбылыстардын (тілдік элементтердің, единицапардың) өзара байланысы тұргысынан, бүтіннін өз ішіндегі жеке кұбылыстарды багындьтруы. билеуі тұргысынан зертгеу айрыкша мәнге ие болады» [52, 83 б.].

Ал Э. В. Кузнецова «жүйе» ұгымын төмендегіше түсіндіреді: «Егер де біз тілдін жүйелігін мойындайтьтн болсак, онда бұдан автоматты түрде лексиканын жүйелігі мойындалады деген корытынды шыгады. Өйткені, жүйенің бір бөлігі жүйелі деп. екіншісін жұйесіз деп көз алдымызга елестетудің өзі киын»[53, 10 6.].

Лексиканын жүйелілік ерекшелігін орыс тіл білімінде ен бірінші болып тусінген М. М. Покровский болды. Ол 1896 ж. өзінде-ак «Семасиологические исследования в области древних языков» атты

8

кітабында: «Белгілі сөздің тарихи магынасы бізге ол сөзді тек сол ортаға байланысты сөздермен үйренсек қана түсінікті оолады», — дей келе, «Сөздер мен олардың мағыналары бір-бірінен ешкашан бөлек өмір сүрмейді, бірақ та олар біздің санамыздан тыс магьшаларынын ұксастыктары мен карама-қарсылыктарына қарай эр түрлі топ гарғабірігеді», - деген тезис үсынды [54, Б. 75-83].

Тіл жалпы түтас үлкен жүйе десек, осы жүйе деңгейлерінін ішінде лексикалық бірліктер нағыз жүйе ретінде калыптаскан деугеболады.

Ю. Д. Апресянның пікірінше, лексиканың жү'йелЬтігі екі нэрсеге: үгымның қалай анықталатыны мен лексиканын калай баянлалатынына байланысты [55, 118 б.]. Академик Ә. Щайдар тілбайлыгына

Адам2) микрожүйе - табиги жүйе бойынша әртүрлі топтар,

салалар...» [56, 36 б.]. Қазақ тіл білімінде жүйелілік мэселесі М. Оразовтың «Қазак тілінің семантикасы» атты монографиясында кеңінен айтылған. Ғалым сөздердің дыбысталуы мен магына арасындағы байланыс, магына мен үғым арасындагы байланыс, сөз магынасының күрылымы мен құрылымдық элементтері арасындағы байланыс, лексиканы белгілі бір заңдылықтар негізінде оайланысқан жүйе деп санап, сол жүйе мүшелерінің (сөздердің) өзара қарым- қатынасын аныктау сияқты толып жатқан мәселелер барлығынайтады [57,29 б.].

Тіліміздегі сөздер белгілі бір завдылыктарга бшынабайланысқан жүйелі құбылыс екендігіне ешкім де дау айтпайды. Бүлпікірлер уакыт өткен сайын толыктырыла түсуде. Бүган Б. Қ.Қ^лиев: «Тіліміздің лексикалык жүйесі деп - бір-біріне жақын,үқсас, біріне-бірі тәуелді, байланысты, сондай-ақ бір-оіріментыгдиссыз бірлікте, тұтастыкта болатын, бірінің күрамына бірісатылып енетін біртектес бірнеше элементтердін тобьш, жиынтыгынайтамыз», - деп өз пікірін қосады [58,56 б.].

Сонымен тіл өзара бір-біріне тәуелді, ягни тыгыз байланыста болатын кіші жүйелерден түратын қүбылыс болса, лексика сол жүйелердің бірі. Лексика жүйееі бізді қоршаіші ортамен тікелей байланысты болып келетін күрделІ күбылыс. Тіддің лексикасы бір- бірімен өзара байланыста болатын, объективтік дүниедегі құбылыстарды бейнелейтін бірнеше бірліктерден түрады.

Лексикалык семантика негізгі екі максатты үістанады. Біріншісі— осы тілдің барлық сөздерінің семантикалык мағынасын көрсету. Мүны түсіндірме сөздіктерден көре аламыз. Екінші мақсат -

9

сезлсрдін арасынлагы семантикалык максатгарды аныктау. ягни лсксикалык магыналар жүйесін сипаттау [59. 126 6.J.

Лексикалык магыналар жүйесін сипаттауда эр турлі сөзлердін магыналарының арасмнлагы катынастар айкынлалады.

Қдзіргі тіл білімі зерттеуші-галымдарга тіллін семантикасынла жүйслі-курылымдык талдаудын түрлі эдіс-тәсілдерін колдануға мумкіндік берелі. Соларлмн ішінле турлі елдін галымларынын жумыстарынан «өріс» термині мен ұгымы нык орын аллы. Өріс теориясы тілдік жүйенін тұрлі катпарьгадагы семантикалык деңгейдегі сөздердің өзара карым-катьгнастагы микро-күрылымдыгын жогары дэрежедегі пара-парлыкпен баянлауга мумкіндік береді.

Кез келген тіллін лексикалық жүйесінле тамақ атаулары ерекшеорынга ие. Бұл млселе осы атаулардын алам еміріндегі материаддыккөрсеткіші жэне олар өз халкынын мәдениеті мен этнографиялыксрекінеліктері туралы акпараттарга толы болуымен түсіндіріледі.

Гасырлар бойы жер бетін мекен етіп келе жаткан кай халыкгынболмасын салт-дэстүрін. әлет-гүрпын. тұрмыс-тіршілігін, мэлениетінбейнелеп көрсететін нэрсе - онын материалдык дүниесі (енбек-к^раллары, ыдыс-аяк, киім-кёшек, азык-түлік. ягни тагам атаулары).Сонын ішінле кейбір эдет-гурып лексикасы, мысалы. ауыл-шаруашылык, токыма жэне т.б. терминлер архаизмге ұшырап жатса,адам өміріндегі радикагіық өзгеріспен шарттас ұн өніміненпісірілетін кез келген нам атаулары гасырлар бойы тұтастай сакталынып келеді.

Біз өзімтз нысан етіп алган иаи лексика-семантикалык өрісін карастырмас бұрын жалпы epic теориясына токталуды жөн керлік.

Оріс теориясы Г. Ипсен, В. Порііиг. И. Трирдін есімлерімен тыгыз байланысты. Откен гасырдың 30-гаы жылларынын басында пайла болган epic теориясынын осы уакытка дейін каркынды т^рделамып келе жатканын атап өткен жөн. Тіл білімінле семантикалыкepic теориясынын табигатына деген кезкарас бойынша. «еріс» теориясы лексикалагы кез келген жүйелік кұбылысты білдіреді.Сонлыктан да лексика-семантикалык epic лексика жүйелігінін бастыкерінісі болып табылалы. Лексика-семантикалык epic - лексикалыксемантиканын басты мэселелерін шешуде лексиканын жүйедігіненегізделген. Өйткені, ерісті жэне онын кұрылымын айкынлаудалсксикалык бірліктер жеке. дара куйіңгю емес, жүйеленген топ рстінде бірігеді.

10

Лексика-семантикалык өріс — бұл қандай да бір жалиылаушы (интефалды) белгілері бойынша біріккен, ягни магыналарының ортак компоненттері бар тілдік бірліктердің жиынтыгы.

И. Трирдің пікірінше, сөз жеке дара түрып белгіш мағынаға ие болмайды, оның магынасы өріс күрамындағы басқа сөздермен байланысы арқылы гана айкындалады. Оның бұл пікірі тіл білімінде үлкен сынга ұшырады. Өйткені оның бұл гіікірімен толык келісугеболмайды. Сөзді тек қана өріс аркылы түсіну мүмкін емес. Алайда, И. Трирдің бұл өріс туралы пікірлері сын, ескертпелерге ұшыраганымен лингвистикадағы ең алгашкы сәтті қадам болды. Себебі, галымның өріс теориясына байланысты көзқарастары көптеген галымдардын осы мәселеге ерекше қызығушылыктарын оятып, көңіл бөлуіне түрткі болды. «Өріс теориясы» туралы жазылып жатқан ғылыми еңбектер саны соңгы уақытта көбейіп,жаңатың пікірлермен толыктырылуда [60, Б. 19-52].

Ю. Н. Карауловтьщ айтуынша, лексика-семантикалык өрісте лексикология-ның синонимия, антонимия, полисемия және сөз бен үғымның арақатынасы сиякты қатынастар оайланысып жатыр. Лексикадағы семантикалык өріспен қатысты міндеттерді шешу осындай мәселелерді жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді [29,133 б.].

ю. Н. Карауловтың анықтамасы бойынша, лексика- семантикалык өріс — бұл өрістің шегін накты анықтауга мүмкіндік беретін, ядромен байланыскан (ягни ортак компоненттері мен метаденотаттары бар) бір тілдегі сөздердін тобы. Лексика- семантикалык өрісті қүрастырудың тірегі — өрісте бір-бірімен тыгыз байланыста болып, қатынасқа енетін создердін мағынасы болуы кажет. Fалымның көзкарасы бойынша, мұнда лексика-семантикалык өріс кұрылымындағы синонимдік, тек-тұрлік және ассоциативтікбайланыстарды ескеру керек [61,61 б.].

Алайда, біздің ойымызша, ассоциативтік байланыстар тек ассоциативтік өрістің кұрылымына гана тэн. Онын лексика- семантикалык өрістен айырмасы бір ұғымның төцірегіне түрлі сөйлем мүшелерінің бірліктерін топтастырады. Мысалы, ама-ана, эже, ага, жеңге, ұл, қыз, үйпещ шііОехана, тусау кесу т.б. «отбасы»такырыбына қатысты бірліктер.

1934 ж. неміс ғалымы В. Порциг өрісті баскаша бөлуді ұсынды. Ол мынадай күбылыска назар аударады. Мэселен, тілімізде устау (неміс тілінде greifen) деген сөз міндетті түрде қол (die Hand) деген сөздін бар екенін, көру (sehen) көз (das AugeJ, кісінеу (reiten) am (das

11

Pferd), үру (he!len), ttm( der Hund), ақ сары шаги (blond), шаги (menschliches Haar) деген созлердің бар скенін білдіреді.

Бірақ та кері катынас жок, қо.гмен міндетті түрде ұстау’ кажет емес. алайда түрлі кимылдарды орындауга болады. Осы негіздерге сүйене отырып, В. Порциг өрісті өзегі етістік немесе сын есім болатын «карапайым семантикалык өріске» бөледі.

Г. С. Щур такырыптык топтарға сөздерді жинастырганда өріс теориясын колданып, оган сөздердің парадигматикалык катынасын негіз етіп алады. Бірақ автор өрістің кұрамына енген сөздер семантикалык ерекіиелігіне карай бірізді болмайтынын ескертеді [60,30 б.].

Лексикалык жүйені зерттеу семантик&тык өріс пен мағыналык кұрылымды анықтаудың бірден-бір мүмкін жолы болып табылады. Лексика жүйесіндегі лингвистикалык. экстралингвистикалыкбелгілері бойынша топтасатын сөздер тобы лексика-семантикалык өріс ретінде де карастырылады. Ол туралы галым В. А. Москович: «Өрістік кұрылым - тілдің лексика-семантикалык жүйесінің негізгі ұйымдасу принципі», - дейді [62, 37 б.].

Сонымен, өріс - магына ортактыгынын негізінде біріккен және білдіріп отырган кұбылыстарының ұгымдық, заттық немесе кызметтерінін ұксастыктарын бейнелейтін тілдік бірліктердің жиынтыгы болса, лексика-семантикалык epic екі жолмен - ұгым және сөз аркылы аныкталады.

Магына аркылы сөз семантикалык өрісті кұрайды. Үгым катынастын екі үлкен түрі: «бар болу» мен «болу» катынасы аркылы бірігіп, оган торт катынас енеді:

1) мәндес сөздер (синонимия: әдемі - сүлу);2) карама-карсылык (антонимия: цатты - жумсақ);3) гипер-гипонимиялык катынас (тек-түр термині: агаш -

цсшьщ);4) бір текке енетін түр ұгымы (емен - гиырша),Мұндай семантикалык катынастар аркылы байланыскан сөздер

лексика-семантикалык топты немесе семантикалык өрісті күрайды. Олар лексика-семантикалык epic түтастыгын камтамасыз етіп. онынкүрамын аныктайды.

Казіргі тіл білімінде тілдік өріс жекелей де, толыгымен де каркынды түрде зерттелуде. Жүргізілген зерттеу жұмыстары тілдік жүйенін өрістік үлгісі нәтижелі екенін, ягни тіл жүііесінің үзіліссіз бір-біріне өздерінін перифериялык зоналары аркылы ауысатын жэне көп денгейлі сипаттамасы бар өрістер жиынтыгы болып табылатындыгын көрсетіп отыр.

12

Ғалым 3. К. Тарланов «методы и принципы лингвистическогоанализа» еңбегінде Р. Мейердін сонау 1910 жылдың өзінде-ак семантикалык өрістің үш түрін ажыратқанын айтады:

1) табиги (,агаштарОыц, лсануарлароың, йене мүшелер, сезімцабылбау жэне т.б. атаулары);

2) жасанды (эскери шен атаулары, механизмйероің қ^рама бөлшектерінің т.б. атаулары);

терминологиясы, этикалық үгымдардың т.б.атаулары).Р. Мейердін пікірінше, семасиологияның міндеті - «әрбір создін

кай жүйеге жататынын аныктау жэне осы жүйенің жүйе құрастырушы, дифференциалдық факторын айкындау» [63, 107 б.].

Л. Вайсгербердің лексикалық өріс (Wortfelder) ту рал ы тұжырымдамасы И. Трирдің тұжырымдамасына өте жакын. Ол да сөздің магынасы өрістің дербес қүрылымдык компоненті деп санайды: «Сөздік өріс бір бүтін болып өмір сүреді, сондықтан оның бөлек компонентінің магынасын түсіну үшін бүкіл өрісті көрсетіп және оның құрылымындагы осы компоненттің орнын табу керек»[64,108 б.].

Л. Вайсгербердін пікірінше, өрістің кейбір магынасы шындықпен сэйкес келмейді. Мысалы, grau сөзі «сүр» катарында нeifi - grau - schwarz түс спектрінде тікелей коррелят жок, ол ақ түстен сұр, цара түске өтетін түсті бшдіреді; сондыктан weifi «ақ», grau «сұр» schwarz «кара» түстері семантикалык тұргыдан бір-біріне шек кояды. Л. Вайсгербер тілдік өрісті бір кабатты (einschichtige) және көп қабатты (mehrschichtige Felder) деп екіге бөледі [64, 109 б.].

Түрлі тілдердің семантикалык жүйелерінің сэйкес келмейтін себебі эр халықтың сыртқы дүниені талдауда өзінің негізі, айналадагы болмыска өзіндік көзқарасы бар. Сондыктан өрістегі сөздік кұрамды бөлу негіздерін тілдің өзінен іздеу кажет.

Соңгы кезде өрісті парадигматикалык қүбылыс деп талдаумен катар, түрлі синтаксистік қүрылымдарды (комплексгерді) өріс ретінде түсіндіретін жэне парадигматикалык пен синтагматикалык өрістерді талдауды катар колдануга багытталган жүмыстар саны көбеюде. «Синтагматикалык өріс» (немесе синтаксистік өріс) терминін алгаш рет колданымға В. Порциг енгізген болатын. «Синтагматикалык өріс» деп компоненттердің семантикалык тіркесімділік мүмкіндігі бар сөз тіркестері мен синтаксистік күрылымдары (комплекстері) түсіндіріледі. Л. Вайсгербердің «тілдік өріс» теориясы да R Трирдің «семантикалык өріс» теориясымен ұштасып жатыр.

13

Казіргі уакьпта тіл білімі гылымынла турлі тілдік факторларды өрістік тәсіл бойынша карастыру кен етек алып келеді. Ал, лексика туралы айтсак, онла жеке семаларды өрістік уйымдастыру түжырымдамасы (концепциясы) сиякты, лексикалык көбейткіштерді өрістік ұйымдастыру тұжырымдамаеы (концепциясы) да каркынды түрде зерттеліп жатканын атап өткен жөн. Өрістік тәсіл, ең алдымен, зерттелетін тілдік куралдың көбейткіштерінің ялросы мен перифериясын аныктауды коздейді. Ядрога біріншіден, белгілі категориялык магынага арналган тілдік кұралдар; екіншіден, бұл магыналарды іске асыратын тілдік кұралдар; үшіншіден, кебірек колданылатын тілдік куралдар кіреді. Егер де лексиканы осы позиция бойынша карастырсак, онда лексика-семантикалык өрістің ялросы категориялык лексиканы күрайды.

Өріс пен. лексикалык топтарды кеңірек түсіну үшін «өріс» теориясы тарихын жан-жакты зерттеп. өріс ұгымы жайлы аныктамаларга токталып, оны топтастырып дәлелдеу кажет.

Тілдік өрістін өзі функционалды жэне семантикалык болып жіктеледі. Тілдік өрісті галымдар лексика-семантикалык топ түрінде түсіндірсе, ал П. Денисов семантикалык өріс пен лексика- семантикалык топ турінде түсіндіреді [65, 127 б.].

Г алым И. П. Слесарева мүшелері бірдей грамматикалык сипатка ие болып, бірнеше семантикалык байланыстарымен бір магына тенірегінде топтаскан сөздердін жиынтыгын «лексика-семантикапык топ» деп атаса [66, Б. 52-53.], Ғ. Хасанов «Семантикалык өріс» деген макаласынла семантикалык өрісті жан-жакты карастьфып. «лексика- семантикатык топтар үлкен семантикалык өріс күрайды» деген пікір білдіреді. Ол біркатар галымдардың енбектерінін ішінен негізгі зерттеу ретінде Ю. Н. Карауловтын енбектеріндегі өріске берілген аныктамаларды талдай отьфып, оларды уш топ: лексика- семантикалык жүтіе-лердін бірлігі ретінде; касиеттері бойынша; ішкі ұстанымдары (принциптері) бойынша аныктайды [67,23 б.].

Зерттеуші Н. Фабианова «лексика-семантикалык топ» үтымын «бір сөз табына жататын, семантикалык және тұлгалык белгілері ортак сөздердің жиынтыгы» ретінде түсіндіреді [68,6 б.].

Жалпы жоғарыда келтірілген галымдардын пікірлерін корытындылай келе, сөздің лексика-семантикалык тобы тіл бірліктерінін жиынтыгы, кез келген тілдің тарихи дамуынын жемісі болып табылады деп ойлаймыз.

Лингвистикада «еріс» сөзінін катынасымен жасалган тіркес өте көп. Мысалы: неміс тілінде Bedeutimgsfeld, Begriffsfeld, Wortfeld, Pa radigmatisch es Feld, Syntaktisches Feld, Modalfeld, Parafaktisches

14

Feld, Grammatisches Feld. Г.С. Щур казіргі тіл білімінде өрістің алпыстан астам атаулары қолданылып жұргенін айтады [60, 21 б.]. Кэзіргі танда XX ғасырдын 20-шы жыддарының соңында, 30-шы жылдарының басында Германияда пайда болған «өріс» теориясы айқындалып, анықгалып, одан эрі карай дами ту суде.

Лингвист и када өздерінің гылыми мшсалал^ры мен монографияларында, диссертациялык жүмыстарында лексиканы тілдің жүйелі кұбылысы деп қарастырган көптеген ғалымдарымыздыатауга болады. Мэселен, Н. А. Дмитриева [69], К. Исаоекова [70],A. А. Кияшева [71], Г. Ж. Кажигалиева [72], Б. Қалиев [73],B. В. Лещенко [74], Ж. А. Манкеева [75], М. Ю. Тихонова [76],Е. А. Пелих [77], Т. Е. Пшенина [78] т.б.

Тіл білімі гылымындағы осы ғылыми зерттеу жү.чіыстарының барлыгы өріс күрылымын мүшелеу мен айқындау мэселелеріне галымдардың ықылас біддіруімен түсіндіруге болады, алайда осы уақытка дейін өрістің накты ережесін анықтауда галымдар арасында бірізділік жоқ, бұл өрістің күрделі күбылыс екендігіментүсіндіріледі.

О. С. Ахманованың «Лингвистикалык терминдер сөздігі» еңбегінде өріске былай деп анықтама беріледі: «Семантикалык өріс тематикалык қатар кұрастыратын жэне өзінің жиынтыгы арқылы магынаның белгілі бір тармагын камтитын сөз бен сөз тіркесінің жиынтығы» [79,334 б.].

Біз ғалымдардың өріс теориясы тілдегі лингвистикалық және экстралингвистикалык байланыстарын көрсетеді пікірлеріне сүйене отырып, семантикалык өрісті лексиканың ең жоғаргы категориясы деп атауга болады деген ойдамыз.

Э. Косериу өріс туралы: «Семантикалык (сөздік) өріс - лексика-семантикалык континуумды тілдердің жеке бір сөздеріне сэйкес келетін эр түрлі бөліктерге бөлуде пайда болатын күрылымдык мэндегі лексикалык парадигма. Сөздердің бұл бөліктері - жэй мағына ажыратушылык белгілері негізінде бір-бірінетікелей карама-карсы койылган сөздер. Мысалы, неміс тіліндегі jung (жас) - neu (жаңа) - alt (карт) сөздік өрісті күрайды. Бір сөздік өріс жоғары деңгейдегі баска өріске ене алады. Барлык сөздік ерістің мазмұнына сәйкес келетін единица архилексема болып табылады», -деп тркырымдайды [82, Б. 95-96].

И.М. Кобозева казіргі тіл біліміндегі «семантикалык өрістер деп айкындалатын кұбылыстардың ұғымдык, заттык және кызметтік ұксастыктары жалпы мазмүны аркылы біріктірілген тілдік

15

бірліктердін жиынтыгын» айтады. Ол семантикалык өрістін мынадайкасиеттерін ажыратады:

1) семантикалык катынастар (корреляциялар) мен оны күрастырушы сөздердін арасындагы катынастардың болуы;

2) осы катынастардың жүйелі сипаттамасы;3) лексикалык бірліктердін өзара байланыстылыгы мен өзара

тәуелділігі; ;4) өрістің катынастык дербестігі;5) оның ұгымдық сипатын таңбалаудын үздіксіздігі;6) барлык лексикалық жүйелер (барлык сөздіктердегі) шегіндегі

семантикалык өрістін өзара байланысы [83, 99 б.].Ю.Н. Караулов та семантикалык өрістің төмендегідей

касиеттерін ашып көрсетеді:1) өріс кұрамындагы бірліктердін бір-бірімен байланыстылыгы;2) бұл байланыстардын жүйелік сипатга болуы;3) бірліктердің бір-бірін аныктауы:4) семантикалык өрістің дербестігі;5) түрлі тілдердегі өзіндік ерекшелігі [61, 33 б.].Галымдардың epic теориясы туралы гылыми жұмыстармен

танысу барысында ерістің мынандай касиетгерін аныктадық:1) ерістін ішкі кұрылымы рет-ретімен орналаскан. оның

элементтері өзара жүйелі байланысты;2) epic элементтерінін байланысы немесе жалпы белгісінің бар

болуы;3) ерістін бүтіндігі;4) ерістін жана элементтерді езіне тартуы;5) epic аякталмагандыгымен, ягни тұйыкталмагандыгымен

ерекшеленеді;6) epic элементтері бірін-бірі аныктап отырады.Қазіргі тіл білімінде «еріс» теориясының негізгі белгілері мен

тұжырымдамалары накты анықталып жатыр. Онын бұдан әрі дамуы ерістін кұрамындагы жүйелі-семантикалық байланыстарды аныктауга байланысты.Жүйелі-семантикалык байланыстар лексиканың жүйелілігін аныктайтын басты категориялардын маныздысы болып табылады.

Лексика-семантикалык epic - сез магыналарынын арасындагытүрлі жүйелі-семантикалық байланыстарды камтамасыз ететін лексика жүйесінің үлкен күрылымдык белшегі.

Ю. Н. Караулов: «Семантикалык байланыстар деп лексика жүйесіндегі немесе ерістегі сездердің арасындагы катынастарды түсінеміз» [29, 207 б.] десе, М. Оразов лексика-семантикалык топ

16

мүшелерінің арасындағы жүиелі-семантикалык оаиланыстардың негізгі үш түрі деп мыналарды атайды: «Парадигматикалык катынас лексика-семантикалык топ мүшелерінің арасында болады да, олар, біздің топшылауымызша, үш түрлі байланыста болады.

Олар синонимдес, антонимдес және үштас мэндес (коррелятив) мағыналық катьшастар болып саналады. Бұл үш қатынастың үшеуі де бір лексика-семантикалык топтын қүрамында кездесіп, өзарабайланысыл та жатады» [57, Б. 138-139]

Біздің жұмысымыздағы нан/хлеб/Brot лексика-семантикалық өрісін де осы жүйелі-семантикалық байланыстар күрайды. Себебі, семантикалык өріс жүйелі-семантикалық байланыстардың болуымен айқындалады.

Өріс жайлы ғалымдардың зерттеулеріндегі өрістің лексикалык парадигма екендігін дэлелдейтін пікірлерге толыгымен косыламыз. Өріс аркылы лексиканын күрылымдык үяымдасуын анықтауга болады. Сөздер ортак семантикалык белгіге ие болып, лексика- семантикалык парадигма күрауы мүмкін екендігі белгілі. Парадигманың ішінде олар не синонимдік, не антонимдік, не гипонимиялык катынастарга түседі. Лексикалык парадигма дегеніміз- жалпы магынасы бойынша біріккен бірнеше сөздердің жиынтыгы. Лексикалык парадигмалык байланыстар синонимиялық жэне тематикалык, сонымен катар семантикалык өрістен де орын алады. Мұнда парадигманың екі түрін белгілеуге болады:

1) Мүшелері бір шындык болмыстағы күбылысты немесе бір өрістегі шындық болмыстық құбылысты білдіретін парадигмалар (мэселен, туыстыц қатынас, түс, жиһаз жэне т.б.). Мүадай сөздер номинативті қызмет аткаратындыктан, оларды номинативті немеседенотативті лексикалык парадигма деп атауга болады;

2) Мүшелері әдеттегідей айтылатын негізгі сөздін магынасын түрлендіретін парадигмалар (мысалы, жалпы магынасы бойынша бірігетін етістіктер өмір сүру, жарқырау, сын есімдер тез, шапіиаң зат есім қорқьіныш, үрей т.б.). Мұндай парадигманың турін лексика- семантикалык парадигма деп анықтаймыз. Тілдік материалды зерттеу жұмысы өріс теориясын әрі карай дамытып, нақтылай түсу қажеттілігін көрсетеді. Бұл бэрінен бұрын сөздің лексика- семантикалык катынасы парадигматикалык, синтагматикалык сипаттама алатындыктан, өрістің бір гана түрін қамти алмайтындыгын көрсетті. Өріс теориясын зерттегенде, семантикалык байланыстар ең басты максат болып табылады. Себебі, көптеген лингвист ғаііымдар арісті лексика-семантикалык байланыстардьің болуымен аыыісшйды. ГА.И. Кузнецова жалпы

атыкйа^ы ПМҮ-ліи II

17

алганда семантикалык байланыстар деп «лексика немесе өрістегі сөздердің катынастарын» түсінеді [85,67 б.].

Монографиядагы нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісінаныктаганда, ен алдымен аталмыш өрістің кұрамына енетін тілдікбірліктердін бір ұгымга байланысты екенін басшылыкка алаотырьтп, оларды казак, орыс жәнен неміс тілдеріндегі түсіндірмелі сөздіктер мен аспаздык кітаптардан жинактап, содан кейін семасиологиялык тәсіл аркылы сол лексикалык бірліктердін арасындагы семантикалык байланыстарды көмегімен өрістін кұрамын айкьтндалык.

Осылайша лексика-семантикалык өрісті зерттеудің басты нысаны - оның кұрамында енетін барлык тілдік бірліктерді айкындап. олардың арасындагы байланыстарды, ягни корреляцияларды аныктау болып табылады.

Тілдік бірліктер лексика-семантикалык өріс кұрамына магыналык кұрылымында жалпы ортак бір семаның бар болу негізінде бірігеді.

Өріс кұрылымы мэселелерін зерттеуші галымдар кұрылымды ұиьщдастыратын сөз магыналарының иерархиялык сипатта болатынын атап керсетеді, яғни ондагы бір элемент екіншісіне багына орналасады.

Жогарыдагыларды корытындылай келе айтарымыз. тілдің лексикалык жүйесі - бұл жай гана түрлі лексика-семантикалык топтардың жиынтығы емес, ол бәрінен бұрын ішінде эр түрлі лексика-семантикалык топтары бар сөз таптарының жүйесі.

Сонымен, лексиканьщ жүйелілігі эрбір сөз бен соган сәйкес әрбір ұғымнын осы жүйеде белгілі орынга ие болып. суреттелген баска сөздер мен ұғымдарға катынастарына байланысты болады.

Лексика-семантикалык өріс деп тілде шынлық болмысты бейнелеп, бүтін бір күрылымды кұрайтын, лексикалык бірліктері ортак семантикалык компонент негізінде әр түрлі жүйелі-семантикалык катынастармен (синонимиялык, антонимиялык, гипер-гипонимиялық) байланысып жаткан біріккен сөздер тобын, ягни лексикалык бірліктердің жиынтыгынан түратын микрожүйені тусінеміз:

Өріс кұрамындағы бірліктер өзара карым-катынаска түсіп, бір- бірімен байланысып «өмір сүреді», ягни магыналык жактан бір-бірін толыктырып жұмсалады. Сондыктан өріс курылымында бір емес.бірнеше семантикалык байланыстар бар деген галымдардың пікірлерімен толық келісе отырып, өріс теориясының жалпы аныктамасын былайша топтастыруга болады:

18

- семантикалык өріс кем дегенде бір жалпы компоненті бар мағыналардың көпшілігінен (множество) түзіледі. Бұл компонентәдетте архилексема (гиперлексема) деп аталады;

- лексика-семантикалык өрістердің мүшелері интегралдыбелгілері аркылы байланыскан. Олар микроөрістің доминанты болып табылады. Микроөрістің сыртқы қүрылымын ядро, периферия жэнешеткі периферия құрайды;

- өрістің ішкі қүрылымы семантикалык корреляциялар ретіндетүсініледі;

өріске элементтерін өзара аныктаушылық, кейде олэлементтерді өзара алмастырушылык касиеттер тән;

- лексика-семантикалык өріс бір-бірінен алшак емес. Тілдегіэрбір сөз өзінің мағынасына карай белгілі өріске енеді;

- бір өріс екінші жоғары деңгейлі оріске ене алады;- сөз бен оның мағынасын өріс ішінде накты анықтауга болады.

1.2 Нан/хлеа/Brot жүйелі-семантикалык өрісіидегібірліктердін синонимиялык корреляциялары

Синонимдер - барлык тілдерде кездесетін ең көп таралған жэнекөп қолданылатын тілдік категория. Олар тек сөздік кордыңдамуына үлес косып кана коимаи, тіліміздегі карагіаиым сиилсу өнерінін көркеюіне, нэрленуіне тигізер гіайдасы мол. Қазак, орыс жэне неміс тілдерінің, жалпы қай тіл болмасын, синонимдер сол тілдің сөздік коры мен сөз байлыгынын ең үлкен кәрсеткіші болыптабылады.

Синонимия - тілдің лексика-семантикалык байланыстарының негізгі түрлерінің бірі. Бұл байланыс турі өзара мэндес сәздердің арасында орнайды да, объективті дүниедегі касиеттерді бейнелейді.

Ол - лексикологияның дэстүрлі, бірак көптеген лингвистер атап көрсеткендей, теориялык тұргыдан элі де жеткілікті зерттелмеген категорияларының бірі. Атаулы синонимиялардьщ теориялык өңдеу мэселесі синоним үғымы мен синонимдердің топтарын аныктаумен шектеледі. Соңгы жылдары лингвистердін синонимиянын теориялық мэселелеріне қызығушылыгы артып отыр. Қазіргі тіл білімінде синонимиянын теориялық мэселелеріне жэне т\грлі синонимиялык бірліктерді зерттеуге арналган жүмыстар өте коп (К. Аханов, Ә. Болганбаев, Р. А. Будагов, А. П. Евгеньева,Ф. Ш. Оразбаева).

Лингвистикалык эдебиетте синонимдердің жалпыға ортакбіодей аныктамасы жок. Тіл білімі ғылымында синонимияга берілген

19

аныктамаларлын эр түрлі болуы онын курделі кұбылыс екснлігічен байланысты түсіндіріледі.

Мысалы, галымлар К. Аханов, Ә. Болганбаев, Р. А. Будагов.А. П. Евгеньева, Ф. Ш. Оразбаева т.б. синонимдерді аныктаудын негізгі белгісі олардың үгымы деп санайды.

О.С. Ахманова өзінің «Лингвистикалык терминдер свздігінде» «Синонимдер:

а) бір сөз табына жататын такырыптык топтың мүтлелері;б) олардың магыналары жакын болатындыгы сондай. оларды

сөйлемде дүрыс колдану үшін олардың семантикалык реңктері мен стилистикальтқ касиеттерін накты ажырата білу кажет» - дейлі [79,370 6.J.

«Синоним» термині грек тілінен sin «бірге» опота (опіта) «ат», ягни аттас, магыналас деген магынаны білдіреді. Сондыктан да гылымда синонимге «лексикалык магыналары толык немесе жартылай сәйкес келетін бір сөз табынын сөздері» деген аныктамалар жиі беріледі. Зерттеуші галымдар синонимиялык байланыстарлы аныктауда түрлі белгілерді басшылыкка алады. Лингвистердің бір катары синоним болатын сөздердің беретін ұгымын басты белгі деп санаса, бір топ галымдар сөздердін контекстерде өзара бір-бірін алмастыра алу мүмкіндігін басты белгі деп біледі жэне тагы бір тілші галымдар синонимдер магыналары бір-бірімен толык сәйкесетін сөздер дегенді айтады.

Синонимдер деп тен магынадагы сөздерді айтамыз (М. Марузо). магыналары ұксас сөздер (Л. Р. Зиндер, Т. В. Строева), бір ұгымды білдіретін немесе магыналары өзара өте ұксас (А. П. Евгеньева), заттык-логикалық магыналары өте жакын немесе бірдей сөздер (К. В. Архангельская), атаулык катынасы бойынша бірдей, бірак стилі бойынша өзгешеленетін сөздер (А. А. Реформатский), бір контексте немесе магыналары ұксас контекстерде бір-бірін алмастыра алатын сөздер (Л. А. Булаховский).

Бүдан бүрында жазылып жүргендей, синонимдер деп магыналары, заттық-ұғымдык мазмұндары ұксас немесе бірдей, бір ұғымды немесе өзара өте жакын ұгымдарды білдіріп, бір контексте немесе магыналары ұқсас контекстерде бір-бірін алмастырүга кабілетті сездерді айтамыз.

Синонимдердің жүйелігін диахроникалық үрдістер,синонимиялык конкуренция, синонимдердің дифференциацияменжэне полисемия мен синонимиянын арасындагы тыгызсинхроникалык байланыстардан көруге болады. Бүган мынандай пікірлерді келтіруге болады:

20

Біріншіден, синонимдерге антонимдер магына жағынан қарсы тұрады: күшті, элОі - әлсіз; (сильный, крепкий - слабый; stark, krdftig- schwach); ақылды, ecmi - ақымақ; (умный, разумный, толковый - тупой; klug, gescheit - dummj жэне т.б. Эрине мұндай семантикалык карама-қарсылыкі ың саны онша көп емес.

Екіншіден, көптеген синонимдік тонтар қандай-да бір заңды белгілері бойынша синонимдік қатардың ішіне бірігеді, мәселен, сапалық қасиеті мен қимыл дэрежесінің өсуі немесе кемуіне қарай: дарынбы - қабілетті - талантты - кемеңгер; (одаренный - способный - талантливый - гениальный; fdhig - begabt - talentvoll - genial); mac may - лақтыру - ату; (бросать - швырять, киОать;wetfen — schleudern).

Қазақ жэне орыс тілдеріндегі синонимдер саны мен көлемі жағынан да, синонимдік қатардьщ саны жағынан да өте бай. Синонимдер қай халықтың болмасын тілінің каншалыкты әсем, көркем екенін көрсетіп, эр халыктың ұлттык ерекшелігінен маіұлматбереді.

Неміс әдеби тіліндегі синонимдер көбінесе кірме сөздер мысалы, storen — inkommodieren (франц. тілінен commode“ыңгайлы”), немесе аймактык сөэдердін эдеби тілге ену аркылы пайда болады, мысалы, Fleischer — Metzger (оңтүстік жэне батыс аймағынан).

Қазақ тілінде синонимдерді арнайы зерттеген Ә. Бодганбаев «Синонимдер сөздердің жалпы мағыналык бірлестігіне қарай топтастырылады. Ягни бір ғана акиқат шындыкты көрсетіп, бір гана ұғымды білдіретіндіктен, олар синоним болып табылады», — деп аныктама беріп, синонимдердің екі түрлі қызметін атап көрсетеді. Біріншісі, синонимдер бір-бірін алмастырута бейім келеді, екіншісі, синоним сөздердің бірі екіншісін нақтылап отырады [86, 104 б.].

Ал, Ф. Ш. Оразбаева «Синонимдер деп ұғымы бір-біріне өте жақын, бірақ тұлгасы жағынан баска-басқа сөздерді айтамыз. Синонимдер болу үшін ең алдымен, олар бір гана сөз табына қатысты болуы шарт. Синонимдер магыналары жақын сөздер, дегенмен магыналары тепе-тең болуы шарт деген түсінік тумауы керек» деген пікір білдіріп жэне магынасы ұқсас сөздердің контексте бірін-бірі алмастыра алу кабілетін көмекші белгі деп санаса [87, 128 б.], А. П. Евгеньева да синонимдер бір ұгымды білдіріп, магыналары өзара жақын, тілдің белгілі бір кезеңінде өзара қарым- катынаста болатын сөздер деген пікірде [88, 29 б.].

JL А. Булаховский [89], J1. А. Новиков [90] жэне т.б. сөддердінөзара алмасу мүмкіндігін синоним деп тануда негізгі белгі ден

21

санайды. Л.Л. Новиков: «Егер эр түрлі танбаларга (лексемаларга) ие болатын екі немесе одан да кеп лексика-семантикалык варианттын магыналарынын кен немесе ұксас болуына байланысты айтылу мазмүнын өзгертпестен, бір-бірін кез келген контексте алмастыра алса, олар озара синоним бола алады», - дейді [90, 228 б.]. Лингвист ғалымдардын синонимдер жөніндегі түрлі көзкарастары бірін-бірінтолыктыра түспесе кемімейді. Ендеше бізге де осы ұстанымдардыбасиіылыкка ала отырып, синонимиялык катынас лексикалыкмагыиалары толық немесе жартылай сәйкес келетін, контекстерде езара бірін-бірі алмастыра алатын, турлі стилистикалык сипаты бар, бір соз табына жататын сөздердін арасындагы тілдің лексика жүйесі ндегі лексика-семантикалык байланыс деген тұжырым жасаүга болалы.ш

Сондай-ак лингвистикада синонимдерді магыналары бір- бірімен толық сәйкес келетін сөздер деп санайтын галымдар да кездеседі: Ю. Д. Апресян [91], С. Г. Бережан [92]. И. А. Мельчук [93]. И. М. Кобозева [83], Э. В. Кузнецова [53]. т.б.

Ғалым Э. В. Кузнецова негізгі магыналары тең келетін сөздерді абсолютті синонимдер деп жэне бұл абсолютті синонимдердің магыналарынын сездіктердегі тусіндірмелерінің сай болуымен катар бір-бірін сөздіктерде аныктаушы ретінде коддануга болатынымен түсіндіреді [53,47 б.].

Орыс тіл білімінде синонимиялык байланысты жан-жакты зерттеген Ю. Д. Апресян синонимдерді «егер екі сөздің түсіндірілуі толык сэйкес келсе, олар синонимдер. ал егер олардың магынағтары толыкка жакын сэйкес келсе квазисинонимдер деп екі түрге ажыратады» [91, 218 б.]. Ғалым екі сөзді. А жэне /?-ны (немесе фразеологиялык бірліктерді) лексикалык синоним деп тану үшін. олар:

1) толык сэйкес келетін түсіндірмеге ие болулары кажет:2) саны жагынан бірдей белсенді семантикалык валенттіліктерге

ие болулары кажет;3) бір сөз табына жатуы кажет деп керсетеді [91,223 б.].Нак осыган жуык пікірді И.М. Кобозеваныя «Лингвистическая

семантика» деген енбегінен де кездестіруге болады. Ол генетикалык тұргыдан да, парадигматикалык түргыдан да ешкандай магыналык айырмашылыгы жок сөздерді толык не дэл синонимдер деп, ал магыналары біршама жуык, алайда денотат жэне сигнификат магыналык кабаттарында айырмашылыктары болатын сөздерді квазисинонимдер деп санайды [83, 100 б.]. Ал галым И. А. Мельчук болса, езінің «Строение языковых знаков и возможные формально -

22

смысловые отношения между ними» деген макаласындаквазисинонимдер туралы кеңінен сөз етеді.

Ол квазисинонимдерді арнайы «эквоним» (грек тілінен -«жуык») деген терминмен атауды үсынады [93, Б. 435-436].

Магыналары бір-біріне жуык сөздерді квазисинонимдер денатаганмен, оларды синонимдердің бір түрімен шатастыруга болмайды. Өйткені квазисинонимдердің арасында тек-түр қатынасы орнайды, ал %л қатынасқа түскен сөздердің магьшалық деңгейі тең болмайды. Алайда көптеген галымдардың тектік ұғыммен түрлік үгымды білдіретін сөздерді синоним ретінде қарастыруга болмайдыдеген пікірлеріне қосыламыз.

Лингвистикада абсолют синонимдердің болатынына қарсы пікір айтушылар да кездеседі. Мысалы, К. Аханов тілде магыналары жагынан дәлме-дәл келетін синонимдердін мүлдем кездеспейтінін айтады. Өйткені «синоним сөздер өзара мәндес сөздер болганымен, олардың мағыналық жақтан қалай да бір айырмашылыгы болады»[52,1266.].

Ә. Болганбаев сөздерді синонимдік қатарға топтастырганда мына ерекшелігіне көп көңіл бөлу қажеттігін айтады:

1) жалпы ұғымды білдіретін сөздер мен жеке ұгымды білдіретін сөздер синоним ретінде қарастырылмауы тиіс. Мәселен, отын мен агаиі өзара синоним бола алмайды. Өйткені, отын деген создіц ұгымына агаіи, көмір, сексеуіл, тезек, қи деген сөздер кіреді де, жалпы ұгымды білдіреді. Ал агаш деи отынның бір турін гана айтамыз. Бұган қайьің, царшай, емен, цараагаш, тал, терек сияқты заттар жатады. Бірак бұлар да өзара синоним бола алмайды;

2) белгілі бір заттын түрін білдіретін сөздер синоним ретінде салыстырылмауы керек. Мысалы, am, аргымақ, ту л пар, жаоы, бейеу, тұгыр дегендер жьшқы малынын түрін білдіреді. Сондыктанбұлар синоним бола алмайды [94,21 о.].

Осындай пікірді галым А. А. Брагина да айтады. Ғалым тек-түр қатьшасында тұратын сөздердің арасында таксономиялык синонимиялык байланыс орнайтындыгын көрсетеді. Алайда, олардың негізінде бір үгымның жэне магына белгілеріндегі ерекшеліктің жоктыгына байланысты оны накты синонимдерге жаткызбаиды. Өйткені таксономиялык синонимияда заттың текіік жэне түрлік сипапамасы гана беріледі. Жэне ол мүндай синонимдерконтекстік окказионалды, стилистикалык, поэтика-декорациялык ренк тудыру үшін қолданылатынын айтады [95,39 б.].

Зерттеуші галымдардың осы айткан пікірлерін корытындылай келе, синонимдік қатынастардың маі'ыналары лексикалык

23

бірліктердің арасында орнайлы және олардың толық немесе жартылай сәйкес келуі, контекстерде бір-бірін алмастыра алу мумкіндігі негізінде топтаскан сөздердің арасында синонимия деп аталатын семантикалык корреляциялар түрі орнайлы деген тужырымға келеміз.

Ә. Болганбаев пен Ғ. Қалиұлы тілімізлегі сөздерді синоним деп мынанлай белгілеріне карай топтастырады:

1) сөздердін дыбысталуында аз да болса. тұлгалык өзгешелігіболуы кажет;

2) сөздер бір ғана ұгымды білдіруі кажет;3) сөздер бір гана сөз табына катысты болуға тиіс.Бұл уш белгі - сөзлерді синоним деп танудагы басты шарт.

Сонымен катар бір сөз табынан болган синонимдер бірыңгай фамматикалык тұлгада келіп, контексте бірін-бірі алмастырган жагдайда бір гана сөйлем мүшесінің кызметін аткаруы синонимдердін косымша белгісі болып табылады [96, 104 б.] деп пікір білдірсе, III. К. Бектұров сөздердің синоним болуынын бес белгісі бар деп мыналарды атап көрсетеді:

1) синонимдерде кемінде екі сөз болуы керек. Ал синонимдік катарлагы создердін саны кейде кырыктан асып жыгылады;

2) синонимдерге енетін сездердің магынасы уйлес. жакын, мэндес болуы керек;

3) синонимдер унемі бір сөз табынан болуы керек;4) синонимдер белгілі бір соз табына тэн фамматикалык

тұлгада тұруы шарт:5) бірін-бірі ауыстыратын синонимдер сөйлемнің бір-ак

мүшесінін кызметін аткаруы керек [97, 19 6.].Жогарыдагы ойларымыз бен пікірлерімізді жинактай келе

мынандай түйін жасаймыз: синономиялык катынастардың түрліше аныктатуы, онын негізгі белгілерінің әр турлілігі т.с.с. мәселелерлексика-семантикалык ерістегі синонимиялык корреляциянынкурлелі күбылыс болуымен байланысты. Карастырып отырган казак, орыс және неміс тілдеріндегі нт/хлеб Brot лексика-семантикалык ерісінлегі синонимиялык корреляциялар көбінесе бір-бірімен сэйкес келіп, бір-бірін аныктап тұрады. Қазақ, орыс және неміс тілдеріндегі иам'хлеб Brot лексика-семантикалык өрісіндегі жүйелі-семантикалыккатынастарлын бірі - синонимиялык корреляцияларга ортак белгілердін болуымен катар, эр тілдін өзіне гана тэн ерекшеліктерін де ажыраттык. Олар бір тілде бар синонимиялык корреляциялардынекініпі бір тілде мүлдем кезлеспеуі, кездесе калса, саны жагынан тең туспеүімен ерекшеленеді.

24

Монографияда синонимдік сөздікке енбеген синонимдік катарларды айқындал, мағыналас сөздер ретінде алып отырмыз.

Үш тілде карастырып отырган нан/хлеб/Brot лексика- семантикалык өрісіндегі синонимиялык корреляциялар көбінесе бір- бірімен сәйкес келіп, бір-бірін анықтап турады.

Қазақ тіліндегі мынандай бірліктер нан атауларына катыстысинонимдік катарларды түзейді:

Бәліш // пәрамаш. Бэліш - камыр ішіне ет салып, майға пісірген дәмді тагам [ҚТТС, 2 т., 193 б.], пэрамаш - ішіне ет салыгі майга пісірген дөңгелек күлше нан [ҚТТС, 7 т., 667 б.].

Жент / / қоспа. Жент // қоспа - тары мен бидай талканынан, үгітілген ірімшіктен қант, май қосып жасалган тагам [ҚТСС, 258 б.].

Көмеги // көмбеш // күлді-көмеш // күлше. Көмеш - күлге көмігі пісірген нан, көмбе [ҚТТС, 5 т., 159 б.], көлібеш - күлге көміп пісірген көмбе нан [ҚТТС, 5 т., 325 б.], күлді-көмеш — отка, күлге пісіретін көмбе нан [ҚТТС, 5 т., 294 б.]. күлше — қоламтага көміппісірген нан [ҚТС, 338 б.].

Қазанжаппа II төңкерме // жаппа нан // қазан төңкерме.Қазанжаппа - казанга шаптап пісірілген нан [ҚТТС, 5 т., 505 б.],

қазанга кактап пісірілген жүқа нан [Қ- кгя^анғя каоып пісіоілетін нан: казан

3 т., 663 б.].lwa. Қарма - қазанга карып пісірілген қать цактама - казанга қарып пісірілген жүқа

[ҚТС, 363 б.].Енді орыс тіліндегі нан атауларының хлеб лексика-

семантикалык өрісінде синонимдік жұпты күрайтын сөздерді карастырамыз:

Баранка // бублик // сушка. Баранка — қайнатылган камырдан пісірілген сакина пішіндес нан түрі [СРЯ, 1 т., 53 б.], бублик - жуан, жүмсак баранка [СРЯ, 1 т., 120 б.], сушка — кайнатылган камырдан пісірілген кішкентай, жіңішке, баранка пішіндес күргак нанның түрі[БАС, 14 т., 1249 б.].

Блин // оладья. Блин — сүйык қамырдан табага куырылган жүка нан [СРЯ, 1 т., 804 о.], оладья - табада пісірілген шелпек, жұқа нан[СРЯ, 2 т., 615 6.].

Галушки // клецки. Галушки - камыр кесінділерін сорпага немесе сүтке пісірген тамак [БАС, 1 т., 53 с.], клецки — ашымаган камыр кесінділерін сорпага, сүтке пісірген тамак [БАС, 1 т., 53 с.].

Бутерброд / / тартинка. Бутерброд — үстіне уылдырык, сыр, шүжык, ветчина, май жагылган нан тІлімі [БАС, 1 т., 707 б.],

25

тартинка - май жагылган жука нан тілімі немесе бутерброд [СРЯ. 4 т., 314 б.].

Караваи // коврига. Караваи - денгелек нан [СРЯ, 2 т., 20 б.]; коврига - улкен денгелек нан [СРЯ, 2 т., 65 б.].

Кулебяка / / рыбник. Кулебяка - жайылган камырдын ішіне балык косылып пісірілетін сопакша үлкен бэліш [СРЯ. 2 т., 57 б.]. рыбник - балык косылып пісірілетін бәліш [БАС, 12 т.. 1608 б. ]

Плетенка // хаю. Плетенка - сопакша ширатылган ак нан [СРЯ. 3 т., 140 б.], xaia - сопакша ширатылган нан [БАС, 17 т., 96 б.].

Неміс тіліндегі синонимдік катарларды төмендегідей бірліктер курайды:

Aschkuchen г / / Napfkuchen г - биік. денгелек, сакина пішіндес пісірілген тәтті нан [98, 57 б.], Napfkuchen г -бидай ұнына сары май немесе маргарин, кант, жұмыртка, түз, сут косып иленген камырдан пісірілген тәтті нан [DW, 930 б.].

Apfelstrudel г // Apfelkuchen r. Apfelkuchen г — жайылган камырдың ішіне аіма салып пісіретін бәліш [DW, 179 б.]. Apfelstrudel - каттама камырдын ішіне алма салып пісірген бәліш [DW, 180 6.]. . ' ‘ ^

Brezel е // Buiterkrengel r. Brezel е - сегіз санына ұксас етіп пісірілетін нан [DW, 297 б.], Butterkrengel r — [b] әрпінін формасында пісірілетін кішкентай нан [DW, 303 6.].

Butterbrot s / / Stulle е. Butterbrot s - үстіне май жагылган бір тілім нан [DW, 210 s.], Stulle сездері - үстіне май жагылган бір тілім нан [DW, 310 6.].

Brotchen s // Schrippe e. Brotchen s - бидай ұньгнан пісірілген кішкентай тэтті белке нан [DW. 299 б.], Schrippe e - бидай ұнынан пісірілген кішкентай тәтті белке нан [DW. 1145 б.].

Fladen г // Pfannkuchen г. Fladen г - ұн, жұмыртка т.б. косып табага пісірілген тәтті жұка нан [DW, 480 б.], Pfannkuchen г - ашьтткы косып каракүмык ұнынан майга куырылып пісірілген жүка нан [DW, 998 б.],

Honigbrot s // Honigkuchen r. Honigbrot s - май, бал косылган нан [98, 366 б.], Honigkuchen г - кұргак дәмдеуіштер мен бал косып дайындалган нан [DW, 668 б.].

Кисһеп г // Pirogge е. Pirogge [< russ. Pirog «Kuchen»] - ашыган немесе каттама камырдын арасына ет, күріш, кырыккабат т.б. косып пісірген пирог p W , 994 б.], Kuchen г - ұн. май, жүмыртка, кант т.б. косып пісірілген пирог [DW, 798 б.].

26

Landbrot s / / Bauernbrot s. Bauernbrot s - бурын шаруалардың өздері пісірген нан [DW, 234 6.J, Landbrot s - кара бидай унынан пісірі л ген уй нан ы [D W, 812 б.].

Sandkuchen г // Sandtorte е. Sandkuchen г - угілмелі қамырдан пісірілген торт [DW, 1096 б.], Sandtorte е - жука, үгілмелі торт [DW,1422 б.].

Spritzgebdck s / / Spritzkuchen r. Spritzgeback s - суйык камырдан шприц пішінінде пісірілетін нан өнімі [DW, 1211 б.], Spritzkuchen г - жумыртка, қант, су, ун косылган суйық камырдан шприц гіішініндс майга куырылып пісірілетін нан [DW, 1211 б.].

Weifibrot s // Weizenbrot s. Weifibrot s - бидай унынан пісіріліен ак нан [DW, 1422 б.], Weizenbrot s - ақ бидай ұнынан пісірілген нан p W , 1422 б.].

Сонымен лексика-семантикалык өрістегі синонимиялык катынастар эрдайым өзгеріп, дамып отырады. Адам өміріндегі тарихи, қоғамдык өзгерістерге сай бір синонимдік қатарлар ескіріп, қолданыстан шыгып жатса, енді бірі жаңа кагарга косылып жатады.Бұл табиғи жагынан заңды қубылыс.

Синонимдерді барлық тілдегі сөз талтарынан табуга болады. Алайда, кейбір сөз табында синонимдер өте көп те, енді бірінде мүлдем аз. Мұның себебі әр сөз табындагы сөздердін магынасы мен уғымына байланысты. Мысалы, абстракт угымдагы зат есімдер, деректілігі накты зат есімдерге Караганда өте бай. Біздің бул пікірімізге казак, орыс және неміс тілдеріндегі нан атауларындагы лексикалык бірліктердің синонимдік қатарлары дәлел бола алады.

Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі нан атауларының бірліктері казак тілінде бес, орыс тілінде жеті, неміс тілінде он екі синонимдік корреляциялар қатарын түзеді. Қазак тіліндегі синонимдік сөздіктен: Жент // қоспа Жен/п // қоспа - тары мен бидай талқанынан, үгітілген ірімшіктен кант, май косып жасалған тагам [ҚТСС, 258 б.] деген бір синонимдік байланыс катарын жэне неміс тіліндегі синонимдік сөздіктен: Honigkuchen г // Syn. Lebkuchen г [98, 366 б.]; Sandtorte е //Sandkuchen г [98, 596 о.] сиякты екі синонимдік корреляциялар катарын таптык, ал орыс тілдеріндегі синонимдік сөздіктерде нан атауларына байланыстысинонимдік жұлтар көрсетілмеген.

Муны жоғарыда айтып кеткеніміздей сөздердің деректілігі накты мағьшаларымен тусіндіруге болады. Алайда, бул сөздер синонимдік сөздіктерде көрсетілмесе де синонимдік магыналарынын уксастыктары бізге ол сөздерді «синонимдер» деп есептеуге мумкіндік береді деп есептейміз.

27

U Нян/хлеб/Brot жүйелі-ссмантикалык өрісіндспбірліктерлін антонимиялык корреляпиялары

Лексика-семантикалык өріс сөздердің магыналарының арасындагы түрлі семантикалык байланыстарды камтитын тілдін лексика жүйесінің кұрылымдык бөлшегі. «Сөздін әр түрлі лексика- семантикалык ұйымдарга (синонимдік катарларга антонимдік жэне гипонимдік топтарга) кіру мүмкіндігін айкындайтын семантикалык байланыстар - мағынанын ұгым аймагына катысты болуы, шындык болмыстагы кұбылыстарды білдіруі, полисемиялык ерекшелік сиякты семантикалык сипаттардың бірі болып саналады» [99.1 б.].

Өріс күрамындагы сөздер өзара түрлі катынастарга түседі. Сондыктан кез келген өрістін кұрамынан бірнеше байланыстарды көруге болады.

Тіліміздегі лексика жүйесінін лексикалык бірліктерінін магыналары карама-карсылыгының негізінде пайда болатын лексика-семантикалык байланыстардың бір түрі - антонимия. Ол - бір-біріне карама-карсы магынага ие лексикалык бірлік түлгаларынын карым-катынасы. Антонимия - барлык тілдерге тән универсалды күбылыс. Сонымен катар антонимдер - лексиканың полисемия, синонимия, омонимия сиякты топтарымен араласып, топтасып жаткан аса мол сала.

Ал айда антонимия мәселесі оның ұгымына кандай накты магына беруге болатыны туралы әлі күнге дейін дау тугызып жүр. Эдетте «антоним дегеніміз - бұл магыналары карама-карсы сөздер. Антонимия (от греч. anty - карсы жэне упута - аты) тілдік бірліктердің магыналарынын карама-карсы кұбылысы» [100, 50 б.].

Антонимияны аныктаудагы басты нэрсе карама-карсылык ұгымы мен онын философиялык, кисындык жэне лингвистикалык мазмұнын ашу болып табылады.

«Карама-карсылык» термині гылымның түрлі салаларында кенінен пайдаланылады. Мэселен, философия гылымында «карама- карсылык» термині карама-кайшылык даму деңгейлерін білдіретін категория ретінде түсіндіріледі.

Логика «карама-карсылык» терминін өзінше түсіндіреді. «Карама-карсылык» - өзіне бірін-бірі жокка шыгарумен әрекеттестік арасын енгізіп. бірак сонымен езара біртұтас объектінің ішіндегі карама-карсылыкпен бір-біріне себепші болып және сіңісетін диалектикалык кайшылыкты білдіретін категория [101, 86 б.].

Тілде «карама-карсылык» антонимдер мен конверсивтерде керінеді. «Антонимия - бұл карама-карсы магынасы бар лексикалык бірдіктердің семантикалык катынастарынын бір түрі» [102. 145 б.].

28

Бізді коршаган заттар мен күбылыстарды суреттегенде, өзіміздің сезімдеріміз бен талаптарымызды баяндап, бірнэрсені дэлелдегіміз келгенде біз тілімізде «карама-қарсылық» категориясын білдірудің лексикалык әдісі болып табылатын антонимдер менконверсивтерді пайдаланамыз.

Лексикалык антонимдер бүл магыналары қарама-карсы бір сөз табындагы сөздер: ыстық - суық, қатты - жүмссщ, үлкен - кігикене т.б. Накгы магынадагы зат есімдерде (нан, есік, телеоиоар), сан есімдерде, есімдіктердің көпшілігінде, сондай-ак кісі аттарында антонимдер болмайды. Ереже бойынша, антонимдер сапалық, сандык, уакыт және кеңістік семантикасындагы сөздерде болады. Антонимдік катынастар көбіне сапалык сын есімдер мен үстеулерде кеңінен таралган, ал зат есімдер мен етістіктерде аз. Антонимдер өздерінің білдіретін қарама-қарсылыгының магынасы мен сипатынакарай топтастырылады:

1) Сапалық карама-карсылықтагы антонимдік сөздер бір сападагы түрлі дәрежедегі екі сонгы көрсетуді білдіреді, ягни баскыштап салалайды (ыстық - суық, үлкен - кіші). Мүндай антонимдер градуалды деп аталады. Мүндай жагдайда саланың біртіндеп өзгеруін білдіретін дәрежені белгілеуі мүмкін: суыц -салқын, жылы - ыстық.

2) Антонимдердін біреуін косымша жоққа шығару басқасьша магына береді, олардың арасында аралык элемент жоқ: іиын - шын емес 1 өтірік, үйленген - үііленбеген — бойоақ, тірі — піірі емес -өлген.

3) Қимылдың, белгілердің, касиеттің карама-карсылык багыты: таң ату- кеш бапіу, ұшып келу - ұиіып кепіу, алга - артщ, жогары— төмен.

Антонимдер күрылымына карай бір түбірлі жэне әр турлі түбірлі. Әр түрлі түбірлі антонимдер түрлі сөз таптарындагы сөздердің арасында (жас-кәрі, жарық-қараңяы, биік- аласа, жиқсыкөру-жек көру) кездеседі.

Бір түбірлі антонимдер көбінесе етістіктерден болады (кіру- шыгу, баилау-шешу, ушып келу-ушып кашу, келу-кему) немесе сөзге карама-карсы мағына беретін қосымшаның жалгануы арқылы (сауатты - сауатсыз, демократиялыц - антиоемократиялық).

Тілімізде бүкіл лексика жүйелі болгандыктан антонимия да тілдегі және санадагы жүйелік қатынастардың маңызды көріністерінің бірі болып табылады. Антонимия тілдегі бір магынаның көрінісімен байланысты семантикалык күбылыс болып табылады, алайда синонимдерден айырмашылыгы анюнимдік

29

сөздердің магыналарынын үксастыгы бэрінен бурын біздін санамыздагы карама-карсылыктан көрінеді.

Антонимия - сөзлерлі түрлі багытта карама-карсылык катынастары мсн семантикалык касиеттері бойынша реттеп отыратын лексика жүйелігінің айкын корсеткіші.

Ол өзіне бір сапалагы контрасты кубылыстар мен заттардын карама-карсылыгын білдіретін сездерді енгізеді.

Атаудын абстрактты ұлгаю дәрежесіне жэне зат пен кұбылысты багалау кажеттілігіне карай пайда болатын сөздерді белгілеу ушін колданылатын карсы койып салыстыру мүмкіншілігі кенсйіп,олардың арасында жүйелі антонимдік катынастарлын көрінуі мүмкін.

Антонимия тілдік универсиалдардын бірі болып табылады, олтілдердін барлыгына тән: орыс тілінде (хорошо - плохо; жақсы -жамаяХ неміс тілінде (lartg - kurz, үзын - қысқа), казак тілінде (бай- кедей\ ал тілдік бірліктер магынанын карама-карсылыгы негізіндеантонимдерді кұрылымлык жэне семантикалык топтастырудын үлкен ұксастыгын білдіреді.

Қарама-карсы түрлік ұгымдардын кайшылыктан өзгешелігі. олар түрлік ұгымлармен аныкталатын кимыл, касиет, сапа керіністерінің шегін аныктап, антонимияның логикалық моделінжасайды. М. Р. Львов қарама-карсылыктын логикалык моделілексикалык антонимияга кажет, алайда жеткіліксіз шарт депсанайды, өйткені ол тілдегі тек гана сапаны, касиетті, белгіні.карама-карсы багытты білдіретін кимылдардагы лексикалыкбірліктердің моделі болады. Табигат есебі мен тілдік бірліктердінсемантикалык ерекшеліктері антонимдерді баска карама-карсымагына кұрамайтын создерден шек коюга мумкіндік береді [103 Б. 9- 12].

Карама-карсылыктың негізгі массивін. ягни антонимиянын өзегін заттын магынасын, сапасын (жақсы — жалшн, хороший — плохой, gut - schlecht; мейіртді - жауыз, добрый - злой, gutherzig - hose) немесе багытты білдіретін сездер кұрайды (кіру - шыгу. входить — выходить. hineingehen — ausgehen).

Бүл сөздер формасы бойынша бір түбірлі: өнерлі - өнерсіз,түбірлері әр түрлі: цымбат - арзан; ал семантикалык катынастаререкшелігі бойынша сэйкес жэне сәйкессіздік антонимдер болып бөлінеді.

Сэйкес антонимдер: сіуыр - жеңіл, легкий - тяжелый, leicht — schwer.

30

Сәйкессіздік антонимдер: оасmay - тоқтау, начинать -переставать, anfangen - aujhoren.

Антонимиялык қатынастар түрлі сез таптарында болады, бірак сапалық сын есімдерде көбірек кездеседі. Сын есімдердің семантикалык катынастаоын, оның ішінде антонимдік қатынастарын

қажетантонимиясын зерттеп жүрген галымдардың түгелге жуы гана сапалық сын есімдерге тән деп есептейді. Бірақ, са есімдерді катыстык сын есімдерден ажырату оңай емес. жэне сапалык сын есімдердің айырмашылыгы, сапалык с нысананы ішкі және сырткы қасиетіне қарай сипаттаиды: түрі бойынша (үзын - цысца), түсі бойынша (ақ - ңара), көлемі бойынша (кіші - үлкен), ягни бүл сын есімдердің сандык сипатын, белгісін біддіретін семантика - граматикалық тобы.

Семантикалык парадигма мүшелерінің магынасы ретінде антонимдік магынаны мойындаганымызда, біріншіден, антонимдер сөздердің жүйесіндегі орнын белгілеуде, екіншіден, экстралингвистикалык магынаның семантикалык категория ретінде қалыптасуына, үгшіншіден, тілдің негізгі қызметі - коммуникацияның тиімді болуына жагдай жасайды. Сондыктан да антоним болатын сөздер бірін екіншісі мүлдем жокқа (магына) шыгармауы керек, немесе антонимдік катынас бірі болымды, екінші сыңарының болымсыз мағынада болуымен тынады деу дүрыс емес.

Магыналары үксас сөздер синонимдік катарларды күраса, мысалы эйемі — әсем — сулу — келбетті — көркем т.б., ал магыналарыкарама-карсы сездер антонимдік жүптарды қүраиды.

Мысалы: жогары - төмен, биік — аіаса, пысық - жалқау, үзын— қысқа т.б.

Антонимдік катынастың тілдік көрінісі адамзаттьщ санасы мен ойлауына тікелей байланысты. Адамзат баласы ойлау аркылы айналадагы өзін коршаган заттар мен қүбылыстардың саласын, касиеттерін бір-бірімен карама-қарсы қойып салыстыра таниды. Осылайша карам а-каре ы койып анықтаудьщ аркасында осы семантикалык байланыс — антонимиялык байланыс паида болады.

Ж. Мусин «Қазак тілінің антонимдер сөздігі» атты еңбегіндс антонимдерге эр түрлі багытта аныктама берген. Эдетте, магыналары бір-біріне карама-карсы сездер антоним деп аталады:

1) антонимдік магына сапалык үгымдарга тэн болады дегенпікір жиі колданылады;

2) антонимдік сөздердің карама-карсьыыкты мэні, олар бірсейлем ішінде катар колданганда айкын ангарылады. Мүндай

31

антоним сөздердің магыналык карама-карсылыгы айрыкша баса көрсетіліп. ерекше көзге түседі [104. 8 б.].

Б. Исабеков «Антонимия логикалык ұгыммен тыгыз байланысты болганымен де. оны тек кана логикалык тургыдан аныктауга болмайды. Өйткені логикалык ұгымдар лексикалык магмна аркылы жузеге асады. Сондыктан антонимияны лингвистикалык тургыдан аныктау керек», - дейді [105,4 б.].

Ә. Болганбаев өзінін «Қазак тіліндегі антонимдер» макаласында логикалык талдауды колданган. Мысалы, сөздердін антонимдік катысын аныктаудагы айырым-белгілердің катарында:

1) антоним болып табылатын угымдар карама-карсы болуы Шарт (ер - қорқақ, узын - қысқа);

2) антонимдер тек бір сөз табынан болуы тиіс (өмір - өлім, ақ - қара).

Ғалым оппозициянын аралык мүшесін бөліп көрсеткенімен (ескі- көнетоз - жаца, шикі — дүмбілез - піскен) ұгьтм мен сөз магынасынын ара-жігін бөлмей колданады [106. Б. 51-53].

В. А. Иванова антонимиялык катынасты жан-жакты зерттеп. антонимдердін негізгі үш белгісін атап көрсетеді:

1) Лексика-семантикалық ерекшелігі:а) бір лексика-семантикалык топка катыстылыгы;3) бір сөз табына катысты болуы;2) Грамматикалық ерекшелігі:а) бір сөз табына катысты болуы:3) лексикалык тіркесімділігінің бірдей болуы;б) тұйыкталган кұрылымның болуы;3) функпионалдык ерекшелігі:а) бірдей стилистикалык бояуының болуы:э) сөйлеуде бірге колданылуы [ 107,5 б.].Венгр галымы Э. Лендваи карама-карсылыктын үш негізгі түрін

ажмратса:1) Контрарлық антонимдер - ортасында аралық мүшелері

болатын. семантикалык шкалалардың карама-карсы нүктесінде симметриялы орналаскан лексемалар және бірін-бірі жокка шыгарып кана коймай, сондай-ак өзінін карама-карсылык мазмұнынсипаттайтын: кеіие — б}?ін — ерщец; жас — жас емес; мосқал — кәрі; суыц — салқын, ж шы - ыстық т.б.;

2) Комплементарлы (толыктьфушы) антонимдер - түрлік магыналары карама-карсы, бірін-бірі тектік ұгымга дейін толыктыратын. жалпы тектік ұгымга багынышты лексемалар. Комплементарлы антонимдер арасында еиікандай үшінші аралык

32

мүше болмайды: сатып алу - сату, материалист - идеалист, mips -өлі, кию - шещу, шынйық - өтірік т.б.;

3) Векторлық антонимдер эр түрлі багыттагы козгалыстар, кимылдар немесе белгілерді білдіретін оппозициялармен сипатталады. Багыт қозғалыспен тыгыз байланысты болғандыктан, векторлық антонимдер, эдетте етістіктер мен етістіктерден жасалган зат есімдерден болады: өрлеу - түсу, кіру - шыгу, жақынйау -апыстау т.б. [81, Б. 161- 163], ал J1. А. Новиков сөздерді антоним деп тану үіііін олардың мағынасының антонимдік байланыстарының түрлеріне қарай Э. Лендваи секілді үш түрін ажыратып жэне одан басқа тағы бір түрін косады. Ол — конверсивті қарама-карсылық. Конверсивті қарама-карсылық — бір гана жагдайды білдіріп, бір қимыл-эрекетгің, қатынастың жэне тагы басқа эр түрлі атауы ретінде олардың екінші бір карама-қарсы жагын көрсетеді: жеті бестен артық - бес жетіОен кем [90, Б. 83- 86].

Комплементарлык карама-карсылыктагы антонимдердін арасында ешқандай үшіншісін қолдану мүмкін емес, олар бірін-бірі толықтыратын, орташа ұғыммен беріледі: шын - өтірік. Қарама- қарсылықты түрлік үгым қайшылыққа Караганда, тектік үгымның сап асы н, қасиетін, қимылын көрсетудің шегін айқындайды. Жэне олар нағыз антонимнің логикалык моделін күрайды. Антонимдерді аныктауда қарама-қарсылық моделі қажет, бірак лексикалыкантонимдер үшін шартты емес.

Ол карама-карсы багытты білдіретін қимылдар мен сагіаны,жагдайды, белгіні, касиетті білдіретін сөздердің, сонымен бірге кейбір лексикалык бірліктердің антонимдік моделі оолады. Тілдік бірліктердің семантикалык ерекшіліктері сөадерді антоним кұрамайтын баска сөздермен карама-карсы салыстыруда шек коюгамүмкіндік береді.

Қарама-карсылыктың негізгі ядросын магынасы сапаны (жақсы— жаман, қайырымОы — қатыгез) немесе багытты (кіру - шыгу,жарық түсу - қараңгы түсу) білдіретін сөздер күрайды. Формасыбойынша бүл сөздер эр т\гбірлі (биік - аласа, тірі - өлі), сондай-акбір түбірлі (мэдениетті — мэйемиетсіз, үшып келу — үшып кету\олардың семантикалык, қдтынастарының өзгешелігі бойынша -мөлшерлес (жеңіл — ауыр, айыру — жинау)', жэне мөлшерлес емес(бастау — аяқтау, жагу — сөндіру) болып оөлінеді. Осыган сэйкессөздердін карама-карсы магынасының бес негізгі турлеріажыратылады:

1) саланы білдіретін түбірлері эр турлі жэне мөлшсрлес антонимдер;

33

2) сапаны білдірегін, бір түбірлі және мөлшерлес антонимдер;3) багытты білдіретін, бір тубірлі жэне мөлшерлес антонимдер:4) багытты білдіретін, түбірлері эр түрлі жэне мөлшерлес емес

антонимдер;5) багытты білдіретін, бір түбірлі жэне мөлшерлес емес

антонимдер. '' -і-к . .Қазак, орыс, неміс тілдеріндегі антонимдік парадигмалар

барлык сөз таптарынын арасында бар деуге болады. Салыстырыныз: зат есімдер: сурақ -жауап, вопрос - ответ, Frage е - Antwort е, кун- тун, солнце - ночь, Sonne е - Nacht е; сын есімдер: кец - тар, широкий - узкий, hreii - eng; үзын - қысца, длинный - короткий, lang- kurz; етістіктср: қуану - қайғыру, радоваться - грустить, sich freuen - traitrig sein, auty - жабу, открывать - закрывать, aufmachen - zumachen; сын есімдер: көп - аз, много - маю, viel - wenig жэне т.б.

Антонимнің тагы бір түрі — көп магыналы сөздердің карама- карсылык магынасы. Мұндай құбылыс энантиосемия (агыл. Enantiosemy, нем. Enantiosemie - сөздердің магынасының поляризациясы) деп аталады.

Энантиосемияга деген кьгзыгушылық мынандай объективті фағсторлармен байланыстьфылады:

- біріниііден, бұл кұбылысты талкылау мен баяндау белгілі дәрежеде казіргі тіл білімінде өзекті болып табылатын форма мен мазмұннын өзара катынасы мәселелерін карастыруга мүмкіндік береді;

- екіншіден, энантиосемия полисемия, омонимия жэне антонимия сиякты кұбылыстарда шекаралык жагдаига ие болады;

- антонимдердің семантикалык классификациясы олардынкарама-карсылыгь!на негізделеді. Білдіретін карама-карсылықтарынын ерекшеліктеріне байланысты антонимдер белгілі бір кластарга бірігеді:

- сапшіык карама-карсылыкты білдіретін антонимдер, тіліміздегі мұндай сездер контрарлық карама-карсылыкты жузеге асьфады жэне сапаның (белгінің касиеттерінің) біртіндеп өзгеруін көрсететін градуалды (баскышты, сатылы) оппозицияны білдіреді: жеціл (жай,қарапайым, болмаиіы) — қиын емес — ортаиіа қиын — жеңіл емес — қиын (курделі): жас (балғын, балгын жас) - орта жастагы - кексе. мосқаі - кәрі, қарт - (өте қартайган, цаусаган) [108. 39 б.].

Карама-карсылык адам санасының табигатына сэйкес жэне кунлелікті омірдегі түрлі гылыми түсініктерде, философиялык ойлың курылымында. этикада. эстетикада, діни нанымдарда

34

кездестіруге болатын угым екенін ешкандай күмэнсіз айтуға оолады.Өз макаласында И. Грицкат қарама-қарсылықты каоылдаудың турлі қызык фактілерін келтіреді. Мысалы, үш-төрт жастағы балалар үшінкарама-қарсылыкты ага жэне тэте, қол-аяқ сөздері курастырса, одан улкенірек жастагы балаларда күн - тун, жаңбыр - қар, астрономдар үшін күн — планета, дикан үшін шабынйық — жыртылган жер деген сөздер антонимдер болады [109,5 б.].

Лексика мен фразеологиядагы антонимия қубылыстарын немісжэне орыс тілдері материалы негізінде карастырган Е.Н. Миллер антонимдерді логикалык жэне накты (шын) топтар деп екі топка бөліп:

1) Контрарлык карама-карсылык — сол жуйедегі катынастар ішіндегі екі дурыс уғым бір-бірін теріске шыгарады, мысалымаксимум - минимум; Maxima - Minima;

2) Контрадикторлы карама-карсылык бір угымның басқасын жокка шыгару болып табылады. Тілдегі мундай қарама-қарсылык екі сөзбен көрсетіледі, олардың бірі формасы бойынша - дурыс, екіншісі — бурые жэне соган сэйкес екінші сөздің магынасы біріншісінің мағынасын теріске шыгарады: мүмкін — мүмкін емес; возможный - невозможный; mogliche - unmogliche деп ажырата отырып, философиялык сөздіктен накты карама-карсылыктың

«нактыаки кат

болады. Диалектикалык кдрама-карсылыктьщ логикалык карама- карсылыктан басты айырмашылыгы, логикалык карама-карсылык табигатта жок, ал диалектикалык карама-карсылык аки кат [110,190 6.].

Тілде мундай карама-карсылык формасы бойынша дурыс, бірак біреуінің магынасы екіншісінің мағынасын жокка шыгармайтын екі сөздін арасында болады: қирату - қ^ру; разрушение - образование;Zerstdrunge- Gestaltungе [111, Б. 9 - 10].

Семантикалык өріс тілдің лексикалык жуйесінін толык жэнетеңбе-тең көрінісі болып табылады. Сонымен өрістегі антонимдер,лексикалык антонимдер сиякты тек гана бір-бірін жокка шыгарыпкала коймайды, сондай-ак олар жалпы бір нэрсеніц неі ізіндесалыстыруга мумкіндік береді.

М. Оразов антонимдік катарды былайша тусіндіреді: «Сөздердіантонимдік катарга енгізгенде, еске алатын нэрсе - сөздердің лексика-семантикалык сипаты. Екінші сөзбен айтканда, кез келген

табына енетін сөздер антонимдік топ жасаи онимлік те топ жасамайды. Антонимдер бі

35

сездер аралыгында болады да, бір лексика-семантикалык топтың ғсурамында гана өмір сүреді» [57, 147 б.]. Біз де галымның осы пікірлерімен келісе отырып, антонимдер баска сөз таптарының арасында өте аз кедеседі деп санаймыз.

Антонимдер кез келген сөздермен тіркес бермейді. Мысалысуыц - жылы деген антонимдер тек орынга, температурагабайланысты зат есімдермен гана тіркесе алады. Антонимдер көбінесесын есімдерден жэне етістіктерден болады, зат есімдер менүстеулерде азды-көпті кездеседі. Баска сөз таптарынан жасалган антонимдер тым тапшы, жоктың касында.

Қолымыздагы материалдардың көрсету інше, казак тілі мен орыс тілдерінде антонимдік катарга ең көп жататын сөз табы сын есім мен зат есім тіркесі екенін, ал неміс тілінде күрделі зат есімдер тіркесі екенін байкалык.

НанхлебВгоі лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктерантонимдік катынастарга тек гана сын есімдердің тіркесімен гана енеді. Томендегі казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі нанхлебВгоі лексика-семантикалық өрісіндегі нан бірліктерінін арасында орнайтын антонимиялық байланыстар нан атауларының түрін-түсін. касиеттерін, олшемін, көлемін, салмактарын бір-бірімен карама- карсы койып, кайшы мәндес создер негізінде аныкталды:

түр-түсті білдіретін антонимдер: ақнан - цара нан [112, 50 б.]. белый хпеб - черный хлеб [103. 89 б.]. Weifibrot s - Schwarzbrot s Г98559 6.]:

заттын өлшемін, келемін білдіретін антонимдер: кулше — кулиіетай [112, 58 б.], хлеб - хлебец [103, 90 б.], булка - булочка[103, 155 6.]

Brot s - Brotchen s [98, 355 6.], жуан спагетти — жіңішке спагетти [112, 50 6.], толстый хлеб - тонкий хлеб [102, 753 б.]. diinnes Brotchen s - dickes Brotchen s [98, 359 6.];

заттың катылыгын білдіретін антонимдер: жұмсац нан - қатты нан [112, 62 6.], мягкая булка - черствая булка [103, 154 б.]. althackenes Brot s - frisches Brot s [98, 559 6.];

сапалык карым-карсылыкты білдіретін сын есімдер: ыстық кеспе - суыц кеспе [112, 73 б.], горячий хлеб - холодный хлеб [103, 90 6.], he фея Brot s - laihles Brot s [98, 360 6.].

Талдау барысында казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі антонимдік сөзліктерден нан атауларына катысты антонимдік жұптарды кездестірмедік. Әйтсе де. біздің үш тілдегі түсіндірмелі сөздіктер мен аспазлык кітаптардан жинастырған материалымыздагы нан атауларына катысты тілдік бірліктердің

36

үғымдарындагы сын есіммен тіркестегі карама-карсылык мәндері бізге бұл бірліктерді антонимдік катарларга жатқызу ы м ызг а мүмкіндік береді деп санаймыз.

Қорыта келгенде айтарымыз, нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердің арасында антонимиялык корреляциялар, яғни карама-карсылык мәні бар лексикалык бірліктер аз екенін байкадық. Бұл нан/хлеб/Brot лексика- семантикалык өрісіне деректі магынадагы сөздердің біріктірілу ерекшелігімен шартгас.

1.4 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердің гипер-гипонимиялык корреляциялары

Лексика жүйесі-ндегі әрі лексика-семантикалык epicкүрылымындагы басты жүиелі-семантикалык оаиланыстың тагы оір негізгі түрі гипер-гипонимиялык корреляциялар болып саналады. Бұл байланыс тектік және түрлік үғымды білдіретін сөздер арасындатүзіледі.

Гипер-гипонимиялык байланыстардың көмегімен лексика- семантикалык топтарды, лексика-семантикалык өрістерді аныктап, сөздердің лексикалык магынасының иерархиялык комгіоненттерібелгіленеді.

Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі тек-турлік принциптері бойынша біріккен лексемалардан түрады. Оның күрамынан білдіретін үғымынын магынасы мен колемі бойынша тек- түрлік атаулар, ягни гипер-гипонимдік катынастар бөлініп шыгады. Қарастырып отырган өрістегі әрбір нан атауы өзінің магынасы мен келеміне сәйкес иерархияда белгілі орынга ие болады.

Тек-түрлік байланыс ка түсетін нан атаулары белгілі бір тәртіппен, рет-ретімен, магынасына карай бірі екіншісінс бағынаұйымдасады.

Тіл білімінде гипер-гипонимия немесе гипонимия тілдік жалпылык ретінде карастырылады, ол — лексикалык күрамдыұйымдастырудыц негізп принцип-терінің оірі.

«Гипероним - түрлік магынаны білдіретін сөз бен соз тіркесінеКараганда, тектік магынаны білдіретін жалпылык атауга ие сөз бенсөз тіркесі. Мысалы, жазушы - романист, қылқан жапырақты агаш- қарагай, саңырауқулақ - ақ саңырауқулақ| турлі-тусмі, ңоңыртүсті, бұзылатын — шіршпін. Гипоним — тектік магынаны білдіретінсөз бен сөз тіркестеріне Караганда (гипероним) арнайы магынаны —түрлік магынаны білдіретін сөз бен сөз тіркесі» [113,63 б.].

37

«Эквоним - иерархиялық жуйенін бір денгейіндегі жалпылык ұгым немесе сол ұгымды білдіретін сөздер. Мысалы, ана, эке, ата- ана деген ұгымдар жүйесінде ана деген әке деген сөзге эквоним, ата-ана деген созге гипоним, ал am а-аиа. эке жэне аиа деген сөздерге гипероним болады» [114, 166 б.].

Ғалым-зерттеуші Э. Лендваи гиперонимия лексеманык тек-турлік катынасын сипаттайды, тектік атаулардын рөлін аткаратынлексема - гипероним. түрлік атау - гипоним деп аталады, ал жалпыгиперонимге біріккен гипонимдер согипоттдер деп аталады деген пікірлер айтады.

Мысалы, тойота - жеңіл автомобиль; тойота - автомобиль; тойота - көлік кұралы. Баскаша айтқанда гиперонимдерде экстенсионал, гипонимдерде интенсионал кенірек.

Э. Лендваи гипонимдерді тура гипонимдер жэне квазигипонимдер деп екіге бөледі. Ғалым дэл гипонимдер семантикалык ену катынасында тұратынын, олармен Қызгалдақ - гүядіц түрі; Антоновка - атаныц с орты; Лайка - ацга жегетін иттіц түңымы; Вобла - баіъщтыц өзге бір m\j>i деген дұрысдиагностикалык айтылыстар колдануга болатынын айтады. Дәл гипонимдерде танбалаушы, ұйымдастырушы сема тур, сорт, туқым, тек болып табылады. Дэл гипонимдердің формуласы «А Б-ныц түрі» болып табылады. Кесте көлбеу жазыктык бойынша семантикалык бірынгай лексемалардан тұрады. Кестедегі жэндіктер. баіықтар, қустар, сүтцоректілер бір-біріне согипоним болып табылады. Дэл гипонимдердің кажетті шартына жогарыда айтылған диагностикалык айтылыстарды жаткызамыз.

1-кесте - Дэл гипонимдер (Э. Лендваи бойынша)

ЖануарларЖйндіктер Балықтар Құстар С\тпқорект ііер

/ Інелік К^іырсқа Табан Түқы Тоқылдақ Үкі Мысық Ит

Лайка Такса

Квазигипонимдер түр атауларының тек атауының кұрамына семантикалык енуінін өлшемін гана камтамасыз етеді, жылцы -айгыр, жылқы - щглын, сиыр - б}і$а, сиыр - бузау, тауық - этеш,тауық - балапан. ит - төбет, ит - криік т.б. Мысалы: Өгіз -сиырдың бір турі. Бүзау — сиырдың турі. Әтеиі — тауықтыц түрх. Еалапан - тауықтың түрі.

38

Көріп отырғанымыздай, квазигипонимдер жэноіктер, балықтар, щетар, сүтқоректііер т.б. жалиылаушы (тектік) семантикалык микроөрісінің қүрамына енетін түр атауларыныңсемантикалык микроөрісінің ішінде колданылады. Аталған тілдікжүптар түрлік үгым - еркек, түрлік үгым - пюл семаларының семантикалык деривациясының нәтижесі болып табылады. Сондыктан бұл жагдайда А Б-ның еркегі, төлі үлгісі бойынша күрылган диагностикалык айтылыстар колданылады: Айгыр -жылцының еркегі. Қүлын - жылқының төлі Бүңа - сиыроың еркегі. Бүзсіу - сиыроың төлі және т.б. [81, Б. 184-186].

Ал, Ю. Д. Апресян гипер-гипонимиялык байланыстардыквазисиноним деп өзінше түсіндіреді: «Квазигипонимдер семантикалык қүрылым болып табылады. Бүл қүрылым екі түрлі болуы мүмкін. Біріншіден, белгілі бір катар өзінен жогары деңгейдегі катарга толыктай енетін кіші квазисинонимдік катарларга бөлінеді. Содан келіп иерархиялык күрылым түзиіеді. Бұл ерекшелік— иерархиялык тектік термині бар квазисинонимдердің тобына тән ерекше касиет. Екіншіден, квазисинонимдердің топтары өзара киысатын кіші топтарга немесе сөздердің жүптарына бөліне алады. Бүл ерекшелік - бір-бірінен семантикалык компоненттерінің негізінде ажыратылатын квазисинонимдердің түр-түрліккасиеттеріне тэн» [91, Б. 248-249].

Нан/хлеб/ Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктерді салгастырмалы түргыда зерттеудің маңызды байланыстарыньщ бірігипер-гипонимиялык корреляциялар болып табылады. Гипер- гипонимиялык корреляциялар нан атаулары туралы жан-жакты маглұмат алуға мүмкіндік береді. Лексика-семантикалык өрісте берілген микрожүйедегі сөздерді жинақтап, калган элеменггерді маңына топтастырып тұрган негізгі семантикалык гипероним бөлініп шыгады. Монографиямыздагы мүндай гипероним нанлексемасы болып табылады.

Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі тек-түрлік принципбойынша біріккен лексемалардан тұрады. Оның күрамынан көлеміжәне айтылу магынасынын әр түрлілігіне байланысты тек жэне түратаулары, ягни гиперонимдер мен гипонимдер бөлініп шыгады.

Әрбір нан атауы өзінің магынасы мен көлеміне сай иерархиядабелгілі орынды иеленіп түр.

Нан/хлеб/Brot гиперонимінің күрамына типтері бойыншаерекшеленбейтін, бірак дифференциалды белгілеріне (пісірілутүріне, күрамына, пішініне, камырдын түрі мен түсіне) карай бөлініпшыгатын негізгі когипонимдер енеді. Тектік үгымды білдіретін

39

I

жаппылаушы (интегралды) магынага ие сөзді гипероним, ал турлік үтымды білдіретін сөзді гипоним деп. ортак бір гиперонимнін аясына топтасқан гипонимдерді когипонимдер деп атаймыз.

«Гипонимиялық корреляциялар жалпы тектік ұгымды білдіретін ұгымнын жеке бөлшектерін көрсететін сөздерді байланыстырады. Жалпы угымды білдіретін сөздер корреляцияларынын бұл түрін гипероним деп, ал көрсетілген нысандардың (объектілердін) тектік түрін немесе кұбылысын білдіретін сөздер гипонимдер деп аталады. Жаіпы гипероним болатын сөздер когипонимдер деп аталады.

Мысалы, агаиі сөзі емен, иіетен (діңі қатты агаш), қайың, пальма, сексеуіл т.б. сөздеріне гипероним ал, емен, шетен (діңі қатты агаш), қайьіц, пальма, сексеуіл сездері оның гипонимдері,сондай-ак олар бір-біріне когипоним больт табылады. Тек-түр корреляциялар негізівде эндоцентрикалык катар кұруга болады, сол катардагы соз езінін алдындагы сөзге гипоним жэне өзінен кейінгі сезге гипероним болады, мысалы, адам - нэресте - ул бала - жүгірмек; қозгалу - жүру - баяу жүру. Сейлеуде бір ганареферентті атаган кезде, мұңдай катарлардагы лексемалардың кайсысын болса да пайдалана беруге болады. Шынында, кандай да

аталатынкорреляцияларда ол алма, жеміс. зат болып ататуы мүмкін» [83,101 б.].

ұгымды/-• • Ф I * -------Г * ж жжхбіддіретш жалпылаушы магынааагы сөздермен - түрлік ұгымды білдіретін магынадагы сөздердін арасындагы катынастарданкөрінеді. г

Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык ерісі аясындагы тек-түрліккатынастар гипонимдердің жүйелі турде тізілген тізбегінің көмегімен көрсетілуі мүмкін.

Г ипероним - Нан

~ *: * 7 “ пісіР'лген эРТ\Рлі тагам». 2. «Иленген камыр» [К. 1 IС, 7 т., 3 18 6.J.

Нан/хлеб/Brot гипероним! өз кезегінде пісірілу технологиясына түріне, кұрамына пішініне, отка, газга, духовкага. шагынтолкынды пешке жэне тагы баска дифференциалды белгілеріне карай ажыратылатын гипонимдерді кұрамына алады. Гипер-гипонимиялык оаиланыска түсетін нан атаулары магыналарына карай белгілі біртәртіппен, бір-біріне багына ұйымдасады. Бұл лексика-семантикалыкбайланыстагы гипероним болып табылатын нан атауындагы жалпылык магына келесі сатыда. одан кейінгі келесі сатыларында,

накты

40

Мэселен, белке / булка / Semmel - батон, сайка нан, калач, Baquette, Bauernbrot т.б. лая атауларының арасында орнайтын гипер- гипонимиялык қатынастардың түзілуіне көңіл аударайык (2-4-кесте).

Батон - (француз, baton - таяк) ұзынша сопак, ак нан [ҚТТСҒТС, 50 б.]; сайка нан - (фин. saija) - сопақша немесе домалак пішінді, бүйір жақтарының немесе бір бүйірініц қаткьы бетіболмайтын, бидай ұнының наны.

Жай (бірінші сорттағы ұнга май жэне қант қосып пісіріледі),мейізді ( жоғары сортты үнга қант, май және мейіз қосып пісіріледі)болып шығарылады [ҚТТСҒТС, 191 б.]; калач — камалдың имегіпішінінде, кайырылган екі мүйіз секілді пісірілген ақ нан [БАС, 5 т.,701 б.]; Baquette е [lat. «Baculum»] - ұзын, француз ақ наны;Bauernbrot s, Landbrot s, Mischbrot s - ертеректе шаруалардың өздеріпісірген үй наны [DW, 229 s.].

Нан/хлеб/Brot сөздері “ұннан пісірілген әр түрлі тағамдардың” жалпы атауы, ягни тектік үгымды білдіретін гнперонимдер, ал бөлке/ булка / Semmel деген лексемалар нан хлеб/Brot гиперонимдерініңтүрлері, яғни гипонимдер.

Аталган гипонимдер магыналарындагы нан деген жалпьиіаушы(интегралды) семасы мен оларды бір-бірінен ерекшелейтін үзынша сопақ ақ нан, сопақша, домалақ пішінОі, бүиір жақпшрының немесе бір бүйірініц қатқыл беті болмайтын, оидай үныныц наны, жай жэне мейізді, қамалйың имегі пішінінйе, қаиырылган екі мүйіз секілйі пісірілген ақ нан, ұзын, француз ақ наны, ертеректе шаруаларбың өздері пісірген үй наны сиякты даралаушы (дифференциапды) семаларының негізінде ~уннан пісірілген эр түрлітағамдардың” түрлерін көрсетеді.

Қазақ тілінде гипер-гипонимиялық катынастардын иерархиясыбылайша көрсетіл ген:

а) нан гиперониміне 9 гипоним енеді;б) белке (нан) гипониміне -1 0 ;в) бауырсаң гипониміне - 10;г) жаппа гипониміне - 2;

д) көмбе гипониміне — 2;ж) қаусырма гипониміне — 2;з) таба нан гипониміне - 1;и) тандыр нан гипониміне — 2; к) торт гипониміне - 9;л) шел пек гипониміне — 10 когипоним снеді.

41

2-кесте - Нан гипонимінін гипер-гипонимиялык катарларынын узігі(фрагмент!*)

квадбе Ка\сырма таба ган танзьюиуырсак

батон, ппү Iсайка бауырсак » наң іүіп тгчт. б. бауырсак

балыкепсалынган

ганпыркүтішет.б.

тауыкептсалынганraycbjrvta

т.б.

Нан гиперонимінің кұрамына типтері бойынша ерекшеленбейтін, бірақ пісірілу түріне. коспасына, пішініне, ұнныңсортына, камыр түрлеріне карай бөлініп шыгатын негізгі когипонимдер енеді.

Нан гиперонимінін когипонимдері: бөлке (нан) (батон, буханка, бұрама нан, кірпіиі нан, крендель, калаш, токаш. сайка нан. хала ширатпа). бауырсак (ак бауырсак. три бауырсак, ашыган бауырсак. бармак бауырсак, жалпак бауырсак. жол бауырсак. бұрама бауырсак. домалак бауырсак, еспе бауырсак. бауырсак, шибауырсак), жаппа (казанжаппа, төнкерме), көмбе (көмеш, күлше), каусырма (балык еті салынган каусырма, тауык еті салынған каусырма), таба нан ( таба нан), тандыр яан (тандыр нан. тандыр самса лаваш), торт (угілмелі торты, алма торты, бал торты, бисквит торты, жангак торты, каймак торты, катгамалы торты, шоколад торты, ірімшік торты), шелпек (каткабат шелпек. донгелек шелпек. лэйлек шелпек. май шелпек, бүкпе шелпек. киыкша шелпек, шиыртпак шелпек, сэлде шелпек, кабарган шелпек, тэтті шелпек).

1-суретге көрсетілгендей, казак тіліндегі нан атауларынынлексика-семантикалык өрісіндегі ең колемді гипер-гипонимиялыккорреляциялар^ бауырсақ жэне онын турлерін біддіретін сөздердін арасындагы байланыстарда түзіледі. Осы иерархиялык кұрылымдагы тектік ұгымды білдіретін бауырсак, гиперонимінін магынасы ак бауырсак, тұш бауьфсак, ашыган бауьфсак. бармак бауырсак, жатпак бауырсак, жол бауырсак, бурама бауырсак. домалак бауырсак, еспе бауырсак. ши бауырсак деген бауырсак түрлерінің атауларын бір курылымга біріктіріп. осы катынастың орна\ына негізболып тур.

42

Бауырсак, - ескен немесе калыңдау етіп жайган қамырдан бір өңкей домалак, яки төрт бүрышты етіп кесіл, майға пісірген наи, тагам [ҚТТС, 2 т., 173 б.], бауырсақ - камырды кішіректеу етіп түрліше формата кесіп, майга пісірген нан [ҚТС, 89 б.].

Түсіндірмелерден байқап отырғанымыздай, бауырсак, семасының негізіьде нанныц өзіндік ерекшелігімен сипатталатын касиеттерімен, пішініндегі, күрамындагы белгілерін көрсететін даралаушы (дифференциалды) семалары аркылы бауырсак, түрлерін көрсететін гипонимдер болып табылады. Соидықтан бұлардың арасында ену қатынасы орнап, бір-бірімен өзара гииер- гипонимиялык байланыс тузіледі.

1-сурет - Бауырсак, когипонимінің гипер-гипонимиялык қатарларының үзігі (фрагменті)

оауырсақырсақоауырсақ

лиітщоаүырсак

оармақбауырсак

Бауырсак

оуралшбауырсак

жалбауырсак

ашыганОомалақбауырсак

еспеоауырсакырсак

Енді келесі көлемді гипер-гипонимиялык катарды күрайіыиш елпек бірлігін (2-суретте) карастырамыз.

Шелпек - дөнгелек шелпек, лэйлек шелпек, каткабат шелпек, май шелпек, киыкша шелпек, сэлде шелпек, бүкпе шелпек, шиыртпак шелпек, кабарган шелпек, тэтті шелпек.

Шелпек - «Майга пісірген жүка нан» [ҚТТС, 10 т., 197 б.]. «Ашымаган, кейде ашыган камырдан жүка жаиылган, киыкшалап кесіп, майга жү^іріп пісіретін жайма. Оны кай нал жаткан майга бірнеше минут сүңгітіп алса болганы, тез піседі жэне үлбіреген жүмсак болып шыгады [115, 81 б.]. Берілген қүрылымның гипероним! — ш елпек, себебі бул лексикалык бірліктердін магына- ларынан байкаганымыз: «майга пісірген жүка нан» атауынын

43

бірліктері осы «майга пісірген г \ ка нанга» йоңгемк гиелпек, лэйіек шелпек, қатқабат щелпек май шел пек, қиықша шелпек, сэлде шелпек, букпе шелпек, итыртпақ шелпек, қабарган шелпек, тэтті шелпек гипонимдер болып табылады.

Берілген кұрылымның гиперонимі - шелпек, себебі бұллексикалык бірліктердің магыналарынан байкаганымыз: «майгапісірген жұка на»» атауының бірліктері осы «майга пісірген жұкананга» дөцгелек шелпек, лэйлек шелпек, қатцабат шелпек, майшелпек, қнықіиа шелпек, сэлде шелпек, букпе шелпек, шиыртпацшелпек, қабаргаи шелпек, тэтті шелпек гипонимдер болыптабылады. Шелпек гиперонимі түрлік ұгымды білдіретін сөздердіңмагынасын толықтай камтиды. ал гипонимдер тектік атауларды нактылай түседі.

2-сурет Шелпек когипонимінің гипер-гипонимиялык катарларынын үзігі (фрагменті)

Демек, шелпек гиперонимі мен децгелек шелпек, лэйлек шелпек, қатңабат шелпек, май шелпек. қиықша шелпек, сэлде шелпек. бүкпе шелпек. шиыртпақ шелпек, қабарган шелпек. тзтті шелпек гипонимдерінін арасында ену катынасы орнап, шелпек түрлерін білдіретін гипонимдер бір-бірінен дифференциалды семалары аркылы ажыратылатын магынатары бірдей деңгейдегі сездер

44

болгандыктан. олардын арасында өзара когипонимиялык катынастар орнайды жэне гипер-гипонимиялык корреляциялар түзіледі.

«Гиперонимдер мен гипонимдер арасындағы семантикалык байланысу мүмкіңдігі мәтівдегі балама алмасуда айкын көрінеді. Мысалы, ол гүл сыйлады; ол қызғалдак сыйлады» [116, Б. 140- 141 ]. Алайда екі жакты алмасу мүмкін емес. Өйткені гүл - кызгалдак, калампыр, иіегіргүл, раушангүл, меруертгүл болуы мүмкін. Бірак. гипероним орнына гипонимдерді коддану қосымша хабарлау мен нактылауды кажет етеді. Өйткені гипонимнің семантикалык магыналыгы гиперонимге Караганда біршама күрделі. Мысалы: физика, химия, тарих, биология жэне олардың гиперонимі - «гылым» [117, 49 б.]. Ал, келесі гипер-гипонимиялық катарды түзейтін гипонимдер үш тілдегі бөлке (нан) сәздері. Белке - батон, буханка, бурама нан, кірпіиі нан, крендель, қалаш, тоқаіи, сайка нан,хала, гииратпа нан.

Енді казак тіліндегі бөлке (нан), батон, буханка, б у рай а нан, кірпіш нан, крендель, қалаш, тоқаш, сайка нан, хала, ширатпа нан лексикалык бірліктері арасында орнайтын гипер-гипонимиялыккатынастың тузілу іне көңіл аударайык.

Бөлке - белгілі бір калыпка салынып пісірілетін нан [ҚТТС, 2 т., 412 б.]. Берілген кұрылымның гипонимі - бөлке, өйткені бүл лексемалардан байкағанымыз «белгілі калыпка салынып пісірілген нан» атауының бірліктері осы батон, буханка, бурама нан, кірпіш нан, крендель, ңалаіи, тоқаиі, сайка нан, хала, ширатпа нан когипонимдер болып табылады. Булка гипонимі ‘сопакта пішіндегі бидай ұнынан калыпка салынып пісірілген нан’ түрлерінін атауларын бір курылымга біріктіріп, осы каты насты ң орнауына негіз болып тур. Себебі, гипонимдердің түсіндірмелеріне сүйенсек, булка сөзінін түсіндірмесі булка — «онша үлкен емес, ак бидай наны, эдетте дөңгелек немесе сопакша формалы» [БАС, 1 т., 683 б.]; булка - бндай ұнының наны, эдетте ак бидай унынан пісірілетін нан. Қара бидай унынан өте сирек пісіріледі [133, 259 б.] сиякты ұгымдар жалпы тектік мағынаны береді. Тектік ұгымды білдіретін сөздер булка түрлерін білдіретін атаулар магыналарынын негізінде нактыланып, айкындала түседі. Белке батон, буханка, б у рама нан, кірпіш нан, крендель, қалаш, тоқаш, сайка нан, хала, ширатпа нан. Булка — батон, витушка, буханка, каравай, коврига, кулич, калач,сайка, плетёнка, хала.

Енді орыс тіліндегі хлеб лексика-семантикалык өрісіндегілексикалык бірліктер арасында түзілетін тек-т\'рлік катынастарын карастырамыз.

45

Орыс тіліндегі нан атауларынын лексика-семантикалык өрісіңдегі

Гипероним - ХлебОрыс тіліндегі гипер-гипонимиялык катынастардын иеархиясы

былайша көрсетілген:а) хлеб гипероним i не 6 гипоним енсе;б) булка гиперонимі өзіне 12 гипонимді енгізеді;в) булочка гипониміне — 4;г) пирожки гипониміне - 3:д) пирог - 4; е) пирожное гипониміне - 3; ж) торт гипониміне - 9 когипоним енеді.

3-кесте - Хлеб гипонимінің гипер-гипонимиялык катарларының (үзігі) фрагменті

Г иперон имГ ипоним булочка пирожно пирожк

Когипон имл ер

калач ампушка, лютка т.б

экіер,пахлава

вдовый.ворожиыт.б.

кулео яка, курни к т.б.

расстегаичебурект.б.

сайка

Хлеб гиперонимінін когипонимдері: булка (батон, витушка,буханка, каравай, коврига, крендель, кирпичный хлеб, кулич, калач, сайка, плетёнка| хала).

3-суретте көрсеплгендей казак тіліндегі нан лексика-семантикалык өрісіндегі бөлке атауларының арасындағыбайланыстан 10 катарлы. екі сатылы гипер-гипонимиялык байланыс тузіледі.

Ал, орыс тіліндегі хлеб лексика-семантикалық өрісіңдегі булка лексикалык бірліктерінің арасында 12 катарлы, екі сатылы иеархиялы гипер-гипонимиялык байланыс орнайды. Иеархиялыжүйенің екінші сатысындагы батон, бүрама нан - витушка, буханка, каравай, коврига, крендель, кирпичный хлеб - кірпіиі нан, кулич,каіач, сайка, ширатпа нан - плетёнка, хала бір-біріне когипоним болып табылады.

46

Э-сурет - Белке, Булка когипонимінің гилер-гинонимиялыкқатарларының (үзігі) фрагменті

оатонқалашкалач оуханка

караваи ковригаБелкеБулка

Ширатпаплетёнка

халасайкаоураиа

витушка

Енді булочка сөздерінін арасындагы гипер-гипонимиялык күрылымнын түзілуіне көңіл бөлейік (5-сурет). Пампушка, плюшка, розан лексемалары пішініне, күрамына, гүр-түсіне карай бір-бірінен ерекшелейтін даралаушы (дифференциалды) семаларына карайтоптастырылды.

4-сурет - Булочка когипонимінің гипер-гипонимиялык катарларының (узігі) фрагменті

пампушка розанплюшка

оулочка

Қарастырылып отырған гипер-гипонимиялык курылымның екінші сатысындагы пирожки сезінен расстегай, учпочмак, чебурек деген гипонимдер тарамдалады (4-сурет). Пирожки гиперонимі ‘ашытылган камырдан ішіне эр түрлі салмшіар салынын духовкада болмаса майга қуырылып пісірілген, әдетте сонак немесе жаріы ай формалы камыр өнімінін’ жалпы атауы [118, 328 б.].

47

5-сурет - Бүктеме, Пирожки когипонимінін гипер-гипонимиялык катарларының үзігі (фрагменті)

Пирожки сөзі ашытылган камырлан ішіне әр түрлі салмалар салынып духовкада болмаса майга куырылып пісірілген. әдетте сопақ немесе жарты ай формалы камыр өнімі’ деген семаларына байланысты хіеб гиперонимінің гипонимі болса, керісінше расстегаи, учпочмак, чебурек сөздерінің гиперонимі болып түр.

Келесі гипер-гипонимиялық корреляциялар пирог бірліктерініңарасында түзіледі. Берілген кұрылымның гиперонимдері - пирог - қаусырма - Kuchen сөздері, өйткені бұл лексемалартүсіндірмелерден байкап отырганымыздай, ‘ашытылган камырдыжайып, ішіне салма салып духовкага пісірілген жұмсақ өнімнің (әдетте ашыткы косылган)’ жалпы атауы [БАС, 9 т., 1211 б.]. Кулебяка, рыбник, курник, калинник, балыц еті салынган қсгусырма, тауық еті салынган қаусырма, Butterkuchen, Bohnkuchen, Speckkuchen, Cannelloni деген нан атаулары ‘ашытылган камырды жайып, ішіне салма салып духовкага пісірілген жұмсак өнімнің (эдетте ашыткы косылган)' пішініне, пісірілуіне, салмасына байланысты пирог — қаусырма - Kuchen бірліктерінің түрлерін білдіріп, гипонимдер болып тұр. Пирог - қаусырма - Kuchen гиперонимдері екінші сатыдагы түрлік ұгымды білдіретін сөздердің магыналарын толыктай камтыса, гипонимдер тектік ұгымдагы атауларды түрлік ұгымды білдіретін сөздердің магынасын толыктай камтиды, ал гипонимдер тектік атауларды нактылап, аныктай түседі. Демек, пирог - қаусырма - Kuchen гиперонимдері мен кулебяка, рыбник, курник, калинник, бальщ еті салынган цаусырма, тауыц еті салынган қаусырма, Butterkuchen, Bohnkuchen, Speckkuchen, Cannelloni гипо-нимдерінің арасында ену катынасы орнап, пирог - қаусырма - Kuchen гипонимдер бір-бірінендаралаушы (дифференциалды) семалары аркылы ажыратылатын магыналары бірдей сөздер болгандыктан. олардың арасында когипонимиялык катынас орнайды.

48

6-сурет - Қауеырма, Пирог, Кисһеп когипонимдерішң гиііергипонимиялық қатарларының (үзігі) фрагмент!

7-сурет - Торт / Torte когипонимінің гипер-гипонимиялык катарларының үзігі (фрагменті)

Butterkuchenкулеояка

Бадыц етісалынган

қаусырма рыбник

калинник

Cannellon

Тауық emiсалынганКаусырма

Speckkuchen КаусырмаПирогKitchen

Bohnkuchen

үгілмеліпесочный

Baumkuchen

агиа оалмедовый

HoniatorieмолочныйApfeltorte

жацгщореховыйNufigeback

БисквитBiskuit

ТортTorte

д аймак,смешанны

ірімшіктворжныйKdsetorte

шоколадSchokoladen

torte

қаттамалыслоенный

Bldtterteig-

ІІирожыосGeback

пахлаваЭклерEclair

ШтрудельStn/fM

49

Казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі нст/хяеб/Brot лексика- семантикалык өрісіндегі ең көлемді гипер-гипонимиялык курылымды mopm-Torte жэне онын арасындагы байланыс түзеді (7- сурет).

Вүл иерархиялык кұрылымдагы теғстік ұгымды білдіретін mopm- Torte гиперонимлерінің білдіретін магынасы алма торты - яблочный торт -Apfeltorte e, бал торты - медовый торт - Honigtorte е, бисквит торты - бисквитный торт - Biskuit, үгілмелі торты - песочный торт - Ваиткисһеп т, жаңгақ торты - ореховой торт - Nufigeback s, қаймақ торты - сметанный торт - Sahnetorte е, қаттаиалы торты - слоенный торт - Blatterteiggeback s, шоколад торты - шоколадный торт - Schokofadentorte f ірімгиік торты - творожный торт - Kasetorte е деген торт түрлерінің атауларын бір кұрылымга біріктіріп, осы гипер-гипонимиялык катынастың орнауына негіз болып тұр. Өйткені, гиперонимдердің казак, орыс тілдеріндегі түсіндірмелер- інде торт - «май, кант, жұмыртка косып ұннан жасайтын ғсондитерлік тэтті тагамның» жалпы тектік магынасын білдіреді.

Неміс тіліңдегі торттыц магынасы «дөңгелек формалы майлыкрем немесе жеміс-жидек салынып пісірілген пирожное, ягни тэггі ііан» деген магынаны білдіреді [DW. 1285 б.].

Сөздердің түсіндірмелерінен көріп отьфганымыздай, алматорты - яблочный торт — Apfeltorte e, баі торты - медовый торт- Honigtorte е, бисквит торты - бисквитный торт - Biskuit, үгілмелі торты - песочный торт - Ваиткисһеп т, жаңгақ торты - ореховой торт - Nufigeback s, қаймақ торты - сметанный торт - Sahnetorte е , қаттамалы торты — слоенный торт — Blatterteiggeback s, шоколад торты - шоколадный торт - Schokoladentorte f ірімиіік торты — творожный торт — Kasetorte е сөздері ортак mopm-Torte семасынын негізінде нан атауының өзіндік пішінімен, кұрамымен ерекшеленетін түрін біддіріп, ажьфатушы (дифференциалды) семалары аркылы mopm-Torte түрлерін білдіретін гипонимдер болып табылады. Демек осы сөздердің арасында ену катьгнасы орнап, бір-бірімен семантикалык байланысты түзеді.

Карастырылып отырган гипер-гипонимиялык кұрылымның екінші сатысындагы пирожное — Geback жэне экіер — Eclair Щ пахлава, штрудель S trudel г деген гипонимдер түзіледі (7-сурет). Пирожное «тагын бөліктерге кесілген торт сияқты кондитер бүйымы немесе арнайы қалыпта крем жагылып немесе салма салынып пісірілген tmmmi нанның» жалпы атауы [КТСТС, 180 б.], пирожное «сдобалы камырдан шагын көлемді крем, жеміс т.б

1

50

салыиып пісірілетін кондитерлік өнімнің» [БАС, 9 т., 1213 о.], Geback s «кішкентаи тэтті кондитерлік нан бүйымдарыныц»[0\Ү, 483 s.] жалпы атауы, ал эклер - Eclair s, пахлава, штрудель - Strudel г деген нан атаулары пирожное түрлерін білдіреді. Пирожное «шагын бөліктерге кесілген торт сияқты кондитер бүиымы немесе арнайы цалыпта крем жагылып немесе салма салынып пісірілген тэтті нан деген семаларына карай торт - Torte гиперонимдерінің гипонимдері болса, керісінше, эклер — Eclair s, пахлава, штрудель ~ Strudel г сөздерінің гиперонимдері болады. Себебі, бұл нан атаулары қайнатылган қамырдан ішіне крем салып пісірілетін пирожное, рулетті еске салатын кондитерлік әнім, жаңгақ салмасын сшып пісірілетін шыгыс пирожноесі деген даралаушы (дифференциалды) семалардың негізінде торт - Torte түрі болып табылатынпирожное-ны — Geback одан эрі айкындай түседі.

Осылайша, иерархиялык қүрылымдағы кейбір семалардың әрідаралаушы (дифференциалды), эрі жалпылаушы (интегралды) кызмет атқаратынын көреміз. Сонымен, пирожное — Geback лексикалык бірліктері торт - Torte гиперонимдерінің түрлері болганымен де, иерархиялык қүрылым-ның үшінші сатысындагы эклер - Eclairs, пахлава, штрудель - Strudel г түрлеріне байланысты алсак, олардың жалпы атауын білдіретін гипероним болыптабылады.

Неміс тіліндегі Brot лексика-семантикалык өрісі күрылымында орнаитын гипер-гипонимиялык корреляцияларды алып қарайық. Неміс тіліндегі нан атауларының лексика-семантикалык өрісіндегі

Гипероним - BrotНеміс тіліндегі гипер-гипонимиялык катынастардыц

иерархиясы былайша трвіеді: a) Brot гинеронимі өзіне 4 гипонимді енгізсе; б) Semmel гипониміне - 10; Kuchen гипониміне - 4; в) Torte гипониміне — 9, Geback гипониміне — 2, когипоним енеді.

4-кесте — Brot гипонимінің гипер-гипонимиялык катарларының(үзігі) фрагменті

Г нпероннмГ ипоним Когипоним-Дер

SemmelBaguette,Bauernbrot т.б.

Butterkuchen,Bohnkuchen

т.б.

Apfeltorte,SchokoladentorteT.O.

GebackEclair,Strudelт.б.

51

Келтірілген . талдаулардан лексика жүйесіндегі негізгі семантикалык байланыс болып саналатын иеархиялык гипер- гипонимиялык катынастын нан атауларының лексика-семантикалыкөрісіндегі барлык атауларда орнай бермейтінін байкаймыз. Өйткені. гипер-гипонимия логикальпс тек-тур негізіндегі байланыс болгандыктан, ол “пісірілу әдісіне", “кұрамына” “сырткы пішініне", “камырдың туріне", “түсіне" жэне “неге салынып пісірілетініне” карай бір-біріне ұксайтын, сонымен катар кейбір ерекшеліктері бойынша бір-бірінен өзгешеленетін нан атаулары мен оларга ортак, тектік ұгымды білдіретін атаулар арасында түзіледі. Сонымен казак тілінде 9, орыс тілінде 6, неміс тілінде 4 нан атауларының лексика-семантикалык өрісіндегі гипер-гипонимиялык кұрылымдыаныктадық.

Неміс тіліндегі гипер-гипонимиялык катарлардағы гипонимдер:Semmel, Кисһеп r, Torte е, Geback s.

Неміс тіліндегі Semmel сөзі ‘ұн, су, кішкене тұз және ашыткы косып иленген камырдан пісірілген бөлке нан* [DW, 1172 б.]; ягни. бөлке наньтнын жалпы атауын білдіретін гипероним, ал Baquette, Bauembrot, Brotchen, Brezel, Fruchtebrot, Hdnigsbrot, Kommisbrot, Milchbrot, Matze, Vollkombrot лексикалык бірліктері Semmelгиперонимнін турлері, ягни гипонимдер.

Аталган гипонимдер магыналарындагы Semmel деген жалпылаушы (интегралды) семасы мен узын, <щ франі(уз наны, ертеректе ишруалардыц өздері пісірген yv наны, кімкентай тәтті тоцаш, сегіз саны пітінінде пісірілетін нан, кептірілген жеміс қосып пісірілген нан, май, бал қосылып пісірілген нан, жауынгерлерге арнаіган тік бүрышты цара бидай наны, сүтке бидай үнын илеһ, пісірілетін нан, еврей хащыныц діни жораігысы бойытиа пасха мерекесіне пісіретін нан, қара бидай ұныныц дэндерімен цосып пісірілетін нан секілді оларды бір-бірінен ерекшелейтін ажыратуіпы (дифференциалды) семаларынын негізінде ‘ұн, су, кішкене тұз жэне ашыткы косып иленген камырдан пісірілген бөлке нанның’ түрлерін көрсетеді. Semmel турлерін білдіретін атаулардың магыналары бірдей дәрежеде болгандыктан. олар езара когипонимиялык катынаска түседі.

52

Ь-сурет - Semmel когипонимінің гипер-гипонимиялыкқдтарларының үзігі (фрагменті)

«Гипоним - тілдің лексикалык жүйесіндегі басты парадигмалык катынастардың бірі. Ол тек-түрлік қатынасқа негізделген семантикалык өріс элементтерінін иерархиялы ұйымдасуы. Гипонимия семантикалык біркелкі тілдік бірліктердің сыйымсыздык касиеттерінің катынастарына негізделген. Г ипонимия тек — кластаргаенгізу болып табылады.

Тектік сөздер — гипонимдер әрбір түрлік маіынадан(гипонимдер) ену катынастарымен, ягни қарама-карсы дистрибуциялармен байланыстырады, ал когипонимдер косымша дистрибуция катынастарымен байланысты. Мэселен, орыс тілінде өсімдік — агаил, бута, гул, шөп т.б.; ыдыс-аяк ~ тэрелке, тсіоақ, шыныаяқ, стакан т.б., ал әзірбайжан тілінде сүт өнімдерін - agarti, siid, kasmik, suzme, gatig лексикалык бірліктерін мысалга келтір^ге болады. Тек және түр ұгымдарының арасында инклюзивті катынастар, ягни ену қатынастары болады. Ену катынастары төменгі категория, сондыктан мұндай топтардың мүшелерінін магынасында екі семантикалык магына бар. Олар жалпылык жэне өзгешелік. Осылайша гипонимдер негізінде лексикалык бірліктер өзара байланыса жүйелі түрде лексика-семантикалык тогітарга, кластарга, семантикалык аймактарга бірігіп құрылымдары өзара байланыскан күрделі семантикалык өрістер күрайды» [119,42 о.].

Лексика-семантикалык өріс курылымындаі ы гипер-гипонимиялык байланыс логикалык тек-түр катынасы негізінде

^iniuiu Pk-імшігіне магыналык жагынан багынып, енуі

53

аркылы түзіледі. Бұл катынас негізінле бір ұгым түрлі деңгейлераркылы айкындалатындыктан, гипер-гипонимиялық катынаскатүсетін лексемалар әр турлі иерархиялык денгейлерде орналасып,бірнеше сатыларды түзеді. Бұл катынас түрі кез келген тілдінлексика жүйесін ұйымдастыратын. эр тілде өзіндік сипатыменерекшеленетін универсалды семантикалык байланыс болып табылады. *

М. Оразов «Казак тілінін семантикасы» деген енбегінде лексика-семантикалык өріс кұрылымындагы негізгі байланыстын бір түрі гипер-гипонимиялык байланысты «уштас магыналы сөздер» деп алып, оган былай аныктама береді. «Бұл синонимдік, антонимдік байланыстарга Караганда кен таралган, көп сөздердін ара катынасын камтитын семантикалык кұбылыс. «Ұштас магыналы сөздер»синонимдермен, антонимдермен бірге бір лексика-семантикалык, сонлай-ак тематикалык топтардың мүшелері арасында гана өмірсүреді.

Сонгы екеуінен ұштас магыналы сөздердін айырмашылыгы - олар өзара тек бір не екі магыналык элементтері (семалары) аркылы байланысып жатады. Үштас магыналы сөздердің кұрамында бір тектес (кейле тен дэрежелі) сөздердін тіркесін (синтаксистік валентгілік) талап еткенімен, синоним сөздердей бірінін орнынаекіншісі колданылып. бірі екіншісінің магынасын жокка шыгармайды.

Олар бір тектес зат немесе ұгым арасында өмір сүреді.Салыстырыңыз: қызыл, сары, көк, қара, қоңыр т.б. сөздер өзарасиноним де антоним де емес. Олардын бастарын косып.магыналарьш байланыстьфып тұрган заттын түсін білдіретін сема гана» [57, 148 б.].

Сонымен келтірілген талдаулардан лексика жуйесіндегі негізгі семантикатык байланыс болып саналатын иерархиялык гипер-гипонимиялык катынастын нан атауларынын лексика-семантикалыкөрісіндеп барлык атауларда орнай бермейтінін байкаймыз. Қазак тілшде 9, орыс тілінде | 6 жэне неміс тілінде 4 нан атауларынынлексика-семантикачык орісіндегі гипер-гипонимиялык кұрылымьшаныкталык.

Бірінші бөлімнін тұжырымы

1. Лексика-семантикалык өріс - курамындагы бірліктері өзара карым-катынаска түсіп, бір-бірімен тыгыз байланысып, ягни магынаіык жактан бір-бірін толыктырып жұмсалып. бүтін бір

54

курылымды кү рай тын, лексикалык бірліктері ортак семантикалыккомпонент негізінде эр түрлі жүйелі-семантикалық катынастармен (синонимиялык, антонимиялык, гипер-гипонимиялык) байланысыпжаткан біріккен сөздер тобы.

2. Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі тіл лексикасынынсемантикалык кұрылымының нагыз мысалы болып табылады.

3. Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі лексикалык бірліктері магыналарынын ортактастыгы бойынша Нан/хлеб/Brot архилексема аясына біріктірілген жиынтык ретінде тіл бірліктерінің құрамына енген заттық, ұгымдык жэне функциялык қасиеттерінкөрсетеді.

4. Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі, оны құрайтын лексикалык бірліктердің семантикалык катынастарының жүйелі өзгешелігімен, ягни лексикалык бірліктердің өзара тәуелділігімен, бір-бірін аныктаи алатындыгымен, сонымен катар осы орістегі салыстырмалы автономдыгымен жэне сөздердің жалпы лексикалык жүйеде біршама оңай айкындалатын-дыгымен сипатталады.

5. На^хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердіа жүйелі ерекшелігі оның күрылымында синонимия - магыналары жартылай немесе толык сэйкес келетін, контекстерде бірін-бірі алмастыра алатын, бір сөз таоына жататын сөздердің9 антонимия — тектік ұгымга катысты магыналары карама-карсы бірліктердің арасында орнайтын лексика-семантикалык байланыс турі; гипер- гипонимия - логикалык тек-түр қатынасы негізінде лексемалардың арасында пайда болып, иерархиялық курылым курайтын лексика-семантикалык байланыс түрлері.

6. Казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі — жалпы ортак магыналары бойынша бір такырып аясына біріккен т\рлі лексика-семантикалык (синонимиялык, антонимиялык, гипер-гипонимиялык)корреляциялармен өзара байланысты сөздердің жиынтыгынан тұратын үш тілдің лексикасындагы өзіндік ұқсастыктары менайырмашылыктары бар микрожүйе.

7. Қазак, орыс және неміс тілдеріндегі нан атауларынынлексика-семантикалык өрісіндегі лексикалык бірліктер нан атаулары деген жалпылаушы (интегралды) семасымен бірге, олардың пішінін, күрамын, пісірілу түрін, камырдың түсін, неге пігірілетінін білдіретін даралаушы (дифференциалды) семаларына байланысты лексика-семантикалык топтарга топтасады.

55

2 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісінін семантикалык күрылымы мен тіларалык катынастары: уксастыктар жэне яйырмашылыктар

2.1 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктерлін семантикалык компонеіггтері

Тіл білімінле тілдік жүйеніц өрістік моделі түрлішетүсіндіріледі (интерпретацияланады). Қазіргі тіл біліміндегі өрістеориясын зерттеудің пэні тілдік бірліктердің білдірегін магынасы(семантикалык ұстанымы) немесе аткаратын кызметінін(ф\ нкционалды үстанымы) жалпылыгы негізінде топтастырылатын бірліктер болып табылады.

Нан'хлеб'Вгоі лексика-семантикалык өрісінде бізді бәрінен бурын лексикалык магынанын кұрылымы кызыктырады. Сөздердің магыналарының компоненттерін ажыратуга негізделген семантикалык талдау әдісі лексикологиялык талдау эдістерінің ішінлегі универсиадды жэне маныздысы болып саналады.

Жұмысымыздагы өрісті аныктаганда, біз алдымен оның кұрамына енетін лексикалык бірліктерді магынасының жалпылыкұгымын негізге алып, оларды уш тілдегі түрлі сөздіктерден жинактап, одан кейін семасиологиялық тәсіл аркылы сол лексемалардың арасындагы байланыстарды аныктадык.

Сөздердің семантикалык курылымы магынаны курастырушы«семалардын» карапайым мэндерінің жиынтыгын көрсетеді. Әрбірсема сол тілде сөйлеитін халыктың санасының түрлі ерекшеліктерінебайланысты денотатка тән шындыкпен сол тілдік ортаны бейнелейді.Ю.Д. Апресян сөздердің магынасын түсіндіруде мынадай талаптарды усынады:

а) түсіндірілетін ұгымының магынасы карапайым утымга сай болуы кажет;

б) тусіндірілетін бірліктерге тэн барлык семантикалык компоненттерді түгендеп шыгу кажет, бірақ та оган тэн емес касиеттерді жазуга болмайды:

в) түсіндірілепн бірліктердің синонимдері мен омонимдері карастьфылмайды [55, 59 6.J.

Осылайша, жогарыда көрсетілген түсіндірменің талаптарынасай, сөздердің синонимдік магынасы тугенделген барлык кажеткомгтоненттер табиги тіл негізінде калыптасып. метатілі орныккан болып табылады.

56

Тіл білімінде лексикалык мағынаның семалык компоненттерін айкындау мәселесінде тұрлі көзкарастар кездеседі. Э. Лендваи, С.Д. Кацнельсон және тағы баска ғалымдардың пікірлері бойынша: «Көп жағдайда сөздік дефинициясында заттарды айкындап түсініп білуге кажет ерекше белгілер болатындыктан, компоненттер кұрамын аныктау үшін түсіндірме сөздіктегі сөздердін магына аныктамасын қолдану қажет» [120, Б. 5-6]. Түрлі сөздіктерде бір сөздің мағынасы әр түрлі аныкталады. Бүл семаның санына, ойды тұжырымдап айтуга да катысты. Семаның құрамын аныктау үшінтүсіндірме сөздікке сүйену кажет.

Ал, Е. В. Падучеваның пікіріне келсек, сөздіктерде барлыкмагынаның компоненттерін камту мүмкін емес. Контекстегі магынаөзгерістері сөздікте ешкашан толыгымен баяндалмайды, ол мэтінгебіртіндеп өтеді, оларды жалпы ереже бойынша жазу кажет [121,Б. 30-23].

Өріс күрылымын зерттеуде компоненттік талдау, дистрибутивтік талдау, трансформациялык талдау, оппозитивтік талдау әдістері колданылады. Лексика-семантикалык өріс күрылымын зерттеудің ең колайлы әдісі -компоненттік талдау әдісі.

Компоненттік талдау әдісі — тілдегі әрбір бөлшектердің мәнінің семантикалык компоненттер (семалар) жиынтыгынан түрып, тілдін сөздік кұрамының мазмүнын бірнеше семантикалык белгілердін көмегімен анықтайтын гылыми болжамга негізделген. Бұл эдіс лексика-семантикалык өрісті зерттегенде негізгі эдіс болып табылады. Өйткені, компоненттік талдау эдісі аркылы лексика- семантикалык өрістің күрылымын, сөздердің арасындагыбайланыстарды айкындай аламыз.

«Жалпы алғанда компоненттік талдау эдісін күрылымдыксемантика аймагында карастырылатын және магыналаларды ең кішісемантикалык бірлікке жіктейтін, магыналык бірліктердіңмазмұндык жагын зерттейтін әдіс деп айтуга болады» [122, 7 б.].Магынаны компоненттік талдау лексиканың магыналыккүрылымымен тікелей байланысты жэне оның элементарлықүгымымен сэйкес келетін магыналарынан баскасы компоненттердентұрады. Үғымның баска бөлігі сиякты үгым-магынаны сема деп атаукалыптаскан. Сема магынадан бүтіннің бөлшегі сияктыажыратылады. Сонымен катар оның тілдік бірліктіңкүрылымындагы магынаны аныктауда әр түрлі статусы бар. Бірмагынанын өзінде магына статусы жэне сема статусы болуымүмкін.

57

Мысалы, ата-ана ұгымы ата-ана сөзінін магынасы жэне ана сөзінін семасы болып табылады (сонгы сөздін магынасы екі ұғым - семадан түрады: ата-ана жэне әйел тегі).

Компоненттік таддау эдісі - фонологияда. морфология мен синтаксисте де кодданылады. Сөздердің семантикасын таддауда бұл әдіс айрыкша мэнге ие болып отыр. Мұнда сөздердің семалары,семантикалык көрсеткіштері, айырушы белгілері, жалпылаушы семалары аныкталады.

Компоненттік талдау әдісін алгаш рет лексикада кодаануга ұсынган американдык антрополог галымдар У. Лаунсбери мен Ф. Гуденаф бодцы. Олар американдык үндістер (индеецтер) тайпаларының тілінаегі ұксастыктарды зерттеді. Қазіргі уакытта да бүл эдіс туралы зерттеу жұмыстарымен шұгылданып. гылыми енбектерін жариялап жаткан галымдар аз емес. Олар Ю. Д. Апресян,А. О. Жолдасбек, Э. Лендваи, Ю. Найда. Б. Потье, О. Н. Селиверстова, Ю. Караулов, А. М. Кузнецова т.б. Өріс теориясы мен компонентпк талдау әдісі бір-бірімен тыгызбайланысты. Ягни өріс теориясы мен семантикалык талдау бір-бірін толыктырып отырады.

Компонентпк таддау негізінен үш шартка сүйенеді:1) тіл сөздігі тек кана лексикалык бірліісгердін жай гана жиынтыгы

емес.ол элементтері озара байланыскан сөздік кұрылымы бар ұйымдаскан бірлік;

2) сөздіктегі эрбір бірліктің магынасы семантикалык белгілердің жиынтыгынан турады:

3) осы белгілер мен олардыц арасыңдағы өзара байланыстарын аныктау аркылы тіддің сөздік кұрамын айкындай аламыз.

Ғалым Э. Лендваидын айту ынша, компонентгік талдау сөздіңсемалық күрылымы негізінде пайда болган жэне осы таддау арқылылексеманың семалык кұрылым көлемін анықтауга, семантикалыкұксастық дәрежесі мен балама дэрежесін айкындау үшін екі тілдегісөзді салгастыруга (компарация) көмектеседі[81,876.].

Компонентпк талдау әдісі аркылы сөздердің арасындағы т\рлілексика-семантикалык байланыстар мен лексика-семантикалык өрістің кұрылымын аныктай аламыз. Жалпы алганда компоненттік талдау эдісін кұрылымдық семантика аймагында қарастыратын және ен кіші семантикалык бірлікке жіктейтін, магыналық бірліктердің мазмұндык жагын зерттейтін эдіс деп айтүға болады.

58

Сөздің мағынасының семалық жайылымыныц нәтижесінде,олардың ұғымы иерархиялык кұрылым бойынша уйымдасады.

Ғалым О. С. Ахманова семема (Semema) терминіне екі түрлімағына береді:

1) парадигмалык катар мүшелерінің магыналык жүйссщің еңкіші элементі;

2) мағынасы, оның заттык мазмүны.Ал сема болса 1) жүйенің варианты 2) синтагмалық қагарга

түсіп баска сөздермен байланысатын магынаның ең кіші элементі[79,401-402 66.].

Магынаның денотатты компоненті галымдарымыз Н. Г. Комлев[123], И. А. Стернин [31], Э. Д. Сүлейменова [23], Т. М. Тоқтарова[124], В. Т. Варина [125], Г. В. Колшанский [126] жэне тагы басказерттеу жұмыстарыньщ нысаны болган.

Мағынаның компоненттік қурылымының үқсастықтары менайырмашылыктарын айкындау олардың интенсионалы менэкстенсионалын салыстырудан басталады. Семантикалык ядрошеңберінен интенсионалды жэне экстенсионалды семалар бөлініпшығады. Ұғым сапалық жэне сандык параметрлермен, ягни көлеммен мазмұн аркылы сипатталады. Экстенсионалды семалар осыұгымга жататын заттардың топтарын білдіреді де, экстенсионалдысемалар жиынтыгы экстенсионал деп аталады.

Интенсионалды семалар ұғымының сапалык (кдсиеті, мазмүн) белгілерін білдіреді, ал олардыи жиынтығы — интенсионал депаталады.

Н. Ф. Алефиренко лексикалык магыналык интенсиона;іына архисема мен дифференциалды семаларды жаткызады. Магынанын перифериялык зонасын экстенсионал күрайды [127,42 6.J.

Экстенсионалды семалар лексикалык магыналардың интенсионалдарымен, ягни архисемамен және (дарала>шы) дифференциалды семалармен байланысты болады. Экстенсионалдык күрылымына перифериялык жэне ядро төңірегіндегі зона бөлініп шыгады. Ядро төңірегіндегі зонаны заттар мен олардыц белгілерінін өзара әрекеттеріне байланысты санамыздагы нақты байланыстар көрінісінің нәтижесінде пайда болатын потенциалды семалар кұрайды. Экстенсионалдык перифериялык зоналар косымша, аныкт^ушы «жасырын» семалардан түрады. Сема семемалардынқұрамында мынадай касиеггерімен сипатталады:

а) иерархиялык тэуелділік (архисема) диференциалды семалар - интенсионал: жасырын немесе потенциалды семалар - экстенсионал,

59

э) айтылу мазмуныныц элементтерімен озара катынаста болуда имплицитт! семалар, өзара катынаста болмау касиеті бойынша эксплицитті семалар ажыратылалы;

в) релевантты (негізгі жэне міндетті) семалар жэне релевантты емес (негізгі емес) семалар;

г) парадигматикалык жэне синтагматнкалык касиетгері бойынша өзіне тэн накты касиеттерін көрсететін (көлемі, ұйымдастыру, формасы. сырткы турі жэне т.б.) түсіндірмелі жэнетурлі катынастары, реляцияларын (кеністік. уакытгык. кызметтік жэне т.б.) білдіретін салыстьірмады семалар ажыратылады[127,42 6.].

Семемалардың курылымын былайша корсету ге болады: иерархиялық жогаргы сатысына жалпылаушы (ннтегралды) белгі ие болады. содан кейін даралаущы (днфференциалдык), даралаушыдан (дифференциалдыктан) соң инднвидуалды семалар орналасады.

В.Г. Гак тектік магынанын жалпы семасын белгілеуді үсынады жэне оны түрлік магынаның архисемасы мен днфференцналды семалары деп атайды. Затгардың уксастыктары мен айырмашылыктары негізінде (формасы. өлшемі. кимылды жасау элісі) ажыратылып. негізгі касиеттерін көрсететін тусіндірмелі жэне ТҮРЛ' объектілердің (қызмет, кеңістік жэне уакытша катынастары) байланыстарын көрсететін салыстырмалы семалар болады. В. Г. Гак заттардын потенциалдық каснеттерін көрсететін потенциалды семаларлы ен төменгі денгейге жаткызады [9, 81 б. J.

Ал А. И. Гудавичюс лексикалык магынанын семалары жайлы:«...сема лексикалык магына сиякты - бүтін мен белшекті камтып корсететін кубылыс. Лексикалык магына түрлі дэрежедегі семаларга белінуі мүмкін, оны тек кана элементарлық семаларга емес. сонымен б'Рге комплекс™ семаларга да пайдалануга болады», - дейді[128.75 6.].

Сонымен семантикалык компонент деп лексикалык магынанынбарлык магмнасын емес. одан бөлініп шыгатын аз гана бөлігін айтамыз. Ол лексикалык магынанын курылымын уш негізгі багыттакарастырады. Біріншісі - семантикалык компонентгердінкурылымдык магынасының бірінші курделі деңгейі. Мунда барлык магына микрокомпонентгерге - атомарлык семаларга бөлінеді. Екінші багытта лексикалык магынанын бірынгай еместігі іпамаланаіы. Бул эдісте магына «семантикалык блоктарга» белініп алынааы. Үшінші багыт аспектілі деп аталады: магынада тілдік жуйедеп магынанын эр турлі жактарын корсететін - түрліаспектілері аныкталалы. ' ' * '

60

А. И. Гудавичюс семаны магынага бөлу әдістерін колдангалда көп жягдяйда карама-карсы семантикалык жағын талдау парадигматикалык оппозицияга суйенетінін атап көрсетеді[128,76 б.].

Магыналык едамында ортак бір семалары бар лексемаларлексика-семантикалык өріс кұрамына бірігеді. Сема дегеніміз - мағынаның эрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші бөлшегі. Семалар кызметі жағынан: жалпылаушы (интегралды) жэне даралаушы (дифференциалды) семалар болып бөлінеді. Жалпылаушы (интегралды) семаны архисема деп те атайды. Сөз магынасына аныктама бергенде жалпылаушы (интегралды) жэне даралаушы (дифференциалды) семалар міндетті түрде камтылады. Олардың көмегінсіз сөз магынасы ешқашан толык ашылмайды.

Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі лексикалык бірліктердің семантикалык кұрамын анықтау үшін компоненттікталдау әдісі колданылды.

Компоненттік талдау эдісі, сөздік күрам — лексемалардың жайганақұрылымы бар жүйе деген кагиданы басшылыкка алады. Өйткені, тіл білімі гылымындағы семантика саласына байланысты жүргізілген жұмыстардын нэтижелері лексика-семантикалык жүйені зерттегенде өрістік жэне компоненттік талдау эдістерін оіргеколданудын тиімді тэсіл екенін дәлелдеп отыр.

Компоненттік талдау эдісі тіл бірліктерінің мазмүнды жаі ынкүрылымдык магына көлемінде зерттеу жэне магынаны кіші мағыналык бөлшектерге бөлу.

Э. В. Кузнецова: «Сөздердің компоненттік күрылымы иерархиялык принцип бойынша күрылган, оның компоненттері - семалары бір-бірімен тең емес. Оның ішінен жалны семалар бөлінеді, оган баска үсак семалар бағынышты болады» — дейді[53,33 б.].

Сема - бүл сөздін семантикалык өрісін, лексика-семантикалык топтарын, лексика-семантикалык нүсқаларын зерттеу, олардыңарасындағы ұксастыктары мен айырмашылыктарын ажырату кезіндекомпонентті талдаудың нэтижесінде пайда болатын ең басіымағыналык бірлік.

Тіл білімінде семаларда топтастырудыц бірнешс түрі оар.Солардын ішіндегі ең негізгісі белгілі гоптардыц барлыкбірліктеріне тән жэне олардың жалпы ерекшеліктері мен белгілерін көрсететін тектік сема - архисема болып табылады, одан баска даралаушы (дифференциалды) жэне потенциалды семалар да

61

ажыратылады. Дараіаушы (дифференциалды) семалардың көмегімен семантикалык өріс бірліктерінің айырмашылыктарын жэне олардыц ішіндегі магынанын көлемін көрсетіп, сол сөздердің магынасынан жалпы архисема аркылы біріккен баска сөздердің магыналарын ажыратып. жүйелеп баяндауга болады.

Ал потенциалды семапар негізгі емес, ол заттардың немесе кубылыстардың біздің санамыз үшін міндетті емес. бірак та кей жагдайда колданылуы кажет болатын турлі ұксастыктарды, касиет- сапаларды бейнелейдг.

Потенциалды семалар магыналык ядродан алые, олар сөздердін келтірінді магыналарынын пайда болуына эсер етеді.

Тіл білімінде семаларды топтастырудын негізгі багытгары жайлы кенінен айтылган. И. А. Стернин узуалды жэне окказионалды семалар. айкын жэне бэсен, эксплицитті жэне көмескі семалар деп бөледі жэне сонымен катар баска топтарды да ажыратады [31,52 б.].

Компоненттік талдау эдісі негізінен екі багытта жургізіледі.Бірінші багытта семалык талдау (эрі карай бөлшектеуге келмейтінкомпоненттер) жэне екінші багытта семантикалык көбейткіштергеталдау (дериваттар мен дериванттар) жургізіледі. Сонымен катарсөздерге оріс тургысынан талдау жүргізіліп, олардын ядросы мен перифериясы айкындалады.

В. Г. Гак өз енбегінде семалардын үш түрін ажыратады, олар:жалпылаушы сема, даралаушы сема жэне потенциалды сема [9,371 6.J.

Сонгы уакытга жарык көріп жаткан гылыми енбектерден «интефалды сема» деген терминді жиі кездестіруге болады. М. Ержанов интефалды семаны архисемалык семаның баламасы ретінде карастырып, оган сездерге тэн ортак магынаны ендіреді. Семанын курылымындагы орталык архисема - тектік интефалды сема болып табылады. Олай болса. сездер өріс құрамына интефалдысеманын, ал лексика-семантикалык топ кұрамына белгілі-бір дифференциалды семалардын негізінде топтасады. Демек. дифференциалды семалардын негізінде ұйымдаскан лексика- семантикалык топтарлын барлыгы интефалды семалар негізінде тузіледі. Дифференциалды семалардын көмегімен семантикалык өріс бірліктерінің айырмаптылыктары айкындалады. Сөздерді бір- бірінен ажырататын семаларды дифференциалды семалар деп, ал,керісініпе сөздерді топтарга біріктіретін семалар интефалды семалар деп аталады [35,24 б.].

Б. Калиев. А. Жылкыбаевалар семанын бірнеше түрлерін атап керсетеді:

62

а) жалпылаушы жэне даралаушы семалар;э) маңызды жэне ыктималды семалар;б) негізгі жэне шеткергі семалар;в) анык жэне көмескі семалар;г) жакын жэне алые семалар;д) акикат жэне жалган семалар;е) матеоиалды жэне идеалды семалар;

щ пv — ^ - И й - • ( «HP

түрін көрсете отырыл, галымдар сайып келгенде бүл 16 семаны негізгі топ қүрамына жинактауга болатынын айтады. Бүл жөнінде былай дейді: «Егер шындыққа жұгінсек семалардың саны екі-үштенаспайды. Олар:

1) жалпылаушы сема;2) нактылаушы сема;3) ыктимал сема;Алдыңгы екеуін негізгі, басты (ядерные) семалар десек,

соңгысын қосымша немесе шеткері (перифериные) сема деп атауға болады. Ал калган 13-і осы 3 түрлі семалардын эр түрліаталынулары [129,60 б.].

Семалар негізін аныктаганда, эрине сөз магынасыныңа негізделген дұрыс. Ең алдымен сөз магынасындагы сема объектив дүниемен байланыстырушы сема элемент деп санайтын бол сак, онда оны тіл бідімінің категориясы ретінде карауга негіз де жок. Семалардын адамның сезім мүшелері аркылы объектив дүниені түйсініл кабылдаган, солардың түрлі қасиеттері мен белгілері екендігін естен шыгармау керек. Сондыктан да сезім мүшелері аркылы кабылданган сырткы дүние туралы хабарлардын барлыгы сөз магынасынын элемент! бола бермейтіндігі анык, бірак сөз магынасын теренірск түсіну үшін семалардын кажет болатындыгысөзсіз.

Біз де жоғарыдағы галымдардың түжырымдарымен келісе отырып, сема — лексика-семантикалык өрістің күрамындагы барлык сездердін магыналык злементі, яғни архисемасы деп білеміз. Магына кұрылымында негізгі орта-лык архисема болып табылады. Сөздердің семантикалык курылымына жалпылаушы сема мен даралаушы семаларды міндетті түрде ендіру кажет дегіміз келеді. Жалпылаушы (интегралды) сема лексикалык бірліктердің жалпы жэне тектік белгілері мен ерекшеліктерін білдіреді, ал даралаушы (дифференциалды) семалар сөддердіняпягм ипят йчгешеліктеоін сипаттайды.

* і

63

\

Олай болса. сездер өріс кұрамына жалпылаушы (интефачлы) семанын негізінде бірігеді. А рхисемалар мен даралауш ы (дифференциалды) семалардын арасында гипер-гипонимиялык байланыстар болады. Гипонимия - түр-тектік катынастары негізінде лексика-семантикалык такырыптардагы топтарга, кластарга, шагын кластарга, семантикалык өрістерге жэне семаларга бірігетін өзара байланысты лексикалык бірліктердің, гипонимдердің парадигмати- калық катынастары. Гипероним - гипонимге Караганда тур-тек түсінігіне катынасты бірлік. Т. В. Сергееванын айтуынша: «Гипер- гипонимиялык байланыстар сөздердің тек - тур катынасында болатын жэне шындык болмыстагы айкын бір үзіктерді бейнелейтін иерархиялы уйымдаскан магыналарынын жиынтыгы ретінде аныкталады» [130. 4 б.].

Сонымен соз магынасын компонентті талдау эдісімен талдап карайтын болсақ, онда сөз магьшаларын бір немесе бірнеше семаларға бөлуге болатынына кез жеткізуге болады.

Даралаушы (дифференциалды) сема заттардың түр-тектік белгілері негізінде жасалады. Ол аркылы сездер бір-бірінен ажыратылады. Өріс геориясы мен компоненттік талдау эдісін белек карастыруга болмайды, ейткені олар бір-бірімен тыгыз байланысты жэне бір-бірін толыктырып отырады. Сездерге компонентпк талдау жасауда «жасырын» жэне «косымша» семаларга ерекше көңіл аудару кажет.

Лексика-семантикалык өрісті зерттегенде компоненттік талдау эдісін колдану ете тиімді. Өйткені, семантикалык өрістің езі кандай да бір семантикалык компоненттері негізінде айкындалып шыгады. Біздің карастьфып отырган нан/Хлеб Brot лексика-семантикалыкөрісі нан атаулары негізінде біріккен сөз топтары.

Компоненттік талдау эдісі лексикалык магынаның тек кана толык түжырымын беріп гана коймай, сонымен катар сөздің семантикалык механизмін тура баяндап береді.

Казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі нан/Хлеб/Brot лексика- семантикатык ерісінін магынасының корпусын баяндап керсету үшін біз тілдің тусіндірмесі ретінде магына көрсеткіштерінің жиынтыгын таңдап агтдык. Бул формуланың магына көрсеткіштері былайша түсіндіріледі: А - нан: В1 - ак бидай уны; В2 - кара бидай уны; В3 - тары уны; В4 - каракшык уны; В5 - жугері уны; В6 — арпа уны; В7 - урме буршак уны; В - сулы уны; С1 - пешке пісіру; С2 - табага пісіру; С3 - тандырга пісіру; С4 - сорпа-суга кайнату; С5 - майга пісіру; С6- буга nicipv; С7- казанга nicipv: С8 - кулге кему; Д1- суга илеу: Д~ - сутке илеу; Д3 - кілегейге илеу: Д4- каймакка илеу;

64

ш ән гіш к сД5 - айранға илеу; Д6 - сорпага илеу; Д7 - майга илеу; Д8 - _илеу; Д9- маргаринге илеу; Е1 - ас тр ы ; Е2- кант; Е - жұмыртка; Е4- бал; Е5 - сары май; Е6- сұйык май; Е7 - жылқы майы; Е8 - кұйрық майы; Е9— щошқа майы; Е10— кокос майы; Е11 — мсйіз; Е12- жангак; F1- даршын; F2" ванилин; F3 - кардамон; F4 - қалампыр; F5 - зире; F* - көкнэр; Ғ7- какао; Ғ8- күнжіт; G1 - ашытқы; G2 - аспаз үнтагы; G3 - сода; G4- ром; G5- арақ; G6- коньяк (5-кесте).

5-кесте - Магына көрсеткіштеріСема Үн- Дайын-дау Қамыр

мын әдісі иленуітүрде

Қамыр-дынконсис- тенцияс I ын Iөзгерту үшінкосылагынд

Иісі үшінкос ы ла­ты ндәмдеуіш

Дәмі үшінқосыла-тындәмдеуіш

3 - ак С -пешке зидай ұньд пісіру ашыткы

G - аспаз ұнтагы

даршын Ғ - ванилинкант

сүткеилеу

кара пісірубидайұны I

содакардамонтандыр-ғшегейте жұмыртка

0 4-каймак-| Е4 - бал ка илеу

-сорпа- су г нату каламныр

С -майга куыру майрангажүгері

Р-кекнэрДӘИІ

сұиыкконьяксорпага

илеупісіру

F - какаоС -казанг а nicipy

жылкыВ - ұрм< бүршакн майымайга

Р - күнжітГ - ШӘҢГ1Ше илеу кұирык

майышошка»-марга-

инге иле майыкокос

майыЬ - меиіз Е12-жангак

65

2.2 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісінінсемантикалык компонентгерін талдау

Віз казак тіліндегі нан лексика-семантикалык өрісінің семантикалык күрамын аныктауды төмендегі сөздіктерді пайдаланлық: «Казак тілінің тусіндірме сөздігі» / Жалпы ред. баскарган А. Ы. Ыскаков: «Казак тілінің сөздігі» / Жалпы ред. баскарган Т. Жанұзаков; «Қазақ тілінің синонимдер сөздігі» / Жалпы ред. баскарган Ә. Болганбаев; «Синонимдер сөздігі» / Жауапты ред. Ә. Болганбаев. С. Бизаков; «Қазакша-орысша сөздік» / Жалпы ред. Ш. Бектүров; «Қазакша-орысша сөздік» / Ред. басқ.Р. Ғ. Сыздыкова, К. Ш. Хұсайын; «Қазак терминдерінін салалық түсіндірме сөздігі: тамак өнеркәсібі жэне тұрмыстык кызмет» / Жалпы ред. A. JC Құсайынов.

Жалпы редакциясын А.Ы. Ыскаков баскарган «Казак тілінін тусіндірме сөздігінде» нан атауларын төмендегідей түсіндіреді:

Бауырсақ - ескен немесе калыңдау етіп жайган камырдан бір өнкей домалак. яки төрт бұрыпггы етіп кесіп, майга пісірген нан, тагам деп түсіндірілсе [КТТС, 2 т., 173 б.], ал жалпы редакциясын Т. Жанүзаков баскарган «Казак тілінін сөздігінде» ол сөз былайша беріледі:

Бауырсақ - камырды кішіректеу етіп түрліше формага кесіп, майга пісірген нан [КТС, 89 б.], жалпы редакциясын Р.Г. Сыздыкова, K.IU. Хүсайын баскарган «Казакша-орысша сөздігінде» бауырсақ - ашыган немесе ашымаган камырдан күйрык майга немесе өсімдік майына пісірілетін тагам [КОС, 132 б.] деп түсіндірілсе. казактың үлттык тагамдарын зерттеген С. Касиманов «Казактын ұлттык тагамдары» деген кітабында казактың кашанда шай дастарканында алдымен келетін. эсіресе сый конактарды карсы апганда шай дастарканының басты асы - бауырсақ болганын жазады. Зерттеуші казактың ұлттық тагамы -бауырсақтың әр түрлі пішінде үиі бүрышты, сопакша. денгелек, шар секілді болатынын айтып, дайындалуына. сапасына карай бірнеіие түрге бөліп көрсетеді. Олар төмендегідей:

Ши бауырсақ - сүтке, сорпага жұмыртка жарып иленген камырды ашытпай жінішке есіп, ұсак кесіп, майга жүздіріп пісіреді, түрі жастыкша кәмпитке ұксас, үгілмелі кәудірлек келеді [115,80 б.].

С. Касимановтың ац бауырсақ сөзіне берілген түсіндірмесі «Шанырак» энииклопелиясында берілген т\хіндірмесімен сәйкес келеді.

66

ж бауырсақ - ең жогары сап алы ак үннан май кұйыи шшіі, күйрык майга қуырылады. Көлемі өріктің үлкендігіндей. Ақ бауырсақ көбінесе арнаулы сый қонакгарга, дэрежелі адамдарға арнап пісірілген. Мұндай бауырсактың сүт иен майлы сорпаға иленген кейде жұмыртка қосып иленген түрі де бар [115, Б. 79-80].

Ал три бауырсақты үнга сүт, май, қант, жұмыртқа қосып илеп, үсақ кесіп куырган. Қуырып болган соң ішіне сары май жаққан қалыпқа салып, бал күйыи, көкнәр сеуіп, мейіз, мәмпәси салып катырады, оны қонақтардың ең кадірлісі бұзатын салт болған [115,80 6.];

түіи бауырсақ - балга қатыратын мерекелік бауырсак [ҚТТС, 9ҚТС

ашытқан камырга жұмырилеп, жұмсак 80 6.];

атайды) мерекегешакырылган қонаққа,

мен қуырылуы ши бауырсақпен оірдеи, тек оның формасы 4-0 смшамасында үзынша жэне бір жағына қарай бүгіс болады [115, 80 б.];

Жалпақ бауырсақ — бұл бауырсақтыц коспасы, қуырылу эдісіши бауырсақ сияқты. Айырмасы есілмей, үзынша жаиылып соданкейін 2x3 см көлемде жаллақ кесіледі. Мүндай бауырсақ асыгыскезде, жол сапарында қуырылады [114, 80 б.].

Жол бауырсақ - мұны жолаушылар иленген нанды алақандапжүкдртып алып, ұзыншактал үзіп майга куьірады [115, 80 б.].

Бұраиа бауырсак, — иленген камырды жүмырлай есіп, біріктіріи бүра куырган дәстүрлі бауырсак. Оны сыртына бал жагыл, күмшекерсеуіп, жүзім-алма табактарымен катар кояды [115,80 б.];

Еспе бауырсақ — сүт, тұз, кднт, жумыртка, ашыткы косып иленген камырды жүмырлай есіп, кайнап жатқан майга жүздірілеқуырылган бауырсак [115,80 6.].

Жалпы бауырссщ сөзінің магынасына үңілсек, ол сөз —бауырмал, үиірсек, жақыншыл деген мағынаны білдіреді екен.

Жалпы редакциясын А.Ы. Ысқаков баскарган «Казак тіліиіңтүсіндірме сөздігіндегі» келесі магыналас сөздер - бэліш, пирог.

Бэліш - қамыр ішіне ет салып, майга булап пісірген дәмді тагам[ҚТТС, 2 т., 193 б.]; ал жалпы редакциясын Т. Жанүзаков баскарган«Казак тілінің сөздігінде» бәліш — жайылган камырдын ішіне иияз.бүрыш, ет салып шетгерін бүріп духовкага пісірілетін дәмді тагам[ҚТС, 9 1 б.].

67

Пирог - камырдын арасына ет, балык, капуста т. б. салып пісірген тагам [ҚТТС, 8 т., 91 б.].

Келесі нан атауы бэтір - ашытпаган камьфлан табага пісірген жұка нан деп беріледі [ҚТТС, 49 б.], бэтір - ашымаган камырдан жайылып, табага. майга куырылатын нан [КТТСҒТС, 51 б.].

Бөкпен - талканды, куырылган ұнды сүтке бөктіріп пісірген ас. тагам [КТТС, 2 т., 401 б.; ҚТС, 108 б.], бөкпен — ұлттык тагам; әзірленуі өте карапайым, дэмді ас. Еленіп тазартылган тары ұнын баяу біркелкі жанган отка койылган казанга куырып алганнан кейін, жылкы майын араластырып, үстіне сүт кұяды. Қоспа койылганша үстіне үн себелеп араластьфылып отырылады. Дастарканға ыстык күйінле койылады [ҚТТСҒТС, 58 б.]. Бөкпен - талканды, куырылган үнды сүтке бөктіріп пісірген ас, тагам [ ҚТС. 108 б.];

Бөлке - белгілі бір калыпка салынып пісірілген нан деп түсіндіріледі [ҚТТС, 2 т., 412 б.]. Жогаргы тараушада біз бөлкеніцмынанлай түрлерін ажьфаткан болатынбыз. Олар: батон, сайка, цалаш, тоцаш, ха іа тоқыма, витуиіка.

Батон - (француз, baton - таяк) ұзынша сопақ, ақ нан [ҚТСТС, 50 6.J: Витушка - ширатылган үзынша формалы ак нан [ОҚС. 1186.J:

Сайка - (фин. saija) сопакша немесе домалак пішінді бір бүйірінің каткыл беті болмайтын ұннын наны [ҚТТСҒТС, 191 б.];

Қаіаш - ортасы ойылып пісірілетін нан [ҚТТС, 5 т., 585 б.];Хала - Ширатылган үзынша формалы белке [ОҚС, 128 б.]: Тоцыма (плетенка) - ширатылган үзынша формалы белке

[ОҚС, 105 б.]:Тоцаш - калындау етіп пісірілген кішкене нан [ҚТТС, 9 т.,

168 б.J.«Казак терминдерінің салалык гылыми түсіндірме сездігіндегі»

бидай наны - билай унына су, ашыткы, тұз, кейде канттар, майлар, сірнелер, сүт, дэмдеуіпггер косып илеп, ашытып пісірілген тамак енімі [ҚТТСҒТС, 54 б.] деп түсіндіріледі.

Бутерброд - үстінде май я сыр, колбасасы бар бір тілім нан [ҚТТС, 2 т., 416 б.; ҚТС, 112 6.]; Бутерброд (нем. Butterbrot - сезбе- сез май мен нан) - үстіне май, сыр, шұжык жэне т.б. салынган бір тілім нан [ҚТТСҒТС, 61 б . |

Буктеме - билай ұны, кант, жүмыртка, ашыткы, тұз, су не с\тке иленген камырдын ортасына салма салынып майга куырылган нан[131, 190 6.].

Вареник - камыр ivvviive ак ірімшік я жилек салып кайнатып пісірген тагам [КТТС, 2 т.. 638 б.], вареник - ашымаган камырды

68

s . * « ■ * •

жайып, шағындау етіп кесіп, арасына ірімшік. жидек салыи, жиегі бүріліп, суга пісірілетін тагам [ҚТТСҒГС, 66 б.], вареник - жайылган камырдың арасына ірімшік, жидек салып суга қайнатып пісіретінсамса тәрізді тағаМ т\'рі [КТС, 131 б.].

Сонымен катар аспаздык кітаптардың кейбірінён вареникисөзінін сусомса, ақ гщлипара сиякты аудармаларын кездсстірдік. Алайда біз өз жүмысымызда жалпы халыққа таныс, белгілі вареникисөзін колдануды дұрыс деп санаймыз.

Ватрушка - ішіне ак ірімшік салып пісіргсн күлше [ҚТГС, 2 т.,639 б.].

жүка[ҚТТС

бидай ұны, жұмыртка жэне кілегеиден эзірленген сұиық камырдандайындалатын кондитерлік өнім [ҚТСҒТС, 66 б.].

Жалпы редакциясын А.Ы. Ыскаков баскарган «Қазак тілінінтүсіндірме сөздігіндегі» келесі нан атауы вермишель - зауытгаістелген жіңішке, жүімыр кеспе деп берілген [ҚТТС, 2 т., 341 б.].

Галеттер (франц. galette) - ұзак мерзім сакталатын, нандыалмастыратын печеньелер. Жэй (курток печенье, крекер) жэне майлы(күрамында 10-18 % сары май мен маргарин бар) болып келеді[ҚТТСҒТС, 69 б.].

Гамбургер - ыстык котлет салынган бутерброд [ҚТТСҒТС,36 6.].

Жаппа нан — казанга карып пісірілетін нан; казан тоцкерме[ҚТТС, 3 т., 663 б.].

Кеспе - камыр кесінділерін салып пісірген сұйык тамак [Қ1 ТС,4 т., 154 б.]. ¥нды илеп, жұқалап жайып, жіңішкелеп кесіп істейтінтагам [ҚГС, 309 б.].

Кеспе-көже - жүка жайылган камырды орамалан бүкгсн, пышакпен кесілген жінішке камыр дайындамаларын, етті түсіріліп алынган сорпага катты кайната отырылып себелеп салады. Пісуі жеткенде кеспе қоюы сорпа бетіне көтеріліп, біраздан соң сорпанын тубіне кайта шөге бастайды. Бүл кеспенін піскені [ҚТСТС, 121 б.].

Көмбе нан - коламтага көміп пісірілген нан [ҚТТСҒТС, 1256.]. Көмбеш, көмеш - зат. Күлге көміп пісірген нан, кембе [КТТС,

5 т., 159 6.; КТС, 325 6.]. . . .Күлше сөзінін магынасы - коламтага көміп шсіретін,

дөнгелекше нан [КТТС, 5 т„ 302 б.] деп тусіндірілсе, С. Қасиманов «Қазактың үлттык тагамдары» деген еңбегінде «Күлшенің, күл деген мэндестеріне Караганда онын бастапкы түрі отка көміп пісірген жүка

69

і

нан болуға тиіс. Бірак казіргі казак ауылдарынын көбінде күлше майға куырылатын жумсак шелпек» деген пікір айтады [115. 81 б.].

Кекс - меніз салып пісірген тэтті нан [ҚТС, 298 б.].Кекс (агылш. cakes) - дэмдеуіштер. цукаттар. мейіз және т.б.

заттар косылып, майкоспа камырдан пісірілген нан; камырга мейіз, цукат немесе жангак косылган түрлі майкоспа кондитер өнімдерінін агылшын тіліндегі атауы [ҚГГСҒТС, 115 б.].

Казан жаппа - казанга шаптап пісірілген нан, төнкерме [ҚТТС,5 т., 505 б; ҚТС, 356 б.],

Қақтама - казанга карып пісірілген жұка нан [ҚТС. 356 б.]. Карма - казанга карып пісірілген катьфма нан [ҚТТС, 585 б.;

КТС. 364 б.].Карыма - балык косып пісірілген нан [ҚТТС, 6 т., 3 б.], царыма

- балыкты турлі тұздыктармен туздап. ұнга косып пісірілген тагам[ОКС. 489 6.J.

Катырмаиг - катырлак етіп пісірілген жұка нан [КЛТС. 5 т., 557 б.].

Қалаиі - ортасы ойылып пісірілген нан [ҚТС. 382 б.].Куймақ - айранга не сүтті унды коймалжын етіп езіп. майга

пісірілетін жучсак нан [ҚТТС, 6 т.. 442 б.; KJC, 418 б.].Қүймақ - кышкыл жумсак камырдан әзірленетін шагын. калын,

майга куырылатын тагам; жайма куймактын шагын күлше бітімдес түрі [КТТСҒТС, 140 б.|.

Кара бидай наны - кара бидай унынан пісірілген нан [ҚТС, 479 б.].

Камыр - суга. сутке иленген ұн. шикі нан [ҚТТС, 6 т., 620 б.]. Лагман - зат. жінішке етіп созылган кеспеге белек куырылган

ет косып эзірленген дүнген халкының улттык тагамы [ҚТТС. 7 т.,41 б.; ҚТС, 442 б.].

Макарон - түтік сиякты куыс, кепкен камыр кеспе [ҚТС, 449 б.]. Макарон өнтдері (итал. maccheroni) — суга иленіп кептірілген

(ылгалдылыгм 13, 5%) бидай унынан дайындалган тамак өнімі [КТТСҒТС, 152 б.].

Мэнті — ет турагыштаи өткізген немесе өте ұсак туралган етті камырга орап, судын буына пісірген тагам [ҚТС, 457 б.; ҚТТС. 7 т.. 162 б.], мәнті — тушпараның бір түрі; көлемі тушпарадан үлкен. арнаулы касканла буга пісірілетін тагам [ҚТСТС, 156 б.].

Нан - ұнды илеп, камыр болтан сон тандырга. пешке пісірілген нан [ҚТС, 476 б.): 1. Үннан пісірілген әртүрлі тагам. 2. Иленген камыр [ҚТТС. 7 т., 318 б.]: Нан - уннан пісірілетін тамак өнімі.

70

Ұннын, косылатын коспалардын мөлшеріне оаиланысты нанныңкөптеген түрлері бар [ҚТТСҒТС, 59 б.].

Нарын - піскен ет пен камыр ұсакталып туралып, үстіне сорпакұйылып араластырылған тагам [ҚТС, 471 б; ҚТТС, 7 т., 32 б.].

Ораиа (рулет; франц. roulette) - 1) Жаймаланган жука камыр бетіне коспалар салып оралып, суда кайнатып немесе буга пісіретін тагам; ішіне тартылған ет пен картоп салып, сопакша, домалак етіпоралып пісірілетін тагам [ҚТТСҒТС, 171 б.].

Пешеней - сүт, жүмыртка, май. кант, т.б. кажетті заггар қосыпиленген камырдан пісірілетін түрлі формалы кондитер тагамы[ҚТТС, 7 т., 667 б.; ҚТС, 527 б.].

Пәрамаш - ішіне ет салып майга пісірген дөнгелек күлше нан[КТТС, 7 т., 647 б; ҚТС, 525 б.].

Пирожное - шагын бөліктерге кесілген торт сиякты кондитер бүйымы немесе арнайы калыпта крем жагылып немесе салмасалынып эзірленген печенье [ҚТТСҒТС, 180 б.].

Пицца - тез пісетін итальян ашык пирогынын бір түр». Жаймаланган камырга бір кабат салма салынып, үстіне өсімдік майы куйылады. Арнаулы калыпта күшті отта пісіріледі, ыстыктайжелінеді [ҚТСТС, 180 б.].

Пряниктер - басты күрамдас бөлігі ун мен бал болатынкондитер өнімі. Пряник көптеген еуропа халықтарының улттык тәтптагамы [КТТСҒТС, 184 б.].

Салма - зат. Иленген камыр нанды май жагылган казанга карыппісіріп алганнан кейін, оны пышакпен усактап кесіп. сүтке кайнатыпжасайтын тагам. Салманы эдетте су косылган сүтке пісіреді [ҚТТС,8 т., ІЗОб.].

Салма жайган камырды үзіп-үзіп суга салып, кайнатыпжасалган тагам [ҚГС, 549 б.].

Самса - зат, жукалап жайылган камырдын ішіне пияз аразастартылган ет салып, майга пісірілген нан [ҚТТС, 8 т., 130 б, KJC,552 б.].

Самса - жүка жайылган камырга майда ет пен пияз салып тандырда немесе тандыр шкафта пісірілетін тагам [КТТСҒТС, 193 б.]; «КТТС» мен «ҚТС»-де сандвич, спагетти сөздерінкездестірмедік. Ол сөздердін түсіндірмелері төмендегідей.

Сандвич - (агыл. sandwich) - бутербродтардың агылшынша жэнеказіргі жалпыеуропалык атауы. Май жагылган, үстіне біржапырак ет не балык еті салынган бір тілім нан. Салат, балдыркөк жапырагымен не тагы бір тілім нанмен жабылып беріледі. Казинодан ойынды үзіп

71

I

{

түсю тамакка кетпеу ушін ойлап шыгарган лорд Сандвичтің атымен аталган [ҚТТСҒТС,549 б.].

Спагетти (итал. тілінен spagetti - байлама жіп) - күргак күйінде диаметрі 2 мм-ден аспайтын. жіп тэріздес дөңгелек кеспе. Барлык камыр тагам секілді тузды суда, әйтсе де сыңдырып, бөлшектелмей тутас к\'йіңде пісіріледі [ҚТСТС, 201 б.].

Түсіндірме сөздіктерде таба нан - табага пісірілген дэмді, тәтті нан [ҚТТС. 8 т., 519 б; ҚТС, 605 б.] деп берілген; ал «Казак термиңдерінін салалық түсіндірме сөздігінде» таба нан - табага шоктың коламтасына көміліп пісірілген нан [ҚТТСҒТС. 206 б.];

Тандыр нан - тандырга пісірген нан [ҚТТС, 8 т., 584 б., ҚТС 614 6.] деп түсіндіріледі.

Тандыр самса - камырдын үстіне кой етінен фарш салынып, үшбүрыштап немесе дөнгелектеп тандырга пісірілген самса [КТТСҒТС. 38 6.] деп түсіндіріледі.

Тоқаш - 1) калыңдау етіп жайылган камырды эр түрлі етіп кесіп, майга пісірген нан; 2) калыңдау етіп тандырга пісірілген кішкене дөнгелек нан [ҚТТС, 9 т., 168 6.; ҚТС. 638 6.].

Тачқан - қуырылган бидай. тары, т.б. келіге түйгенде немесе диірменге тартканда жасалатын майда үнтақ [ҚТТС, 9 т., 237 б.]. Бидайды тары мен арпаны куырып алган сон келіге түйіп, кол диірменге тартып, елеуішпен елеп, майда үнтак жасайды. Талцанды сорпага. сүтке, майга. каймакка жаныштайды, оларды жанышқан таіқан немесе аттас көже, ботқа дейді [ҚТТС, 9 т., 237 6.].

Торт - май, кант, жүмыртка косып үннан жасайтын кондитерлік тәтті тагам. Жангакты, шоколадты торт т.б. [ҚТТС, 9 т., 237 б.]: торт - май, кант, жүмыртка косып үннан жасайтын кондитерлік тәтті тагам. Жангакты, шоколадты торт т.б. [ҚТС, 644б ].

Төңкерме - казанга кактап пісірілген жүка нан, казанжаппа [ҚТТС, 9 т., 237 6.; ҚТС 647 б.].

Tytunapa - (пельмен, парсы тілінен - элді тамак) - етгі машинага тартып немесе айбас ұргымен, балтамен шауып үсактау, туз, пияз, бүрышын татытып жентектеу. Содан кейін ол жұка жайылып кесілген камырга жапырактап бүрмеленеді де сорпага пісіріледі [131,83 6.] деп түсіндіріледі, пельмен орысша атауымен беріліп. пельмен - ашытпаган камыр арасына усактап туралган немесе машинага тартылган ет салып жасалган тамак, түшпара [ҚТТС, 7 т., 653 б.].

Топтама — бидай уны, сары май, бес-алты жумыртка, кант косып иленген камырды жука жайып суйык майга куырылган тэттінан [131, 191 б.].

72

ІЛдк-ІЛак - шай дастарқанына арналган тәтті тагам; канг, шикі жумыртка, сары май қосылып, жаксылап езіледі де әбден араластырылады. Ұнга сүт немесе су куйылып, тұз салынады да қамыр иленеді. Қазанга май салынып, аудармалай отырып

[ҚТТСГТСжука

Қасимановжуқа жайылган, маига жүздіріп пісірілетін жаима камыр [і і э, u.j деп, оларды дөңгелек шелпек, лэйлек шелпек қатқабат шелпек, майшелпек, қиықша шелпек сэлйе шелпек бүкпе шелпек шиыртпақ шелпек ңабарган шелпек шэтпй шелпек су шелпек он оір түргебөледі.

Дөңгелек шелпек — майга піскен жука нан [ҚТТС, 3 т., 168 б.]; Дөңгелек шелпек — тузы татыган жылы суга, сорпара, кейде ак

куйып, қатты илеп, дөңгелетіп жайып, майга қуырылган, кұнделікті дастарқанға арналган жайма. Оны ашыган жэне ашымаган қамырданда қуыра беруге болады [115, 81 б.].

Лэйлек шелпек — беті алыноаган сүтке илеи, жука жайып, жукаетіп қуырган дөңгелек шелпек [115,81 б.].

Қатқабат шелпек - пісіріп алган шелпектің арасына шелпектіңарасына қарақаттың қагын орап тамақ жасайды. Кейде оны қакораган шелпек деп те атайды [115, 81 б.].

Май шелпек - сары майга илеп, онша жукартпай пісіріледі. Майшелпектің арасына қойдын, жылкының шыжыгын б\рмелеп те жасайды [115, 82 б.]; дэл осындай түсіндірме «Шаңырак» энциклопедиясында берілген: май шелпек - унды сары май косып илеп, онша жүкалап жаймай пісіреді. Май шелпектіц арасына қойдың, жылқының шыжыгын салуга болады [132,200 о.].

Қиықша - кигаштау кесіліп майга пісірілген нан [ҚТС, 394 о.;ҚТТС, 6 т., 309 6.1.

Қиықша шелпек — кант, жумыртка косып, сутке илеп, жука жазылған, бетіне жумарша, төрткүл өрнектерін басыи, қиыкшалапкескен шелпек [115,82 6.].

Сэлде шелпек - жіңішке, лента тэрізді етіп тіліп, шумакгаіі,майга куырылган шелпек. Оны катты қыздырып, кәудірек етіпкуырады. Табакка саларда мейіз, көкнэр немесе жеміс шырындарынтамызып дэмдендіреді. Көбінесе мереке дастарканына арналган [115,82 б.].

Бүкпе шелпек - ішіне жеміс кактарын немесе куырган ет салып бүріп пісіреді. Бүкпенің кейбір түрлерін табага салып пешке депісірген [115,82 6.].

73

іI

Қабартн шелпек (кабартпа деп те атайды) - ашыган камырдан пісірген шелпек, дөңгелек, созбаларды да осылай атайды [115, 82 б.].

Шиыртпақ шелпек - камырға шекер, жұмыртка. май, ашыткы косып сүтке илейді.

Камырды бауырсакша есіп арнаулы таякшага орап бұранда бейнссіне келтіреді де, катты кызган өсімдік майына куырады[115, 82 б.].

Тэтті шелпек (кей жерде дәм дейді). Суга кант езіп оны (қойылганша) кайнатады. Нанды осы ерітіндіге илеп, сыртына жумыртканың ақ уызын, кант шырынын (казіргі кезде езген шоколад) косып пісіреді [115, 82 б.].

Су шелпек - майга сүтке иленген шелпекті кейде кұр суга кайнатып пісіреді [ 115, 83 б.].

Шүрек (түрк. тілінен сөгәк) - ашымаган камырдан пісірілетін шелпек тәріздес нан. Бидай, жүгері, арпа ұндарынан коламтага көміп немесе тандырга пісіріледі [ҚТТСҒТС, 244 6.J.

Чебурек - Иленген камырдын үстіне фарш салынып, жарты ай секілді каусырып, майга жүздірілініп пісірілген күлше нан [133. 50 б.].

Орама сөзі - «Шанырақ» энциклопедиясында былайша түсіндіріледі: казактың соңгы кезде шыккан тагамының бір түрі, ішіне туралған ет, картоп, пияз сатынып 6vra пісірілетін тагам түрі [132, 200 б.].

Қуйрық май қосылган таба ман - катты иленген камырга май салынып, нан табага салынганнан сон, бармакпен эр жерінен тесіп, сол жерге кұйрық май салынып, майланып әрі кыздьфылган табага отка салып пісірілген нан [132,200 б.].

Жұмысымыздагы іріктеп жинактау эдістерінде казак тілінің түсіндірме сөздіктерінен баска «Шаңырак» энциклопедиясымен катар түрлі аспаздык кітаптарды колдандьпс:

бауырсак, ақ бауырсак, ашыган бауырсак, бармак бауырсак. бүрама бауырсак. домалак бауырсак. еспе бауырсак. жалпак бауьфсак. жол бауырсак, түш бауырсак, ши бауырсак, батон, бәтір, бәліш, бөлке нан. буханка, бұрама нан, бутерброд, быламык, бүтстеме, бүкпе шелпек, бекпен, вареники, ватрушка вафля, вермишель, гамбургер, донгелек шелпек. жент, жанышкан тары, кеспе, крекер, коржик, кекс, кірпіш нан, крендель, күлді-кемеш, калаш, казанжаппа карыма каусьфма күймак. күйрмк май косылган таба нан, кабарган шелпек, каткабат шелпек, киыкша шелпек, лаваш, лапша лагман, лэйлек шелпек, макарон, май шелпек, май шұркан, майсөк, мэнті, нарын, орама. пахлава порамаш, пешеней, пряник, пицца пирожное, рожки.

74

рулет, сайка нан, сандвич, самса, спагетти, сэлде шелпек, таоа нан, тандыр нан, талқан, тәтті шелпек, тоқаш, топтама, торг, төңксрме, трипара, үчпочмак, хала, шелпек, шүрек, ширатпа, шиыртнак шелпек, чебурек, чизбургер, шарлотка, шэк-шэк, эклер.

Түсіндірмелі сөздіктер мен аспаздық кіталтардан жаппай ірікіеп жинау әдісі арқылы казақ тілінен - 90 лексикалык бірлік жинастырдық. Бүл бірліктер нан лексика-семантикалык өрісініңқүрамына енгізілді.

Сонымен, лексика-семантикалык өріс лексика-семантикалыктопка байланысты карастырганда тектік үгымды білдіріп, өріскүрамынын иерархиялык сипатта болатынын көрсетеді. Осыганорай, лексика-семантикалык топтарды өріс күрамындагыиерархиялык байланыскан микроөрістер деп те карастыруга болады.Өріс қүрамындағы лексикалык бірліктер рет-ретімен, ягни олармагыналарына қарай бірі екіншісіне багына, белгілі бір жүйеменбайланысады.

А. В. Бондарко: «Функционалды-семантикалык өріс - бір семантикалык зонага жатып, сол тілде өзара бірігіп әрекет жасайтын лексикалык, лексика-грамматикалык жэне сөз жасамдык элементтерімен күрастырылган екі жакты (магыналык жэне күрылымдык) бірліктер», - деп аныктап, оны екі күрылымдык түргебөледі. Олар: полицентрлік жэне моноцентрлік. Полицентрлік өріс, әркайсысының өзінің центрі мен перифериялык компоненттері болатын, бірнеше сферага бөлінуімен сипатгалады. Полицентрлік өріс - бірнеше негізгі грамматикалык немесе лексика-грамматикалык жүйелердің бірігуі. Олардьщ әркайсысы өзінінортасында өзара байланыста болады [25,40 б.].

Біз галымның осы пікірімен толыгымен келісс отырып, өзкезегімізде нан/хлаб Brot лексика-семантикалык өрісін полицентрлікөріске жаткызамыз.

Нам лексика-семантикалык өрісінің күрылымы 13-суретіебейнеленген.

Қазак тіліндегі нан лексика-семантикалык өрісіне — 84, орыс тіліндегі хлеб —лексика-семантикалык өрісіне — 82, ал неміс тіліндегі Brot лексика-семантикалык өрісіне — 105 лексикалык бірлік енеді.Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі нан атауларыныц жалпы қүрамы саны жагынан эр түрлі екенін байқадық. Бүл айырмашылықтар казак, орыс жэне неміс тідцеріндегі лексика-семантикалык өрістің өзгешелігімен іү сіндіріледі.

Жүмысымыздагы нан атауларындагы бірліктердің магынасын толык баяндау үшін таңдап алынган магына корсегкіштерінің

75

формуласы бізге семантикалык күрылымның корпусын былайша көрсетуге мүмкіндік берді:

Баүырсақ - А+В'В2В5В*В8 + С5 + D,D2D3D4D5D6D7 +g 'g 3

Ақ бт ырссщ - А+В' + С5 + D 'D ^ D V D 't ) 7 + Е 'Е2Е3Е5Е6Е7Е8 +G'G5

Аты г an бауъірсақ - A + B 'B ^ 'B V + С5 + D,D2D3D‘,D5DftD7 +Е1 E2E3E5E5E7Er + G G3

Бармсщ бауырссщ — А+В1 + С5 + DlD2D,D4D5DfiD7 +e ' e 2e 3e 5e se 7e 8+ g 'g 3

Бурана бауырссщ - А+В1 + C5+DiD2D3D4D5D6D7 + Е1Е2Е5Е5Е6Е7Е*+ G ' G3

Домачақ бтырссщ - А+В1 + С5 + D1D2D3D4D5D6D7 + Е1Е2Е3Е5ЕаЕ7Ея + G G

Еспе бтырссщ - А+В1 + Cs+D’ D2D3D4D5D6D7 + E ' E ^ ’E ^ E 8 +G'G3

Жалпсщ бауырссщ - А+В1 + С5 + D1D2D3D4D5D6D7 +е 'е ^ ’е ’е ^ е ”+ g 'g 3

Жол бтырссщ - А+В' + С5 + D'D2 ^ ^ ^ ^ 7 + Е 'Е2Е3Е5ЕлЕ7Е8+ g ' g 3

Три бауырссщ - А+В' + С5 + D1D2D3D4D5D6D7 + Е 'Е2Е3Е5Е*Е7Е8+ g ' g 3

IIJu бтырссщ-А+В' + С5+ DiD2D3D4D5DsD7+ Е'Е2Е3Е5ЕлЕ7Е8 +g ' g 3

Батон - А+В' + C' + D' + E'E3+ G1Бэтір - А+В' В2В5В6В8 + С2 + D'D2 + Е'Е2Е3Бэліги -А + В'В2 В*В8+ С5+ D'D2D3D4D5D7+ E 'E2E3E5Es+ g 'G 3Белке нан - А+В'В7+ С '+ D1 + Е 'Е3+ G2Буханка - А+В1 + В7+ С '+ D' + E 'E3 + G2Бүрама нан - А+В' + С1 + D1 + E'E3 + G1Бутерброд - А+В' + B4+ C ' + D' + E'E3 + G1Быламьщ-A+B'B2 B3B5B6B8+ D 'D2D3D4D5D7+ E'E2 E8Бүктеме - А+В'В^'ТЗ8 + С5 + DiD2D3D4D5D7 + E'E2E3E5E6 +

g ' g 3Букпе ш елпек-A+B'B2B3B5B*B8 + C5+ D 'D 2D5D7+ E'E2E3EsБөкпен - A+B'B2B3B5BsB8 + D2 + E7E8Вареники - А+В1 + С4 + D1 + E 'E3Ватруиіка - А+В1 + С1 + D'D2 + Е 'Е3Е4Вафля - А+В' + С1 + D2 + Е'Е2Е3 + G1Вермтиель - А+В' + С' + D1 + E 'E3Гямбургер - А+В' + С1 + D1 + E 'E3 + G'G2

76

Дөңгелек шелпек - А+В,В'В5В6В8 + С5 + D,D:D5 + E1E2E3E5Жент - А+В3+Е2Е4Е5Е7Е' ‘Е12Жаиышңан тары - A+B^+D2 D4+E2E5E11Keene - A+B1 + C^+D'+E’E3Крекер - A+B1 B2B5B*B8 + C1 + DlD2D9 + e ‘E2E3Коржик - A + B ^ W + C5 + D!D4D9 + E'E2E3Кекс - A+B1 + C l + D2 + E2E3 + F7F8Kipnhu nan - A+B'B7+ C* + D1 + ElE3 + G2Крендель - A+B1 + C1 + D ^ D 4 # E!E2E3 + G 'G2Күлді-көмеш - A+B1 + B2+ B5+ B6 + Ся+ D1 + E1Калош - A+B1 + C1 + D!D2+ E1E2E3 + G!G2Қазанжаппа - A+B1 В2 В5 В6 В8 + C7 + DlD2D3 D4 D6 + E’E5 + G1Қарыма - A+B1 + C7 + D1 + E1 + E3 + G1Қаусырма - A+B1 + C1 + D1 + E'E2E3 + G1Қүймақ- A+B1 + C7+ D1 + D2+ D5 + E1 + E2+ E3 + G1Қүйрық май қосылган таба нан - A+B1 + С2 + D*D7 + E'E8 + G1 Кабарган шелпек - A+B1B2B5B6B8 + С5 + D!D“D5 + E!E2E3E5 + G1 Қатқабат шелпек - A+B,B2B5B6B8 + С5 + D!D2D5 + E1E“E3E5 +

Қиықша шелпек - A+B1 B2B5B6B8 + C5 + D2 + E!E~E3E5 + G1Лаваш - A+B1 + C1 + D*D2+ E!E2E3Лапш а- A+B1 + C *C V + D!D2+ E]E3Лагман — A+B1 + C4 + D1 + E1 + E3Лэйлек шелпек - A+B1 + С5 + D2 + E1Макарон - A+B1 + С4 + C5 + C7+ D1 + D2 + E1 Ё3Май шелпек - A +B ^B ^B 8 + С5 + D7 + E1 E“Май шүрқан - A+B3 + E8Майсөк - A+B3 + E"E5E11Мәнті—A+B1 + C6 + D1 + E1 + E3Нарын - A+B1 + C4 + D1 + E1 + E3Орама- A+B1 + C6+ D1 + E*E3Пахлава - A+B1 + C1 + D’D2 D7+ E*E2E3 E12 + F2Пэрам am - A+B1 + C5 + D1 + E1 E3 + G1Пешеней - A+B1 + B7 + C!C5+ D1 ! ) 2 + ІРІЙҒ1 F6Пряник - A+B1 + C* + D1!)2 + E"E3E4 + F!F“F6Пища - A+B1 + C1 + D1 D2 + E1E"E3 + G1Пирожное — A+B1 + C1 + D 'D 'iyD 4 + E*E2E‘ + G1Рожки — A+B1 B“B*T38 + C!C2Рулет- A+B1B2+ C1 + D2D3DQ+ E1E2E3E11E12+ F2+ G’G G3Сайка нан — A+B1 + С1 + D1 + E*E3 + G1 Сандвич - A+B1 + C1 + D^D2 + EfE"E3 + G !G2

77

t

Самса - A+B1 + C1 + D, + Е ^ Ч G‘G2 Спагетти — А+В1 + С4 + D1 + E*E3СэлОе шелпек - A+B*B“B5B6B8+ C5 + D“ D5 + E1E‘E3E5+ G1Таба нан - А+В1ВаВ5В № + C*+ D*D2 + E'E2E3 + G1 G3Тандыр нан - A + b W b V + С3 +D'D2 + Е!Е2Е3 + F*F8 + G?G3Талқан - А+В‘В3В6+ D2D4D6D7+ Е3Тәтпіі шелпек — А+В*В"В5В6В8 + С5+ D1 + Е‘Е3Е5Тоқаш — А+‘“+ С1 + D1 + E*E"E3+ G*G2Топтама - А+В1 + С5 + D~ + Е2Е3 + G5G6Торт - А+В1 + С1 + D*D2D31 Е 2Е3Е4Е5+ FlFaP3 F4 F5F6+ G1Төцкерме — А+В1 + С4 + D1 + Е*Е3 Тушпара I А+В1 + С1 + D*D2+ Е*Е3Е5 + G1 Үчпочмак - А+В1 + С4+ D1 + Е*Е3 Хала - А+В1 + С1 + D* + E*E“E3 + G!G2 Шелпек — А+В1 + С5 + D!D~D7 + Е*Е“Е3Е5 + G1 Ш] рек — А+В1В2В5В6 + С3С8+ D*D2+ Е1 + G1 Ширатпа — А+В1 + С1 + D 1 + Е*Е3 + G 1 Шиыртпақ шелпек — А+В1 + С5 + D2 + Е2Е3Е4 + G1 Чебурек - А+В1 + С5 + D1 + Е*Е3 Чизбургер - А+ВІВ2+ С1 + D1 + В1Й3 + G1 Шарлотка - А+В1 + С1 + D*D2+ Е*Е2Е3 + G2 Шэк-шэк - А+В1 + С5 + D]D2 + Е2Е3Е4Е5 Эклер - А+В1 + С1 + D ‘D2 D9+ Е!Е2Е3 + F1 + G2

Нан магынасындагы лексемалардың архисемасы А компоненті болып табылады. Үш тілде де жиі кездесетін компоненттер А, В1, В , С1, С4, С5, D1, D2, D7, D9, E1, Е2, E3, Е5, Е6, Е1\ Е12, G1, G3; казак тілінде сирек кездесетін компоненттер Е4, Е10, Ғ1, Ғ2, Ғ3, Ғ4, Ғ5, Ғ6, Ғ7, G4, G5, G6; мүлдем кездеспейтін компоненттер В4, В7, D , Е .

Біз нан/'хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердің семантикалык компоненттерінің қүрамын айқындау негізінде аталмыш өрістін ядросы мен перифериясын аныктадык.

Қазак тіліндегі гипероним - нан. Нан лексика-семантикалык өрісінің ядросына бауырсақ, батон, бэтір, бөлке нан, буханка, бурам а нан, кірпіш нан, крендель, щ лді-кәмеш, цалаш, ңазанжаппа, қүісмақ, қуйрық маі( қосылган таба нан, лаваш, пшба нан, #пандыр нан, тоқаш, төцкерме, сайка, хала, шелпек, шурек, ширатпа бірліктері жатады.

Периферия га ақ бауырсақ, ашыган бауырсақ, бармақ бауырсақ, букпе шелпек, бурама бауырсақ, бэліш, бутерброд, быламық, бүктеме, бөкпен, вареники, ватрушка, вафля, вермишель, гамбургер, домаіақ

78

бауырсақ, дөңгелек шелпек, еспе бауъірсақ, жалпақ бауырсақ, жол бауырсақ, жент, жаныиіқан тары, кеспе, крекер, коржик, кекс, қарыма, қабарган шелпек, қатқабат шелпек, қаусырма циықша шелпек, лапша, лэйлек шелпек, латан, макарон, май шурқан, майсок. май шелпек, мэнті, нарын, орама. пахлава пэрам ага, пешеней, прянт. mnfifa, пирожное, рожки, рулет, сандвич, самса, сэлде шелпек, спагетти, тащан, тэт mi шелпек, топтама. торт, тушпара, тут бауырсақ, чебурек, чизбургер, шарлотка, иіәк-шәк, шиыртпақ шелпек ит бауырсақ, j упочмак, экіер бірліктері жатады.

Біздін лексикамыз тек кана байыргы сөздерден гана емес. сонымен бірге баска тілден енген кірме сөздерден де тұрады. Нан атауларына байланысты лексикалык бірліктер де өзінің ішкі заңдылыктарымен дами отырып, шет тілінен енген кірме сөздердін көмегімен толыктырылып, байып отырады.

Нан/хчебBrot лексика-семантикалык өрісіндегі нан атауларынын казак тіліне бутерброд, вафля, вермишель, гамбургер, кекс, макарон, птща, пудинг, сандвич, спагетти, торт, лексемалары орыс тілі аркылы еуропа тілдерінен енсе, вареник, ватрушка, бэлке, пешеней, пирожное сөздері орыс тілінен. ал бәліш, чебурек, шэк-шэк, цаусырліа (пирог), учпочмак татар тілінен енгенсездер.

79

ЬІ№ф*0«І

9-сурет - Нан лексика-семантикалык өрісі

80

6-ке

сте-

Ка

мк

тілі

шде

гі "я

ви"

сема

сыны

ц ку

рылы

мы

6-ко

стсн

щ

жал

ғасы

1

CN00

Орыс тіліндегі хлеб лексика-семантикалык өрісіндегі тілдік бірліктердің семантикалык құрылымын аныктауда төмендегі сөздіктер мен енбектер колданылды:

1) «Толковый словарь живого великорусского языка» Вл. Даля;2) «Толковый словарь русского языка С. И. Ожегова» / под ред.

Н. Ю. Шведовой;3) Русский семантический словарь / под ред. Н. Ю. Шведовой:4) Толковый словарь русского языка / под ред. Д. Н. Ушакова;5) Словарь русского языка / под ред. А. П. Евгеньева;6) Словарь современного русского литературного языка / под

ред. В. И. Чернышева;7) Комплексный словарь русского языка / под ред.

А. Н. Тихонова:8) Словарь антонимов русского языка / под ред. М. Р. Львова;9) Словарь синонимов русского языка / под ред.

А. П. Евгеньева;10) Словарь синонимов русского языка / под ред.

3. Е. Александровой;И ) Орысша-казақша сөздік / Жалпы ред. баск. Ғ. Мұсабаев;

Русско-казахский словарь / под ред. Н. Т. Сауранбаева.Енді осы создіктердегі иаи атауларынын тусіндірмелеріне назар

аударайык:Баранка - кайнатылган ұннан пісірілген сакина пішіндес нан

[БАС, 1 т., 275 б.].Баранка - кайнатылган камырдан сакина турінде бидай ұнынан

пісірілген нан [134, 34 б.], баранка - бидай ұнынан сакина пішінінде пісірілген нан [135. 1 т.. 88 б.], баранка - кайнатылган камырдан сакина пішінінде пісірілген бидай наны [135. 1 т., 258 с.].

Батон - сопакша формалы ак нан [БАС. 1 т., 295 б.; 135.36 б.]. Бисквит (ит. тілінен Biscotto, фр. biscuit. от лат. bis-eкі рет. жэне

coctus - пісірілген) - Үн, кант, салмагы (немесе көлемі) бойынша жұмыртка жэне жұмыртка ұннан кобірек косып пісірілген кондитерлік камыр немесе кондитерлік «нан» [136. 44 б.].

Беляш - кішкентай. денгелек расстегай түріндегі пирожки [135. 41 б.]; беляши - ет сатмасы салынып куырылган денгелек ашык пирожки [ 134, 260 б.].

Бублик - денгелек крендель [БАС, 1 т., 663 б.].Баранка - кайнатылган камырдан пісірілген нан [135. 59 б.]. Бублик - кайнатылган камырдан пісірілген каіын баранка [135.

1 т., 196 б.].

83

Булка - денгелек немесе сопакша формалы кішкентай ак бидай наны [БАС, I т., 683 б.], булка - а) ак бидай унынан иісірілген нан; б) сопакша формалы белке сорты [136, 1 т., 202 б.]; булка - бидай унынан пісірілген нан [135,60 б.; 6,1 т., 259 о.].

Булочка - әдетте тәтті токаш. Крем, жангак, көкнәр косылган токаш, каттамалы токаш [134, 1 т., 259 б.].

Бутерброд - устіне уылдырык, сыр, ветчина, май жагылган нан кесіндісі [БАС, 1 т., 707 б.].

Бутерброд - устіне май, сыр, шужык т.б. салынган нан кесіндісі[134, 1 т., 260 о.; 135,61 б.].

Блины - ашьпкы косылган суйык камырдан табага пісірілген жука нан [БАС, 1 т., 514 о.], блин - млиннін өзгерген турі, эдетте орыс куймагы бидай, арпа, карақумық ундарынан пісіріледі. ягни блин суйык камырдан табага пісірілген жука нан [136, 1 т., 155 б.;135, 155 о.].

Блин - (эдетте ашыткы косылган) суйык камырдан табага пісірілген жука нан. Май, каймак, уылдырык, тосап жагылганкуймак [118,48 б.].

Буханка - формада пісірілген нан (эдетте кара) ак, кара бидай наны [134, 259 б.]; буханка - формалы, эдетте кара нан [135,62 б.].

Вареники - жиле к, ірімшік немесе баска да салмалар косып, кайнап жаткан суга пісірілген пирожки [БАС, 2 т., 56 о.].

Вареник - жидек, ірімшік т.б. салмалар косып пісірілген пирожки [134, 65 б.; 136, 1 т., 223 б.], вареники — ашымаган камырдан ірімшік, жидек, картоп, саныраукулак косып суга пісірілген кішкентай пирожки [134, 260 б.].

Ватрушка - шеті жогары кайырылып, ішіне ірімшік, тосап, жидек салынып пісірілген жука нан [БАС, 2 т., 62 б.; 135, 66 б.; 135, 228 б.]; ватрушка - духовкага пісірілген денгелек ашык пирожок (эдетте ірімшік салмасы салынган) [133, 260 б.], ватрушка - ірімшік, тосап, жидек т.б. салып, шеттері жогары кайырылган жука нан [БАС, 2 т., 62 б.].

Вафля - жука торлы пешеней [нем. Waffel] [118, 77 о.; 135, 66 б.]; вафля - [нем. Wabe - уя, жэшік] кілегей мен жумырткага иленген камырдан пісірілген кургак жука пешенейдің ерекше түрі [135, 1 т., 228 б.; БАС, 2 т., 63 о.].

Вермишель - ашымаган камырдан дайындалган жука денгелек фабрикалык өнім [БАС, 2 т., 178 б.]; вермишель - лапша сорты [134, 258 6.].

Галета - ашымаган камырдан пісірілген кургак жалпак, жука нан, эдетте саяхат, жорыкта нанньщ орнына колданылады [БАС, 3 т.,

84

23 б.]; галета - ашымаган бидай ұнынан пісірілген онша тәтті емес пешеней (алгашкы магынасы жал пак кұргак әскер үлесіндегі жұка нан) [134, 259 б.; 136. 1 т.. 539 б.]: галета - кептірілген жал пак. жұка нан [135, 122 б.].

Гамбургер Чыстык котлет салынган бутерброд [134, 200 б.]. Галушки - кайнатылган сорпага немесе сүтке пісірілген камыр

кесектерінен дайындалган украин тагамы [БАС. 3 т.. 18 б.: 134. 260 б.; 135, 122 6.].

Гренки - куырылган нан кесінділері [БАС. 3 т., 385 б.: 134. 260 б.; 136, 803 б.], гренки - куырылган кұргак нан кесінділері. эдетте ак наннын кесінділері немесе ыстык бутербродтар [134. 140 б.].

Калач - камалдын имегі формасында. кайырылган екі мүтпзімен пісірілген орыстың ак бидай наны [БАС. 5 т.. 701 б.], каіач - камалдын имегі пішінінде пісірілген бидай наны [134. 259 б.; 135. 256 б.; 136,1т.. 290 6.].

Калинник - баска жидек пирогтарынан ерекше дайындалуымен өзгешеленетін шәңгіш пироты.

Шәнгіш жидегін алдын-ала кептіріп. ұнтактап. катгы кайнаган су кұйып ботка секілді кою массага айналдырады. Және осындай пюреге камыр илеп. салмасыз калың нан пісіреді [118. 170 б.].

Каравай - улкен дөнгелек нан [БАС. 5 т.. 797 б.: 134. 259 б.; 135.260 6.; 136.2 т., 1472 б.].

Кекс - мейіз немесе коринка косып пісірілген тәтті нан [БАС. 5 т.. 321 б.], кекс - камырга мейіз. жангак косып пісірілетін кондитерлік өнім [135,266 6.].

Клецки - ашымаган камырдын сорпа немесе сүтке пісірілген кесінділері [БАС, 5 т., 1023 б.]; клецки - бидай ұнынан катты иленген камырдын тұзды сорпага немесе сүтке пісірілген кесінділері [134.261 б.], клецки (нем. тілінен Klosschert) - сорпага пісірілген камыркесінділері [136,1372 6.].

Коврига - дөнгелек формалы нан [БАС. 5 т., 1093 б.; 134. 259 б.;135,274 6.; 135, 1388 6.].

Коврижка - ковриганын кішірейтілген түрі I) пряник, эдеттебал косылган [БАС, 1093 б.].

Корж - ұнннан пісірілген жұка нан: пряник түрлері [135, 288б.]; корж - бал косып пісірілген кондитерлік өнім: каймак косып иленген сдобалы камырдан пісірілген пряник [134. 259 б.].

Крекер - ашымаган камырдан пісірілген кұргак үтілмеліпешеней [133.259 б.].

85

Крендель - В эрпіне д о ас белке нан [БАС, 5 т., 1617 о.; 136, 2 т., 125 б.; 135, 296 б.]; крендель - ширатылган сегіз санын еске салатын сдобалы жэне тәтті нан өнімі [134,259 о.].

Кулебяка - балык, кырыккабат, ботка, т.б. салмалар салып гіісірілетін сопакша пирог [БАС, 5 т., 1816 о.; 134, 261 б.; 135, 303 б.; 136, 1544 6.].

Кулич - эдетте, пасха эдет-гұрпына байланысты пісірілетін биік цилиндр формалы сдобалы камырдан пісірілген нан [БАС, 5 т., 1820 б.]; кулич [грек тілінен. Rollihion - дөңгелек нан] - биік, цилиндр формалы, тэтті, сдобалы нан [135,304 б.; 135,2 т., 1 т., 544 б.].

Курник - тауык салмасымен пісірілген пирог [БАС, 5 т., 1879 б.; 137, 1 т., 553 б.].

Лаваш - ашымаган бидай ұнының камырынан пісірілген сопакша нан (татар, грузиндерде) [БАС, 6 т., 11 б.]; лаваш - Орта Азияда, оңтүстікте тасты пештердің кабыргасына жалсырып пісірілетін денгелек жалпак нан [135,259 о.].

Лапша - бидай ұнынан пісірілетін жінішке, жұка камыр енімі [БАС, 6 т., 65 б.]; лапша - бидай ұнына камыр илеп, жұка жайып, жіңішкелеп кесілген камыр өнімі [136, 309 б.; 137, 3 т., 26 о.].

Лепешка - 1) камырдан пісірілген жалпак, денгелек нан [БАС, 6 т., 162 о.], лепешка 1) ашымаган камырдан пісірілген жалпак денгелек кружка түрінде пісірілген нан [134, 259 б.; 135, 313 б.; 136,2 т., 47 б.].

Макароны - ашымаган камырдан түтік сиякты кесіп,кептірілген қамыр; осы өнімнен пісірілген тамак [БАС, 6 т., 507 6.; 135,327 б.].

Маковник - жұка нан (лепешка), кекнэр мен бал косып пісірген пряник [БАС, 6 т., 497 о.], маковник - бал прянигі немесе кекнэр косылган пирог [136, 2 т., 122 б.].

Мазурка — сопакша формалы, миндаль мен турлі дэмдеуіштер косылган тәтті пешеней [БАС, 6 т., 770 б.].

Манты — майлы кой етінің салмасын косып, буга пісірген іріпельмен[137, 234 6.].

Маца — еврей халкының діни жоралгысы бойынша пасха мерекесіне бидай ұнынан пісірілетін жүка нан [135, 334 о.; 136, 2 т., 166 6.].

Оладья - эдетте бидай үнынан майга қуырылып пісірілетін кішкентай жұка нан [БАС, 8 т., 837 о.], оладья — онша кою емес камырдан табага пісірілетін жұка нан [118, 238 о.; 135, 440 б.];оладья — кебінесе оладья кальщ блин немесе бидай ұнынан пісірілген жүка нан [136, 2 т., 799 б.]; оладья - ашыткы косылган камырдан

86

таСага куырып, пісірілген жұмсак, жаксы көтерілген жұқа нан [134, 26 Щ ].

Пампуіика - сдобалы денгелек токаш [БАС, 9 т . , 83 б.; 118, 312 б.; 135, 480 6.; 136,3 т., 2 б.].

Пахлава - жангак салмасы косылган шыгыс тәтті наны [БАС. 9т., 320 б.].

Пельмен - ашымаган камырдан ішіне ет фаршын (кейде балык немесе көкөніс) салып суга пісірілетін кішкентай пирожки түріндегі кулинарлык өнім [БАС, 9 т., 36 б.].

Пельмен - ашымаган камырдан ет салмасы салынып, катты кайнап жаткан суга пісірілетін кішкентай пирожкидің бір түрі [118, 21 б.; 134,487 б.]; пельмен - ет салмасы салынып ұннан дайындалган варениктің бір түрі [136, 81 б.].

Печенье - камырдың онша үлкен емес кесінділерінен дайындалган кондитерлік өнім [БАС, 9 т., 1390 б.]; печенье - төртбұрышты немесе түрлі фигуралы. лепешка туріндегі ұсак ұнөнімдері [135, 259 б.; 136, 506 б.; 137, 251 б.].

Плетёнка - ширатпшіы, сопак формалы. ак нан [БAC. 9 т.. 1396 б.; 118,326 6.].

Плюшка - жалпак формалы белке [БАС. 9 т.. 1473 б.; 134, 259б.; 137, 280 6.].

Пончик - майга куырылган денгелек, тәтті пирожок [БАС. 10 т., 1253 6.]. пончик - кайнап жаткан өсімдік майына куырып пісірген камырдан дайындалган домалак бауырсак [134, 261 б.], пончик - эдетте денгелек, майга куырылган тәтті пирог [118, 36 б.; 135. 552 б.: 136, 581 б.], пончик - кайнап жаткан өсімдік майына куырып пісіргенкамыр домалактары [134, 261 6.].

Пирог - камырды жайып, ішіне салма салып духовкага пісірілген жұмсак енім (эдетте ашыткы косылады) [БАС, 9 т., 1211 б.]; пирог - сдобалы камырга салма салынып пісірілген тагам [136, 263 б.]; т /рог- жұкажайып, ішіне салма салып, духовкага пісірілген енім [135. 508 б.; 6, 261 б.]: пирог - эр түрлі салма салынып. ашыткы косылган камырдан дайындалатын камыр өнімі. Пирог пішініне карай тік бұрышты, денгелек болып келеді [118, 328 б.].

Пирожок - жарты ай пішінінде майга куырылып немеседуховкада пісіріледі [118.261 б.].

Пирожное - 1) тәтгі, көтерілген камырга. эдетте крем, цукаттар т.б. салынып пісірілетін кондитерлік енім [БАС. 9 т.. 1213 б.; 135, 508 б.; 136. 264 6.]. пирожок - сопак формалы кішкентай пирожок[БАС, 9 т., 1214 6.].

87

Пряник - бал, кант т.б. дэмдеуіштер косылып пісірілген кондитерлік ун өнімдері [БАС, 11 т., 1304 б.]; пряник - лепешка түріндегі немесе жалпак тэтті пешенейлер [135,621 б.; 136, 1055 б.], пряник - негізгі курамы бал, ун, жумыртқа, туз, сода, аспаз унтагы, жангак, калампырдан т.б. туратын тәтті кондитерлік өнім [137,341 б.]; I Щ

Пышка - майга куырылган лепешка [БАС, 12 т., 829 б.]; пышка- майга куырылган дөңгелек токаш [134, 259 б.].

Ромовая баба - ром косылган кулич формалы пирожное турі[MAC, 1 т., 61 б.]; ромовая баба - шарап косылган кулич камырынандайындалган ун өнімі [134, 260 о.].

Расстегаи - шеттері жогары кайырылган салмасы (эдеттебалык салмасы) көрініп туратын пирожок [БАС, 12 т., 829 о.],расстегаи - улкен, дөңгелек салма салынган ашык пирог (эдеттебалык фаршымен); жалпы ашык салмасы бар пирожок [134, 261 б.;135,656 о.].

Рогалик - муйіз формалы кішкентай токаш [БАС, 12 т., 1361 б.,136, 137 о.], рогалик - жарты ай секілді кішкентай ак нан [134, 259б.]. ^ г ?; : ^

Розан - бурыштары ішіне кайырылган токаш [БАС, 12 т., 1414 о.; 136, 376 о.; 134, 675 б.]; розан - раушан гулдерінің жапырактарына уксас токаш [133, 259 б.].

Рожок - жартылай дөңгелек формалы кішкентай жіңіше ак нан [ 134, 259 б.]; рожок - усак туралган макарон түріндегі азык-түлік өнімі [134,674 б.];

Рыбник - балык косылган пирог [БАС, 12 т., 1608 о.; 136, 1413 б.], рыбник - камырга балык салып, духовкада гіісірілген пирог [134,261 б.].

Рулет - 2) тэтті салма салынып бірнеше кабатка оралып пісірілетін кондитерлік өнім [БАС, 12 т., 1415 б.].

Рулет - ішіне ет немесе картоп салмасы салынып узындөңгелек формада пісірілетін тамак 2) каттама камырга салма салынып бірнеше кабатка оралып пісірілетін кондитерлік өнім [135, 680 б.; 136, 1404 б.].

Сайка - бидай унынан пісірілген батон т^ріндегі кішкене белке [БАС, 13 т.. 55 б.]; сайка - сопакша немесе дөңгелек бидай наны [134, 26 о.], сайка - бидай унынан пісірілген сопакша немеседөңгелек нан [134,687 о.; 136,4 т., 24 о.].

СанОвич (агылш. тілінен Sandwich) - арасына сыр, шужык т.б. салынган нан тілімі [БАС, 13 т., 161 б.]; санОвич — екі тілім наннын ортасына котлет, кызанак т.б. салынган бутерброд [134, 260 б.];

88

сандвич - екі нан тілімінің ортасына кандай-да бір закуска салынган бутерброд, тартинка [136,4 т., 47 б.].

Слойка - каттама камырдан пісірілген токаш [БАС, 13 т., 1259б.; 134, 260 б.], слойка - каттама камырдан пісірілген пирожноенемесе белке [135, 721 б.: 136, 277 б.].

Сушка - кайнатылган камырдан жұка баранка түрінде пісірілген белке енімі [БАС, 14 т., 1249 б.]; супика - 2) кішкентай, жіңішке, кұргак баранка [134, 260 б.]: сушка - кішкентай, жіңішке. өте кұрғак баранка түріндегі пешеней [135, 771 б.; 136, 603 б.].

Спагетти - кыска түтікшелер түріндегі бидай ұны өнімі [134.258 б.].

Сухарь - кепкен нан тілімі, белкелер [БАС, 14 т., 1228 б.]. сухарь - кептірілген нан тілімдері. сондай-ак күргак кесінді формасындағы кондитерлік өнім [134. 260 б.: 135. 770 б.; 136. 4 т., 600 б.].

Тартинка - май жагылган нан тілімі [БАС, 15 т., 127 б.].Торт - эр түрлі, цукаттар косып бисквитті, каттама немесе

үгілмелі камырдан пісірілген кондитерлік енім [БАС. 15 т., 697 б.]; торт [ит. torte] -тәтті кондитерлік пирог [135, 792 б.: 136, 753 б.].

Тост - куырылган немесе кептірілген нан тілімі [134, 260 б.]; 2) кішкентай. жұка жэне өте кұргак баранка [135. 771 б.].

Учпочмак - (татар тілінен - үшбұрыш. үшбүрышты) - татар халкынын ашыткы косылган немесе ашыткысыз иленген камырдын ішіне ет, картоп салып, духовкага пісірілген нан өнімі [118. 266 б.].

Хала - ұзынша сопак формалы нан [БАС. 17 т., 11 б.]: хт а - плетенканын бір түрі [134,260 б.; 136, 1130 б.].

Хворост - тэтті камырдан кытырлаганша куырылып. пісірілгенпирожное (жіңішке ширатылган т.б.) [БАС, 17 т.. 96 б.].

Хворост - камырдан жінішке етіп кесіп, куырылганда жінішкеболып иілетін пешенейдің бір түрі [136, 35 б.];

Хворост - куырган кезде иіліп. жінішкеретін үгілмелі пешеней[135, 848 6.].

Хіеб - ак, кара бидай ұндарынан пісірілетін азык. тагам, тамак.ас, корек [БАС, 17 т., 171 б.].

Хлеб - тартылган бидай ұнынан пісірілген азык-түлік өнімі.Үннан пісірілген дөңгелек. үлкен, былпылдак буханка, батон.каравай [134, 258 б.; 135, 849 б.; 136,1150 6.].

Хіебеу — бидай ұнынан пісірілген кішкентай нан [БАС. 17 т..178 б.: 135,123 6.].

89

Чебурек - ашымаган камырды жүқа жайып, ішіне ашы дэмдеуіштер косылып жасалган кой етінің салмасын салып пісірілетін үлкен пирожок [134, 261 о.].

Чурек - Кавказда, Орта Азияда ашымаган камырдан жалпак формада пісірілетін ақ нан [134, 260 б.], чурек [түрік тілінде corer] -Орта Азия мен Кавказда жалпак формада пісірілетін үлкен лепешка[136, 1307 6.]. * \

Чизбургер - екі нан тіліндісінің ортасына ыстык котлет, салат, кияр немесе кызанак салып дайындалатын нан өнімі [137,376 б.].

Шаньга - ватрушканың бір түрі немесе май, каймақ т.б. жагылган лепешка [БАС, 17 т., 1266 б.].

Шарлотка [фр. тілінде charlotte] - духовкада пісірілген тэтті тагам немесе алма салынып пісірілген кепкен нан [136, 4 т., 1320 о.; БАС, 17 т., 1285 6.].

Эклер - пирожный түрі [БАС, 17 т., 1752 6.].Осылайша сөздіктерден орыс тіліндегі хлеб өрісіне катысты

келесі тілдік бірліктерді анықтадық: батон, баранка, блины, бублик, буханка, булка, булочка, бисквит, беляш, бутерброд, блинники, вареники, ватрушка, вафля, вермишель, витушка, гамбургер, галушки, галета, гренки, каіач, каравай, коврига, крендель, кирпичный хлеб, кулич, капустник, калинник, клецки, кекс, крекер, корж, курник, кулебяка, лаваш, лепешка, лапша, маца, макароны, маковник, мазурка, манты, оладья, пампушка, плетёнка, пышка, плюшка, пахлава, пельмени, печенье, пончик, пицца, пирог, пирожное, пирожок, пряник, розан, рогалик, расстегай, ромовая баба, рыбник, рожки, рулет , рулет, сайка, сандвич, спагетти, сухарь, сушка, пшртинка, тост, торт, учпочмак, хала, хлебец, хворост, чурек, чебурек, чизбургер, шаньга, шарлотка, эклер.

Хлеб магынасын баяндау үшін таңдап алынган магына көрсетюштерінің формуласы бізге семантикалык күрылымның корпусын көрсетуге мүмкіндік беретін мысаддарды келтіреміз:

батон - A+B1 + С 1 + D1 * E1E3+ G 1 баранка - A+B1 + С1 + Д1 + Д2 + E*E3 блины - А+В'В4 + С 1 + D2 + D5 + Е ^ ^ ^ 5 + G'G5 бублик - А+В1 + С1 + Д 1 Д2 + Е*Е3 + G ^ 2 буханка - А+В'В2 + С1 + D1 + Е*Е2Е3 + G‘G2 булка - А+В'В2 + С1 + D1 + EiE2E3+ G ^ 2 булочка - А+В*В2 + С 1 + D1 + Е!Е2Е3+ G*G2 бисквит - А+В,В5В8 + Е2Е3 беляш - A+B1 + С5+ D 1 + Е*Е3+ G1 бутерброд - А+В‘В2 + C 1 + DI + E1E3 + G 1

90

блинники - А+В’В2В о + с ' + D:D51 Е'Е2Е3Е5 + G'G5вареники - А+В1 + С4 + D1 + Е'Е3ватрушка - А+В' + С1 + D'D2 + Е'Е2Е3 + G1вафля - А+В' + С' + D2 + Е'Е2Е3 + G1вермишель - А+В1 + С1 + D1 + E'E3витушка - А+В1 + С1 + D1 + E'E3 + G1гамбургер - А+В1 + С1 + D'D2+ E'E3 + G2галушки - A+B'B:B V + С + D' + E'E3галета - А+В1 + С* + D2 + Е2гренки - А+Вг+ С1 + D1 + E'E3 + G1калач - A +B '+C '+D 'D ^E'E2 E ^G 'G 2каравай - А+В'В2 + С1 + D'D2 + E'E2 Е3 Е5 Ел Е*+ G'G2коврига-А+В1 + С1 + D'D2 + Е 'Е2+ G1крендель - А+В1 + С1 + D1 + Е1 + Е2кирпичный х л е б -А+В1 В2В7+ С1 + D 'D ^ E'E2 Е3 + G1 G2кулич - А+В1 + С1 + D'D2 + E 'E 2 Е3 Е5 Е11 + Ғ1 F3 + G1;капустник - А+В1 + С1 + D'D2 + Е 'Е2Е3 + G1

• г

калинник - А+В1 + С1 + D1 + Ds + Е2клецки — А+В1 + С4 + D1 + Е1 + Е3кекс - А+В11 С11 D3 + Е2Е3Е5Е10крекер - А+В'В2 B5BftBs + С1 + D'D2D4+ Е'Е2Е3корж - А+В1 + С1 + D4 + Е'Е2курник - A+B1+C'+D1D2+E1E2E3+G1кулебяка - А+В1 + С1 + D'D2+ Е'Е2Е3+ G1лаваш - А+В1 + С1 + D1 +D2 + Е1 + Е2 + Е3лепёшка—А+В1 + С1 + D1 + Е1лат иа-АВ1+С4С5С7+ D'D2+ Е'Е3маца — А+В1 + С1 + D1 + Е1макароны - А+В1 + С4С5С7 + D1 + Е 'Е3маковник - А+В1 + С1 + D1 + Е'Е3 + F6+ G 'G ^ 3мазурка - А + В 'В ^ + С1 + D'D2 + Е2Е3+ F 'F ^ W Vманты - А+В1 + С6+ D'D2+ Е'Е2Е3Е4оладья - А+В'В4 + С1 + D2D5 + E'E2E3Es + G'G5пампушка — А+В'В" + С1 + D1 + Е 'Е 'Е3 + G'G"плетенка — А+В1 + С4 + D1 + Е'Е3+ G1пышка - А+В’В2 + С1 + D1 + Е'Е2Е3 + G'G2плюшка - А+В1 + С1 + D2D3 + Е 'Е3Е1п + G ' + F'F 'F6 + G"пахлава - А+В1 + С1 + D1!)2 +Е'Е2пельмени - А+В1 + С4 + D1 + Е*Е3печенье - А+В'В’В* + С1 + D'D2 + Е2Е3 + Ғ1 Ғ2Ғ3Ғ4Ғ5ҒЛпончик - А+В1 + С5 + D 'D1 + Е'Е3 + G'G"

9

nui fif и - A+B* + C 1 + D*D“ + Е*Е“Е3+ G1пирог — А+В1 + С1 + Щ1® 2 + E‘E~E3 + G 1пирожное — А+В1 + C1 + D ,D'D3D4 + E*E“E3 + G 1пирожок — А+В1 + C5 + D1 + E*E3 + G*G2пряник - А+В1 + C1 + D‘D2+ E2E3E4+ F ' f Wрозан - А+В1 + C1 + D2D3 + EfE3E10+ G2+ F*F2F* + G2рогалик — А+В1 + C1 + D“D3 + E*E3 + G!G“расстегаи — А+В1 + С1 + 0 * 0 '+ E1 E“ E3+ G*G2;ромовая баба - А+В1 + С1 + Д2 + Е2Е3Е5Е10 + F~ + G!G“рыбник — А+В1 + С1 + D1!)2 + Е‘Е2Е3 + G 1рожки — А + В ^ В ^ 8 + С^С5 + D1 + Е1Е3рулет1— А+В1 + С1 + D1D '+ Е~Е3Е5 + G 1р у л е т 'А+В1 + С6+ D1 + Е*Е3сайка — А+В1 + С1 + D1 + Е*Е3 + G 1сандвич — А+В1 + С 1 + D*D2+ Е1Е“Е3+ GlG2спагетти - А+В1 + С4 + D1 + Е*Е3сухарь — А+В!В2 + С1 + D1 + Е*Е2Е3 + G*G2сушка — А+В!В~ + С1 + D1 + Е*Е“Е3 + G*G2тартинка — А+В*В2 + С1 + D1 + Е*Е3 + G 1тост — А+В1 + С1 + Д 1 + Д2 + Е*Е3торт - А+В1 + С1 + D'D2D3D4D10 + Е2Е3Е4Е5 + F!F2 Ғ3 Ғ4Ғ5Ғ6Ғ7 +

G2G3учпочмак - А+В1 + С1 + D’D2 + Е!Е3Е5+ G1 хала - А+В1 + С1 + D1 + Е‘Е2Е3 1 G ^ 2 хлебец - А+В]В2 + С1 + D1 + E!E2E3 + G*G2 хворост - А+В1 + С5 + D2 + Е2Е3 + GSG6 чурек - А+В1 + С1 + D!D2+ Е!Е2+ G1 чебурек — А+В1 + С5+ D1 + Е*Е3 чизбургер - А+В1 В2 + С1 + D1 + Е*Е3 + G1 шаньга - А+В‘В2 + С1 + D1 + Е*Е3 Е8 + G1 шарлотка — А+В1 + С1 + D*D2 + Е ^ Е 3 + F1 + G1 эклер - А+В1 + С1 + D‘D2 D9+ Е!Е2Е3 + F 1+ G1

Орыс тілінде сирек кездесетін компоненттер В , В , В ; мүлдем кездеспей-тін компоненттер С2, С3 С7, С8, D6, Е7, Е8.

Орыс тіліндегі гипероним -хлеб.Бұл өрістін яд росы на батон, баранка, блины, бублик, буханка,

булка, булочка, витушка, галета, гренки, качач, каравай, коврига, крендель, кирпичный хлеб, кулич, лаваш, лепешка, маца, оладья, пампушка, плетёнка, пышка, плюшка, розан, рогалик, сайка, сухарь, сушка, тартинка, тост, хала, хлебец, чурек, шаньга жатады.

92

Периферияга бисквит, беляш, бутерброд, блинники, вареники, ватрушка, вафля, вермишель, гамбургер, галушки, капустник. кад:инник, клецки, кекс, крекер, корж, курник, кулебяка, лапша, макароны, маковник, мазурка, манты, пахлава, пельмени, печенье, пончик, пицца, пирог, пирожное, пирожок, пряник, расстегай, ромовая баба, рыбник, рожки, рулет1, рулет2, сандвич, спагетти, торт, чебурек, чизбургер, хворост, шарлотка, учпочмак. эклер жатады.

Қазіргі орыс тілінің сөздік кұрамы калыптасудың ұзак жолынан өтті. Біздің лексикамыз тек кана байыргы сөздерден гана емес, сонымен бірге баска тілден енген кірме сөздерден де тұрады. Шет тілінен енген сөздер кай тілдің болмасын сөздік кұрамын кеңітіп, байытып отырады. Шет тілдік бірліктердін енуі - бұл объективті процесс. Еуропа тілдерінің орыс тіліне әсері XVl-XVII ғасырда, әсіресе I Петрдің дәуірімен байланысты болды. Оның әкімшілік. әскери реформаларын. оқу-агарту ісін. гылымды дамытудагы өзгерістері - осының бәрі орыс лексикасын шет тілінін сөздерімен байыгуга себеп болды. Бұл XVIII г. Рееейдін Батыс Еуропамен карым-катынасының күшейгеиін керсетеді.

Монографиямыздагы хлеб лексика-семантикалык өрісіндегі лексикалык бірліктерден шет тілінен, соның ішінде неміс тілінен енген лексемалар бутерброд, вафля. крендель, розан, штрудель; ал агылшын тілінен кірген тілдік бірліктер гамбургер, сандвич. тост, кекс.

Орыс лексикасында француз тілі де өзінің манызды таңбасын калдырды. Мэселен, батон, бисквит, галета, птифура, рулет, тартинка, эклер, шарлотка сөздері орыс тіліне француз тілінен енген. Ал француз тілі аркылы итальян тілінен енген кейбір кірме сөздер де бар. Олар: вермишель, макароны, спагетти. Бұлардан баска хъеб лексика-семантикалык өрісіндегі тілдік бірліктерде поляк тілінен буханка, еврей тілінен маца. хат\ эстон тілінен саііка сөздері енген.

93

-сурет- Хлеб лексика-семантикалык

94

7-ке

стс

Орыс

тіл

інде

гі "х

леб

" се

масы

ның

куры

лым

ы

О*

Неміс тіліндегі Brot лексика-семантикалық өрісінің семантикалык компоненттерінің кұрамын аныктауды біз төмендегі енСектерді пайдаландық: Deutsches Worterbuch /Hrs. von Gerhard Wahrig; Duden Deutsches Universal Worterbuch. A-Z / Hrs. Von Gunther Drosdowzki; Worterbuch der deutschen Gegenwartssprache: In 6B. /Hrs. Von R. Klappenbach; Antonymisches Worterbuch /Herausgegeben von H. H. Bielfeldt; Deutsch-Russisches Synonymenworterbuch /Unter Redaktion von H. Schmidt; Қазакша- немісше сөздік /Жалпы ред. баск. Қ. Мырзабекова. Қ. Әбдікәрімова.C. Әбдігалиев, 1992; Немісше-казакша сөздік / Жалпы ред. М. Тәттібаева, 1977; Большой немецко-русский словарь / Под ред. Е.И. Лепинг, H.JI. Страхова. 1969; Worterbuch der Synonyme und Antonyme / Herausgegeben von Erich und Hildegard Bulitta.

Нан атаулары сөздіктерде былайша түсіндіріледі:Apfelkuchen г - апма косып пісірген пирог [DW, 179 s.]: Syn.

Apfelstrudel r - туралган апма салмасы салынып каттама камырдан пісірілген пирог p W , 180 s.]; май, кант, аспаздық үнтак косып иленген камырга алма салмасын салып пісірген пирог 138. 187 s.];

Baquete е [«lat. Baculum»] - ұзын. ак француз наны [DW, 179 s.]; Bauembrot s, Landbrot s, Mischbrot s — ертеректе шаруалардың

өздері пісірген нан [DW, 229 s.];Baumkuchen r - камал пішіндес. биік. угілмелі торт [DW. 236 s.]; Beignet r - ішіне жеміс-жидек т.б. салмалар салып пісірілетін

бүктеме (пирожки) [DW, 74 s.];Biskuit s — жұмыртка. май. кант, ұн косып пісірілген женіл, тәтті

пешеней [DW, 80 s.];Воһпепкисһеп г - урме бүршак ұнынан жасалган мерекелік

пирог [DW, 287 s.];Brot s - ұн. тұз. су. кішкене тұз жэне ашыткы косып пісірілетін

тагам [DW, 299 s.];Brotchen s - кішкентай тәтті токаш [DW, 299 s.];Brotsuppe e - cvra нанды кайнатып пісірген жай көже [DW. 299

s.];Butterbrot s / / Syn. ein belegtes Brott Kaesebrot s - үстіне май

жагып. шұжык. сыр косылатын нан тіліндісі [DW. 310 s.];Brezel e Syn. Butterkrengel r - сегіз саны формасында пісірілетін

нан [DW. 297 s.];CannellonifPl) - камырдың ішіне фарш (тартылган ет) немесе

ірімшік салып пісірілген тутікше формалы тагам [DW. 311 s.]; Croquette е, Krockette е - крокет пешенейлер [DW. 322 s.];

97

Eclair s - ішіне крем, глазур немесе шоколад салынган үзыншатәтті пирожное [DW, 379 s.];

Eierschecke е - жогары қабаты ірімшік, жүмыртка, мейіз,миндалдан түратын пирожное [DW, 381 s.];

Fladen r -% н, жұмыртка, кант, еүт қосып табага пісірілген жұка,жалпақ, дөңгелек тәтті нан [DW, 480 s.];

Friichtebrot s - кептірілген жеміс қосылып пісірілген нан [DW,483 s.]; ^

Fleckerl s - төрт бұрышты лапша [DW, 483 s.];Fleckerlsuppe e - лапша косып пісірілген сорпа [D W, 500 s.]; Fleischkldpchen s - фарш жэне нан кесінділерін салып пісірген

тамак [DW, 483 s.];Geback s - кішкентай нан бұйымдары, тәтті кондитерлік

гіешенейлер [DW, 522 s.];Gebildbrot s - мереке кұндеріне арнап әр түрлі фигураларга

салып пісірген тэтті нан. Мыс., шоіиқа т.б. [DW, 522 s.];Graubrot s - кара бидай ұны мен ақ бидай ұнын араластырып

пісірген аралас нан [DW, 581 s.];Gutse(r)l s - рождество мерекесінде пісірілетін кішкентай

пешенейлер [DW, 595 s.];Hamburger г - екі жарты токаштың арасына ет салып жейтін

тагам (нем. бифштексі) [DW, 604 s.];Hefekranz r, Kranzkuchen r, Konigskuchen r, Napjkuchen г -

ашытқан камырдан шеңбер формасымен жасалган пирог [DW,771s.]; ‘

Hefebrot s - ашытқы қосып пісірілген нан [DW, 620 s.]; Honigbrot s, Honigkuchen г— май, бал қосылган нан, бал торты

[DW, 668 s j ;Hutzelbrot s - кептірілген жеміс-жидек қосып пісірілетін нан

[DW, 676 s.];Julbrot s - көне герман тілінде рождество мерекесіне күн секілді

дөңгелек, ұзын, мүйіз т.б. формаларда пісірілетін қүдайы нан [DW,710 s.];

Kaiserschmarren г - құймакты бірнеше кішкентай бөлшектерге бөліп дайындалган ұн тагамы [DW, 714 s.];

Konigsekuchen г - үн, ірімшік, жұмыртқа, май қосып пісірілетін формасы жагынан таяққа ұқсайтын пешеней [DW, 728 s.];

Keks г - кұрғақ кішкентай пешеней [DW, 735 s.];Kloben r, Hornchen s - рогалик [DW, 753 s.];Knackebrot s - қатты кептірілген қарабидай нанының

кесінділері [DW, 754 s.];

98

Kolatsche e - ашыган камырдан пісірілген кішкентай дөнгелек пирог [DW, 762 s.];

Kommissbrot s - жауынгерлерге арналған тік бұрышты кара бидай наны [DW, 766 s.]:

Krapfen r - кішкентай дөңгелек тәтті нан [DW, 788 s.]:Kringel r - сакина формалы кішкентай пешеней (Kring. Krang

сөздерінін кішірейтілген түрі, аспаздың есімі) [DW. 794 s.];Кисһеп г - ұн, май. жұмыртка. ашыткы. жеміс-жидек. т.б. косып

иленген камырдан пісірілген үлкен пирог [DW. 798 s.];Loffelbiskuit X дөнгелек. ұзын бисквит кексі [DW, 842 s.];Lukullus г - кекстің үгінділері. кант косылган какао жэне какое

майын араластырып оган жасалган пирог [DW. 849 s.];Makkaroni е - түтік сиякты куыс. кепкен ұзын камыр камыр

өнімдері [DW, 857 s.]:Makrone e - кант, жұмыртка. ұн жэне миндаль косып пісірілген

дөңгелек пирожное (фран. тілінде Macaron « кішкентай миндаль торты») [DW, 857 s.];

Matze e - еврей халкының діни жоралгысы бойынша пасха мерекесіне пісіретін нан [DW, 870 s.]:

Maultasche e - ашымаган камырдан арасына ет. ірімшік. шпинат салып пісіретін тагам [DW, 871 s.]:

Milchbrot s - сүт пен бидай ұнына илеп. пісірген нан [DW. 887 s.]; Milchbroetchen s, Mundbrdtchen s - сут пен бидай ұнына илеп. пісірген токаш [DW, 887 s.]:

Mohnkttchen r - көкнәр косып пісірілген пирог [DW, 898 s.]; Nap/kitchen r, Topfkitchen r, Koenigskuchen r - формасы жагынан

дөнгелек сакинага үксайтын тэтті пешенейдін бір түрі [DW. 910 s.];Nudel е - жіп. түтікше. т.б. формалы кептірілген камыр өнімі

[DW, 945 s.]; Nudelsuppe е - лапша косып пісірілген сорпа [DW. 945 s.];

Nufigeback s - жангак косылган пирог [DW. 946 s.];Petits fours [фран. тілінде Petit «кішкентай» + four «пешке

пісіру»] - кішкентай. төртбұрышты кант глазурі косылган пешеней[DW, 983 s.];

Pfannkuchen r, Eierkuchen r, Krapfen r - кұймак [DW, 984 s.]; Pfefferkuchen r - түрлі тэтті дэмдеуіштер, көбінесе бал косып

рождество мерекесінде пісірілетін пряниктер [DW, 984 s.];Түсіндірмелі сөздіктердегі аныктамаларда:

Pfefferkuchenhaeuschen s - рождество мерекесінде әшекейлеп пісірілген пряниктерден жасалган үйшік («Haensel und Gretel»ертегісіндегі жалмауыз кемпірдін үйшігі) [DW, 984 б.]:

99

Pirogge e [<russ. Pirog «Kuchen»] - ашыган немесе қаттама қамырдың арасына ет, күріш, қырыққабат, т.б. қосып пісірген пирог[DW, 994 s.];

Pizza е (ital.J - ашыган камырдан сыр, қызанақ, сондай-ақ анчоус, катты ысталган шркық, саңыраукұлак, зәйтүн т.б. қосып пісірілген тамақ [DW, 994 s.];

Plinse е - < sorb, blinc, mlic «қарақұмық ұнынан табага пісіріп, дөңгелектейтін » жұқа нан [DW, 998 s.];

Plumpudding г - Англияда ұн, май, мейіз, т.б. дәмдеуіштер қосып қосып рождество мерекесіне пісіретін тагам [DW, 999 s.];

Prime e - өте көп дәмдеуіштер қосып, әулиелердің суреттері бейнеленген катты пряник [DW, 1013 s.];

Pumpernickel r, Schwarzbrot s, Roggenvollkombrot s, Vollkornbrot s - кара бидай ұнынан пісірілген кара, коңыр, калың дәмді нан [DW,1024 i f

Quarkkdulchen s, Kasekueulchen s [zu KauleJ - ірімшік, ұн, ж^імыртка, картоп қосып салага пісірілетін тагам [DW, 1034 s.];

Quarkkuchen s - ішіне ірімшік, сүт, жүмыртка, қант қосып пісірілген пирожное [DW, 1034 s.];

Quiche e - үгілмелі немесе қаттама қамырдан пісірілген торт[DW, 1034 s.];

Rosinenkuchen e - мейіз қосылган кұргақ торт [DW, 1077 s.];Sahnetorte e - эр кабатына каймак жагып пісірілген торт [DW,

1091s.];Sandkuchen r, Syn. Sandtorte e - жұқа, үгілмелі торт [DW,

1096 s.];Schaubrot s jued. Opferbrot s; Schrotbrot s - витаминге бай кара

бидай ұнынан пісірілген нан [DW, 35 s.];Schokoladentorte e - жылы суга жүмыртка, кант, ак бидай үнын,

аспаз үнтагын, какао қосып иленген камырдан дайындалатын торт т\рі [139,274 s.];

Semmel e - үл, су, кішкене т р жэне ашыткы косып иленген камырдан пісірілген бөлке нан [DW, 1172 s.];

Spaghetti г - ұзын, жіңішке кеспе (ital. spaghetti; кішірейтілген формасы ital. spago PI. spaghi «жіңішке жіп») [DW, 1196 s.];

Speckkuchen r - шпик косып пісірілген пирог. Ыстыктай желінеді [DW, 1199 s.]; Spekulatius r - кытырлак, жалпак пряник түрі [DW, 1200 s.]; Spritzkuchen r - майга жүздіріліп пісірілетін жұқа нан [DW, 1211s.]; ШШШШШШ

100

Strudel г - ашыган камырдын ортасына жеміс-жидек (алма-, шие-) немесе ет салып дөнгелек етіп орап пісірген камыр тагамы[DW, 1244 s.];

Teegeback s - шайга арналган пешеней [DW, 1268 s.];Toast г - куырылган нан кесінділері [DW. 1280 s.];Torte e - ішіне жеміс-жидек салып пісірілетін дөңгелек пирог

[DW, 1285 s.];Waffel e - «аоа ұясына» ұксас жалпақ. жінішке. тэтті пешеней

[DW, 1403 s.]; -Weipbrot Щ Weizenbrot s - бидай ұнынын наны [DW, 1422 s.]: Zopf r - камырды бүрым секілді өріп пісірген пешеней [DW.

1477 s.];Zwieback r - екі жагынан да куырылган кыртылдак нан [итал.

тілінде енген кірме сөз Biscoutto (Biskuit) екі рет пісірілген] [DW.1490 s.];

Zw'iebelkuchen r - камырдын ішіне төртбұрыштап кесілген шпик, ұсактап туралган пияз, кілегей, жұмыртка. зире т. б. дәмдеуіштер косып пісірген пирог. ыстықтай желінеді [DW. 1490 s.].

Неміс тіліндегі түсіндірме сөздіктерден жэне аспаздык кітаптардан Brot лексика-семантикалык өрісіне жататын келесі бірліктерді жинактадык:

Aschkuchen r, Apfelkuchen r, Apfelstrudel г. Ваиткисһеп r, Beignet r, Biskuit s, Воһпепкисһеп r, Brotsuppe е, Butterbrot s. еіп belegtes Brot s, Baquete e, Bauernbrot s, Brotchen s, Brezel e, Butterkrengel r. Cannelloni (PI), Croquette e, Eclair s, Flecker I s, Fleckerlsuppe e, Fleischklopchen s, Fladen r, Friichtebrot s, Geback s, Gutse(r)l s, Gebildbrot s. Graubrot s, Hamburger r, Honigbrot s, Honigkuchen s, Hutzelbrot s, Homchen s, Hefebrot s, Hefekranz r, Julbrot s, Kasebrot s, Kasekuchen r, Konigskuchen r, Kolatsche e, Kranzkuchen r, Krockette e, Kringel r, Keks r, Kuchen r, Kaiserschmarren r, Kloben r. Knackebrot st Kommissbrot s, Kringel s, KJetzenbrot s, Krapfen r, K ipf r, Landbrot s, Loffelbiskuit s, Lukullus r, Mischbrot s, Matze e, Milchbrot s, Makkaroni e, Makrone e, Maultasche e, Mohnkuchen r, Napfkuchen r, Nudel e, Nudelsuppe e, Nupgeback s, Opferbrot s, Pfannkuchen r, Pumpernickel r. Petits fours, Pfefferkuchen r, Pfefferkuchenhauschen s, Pirogge e. Pizza e, Plinse e, Printe e, Plumpuding r, Quarkkaulchen r, Quarkkuchen r, Quiche e, Roggenvolkornbrot s, Rosinenkuchen r, Sandkuchen r, Sahnetorte e, Semmel e, Schwarzbrot s, Schaubrot s, Schrotbrot s, Spaghetti r, Spekulatius r, Speckkuchen r, Spritzkuchen r. Strudel r, Stulle e, Strizel r, Toast r, Teegeback s, Torte e. Tortilla e, Volkombrot s, Waffel e, Weifibrot s, Weizenbrot s, Zopf r, Zwieback r. Zw'iebelkuchen r.

101

Brot магынасын баяндау үшін таңдал алынган магына көрсеткіштерінің формуласы бізге семантикалык қүрылымның корпусын былайша көрсетуге мүмкіндік жасады:

Aschkuchen - А+В1 + С1 + Д + Е2Е3Е5 + G~Apfelkiichen — А+В1 + С1 + D2 + Е*Е'Е3 + Ғ2Apfelstnidel - А+В1 + С 1 + D2 + Е 1Е2Е3 + РВаиткисһеп - А+В1 + С 1 + D*D2 + Е*Е2Е3Beignet — А+В1 + С5 + D1 + Е*Е3 + GlG2Biskiiit - А+В1 + С1 + Д'Д** + Е*Е2 Е3Bohnenkuchen - А+В*В~ В3 В4В5В6В7+ С1 + Д1В"+ Е*Е2Е3Brotsuppe — А+В1 + С4 + D1 + Е*Е3Butterbrot - А+В*В4+ С1 + D1 + Е!Е3 + G*Ein belegtes Brot — А+В'В4+ С1 + D1 + Е*Е3 + G1Baquete — А+В1 + С1 + D1 + Е*Е3 + G1Bauernbrot — А+В*В“ + С1 + D1 + Е*Е2Е3 + G*G2Brotchen — А+В1 + С* + D“D3 + Е !Е" Е3 Е10+ G“ + F1F“F3F4F5F6Brezel — А+В1 + С1 + D1 + Е*Е2Е3+ G1Butterkrengel г - А+В1+С1+D1D2+E1 E~E3+G1Cannelloni (PI) — А+В1 + С1 + D*D2+ Е!Е"Е3Croquette, Krockette — А+В1 + С1 + D3 + E lE2E3Eclair - А+В1 + C 1 + D3 + E‘E2E3Flecked - A+B1 + С4 С5 C7+ D!D2 + E*E3Fleckerlsuppe - A+B1 + C4+ D!D2+ E*E3Fleisch к Iofich en — A+B1 + C4 + D1 + E1 + E3Fladen - A+B'B2B3B4+ C5+ D2 + D5+ E'E2E3Es+ G‘G5Friichtebrot — А+В1 + C1 + Dl + E1E2E3Gebdck- A+B1 + С1 + C 1 + D1 +D2 + E2 + E3+ F1F6+ G!G2Gebildbrot — A+B1 + C1 + D“D3 + E !E“E3 + G“ + F1F2F3F4F5F6Graubrot — A+B2 + C1 +D“ + E 1 + E~ + G“Gutse(r)l — A+B1 + С1 + C5 + D*D2 + E2E3 + F 'F6 Hamburger — A+B1 + C l + D2D3 + E*E2E3 + G2 Honigbrot — A+B1 + C1 + D1 + E1E2E3E4E5+ G“Honigkuchen — A+B1 + C1 + D1 + E1E"E3E4E5 + G“Hutzelbrot — AB,+C1 + D 1 + E !E2E3 + G1 Hornchen — A+B1 + C1 + D“D3 + E*E3 +G*G“Hefebrot - A+B1 + C1 + D1 + E*E2E3 + Gl Hefekranz — A+B1 + C 1 + D1 + D ' + E*E2E3 + G 1 Julbrot - A+B‘B 2 + C1 + D1 + E!E2E3 + G1 Kdsebrot - A+B1 В2 + C1 + D*D“+ E*E~E3 + G 1 Kasekuchen - A+B1 + C1 + D*D2+ E*E2E3 + F7 + G]G6 Konigskuchen — A+B1 + C1 + D*D2 + E*E2E3 + F7 + G*G6

102

Kolatsche - А+В2 + С' + D1 D2 + Е' E2E3 + G1s Kranskuchen - A+B1 + C' + D'D2 D* + E'E2E3 + Ғ'Ғ2+ G'G*V Kringel - А+В'В7 + С' + D 'D2+ E2E3+ F 'F 6

Keks - A+B1 + C ' + D3+ E2E3EsE '°+ F2Kitchen - A+B1 + С' + D 'D2 + E'E2E3 + G1 Kaiserschmarren - A+B1 + C1 + D2D5 + E'E2E3E5 + G 'G5 Kloben - A+B1 + C' + D2D3 + E'E3 + G'G2 Knackebrot ү A+B2 + С' + D1 + E'E2E3 Kommissbrot - A+B2 + C1 + D’D2 + E'E2E3 + G1 Kletzenbrot - А+В'В4 + C1 + D1 + E'E3 + G1 Krapfen - A+B1 + C1 + D2 + D3 + E1E2E3E,° + G2K ip f -A+B'B2B4 + С’ + D 'D2D7+ E'E2E3 + G2 Landbrot - A+B1 B2 + C1 + D1 + E 1 E2E3 + G1 G2 Ldffelbiskuit - A+B1 + C1 + D3+ E2E3ESE,() + F2 Lukullus - A+B1 + C1 + E'E9 + F7 Mischbrot - A+B1 B2 + C ' + D2 + E 'E2E3 Matze - A+B11 C1 + D1 + E1 Milchbrot- A+B1 + C1 + D2 + E 'E2E3 Makkaroni - A+B1 + C4C5 + D 'D2 + E'E3 Makrone — A+B1 + C1 + E2E3E in Maultasche — A+B1 + C4 + D1 + E’E3 Mohnkuchen — A+B1 + С1 + Д2 + E'E2E3 + F6+ G“Napfkuchen — A+B1 + С1 + Д2 + E2E3E5 + G"Nudel - A+B1 + C4+ D 1D2 + E1E2E3Nudelsuppe - A+B1 + C4 + D'D2 + E'E2E3Nupgeback - A+B1 + C1 + D2D3D4 + Е2 + E3 + E11Opferbrot—А +В'В2+ C1 + D1 + E1E“E3+ G1Pfannkuchen - A+B1B2B3B4 + C5 + D2 + D4 + E'E2E3E5 + G 'G5Pfefferkuchen - А+В'В2 + C1 + D'D2D7+ E'E2 E3 E4 Ein+ Ғ’Ғ3Ғ7;Pfefferkuchenhauschen — А+В'В" + C1 + D 'D 'D 7 + E !E“ E3 E4 E4 +

ғ ' ғ УPrinte - A+B'B21 C 11 D 'D2D7 + E2 E3 E4 E4 +F1F2F3F4F5FA Petits fours — A+B1 + C1 + D2D3D4 + E2 + E3 Pumpernickel — A+B'B2 + C1 + D1 + E'E2E3 + G'G*Pirogge — A+B1 + C1 + D'D* + E'E2E3 + G1Pizza - A+B1 + C1 + D 'D2 + E!E2E3 + G1Plinse - A+B'B2B3B4 + С' + D2 + D5 + E 'E2E3E5 + G 'G5Printe - A+B'B2 + C' + D 'D2D7 + E2E3E4E4 + F 'f ' f V f VPlumpuding — А+В'В‘ В8 + C' + D"D3D4D7 + E'E"E + Е' Quarkkaulchen - А+В' + С' + D '+ E 'E 3 + G7 Ouarkkuchen — A+B1 + С' + D'D" + E'E2E3

103

Quiche - A+B1 + D2D3 + E‘E2E3E“ f G 1G2G3G4G5G6G7Roggenvolkornbrot - A+B2 + C1 + D 'D2 + E*E2E3 + G 'G2Rosinenkuchen — A+B1 + C1 + D'D2 + E*E2E3+ G*G2Sandkuchen - A+B1 + C1 + D 'D 'D9 + E'E2E3 + F2 + G2G4Sahnetorte — A+B1 + C1 + D*D" + E*E“E3 + D9Semmel - А+В'В2 + C1 + D'D2 + E‘E2E3 + G 'G2Schwarzbrot - A+B'+ C 1 + D'D2 + E'E2E3 + G 'G2Schaubrot - A+B2 + С11 D'D2 + E‘E2E3 + G'G2Schrotbrot - A+B2 + C1 + D*D2 + E‘E2E3 + G'G2Spaghetti - A+B1 + C4 + D1 + E'E3Spekulatius - А+В'В2В8+ C1 + D'D2+ E 'E3E9+ G2Speckkuchen - А+В'В2 + C1 + D!D2D3 + E'E2 E3 E9 + G2Spritzkuchen - А+В'В2В3В4+ Cs+ D2+ Ds + E‘E2E3Es + G 'GsStrudel - AB'+C1 + D2D3 + E‘E2E3 + G lStulle - А+В'В4 + C1 + D1 + E'E3 + G1Strizel - A+B1 + C1 + D'D2 + E'E2E3 I G 1Toast - A+B1 + С1 + Д ' + Д2 + E'E3Teegebdck - A+B‘+C‘ + D2D3D4 + E2E3 + EI0E '1Torte - A+B1 + C1 + D*D2D3 + E2E3E4E5 + Ғ'Ғ2 F V F5F61 GlTortilla - A+B5+ C 1 + D‘D2D3 + E2E3+ G1Vollkornbrot - A+B2 + C ‘ + D ‘D2 + E 'E2E3 + G 'G2Waffel - A+B1 + Ц + D2 + E‘E2E3 + G2 Weifibrot- A+B11 C 1 +D‘D2+ E'E2E3+ G 'G2 Weizenbrot - A+B1 + C‘ + D‘D2+ E‘E2E3 + G 'G2 Z o p f- A+B1 + C 'C5 + D2 + E 'E2 E3 + G2

Неміс тілінде сирек кездесетін компоненттер В6, В7, G1; мүлдем кездеспейтін компоненттер В3, С2, С3, С6, С7, С8, D5, D6, D8, Е7, Е8.

Неміс тіліндегі гипероним - Brot. Өрістің ядросына Baquete е, Bauenibrot s, Landbrot s, Mischbrot s, Brotchen st Brezel e, Butterkrengel r, Fladen r, Friichtebrot s, Gebildbrot s, Graubrot st Hefebrot s, Honigbrot s, Honigkuchen s, Hutzelbrot s, Julbrot s, Kaiserschmarren r, Kloben r, Hornchen s, Knackebrot s, Konimissbrot s, Kringel s, Kletzenbrot s, Krapfen r, K ipf r, Matze e, Milchbrot s, Pfannkuchen r, Pumpernickel r, Roggenvolkornbrot s, Schwarzbrot s, Schaubrot s, Schrotbrot s, Semmel e, Stulle e, Strizel r, Toast r, Volkornbrot s, Weijibrot s, Weizenbrot s, Opferbrot s, Zopf r Zwieback r жатады.

Периферияга Aschkuchen r, Apfelkuchen r, Apfelstrudel r, Baumkuchen r, Beignet r, Biskuit s, Bohnenkuchen r, Brotsuppe e, Butterbrot s, ein belegtes Brot s, Kdsebrot s, Cannelloni(Pl), Croquette e.

104

Eclair s, Fleckerl s, Fleckerlsuppe e, Fleischklopchen s, Geback s, Gutse(r)l s, Hamburger r, Hefekranz r, Kdsekuchen r, Konigskuchen r, Kolatsche e, Kranzkuchen r. Krockette e, Kringel r, Keks r, Kuchen r, Loffelbiskuit s, Lukullus r, Makkaroni e, Makrone e, Maultasche e, Mohnkuchen r, Napfkuchen r, Nude! e, Nudelsuppe e, NuPgeback s, Petits fours, Pfefferkuchen r, Pfefferkuchenhauschen st Pirogge e. Pizza e, Plinse e, Printe e, Plumpuding r, Quarkkaulchen r, Quarkkuchen r, Quiche e, Rosinenkuchen r, Sandkuchen r, Sahnetorte e. Spaghetti r, Spekulatius r, Speckkuchen r, Spritzkuchen r, Strudel r, Teegeback s, Torte e, Tortilla e, Waffel e. Zwiebelkuchen r бірліктерін енгіздік.

105

11 -сурет - Brot лексика-семантикалык өрісі

106

8-ке

сте

Немі

с ті

лінд

егі

"Bro

t се

масы

нын

кұры

лымы

ы

90ШЯ

■Р

S■1

Iif

L 1

II9вOB

SфІ

Me3я

ь& 9

Шm•»я

I«сSt1ia

g4S&sя

ГT

3я

* 12

СJL3S 1

«

-2ft#

IЭ*<

T

I---- — 4-

и■Й

La*

rfu

^ I

i 1Л Лn rt

л

I I15i v

gAIM

В*

I r a n < 4 3ri

*i

r I | M

g

* Ift

V■s- 3§ -3J* atri

Ёi 1 m Il i l * I*

eС*

Сw£*

::

ВX193

33jfa

ё£15

— и

8-ке

стон

ің

жал

гасы

1 I1" '1

,һ"

——г

—н1 - м

—1. 1>—

“ 11

- !

һ— ——

|■ » « ■ «а J__ Г -•-- ■ 4► -“«*** « • — — *

_____________111 В • ч - ■ — _ 1 —UЯІ0 «Ml !-j---

I

ІU- я Hi tf—- — —fп

чи 1

>--- ---1. Jк « *_____________

Щ

■“ 1

■

L_I

!--- - ““I1

* . • -* « , ♦ *

■"Н■■V •* ■ і1

п' Ч ■

і Г

? ’"' 1

—

1

1

—1

“ 1|

----- I -

1**

ig і 9 2

U

13ш

■жсли

Z

Си-Си9■gЛСS

со.0Оаё**9Z

«*3а

-*І9Z

СIэ5д.

св-сца*■.5*

8?Л _ #• іЗ £

■чиБш

-сси-по94 * sI If l

«чV£

Uw;а»

и

Сси

*слUр&с5а.

ЕJCуаа|5

со-сцалэО

!«и5

с_п11с1ас

иС|

І s

I #- V*ОJC1 “О , с 9I

жWW|WЛ

л

виjzt*-1

сJ(19ЛЛU£

1 1 q3 ’JCi l

"В-9аwя

-з*UтІьн Н

UСОН02і

V

! fc :

І І

5 15 £ш F! Iв « W

І >W I Б»й 1

Іа|аZ

Яе%т ш

1

еь-* JCS о 9 >Н -з ? !L 2Й Д

ё 1 JS

SiМ !1 ГV 1І • >4 1

_ ЕU JJ

I I

S■-*JBча3V»£■

Is, "Т >Е•* «*- :асГ 9

>■-* * «ft fl«г. vi •»•г. •ft*г, «О«л «ft ос■ft 9«Г, S <е N«С 1 #** | >6 2 «ft*> Ив■С г*•с асо >«е ог* г» fi **>г- тг** •лг** •Сг* г- аг- гВ » * ^ вс М3 нос П р: s « IIОС 1 ...*• ОСк аС 9

Н-кс

стсн

ш ж

алга

сы«Л

« Л

те

«с

жf-

'С

- L

« I

+

П * * 1

9п

— О

5.23я

> й>

—t

I— о г о

L.

я м

\*V

5

!

g s11L

i I

j-----I

31® Is's !

O'О

2.3 HaH/x.ieo/Brot лексика-семантикалык өрісіидегібірліктердін эквиваленттілігі мен семалык үксастыктары

Соңгы уақыттарда туыс тілдермен коса туыс емес тілдерді салгастыруга арналган жұмыстардың саны күн санал көбейіп келе жатыр. Тіл туралы ғылым салгастырмалы-типологиялық тілбілімінің жүйе аралық, сондай-ақ ішкі жүйе түргысында дамуыменсипатталады. Салгастырмалы-типологиялык зерттеу шет тілініңқұрылымын ана тілінің, ал ана тілінің құрылымын шет тілінің позициясында түсінуге мүмкіндік тугызады. Туыс әрі туыс емес тілдердің фактілерін салгастыра зерттеу олардың ортақ қасиеттерін, сондай-ақ зерттеліп отырган эрбір тілдің қүрылымдык және типологиялық ерекшеліктерін айқындауга жагдай туғызады.

Тілдерді салғастыруда үлттық-мэдени ерекшеліктер барлык деңгейде, эсіресе тіл мен мэдениеттің байланысы лексикалык қабаттан айкын корінеді. Лингвистиканың казіргі даму деңгейінде тілдердің ұлттық-мәдени ерекшеліктеріне байланысты мәселелерге көп көңіл аударылуда. Эквиваленттілік - қазіргі кезде тіл біліміндегі кез-келген ғылыми зерттеудің қарастыратын ең өзекті мэселелерініңбірі. "' у - ^

Әр түрлі жүйедегі тілдерді салыстырмалы-салгастырмалы және типологиялык тұрғыдан зерттеу жеке тілдердің кызметтері мен күрылымдарында бүрын байқалмаган күбылыстарды айқындауга жэне олардың ортактықтары мен ерекшеліктерін көруге мүмкіндік береді. Өмірде толыгымен сәйкес келетін тілдер болмайды. Лексикалык бірліктерді салгастыру мэселелеріне кызығушылық кездейсок нэрсе емес, өйткені сөздердің семантикалык көлемін салгастырмалы зерттеу әдісі салғастырылып отырган эрбір тілдің мағыналык күрылымындағы ерекшеліктерін анықтауга және тілдердегі үқсастыктар мен айырмашылыктарының арасындагы байланыстардың өзгешелігін айқындауга мүмкіндік береді. Тілдік бірліктердің күрылымы мен мағына калыптасуында, кұрылымындагы компоненттердің тіркесу амалдарында эр тілдің өзіне тән ерекшеліктері бар. Сол ерекшеліктерге коса, олардың өзара үксас қасиеттері де болуы мүмкін. Мүның бэрін тіл факторларын салгастыра отырып зерттеу аркылы гана аныктай аламыз.

Тілдерді салгастырмалы зерттеудің қажеттілігіне белгілі галымдар көп көңіл бөлді. Ол туралы Бодуэн де Куртенэ былай дейді: «Біз тілдерді олардың арасындагы ешқандай тарихи байланыстары мен туыстық қагынастарына қарамай-ақ салыстыра аламыз. Біз оларды зерттей отырып, бір-бірінен географиялык жэне тарихи жагынан мүлдем бөтен тілдердің арасынан бірдей тарихи

110

процестер мен жацгыруларды жэне сонымен катар бірдей өзгерістерді тауып отырамыз. Тілдерді осылайша салгастыру фонетика, морфология, сондай-ак семасиология салаларындагы немесе сөзбен, сөз тіркестері туралы гылым саласындагы лингвистикалык талдауларга негіз болады» [49. 371 б.].

Тілдің семантика мәселелері. сөздің лексикалык магынасын талдау, магынанын компоненттерін айкындауга багытталган семантикалык жүйелі түсіндірулер сонгы жылдардагы гылыми- зерттеу жұмыстарының негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Ғалым Э.Д. Сулейменованың пікірінше. зерттеудің мұндай багытгары әлем тілдер көрінісін комплексті салгастырмалы баяндауды терендетуге және кенейтуге мүмкіндік береді [23, 20 б.].

Ғалым О.С. Ахманованың айтуынша, егер де семантикалык өрістерді адам тілдерінің эр түрлі кызык фактілерін айкындау көзкарасы бойынша зерттеу деп есептесе. оны өте пайдалы және кызык деп тану кажет. Оларды тілдін семантикалык кұрылымын дамыту тенденциясы мен оның өзіне тэн ерекшеліктерін айкындау үшін негіз ретінде колдануга болады [140, 79 б.].

Туыс әрі туыс емес тілдер арасындагы тілдік фактілерді зерттеу, салгастырмалы талдауды әр түрлі жүйеде және ареалдарды зерттеуге колдану олардың өзгешеліктері мен ұксастықтарын толык және терен айкындауга. зерттеп отырган тілдердің тілдік кұбылыс ерекшеліктері мен зандылыктарын айкын түсінуге, тілдік күрылымға терен үнілуге. бір тілді зерттегенде елеусіз калатын фактілерді табуга мүмкіндік береді. Соңгы жылдары тіл мамандары мен әдіскерлердін салгастырмалы лингвистикага деген кызыгушылыгының арта түскенін байкаймыз.

Біз казак, орыс. неміс тілдеріндегі нан, хлеб, Brot лексика- семантикалык өрісін салгастырмалы баяндауда зерттеуші галым У.К. Юсуповтың салгастырмалы лингвистикада ұсынган мынадай негізгі ұстанымдары мен теориялык корытындыларына сүйендік:

1) салыстыру принципі. Салгастырмалы тілдердін зерттелу дәрежелеріне баланс жасауды. тілдік кұбылыстарды жеке зерттегенде бір әдісті колдануды аныктайды. Тілдерді салыстырганда салгастырып отырган тілдердің біреуінде ұксас элементтердің екіншісінде болмауы мүмкін. Мұндай жагдайда аударманын көмегімен аныкталган дәрежелері әр түрлі эквиваленттібірліктер салыстырылады;

2) жүйелік прииципГ. Мұнда тілдің жекеленген бөлекэлементтері гана емес. сондай-ак парадигматикалык топтар да талданады;

111

3) терминологиялық барабарлық принципі. Тілдерді салыстыруды бастамас бұрын, терминдерді аныктап алу кажет, өйткені олар екі тілде де салыстырып отырган кұбылыстарды барабар белгілеуі тиіс, ягни салыстырмалы тілдерге жалпыдефиниция жасау керек;

4) салыстырудың жеткілікті тереңдік принципі салыстырыпотырган тілдік күбылыстардың барлық үксастықтары мен өзгешеліктерін айқындайды;

5) салғастырмалы тілдердің туыстық дэреже есебі мен типологиялық жақындык принципі. Туыстық жақындықтары бар,сонымен катар типологиялык үксас, туыс емес тілдердісалыстырғанда аз жүйелік тәсілді колдану мүмкіндігі артып, ал үксас емес болганда тарылады;

6) лингвистикалык білімді жағымды және жагымсыз түрінде салгастыру принципі - бір тілдің құрылымы туралы лингвистикалык білімді баска тіддің күрылымын зерттеуде шебер колдануды білдіред;

7) екі жақты салыстыру принципі. Салғастырмалы тілдердегі айтылудын параллелдік формасының бірдей мағынасын зерттеуді анықтайды;

8) функционалды стиль принципі. Талдауга алынган мэтіндер екі тілде де сол бір жанрга катысты болуы кажет;

9) аймактык шексіздік принцип!. Аймақтың кашыктыгы мен жакындыгының маңызы жок екенін білдіреді;

10) синхрондык принципі [141, Б. 16-18].Тілдерді лексикалык деңгейде теориялық максаттармен

салгастыру деп барлық ара катынастагы лексикалык парадигматикалык топтар-семантикалык өрістерді, лексика- семантикалык өрістерді, синонимдік катарларды т.б. күрылымдарды салыстыруды түсінеміз. Салгастырмалы өріске енетін өзара катынастагы сөздердің арасындагы үқсастыктары мен ерекшеліктерін аныктау эдетте мынандай параметрлер бойынша жүргізіледі:

а) семалык қүрам;б) валенттілік;в) узус;г) стил истикалык сипаттама бойынша;д) жекелік;е) синонимдік, антонимдік жэне гипер-гипонимдік қатынастар

бойынша;ж) лексика-грамматикалык сипаттама;

112

и) магынанын бірінші/екіншілігі бойынша [141. Б. 16-18].Біздін карастырып отырган казак, орыс. неміс тілдеріндегі

нан хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі лексемаларымыз:а) се малы к курам;е) синонимдік, антонимдік жэне гипер-гипонимдік катынастар

параметрлері бойынша салгастьфылады. Семантикалык өрістерде салгастьфылатын сездер саны жиі сәйкес келмейді. Бұл салгастьфылатын сөздердің семантикшіык күрылымындагы белгілердің әр түрлілігінін басты айгагы.

Салгастьфылатын тілдердегі сөздердің байланыстылыгын үш негізгі түрге белуге болады:

1) толык сәйкестік (эквиваленттілік);2) жарым-жартылай сэйкестік (екі түрлілік);3) семантикалык (енгізу мен киылысу);4) бейэквиваленттілік (айырмашылыктар) [142. 136 б.].Толык сэйкестік деп бірнеше тілдердін бір-бірімен магынасы.

лексикалык күрамы жағынан сэйкес келуін айтамыз. Жарым- жартылай сәйкестік, ягни толык емес эквиваленттілік тілдік бірліктердің магынасының стилистикалык жагынан сәйкес келіп. ал лексикалык және грамматикалык тұргысынан айырмашылыктар- ының болуы.

Лексикалык магынанын сөздік вариант кұрылымын аныктауды кажет еткенде, сөздін магыналык кұрылымындагы лексика- семантикалык ұксастыктарын салгастырудың тікелей кажеттілігі туындайды.

Щ

Салгастырмалы сөздердің семантикалык ұксастыктары олардын эквиваленттілік дәрежесімен немесе олардың лексикалык магына кұрылымындагы семантикалык белгілердің сэйкес келуімен айкындалады.

Енгізу катынасы бір тілдегі сөздердін магынасындагы семаның баска тілдегі сәйкес келетін сөздердің магынасынан көбірек болатынын білдіреді. Мысалы. казак тіліндегі бэліш - жайылган камьфдың ішіне пияз, бұрыш. ет салып. шеттерін бүріп духовкага пісірілетін дэмді тагам [ҚТС, 91 б.], ал орыс тіліндегі беляш - ет салмасы салынып. қуырылган денгелек пирожки [134. 260 б.]. Мұндагы салгастырылып отырган казак тіліндегі бэліш жэне орыс тіліндегі беляш сөздері, бәліш сезінің магынасында пияз, бурыш семалары орыс тіліндегі беляш сөзінін магынасынан кобірек.

Семасиологтардың пікірінше, енгізу катынасы салгастырмалы семасиологиянын өте манызды корсеткіші болып табылады. Ол бір тілдегі заттың баска тілде арнайы атауы болмауынын. ягни сол

113

сөздің белгілі бір атаумен белгіленбеуінің көрінісі. Әсіресе мұндай айырмашылыктарды туыс емес тілдердің арасынан көптеп кездестіруге болады.

Шектесу катынасы магыналары бойынша біреуінің екіншісімен сэйкес келсе де, бірақ әркайсысының сэйкеспейтін бөлшегі де болады. Қатынастың бұл түріне өзінің табигаты мен денотаттарының кызметтері бойынша өте үксас, бірақ біраз айырмашылыктары бар жүптар біріктіріледі.

Лексикалык магыналардың шектесуі тіларалык салгастыруда кен таралган күбылыска жатпайды. Магыналары толык сэйкес келетін тілдік бірліктердің өзі де тек шартты турде эквивалентті болады. Әр түрлі тілдердің эквиваленттілік деңгейі олардың магыналык айырмашылықтарының деңгейімен аныкталады. Салгастырмалы тілдердің лексемаларының арасындагы семантикалык кашыктыкты аныктаушы соңгы шекара, толыгымен сэйкес келу катынасы, эквиваленттілік жэне толыгымен сэйкес келмеу, бейэквиваленттілік.

Эквиваленттілік деп түрлі тілдердегі сөздердің контекске тэуелсіз тіларалык магына жагынан үнемі бір-бірімен сэйкес келушілігі, ягни тепе-теңдігі.

Эквиваленттілік мэселелеріне көптеген шет елдік галымдар: С. Г. Бережан, Л. С. Бархадуров, М. Л. Вайсбурд, А. Е. Супрун,B. С. Виноградов, С. Влахов, В. В. Воробьев, В. Н. Манакин.C. Флорин жэне отандык галымдар А. Алдашева, 3. К. Темиргазина, Г. А. Кажигалиева т.б. еңбектерін арнаган. Эквиваленттілік салгастырмалы — типологиялык багыттагы зерттеулерде үш тілдіңарасындагы сэикестіктердщ түрлерін корсету үшін жэне аудармада бір тілдің сөзін дэл сол калпында жеткізіп беру үшін пайдалынатын амал-тэсілдердің ішіндегі ең тиімдісі болып есептелінеді.

Толык сәйкестік эдетте, тең магыналык пен тең мэнділік. Күнделікті түрмыстагы лексикалык бірліктердің мүндай байланыстары негізгі болып саналады. Мысалы, казак тіліндегі нан - орыс тілінде хлеб - неміс тіліндегі das Brot т.б. сөздері өзара эквивалентті байланыста деп есептелінеді.

Салгастырылатын сөздердің жақындыгы олардың эквиваленттілік дэрежесімен немесе лексикалык магыналарының күрылымындагы семантикалык белгілердің сэйкес келу деңгейімен аныкталады.

Салгастырмалы тілдердегі лексикалык бірліктердің арасындагы көзге түспейтін ұксастыктары мен айырмашылыктарын дэл, накты аныктау үшін дэстүрлі түсіндірме сөздіктермен жұмыс істеуде

114

лингвистикалык эксперимент (синонимдік алмастырулар). жуптык сапгастырулар т.б. әдістер колланылады.

Біздін монографиямыздағы салғастырылып отырған туыс емес казак, орыс жэне неміс тілдерінің нан атауларынын лексикалык күрамы жағынан бір-біріне өте жакын балам&іык катынастағы лексемалардын болуы. біздің пікірімізше, адам баласының өмірлік тэжірибесіндегі ортактыктар мен халыктар арасындағы мэдени- тарихи карым-катынастың болуымен тікелей байланысты.

Бутерброд - XIX ғ. неміс тілінен енген. Butterbrot — курд ел і зат есім. Butter - «май», Brot - «нан». Эрине екпін неміс тілінде дауысты дыбыстын сонғы жабьпс буынына түсуімен түсіндіріледі. Алгашкыда сөздін сонғы эрпі т болып жазылып жүрді. казіргі д - орыс тілінін гиперкорректі формасы эсерінің нэтижесі [143. 62 б.].

Сөздіктердегі жэне аспаздык кітаптардагы бутерброд сөзінін аныктамасы бізге бул сөздің семантикалык компоненттерін былайиіа көрсетуімізге мүмкіндік береді: А+В1 В4 + С1 + D1 + Е*Е3 + G1.

9-кесте - Казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі бутерброд семаіарына компоненттік талдау________________________________

СемаНан атаулары нан май шркык сыр

бутерброд (каз.) + + + +бутерброд (орыс) + + + +Butterbrot (нем.) + + + +

Белкеf булка; Semmel. Булка сөзі XVI ғ. Поляк тіліндегі bulka сөзі батыс елдерінен енген hula - «үлкен денгелек нан» (фран. тіл. boule, итал. bulla - денгелек нан. uiap) сөзінін кішірейтілген формасы. Тубірі бойынша жалпы слав. тіл. туыс [145. 62 б.]. Булка- дан булочник. укр. булка, поляк тіл. bula, bulka сөздерінін мағынасын слав, тілдеріндегі мэтіндерден кездестірмегендіктен. орыс тіліндегі бул сөзді поляк тілінен енген кірме сөз деп санаймыз [144. 289 б.].

10-кесте - Казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі болке семаларына компонентгік талдау ____________ _

СемаНан атаулары нан форма кішкентай

белке (каз.) + + +_____ булка (орыс.)______ 4* + •f

Semmel (нем.)1 ________________

+ +

115

Булка орыс тіліндегі барлык ақ нандардың атауы [118, 63 б.]. Осылардын барлығы бізге бөлке сөзінін семантикалык

d ' + e 'e ^ + g ' g 2.Вафля - XVIII г. неміс тілінен енген кірме сөз. Неміс тілшің

Waffel сөзі Wabe - «ара үясы» сөзіне жұрнак жалгану тэсілі арқылы жасалган. Вафли атауының негізі бүл пешенейдің сырткы торлы формасымен байланысты [143, 70 б.]. Вафля неміс тілінің Waffel немесе төм. нем. Wafel сөзінен енген, голл. Wabe «ара ұясы» сөзімен байланысты [144, 70 б.]. Вафля ақ бидай ұнынан, жүмыртқа, кілегей, кант қосып пісірілетін күргақ, тэтті пешеней [118, 80 б.]. Waffeln - ұнға май не маргарин, қант, жүмыртқа, сүт, наубай ұнтагын косып дайындалган сұйық қамырды табага пісіреді [145, 260 б.].

Бұл анықтамалардын вафляның мынандай семантикалык компоненттерін шыгарамыз: А+В1 + С1 + D + Е E E + G

11-кесте - Қазак, орыс және неміс тілдеріндегі вафля семаларына компоненттік талдау_____________________________________■

СемаНан атаулары пешеней кұргақ жұка тэтті

вафля (каз.) + + +вафля (орыс) + + + +Waffel (нем.) + + + +

Кестеден көріп отырганымыздай, бүл бірліктердің үш тілдегі де семалары сэйкес келеді.

Келесі лексикалык бірлік қаусырма - қамыр ішіне ет салып, майга булап пісірген дәмді тагам [ҚТТС, 2 т., 193 б.]; пирог - укр. тіл. пиріг - огь жұрнагының көмегімен жасалган [144, 265 б.].

Пирог. Шыг. жэне бат. слав. тіл. пир сөзіне - огь жұрнагынын жасалуымен белгілі. Олай болса алгашкы магынасы «мерекелік нан». Бүл сөздің тарихи түсіндірмелердегі пыро - «бидай» сөзі пир сөзінің эсерінен пирогь>пирогь кішірейтілген сөз деген пікірлер нанымсыздау [143, 339 б.].

Орыс халкының бірде-бір мерекесі пирогсыз өтпеген. «Пирог» сөзінің түп негізі «пир» сөзінен шыккан болуы мүмкін. Пирог үйлену тойының, жаңа жыл, туган күннің т.б. кез келген мерекелік дастарқанның міндетті атрибутты болды. Мәскеу Русь дэуірінде неше түрлі салмалармен пирогтар дайындалган. Пирогтар үзын, сопак формалы жэне түрлі сапмакта әзірленген. Ораза күндері (постные дни) пирогтар саңыраукұлак, көкнәр, бүршак, кырыккабат

116

т.б. салмаларымен дайындалган. Сонымен катар пирогтар кой. тауық еті, жұмырткалармен де пісірілген [118, 459 б.]. Kitchen - ұнга. сүт, май немесе маргарин, кант, ашыткы не наубай ұнтагы, жүмыртка косып иленген камырдын ортасына түрлі салмалар салынып пісірілетін дэмді тагам [145, 186 s.].

Осылардың барлыгы бізге қаусырма, nttpoe, Kuchen сөздерінің семалык мазмұнын былайша: A + B '+ C '+ D ^ + E ^ E ^ + g ’G2 семантикалык компоненттер түрінде көрсетуге мүмкіндік береді.

12-кесте - Қазак. орыс жэне неміс тілдеріндегі қау сырма жэне пирогсемаларына компоненттік талдау

СемаНан атаулары тагам ДӘМДІ ашыткы салма пеш

бәлііи (каз.) + + + (-) + +

пирог (орыс.) + + + (-) +

Kuchen (нем.) + + + (-) -f +

Қуймақ - кышкыл жұмсак камырдан әзірленетін шагын, калың. майга қуырылатын тагам: жайма күймактын күлше бітімдес түрі. Құймак камыры суга немесе сүтке езіледі, ашыткысы молдау, жайма күймакка Караганда камыры коюлау. касыкпен жеңіл алынады. Қамырды жұмыртка мен май коса отырып екі рет котерілуге кояды[ҚТТСҒТС, 140 б.].

Блин - жалпы славян, молоть (см), түбірінен шыккан, бірак дауысты түбірдің нөлдік алмасу сатысымен жалпыславян. *т/іпь > блинъ диссимиляцияга айналу нәтижесі негізінде м дыбысы б-га айналган. Блин сөзі сөзбе-сөз «тартылган ұннан дайындалган» [145,49 б.]. Fladen (т) ‘денгелек, жалпак. жұка пирог, нан*. Ожн. vlade ‘нан\ ‘жұка пирог*; бал шаригі; күймак’, кжн. Flado ‘касиетті пирог*, ожн. Mnl. Vlade, m l Vlafde), mengl Flape ‘пирог’: Осыдан келіп «жұмыртка косып пісірілген пирог деген атауы шыккан [145, 201 fg j

Pffankuchen Syn. Fladen - ұн, ашыткы, кант, с\т, маргарин, тұз, жұмыртка косып дайындалган камырдан табага пісірілген жұка, тәтті нан [145, 203 б.]. Осылардың барлыгы бізге щіімақ, блин, Pffankuchen Syn. Fladen сөздерінің семалык мазмұный былайша: АВ1+C5+D2+E +E2+E3+E5+G1 семантикалык компоненттер түріндекөрсетуге мүмкіндік береді.

117

13-кесте - Қазак, орыс жэне неміс тілдеріндегі қуймақ семаларынакомпоненттік талдау

СемаНанатаулары

нан жалпак дөңгелек жүмса тэтті жұка

қуймақ(каз.)

+ + + (-) + + +

длины(орыс)

+ + + (-) + + +

Pffankuchen(нем.)

+ + + (-) + + +

Бұл лексемалардын ұксастыктары - ‘үн, жүмыртқа, кант, сүт қосып табаға пісірілген жұқа, жалпак, дөңгелек тэтті нан’ семалары.

Ватрушка - орыс тілінің сөзі. Жалпы этимологиясы жок. Сөзжасамдык семантикалык фактілері, бұл сөздің творог сөзіне - - ька (қазіргі - -ка) жүрнагының жалғануы аркылы жасалганын көрсетеді. Бастапкы магынасы творжькадан метатезаның нәтижесінде вотрожькага айналған. Кейбір галымдардың пікірінше. бұл сөздің туысқандык жакындыгы орыс тілінде жойылган ватра — «от» зат есімімен байланысты. Бірак семантикалык көзкарас бойынша сенімсіздеу [143, 4S0 о.]. Бидай үнына сүт, кант, тұз, наубай ұнтагы қосылып иленген камырдың ішіне ірімшік, мейіз салынып дайындалады [145, 267 б.]. Ватрушка ішіне ірімшік салыл пісірген тәтті нан [131, 27 б.]. Зерттеу нэтижесі бізге ватрушка, ватрушка, Quarkkaeulchen сөздерінің семалык мазмүнын дайындалу эдісі, формасы бойынша былайша: А+В*+ С + D1 + Е*Е3 + G7 семантикалык компоненттер түрінде көрсеіуге мүмкіндік береді.

14-кесте - Қазак, орыс жэне неміс тілдеріндегі ватрушкасемаларына компоненттік талдау

Сема

Нанатаулары

нан жалпак денгелек жұмсак тәтгі жұка

ватрушка (каз.)

+ + + (-) + + +

ватрушка (орыс)

+ + + (-) + + +

Quarkkaeulchen

1 (нем.)

+ + + (-) + + +

118

Вермишель - XVIII г. итал. тілінен енген. Итал. vermicelli - «вермишель», көпше түрі vermicello - «жауын кұрты», vermis - «кішкене кұрт» [143, 76 б.]. Вермишель - ашымаган камырдан бидай ұнынан зауытта дайындалатын жұка. дөңгелек нан өнімі [118. 82 б.].

Сөзіктердегі жэне аспаздык кітаптарга сүйене отырып. біз вермишель, Fadenmidel сөздерінін семалық мазмұнын былайша: А+В,+С4С5 С7 # D1 + E’E'E семантикалык компоненттер түрінде көрсете аламыз.

15-кесте - Казак, орыс және неміс тілдеріндегі вермишель

СемаНанатаулары

кеспе жінішке зауытта бидай жүка

вермишель(каз.)

+ + + 4- +

вермишель(орыс)

+ + 1 + +

Fadennudel(нем.)

+ + + + +

Галета - «жалпак кептірілген жұка нан» (сұлыдан жылкыга да дайындалады); пряник түрі. француз тілінен енген galette; galel «ұсак, жұмыр тас» [143. 62 б.]. Галета - кұргак жұка нан [118, 986.].

Zwieback - неміс тіліне итал. тіл. енген Biscoutto (Biskuit) - екі рет пісірілген деген магынаны білдіретін кірме сөз [DW, 1490 б.]. Берілген тусіндірмелерден біз галета, Zwieback сөздерінің семалық мазмұнын дайындалу әдісі мен формасы бойынша былайша:

*-D2+E2 семантикалык компоненттер түрінде керсетеА+В'+Саламыз.

16-кесте - Казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі гаіета семаларынакомпоненттік талдау

СемаНан атаулары

галета (каз.)галета (орыс) ZwiebackfaeM.)

нан жалпак

+

кұргак

+

кыртылдак жүка

+

XVIII г. итальян тілінен тікелей француз тілі аркылы енген кірме сөз. Алгашкы магынасы «пирожное». Итальян тіліндегі

119

Массагопі (көпше тур) тура этимологиясы жок, грек тіліндегі makaria «арпа жармасынан немесе үнынын пісірілген, ракат сезімге бөлейтін тагам» [143, 252 б.]. Макароны - нем. тіл. Makkaroni фр. тіл. macaroni ит. тіл. macaroni - «арпа үнынан немесе жармасынан дайындалган ас» [144, 561 о.]. Зауытта дайындалатын кепкен камыркеспе [131,61 б.].

Сөздіктердегі анықтамалар бізге казак, орыс жэне ңеміс тілдеріндегі макарон, макароны, Makkaroni сөздерінің семалык мазмүнын: А+В1 + С*С5 С7 + D !Er + семантикалык компоненттер түрінде көрсетуге мүмкіндік береді.

17-кесте - Қазак, орыс жэне неміс тілдеріндегі макарон семаларына компоненттік талдау____________________________________________

Сема

Нанатаулары

кеспе бидай ашымаган зауытта жұмыртка

макарон(каз.)

+ + + + +

макарон(орыс)

+ + + + +

Makkaroni(нем.)

+ + + + +

Торт - XVIII г. итальян тілінен енген кірме сөз, итал. torta, нем. Torte- «торт» лат. тілінде torta « дөңгелек нан» есімше болып табылатын torquere - «айналдыру» сөзінен енген [143, 448 б.]. Торт- нем. тіл. Torte- «торт» итальян тілінен енген кірме сөз, лат. tortus - «камырдан дөңгелек етіп эзірленген өнім» [144, 87 б.].

Торт - итальян тілінен аударганда «дөңгелек мереке наны» [137, 343 б.]. Бидай үны, сары май, каймак, жүмыртканың сарысы, ас содасы, кант косып дайындалган камырды пешке пісіріп әзірлейтін тэтті нан.

Торттың күрамдарына карай бірнеше түрлері бар. Олар: алма торты, жаңгакты торт, бал торт таргыл торт, өрнекті торт, сэбізді торт, бисквит торт т.б. [133, 200 б.]. Сөздіктердегі жэне аспаздык кітаптардагы торт сөзінің түсіндірмелері бізге бұл сөздің семантикалык компоненттерін былайша көрсетуімізге мүмкіндік береді: А+В1 + С1 + D*D2D3 + Е2Е3Е4Е4+ FIF2F3F4FSF^+G1.

120

-кесте - Казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі торт семаларына компоненттік талдау_____

СемаНанатаулары

нан тэтті кант жұмыртка сүт

торт (каз.) + + + + +торт(орыс)

+ + + . + +

Torte <нем.) + + + + +

Пряниктер — бидай ұнына бал, жұмыртка, кант, сүт жэне түрлі дэмдеуіштер косып пісірілетін тэтті нан [118. 341 б.].

Пряник - бұл тэтті нан өнімін орта гасырдагы шеберлер де пісірген. Осіресе бұл пряниктермен Архангельск. Тула. Москва. Воронеждін шеберлерінін данкы шыккан. Бұл калаларда рождество мерекесіне пісірілген түрлі шырша, журек. балык, ат жэне бұгы бейнесіндегі пряниктер өте танымал болган.

Пряниктер даітндалу әдістеріне карай үш түрге бөлінді: бас па, ойып істелген жэне жабыстырылган. Баспа пряниктері түрлі жануарлар мен ертегі кейіпкерлерінің бейнелерінде жасалынса ойып істелген пряниктер камырдан металдан эр түрлі формалармен ойып істелінді. Ал. жабыстырылган пряниктер камырдан ұлттык киімдегі адамдарды. жануарларды. кұстарды т.б. фигураларданжасалынды [118.341 б.].

Pfefferkuchen - ак бидай ұны. бал. кант, маргарин, какао, кардамон, мейіз. жұмыртка. кішкене тұз. су косып иленген камырдан рождество мерекесінде пісірілетін пряниктер [145. 200 б.].

Зерттеу нэтижелері бізге пряник сөзінін семалык мазмұнынбылайша: А+В1+С1+D1 D2+E! E2E3E5+G1G2 семанти кал ыккомпоненттер түрінде көрсетуге мүмкіндік береді.

Хлеб герман тілінен енген жалпы слав. (к. гот. hlaifs - «нан», көне нем. hleib) сөзі. алайда герман тіліне де. слав, тіліне де тел сөз болып табылуы мүмкін болып саналады. Казіргі формасы кене-орыс тіл. хлебъ көмескі айтылуынан кейін өзгеріске үшыраган. Вго! орт.жог.нем. broet, к.жог.нем. pruet, азия. Broed, африк. Broed агылш. Bread, гот. тілінен енген сөз (к. гот. hlaifs - «нан», кене нем. hlelb), алайда герман тіліне де тел сөз болып табылуы мүмкін.«Этимологиялык жагынан бұл сөз элі даулы мэселе.

Көптеген галымдар сһІеЬь (фин. Іеіра мен эстон тіл. leib) сөзінің басындагы сһ дыбысына бола герман тілдерінен енген деген пікірде. Бірак элі күнге дейін шыгу тегі белгісіз бүл сөздің бізге ундісвропатілдерінен енуі мүмкін» [146.43 б.].

121

19-кесте - Қазак, орыс жэне неміс тілдеріндегі пряник семаларына компоненттік талдау____________________________________________

СемаНанатаулары

нан тэтті дэмдеуіш бал бидай ұны

пряник(каз.)

+ + + + •f

пряник(орыс)

+ + + + +

PfefferkuchenfHCM.)

+ + + -һ

2.4 Нашхлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегібірліктердің бейэквиваленттілігі мен семалыкайы рмаш ы лы ктары

Әрбір халықтың жэне сол елдің ерекшеліктері, мэселен табиги- географиялык жагдайлары, тарихи дамулары мен элеуметтік сипаттамасы, гылымы мен өнері оның тілінен көрініс табатыны сөзсіз. Сондықтан да тіл қандай да бір ұлттың мэдени көрінісі деп айтуға болады. Онда тіл мен мэдениеттің ерекше байланыстарын білдіріп, тілдік бірліктердің семантикасының мәдени компоненті деп аталатын сөздер кездеседі. Мұндай сөздерге бэрінен бұрын - бейэквивалентті лексикалар жатады.

Бейэквивалентті лексиканы зерттеу шет тілі әдістемесін окытумен тікелей байланысты. Өткен ғасырдың 50, 60, 70- жылдарының өзінде-ақ галымдар В. Г. Шатков, Г. В. Чернов, А. О. Иванов т.б. еңбектерінен бейэквивалентті лексика, мэдени елтану компоненттері сиякты гылыми терминдерді кездестіруге болады. Болгарлык галымдар С. Н. Влахов жэне С. В. Флорин бейэквивалентті лексикага «аударылмайтын» элементтер ретінде бұдан жарты гасырдай бұрын назар аударған болатьш. Кейінірек олардың бейэквивалентті лексиканы жан-жакгы қамтыган «Непереводимое в переводе» кітаптары жарык көрді.

Зерттеушілер бейэквивлентті лексика туралы мынандай тркырым жасайды «Біз бейэквивалентті лексиканы ay дарма тіліндегі сөздік корда жок негізгі тілдің лексикалык бірлігі ретінде аныктаймыз»[147, 73 б.].

Тіл біліміне «бейэквивалентті лексика» терминін лингвистер Е. М. Верещагин мен В. Г. Костомаров енгізген болатын. Олар «бейэквивалентті лексика деп өзге тіл мен мэдениетте жок, жеке мэдени элементтерге жататын, ягни тек гана А мэдениетіне тэн, В

122

мәдениетінде жок. сондай-ак баска тілде аулармасы болмайтын ұгымдарды білдіру үшін колданылатын сөздер. Бір сөзбен айтканда бейэквивалентті лексика - баска тілдерде эквиваленті жок лексика»[148.53 б.].

Белгілі лингвист Л. С. Бархударов «Язык и перевод» монографиясында лексикалык бірліктердің арасындагы семантикалык сэйкестік түрлерін үш негізгі топка бөледі:

1) толык сәйісестік;2) жартылай сәйкестік;3) сэйкестіктің болмауы [149, 57 б.].Бұл монографияда «бір тілдін сөздік кұрамындагы лексикалык

бірліктердің сәйкестігі баска тілдің сөздік курамында толыгымен жок болса бейэквивалентті лексика туралы айтуға болатынына» ерекше көніл аударылган [149,59 б.].

«Кез келген тілдегі сөздердің басым көпшілігінің азды-көпті баска тілдермен тура сәйкестіктері болганына карамастан, әрбір тілде тек сол тілге гана тэн. баска тілдерде сәйкестігі (аналогы) жок сөздердің саны бар. Мұндай лексика бейэквивалентті лексика депаталады»[149, 68 6.].

Халыктың элеуметтік-саяси. когамдык-экономикалык. мэдени өмірі мен тұрмысы. оның элемдік көзкарасы. психологиясы мен эдет-гұрып жагдайы баска тілде сөйлейтін халыктың тілінде жок ұгымның пайда болуына себеп болады.

Тілдегі жэне мәдениеттегі мүндай айырмашылыктар түрлі деңгейлерде табылып, психолингвистика аударма теориясында «бейэквиваіентгілік». «экзотикалық лексика», «лакуналар», «варваризмдер», «этнолексемалар» деген т^рлі терминдермен түсіндіріледі. Лингвистикадагы тілдін мұндай мэселелерімен Л. С. Бархадуров. И. И. Ревзин. Ю. Розенцвейг. Г. Д. Томачин жэне баска да зерттеушілер айнапысты.

Бейэквиваленттілік - баска мәдениетте жок сөздерді екінші бір тілге аударганда дэл аудармасынын болмауынан баска сөзбен түсіндіріліп берілуі, бір тілдегі сөздердін баска тілдерде эквиваленттінін болмауы. Біз бейэквивалент-тілік лексиканы аударылатын тілдің сөздік кұрамында эквиваленті жок. негізгі тілдің лексикалык бірлігі ретінде, ягни негізгі лексикалык бірліктер магыналарының бір нұскасының көмегімен аныктай аламыз. Ю. Н. Караулов «Общая и русская идеография» атты енбегінде, «тілдердін лексикалык кұрамынын классификациясы, ереже бойынша ортак, негізгі белікке ие. сонымен катар онын ерекшеліктері байкалатын перифериялык участоктары да бар екенін жэне сол немесе баска

123

тілдің өзгешелігі абстракциянын ен жогаргы децгейінде жок болыгі кететінін, ал перифериялық иерархиялык катынастарды талдауда лакуналар бөлініп шыгатынын, лакуналардың пайда болуына мәдени-тарихи, этнографиялык факторлар себеп болуы мумкін»дегенді айтады [61,244 б.].

Бейэквивленттілік лексикасына белгілі мэдениет реалиін ерекшелігін білдіру үшін қолданылатын сөздер жатады. Реалий мен оларды білдіретін сөэдер де дара, жалғыз болып табылады. Сондыктан да біз оларды ештеңемен салыстыра да салғастыра да алмаймыз. Бейэквиваленттілік лексикасының үлкен бөлігін деректі

кұраидызаттардың

цұрақ көрпе, қоржын т.б.;2) киім атаулары: сэукеле, кимеіиек, жаулыц, шекпен т.б.;3) тагам атаулары: шелпек, бауырсақ, жент, таіқан, цоспа т.б.;4) еңбек кұрал-саймандары: диірмен, келі, келсап, астау, аяққап

т.б.; , ; 'у5) музыкалық аспатар: домбыра, қобыз, шацгыауыз т.б.Белгілі бір күбылыс, зат, нәрсе, үғым тек казак халқына гана

тэн, осыган орай сол күбылыстың, заттың, нәрсенің, ұгымның атауы неміс немесе орыс халыктарының өмірінде жоқ болгандыктан олардың сөздік корында сэйкес сөздер де жоқ. Қазақ халқы айнала коршаған дүниені түрліше кабылдауы мүмкін, соның нәтижесінде үш тілде де денотатқа негізгі тіл иелері накты номинациялык атау береді де. аударылатын тіл иелері өздері өмір сүріп отырған ортада ол денотаттың бар екендігіне карамастан номинациялык атау бермейді.

Ал, біздің монографиямыздағы салғастырылып отырған үш тілдегі нан атауларындағы тілдік бірліктерімен не.ч.есе тілдік ұгымдарымен салғастыру мүмкін емес тілдік бірліктерді бейэквиваленттілік деп атауға болады. Мысалы, қазақ тіліндегі бауырсақ, бэтір, бөкпен, жаппа нан, дөңгелек, кеспе, күліие, көмбе, цазанжаппа, салма, таба нан, тандыр нан, төңкерме, шелпек, цатырма, царма, құирык, май қосқан таба нан, нарын сөздерінің неміс тілі мен орыс тілдерінде эквиваленті жок. Ал, орыс тіліндегі каравай, коврига, корж, кулебяка; капустник, кулич, расстегай, рыбник, рогалик, розан, ромовая баба сөздері казак жэне неміс тілдеріне бейэквиваленттілік болып табылады. Неміс тіліндегі Printe, Knaeckebrot, Kommissbrot, Julbrot, Kaiserschmarren, Speckkuchen, Spekulatius, Zwiebelkuchen, Pfefferkuchen, Pfefferkuchenhaeuschen сөздерінің казак, орыс тілдерінде эквивалент! жоқ.

124

Үш тілдегі нан атауларын салгастыра карастырганымыздаолардың этнолингвистикалық кыр-сырынын ашыла түсетіндігіне көзжеткіздік. Зерттеу барысында казак, орыс, неміс тілдеріндегі нан атауларынын лексика-семантикалык өрісіндегі лексемалардың өзара катынастары мен олардың арасындагы өзгешеліктерін, ұксастыктарын тауып. айкындадык.

Казак, орыс және неміс тілдеріндегі нан/хлеб/Brot лексика- семантикалык өрісіндегі нан лексемаларында сол халыктардың ұлттык мәдени ерекшеліктері. тарихы, тұрмысы, сонымен катар этникалык және элеуметтік дифференциясы айкын байкалады. Салгастырылатын әрбір тілде нан атаулары ерекше орынга ие. Бұл осы атауларда халыктын мэдени жэне этнографиялык өзгешеліктерінің болуымен түсіндіріледі.

Үш тілдегі нан атауларын неге салынып жэне қаіай пісірілетініне карай мынадай топтарға бөлеміз:

- Пешке пісірілген;- Т андырга пісірілген;- Табага пісірілген;- Күлге;- Казанга;- Сорпа-суға кайнатып пісірілген;- Буга пісірілген;I Майга куырылган.Қурамына қарай:- кұйрык май косылган таба нан:- жылкы майы косылган;- шошка майы косылган;- шәңгіш косылган:- ром косылган.Сырпщы пішініне қарай:- Төрт бұрышты;- Дөңгелек;- Домалак;- Киыкиіа:- Сопакша Түсіне қарай:- Ак;- Кдра

125

Осындай топтарға бөлінген үш тілдегі нан атауларының курылымын казак, орыс, неміс тілдеріндегі лексемаларынын өзгешеліктері аркылы айкындап, олардың арасындағы ұқсастыктары мен айырмашылықтарын табу мақсатында салгастырмалы тұргыда талдау жасадык. Халыктың шынайы өмірі камтылып көрсетілетін нан/хлеаBrot лексика-семантикалык өрісінің лексемаларын салгастырып зерттеу, оның өткен өмірін, түрмысын, әдет-гүриы мен салт-дәстүрін еске түсіріп тереңірек біле тусуге септігін тигізеді.

20-кесте - Қазак тіліндегі нан бірліктерінің неге салыныппісірілетіне карай оөлінетін түрлері

НанПешке Таба Тандырга Қазан га КүлгеБатонСайкаҚалашТоқашХалаТоңымаВитуіикаWГалеттер Гамбургер ПиццаШүрекСандвич

Таба нан Тандыр нан Тандыр самса Лаваш

БэтірҚазанжаппаЖаппа нанҚақтамаҚарма

КөмбеКөмешКүлді-көмешкүлшетай

Қазақ, орыс және неміс тілдеріндегі нан атауларының %інеге салынып пісірілетінін” түрлеріне жіктей отырып, "табага”, івтандырга”, “казанга”, "күлге көміп” пісірілетін түрлерінің тек казак тіліне тән екенін, ал орыс және неміс тілдеріндегі нан өнімдерінің негізінен пешке гіісірілетінін аныктадык.

Жалпы алганда нан/хлеб/Brot лексика-семантикалық өрісінің казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі қүрамы бірдей (“нан-токаш өнімдері”, *4кондитерлік өнімдер”, івсорпа-суга кайнатылатылып пісірілетін”, ‘“майга куырылатын”, '“салма косып пешке пісірілетін”), алайда оларга орыс тілінде “буга пісірілетін”, қазақ тілінде 4ьбуга пісірілетін”, **жарма” косылады.

126

2Г-кесте - Кд*ақ тіліндсп чан атауларынын туртері1 * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .-...... .... - Нан _ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 1

Мш>ішянянКофі

Конппгрж<*гімлер

CVfWKyra !КЯЙНІШЫП jтпрпгти

Bvraгпсірпетін

МайгаК У К ф М И І Ы Н

Саіча і т ы п і пенисе гасірютн

Жа(*«

1 л _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _____2 3 [ 4 . . 5 " 6 t 7 4$ [Бе»пр Bafm Всртти \ burnt Ғхпьфспқ ! Ғ)*7пе\вг /м и н м ;Е&т Вфчшяпһ j Ofxiua Hmu һішычп 1 hmnm

М » Г - - щ— - . » « • 1

Бухманан

Knpmnm Кеспе Қ р І\ 4 С Щ Қаігырна;

тсюыИшппн Кекс .Тсғшиа Tfwwmun

Н В | Й Й | Й Н Н І М В Ш Н В | н В | Я Н Н НІһпамані

^ * ■ ► * • * * ■ * 6 “ ’- '• - . < » * ■ н д ь в і р я м н ^ а а А мЖент

* ч н Н н Й | Й Н " Ф а* вЯ І * ,г ' '"*9 * » • > — “— • в и и і » » - * ♦ -

Бхяанка Лаячп* Иһтек СамапШ Я Й Ш Я Ш Ш Ш Щ Я Я Л Ш Я Ы Ш Ш

Д Ыі мура**Й л и ііл г )

• ■ ■ • в в е - A K - W " • Н И И И И Ж * * * -

Палат ULwc-mm(ВкЙЯВиМИЙІМІЯНЬЙММЙИІ >«#ГИЧГРГ КіаікжГанта Ifapbm ; Ч*һрек [ Тащ* JГамбургер Ғһфттюе Рожки

і

Қрендеть Пеменеіі ( rrvemmu- -

Кучг#-М9ЦРШ

Р\жт T\verpa

ҚаЖШіЖГҒШП Торт/ / w n v f t y t

n f W O t t t

майІр С Ы Ш Ш і

табаню

I 1 К Щ л п W f f f Q l

Хворает

Лаваш Э к я е р

I Пиицп 1Caeca

Санд&мТабаню

і . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J

Тсндьюнсн- 1 - ■ ■ - — — — —

1 I 1 1\ ■ - — к - - - - — .

Тощи . .

Тема** __________________________________

Хаю і U t n m m - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - j n L r „ и — і - і т . , *

tfomnaL lh t X K

Хлеб лексика-семантикалык өрісіндеп нан атауларын дайындалу әдістеріне карай мынандай: нан-токаш бүйымдары. кондитерлік тагамдар. сорпа-суга. буга пісірілетін жэне майга қуырылатын тагамдар деп бес топка бөліп. олардын казак жэне неміс тілдеріндегі бірліктерден айырмашылыктарын тауып аныкталык. Ол22-кесгеде көрсетілген.

127

Халыктың орналаскан географиялык аймагы, климаты, айналысатын кәсібі мен шаруашылыгының ерекшеліктеріне орай бір халык тіліндегі дербес атау, неше түрлі ассоциация беретін лексеманың екінші тілде болмауы - заңды құбылыс. Бейэквивалентті лексика салгастыра зерттеулерде, аударма теориясы ментэжірибесінде айкындалады.

22-кесте - Орыс тіліндегі хлеб атауларының неге салынып • • • • • • .• •пісірілетініне караи оөлінетін түрлеріХлебПешке Таба Тандыр га I Қазанга Күлге

Батон • .jСайка • • ■Е ЕІг * asH s BSҚалаш - - If i*J| ” Л -Токаш - • - ! 1 ■ BP -Хала - • ■ 1Токыма - тт -Витушка — j 19 ДД - b " —Бутерброд - - - ГГалеттер щ Щ | 1 : : ; ; jj*.-Г амбургер • ■— Щщ* т

Пицца - •Шурек - - £ ' * ' уЛаваш - - т тСандвич - - - ж - -

23-кесте - Орыс тіліндегі хлеб атауларының пісірілу түрлеріХлеб

Нан-токашбұйымдары

Кондитерліктагамдар

Сорпа-судакайнатылыппісірілетін

Буга I піеірілетін

Майгакуырылатын

Салма косыгіпешкепісірілетін

1 2 3 4 5 6Батон Пряник Пельмени Манты Пончики ПирогиБуханка Печенье Вареники Рулет Пирожки КалинникСайка Кекс Лапша Чебуреки КулебякаКалач Торт Спагетти Беляш КапустникКаравай Пирожное Макароны Блины КурникХала Баба Вермишель Оладьи ПаштетБулка Ромовая

бабаКлецки Рыбник

Ватрушка Рожки УчпочмакКоржикКрекер

128

23-ю.стенін жалгасы1 2 3 4 5 6

ПахлаваРулетШарлоткаЭклерХворетВафля

КрендельКулич

ЛепешкаЛавашВитушкаПлюшкаПлетенкаПышкаБулочкаРозанРогаликЧурекСэндвичПиццаГ амбургерБутербродГалетаСухарьТартинкаГренкиБаранкаБубликСушка

------ 9------------------------------------

24-кесте - Неміс тіліндегі Brot бірліктсрінін пісірілу түрлеріBrot

Пешке1

BaqueteBauembrotLandbrotBrotchenButterbrot

Таба2

Тандырга3

Қазанға4

Күлге5

129

24-кестенің жалгасы1 2 3 4 5

StuUe К - ' ЩИКпЩBrezel S V' - •. • |ЁйЙДИButterkrengel • -

Eierschecke M • .»ЙІІ : V4 3 - 'I • - J s l i sZopfe • - as s • й ШіШІШ • іяШШІZwieback Ы Ш Ш K 1; '4 Ид if. Щ g ШЖЫга <*

Friichtebrol - ЛІ **. * V S »Hamburger Щ .■ 1 i : ■ ' - 1 f| -Gebildbrot v- - - - . >- - WSt • Д Н И : -

Grau brot Щ • E^vl % . 1«ВИJulbrot 1 -Knackebrot \ ^ £ 6ІШШ * B H pjp - ”KommissbrotKringel Ир** * : i - -- ЭДІИMilchbrot 1 1 * -Щ - • й І3 ' • •?г5и?і®Pizza Иа», - 1^ШЯН SB*? •• j ІЩ -Pumpernickel i f ■ ** -

Vollkombrot f _ : _ j Щ 11 ЩЩ!' і Г * -

Opferbrot фф • Uto ' •>*!Schrolbrot ВЁ. . • * •:> . A ~ 15 Д Щ І - таюУToast Ш ж 1 * ; j • ^

Неміс тіліндегі Brot өнімдерін пісірілу турлері мен әдістерінеқарай алты топқа бөліп карастырдық. Олар: нан-тоқаш бұйымдары, кондитерлік тагамдар, сорпа-суга қайнатылып пісірілетін, буга пісірілетін, майға қуырылатын жэне салма қосып пешке пісірілетін нан тагамдары.

25-кесте - Неміс тіліндсгі Brot өнімдерініц пісірілу түрлсріBrot

Нан-токашбұйымдары

Кондитерліқтагамдар

Copna-cyraкайнатылыппісірілетін

Майгакуырылатын

Салма қосылыппешкепісірілетін

1 2 3 4 5Baquete Apiclkuchen Brotsuppe Beignet BohnenkuchenBauembrot Apfelstrudel Fleckerl Fladen CannelloniLandbrot Baum-

kuchenFleckerlsuppe Kaiserschmarr

enPirogge

Brotchen Biskuit Fleischklopchen

Pfannkuchen Strudel

130

25-кестенін жалғасы

Бейэквивалентті лексиканың екінші тілде дәл баламасы, сөздіктегі сәйкестігі болмайды. беиэквивзлентті лексика — бір халыктың материалдык-рухани мәдениетіне тән, бір тілде ғана накты тілдік бірліктермен белгіленген, өзге тілдерде сырткы нысаны. ұгымдық-мазмұндык көлемі бірдей сәйкестігі жок тілдік бірліктердегенді білдіреді.

131

Бейэквивалентті лексика халықтын материалдық және рухани мәдениетінен хабардар ететін барлык мәліметтерді сактайтын, екінші бір халыктың мәдениетіне тэн емес, сондықтан сөздік күрамында жок бірліктер жаткызылады. Тілдер арасындағы бүндай айырмашылыктар эсіресе ұлттык тагамдардын атаулары, мәдени- турмыстык атаулар, туыстық атаулар, халык дәстүрлерін, діни салттарды атайтын сөздер арқылы танылады.

Қолымыздагы материалдар бойынша казак, орыс және неміс тілдеріндегі нан атауларына байланысты бейэквивалентті бірліктер жинакталды. Сонымен бірге зертеу жүмысында қазак, орыс және неміс тілдеріндегі ұлттык-мэдени ерекшеліктерінің сакталуы талданып, бейэквивалентті лексика белгіленді. Жогарыда айтылган ойларымызды жинактал, қорыта келе айтарымыз, бейэквивалентті лексика жэне олардың басқа тілге аударылуы - күрделі мәселе. себебі олар бір халыққа, ұлттык, тілдік ортага арналган.

Екіыші бөлімніц түжырымы1. Қазак, орыс, иеміс тілдерінде нан атауларына жүргізілген

компонеиттік талдау үш тілдегі нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өріс бірліктерінің курамын жүйелеп және айкындап алуга мүмкіндік берді.

2. Haw хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісінің күрылымын салгастыру эр түрлі тілдердің қүрылымдық жүйесіндегі нан атауларында ортактык жэне ерекшелік принциптерін колдана отырып олардың арасындағы уксастык пен айырмашылыктарын табуга болады:

а) тұтас алганда, уш тілдегі семаитикалык компоненттердің қүрамы (көбейткіштері, семалары) сэйкес келеді;

э) өрістердің ядросы бірліктердің саны бойынша жакын бола тұра, жеке гиперонимдерімен ерекшеленеді (мысалы, пгаба нан, тандыр нан, кулше, қазанжаппа, кулич, Speckkuchen т.б.);

б) сонымен катар тек кана казак тілінде, тек гана орыс тілінде жэне тек гана неміс тілінде кездесетін компоненттер де бар. Мысалы, тек кана казак тіліне тэн компоненттер: в \ С2, С3, С8, D5, D6, Е , Е . Тек кана орыс тілінде кездесетін компоненттер: В8, D8, G3.

3. Қазак, орыс жэне неміс тілдеріндегі нан/хлеб/Brot лексика- семантикалык өрісінің үш тілдегі қүрамы негізінен бірдей (**нан- токаш өнімдері”, "кондитерлік өнімдер”, ‘ксорпа-суға кайнатылатылып пісірілетін”, ‘"майга куырылатын”, **салма қосып пешке пісірілетін”), бірак оларга орыс тілінде “буға пісірілетін”, казак тілінде “буга пісірілетін”, %іжарма” қосылады. Үш тілдегі

132

лексика-семантикалык өріс бірліктері арасындагы негізгі айырмашылыктарға осылар да жатады. Олар үш тілдегі семантикадағы «нан» магынасындағы бұдан да күрделі айырмашылыктарды болжауга мүмкіндік береді.

4. Қазак, орыс және неміс тілдеріндегі өрістің ядросындагы лексикалык бірліктердің саны шамалас бола түра. жеке концентрлер гиперонимдерімен ерекшеленеді (мәселен, таба нан. тандыр нан,күлді-көмет т.б.).

Үш тілде де жиі кездесетін компоненттер А, В1, В2, С1, С4, С5, D1, D2, D7, D9, Ё1, Е2, Е3, Е5, Е6, Еп, Еи, О1, G3; казак тілінде сирек кездесетін компоненттер Е4, Е10, F1, F2, F3, F4, F5, F6, F7, G4, G5, G6.

Орыс тілінде сирек кездесетін компоненттер В5, В6, В8: мүлдем кездеспейтін компоненттер С2, С3 С7, С8, D6, Е7, Е8.

Неміс тілінде сирек кездесетін компоненттер В6, В7, G1; мүлдем кездеспейтін компоненттер В3, С2, С3, С6, С7, С8, D5, D6, D8, Е7, Е8.

5. Нан'хлеб'Вго1 лексика-семантикалык өрісінің кұрылымын салгастыру эр түрлі тілдердін кұрылымдык жуйесіндегі нан атауларында ортактық және ерекшелік принциптерін колдана отырып олардың арасындагы ұксастық пен айырмашылыктарын табуга болады. Сөздердің лексикалык магынасының кұрылымын аныктауды кажет болганда. сөздің магыналык күрылымындагы лексика-семантикалык ұксастыктарын салгастырудын тікелей кажеттілігі туындайды.

Салғастырмалы сөздердін семантикалык үксастыктары олардың эквиваленттілік дәрежесімен немесе олардың лексикалык магына күрылымындагы семантикалык белгілердің сәйкес келуімен айкындалады.

6. эквиваленттілік деп түрлі тілдердегі сөздердін контекске тәуелсіз тіларалық магына жагынан үнемі бір-бірімен сәйкес

• •келушілігі, ягни тепе-теңдіп.Эквиваленттілік салгастырмалы - типологиялык багыттагы

зерттеулерде үш тілдің арасындагы сәйкестіктердің түрлерін көрсету үшін жэне аудармада бір тілдің сөзін дэл сол калпында жеткізіп беру үтиін пайдалынатын амал-тәсілдердің ішіндегі ен тиімдісі болыпсаналады.

Салгастырылып отырған казак, орыс және неміс тілдерінін нан атауларында лексикалык кұрамы жагынан бір-біріне өте жакын баламалык катынастағы лексемалардың болуы. біздін пікірімізше. адам баласының өмірлік тэжірибесіндегі ортактыктар мен халыктар арасындагы мэдени-тарихи карым-катынастын болуымен тікелей байланысты деп есептейміз.

133

7. Бейэквивалеиттілік - баска мәдениетте жок сөздерді екінші бір тілге аударганда дәл аудармасының болмауынан баска сөзбен түсіндіріліо берілуі немесе бір тілдегі сөздердің басқа тілдерде эквиваленттілігінің болмауы. Аударма саласындағы мамандар лингвистикалык әдебиеттерде өзге тілдерге тән мүндай сөздерді білдіру үшін «экютикалық лексика», «лакуналар», «варваризмдер», «этнолексемалар», «бейэквиваленттілік» деген түрлі терминдерді қолданады. Жалпы, бұл угымдарды ұксас деп есептеуге болады, өйткені оларды көбінде улттық, тарихи үксастыктардың болмауыбіріктіреді.

Біздің жумысымыздагы салгастырылып отырган уш тілдегі нан атауларындагы тілдік бірліктерімен немесе тілдік ұғымдарымен салғастыру мүмкін емес тілдік бірліктерді бейэквиваленттілік деп атауга болады. Мысалы, қазак тіліндегі бауырсақ, бэтір, бөкпен, жаппа нан, дөңгелек, кеспе, кулше, көмбе, цазанжаппа, салма, таба нан, танбыр нан, пюңкерме, иіелпек, қатырма, қарма, щйрыц май қосқан таба нан, нарын сөздерінің неміс тілі мен орыс тілдерінде эквиваленті жок. Ал, орыс тіліндегі каравай, коврига, корж, кулебяка, капустник, кулич, расстегай, рыбник, рогачик, розан, ромовая баба сөздері казак жэне неміс тілдеріне бейэквиваленттілік болып табылады. Неміс тіліндегі Printe e, Knackebrot s, Kommissbrot s, Julbrot s, Kaiserschmarren r, Speckkuchen r, Spekulatius, Zwiebelkuchen s, Pfefferkuchen r, Pfefferkuchenhauschen s сөздерінің казак, орыс тілдерінде эквиваленті жок.

Демек, бул секілді тілдік күбылыстардын өзіндік табиги ерекшеліктерін салгастыра отырып таныту аркылы, біз орыс, неміс тілдерінің ерекшеліктерімен коса казак тілінің тагы да бір күпия, күнды бір кырын ашып таныгандаймыз. Айтылып отырган тіддерколданысындагы наяхлеб/Brot лексика-семантикалык өрісінің үш тіл арасындагы уксас жэне айырмашылық тустарының ара жігін ажыратумен катар, ішкерлей үңілу, ягни талдау жумыстары барысында, керісінше олардың арасындагы тыгыз байланысты да айкындай түстік.

134

Қорытынды

Сөз — тіл білімінің барлык саласынын негізгі зерттеу объектісінің бірі болып саналалы. Алайда тіл білімінің әр саласы сөздін бір кырын өз объектісі етіп алады да, өз заңдылыктары негізінде сөз етеді. Сөз мағынасына байланысты айтылатын кагидалар тек тіл теориясының гана дамуына катысты емес, онын тәжірибе үшін де мәнісі зор. Сөз семантикасы тек тілшілердін пікір таласына аркау болып коймастан, ол философияның да, психологиянын да, семиотиканың да ойларына азык болып жүр. Жалпы сөз семантикасы философиянын кей категорияларымен байланысты екенін галымдар бұрыннан білген болатын.

Тілдік жүйе табиги тілдің ішкі занына үйлес. сөздік кұрам мен грамматикалық кұрылыстың тұракты карым-катынаска тускен элементтерінін бірлігі мен тұтастыгы.

Тілдік жүйенін бірліктері арасынан сөздін орнын аныктай отырып, тілдік кұрылымның жүйесі мен сөздік күрамнын арасындагы байланысты да аныктай аламыз.

Лексика-семантикалык epic лексикалык жүйенің парадигмалык катынасына негізделеді де, олар сол жүйенін элементтерінін тен дәрежелі байланысына сүиенеді.

Лексика-семантикалык epic пен лексика-семантикалык байланыс түрлерін галымдар эр алуан кырынан зерттеп келеді.

Біздін алдымызга койып отырган максатымыз нан атауларынын магыналык өрісін талдап, екшеп, зерттеу болды.

Тілді жүйелердің жүйесі ретінде алып карастыру казіргі тіл білімінің басты түжырымдарынын бірі болып есептелінеді. Тіл бір- біріне тэуелді бірнеше кіші жүйелердің байланысынан тұратынбіртұтас жүйені күрастырады.

Тілді өзіндік күрылымы бар, бір-бірімен тығыз байланыстаболатын бөлшектердің ягни кіші жүйелерден түратын кұбылыс ретінде карастырсак. лексика аталған кіші жүйелердін бірі ретіндетанылады.

Тіл білімінде бірліктердін топтамасы epic теориясынын зерттеу нысаны болып табылады. Өріс — зат, ұгымдардын кызметтік және мағыналык үксастығы бар кұбылыстардың лексикалык жиынтыгы.

Қазіргі тіл білімінде халыктың тамыры тереңде жаткан салт- дэстүрін, мәдениетін. адамгершілік бастауларын жаңа кезкараспен карап. түсінуге кемектесетін тілдің этнолингвистикалык аспектілеріне, байланыстарына ерекше ыкылас танытылуда. Бүл тұтастай халыктың тіліне деген үлкен кұрмет кана емес. сонымен

135

катар тілдің кең аукымды канат жаюына, ашылмаган сырлары мен зерттелмегеи тустарын айкындауга мол мүмкіндік береді.

Монография барысында осы айтылган ойларымызды тагы да нактылай тускендейміз. Демек жер бетіндегі кай үлттын болмасын өз тіліне гана тән ерекшеліктерімен коса, үксас түстарыньщ болатыны мәлім. Бүл кұбылыс, әсіресе, түрмыстык атауларда көптеп кездеседі.

Зерттеу жұмыеында нан атауларына казак, орыс жэне неміс тілдері мен мэдениетін салгастыру аркылы талдау жасалынды. Генетикалык жэне типологиялык жагынан сэйкес келмейтін казак, орыс және неміс тілдеріндегі нан атауларын салгастырмалы түргыда талдау мынандай корытындылар жасауға мүмкіндік береді.

Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі тек-түрлік принципі бойынша біріккен лексемалардан түрады. Оның күрамында көлемі мен магынасы жагынан атаулардың тек-түрлік ұгымдарын білдіретін гиперонимдер мен гипонимдер бөлініп шыгады. Зерттеу жасалыныпотырган лексика-семантикалык өріс жаллы «нан» магынасын білдіретін атаулардың үгымдык иерархиясы ретінде карастырылды. Әрбір нан атауы өзінің магынасы, көлеміне карай иерархияда белгілі орынды иеленеді. Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі лексикалык бірліктері ортак нан семантикалык компоненті негізінде эр түрлі жүйелі-семантикалык катынастармен (синонимиялык, антонимиялык. гипер-гипонимиялык) байланысып жаткан біріккенсөздер тобы. Өріс күрамындагы бірліктер өзара карым-катынаска түсіп, бір-бірімен тыгыз байланысты.

Нан/хпеб:Brot лексика-семантикалык өрісі тіл лексикасының семантикалык күрылымыныц нагыз мысалы болып табылады.

Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі, жалпылаушы магыналары нан/хлеб Brot архилексемалар төңірегіне біріктірілген лексикалык бірліктердің жиынтыгы ретінде онын күрамына енген тілдік бірліктердің заттык, ұгымдык немесе функционалды касиеттерін камтып көрсетеді.

Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісі, оныүйымдастыратын лексемалардың жүйелі өзгешелігімен, ягни лексикалык бірліктердің өзара тэуелділігімен, өзара аныкталатындыгымен, сонымен катар салыстырмалы автономдыгымен және сол өрістегі сөздердің жалпы лексикалыкжүиеде оіршама оңаи аикындапатындыгымен сипатталады.

Нан хлеб. Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердінжүиелі ерекшеліп оның күрылымында синонимия, антонимия жэне

136

гилер-гипонимиялык корреляциялары болатындыгы накты мысалдармен дэлелденді.

Нан хлеб Brot лексика-семантикалык өрісіндегі синонимиялык катынастар көбінесе бір-бірімен сәйкес келіп, бір-бірін аныктап тұрады.

Біз казак, орыс және неміс тілдеріндегі нан хлеб Brot лексика- семантикалык өрісіндегі жүйелік-семантикалык катынастардың бірі- синонимиялык корреляцияларда ортак белгілердің болуымен катар, эр тілдің өзіне ғана тэн ерекшеліктерін де ажыраттык. Олар бір тілде бар синонимиялык корреляциялардың екінші бір тілде мүлдем кездеспеуі, кездесе қалса. саны жагынан тең түспеуімен ерекшеленеді. Бұл эр тілдің өзіндік ерекшелігін танытатындыгыменбайланысты екендігі даусыз.

Казак, орыс жэне неміс тілдеріндегі нан атауларындагы мағыналары толыгымен немесе жартылай сэйкес келетін, контекстерде бірін-бірі алмастыра алу мүмкіндіктері бар лексикалык бірліктердін синонимдік катарларын жинактадык.

Қазак тіліндегі синонимдік сөздіктен: Жент / / қоспа. Жент V/ қоспа - тары мен бидай талканынан, үгітілген ірімшіктен кант, май косып жасалган тагам [ҚТСС, 258 б.] деген бір синонимдік байланыс катарьш жэне неміс тіліндегі синонимдік сөздіктен: Honigkuchen г // Syn. Lebkuchen г [98. 366 б.]: Sandtorte е / / Sartdkuchen г [98. 596 б.] сиякты екі синонимдік корреляциялар катарын таптык, ал орыс тілдеріндегі синонимдік сөздіктерде нан атауларына байланыстысинонимдік жұптарды кездестірмедік.

Мұны бұл сөздердін деректі магыналарымен түсіндіруге болады. Алайда, бұл сөздер синонимдік сөздіктерде көрсетілмесе де синонимдік магыналарының ұксастыктары бізге ол сөздерді «синонимдер» деп есептеуге мүмщндік береді деп есептейміз.

Нан/хлебВМ лексика-семантикалык өрісіндегі нан атауларының бірліктері казак тілінде төрт. орыс тілінде жеті. немістілінде он бір синонимдік корреляциялар катарын тұзеді.

Біздің жұмысымызда салгастырылып алып отырган үш тілдегі нан атауларынын лексика-семантикалык өрісінде антонимиялык байланыстар мүлдем кездеспейді деуге де болады. Алайда. карастырып отырган жұмысымызда казак, орыс жэне немістілдеріндегі нан^хлебВгоі лексика-семантикалык өрісіндегі нан бірліктерінің арасында орнайтын антонимиялык байланыстар нан атауларынын түрін-түсін. касиеттерін, салмактарын бір-бірімен карама-карсы койып, кайшы мәндес сөздер негізінде аныкталды.

137

Талдау барысында үш тілдегі де антонимдік сөздіктерден нан атауларына катысты антонимдік жұптарды кездестірмедік. Әйтсе де, біздін жинастырган материалымыздагы нан атауларындагы лексемалардьщ ұғымдарындағы қарама-қареылық мәндері, бір сөз таптарынан болуы бізге бұл бірліктерді антонимдік катарларга жатқызуымызга мүмкіндік береді деп санаймыз.

Жүргізілген талдаулардан лексика жүйесіндегі негізгі семантикалык байланыс болып саналатын иеархиялық гипер- гипонимиялык катынастың нан атауларынын лексика-семантикалык өрісіндегі барлык атауларда орнай бермейтінін байкаймыз.

Қолымыздагы материалдарды қолдана отырып, үш тілдегі нанхіеб Brot лексика-семантикалык өрісіндегі лексикалыкбірліктерді лексика-семантикалык өрісті қүрайтын негіз ретінде карастырдық.

Жүмыста жалпылаушы (интегралды) жэне даралаушы (дифференциалды) семаларымен анықталатын нанхлебВгоі лексика- семантикалык өрісті күрайтын 277 нан атауы бір жүйеге түсіріліп нан ұгымының үш тілдегі тілдік табигаты жан-жакты қарастырылды. Қазак, орыс және неміс тілдеріндегі нан атаулары - үш үлттың рухани негізі мен байлыгы, өйткені ол халыктың бүкіл өткені мен бүгінгісін, мэдени казынасын сақтап келеді. Олар үрпақтан-ұрпақка мұра болып келе жатқан табигат қүбылыстарын, салт-дэстүрлерін, тілдің семантикасын, ягни тілдік магыналардың маңыздылыктарын

v sсақтаиды.Қазак, орыс, неміс халыктарының нан атауларындагы лексикалык

бірліктердің ерекшеліктерін салгастыра зерттеу аркылы олардың ортактыктары мен өзгешелік-тері анықталды. Нан/хлеб/Brot лексика- семантикалык өрісіндегі нан атауларынын неге салынып пісірілетініне байланысты “пешке”, Рабата”, *чтандырга”, “казанга”, *4күлге көміп пісірілетін” жэне пісірілу түрлері бойынша “нан-тоқэш өнімдері”, “кондитерлік өнімдер”, “жарма”, “сорпа-суга қайнатылатын”, “бугапісірілетін , маига куырылатын , салма косып пешке пісірілетш депажыраттык.

Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі нан бірліктеріне жургізілғен компоненттік талдау нан агауларының “сыртқы пішініне” карай казак тілінде домаіақ бауырсақ, бармақ бауырсақ, жалпақ бауырсақ, бүрама бауырсақ, еспе бауырсақ, қиықша, сэлде, үчпочмак, орыс тілінде ромовая баба, блины, кекс, корж, кулич, курник, пряникрасстегаи, рыбник, калач, караваи

Kringelказак тьннде куирык косылган

138

орыс тілінде кіпинник. ромовая баба, неміс тілііще Speckkuchen г, SpeMatim г, Zwiebelhtchen г, Ғуфгкисһеп г. Pfefferktichenhduschen sдеген түрлерін, “камырдын түсіне** карай уш халыкта да нан ақ, қара үндардан пісірілетінін. ал “камырдын түріне” карай нан онімдері үш халыкга да ашыган / ашымаган, қаттама. үгшмелһ бнсквитті қамырдан дайындататынын аныктауга му-мкіңдік берді.

Казак, орыс және неміс тілдеріндегі нан атауларының “неге салынып пісірілетіЧГ түрлерін жіктей отьфып. “табаға”, “тандырга . “казанга”, “күлге кеміп" пісірілетін түріерінін тек казак тіліне тән екенін. ал орыс, неміс тілдсрінде нан өнімдері иегізінен пешкепісірілетінін аныкгадык.

Нан хіеб Brot лексика-семантикалык өрісінін үш тілдегі негізгікұрамы бірдей (нан-токаш өнімдері. кондитерлік өнімдер. сорпа-сугакайнатылып пісірілетін, майга қуьфылатын. салма косып пешкепісірілетін), алайда оларга орыс тілінде “буга пісірілетін”. казак тілінде“буга пісірілетін" жэне “жарма' косылатынын айкындадык.

Корыта айтсак. салгастырмалы әдіс арқылы жасалган талдау негізінде кұрылымы эр түрлі тілдер тобына жататын казак, орыс, неміс халыктарынын нан атауларындагы лексемалардың тарихи және әлеуметтік жагдайларынан пайда болган ұксастыктары мен айырмашылыктары бар, алайда семантикалык мазмүны бірдей тілдікбірліктер ретінде танимыз.

139

Әдебиеттер

1 Жилкубаева А. Ш. Термины питания в казахском языке (в этнолингвистическом освещении): Автореф. дис. канд. филол. наук.- Алма-Ата, 1991. - 22 с.

2 Искакова 3. Д. Наименования продуктов питания в русском и казахском языках : дис. ... канд. филол. наук. - Алматы, 1994. -199 с. Л Щ I

3 Қазақ тілінің кыскаша этимологиялык сөздігі / ред кол. А. Ы. Ыскаков, Р. Сыздыкова, UL1. Сарыбаев. - Алматы : Ғылым, 1966. -

4 Аракин В. Д. Сравнительная типология английского и русского языков : учеб. пособие для пед. ин-тов. - М .: Просвещение, 1989 .-256 с.

5 Аракин В. Д. Типология языков и проблема методического прогназирования: Учеб. пособие для пед. ин-тов. - М. : Высшая школа, 1989. - 157 с.

6 Буранов Дж. Сравнительная типология английского и русского языков. Щ М .: Высш. школа, 1983. - 220 с.

7 Bussmann Н. Kontrastive Linquistik. In Lexikon der Sprachwissenschaft 27. - Stuttgart: Kroner, 1990. - 160 s.

8 Гумбольдт В. фон. Избранные труды по языкознанию. - М. : Прогресс, 1984. - 398 с.

9 Гак В. Г. Сопоставительная лексикология (на материаіе французского и русского языков). - М .: Наука, 1981. - 111 с.

10 Leisi Е. Der Wortinhalt. Seine Struktur im Deutschen und Englischen. - Heidelberg: Quelle and Meyer, 1961.-131 s.

11 Nickel G. Kontrastive Linguistik // Lexikon der germanistischen Linqistik. - Tubingen, 1973. - 200 s.

12 Рождественский Ю.В. Введение в языкознанию. - М. :Academia, 2005. — 336 с.

13 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. § М .: Прогресс, 1993.-265 с.

14 Ярцева В. Н. Контрастивная грамматика. - М. : Наука, 1981.-1 1 1 с . . Щ - ■ >

15 Ахметжанова 3. К. Функционально-семантические поля русского и казахского языков: (Опыт сопоставительного исследования). - Алма-Ата: Наука КазССР, 1989. - 108 с.

16 Ахметжанова З.К. Сопоставительное исследование лексики тюркских (казахского, киргизского, узбекского) и русского языков:

140

(универбы и перифразы): Автореф. дис. канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1986. - 24 с.

17 Букетова Н. И. Реликтовая корневая морфема как языковая универсалия. - Алматы: Казахстан, 1994. - 296 с.

18 Жаналина Л.К. Сопостовительное словообразование русского и казахского языков. - Алматы : РИК. 1988. - 154 с.

19 Жаркынбекова Ш. К. Языковая концептуализация цвета в казахском и русском языках : автореф. дис. ... д-ра филол. наук. -Алма-Ата, 2004. - 49 с.

20 Исенгалиева В. А. Тюркские глаголы с основами, заимствованными из русского языка. - Алма-Ата : Наука 1966. -245 с.

21 Копыленко М. М., Ахметжанова 3. К. Лексическая и морфологическая интерференция в русской речи казахов. -Алма-Ата: Наука 1987. - 120 с.

22 Мурзалина Б. К. Коммуникативная природа интонации в сопостави-тельном освещении : дис. ... д-ра филол. наук. - Алматы.2003. - 200 с.

23 Сулейменова Э. Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. - Алматы : Демеу, 1996. - 208 с.

24 Хасанов Б.Х. Казак тілінде сөздердін метафорлы колданылуы. - Алматы : Мектеп, 1996. — 203 б.

25 Бондарко А. В. Проблемы грамматической семантики и русской аспектологии. - С Пб : Изд. Санкт-Петербург. 1996. - 219 с.

26 Гулыга Е. В., Шендельс Е. И. Грамматико-лексические поля в современном немецком языке. - М .: Наука 1969. - 183 с.

27 Гайсина Р. М. Лексико-семантическое поле отношения в современном русском языке. — Саратов. 1981. - 196 с.

28 Jpsen G. Der neue SprachbegrifF. Zeitschrift flier Deutschkunde.- Heidelberg, 1932.-S . 1-18.

29 Караулов Ю. H. Общая и русская идеография. - М. : Наука1976.-355 с"

30 Новикова Н. С. Семантическое поле обозначений воли в современном русском языке : автореф. дис.... канд. филол. наук. -М., 1986. - 16 с-

31 Стернин И. А. Лексическое значение слова в речи. - Воронеж : Изд. Воронежского университета 1985. - 171 с.

32 Trier J. Altes und Neues vom sprachlichen Feld. Duden - Beitrage zu Fragen der Rechtschreibung der Grammatik und des Stills. - Mannheim: Zurick, 1968. -S . 1-10.

141

33 Филин Ф. Г1. О лексико-семантических группах слов И Езиковедски изследования в честь акад. Стефана Младенова - София, 1957. - С. 523-538.

34 Аскар Л. Қазак тіліндегі тәулік кезеңдері атаулары : Филол. гыл. канд. дис. - Алматы, 2005. - 109 б.

35 Ержанов М. Лексико-семантическая группа слов, описывающих внеш-ность человека: (стуктурно-семантическая характеристика прилагательных и адъективированных существительных в казахском языке) : автореф. дис.... канд. филол.наук. - Алма-Ата, 1988. - 29 с.

36 Жолдасбек А. О. Компонентный анализ лексико­семантической группы «одежда»: (на материале русского и казахского языков): Автореф. дис. канд. филол. наук. - Алматы,2000. - 24 с.

37 Карменов Н. Ғ. Лекика-семантикалык байланыс түрлері (казак жэне араб тілдеріндегі дене мүше атаулары бойынша): филол. гыл. канд. дис. автореф. - Алматы, 2002. - 26 б.

38 Қайырбекова Ү. Ж. Түркі лексикасын компонента талдау (казак, турік, өзбек тілдеріндегі үй жануарлары атаулары негізінде): филол. гыл. канд. д и с .... автореф. - Алматы, 2004. - 25 б.

39 Өмірбекова М. Ш. Қазіргі казак тіліндегі ою-өрнекке катысты лексика : филол. гыл. канд. дис. автореф. - Алматы, 1996. -19 б. ■

40 Сулейменова 3. Е. Семантическая структура глаголов со значением «радоваться»: (на материале казахского, русского, немецкого и английского языков): автореф. дис. канд. филол. наук. - Алматы, 2001. — 23 с.

41 Сагатоэа С. С. Разноименность возрастных и ролевых номинаций в системе "Человек - Адам” : автореф. дис. канд. филол.наук. 4 Алматы, 2005. Й 23 с.

42 Джапанов А. А. Киргиз тилинин тамак-аш лексикасы: Филол. гыл. канд. дис.... автореф. - Бишкек, 2004. - 22 б.

43 Күштаева М.Т. «Тары» концептісінің семантикалыккурылымы мен лингвомэдени мазмұны: филол. гыл. канд. дис.автореф. - Алматы, 2002. - 30 б.

44 Кулпеисова 3. Л. Лингвотипологические и национальнокультурные особенности тематической группы «пища»: автореф. дис. канд. филол. наук. - Алма-Ата, 2004. - 27 с.

45 Леонова А. И. Лингвокультурологическая специфика кулинаронимов : автореф. дис. канд. филол. наук. - Тверь, 2003. -18 с.

142

46 Синячкин В. П. Лингвокультуремы концепта ХЛЕБ в русском языке и русской культуре // Русское слово в мировой культуре: X конгресс МАПРЯЛ. -СПб., 2003. - С. 55-57.

47 Шабулдаева Н. И. Названия хлеба в русском и белорусском языках: Автореф. дис. канд. филол. наук. - Гомель. 2004. - 22 с.

48 Соссюр Ф.де. Курс общей лингвистики // Труды по языкознанию. - М .: Прогресс, 1977. - С. 31-285.

49 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию : в 2-х т. - М .: Изд-во АН СССР, 1963. - Т. 1. - 384 с.

50 Мельничук А.С. Понятие системы и структуры языка в свете диалектического материализма - М .: Высш. шк., 1988. - 220 с.

51 Бенвенист Э. Общая лингвистика. - М. : Прогресс, 1974. - 447 с.

52 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы : Казак университеті, 1993. § 496 б.

53 Кузнецова Э. В. Лексикология русского языка : учеб. пособие для филол. фак. ун-тов. - М .: Высшая школа 1989. - 216 с.

54 Покровский М. М. Избранные работы по языкознанию. - М .: Изд. АН СССР, 1959. - 382 с.

55 Апресян Ю.Д. Дистрибутивный анализ значений и структурные семантические поля // Лексикографический сборник. - М.: Государственное издательство иностранных и национальныхсловарей, 1962. - Вып. 5. - С. 52-72.

56 Кайдар Ә. Қазак тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка - Алматы : Ана тілі. 1959. - 304 б.

57 Оразов М. Казак тілінін семантикасы. - Алматы : Рауан,1991.-2166.

58 Калиев Б. Тілдін лексика саласындагы жүйелік мәселесі // Казак тілінің көкейтесті мәселелері. - Алматы : Дайк-Пресс. 1997. -Б. 53-60

59 Кронгауз М. А. Семантика. Учебник для вузов. - М. : Рос.гос. гуманит. ун-т, 2001. - 399 с.

60 Щур Г. С. Теория поля в лингвистике. - М. : Наука 1962. -235 с.

61 Караулов Ю.Н. Стуктура лексико-семантического поля // Научные доклады высшей школы. Филологические науки. — 1972. —№ 1 .-С . 57-68.

62 Москович В. А. Три метода обнаружения лексико­семантических связей слов // Вопросы описания лексико­семантической системы языка Тезисы докладов научной

143

конференции : в 2-х ч. / отв. ред. А. А. Санкин. - М., 1971. - Ч. 2. - С. 35-38. л.

63 Тарланов 3. К. Методы ипринципы лингвистического анализа: Учебник для госуниверситетов. - Петрозаводск : Изд-воПетрГу, 1995. - 192 с.

64 Вайсгербер J1. Родной язык и формирование духа. - М., 1993.- С. 60-62.

65 Денисов П. Н. Лексика русского языка и принципы ееописания. - М .: Русский язык, 1980. - 253 с.

66 Слесарева И.П. Проблемы описания и преподования русскойлексики. - М .: Русский язык, 1990. - 176 с.

67 Хасанов Ғ. Семантикалык өріс // Ізденіс. - 1996. - № 5. - Б.23-27

68 Фабианова Н. Методические основания сопоставительно­типологического исследования эквивалентных лексико­семантических групп: (на материале глаголов положительных эмоций в русском, словацком и английском языках): Автореф. дис.канд. филол. наук. - М., 1982. - 24 с.

69 Дмитриева Н.А. Лексико-семантическое поле «культура» в языковой картине мира: Автореф. дис. канд. филол. наук. — Донецк, 1995 .-16 с.

70 Исабекова К. Лексико-семантическая структура словообразовательного гнезда с глаголами говорения : автореф. дис.... канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1994. — 16 с.

71 Кияшева А.А. Семантическое поле глаголов эмоций в современном русском иказахском языках : автореф. дис... канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1985. - 15 с.

72 Кажигалиева Г. Ж. Эмотивы в лексико­словообразовательной системе современного русского языка (семантическое поле «гнев») : автореф. дис. канд. филол. наук. -Алма-Ата, 1997. - 26 с.

73 Қалиев Б.Қ. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. - Алматы :Ғылым, 1988.—159 6.

74 Лещенко В. Л. Стуктура русского и белорусского макрополя причинности // Словообразование и номинативная деривация в славянских языках: Материалы IV Республиканской науч.конф. :в 2-х ч. - Гродно, 1992. - Ч. 2. - С. 132-134.

75 Манкеева Ж. А. Мэдени лексиканың үлттық сипаты. - Алматы : Гылым, 1997. - 272 б.

144

76 Тихонова М. Ю. Лексико-фразеологическая микросистема «много» в современном русском языке: Автореф. дис. канд. филол.наук. - М., 1971. — 13 с.щ

77 Пелих Е. А. Структура лексико-семантического поля желания (на материале русского, украинского, английского языков): автореф. дис. канд. филол. наук. - Саратов. 1984. - 18 с.

78 Пшенина Т.Е. Дискурсное описание языковой личности Катулла : дис. канд. филол. наук. - Алматы, 2000. - 112 с.

79 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. - М. : Советская энциклопедия, 1966. - 608 с.

80 Кузнецова А. М. Структурно-семантические параметры в лексике: (на материале английского языка). - М.. 1980. - 380 с.

81 Лендваи Э. Лексическая семантика русского языка. -Budapest, 1998.— 260 с.

82 Косериу Э. Лексические солидарности // Вопросы учебнойлексикографии. - М., 1969. — 104 с.

83 Кобозева И. М. Лингвистическая семантика - М. :Эдиториал УРСС, 2000. — 352 с.

84 Городецкий Б. Ю. К проблеме семантической типологии. -М .: Изд-во Московского университета 1969. - 564 с.

85 Кузнецова А. И. Понятие семантической системы языка и методы ее исследования: (Из истории разработки данной проблемы в современном зарубежном языкознании). - М.. 1963. - 57 с.

86 Болганбаев Ә. Қазак тіліндегі синонимдер. - Алматы:Ғ ылым, 1970. - 336 б.

87 Оразбаева Ф. Ш. Қазіргі казак тіліндегі сын есім синонимдер.— Алматы : Мектеп, 1988. — 128 б.

88 Евгеньева А. П. Основные вопросы лексической синонимики // Очерки по синонимике современного русского литературного языка / отв. ред. А. П. Евгеньева - М.-Л.: Наука 1972. - С. 4-29.

89 Булаховский А. А. Введение в языкознание. — М. :Учпедгизд., 1954. - Ч. 2. - 175 с.

90 Новиков Л. А. Синонимия // Лингвистический энциклопедический словарь. — М. : Советская энциклопедия. 1990. —С. 446-447.

91 Апресян Ю. Д. Избранные труды. Лексическая семантика. -М .: Школа «Языки русской культуры», 1995. - Т. 1 - 472 с.

92 Бережан С. Г. Теория семантических полей и синонимия // Проблемы языкознания: Доклады и сообщения советских ученныхна X Международном конгрессе лингвистов. — М. : Наука. 1967. —С. 165-169.

145

93 Мельчук И. А. Строение языковых знаков и возможные формально-смысловые отношения между ними // Известия АН СССР. Серия литературы и языка. - 1968. - Т. 17, - вып. 5. - С. 426-438.

94 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер: Педагогикалық институттарда сырттан оқитын студенттер үшін көмекші кұрал. - Алматы, 1957. - 88 б.

95 Брагина А.А. Синонимы в литературном языке. - М. : Наука,1986 .- 128 с. /

96 Болганбаев Ә., Қалиүлы Ғ. Қазіргі казак тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. - Алматы : Санат, 1997. - 256 б.

97 Беқтұров Ш. Қазақ тілі. - Алматы : Атамура, 2006. - 336 б.98 Worterbuch der Synonyme und Antonyme / Herausgegeben von

Erich und Hildegard Bulitta, 1962. - 225 s.99 Лебедева Л.Б. Типы семантичеких связей слов в

современном английском языке : автореф. дис. канд. филол. наук. —М., 1977. - 24 с.

100 Комиссаров 3. В. Проблема определения антонима (о соотношении логического и языкового в семасиологии) // Вопросыязыкознания. - 1975. - № 5. - С. 49-59.

101 Кондаков Н.И. Логический словарь справочник. - М. : Наука, 1975. - 486 с.

102 Шубина О. И. Условия актуализации антонимических отношений // Систематические взаймодейстия языковых единиц. —М .: Наука, 1985.- С . 143-149.

103 Львов М.Р. Словарь антонимов русского языка. - М.: Рус. яз., 1988.-384 с.

104 Мусин Ж. Қазак тілінің антонимдер сөздігі. - Алматы : Мектеп, 1984.-176 6.

105 Исабеков Б. Лексическая антонимия в современном узбекском языке : автореф. дис. канд. филол. наук. - Ташкент, 1973.- 16 с.

106 Болганбаев Ә. Қазақ тіліндегі антонимдер // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 1959 .-№ 19.- Б . 51-53

107 Иванова В.А. Антонимия в системе языка. - Кишинев : Штинца, 1982. - 164 с.

108 Жумабекова А. Г. Оппозитивный анализ антонимических единиц казахского и русского языков : дис. канд. филол. наук. - Алматы, 1995.- 161 с.

109 Грицкат И. О антонимии // Зборник за филолопуу и лингвистику / Нови Сад. - 1961. - № 4. - С. 87-90.

146

110 Philosophisches Worterbuch / Herausgegeben von G. Klaus und M. Buhr. VEB Bibliographisches Institut. - Leipzig: 3-Aufl., 1965. -20&s.

111 Миллер E. H. Антонимия в лексике и фразеологии (на материале немецкого и русского языков): Дис. канд. филол. наук. -М.. 1976. - 53 с.

112 Жұмабекова А. Г. Казак тілінін антонимдер сөздігі. 1 Алматы. 2000. —1.84 б.

113 Цветков Н. В. Методология компонентного анализа, его сферы и границы: (на материале лексики русского языка) : дис.... канд. филол. наук. - М .: РУДН, 1985. - 190 с.

114 Мусаев К. М. Лексикология тюркских языков. 1 М .: Наука.1984.-2 2 9 с.

115 Касиманов С. Казактын ұлттык тагамдары. - Алматы. 1977.- 9 0 6.

116 Лысякова М. В. Гипонимия в русском языке: (Теория. Анализ. Типы гипонимов): Автореф. дис. канд. филол. наук. - М..1 9 8 6 .-17 с.

117 Салкынбай А.. Абакан Е. Лингвистикалык тусіндірмесөздік. - Алматы : Сөздік-Словарь, 1993. - 304 б.

118 Похлебкин В. В. Кулинарный словарь. - М. : ЗАОЦентрполиграф. 2000. — 503 с.

119 Магеррамова С. А. Сравнительное исследование парадигматических отношений в лексической системе русского и азербайджанского языков : автореф. дис. д-ра филол. наук. - Баку,2004. - 54 с.

120 Кацнельсон С. Д. Содержание слова, значение иобозначение. — М .-Л .: Наука. 1965. - 110 с.

121 Падучева Е. В. Парадигма регулярной многозначностиглаголов звука // Вопросы языкознания. —1998. — № 5. — С. 3—23.

122 Кузнецов А. М. Проблемы компонентного анализа влексике. — М., 1980. — 60 с.

123 Комлев Н.Г. Компоненты содержательной структурыслова. - М .: Изд. Московского университета. 1969. - 192 с.

124 Токтарова Т.Ж. Семантика глаголов созидания казахскогои русского языков : автореф. дис. канд. филол. наук. - Алматы. 1998.- 26 с.

125 Варина В. Г. Статус денотата в сфере значени и употребления слова // Сборник научных трудов Московского института иностранных языков им. М. Тореза. - М.. 1977. - Вып.124. - С. 74-86.

147

126 Колшанский Г. В. Контекстная семантика. - М., 1980. - 149 с.

127 Алефиренко Н. Ф. Спорные проблемы семантики: Монография. - Волгоград: Перемена, 1999. - 274 с.

128 Гудавичюс А. И. Принципы построения и содержаниясопоставительной семасиологии : автореф. дис. д-ра филол. наук. —М., 1989. - 40 с.

129 Қалиев Б., Жылкыбаева А. Сөз магыналарының негіздері: Оку куральі. - Алматы, 2002. В 110 б.

130 Сергеева Т. В. Гиперо-гипономическая структурация машиностроительной терминологии английского глагола // Семантические механизмы в системе лексической номинации и в актах коммуникации: Сборник научных трудов Московского института иностранных языков им. М. Тореза. - М., 1989. - Вып. 335. - С. 39-46.

131 Садықов Б. Ак дастарқан. - Алматы, 1987. - 225 б.132 Шаңырақ / Жауап ред. Р. Н. Нургалиев. - Алматы : Кітап,

1987.-567 б.133 Шай дастарканы / Қураст. 3. К. Башбаева. - Алматы, 1994. -

287 б.134 Русский семантический словарь. Толковый словарь,

систематизированный по классам слов и значений / под общей ред. Н. Ю. Шведовой. - М .: Русский язык, 1992. - Т. 2. - 250 с.

135 Толковый словарь русского языка / под ред. Д. Н. Ушакова- М.: ОГИЗ, 1934. - Т.4. - 1567 с.

136 Словарь русского языка С.И. Ожегова / под ред. Н. Ю. Шведовой - М .: Русский язык, 1990. - 928 с.

137 Справочник кулинара: Рецепты и термины / сост.В. И. Рыженко. — М .: Махаон, 2000. - 416 с.

138 Wir kochen gut // Redaktion Hauswirtschaft. - Leipzig, Verlag fur die Frau, 1968. - 240 s.

139 Kochkunst // Redaktion Hauswirtschaft. - Leipzig, Verlag furdie Frau, 1985.-575 s.

140 Ахманова О. С. Очерки по общей и русской лексикологии. - М., 1957.- 180 с.

141 Юсупов У. К. Проблемы сопоставительной лингвистики: Автореф. дис.... д-ра филол. наук .-М ., 1983.-37 с.

142 Манакин В. Н. Сопоставительная лексикология. - Калининград : Знания, 2004. - 326 с.

148

143 Шанский Н. М., Иванов В .В., Шанская Т. В. Краткий этимологический словарь русского языка. - М Просвещение. 1975.- & 3 с .

144 Фасмер М. Этимологический словарь русского языка / под ред. Б. А. Ларина. - М .: Прогресс, 1964. - Т. 1. - 543 с.

145 Friedrich Kluge. Etymologisches Worterbuch der deutschen Sprache / Hrsg. Von Walter de Gruyter. - Berlin: New York, 1975. - 915 s. \

146 Черных П. Я. Историко-этимологический словарь современного русского языка : в 2-х т. - М. : Рус. яз. - Медиа. 2006.- 559 с.

147 Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. - М.,1986.-416 с.

148 Верещагин Е. М., Костамаров В .Г. Язык и культура: Лингвострановедение в преподовании русского языка какиностранного. - М .: Русский язык, 1983. - 269 с.

149 Бархударов Л. С. Язык и перевод. Вопросы общей и частной теории перевода. - М .: Международные отношения. 1975. -240 с.

149

Мазмұны

Кіріспе 31 Нан/хлеб/brot лексика-семантикалык өрісі аясыыдағы

жүйелі-семантикалык корреляциялар7

1.1 Лексика-семантикалық өрістегі бірліктердің жүйелілік байланыстары

7

1.2 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердің синонимиялык корреляциялары

19

1.3 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердің антонимиялык корреляциялар

28

1.4 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердің гипер-гипонимиялык корреляциялары

37

Бірінші бөлімнін тұжырымы 542 Нан/хлеб/brot лексика-семантикалык өрісінің

семантикалық құрылымы: ұксастықтар және айырмашылыктар I

56

2.1 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердін семантикалык компоненттері

56

2 2 Ш Ш 0 Ф Ш Ш Й Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісінің семантикалык құрылымы мен тіларалық катынастары: \іксастыктар жэне айырмашылыктар

66

2.3 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалык өрісіндегі бірліктердіц эквиваленттілігі мен семалык ұксастыктары

110

2.4 Нан/хлеб/Brot лексика-семантикалық өрісіндегі бірліктердің бейэквиваленттілігі мен семалык ай ы рмаш ыл ы ктары

122

Екінші бөлімніц тұжырымы 132Корытынды 135Әдебиеттер 140

Д. Е. Капанова

НАН/ХЛЕБ/BROT ЛЕКСИКА- СЕМАНТИКАЛЫК ӨРІСІ

Монография

Техникалык редактор 3. Ж. Шокубаева Жауапты хатшы Е. В. Самокиш

Басуга 31.03.2015 ж.Әріп түрі Times.

Пішім 29,7 х 42 К. Офсеттік кагаз. Шартты баспа табагы 7,03 Таралымы 500 дана

Тапсырыс № 2549

«КЕРЕКУ» БаспасыС.Торайғыров атындагы

Павлодар мемлекеттік университеті140008, Павлодар к., Ломов к., 64