4

'Ό

FERNAND BRAUDEL

QJΛΙΚΟΣ (ίίjOΛITIΣMOΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ::JιAΠITAΛIΣMOΣ

(150ς -180ς αΙώνας)

ΤΟΜΟΣ Α'

Οί δομές τnς καθnμερινnς ζωnς:

τό δυνατό καί τό αδύνατο

ΜΕΤΑΦΡ ΑΣΗ: ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΑΣΔΡ ΑΧΑ

ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΝΣητοΥΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ τΡΑπΕΖΑΣ ΑΘΗΝΑ1995

5

FERNAND BRAUDEL της

Γαλλικης . Ακαδημίας

Ύλικός Πολιτισμός, Καπιταλισμός καί ΟΙκονομία (XVe - XVIII· αΙώνας)

Τόμος Α ΟΙ ΔΟΜΕΣ ΤΗΣ ΚΆΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΖΩΗΣ:

ΤΟ ΔΥΝΑΤΟ ΚAJTO ΑΔΥΝΑΤΟ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: AlΚATEPINH ΑΣΔΡΑΧΑ

6

Τίτλος πeωτoτότoυ: Civilί6atΪon materielle. economie et aρitaIismc. 'X:'ιr - XVIllc siecle

tornc 1 LES STRUcruRES ου QUOTIDIEN: LE POSSIBi,E ΕΤ L' IMPOSSIBLE

© Copyright Υιά 't'ήv ω.ηνική fxδσση: Μορφαιηκό ΊνοτtΤΟ;;ΤQ Ά~ι.κή;Tράn:εζας:

'Αθήνα 1995

ISBN set 960-8405·12-2 ISBN ΤΑ 96O-84Q5-13-O

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: ΕΛΕΝΗ ΣΜΑΡ ΑΓ ΔΗ

ΕΠ1ΜΕΛΕΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ: ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΕΛΛΙΑ ΔΙΟΡΘΩΣΕιΣ ΚSIMENΩN: MAPr APrrA ΚΡΕΜΜΥ ΔΑ

7

Στήν Paule Braudel στήν δποία δφείλω Κ4 τ66ι6λ{ο

F.B.

8

9

Εσαγωγή

Οταν, στά 1952, ό Ιι.ιcίen Febv.e μοϋ άνέθεσε τη σόV'rαξη αιrmo 'Τού fpΎOu Υιό τη σειρά Destins du Monde πού τότε αιφl6ώς δημlουρΥσίι­σε, δέν μπορουσα νά φανταστώ ότι άρχιζε Υιό μένα μlά άτελείωτη

περιπέτεια. 'Επρόκειτο, Krn' σρχήν, Υιό μιά άπλή παpouσiαση τΩv έργων 11011 όναφ€poνται στήν οΙκονομlκη «ΠορΙα της προβιομηχανικής Ε(ιρώτιη<;. 'Αλλ.ά, έκτός όπό 1'6 δη οίσθόνθηκα συχνά τήν άνόγκη νά ιπισrpέψω σrίς πηγές, όμοΛόγω πώς, στήν πορεΙα τών έρεuνών μου, βΡιθηκα σέ άμηχαviα παρα.κολουθώντος άπό xovrCι ήs λεγόμΕΝΕS οίκοvoμlκές ;ΤΡαΥμοτlκότητες, άνάμεσα σrόν 150 καίτδν 130 οίώνα. Αίτία ή'rαντό όπλόγεΥονός δη σΙ πpαy~ μαηκ:ότητΕS αό'rές ταφlάζουΥ tλόχΙ01'α ή καΙ καθόλου μέ τά παραδοΟ10κα καί κλασικά σχήματα τόσο του Werner Sombart (1902i, τού όποΙου τό σχήμα συνοδεύεται όπό ένα πληθωρικό άθροισμα άποδεfξεων, όσο χαί τοΟ Josef KulJscher (1928)' ή άκόμη κοι μΙ ro ΣXfjP(m); εκεΙναιν τών ο!l(ονομαλόΥαιν πc!) θλέτroιw την Ο!1Wvομία ώς όμαιογενή πραγματικότητα 1'ήν όm)ία εΙνοι θεμιτό νά ά1Υοσπάοουμε άπό τό πλαίσιά της καΙ 110ύ πρέπει, πού όφdλoυμε, 'Ιό τήν μετρήσουμε άιφl6ώς όπως εJVOt, έφ' όσον τίποτε. δέν γίνεται κατανοητό αν 6έν μεταφραστεί σέ όριθμοίις. Ή όνάιπιιξη τής 'ΠΡ06ΙOμηχΑVIKης ΕύΡύηΥης (όποκομμένης 6π' δΆο τΟν κόσμο οόν <ΧΙΠός νά μήν ίmήΡXε) θό σήμαινε τήν 1iPOOStuT1Kι'j είσοδό l'ης aτόν ορθολογισμό τής άγοράς, της έ'mXεipησης, τής KαπlταAlσnKης tπένδυσηι;;, μέχρι τήν Βιομηχανική 'Επανάσταση 'Πού έκοψε ατά δύο τήν Jmopfa τών άνθρώπων.

10

'Ωστόσο, ή πραγματικότητα πού UπoπίτnΈ! σrιίν έρευνά μαι; τφ[ν άπό 1'όν 190 αΙώνα όπήρξε πολύ 'Πιό ούνθετη. ΕΙναl αύι'ονόητο ότι μπορεί κανείς v6 παρακολουθήσει μιά έξέλlξη ή μάλλον πολλές tJ;ελί{εlι;, rroύ είτε έpXOVΤαι όντιμέτ('.ι)1ΤΈς μεταξι) T01JS είτε άλληλοοιψτrληρώνοvrαl Γι άκ:όμη καί άντlφά~ OKOI,JY. Με άλλα λόγια, ι,1ναΥνωρΙζουμε δη δέν ύπάρχει οΙκονομία, <:iλλό α/κο­νoμleς. Αιίτη πού συνιίθως περιγράφt1'αι ε{ναl 11 λεγόμενη οlκονομ!α της άγο­ράς" αύτή δηλαδή πού όσ;χoλεΠQI μέ τούς μηχανιομούς η)ς παραγωΥης και τής: σuναλλαγι)ς, ΟΙ όποίοι σuνδέovταl μέ τiς άγροτικέι) δρασrηpιότητtς, μέ τά μικρομάγαζα, μΙ τά φγαστήρια, μέ τά καταστήματα, μέ 1"ά χρηματιστήρια, μέ τίι; ";ρ6:ττεζες, μέ τίς έμποροπανηγύρεις καί φυσικό μέ τΙς άΥορές:. Πάνω σ' αότtς όκρι6ώ4; Tft; σαφεΊς, τΙς κδιαφαvεiςlO θό i\έγαμε, πρσγμσTlkότητες, καί "Πάνω σrίς εύKoλOVΌηrες δlαδ1κασ!ες; πού τούς δΙyouν ζωή, στηρίχθηκε ό ίδρυ­τικός θεωρηηκός λόγος της OIΚOW:tμIKIis έτrlστήμη~. ~Eτσι, Γι επωτl'jμη αUΤΗ παΡέμεινε έξ άρχής περιορισμένη σt ένα προνομιούχο θέαμα, άπoκλεlovτας δλατά άλλα.

Κ1 δμως;, κάτω όπά ,ήν άΥορά άπ'λώνεται ριά άδlαφΑVής ζώνη 'Πού δύσKO~ λα μπορούμε νά παρατηρήσουμε, γιατί μας λειπει ή έτrαpKή;; Ιστορική τεlφη~ ρίcooη' πρόκειται άκριθώ<; Υιό τή στοιχειώδη δpασrηριότητα της 6άσης πού την συναντά κανείς παντοΟ καΙ Γι όποία έχει lναν όγκο πού ξεπερνά όλότελα: τά δρια τής φαντοοίω;. Αύτή τι] φαρδιά ζώνη, ή όποΙα γ1νεται l:να μΙ τό έδαφος, τήν ΌVΌμασα, μιά καΙ δέν HJPIOKQ κάτι καλύτερο, ύλικ6 81α η ύλtw ΠOλΓηopiί. Τ6 άμφ!λογο τής: έκφρασης εΙναl τrpOφΑVές. 'AJ\λό., Άv 6 τρό'Πος 'ΠΟύ eλtπω ;ό: πρΙ::ΙWcπα γίνει άτroδεκτός γιά τό παρελθόν -όπως φαΙνεταl δη γίνεται άπό όριομένοος οΙκονομολόγους Υιό τά παρόν-, όπΌθέτω πώς θά t}ρt1 κανεΙι;, όΡΥά ι'ι γρήγορα, μιά rnapt<Wτεpll πικέτα γ1ά νά όtroδείξει τήν όπΌιa;:fμενη ()Ικovoμία, αιΠό τό άλλο μισό Τfις οΙκονομικής δραστηριότητας, τό άτυπο, 1'ήν οΙκονομία τής αύτάρκειας, της όνroλλαyijς: προϊόντων και &­πηρι;σιων σε ΙlJά ίTQλυ μικρή 6KτίVΆ.

'Εξ άλλου, rr6vw κα! όΧΙ1Τιό κάτω άnό τήν πλατιά αιιφΆVεια των άγoριnν, ξεττρ06άλλουν tνεργηήKές κοινωνικές Ιεραρχίες: στρt6λώνoυν τήν σUΝαλλα~ Υή πρός όφελός τους, άνστρέπουν τήν Κάθιερωμένη τάξη" ηθtλημένα Γι όKό~ μη κσί αθέλητα, δημιουργούν όνωμσλίες, ιι:άναιπστώσειςll, καΙ διαχtφfζoνταl τίς ύποθέοεις τους μέ παιύ iSIaiTtρOUS τρόπους. Άπό αύrδ τό άνώτερο έπi­'Πεδο, μερικοί μεγαλψποροl"l"οίι ~Aμστεpνrαμ τόν 180 αΙώνα, Γι της Γtνo6ας; τόν 160, μΠόρονν να δνατρέψOUΝ κατά μεγάλο μέρος όλόκληρους: ,ομΙίς τής ευρωπαϊκής oίKOVΌΜίOς, άκόμη gω της παγκόσμΙα<;. εται, όμάδες προνό-­μιούχων πρωταγωΥιστών πεp:nτλtκoπαι σέ κυκλώματα καί Uπoλσyισμoύι; πού όγνoεi ό άττλό<; &νθρωπος. ·0 KOλλυθισμδs'. π.χ" σιIν&δεΜΈVOς μέ τό έμrtόΡ10 σt μακρυνΙ-ς άποστάοεις κα! μΙ τό: 'Περfπλoκα πισrαιηKό παιχνίδια, εΤνοι μιά τέχνη έξεζητημένη, 'άνοlχτιΊ .,.6 1Ταιυ.πολύ σΙ μερnroός προνομιού­χους, Αυτή ή δεύτερη όδιαφανής ζώνη, η όποίο, πάνω άπό τίς σαφηνειες της οΙκονομΙας της άγορδ:ς:ι όποτελει, κατσ κόποιον τρόπο, τό ό"ιτώτατο δριό της, άV'rlτrρσσωητυει Υιό μένα, ι"mως: θά δQOμε, τό κατ' έξοχήν πεδίο του καπιταλισμού. Χωρίς αίrrήν, ό καπιταλισμός είν(11 άδιανόητος ο' -αόΥήν είναι έγκατεστημένος και έκεί εύημερεΙ

At'.ιτό τό σχήμα, oίrτόν τόν τριμερή διαχωρισμό που έτΥαφνε σιγά-σιγά μορ.­φή μπροστά ατά μάτια μου 000 έμπαιναν στη θέση τους σχroόν άπό μόνα ΤΟΙ.Μ; τα στοιχεία τής τrαρστήρησης, εΤναl τπθανόν ΟΙ άYocyvOOOΤEI) μου νά τ6

11

ΕΙσα

θρούν πιό άμφισβητήσιμο όπό όλα τά άλλα σ' αύτό τό έργο. Δέν σημαΙνεl άραγε πώς καταλήγουμε έτσι νά δlακρΙνουμε ίmεpθOλlKά ξεκάθαρα καΙ μόλl­στα νά φέρνουμε, βημα πρόι;.θημα, τήν οlκονομΙα της άΥοράς καΙ τόν καπιτα­

λισμό σέ άντιπαράθεση; 'Εγώ ό ίδιος δέν δέχθηκα όπό τήν άρχή άνενδοΙαστα αύτή τήν άποψη. Κατόπιν κατέληξα νά παραδεχτώ πώς ή οlκονομΙα της άγο­ράς υπηρξε, όπό τόν 150 εως τόν 180 αΙώνα, καΙ όκόμη νωΡΙΤεΡα, ένα κατα­ναγκαστικό καθεστώς, τό όποίο, όπως κάθε καταναγκαστικό καθεστώς (κοι­νωνικό, πολιτικό ή πολιτισμικό), εΤχε άναπrύξει άντιθέσεις, παράλληλες tξoυ­σΙες, πρός τά πάνω άλλά καΙ πρός τά καιω. Αύτό πού πραγματικά έvlσχυoε τήν άποψή μου ε{ναl ότι διέκρινα όρκετά

γρήγορα καΙ όρκετά καθαρά, άτr' αυτή τήν ίδια ότπική, τΙς διαρθρώσεις τών

σύγχρονων κοινωνιών. Ή οΙκονομία τής άγοράς έξακολουθεί σ' αύτές νά έ­

λέΥχεl τή μάζα τών συναλλαγών πο6 έμπfπτουν στfς στατιστικές μας. 'Αλλά ό άνταγωνισμός, ό όποίος εΙναl τό διακριτικό στοιχείο της, όπέχει πολύ όπό τό νά κυριαρχεί -ποιός θά τό άρνιόταν;- σέ όλη τή σύγχρονη οΙκονομία. Ύπάρ­χει σήμερα, όπως καΙ χθές, άας ξεχωριστός κόσμος όπου ένδιατρΙΒεl ένας και' έξαΙρεσιν καπιταλισμός, ό άληθιν6ς κατά τή γνώμη μου καπιταλισμός, ό όποίος εΤναl πόντα πολυεθνικός, συγγενής τού καπιταλισμού τών μεγάλων 'Εταιρειών τών Ίνδιών καΙ τών κάθε μεγέθους μονοπωλΙων, πού ίmηpXαν άλλοτε, νομίμως ή de facto καΙ πού εΙναι άνόλογα, ώς πρός τΙς όρχές τους, μέ τά σημερινά μονοπώλια. ΓιατΙ νά μήν ίmOστηpΙξOυμε ότι ΟΙ έrαιpείες τών Fug­ger καΙ τών Welser ήταν δι-εθνικΙς (transnationales), όπως θά λέγαμε σήμερα, έφ' όσον ένδιαφέρονται γιά όλόκληρη τήν Ευρώπη καΙ έχουν άvrlΠPOσώπOυς συγχρόνως στΙς ΊνδΙες καΙ τήν ισπανική 'Αμερική; ΟΙ έμπορlκές δραστηριότη­τες τού Jacques Creur δέν όπέκτησαν, στόν προηγούμενον αΙώνα, διαστάσεις άνόλογες μέ τΙς έμπορlκές δραστηριότητες τών καιω Χωρών στήν 'Ανατολή;

'Αλλά ΟΙ συμπτώσεις προχωρούν μακρύτερα, καθώς στό αυλάκι της ο/κο­νομικης ύφεσης πού όκολούθησε τήν κρΙση τού 1973-1974, άρχισε νά εuδοκιμεί μιά μορφή, σύγχρονη αύτή, οlκονομlας έκτός άγοράς: τό «πάρε-δώσε» πού μετά ΒΙας κρύΒεται, ή άμεση άνταλλαγή ίmηpεOιών ή ή «μαύρη άΥορά έργα­σΙας", όπως λένε, καΙ tπιπλέoν ΟΙ πολυάριθμες μορφές οΙκιακής έργασίας καΙ τά «μαστορέματα». Αύτό τό στρώμα δραστηριοτήτων, όπό καιω ή στό περι­θώριο της άγοράς, διογκώθηκε τόσο ώστε νά τραβήξει τήν προσοχή μερικών οΙκονομολόγων. Μήπως δέν άντιπροσωπεύει, κατά τΙς μετριότερες έκτιμή­σεις, ένα 30% ώς 40% τού έθνlκοϋ προϊόντος, τό όποίο διαφεύγει έτσι άτr' όλες τίς στατιστικές άκόμη καΙ στΙς έκθlομηχανισμένες χώρες; Αύτός εΙναl ό λόγος πού έπέλεξα ένα τριμερές σχήμα ώς πΙνακα άναφοράς

ένός έργου, τό όποίο συνέλαΒα έσκεμμένα στό περιθώριο τής θεωρΙας, όλων τών θεωριών, ίmό τό πρίσμα άποκλειστlκά τής άμεσης παρατήρηοης καί της συγκριτικής ΙστορΙας, Συγκριτικης ώς πρός τόν χρόνο μέσφ τών Μοιών τού μακροπρόθεσμου καΙ της διαλεκτικής παρόν-παρελθόν πού ούδέποτε μέ πρόδωσαν' συγκριτικής στόν πλατύτερο δυνατό χώρο έφ' όσον ή μελέτη μου, στό βαθμό πού αύτό ήταν δυνατόν, όπλώθηκε σ' όλόκληρο τόν κόσμο, «πα­γκοσμιοποιήθηκε». 'Οπωσδήποτε, ή άμεση παρατήρηση παραμένει σέ πρώ­το έπΙπεδο. 'Ο σκοπός μου ήταν όπό τήν άρχή ώς τό τέλος νά δώ, νά κάνω τούς άλλους νά δούν μέοα όπό έmλεγμένα παραδείγματα πού διατηρούν όλη τήν πυκνότητα, τήν περιπλοκότητα καΙ τήν έτεΡογένεlά τους, πού εΤναι ή σφραγΙδα τής Ιδιας της ζωής .• Αν μπορούσε κανε!ς νά κάνει μιά τομή καΙ νά

12

ΕΙσαγωγή

ότrομονώσtJ το(ις TfuI':; όρόφους (01 ~6ρoφol. αζποl νομιζω 611 άποτελσύν χρήσφη κατάταξη), ή ΙCΠOρ!α θά ηταν μιά άησrήμη άντll«:ψενlκή, πΡάΥμα 6έ6ύIΟ: πού δέν ουμ6αΙνει. ΟΙ τράς τόμοι πού συνθετουν 76 παρόν Ιργο 11TΛoφoρσϋvτσι: οι Δομές Τής

καθημερινότητας: 1"ό δυvαr6 κσί 1"6 άδόvατo' τά πaι;XΝ[δισ τής συναλλαγής' Ό :χρόνος τού κόσμου, Ό mtuτaioo; τιψος εivαl μιά χρονολΟΥΙ:κή μΕλέτη τών μΌρφ6W καΙ ri}.:; διαδσχlKή~ όνόδοιι 11'\ς διεθνούς οlκονόμίας. Μονολεκτικά, εΤνσι μιά Iσrop{σ. Οί δύο πρώτοι τόμοι, πολύ λιγότερο απλοΙ, άφιερώvovται ώς έπί τό πλclσrov σέ μιά τυπολογική φειwα. Ό 'Πρώτος (που έχει ήδη έκδο­θεί στό 1967) εΙναl 00 εΤΟΟς ~aτάθμloης τοί) K6opoulJ, όπως ε1πε ό Pierre Chaurιu, ή διφευνηση τΏv άρΙων τού δυνατομ μέσα aτόν κόσμο της πρώιμης βIΟ)Jηχονfας. ~Eνσ από αίπά τά όρια ειναι ή θέση, τεράστια τότε, ταύ .. υλικού 6Ιου1l. Ό δεύτερος τόμος, Τά πσιχνΙδια τής συνσλΛαyιjς, ΆVΤlπαρα6άλλtι τήν ο!ι(ο\l(ψία μξ την άνώτερη δραστηριότητα τού ΚQ1'Tlτω.10μΟi). ΈπpεlT,ε νό 61α­KΡΙVΩ αυrά τ6 δύο υψηλό στρώμστσ, νά τά t.ξηγήσω τό ΙVα μΙ τή θοήθnα τού άλλου, τόσο ώς 'ΠΡι;ις τίς έmKαλιίψεις τσυ!). όσο καΙ ώ<; πρός ης άντlθέ­σεις τou't'

Θό: εχω πείσει: δΜ; τόν κόσμο; Άσφαλώς όχι. Βρήκα όμως τουλάχιστον. σ' αύτό τό διαλεκτικό παιχνίδι, fνα ά'ΠαράeAητο πΛ.Εονέκτημα: νά διαπεράσω καΙ vΆ (mοφίίγω, παίρνοντας έναν νέο καΙ κατά κάποιον τρόπο fiOIJXO δρόμQ, τΙς ίιπtρ τό δέον έμπαθεϊς έρl&') ποό προκαλεί ή 'Πόντα έκρηκτική λέξη ΚO'Tfι­ταλισμόs. Άπ' τήν όλλη μερJά, ό τρl'roς τόμος ώφελήθηκε από ης έπεξηγή­σεις καΙ τΙς συζητήσας ποό προη'γήθηκσν: δέν θά ένοχλήοει κανέναν,

Έτσι, άv'fι γιό tvα βlβλΙσ, βρέθηκα ώραία~ώραΙα 'Ιό έχω γράψει τρι«. ΚαΙ ή άπόφασή μου νά ~πσyKoσμιoπolήσω~ αύτό τό έΡΥΟ μέ όδηγησε τrρός ό1ro~ χρεώtmς Υιά τΙς όποίες, ώς Ιστορικός τής Δόση;;. ημουν, 1'6 λιγότερο. άσχημα προετοιμασμένΟ). Διομονές καΙ' παΡαrεταμέΥεs μαθητεiες στΙς χώρες τού Ί· σλάμ (δέκα χρόνια στήν 'Αλγερία) κα! στήν 'Αμερική (τέσσερα χρόνιο ατήν Βραζιλία) μου χρηοΙμεοοαν πολύ. 'Ωστόσο ΎVcUproα καί την 'Icrπωνία μέσα: άπό τiς tξηγήσεις καί την Ιδιαίτερη διδσοκαλfo: 1'00 Serge E!isseeff' τήν Κίνα, χάρη ατή βοήθεια τού έtίenne Bafazs, τοίι jacques Gernet. τοο Denys Lom­bard ... Ό Daniel Τhorner. πού θ(ι ήταν Ικανός Ύό: "όνο κάθε καλοπροαίρετο άνθρωπο άρχάριο lνδιανισrή, μέ άνέλα6ε μέ τή ζωηρότητα και τιΊν άKαrαμά­χητη γενναιοφροσύνη το\). Συχνά τά πρωινό ξεπρόθαλλε στό σπiτι μου }Ιέ τά

φραντζολάκια και τό: κρουασάν τού 'ΠΡΟΥεόματος καθώς καί τά 6ι6λiα πού !πρεπε vΆ διαβάσω. Βάζω τό δνομα 1Όυ ,φώτο ατόν μακρό κατάλογο αίπών aτούς Crιτo(ouς: χρωστώ εύΥνωμοσόνη, έναν κατάλογο πού. δν ήταν πλήρης, θά ήταν άτελεΙωτος. 'Ολοl, άκροατές, μαθητές, συνάδελφοι, φl'λOI, μού πρό­σφεραν τή βοήθειά τους. Δbι μΠΌρώ vΌ ξεχάσω τήν υΙική βοήθεια, άκ6μη μιό φορά, τού AIberto καί της Branislava Τene:nti- τήν συνεργασία τοΟ Michael Keul καΙ τού Jean~Jacques Hemardinquer. Ή Marie·TMri!:se Lablgnette μέ Βοή­θησε στΙς άρχεlακές έρευνες καΙ στήν άναζήτηση τών βιβλιογραφικών άναφο.. ρΦν, ή Ann1e DuclΊe:sne σrήν άτέλεlαιrη ίργασΙα 'ΠiIν όποοημειώσεων. Ή jo­sia:ne Ochoa δακτw.ογρCtφηοε μέ ttπ<ψσνή πάνω άτrό δέκα φορές τις διαδσχl­κές μου έΡΥασfες. Ή Roselyne de Ayala, τού έ/(δοΤ!κού οΤκου Armand Co!in, άσχολήθηκε μέ άποτελεσματlκόίητα καί άιφfθεια μΙ τά τrρo6λήματα της εκ­δοσης καΙ της αι:λιδοποfησης. '.εκφράζω έδώ μέ 6αθιίrorη εύγνωμooίiνη τή φιλΙα μοιι σ' αότές τις τόσο σιroτελεσμαιι..:ές ουνεργόηδες. Τέλος, xoopfS την

13

εΙσα

Paule BratιdeI. ή όποία 1rηρε μέρος καθημερινά σrήν έρευνά μοιι, θά μου ιlχε λεΙψει 1"6 θάρρος νά συνrάξω έκ νέου 1"όν πρωτο τόμο αι'rroo τού έΡΥου Και νά άποn:)ιtιώσω 706ς δύο ήμιτελεις τόμους 1Τοό άκολουθοϋν, Υιό νά έτrαλη. θεόσαι τή λογική καί τη οαφήνιια (άναΥκαιες καΙ ΟΙ δύο) l'ών έρμηνεΙ6:ιν ~αΙ τών διαιηστώοεαιν μου. Γιά μιά ακόμη φορά tργomtiKO}Jr; Υιό καιρό οΙ δυ6 μας πλάι.ιπλάl.

F.B. 16 ΜσρτΙοιι 1979

14

, ,

15

Πρόλογος

Ν ά 'μαι σrό κατώφλι τοϋ τrρώτoιι 816λίου, τού πι6 1rφhτλοιι:οu άπό τούς τρεΙς τόμoUς αίπου τού lpyOU. WOχt 1tώς: κάθε ΕvΑ άπό τά !(εφά~ λσιά το'" δΈV j..!'ffOpεi v<r φανεi άυλό aτόν όναγνώστη, ώσrόOO ή τrερι­

πΛοκή έλλ.οχι.:(ιει σrι:\ν πολλαπλότητα τών έπι1}ιωKόμενWΝ στόχων, ατήν Μ· σJroλη ΆVΣKόλυψη Cισιινήθιoτων θεμό'rΩV, 1Τροορισμένων vΌ ένσωματωθοΟν σέ μιά ένO'lTQιημένη lστορ!ο# στή δυσχερή πρσΥμσπ συναρμολόγηση ποραϊ­στορl/(ών θΕμάτων -δημογραφία, διστροφη, ένδυμασίσ, ΚαΤ'Οιιι;Ια, π:χνικές, νομlσματα, τt6λ.εις- πού ουνήθως εiναι αιrOμOνωμένα τά μέν ό:πό τά δέ καί Δvaπrόσσoνroι aτό περιθώριο παραδoωαιι:ιiw έξισroρήσεων. Γιά 11Q16 λόγο δμω~ νό: τά οννενώοουμε; Οόσιαστικα, Υιό νό: mριχαρaκ:400υμι.: τ6 πεδΙο δράσης τ(1)ν ΠΡOθΙOμηχΑVΙ­

κών οΙκονομιων wί νό: τό συλλά60υμε σέ 13λο του τό βάθος. Δέν ύπάΡχει &ραγε!να δριο, !να άπώτστο σημείο, ποό να όρίζεl όΛόκληρη τή ζωή ,.tλν άνθρώπων, νό τη ... περικλεΙει σάν μέσα σt μιά λΙγο-πολό ευρεία μεθόριο, πά« ντα δύσκολο νά την φΤάσει κανείς καί άκόμη δυσκολότερσ vΆ τήν περάσει; εΊναι τό δριο πού ύπαρΧU οέ κόθε έποχήι ακόμη καΙ σrιΊ 01ΚΙ} μας, ά'vό:j1εσα ατό δυVΣΤΌ καί ατό άδννστο, ΆVάμroα ο' αότό 1TOU μπορεί νά γίνει, όχι χωρίς προσπόθεια, έφικτό, καΙ ο' α&τό πού τrαpαμένει άνέφιιcro Υια τούς άνθρόr πους, παλαιόπρα εmιδιΊ τό eJδη της δlσrρoφης τους ήταν ΆVεπαΡK~, ό όριθ­μός τους πολύ μικρός Γι υπέρ τό δέον μεγάλος (Υιό τούς πόρους τους). ή

16

έργασiα τους όχι άρκετά 'Ποραγωγική, tΊ τιθόσευση της φύσης μόλις άpx,νι~ σμένη. Ά-πό τόν 1$0 iliς τά τέλη τού 180σ αιωνα, αύτά ακριf:!ως τά όρια δέν όλλαξαν καθόλου. ΚαΙ ΟΙ άνθρωποι δέν κατόρθωσαν OtJτι.. κάν νό έξανrλή· aουν τίς δuναιότητές τους.

~AΙ; έπιμεfvoσμε σ αι.'rrή τή βpαδίrτητα, σ' αίπή Ύήν άδράνεια. ΟΙ χερσαίες μεταφορές, π.χ" όπoκmύν πολύ νωρlς τό στοιχεία ποό θά έπέτρεrrσv την τελειοποίησή τους. 'Εξ άλλου, έδώ "ι έKεi, 6ί\tm:1 κανείς τΙς 1'αχύrητες ν6: αυ· ξάνoνrαι χάρη σrήν κατασκευή σΌΓXΡnνωv δρόμων, aτή BEλTfroOI] τών όxη~ μάτωv που μεταφέρουν έμπορευματα καΙ Υαξιδιώτες, τήν ΙδΡlJση ένδιάμεσων ταξιδιωτικών σταθμαιν. ΚαΙ όμως αότά τά trrlwypma θά γενH<Έ:uθO(Ίv μόνον γίιρω ατά 1830, δηλάδή -rψ παραμονή της έπανάσταοης T4w σιδηρoδρόμι:ιw, Τότε μόνο πολλαπλασιάζονται ΟΙ όδικές μεταφορέι;;, ριιθμ{ζoνrαl, έπlστrεUδO~ vτo:ι καΙ, 1'iλoς, έκδημοιφαTlκο;rrοlοίιvrol. Τότε μόνο yfvtTar ΕφΙlC1ό 1'6 όριο τού δuνατοU. Κα! δέν εΤναι τό μοναδικό πεδίο όποσ έπαληΒωετα! <ΧύTlΊ ή κα­θuστέpηoη, Τελικά. ατό ευρύ φάσμα τού δUVΣΤoύ t«ri τού άδύνοτου, δέν θά ύπάρξει ρήξη, Kαlνσroμlα, έ'rrανάσταση, 1'JΌpά μόνον μέ τόν 190 αΙώνα και τήν όλοκληΡύ,Yrlκή άνατροπή τού κόσμου. Άποκτά έτΟI τό βιβλίο μος κάποια tvότητο: εΤναl lνα μακρό ΤΩζΙδl σroός

όντfτtoδες ό7ι.ων τQw εύκοΛIΦν κα! των QΊ.tVηΒεlων 1106 μάς προσφέρει ή σύγ~ χρονη ζωή. :Στήν τφαΥμ<rrJκότητσ, μός όδηΥεϊ σ' έναν άλ),ον πλανήτη, σ' lναν άλλον κόομο άνθρώπων, Βέ&)ια, (Jά μποροίισαμε νά 1Τάμε στό ferney, στό σπίτι 1"0[; ΒοΛτσΙρου, ριό καΙ Γι φαντσοία δέν oroιχiζε; τ[ποπ, ν6 ουζητήσου· με πολλή ώρ<ι μαζί του, χωρΙΙ; σύτό νά προκαλεί μεΥάλη έκπληξη. Στό πεδΙο τών Ιδεών, ΟΙ άνθραιπ(Η τού 180U σίώνσ εΊναι σίίΥχΡονοΙ μας τό 1TVε;)μα τous, 1"6: πάθη τους, εΊναι άρκετό KOlΠά στά δικά μας d>σrc νά μήν ίm6ρχει άποξέ· νωση, Άλλά, 6v ό όφέντης τού Femtψ μας κρατούσε στό σπfl1 του μφlκές μέρες, όλες ΟΙ 'lι.εmoμέρειες της KaBQpεpJvt)r; ζωής, όκόμα κι ή φροντίδα Υιό τό ότομό του, Βό μός έξέπληπαν 1fόρα πολύ. 'Ανάμεσα σ' oύrόν καΙ σε μός οσ ξεπρό6αλλαν τρομακτικές διαφορές: ό φω11σμός τό βράδυ, ή θtρμανση, ο! μεταφορές, τά είδη της διαιροφης, ΟΙ άρρώοηες, ή φαρμακευηκη όΥωΥή, ~Apα πρtπει, μιά κα! καλή, νό άπαλλayooμε όπά τό 1Τραγμcmκό μος περι" βάλλον, Υιό vό: κάνουμε αύΎό τό ταξΙδl όπως ταιριάζει, άντΙθετα στό ρευμσ τών αΙώνων, γιό νά ξανaθρoυμε τούς κανόνες πο!) αίχμαλώτισαν έπί τόσο μεΥάλο διάo'rημα τόν κόσμο σι μιά δυσιξήγητη άμετσκινησία, &ν σνολογιοθεΤ Kανεiς την τεράσnα μεταΒολή πού έπρόχεrro νά έπαKOλσUΘήαι:ι. KΌVovταs αότόν τόν άπΌΑογlομό τού δι.ινατοΟ, ήρθαμε oυχvό: ot. έπαφή μέ

Ο,ΤΙ όνόμασα σrήν εΙσαγωγή ιιι.ί:ί\Η<ό πολιτισμό». 'Aφoίl τά όρια 1Όϋ δυναταύ δέν πtριopΙζoνrαι μόνο πρός τό ίΝω άλλά έτrειcrείνοvrol καf -πρός τά καιω, tξ αΙτίας τού όγκου έκdνolJ τσίι .έτέΡου <Ιμίσεως-ι> της παραyω-yiίς 'Ποίι άρνdταl νά oυμμεrάoχεr καθαρό ατι')ν κίνηση τών σιwαλλαγών. Παν;αχοΟ παρών, πορθητης 1'ών πόντων, έπαναλαμ6αvόμεvoς, αίtrδς ό ύλικός ΒΙος βρlσκεταl και-ω άπό 1'όv άοπ:ρισμό της ρoιτrΙνας: ό κόσμος: σπέρνει τό σιτάρι ότrως τό έoτrφνε πάντα' φυτείιει τό καλαμπόκι δ;ro:;ς τό φύτευε πάντα' Ισοπεδώνει τό έδαφος του όρυζαιvα όπωι;; ίό Ισοπέδωνε πάντα' άρμξVΙζει στήν 'EpIJBPQ Θά· Λασσα όπως άρμΙVιζε τrάντα,., ·Ενα παρελθόν έτriμoνα τrσρόν, άδηφάγο, Kα~ -rcmivEI μΙ μονότονο τρόπο τόν ,Oθραυσro χρόνο τΏv άνθρώπαιν, Κι αι'πό τδ στρώμα της λψνάζουοας !<πορΙαι; εΙνσι τεράστιο: ό άγροτικός βίος, δηλαδή τό 00·9(1% τ06 uAqGI.JO}JoD: της Υής.. του άνήκε! -στή ... μεγάλη του πλειοψηφία,

17

Πρόλ,

Έννoεrται ότι θά ηταν πολύ δύοκολο νό τφοοδlορΙσΌυμε πού τελειώνει Kof πού 6ρχ[ζει ή λεπτή κα( ώλόγιmη σΙκονομία της όγοράς, ΔbJ χωρίζεrαl βέ~ 6αlσ ό:πό τήν οJκovoμία lrrτωι; τ6 νερό άπ' τό λάδι, ~Aλλαισrε, δtν εIναιπάvro οvνν;rrό vό: διακρίvοvμε Kσr6 σδlαφ!λονίκητσ τρόπο Όv Kό'rroIQS παp(rγoντας, KάτrΌlOS oνντελroτής;, tι:ότroια πράξη πού έξεrάσαμε μέ προσοχή βρίσκονται ι;'rtΓ' τή μl6 η άπ' τήν άλλη ιΥΜ:υρά της μι.θορίου. Ό ύλικό$' 'tTQAlTlqpC} πρέπει vό: παρουσιαστει, όπως θά τό κάνω, συγχρόνως μέ τόν αι"ΟΥομικ6 πολιτισμό (Άv μπορεί νά πεί κανε!ς). πού σriKEI δίπλα ΤOv, ποό τ6ν ταράζει καΙ που, άντιμιλώΝΤΑS του, τόν έπεξ'1γεΙ 'Αλλά εΙναι άναμφισ6ήτητο δη ή μεθόριος αύrή όπάρχεl. μΙ τεράστιες μάλιστα συνέπειες.

'Η διπλή κατάταξη (οΙκονομική καΙ όλlκή) βγήκε πράγμαη άπό μιά έξέλιξη 'ΠΟλλών αΙώνων. Ό υλικός 6ίος, ~όμEσα aτόν 150 "σΙ τόν 18ο αΙώνα, εΙναl ή προέκταση μιός κοινωνfας Kaf μιάς οΙκονομίας άρχαfας, πού μεταμορφώθη, καν πολύ άργά, άδιόρατα, και ΟΙ όη:οϊες λίγο-λίγο δημιο(ιργησαν όπερόνω αι'rrών μΙ τίς έπιτυχίες καί -rfI) ΆVεrrάpKDες πού μανη:όεl κανείς, μιΆV άνώτερη ΚΟΝtιWΙα της όποίας όπoEIαστάζOUΝ άνσγκασηκά 1'6 βάρος .• Ανώτερο καί Kα~ τmτεΡO σrρωμα oIJVum)PXQv άνΙΚαθεν σέ μιά άb.ιo:η υαρολλαγή άνάλογα μέ τό μέγξθος καθενός άπ' ά&rό, Στήν Εύρώπη, τΌv 170 αΙώνα. δέν κέρδισε μή­πως ό ύλικός Bfoς μέ τΉv όναδΙπλωση της οlκovομίας; Κατά τή γνώμη μας κερδfζε,ι άσφαλώς καΙ μέ τήν lrrτlOθOχώpηO'1 τής οΙκονομίας 6τrό τό 1973-1974. Bλtπoιψε λοιπόν όη oιwυπό:ΡΧOυν όπό τή μΙα κι άπό την δλλη πλεUρό ένός άσαφOc)ς ό'π6 τή φύση του όρΙου, 1'6 Ισόγειο καί ό πρώτος όροφος, ό 1'ελεu­ταΤος tv έξε;λΙξεl, τό πρώτο σέ δφεση. ·Ενα χωριό ποό εlχα ΓVΩρIOει καλά, ζοΟοε άκόμη aτά 1929, ή λΙγο πρίν, όπως ζούσαν σrόν 170 ή τόν 180 αίώνα. Τέτοιες καθuστερήσεις εΊναι είτε άθiλητΕS m;:;: ήθελημένε<;. Ή οίκονομία τής άΥοράς, πρίν άπό ιόν 180 αΙώνα. δέν εΙχε τη δύναμη νά κυριευσεl κα! νά πλά<m μέ τόν τρόπο της ΤΙ) μάζα τ~ς όποχεΙμενης οΙκονομίας, πού τήν προ­σrάτε:uαν συχνά ή άπόσταση καΙ ή άtroμόνωση. !fjpεpa, άνrΙθεrα, άν ύπάρ­χtl tνας εύρVι; τομέας ωός 6Υορά;:;, έιcτός .οlκονομίας., όφεrΛεmι μαλλ.ον σi άπόρριψη από τή Βάοη τΟυ, και όχι σέ άμέλεισ η ότέλεlα της δργανωμi:νης άπό 1'ό κράτο;:; η τήν κοινωνία συνσi\λσγηι;. 'Εν τσυroιι;, 1"6 6ποτέλεσμα δέν μτroρεI, Ύισ πολλούς λόγους, -πορσ ν6' εΤναl άνάλοΥο' Όπωσδήποτ.ε, ή συνύπαρξη άνώτερου KDf κατώΤεΡου έπιθάλλεl Ο1'όν lcrro·

ρικό μΙα διαφωτιστική διαλεκτική. Πώς ν6 κατανοήσει τι<; πόλεls χωρίς τήν υπαιθρο, τό νόμισμα χωρίς τήν άνrαλλαγή σέ εΙδος, τήν πσvrOε10ή OVOΤUX1a xropk; τήν παντοειδή 'Γολιιτέλεlα, τό άσπρο ψωμΙ τών π;\ουσ(ων χωρις .6 μαύρο ψωμί .ών φτωχών .•. ; Άπομένει νά δlκοlολσΥήσουμε μιά wwTaia tmλoyή: otΠε λΙγο οότε πολύ,

την εΙσαγωγή τού καθημερινο6 βίου σrόν χώρο της lστορΙας. Ήταν χρήσιμη; 'Aναykafa; Ή καθημερινότητα ιiναι τά tJlKpoπφIσrcmιcd 1rOtJ μόλις διαφαί· νονται μέσα ατό χρόνο καί τό χώρο. ~Oσo πιό πολ6 mPIoplζεrf τό χώρο της 1ΙΌρσrήρησηs, τόσο μεγαλίrrtρες πιθανότηπ.ς έχετε νό: βρεθείτε ατό έπίκε·

. \Προ 1'00 υλικού βίου: ΟΙ μεγόλοl κύκλοι όvrΙσJOIXOίιν οuνήθωs aτή\' μεγάλη lύtoρΙα, Ο1'ό μακρυν6 έμπ6ρlο, ατό δΤκτυα τών έθνlκων η άστlκών 01κονο­μι6>ν. ·Οταν πφιορΙζετε τόν παρατηρούμενο χρόνο οέ άπειροελάχιστα κλσ­ομάτα, εχετε ~ τό γεγονός ιi τό συμβάν- τό γεγονός θέλει νά εΤναl, πlοτεόει δη εlναl, μοναδικό' τ6 σUμ:θΌV επαναλαμ6άvετ-σι καΙ, έπαναλαμΘανόμενοl γ(νεrι)1 γtvrKότηTa ~, καλύτερα, δομή. ΕΙσΒάλλει σrήν κοινωνία σέ όλοuς τσύ') όρό-

18

φοιις της. χαρακτηρίζει τρότroυς 1"06 εΙναι καί τού πράττειν ΟΙ όποiοι διαιαινi­ζoVΤαJ χωρίς μέτρο. Πότε-πότε, μερικά έπειοόδ,α αρχο6ν Υιό νΙ άνάψα l.νας σημσroδότης. νό bnσημάνεl τρόΠOUς ζωης. ~εvα φιο δείχνει τόν Μαξιμl­λιανό της Aίισrρlας: aτό τραπέζι, γίιρω σrά 1513: τό χέρι του βυθίζεται σ' !να πl(πο' κάπου δύο αιωνες άΡΥότερα, ή nαλαηνή Άνθολογlα αφηγεϊται δη ό Λ,ουδοβΙκος ΙΔ', όταν δέχεται 1"6 παιδιά του aτό τραπtζ! του γι:ά πρώτη φορά, τοιΧ; άπαyopειnι vά τρωνε διαφορετικά w δ;τι ό iSloo; καί vά χρησψoτroIOUΝ πηροόνι, δπως τούς ι;ίχε διδάξει ένας ίrnέρ τό δέον είισυνεiδητoς παιδαγωγός. Πότε λοιπόν ή Εύρώπη ίφεϋρι. τούς καλούς τρότroι>ς στό τραπέζι; Βλrnω μιό γlcmωνέζικη φoρwι:ά του 150υ αΙώνα,. ξαναβρίσκω όμοια στόν 160, κι !νας 'Iι:mαν6ς αψηγεiro:l τιΊν συνυμι7ιiα .ου μ' έναν Ιάπωνσ σξιωματο(Ίχο, κατά· πληκτο Kaf μ6λισrα σKavδαλισμένO πού βλέπει τούς EύρωπαίσUς νά έμφaνΙ. ζονταl αt διάστημα 7ιiγων χρόνων, μέ τόσο διαφορετικά κάθε φορσ ροϋχα. Ή τρέλλα τής μόδας εΤναι ότroκλεlΟϊιt::ό ε6ρωπαϊκή. Ε1ναι μόταιη; ΜΙ τό κυνήγι τών μικρών έπεισοδιων, τών ταξιδιωτικών έντι.rιτώσεων, άτrOI(OλόπτετOΙ μΙα κοινωνία. Ό τρόπος μέ τόν όποίο τρώνε, ντίινoνrαι, στεyσζovταl ΟΙ άνθρω­ποι στούς SrάφopOW; όρόφοιις: δtν είναι ποτέ χωρlς ένδιαφέρον. Αύτά τά στιγμιότυπα επι6ε6αιωνουν tπίσης, ά-πό την μια κοινωνΙα στήν άλλη, άντιθέ­σεις, άνορσιότητες, πού δέν εΤναι όλες bnφανειακi.s • .εΙνοι ένα διασκεδαστικό πσιχνlδl καί δέν θεωρώ μάταιο νά άναουνθέσω αιYrtι;: τΙς εl~oναπλαoίες.

"ετσl, προχώρησα πρός πολλές κατευθύνσεις: 1'6 δVΝΑΤΌ καί 1'6 αδύνατο' 1'6 lσόyεJo καΙ ό πρώτος όροφος ΟΙ εΙκόνες τής καθημφινης ζωης. Νό 1'1 έκανε έκ τών τφοτέρων περhτλoκ:o 1'όν σχεδιαοvό αυroo 1'06 6ιβλioυ. Τελlι<,ά, fνα σωρό πράγματα πού πρέπα νά :εΙπωθούν. Πώς νά τά πεΤς λοιπόν;·

" Οί αplθμημtvες uημειώσε!ς: 6p!OKOVΤΠΙ ouyκ&νrpωμέvι.ς κστό: KrφάλαlO σrό τέλος του τόμου.

19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

/ Τό βάρος τοϋ &ριθμοϋ

Ο ύλικός eiOS εΤνcιε άνθρωποι καf άνrΙΚf:ίμενα, 6vr:ιKείμενα κα.f άνθρωι­ΠΟΙ. Τ6 νά μελετήσουμε τά t'ιντIKtftJεYa -τά είδη διατροφης, τΙς "crroι· κίες, Tf') ένδυμασΙε.ς, 1'ήν 1Taλtπέλεtα; 1'ά έΡΥαλεια, τά νομισμαηκά μέ~

σα, 1'6 πλαίσΙΟ τού χαιΡΙόίί' ή της 11όλrιι;- μέ δΟΟ Λόγια όλα 600 xρησψαιroιεi ό ΔVθραιπoς, δέν εlναι ό μOναδΙKΌS τΡσπος γιό νό με-rρήooυμt τήν καθημερινή του ύπαρξη. Ό άριθμός έκείνων πού μoιράζovrαι τό πλούτη τής γης εχει κ, αότ6ς τήν σημασiα TOU. ΚαΙ τό έξωτερικό σημόδl που διαφοροποιεί, μι την ;rρώτη ματιά. τΌv κόσμο το& σήμερα σπό την όνθρωπότητα την πρό τού 1600 (Τναι (οφιβώς: ή πρόσφατη καί tξαιρετι!<ή αίιξηση τών άνθpώπωv: ι,;<;παιι:λU· ζουν τή γή ατά 1979. Κατά τή διάρκεtα τών τεσσάρων αΙώνων αύroύ τοΟ βιΒλίου, ό πληθυσμός τής όφηλΤοl.1 χωρίς άμφl60λΙα δnrλαmάστηκ€, άλλά ατήν έποχή π06 ζούμε διπλασιάζε1'αι κάθε τριάντα ιj σαράντα χρόνια. Προ­φανώς, tξ αΙΤίας της ύλικής προόδου. Σ' αό-tήν '1ήν 1Υρ60δο δμαις. ό άριθμός -riJ:;v Φιθρώπων εΙναι άπό μόνος του τόσο αΙτία όσο καί ουνέτn;lα. 'Οπωσδήποτε, ό άριθμός αότός μας προσφέρεται ώς ένας έξαίρεroς «δεί­

κτης.; κάνει τόν άπολοΥισμό έππΥχ;Ώv καΙ άπσruxιων- tiJαypόφεt μόνος μιά δ1αφορική γεαιΥραφία της ύφηλfοu, έδώ ΟΙ μετά θίας: KαTOικημE.vες: ηπεφοl, έκεί ΟΙ ήδη 1Wκvοκcrτοlκημένες 11ΈΡιοχές. έδω ΟΙ πολιτισμοί, έΚΙ;ί ΟΙ όιι:όμη πρωτόγονοι πολιτιομοί- tπισημαίvει τΙς άποφααισπκές σχέσεις άνάμεσα σrrς διάφορε;:; ζωντανές μάζες. Κof. περιέργως. αίπή άχρlΒώς ή δκ;;φορική γεω­γραφία εivαι ουχνό έκ:είνη πού ~ άλλάξε1 Λιγότεροι ά"rrό χθές μέχρι σήμερα. Αότό πού, αvnθεrα, άλλαξε όλωσδιόλου, εΊναι 6 ίδιος ό ρυθμός άνόδου τής

ζωής. Σήμερα, ίrnάρχει μιά συνεχής ροπή πρός τά ένπρός λryόπρo ή περιο«

20

οό1'ερο έντονη, όνάλοΥο μέ τΙς κοινωνίες και τίς OII«)W)).J(ts, ώσrooo ουνεχής. χθt.ς άνοδοι, έπειτα τrrώoεις, σάν παλιρροϊκά κύμαια. Αύτή ή ΈVαλλΙ;XOOόμενη κίνηση, ot'rriιo ΟΙ πλημμι.ιρΙδες. ΟΙ άμπώη&ες τής δημογραφΙας εΙναι,.-6 σύμ6ο-­i\o της ζωής του χθiς, μιό άλλεπάλληλη δlαδox~ άπό Ctπoτl)xΙες KC;Ιί έκηνά­ξεις όπου ΟΙ πρώτες πρoστrαθoUΝ 1Τεlομαηκά νά έκμηαι.νiοουν σχεδόν όι,ο­κληρωTlκά -όχι όλ6τεΛσ- τίς δεότερες. Ιέ σxWιι μέ a&r€ιo τΙς βασικές 'ΠΡσΥμα­τικότητες. όλο θά φανούν πλείως ι'j σχεδόν Oε.UΤεpWόνn:X. Άοφαλώι;, πρim:ι 'Πρώ1'ο νσ ξεκινήσουμε μΙ 'Τοίις ΆVθpώπσυς. 'Εν aINΕXclq:, θα clνt;x, κσιρός νά μlλήοοvμε γιά τά πράγμι:.rru.

Ή 8apUQtJia ιπά 1795. ΔJσνoμη οούπας Q1'Q!is' ψrwχοιίς Kovπi' σrή στήΛη τού 6'σοιλιά Σιyιoμoύvδoυ Γ. (ΦωroypαφIσ της A1exιιndm 5karzynsJι:a.)

21

Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ:

ΑΡΙΘΜΟΙ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΠΙΝΟΗΘΟΥΝ

Ύό δυσruχημα εlναι πώς, αν άκόμη καί σήμερα 5έν γνωρίζουμε ποτέ τον l1Mι~ θυσμό της ύφηλioυ παρά κατά προσέγγιση 11)%, γιό roν πληθυσμό 'Του χ&σl~ νου κόσμου έχουμε πολύ άνεπσρκεϊς -Υνώσεις. Κι tν του.οl.:;, 6ραχυ1φόθεομα η μακροπρόθεσμα, τόσο σέ έ'Πtm:Oo τοπικών γεγονότων, 600 ιω;f σrά Tφά~ στιας κλίμακας παγκόσμια γεγονότα, τά 1TCwrO συνδέονται μέ τόν άριθμό, μέ τίς παλlνδρομήΟξις τής ~Θρώπlνrις μάζας.

"Αμπωτη καί πλημμυρίδα: ΕVα παλίνδρομο σύστημα

Άττ' τόν 150 ώς τόν 180 αΙώνα, ό πληθυσμόι; llότε αύξόvει, Ί1ότε jJε.ιili.vtfaI; όλα άλλόζοLJV. ~Oσo ΟΙ δνθρωποι yiVOVΤar περισσότεροι τόσο αύξΆVoντάΙ ή παραγωγή !«(ΣΙ αί σuvσλλσγέι)" ΟΙ καλλιέργειες έυεκτείνονται προς τις παρυ­φές τών χέρσων, δασωμένων, έλωδών η ανωμάλων γαιών. ΟΙ βιοτεχνίες προοδεύουΥ' τά χωριά καΙ 'Πολύ συχνότερα ΟΙ πόλεις άνατπόσσΟVΤΟl' αύξά­νεl ό όριθμός .ών μεrαKινoύμενων μαζiliν καΙ οΙ θετικές άντlδράοεlς σrήν πίε_ ση πού όσκι;ϊ ή αύξηση ίων πληθιιομiliν -αυτή ή παρακαταθήκη- γΙνoνrσι περισσότερες. Πολλ.απλασlόζοvrαJ θέθΟ10 Κ(χ( ΟΙ πόλεμοι' ΟΙ έριδες, ΟΙ έπιδρο­μΙς καί ΟΙ ληστεΙες" οΙ στρατοί t(Qi ΟΙ l'νoπλες ΟΙΙ}JμορΙες αύξόνovτoι" ΟΙ κοινω­νίες δημιοvργοi;lv, utρQV τοΟ συνήθους, νέους π.Λουσίους η νέόυς προνομιού­χους' τό ι<ράτη εόημιφοι)ν: πληγή κοί εόλογία auyχpόv(1) τό δριατώv δυνα­τοτήτων [!V(l1 περισσότερο τφοιπrσ άπό δ,η σΙ κανονικούς καιρούς. Αίιτά ξlνοι τα σιnιήθη σημάδια, "Ας μή 61aσroOJJt όμως ν6πλέξουμε τό έγκώμιο τών δημογραφικών έξαρσεων. ΟΙ έξόρσειs αίrrέt; σrΆSηKαν άλλοτε εόεpyεnKές, άλλοτε άρνητικές. ~Eyας αόεανόμενος πληθιιομός fJλέιm \ιά άλλάζουν ΟΙ σχέ­σεις του με τό χωρο πού Kαταλα,μ8ΆVει, μΙ ro πΑούτη πού διαθέrεI" ξεπερνα στό δρόμο του τά ι:κρΙσιμα οκαΛοπόηα»' και Kι't& φορά άμφω6ητtfrαι ξανά όλόΚληρη ή δομή του. Mi δυο λόγια, 1'ό 1TαIΧVΙδl δέν εΙναι ποτέ άπ"λό, μονοοή­μo:vrο: ένας αόξανόμενας πληθuoμος άνθρ6.m'ων καταλήγει ΣUΧVό, κατέληγε ΆVέKαθΕV. Ύά ξεπερνάει τΙς IKΑVΌ1"ητει.;τα;y KOllfflWlόN νά τόν θρέψ<>υν_ Αύτή ή

άλήθεια, l'όσο KOΙvό1'αιτη πρίν τόν 180 αlΆWΑ, Ισχι.;ει άκόμη και σήμερα οΙ μερlκές-ύτro:νό:πnιj("fU) χώριρ;. 'Οπότε άπσδεικvύεrαι άδύνατο νά ίmεp6σίιν !να όρισμένο όριο εύημεΡίας. έτrtιδή ΟΙ δημογραφll(ές έξάρσεις έπlδεlνώνOUΝ μΙ τή χεφoτέp:WΣΉ τους το βιστικό έπiπεδo, δΙOγKωνoUΝ l'όν πάντα Muτrω­οlακό άριθμό τών ύτrσαπιφμένων, τών εξoθλιωμΈVΩΝ καί l'ών ξεριζωμένων. ΟΙ rnιδημfες κα! ΟΙ σrroδεlε.ς (01 δε προτρέχσι.ιν. οί μέν ό:Kώu>υθOνν). άποκαθι­σrΙ;HN τήν Ισορροπία άνάμοοα στά άτσμα πσύ πρέπει νά τραφofiν καί mis δlJοκQλίι;.ς άνεφοδισομου, άνό:μοοσ aτά έργατικά χέρlο Κάί aτή ... άπο:οχόλη­ση. Aότi~ ΟΙ πολύ βίαιες wρσααρμογές άπστελοϋν το κύριο χαρακτηριστικό ,ών αΙώνων τού Παλαιού ΚαθεστώτΟ).

"Αν έπρεπε νά θαλουμε. στrίν ώρα του τό ρολόι τής Δύσης, θά σημείωνα μιά μεγάλη αύξηση του πΛηθυομού όπόϊό: 1100 ώς τά 1350, μιά Δλλη άπό ,6 1450

22

Τό (JάeQς 1:0V άριθμσiί

tr>ς -τά 1650, μιά νέα άπό τά 1750 πού, αύτή τή φορά δtν έπΡόΚΕπσ πιά νά Uπ0χωρηαι:l. Έχουμε έτσι τρείς }JεyάIιεs πφιόδους βιολογικής έξόπλωσηs. ο! όποϊt;s μπoρoCιν vΆ συγκριθούν μεταξύ τουι;, ΟΙ δύο πρώτ.εt;. στό έπίκενrρo της μιJιέτης μας. όκοΛουθοΜαl άπό μια όμπωτη, έξαιρετικά 6Ιωη μεταξύ 1350 καΙ 1450, μικρότερης έντασης άυ6 τά 1650 ;:!)ι; 1'6' 1750 (πρόιωται Υιό κάμψη μάλλον παρά γιό άμπωτη). Σήμερα, κά& ΆVΆΠΤUΞη στΙς καθυστφη­μένες χώρες έτιιφέρει πτώση τοο Ι;ΙΟΤΙΚΟΟ έπtπi:δoυ, ει)τuχώ<; όμως όχι αύ­τούς τούς σκληρaός αφανισμούς ό:VΘρώπων (άπό 1'6 19451'oυλαχισroν}. Κάθε δμπωτη λ(Jvξ:ι 1c6π'ι:»α προβλήματα, ΚαΤαΡ'Υεί έv1άαιις, ειJνoεi -rούς

έrnζώντες efvl',Il lvσ: όπέρ 1'6 δέον δραοτικό φάρμακο, άλλά π(wrως φόρμα­κο. Τήν έπαόριο της ΜσόρηΙ); Π(M.I')Λqς ΎΏV μέσων τού 140υ αΙώνα κα! τών έmδημlώv πού άκολουθούν έπιoεινώνovτας 1'6 xnmtiPαTa της, ΟΙ κληpoνo~ μιές συγKεντρΩVoνταl σt έλάχιστα χέρια. Μόνον ΟΙ καλές: ΥαΙε.ς έ.ξακοΛουθούν νά καλλιεργοOVrαι (λιγότερος κόπσς κα! καλύη::ρη ό:τrόδΌση). 1'6 610τικό έπί­πεδο καΙ οί πραγμσrIKO/ plaBof τών ετηζώντων άνε6αΙνουν. Στό Languedoc άρχίζει tror bιας αΙώνας, άπό ,ά 1350 ώς 1'6 1450, όπου ό άγΡό1'ης, μέ την -πατριαρχική του OJKOyέvεlα, θά tlvcn κύριος μιας έρημης χώρας τά δέντρα κοί τό άγρια ζωα κσrέκλuσαν τήν όποιθρο πού άλλοτε εύημεΡοϋσε? Έν τού­τοις, γρήγορα ό άνθρωπος θά ξανασηκώσει κεφάλι, θά κατακτήσει πάλι αυ­τό πού τού εΤχαν Vπoκi\έψει τά ζώα καΙ τά 6γρlα φυτά, θά καθαρίσει άπό τίς 1Τέτρες τούς άγρούς, θά ξεριζώσει δέντρα κα! θάμνους, μέχρις δτου ή ίδια Γι 1Τρόοδός ΊΌυ νά 6αρύνεl στούς άJμoυς του, άναδημJOυργώντας τή δuστuχία τσυ. 'Από τά 1560 Ij 16 1580 κιόλας, στήν ΓαλλΙα καί στήν Ίσπανlα, σrήν Ίτα7ιία καΙ πιθανόν σt όλη τήν Δόση, ΟΙ άνθρωπο] άρχισαν πάλι νά πληθύνο­νται όπεΡθολlκ&, Ή μoνό'r()νη lοτορία ξαναρχίζιl ι«(ΙΙ ή κλεψύδρα ΑVαπoδo~ γυρίζεται. ~Aρα ό άνθρωΠΌς δέν ε1νο:1 ευrυXIOμένOς Πάρό κατά σύντσμα δια­στfιματα καΙ δΙν τό αΥΤιλαμ13άνεταl παρά μόνον όταν ε1ναι ηδη πολύ -όργά. 'Ωστόσο ΟΙ Ίδιες μακροχρόνιες διακυμάνσεις σuvαντώντσι καί έξω άπό τήν

Ευρώπη σi; σΙoθιyrό παράλληλους χρόνο-υς. Ή Κίνα καί ή 'Ινδία φαiνεταl ότι προόδευσαν ή όπισθοδρόμησαν vt τόν ίδιο ρυθμό όπως ή Δύση, λtς καί όλό­κληρη ή άνθρωπότητα αlχμαλωΎΙσθηΚΕ σέ !να άρχέγσvo κοσμι-κό πετrρωμέ~ VΌ, πού ot σχέση μ' αότό ή ύτrόλσmη lστορΙα 1'f)ς μΟ1άζε1 μΙ ασήμαντη άλή­θεισ. Ό Ernst Wagemann, οlκονομσλόΥος καΙ δημοΥράφος, όποστήριζε πά­ντοτε σότή τήν ά'rrΟΨf)_ Ό ουΎΧρονισμός αύτόι} tIvo:l φανερός γιά τόν 180 αίώνσ, K(m τrσρσπ6νω άπό mSoνό): Υιό τόν 160, mθανολοΥούμενος Υιό τόν 130, κι αύrό άπό τήν Γαλλιο 1'06 'Αγίου Λoooo6iKOtI ώι; τήν μσΚΡlJVή KIVQ τών ΜοΥΥόλων. Ν6 τ1 θά μετέθετε τα προβλήματα καί θά τά άπλσύoτεvε μονο­μιΆS. Ή άv<Ππuξη τού πληθυσμού, KσrαλiiΎu ό Emst Wagemar;n, θό έπρεπε vά: άτroδoθεί σε 1ΤΟίιό διαφορετικές αίτΙες lrnό έt:εIνες 1Τού συνισroύν τήν oiK<r νομική, τεχνική καΙ Iατρl~ή πρόοδο", 'Οπωσδήποτε, σύrές ΟΙ διoιωμάνσεtς. λryότερo η -περισσότερο συγχρονι­

σμένες lrno τό bκt ώς 1'6 άλλο ά1<ρο τών νέων έδαφών, μάς bτιτρεπoυν νό φανmσrooμε, vό: KcrrαλCIBOUpt, δη διαφορεη!ώ; άνθρώπινες όμάδες Είχαν μεrαξύ τους σχεrΙKά σrαθερ!<; όρlθμηήκές: σχέαι.!ς διό μέσου τών αΙώνων: κάποια όμάδα Ισοδυναμεί μέ. μιά άλλη ιi tn'ικαΛύm"ε:rαl άπό μιά τρΠη. ΓνωρΙ­ζονταςτή pfa, μπορεί κανε1ςν& υποΛοΥiοειτό θύp~ της άλλης καί ούτω καθ' έξfιι;, άποκαθιοτώντας, με τά έγΥενη σέ παρόμοιο υπολογισμό λάθη, τόν ά~

. ριθμό όλόκληρης τής μάζας 1'ών άvθρώπων. ΕΊναι προφανές τό ένδιαφέρον

23

Ή Πανώλrι τών Φιλlοτα!ων 70ύ Nico!as Pou5$fn. MtxpI πρόσφατα, ΟΙ KCΠαστρoφές αιr6 riς !:πιδημ(ιι; κα' roι.1ς λιμούς οιέκοπταν μί KO\'OVfKtt; παδσεrs- κσl αιΑVόδOυς κάθε 6ημΟΥΡaφlκή δνοδο. (ΚΛισέ CiriIudQn).

oUτoύ τού σΙWoλΙKOϊί όριθμοο: όσο αόριστΟ!) κοΙ άνάγκοοτικά ΆVΑιφl6ής κι όν tJvOI, βοηθά ατό νά σημαδέψει τήν βιολογική tξOOξη τής ΆVθρωτrσrητας, ιός μιας κοί μόνηι; μάζας, ώς tνός καΙ μοναδlκοϋ srock, όπως θά fλεγαν ΟΙ στατισrlKoλόγol.

Έλάχιστοι αριθμοί

Κανείς δέν γνωρίζει πόσος ήταν όλόΚληρος ό πληθυσμός του κόσμου άνάμε­σα σrόν 150 κοΙ τόν 180 αΙώνα. ΟΙ σταnσπκολ6γOl δtν μπόρεσαν νά συμφω­νήσουν, μέ βάση τούς άμφιλεγόμενους, Λι'γΟ(Πούς και άαταθεις άριθμούς πού

24

, , \ Ι Ι

,. " , ,

, " s

iJ' -'&~~'~ • ~~ ι J ο , ~~-tif

ο.μο χ

~!iJ • -,/ '. 11"1te~ ....... • 0, " ,

ΙΤ ,~ ,~ ,~ ,~ ". IJ"'", ,.., ,," ,m

1. ΠΩ MEIKQ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣΔΙΝΕΙ ΤΗΝ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑ ΚΟΠΑΔΙΑ (Κατά τ6v Ρ. Chaunu, .L'Amerique Latine,., στήν: Histoire Universelle, 3, Encyclopedie de la pleiade.)

προσφέρουν ΟΙ Ιστορικοί. Τίποτε δέν μπορεί νά στηριχθεί έκ πρώτης όψεως

πάνω σΙ αότά τά άναξιόπιστα σημεiο όναφοράς. 'Ωστόσο, άξΙζει τ6ν κόπο νά προσπαθήσουμε. ΟΙ άριθμοί πού διαθέτουμε [!ναι λίγοι καί όχι πoλίl άσφαλείς: άφορούν

μόνο τήν Εύρώπη καί, ύστερα άπό όριομένες δόκιμες έργασlει;, τήν Κίνα. 'Εκεί έχουμε άπογ'ραφές καΙ έκτιμήσεις κατά τό μάλλον Γι ήπον έΥιωρες. Μολονότι τό έδαφος δέν [Τναι άπολύτως δοκιμασμένης όντoχηι;, δέν εΤναι καΙ τόσο έπι­κlνδυνσ νά ριψοκινδυνεύσουμε σ' αύτό. Άλλά Υιό τόν ύπόλοιπο κόσμο; Τίποτε ή σχεδόν τΙποτε γιά τήν 'Ινδία, r')

όποία, φροντίζοντας έλάχιστα γιά τήν Ιστορία της γενικώς, φρόντισε άκόμη λιγότερο γιά άριθμούς πού θά τήν φώτιζαν. ΤΙποτε, στήν πραγμσrΙKότητα, γιά τήν μή κινεζική 'Ασία, έκτός άπό τήν Ίαπωνία. ΤΙποτε βέβαια γιά τήν 'Ωκεανία, πού τά εύρωπαϊκά ταξίδια τήν άγγιξαν μόνο στόν 170 καΙ 180 αΙώ­να: ό Tasman φτάνει στήν Νέα Ζηλανδία τόν Μάιο τοίι 1642' στήν Τασμανία, τό νηοί στό όποίο κληροδοτεί τό όνομά του, τόν Δεκέμβριο τού Ιδιου χρόνου' ό Κούκ φτάνει στήν ΑύστραλΙα έναν αΙώνα άργότερα, τό 1769 καί 1783' ό Bougainville στήν Ταϊτή. (τά Νέα Κύθηρα πού δέν όνακάλυψε), τόν 'Απρίλιο τοίι 1768. Έξ άλλου, ποιό τό όφελος νό συνυπολογίσουμε αύτούς τούς άραl­ούς πληθυσμούς; Πάνω στΙς πλάκες τους, ΟΙ στατιστικολόγοι ΈΥΥράφουν μό­λις δύο έκατομμύρια γιό όλόκληρη τήν 'Ωκεανία, άνεξάρτητα άπό τόν έξετα­ζόμενο χρόνο. ΤΙποτε τό οΙγουρο έπίσης γιά τήν Μαύρη 'Αφρική, νοτίως της

Σαχάρας, έκτός άπό άμφίβολσυς άριθμσύς γιό τό δουλεμπόριο τών μαύρων

25

i

-;,~_~~?;:Γ7 --"".- .. ,-, ",",,: '";--

Ί&ι:rtη .εIwvQ τη!> Κcrrιfκτησης: ΟΙ KdrrofKOf '(ι}ς Φλώρι6ω; tmοδtxoγισι σrι.i 1564 1"δ~ yιill!ό i4ptuVr}Ttj ιι Dc torn!onpiere. Γκpα80tίpσ ToD TfW.κJore De 8ry ο6μφωvtr μι lvαv π00κa 1'δΙ; 1- ΙΕΠΙΟΥπC Dc MOfgues. (ΦωΤΟΥpcφio Bulloz). •

άπό τον 160 αιώνά, άριθμούς όμως πο(ι άκόμη καί Όv ήτσν έγκιιροι δέν Θά πρόσφεραν καί πολλά σTOlχriα. Τέλος, τΠτοπ. βέβαιο σχετικά μΙ την 'Αμερική, έκτός ό:πό δύο ΆVΠφσnKές tKnjJfJOOI).

Γιά τόν Angel Rosenblal δέν ιJπ6:ρχει παρό μόνο μία μέΘοδος, ή άvo:δρσμι· Κή5; ξεKlνΏVΤΑS άπό τούι; οόΥχρονους άρlΘμσύς, νά t'moλoyiσouPf: όπισθο­χωρώντα;:;. μέ άποτέλεσμα νά -καταλήξουμε, Υιό 1'6 00110"0 της άμεΡικανικης ήπείρου την έπαόρω τής ά'vαKάλυψής τηSι σ έναν πολύ χαμηλό όριθμό: 16 ώς 15 έκατομμίιρια άνθρcbπινων ψοχών, Ιvoι; πληθυσμός tλΙWστoς πού θό: φTωxίIv,(! άκόμη Υιό Ύ<Χ φτά~1 Ύόν 17Q αιωΥυ τ6: 8 έκατaμμύρια. Ό πληθυ~ σμός αίπός δέν 'θά αόξηθει πο:ρά ό:πό τόν 130 αΙώνα καΙ μετά μέ "!Τολό όργοό) ρυθμούς. 'Εν τούτοις, ό:μερΙK(JνOί ιστορικοί τού ΠανεττιοτημΙο", του Berkeley (Cook, Simpson, 8orah6) -τούς λtνε καταχρηστικά, γιό ουVTομΙα, ιι:ή Σχολή του BerkeJeyJl- άπαοχολήθηκαν μι μιά σειρά ιJπoΛoyισμών καΙ συσχετισμών

26

Τ6 6ιieoς τού άριθμού

μέ βάση έπί μέρους αριθμούς τής έποχής, γνωστούς για μερικές περιοχές τού Μεξικού, τήν έπαύριο τής ευρωπαϊκής κατάκτησης. Τά αποτελέσματα δίνουν πολύ διογκωμένους αριθμούς: 11 εκατομμύρια στά 1519 (έκτίμηση πού προ­τάθηκε τ6 1948, άλλά όλα τά στοιχεία πού προστέθηκαν στό φάκελο ή ξανα­κοιτάχτηκαν από πιό κοντά τό 1960, ανεβαζουν τ6ν ήδη μυθώδη άριθμό σέ 25 εκατομμύρια κατοίκους μόνο γιό τό Μεξικό. Έν συνεχεί<,1, ό πληθυσμός δέν θά πάψει νά μειώνεται, καί μάλιστα μέ γρήγορο ρυθμό: τό 1532, 16.800.000' τό 1548,6.300.000' τό 1568, 2.650.000' τό 1580, 1.900.000' τό 1595, 1.375.000' τό 1605,1.000.000. Μιά αργή άνοδος ξεκινάει τό 1650 καί γlνεται εμφανής άπό τό 1700. Αύτοί ΟΙ μυθώδεις αριθμοί θά μάς όδηγούσαν νά ίnτoλoγίσσυμε σέ όλόκλη­

ρη τήν 'Αμερική 80 ώς 100 εκατομμύρια ψυχές γύρω στά 1500. Κανείς δέν θά πιστέψει τυφλά κάτι τέτοιο, παρά τή μαρτυρία τών αρχαιολόγων καί τόσων χρονικογράφων τής 'Ανακάλυψης τής 'Αμερικής, ανάμεσα στούς όποίους καί ό Ρ. Bartolome de Las Casas. Αύτό πού εΙναι άπολύτως σίγουρο εΙναl τό δτι Γι Άμερlκή ίnτέστη μέ τήν εύρωπαϊκή κατάκτηση μιά κολοσσιαία βιολογική κα­τάρρευση, ίσως όχι τής τάξης τού 1110, αλλά βεβαΙως τεράστια καί χωρΙς καμμιά σύγκριση μέ τήν Πανώλη καί τΙς καταστροφές πού τήν συνόδευσαν στήν Εύρώπη τού άποτρόπαιου 140υ αΙώνα. ΟΙ σκληρότητες ενός όνελέητου πολέμου καΙ Γι άνευ προηγουμένου βαριά δουλειά πού έπέβαλλαν ΟΙ αποικιο­κράτες εΙχαν τό δικό τους ποοοστό εύθύνης. Ό Ινδιάνικος πληθυσμός έμφα­νΙζεται, στά τέλη τού 150υ αΙώνα, εύθραυστος δημογραφικά, Ιδιαίτερα λόγφ τής παντελούς έλλειψης τού ζωικού γάλακτος ώς ίnτOKσrάστατOυ τού μητρι­κού, πράγμα πού όνάγκαζε τή μητέρα νά θηλάζει τό παιδί της μέχρι τριών καΙ τεσσάρων χρόνων καί, άναστέλλοντας τήν γυναικεία "γονιμότητα» κατά τήν διάρκεια αύτής τής μακράς γαλουχίας, έκανε αβέβαιη κάθε ένεργητική δημογραφική αναζωογόνηση'. 'Επιπλέον, αύτή Γι ασταθούς Ισορροπίας Ιν­διάνικη μόζα τής 'Αμερικής αΙφνιδιάστηκε άπό μιά σειρά φοβερών μικροβια­κών προοβολών, άνάλογων μέ εκείνες πού ξέσπαοαν Kσrά δραμσrΙKό τρόπο με τήν παρουσία τών Λευκών στόν ΕΙρηνικό τόν 180 καί, κυρίως, τόν 190 αίώ­να.

ΟΙ αρρώστιες -δηλαδή ΟΙ Ιοί, τά βακτηρίδια καΙ τά παράσιτα πού εΤχαν εΙσαχθεί άπό τήν Εύρώπη ή τήν Άφρική- έξαπλώθηκαν γρηγορότερα από τά ζώα, τά φυτά καί τούς ανθρώπους πού ήρθαν κι αύτοί από τήν άλλη δχθη τού ΆτλαντικοU. ΟΙ Ινδιάνικοι πληθυσμοί τής 'Αμερικής, πού δέν ήταν προ­σαρμοσμένοι παρά μόνο στούς δικούς τους παθογόνους φορείς, έμειναν άο­πλοι μπροστά ο' αύτούς τούς νέους κινδύνους. Δέν πρόλαβαν ΟΙ Εύρωπαίοι νά πατήσουν τό πόδι τους στόν Νέο Κόσμο καί Γι ευλογιά κάνει θραύση στόν "Αγιο Δομήνικο ήδη από τό 1493, στό Μεξικό όπό τό 1519 πού τό πολιορκεί πρΙν ακόμη τό καταλάβει ό Κορτές καΙ στό Περού ήδη από τή δεκαετία τού 1530, όπου προλαβαίνει τήν άφιξη τών Ισπανών στρατιωτών. Φτάνει κατόπιν στήν Βραζlλlα τό 1560 καΙ στόν Kaναδά τό 1635.8 Αύτή ή αρρώστια, στήν ό­ποΙα ή Ευρώπη εΙχε σχεδόν όποκτήσεl κατά τό ήμισυ ανοσία, κατάφερε οοβα­ρά πλήγματα στόν Ιθαγενή πληθυσμό. Τό ίδιο συνέβη καί μέ τήν ερυθρά, τή γρίττπη, τή δυσεντερΙα, τή λέπρα, τήν πανούκλα (01 πρώτοι ΠOVΤΙKol πρέπει νά έφτασαν στήν 'Αμερική γύρω στά 1544-1546), τά αφροδlσια νοσήματα (θά έπανέλθουμε ο' αυτό τό μεγάλο πρόβλημα>. τόν τυφοειδή πυρετό, τήν tλεφα­vτΙαση, αρρώστιες τίς όποίες μετέφεραν ΟΙ Λευκοί ή ΟΙ Μαύροι, καΙ πού όλες

27

i

τους έκδηλώθηκαν με καινούργια μσλυσμσηκότητα. Βέβαια, ίrnάΡXoιιν έρω· τημι:ιτικσ ώς πρός 'ffJv πραγματική φύση όριομένων όσθενειών, όλλό: ή μολυ· σμσTlκή μlκρο6lαι<:ή εΙσ6ολη &ν σφήνεl καμμιΟ: άμφιβολία: 6 μεξικάνικος πληθυσμός όrroδεKατlσrηια: άπό τήν κοΛΟΟΟlσΙα εξάπλωση έττιδημιώv, εύλο· Υιας τό 1521, χόποιας κακώς rnovojJQΙPIJtvqt; ιIuavojJoιλas" {πρέπει vό: ήταν τύφΟ) ή γρίππη) τό 1546, πού ή δ.εόn;ρη και τρομερή Ιvφάνισή ."1]<; άπό τά 1576 ώς τζι: 1577 ΠΡOKWιOOε πιθαvότατα δύο έKcιτoμμύρlα θανά'rοuξ. ΌΡ1-σ~ένα νησιά τών 'Αvrιλλων έρημώθηκαν όλοκληΡωτικό:. Ε!ναι δύσκολο νό πά­ψουμε νά θεωροΟμε τόν Κ!ΤΡΙVO πιφεrό ώς αιΠόχθονα στήν τροπικη Άμερι­κή. Ή πρΟΟεοοή του εΊναι πιθανώς όφΡlκανικη, Έστω όμως καί αργό, 1;α~ ρουοιάζεταl σrήν ΚούΒα γύρω aτό 1648, στήν Βραζιλία στά 1685' άπό έκ.cl θα διαδοθεi σέ όλη την τροπική ζώνη roό NέoιJ Κόσμου' σr&v 190 αίώνα, Θά έξαπλωθεi άτr' τό Μπουένος· Αφες ώς 'Την ΆVατoΛΙKή όχθη τής Βόρειας' Αμε­ρικης: κοί θά φτάσει άκόμη και ατά λιμόνιο τής Μεσογειακής Εύρώπης". Εlναl όδόνo:rο νό άναφερθοϋμε στό Ρίο vrf; τζανέιρο, κα:ιά τόν 190 αΙώνα. χωρίς νά μιλήσουμε γι' αυrήν ηΙν θανάοψη συντροφιά. Καί "ιό λεrπaμέρεlα πού πρέ­Πει 'Ιό τoνιaτtί: tvω μέχρι τότε oi μαζικές έτTlδημίες είχαν αιroδεKOΤΙOU τούς Ιθαγενείς πληθuoμους, αύτή τη φορά, ε6νοοίψενα θύματα ι.ν6ς κακού πού έγινε ένδημικό είναι άκρι6ώι; ΟΙ νεοφερμΕνοl ΛWKOι. Στό Ροπο θΕlο, γυρω aτά 1700, τά πληρώματα τώ!J γαλιονών υπOKίmroσν aτό κακό. καί τό μ~ΎάΛα καρά6lα tivaI ΑVαγKOOμέVΑ vQ: ξεχειμωνιόοουν στό Λlμάνl11 . 'ο Νέοι; Κόσμος ύποφέρει, λombv, από τρομερέ" μάστιγι;:ς. θά τΙς δούμε νά άναζωπυρώνο­νΤαl δτσν ό Εύρωπαϊος: θό: έγxσrασταθεί στά νησιά τοο ΕΙρηνικού, (Ι' lvαν άλλο κόσμο, βιολογικά διαφορετικό. Ή έλονοσία π.χ., φτάνει άργό στήν Ίν­δονηoiα καί στην '(1),ξανία, αlφνιδlόζQ την Μπo:rσθία γιό vΆ τtίν κ(Παστρέψεl τό 17321:<,

"Ετοι μποροΟν νό συμβιβαστούν ΟΙ ίr!rOΛfYγKΨOί του Α. Rosenblat καΙ ,(Ον Ιστορικών TQO Berkeley, ή συνεση τομ πριίπου καί ό ρoμαvτισμός τών δευτε­ρων: ΟΙ cφιθμοί μπορεί νό εΙναι άληθlνοΙ, ή άληΘoφσw:ίι;. καΙ ΟΙ μεν κσΙ ΟΙ δΙ άνάΛογσ μέ τό άν T01'Toθεrείτoι κανείς upiv ή μετά 'Τήν κατάκτηση. "Α<; άφή­οοvμε λοιπόν σrtίν δκρη τΙς γνGιμ~ το(ι Woytinski κσΙ τού Embree. Α&τός ό τελευταίος 6εθαιωνε χθiς δη «δf;ν όπηρξαν 'Ποτέ περισσότερα άπό 10 έ.κ~oμ­μόΡΚI άνθρώ'Πινσ όντα ανόμοοα στήν Άλάσκα χαl στό όΚΡωΎι'ιΡlο Χορν, σέ κσμμιά broxri πρΙν άπό την έυοχή τού ΚολόμΟΟυ,.1!, ΣιΊμερσ μπορούμε νό 6μφI6ό:λλοvμε.

Πώς νά κάνουμε ύπολΟΥισμούς;

Τό πσράδειΥμα τη!) 'Αμερικής δεΙχvtι μέ ΠΩIές ό'tτλt)' μεθόδους ("σι μάλιστα πάρα πολύ ό'Πλές) μπορεϊ κανείς νά ξεκινήσει ό"ιτό όρlσμένους άριθμoίtς σχε­τικά σταθερούς Υιά νό υποΛογίσει κοί νά φανταστεϊ τούς άλλ-ους. Λυτο] ο] άΒέ6αιοι Spό}.IQ1 προκαλούν δικαιολογημένη άνησuχία στόν 1στορlκό, ποίι εI~ ναι συνηθιομένος νό μήν IKCtVoπoltiτul παρά μόνον μέ δ;Η έχπ άrroδεΙXτι;ί 6άοα άδιάσειστων οτοιχεfων. Ό οτιπισηκολόγος δέν εχει ούτε αίπές τΙς άνη­σuxιες, ούτε αυτούς τούς δlσταγμοUς. ιιΘό μποροΟσε κανείς νά μαι; μεμφθεi Υιό τό δτι δέν κάνουμε δουλειά παvrOTfώλη~, γράφει χαριτολογώντας ένας aταηΟϊικολόΥος~κοlνωV10λόγος, ό Paul Α. ladame' «θό: άτταvτήσoυμε δη οΙ Λετrroμέρεlες δέν !χουν σημασία: αύτό 1Τού μάς: tvδlαφέρεl εiνoι ό ύπoλoγl~

28

Ι Ι Ί Ι' !i

, " ,

Τ ό fJάecς τού άριθμσυ

ομάς κατά τ6ξιν μεγέθοuςa14 , τό μέγεθος, η όροφή, ~ τό πιθανό δάπεδο, τό μέΥlστο Γι έλόχιστο επίπεδο,

Σ' αύτή τΉv συζήτηση, καθένας μπορεί νι;Ί έχει όδικο ή δίκιο' 6ς περόσοιφε τωρα aτήν πλευρά CKcIv(l)v πού ,(καναν Qπ<Ίλoγloμoύς. Τ ό παιχvΙδl τους τrρoUπoθέτει ττάνrα δη όπάρχουν όνόμεσα σΤό:ιός διάφορους πληΘυομούς τής υφηλίου άVΑΛoyΙες, Άv όχι σταθερές, τoυλσ:χ.σroν τροποποιούμενες μέ πολύ άργό ρυθμό. Αύτή ήταν ή ι"moψη του Maυrlce HaJbwachs1S

• Μέ άλλα λόγια, εΊνOl δυνατόν ΟΙ δομΙs του πληθυομοο της &φηλΙου νά μη μετα6όλλo~ νται συνήθως παρά έλάχισrcι: οί αριθμητικές oχέotις τών διαφόρων άVΘρΏW υιvαιν όμάδων μπορεϊ νά SJύfηfΚ!fwroJ μεrαξύ τους g(OS$O modo σταθιφέs. Ή Σχολή 1'00 ΒerkeΙeΥ συνάγει έναν ουνολικό ι.'tplepb για τήν 'Αμερική όπά tΎαν μερικό Υιό τό Μεξικό, Μέ τόν ίδιο τρόπο, γνωρίζοντας περίπου τόν πλη­θυαμό της περιοχής της Treves, γύρω στό 800, 6 Karl lamprecht Kι;rΓ έπειτα ό Karl Julius Beloch, όπολόγισαν έναν άρlΘμό ΠΟ(Ι Ισχύει Υιά Ολόκληρη την Γερ­PΣVia16• Τό πρόβλημα θά εlναι πάντα ίό ίδιο: βασιζόμενοι σέ πιθανές ΆVαλo­yI,s, νό: ξεκινούμε άπα γvαιστoιJς ό:ριθμούς γ1α νά περάσουμε σέ αριθμούς άν{()τερου έυmiδOI) πoi1 ν6: ε!VOI άληθοφανεϊς καΙ νό προοδJορίζοuν μία τάξη μεγέθους, Αύτή ή ίόξη ιοχυει 'Π'άντα. ύπό 'Ιόν όρο φυσικά νά έκλαμβόνεrαι ι:Os ftroIa. Θά ήίαν πολύ καλύπρα vό: ι:Ιχαμι πρa:γμ(i1'ίl(ό!Jς άριθμοός. A(;roi όμως άΠάνίζουν.

~H Ισοτιμία ΚίΥας~Εi'Jρώπης

Γιά την Ευρώπη Ισχύουν ΟΙ συλλσγισμοί, ΟΙ όπολογlOμοί, ΟΙ άριθμοΙ τού Κ. Julius BeIoch (1854-1929), τoLι μεγόλου προδρόμου της iσroplxIiI) δημoγρα~ φίας, τού Paυl Mombert τσύ J. C, Russe1 καί της -τελευταίας έΧδοοης 1'ου ΒιβλΙου του MaKel Reinhardt17

, Aίrroί ΟΙ αριθμοί μτroρtl νά συμφωνoUν μεrα~ ξό "(Ους, καθώς KaOέYaS τους δανείζεται εwυνεffiητα ά1rό τόν γείτονά του. 'Όσο Υιό μένα, διάλεξα ι) φΣVΤάστ'1l(('! τ6 όψηλότερα δρια, ώστε vό: μπορώ νά rntΚTtivro κάθε φορά ,ήν Εύρώπη μέχρι τά Ούράλια, Πξpιλαμ6όνovτας ετΟΙ καί τήν ~6yρια Άνατολική Ευρώπη». ΟΙ όριθμο! που προτείνοντοι Υιό τήν Βαλκανική χερσόνησο, τήν nολωνία, ,ήν MOOK06fa, τίς Σκανδινα6Iκές:χώ­ρες ε!ναι πολύ παρακινδυνωμένοl, μετό βΙας 6ληθοφανέmεΡΟl από tKtIVOIJt; πού προτείνουν ΟΙ σταηστlκολόΥΟI Υιά τήν ΏκεανΙα ή τήν 'Αφρική, Αύτή ή .tπέκταση μοϋ φόνηκι άναγκαία: δίνει σrήν Ευρώπη, ξφ' όσον λαμβάνεται ως μονάδα μέτρου, Tr;; ίδιες χωρο-διαστάσεις, όποιαδήποτε κι άν ε1ναl ή έξεταζό­pt.vq έποχή' έπειτα, αό-τή ή tπέκταση μέχρι τα Οόρόλια ίοορραπει KαA(m;pa τούς δύο δίσκους τήs πλόστιγγας, την διεuρυμένη ΕύΡώπη όπό τη μία, τήν Κίνα άπό την άλλη: Τι ioonαAia αύτή tm:ιληθιJ:ι.Jεrαl κατά τόν 190 αΙώνα όταν πλέον διαθάουμι άριθμούς, άν όχι σrαθερo6ς, l'Oυλάχισroν όμως ά1ιoδε~ 1<ΤΟι}.;.

L-rήν ΚΙνα, παρ' όλο πού οί άρ-ιθμοί θOO{ζovrαι οέέπίοημες άπογραφές, δέ.ν άντλο[ιν άπαραlτήτως άπ' αύτές ό:διαφιλOVίκητη άξία. Πρόκειται γιά φopo~ λογικό στοιχεία, καΙ ono[os μιλάει Υιά ~δηιιόOlo ταμεϊ"ο" ΙΝVOεϊ (nrό"rΓI ή αύτα­πάτη ή KQi 1'6 δύο ουΥχρόνως. Ό Α.Ρ, Usher16 σκέφτηκε σωστα ότι πρόκειται Υενικως Υιά πάρα 'Πολύ Ισχνούς άριθμούς καΙ γι' αίιτόν τό λόγο τούς ένΙσχυ­σε, όσο παρακινδυνευμένο καί αν εΙναι κάτι τέτοιο. Αυτό έκανε έπΙοης καΙ ό τελευroϊoς Ιστορικός 110ύ μπήκε σπ'jν 1'fψInt!tJG ν' άσχοληθι:ϊ μέ άυrό: τά

29

άτελή ΛΟΥΙστικό στοιχεία ... ~Aν συΥιψίvoυμε έ.ξ άλλου τούς άκαθάριστους ά~ ριθμουι;, θό μό-ς ό"rrOKσλύΨOυν καταφαν.εΙς: ό:δυναμlες, άφuσJκες διακυμάν­σεις, άκόvη κο, Υιό τήν κινεζιι<ή μάζα. 'ΑναμφίΒολα δΙνουν συχνά τό )Jt:rpo «τής τάξης κο! τών όρχων μέσα στήν Αίποκρατορία όσο Kai 'ιό i:τrfτrεδo τοο πληΘυσμού». Στά 1674, π.χ., ό συνολlκός άρl6μός μειώνεται κατά 7 tKσrolJ~ μύρια σέ σχεση μέ τόν τφοηγοίιμενο χρόνο, tτΓ εύκαφΙ., μιάς εύρεΙας tπανCι:­σrασης φεουδαρχών, nις έπσνάσταοης τού Wou San-Κou€i. ·Οσοl λε!πουν δέν εΊναι νειφοί. ξ:χοιιν άφαφεθεϊ όπά την κεντρική Άρχή. Όταν ίrπoτάσσo­ΥίΟΙ, ΟΙ στατιστικές KΌVOυν άλματα πρ6ς τά έμπρός χωρΙς νό 'ΠαΡCΙKoλOιI­θούν τή φυοlκή, άκόμη KCΙI τή μεΙζονα αύξηση τού πληθυομοίι. ~Λς προσΘέσουμε πως οΙ ι'rrroyραφές δέν έχουν πάντα τήν ϊδια βάση. ΠρΙν

όπό τό 1735, εΙναι Qi jen-ting, ΟΙ φορολογούμενοι, οί όνθρωποl άυό δεκαέξι tωs έξήνrσ χρόνων, πο!) \.ιπολσγίζονταν aτά κατάστιχα' επομένως πρέπει νό πολλαπλασιάσουμε τόν άριθμό τους καί νά παραδεχτοϋμε ότι άποτεί\οίισαν τό 28% τοϊί συνοΛικού πΑηθuσμοD. Άπό τά 1741, άvrί6ετα, ή (rnοΥραφή άφο­ρα τόν πραγματικό άριθμό τών προσώπων, καΙ ό πληθυσμός φτάνει τά 143 εκατομμύρια, ένώ ό ύπολογισμόι:; μέ 6όση τόν άριθμό ,ών jen-ting, έδινε, οτά 1734, W έκατομμί,φια. Συνδυασμοί μπορούν νό γίνουν ένα σωρό μιά καΙ ό όπολΟΥισμός άφήνει τι:εpt8ιbΡIQ Υιό πολλά ,φrίπια, ποιόν όμως νό πρωτο­IKανoπO!t\atI ΙCΑVεΙς;20 Ώσrooo, μακροπρόθεσμα, οί cφιθμα! αύταΙ διατηρούν την άξια τους" ΟΙ t!SfKOI tfVGI σύμφωνοι δη καϊ ΟΙ παλαιότεροι όριθμοί, δηλα~ Sή τής I(Jvot; l'ών MfνyK (1368-1&44), κάθε άλλο παρά λιγότερο άξιόπlοτοι εT~ voι.

Μέ δύο λόγια, 6λέπεl κανεlς με ποιό υΛlκο 'ITprntt νά δουλέψουμε, Άν pttQ~ φtρoυμε τούι; άριθμους αι.'rroυς οέ μιά σχηματlκη παρ6σrαση Βά δόϋμι: ότι δέν ύπάρχεl παρό' μία καιά ΠΡOσtyyιση έξ/οωση μεn;rξύ τής Ευρώπη;; που bcr"είνεrαl <1>ς τά ουρόλια κα! τήι; Kiνσς που περιορίζεται σrό κύριο έδαφος τών έπσρχιών της. Σήμερα, έξ άλλο!), ή πλάσnΥΥσ: ytρvεI όλο κσ:ί περισσόπ-­ρο 1ΤΡός όφελος τής ΚΙνω;, έφ' όσον ειναι δεδομένη ή όπεροχή τού ύψους τών Υενν{ιαι.ων. Karq ΠΡζΙοέγγlοη δμως-, η όχι_ αύτή ή χονδροειδής έξίαωση κινδυ­νεύε; vΌ είναι ή μόνη σοφής κατασκευή στήν Ιστορία τής: ύφηλίου, Υιό το διάστημα τ(ίjν fftvrt Γι !ξι τtAευταlWν αΙώνων, καί άπό αύτήν άιφιθώς μπο-­ροΟμε νά ξεκινήοουμε Υιό έναν Κ<.Πα πpootπ1ση όπολσΥlσμό του πΛηθυσμού του >:όσμου,

~o συVQλικ6ς πληΘVσμ6ς τού κ60;WV

Άπό τΉv ώρα m;ιύ δ1αθέrσυμι άληθοφαν.εϊς στατιστικές, μΙ τόv 190 αlιbvα {πρώτη irρcrγμαηκή άπσγραφή, ή άπσγραψή του 1801 μόνο Υιό την 'Αγγλία). ή ΚΙνα Γι ή Ευρώπη άv'Tιπρooωπε(ιoυ .... κάθε μία μόνη της, gr-osso modo, το ένα 1'έra(.m) όλόκληρης l'ή1) άνθρωπόl'ητας. Φυοικά, τό εΥκυρο μιφ; τέΓοισς άνα· λΟΥ{ας που άνάyεrαι ατό παρελθόν δέν έξαoφσλfζεταl έκ τών προτέρων. Ή Θjρωττη Kaf ~ Κίνα Cmήρξαν, τόσο χθές: όοο .. -σΙ orj).Jεpa, οι τόποι μέ τίς μεγα­λύτερες συγκεντρώσεις πληθυσμού τής όφηλίου. "Αν τελικό ΟΙ χώρες αύrές έτρεξαν μt μεγαλύτερη ταχύτητα άπό ής άλλες, θά /ιταν Ισως πιό σωστό vά τηρήσουμε σέ σχέση με τό πρό τοό 18ου αΙώνα τrαρfλθόν τήν άναλογία 1 πΡό<; 5 t(of ό):11πρός 4, ooγιφίνovτας roν όγκο .ους lJf τόν ύτtόλoπYo κόομο. Αύτή 6έ6αια ή έ:πιφύλαξη δέν εκφράζει παρά μόνο τήν άθεβαιότητά μας.

30

___ .,",,$~D"''\'1ΙWΟΡ6μ~~ψς V

11 --- • _5φυpt<;/;~ msfι)ρωπrκ , , / / ,

,~ ....

---11> / ~ -"''''~''' --, ~ --.

, '"00

2. Ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΓIΛΗθΥΙΜΟΣ (13o<;~2()ό<; σΙ .. )

θα: χρησιμοποιήσουμε λοιπόν τόν σuντυιεσrή 4 η 5 γιά ϊiς δύο καμπύλες της Κίνας καί της Εόρώπης, έναvrl τεσσάρων πιθανών Kαμ1ΤVλών τού πληθυ­σμοϋ τοίΊ κόσμου, πού άvrατroKρΙνOνrαl άντίοτοιχα σΙ τέσσερις ή πέντε Eu­ρώπι:ς, σt. τέσσερις fι πΜε :ΚΙνες. Στήν τελική δηλαδή σχηματική παράσταση θό: έχουμε μιά οίινθετη καμπίιλη ή όποία, από 'fOιJς τtιό χαμηλούς cl); τούς mό υψηλούς άριθμούς, δρσΘετει ΜΙ ευρό φάσμα δυ'ΚΠότήταιν (Kαl λαθών). Ί;ντός αι)'100ν των όρίων κο; 'fwv 1'fpom:yyfoεώv τους άς φανταστΟύμε μιό γρα2-ιμή πο" θό έδινε, άπό τόν 140 ώς τόν 180 οiώνα, τόν συνολικό πληθυομό τοι) κόσμοΙ.! σrΉV έξέλιξή του, Σι ~lκές γραμμές, 6άαι:ι ένός παρόμοιου ύπολΟΥιομού, ό πληθυσμός αύ­

τΟς θά παρουσίαζε μακροπρόθεσμα μεταξύ 1300 καί 1800 όvoδική πορεία όνε· ξάρτητα άσφαλώς άπό τΙς Βίαιες και 1'fροσωρινές όmσθoδρOμήOιlς, Ύιό τίς όποϊες μιλήσαμε ήδη. ·Λν γιά '1ά έτη 1300-135ό, 'ΠΟύ εΊναι σημεio άφετηρίας. διαλtγαμε την χαμηλότερη τιμή (250 tκαmμμύρια). παίρνοντας ώς σημείο τφματισμού την όψηλόπρη τιμή {1.3δΟ έκαιoμμυρtα ατό 1700). ή αύξηση τό· τε θά ήταν πάνω άπ6 400%. Καvεfς δέν είναι ύτίοχρεαιμενος νά τό πιστέψει. 'Ορίζοντας ώς σημεϊσ άφετηρίας αα maχimum 350 bαιτoμμυρΙων καί ώς κα­ταλ.ΨCΤIKό σημιίο τά 836 kατoμμόρια (κατά τήν χάμη'λότtρη ημή τού ννιl­COxr'), και πάΛι ή αιjξηση θά έφτανε aτά 138%, Ιέ μιοή χlAlεrίσ, Βά όνrισfOI­:χoι1Qε σέ μfα κανονική μωη άν(nnυξη (κανονικότητα πού εΙναι πρoφαvWς μόνο θεωρηηκή) της Tάξξ~ TOV 1,73,%~, δηλαδή μιά κ!νηαη μετά βίας άντl~ ληπτη στό mρασμα l'ών έτών. καί στήν περΙτπωση ά:κόμη πού θό: ήταν σrα~ θ.εΡή. Παρ' όλα αότά, tlval άYcIpιplo6fjTqTo ότι στή διάρκεια αίπού τοΟ τερά-

31

(

(Πιου χρονlκοίί δισστήματος, ό πληθυσμός τού κόσμου διπλασιάστηκε, Α&τή τήν κίνηση πρός 1'6 έμπρός δiν μπόρεσαν νά την σταματήσουν ο(πε ΟΙ οικο­νομικές 6νrlξoότητες, o(rrc οι καταστροφέι;, οότε ΟΙ μαζιl(οi θάνατοι. Κσμμιά άμφlβολ1α δη πρόκειται εδώ Υιά ένσ ό:τrό 1'ά κσΙρlσ γεγονότα τής παγκόσμιας Ισroρίας: άπό τόν 150 <i';ις τόν 180 αΙώνα, κσί όχι μόνο σrόντoμέα του 610'flooj) tτrmtδoυ; δλα xρooσrηκε νά ΠΡOσαρμαστoΥV σΙ αύ'Τή τήν πίεση του σννό­λου. Νά καΙ κότl πού δέν θά παραξενέ~1 διόλου τού'} ίοτορικους τiΊ~ Δύσης:

γνωρίζοl)V 6λα τα άναρίθμητα έμμεσα σημάδια (ι«ποχή νέων γαιών ι μετανα­στεόσεις, έΚΧεΡσωσεις, έγγειο&ληώσεις, άστικοποιήσεις ... ) πού ΕV,σχύOuΝ τά άριθμηηκά μα<; δεδομένα. Άvriθετα, τά συμιτεράσματα και ΟΙ έρμηνείες πού εξήγαγαν άπ' αύτά παραμένουν ουζητήσιμα, έπειδη τrfστεψσν ότι τό φαινό­μι:νο περιορίζεται στήν Ευρώπη, ένώ clvul Ύεγονός (καί μόλιστα 1'6 σπουδαιό­τερο, 1'6 πιό όνησυχητικο άπό όλα τά γεγονότα 1TOU πρόκειται νά Kαταγpά~ ψουμε σ' αύτό τό 6ι6λi0) δη ό άνθρωπος θριάμ6εοοε άπtναντι στά πολλα­πλά εμπόδια πο(ι Cwτιτ-άχθηKσν σrήν αριθμητική 1'01.1 όπεροχή έπiroύ σuν6-Λου τών γαιών πσίί εlχε σrήν κι:rτOXή του. ~Aν αύ'rη ή δημΟΥραφικη έξαρση δiν εΙναl μόνον εύρωπαϊ.κή άλλά παγκόσμια, πρέπει νά ΆVaθεωρήσoυμε πολ­λές θέσεις καί πολλές hrεξηΎήσεlς.

'Αλλά, πρίν φτάσουμε σ' αύτά τά συμm.ράσματo, χρειάζεται νά ΙΠαναλό"-60υμε: 6ρισμένουl) ό1J'ολoytσμοUς.

~φLσδητoύμενOιάριθμOί

Δανειστήκαμε ό:trό τούς σrσnσnι<oλόyoικ; τή μέθοδό ΤΟΙΚ; χρησιμοποιώντας τούς περιοσότερο γνωστούς όριθμοι}ς, 'ΠΌύ αφοροίΝ την Εύρωπη καΙ τήν Κiνα, Υιό νό ίnroλoγΙσoυμε όπά αι'πούι; τόν πληθυσμό της ύφηλ!ου. Δέν θά lχoυν άσφaλώς νό μδς προσάψουν τίποτε 1'1' αύτή τή οιαδικαοια,,_ Άλλά, άνημεrαιπίζoντας 1'6 Τδιο πρόβλημα, ΟΙ Τ6101 οϊ σrαησTΙKoλόyoι προχώρησαν διαφορετικά, 'Επιμέρισαν το θέμα καί ίrnoλόγiσαν διαδοχικά τόν πληθυσμό καθενός άπό 1'6 τrέντε .ηιήIJαro .. του κόσμου. Τί ΠεΡίεΡ)'ος οεβοομός σrίς σxoλIKh; (rrroδιαφέσειςl 'λλλά ποιά είνal76 αιroτελέσματάτoυς;

·Ας ι'mενθυμίooυμε ότι ιJτroλόγισαν μιό κι έξω 2 έκατομμόρια κατοίκοικ; γιά την 'Ωκεανία, πΡά'Υμα τroύ δέν !χει ΚΟ! l'όοη σημασΙα άφού μιά τόσο μηδαμι­νή ποσότη1Ό xάνt1'αι tx τών προτέρων στό περιθώριο l'W λαθών μcις' κα' Υιό όλόκληρη 'Υήν 'Αφρική, 100 έκατομμόρια, KCπί 1Ιού άξlζεl τόν K6rtO νά ouζητηθεi, άφο6 αύτή ή σταθερότητα πού άποδΙδετσι ατόν πληθσσμό μόνο της' Αφρlκ!1ι; εΤναι, κατά "(ήν άποψή μας, OιόχI('J1'Q τnθανή, έφ' δοον η &βια­σμένη άξιολόΥηση έχει Τl'ρcφσνΙΙ έπkrτωση στήν έκrίμηση 'Ιού συνόλσυ. Ωεριλάθcψε σ' tνσν πfνQκα ής έκημήοεις τών εΙδικών. Θα παρατηρήσουμε

δη δλοl ΟΙ ύπoλσYΙGμcί τους άρxίζotιV άρΥά, σrά 1650, κοί δη t1ναι σταθερό αΙοιόδοξοl, περιλαμβανομένης καΙ l'il1j; πρόσφατης Ιρευνας πού έγινε όΊτό 'Υίς ίnrηρεσίες τών 'Hvωμέναιν 'Εθνών, ιΙ Υενικές γραμμές ΟΙ ειmμήσεlς αίιτές μου φαίνovrαι ότίεΡβολlκες, τουλάχιστον σέ δ,τι άφορά πρώτα την 'Αφρική καΙ δσrερα τήν 'Ασία •

.Είναι 'Πολύ παρακlνδυνΙ;l.1μένο νά UτroλoγΙooυμε στις άρχΙς, οτά 1650, τόν 1'δlο άριθμό (100 εκσroμμύρια) Υιό μιά ΕΟρώnη δλο δυναμιομό κα; γιά την 'Αφρική, πσό ήταν τότε l(αθυσrερημένη ΙμΙ έξαΙρεση, κοί πόλι σuζητήσιμη,

32

ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΕ ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΚΑΤΟΙΚΟΥΣ (1 &50-1950)

1650 1750 '800 1850 '900 '950

Ώκroν!α 2 2 , , 6 ," 'Αφρικη 100 100 '00 '00 ''"

,,., "',- 437* .56' 857' 1.272"

ΆqIα 331)" "" .. """ 749'" 937··

2$(1" .. 406··· 522 .. • .. 671·Η S59H ..

~~ .. ~~ .. .' 11' 59 '<4 "Ο' 'Αμερική 13*· 12,4·' 24Jj** " '44

13 .. •• 12,4·'· 24Jj··· 59 '44 Eίtρώπη '03' '44' 21< 423' 594' (μΙ την ΕύραιπσΤκ!) 100" 140·· 187*' 266'" 4Ι)1"·

Ρύ,ιΙ:»σ) 100"· 140*** 187*'· 266 .... • 401 .. ••

1 470 694 1,091 1,550 2Α16

ΣΥΝΟΛ,Α 2 ,..5 733,4 915,6 1,176 '.608 3 465 660,' 835,6 1098 1.530

ΠHΓEt· II\ιIlMl" ιιι,. N;!tk!αι \ItI!~, ~oς; 1m. .. eaJl »UOO"f1!, ••• κ:vC'tYNoo, ΟΙ ~ χωρ($ δmr.ρIo~σ ~_ Μ""'! Ο"ήο; τρd~ mιyb;.

οι ~ .mι tW Q<. »u,,*,"; Υ.6 Φ 'λφρ>ο:ή σφoyyuM4τηI\QViΠ6 '100,

τήν μεσογειακή της λωρΙδα), Ούτε Liναt πάλι λογικό νά όπΌδώσcoμε στήν 'Ασία, σrά 1650, τόσο 'Τούς χαμηλότερους άριθμοός αmώv Τά}ν πινόκων (250 r't 257 έκcrroμμUΡια) 0500 και τόν 1ΤΟλύ ύψηλό αριθμό των 330 έκαιομμυρΙων, πού δέχτηκε ΜΥά θι(ιάΠκά ό Carr Saunders. Ή 'Αφρική, γύρω uτά μέσα τοι} 160ΙΙ σlώνα, έΧΕΙ όσφαλώ<; ευρωστους πλη­

θιιομοιίς. 'Υπέμειναν, άπό τά μέσα τσΟ 160ο αΙώνα, τίς αυξανόμενες όψσψά­ξι!ς τού δοολεμπορlου τών νέγρων πρ6ς τήν Άιιερική, ΟΙ 6ποΊες πpoατίθενrol στίς παλιές άφαψάξεις πρός τίς χώρες τού 'Ισλάμ, ποό έπρόκε:ιτο νά διαρκέ· oo\,lv ως τόν 206 αίώνα. Α&τό άοφαλώ'j προύιroθέτει μ1ά όρlσμένη Βιολογική νγεΙα, -λλλη άπόδειξη αότης της ύγεΙα<;, Γι άντΙυrι:ιoη αύτών τών ίδιων πλη· θΟΟl1ών σrήν ευρωπαϊ"ή διείσδυση: τόν 160 αΙώνα, Γι μαύρη ήπειρος, παρά Tf<; XWQJEI) όπόπειρες, δΈV θά άνοΙξεl ης πύλες της στοιίς Πορτογάλομς δ­ΠΩs τίς άνοιξε δlόπλαro: ή Βραζ1λία, χωρίς vd άμυνθεΙ Έχουμε έπίαης κά­ποια άμιιδρά στοιχεία Υιό μιάν άγροη"ή ζωη ό'ρκετά περιορισμένη, μΙ όμορ­φα άΡJ:ιονικά χωριά πού θά καταστρέψει ή εOpω1fOΙ'Kή έτrίκταoη τού 190ΙΙ αιωγαZl,

33

" Ι.

Ι

Ι

Ι

Ι

J

Ι

Ι

Ι

f

Ι

ι

ι

Ι

ι

Τό 6άρος του dt

ΊΞν τούτοις, άν ό Ευρωπαίος δέν eπιμMI νά Βάλει χέρι σή~ xάIpεS της Μαύ­ρης Άφρικης, εlνοι γιατί τόν σταμcπooν, άtfό τήν παραλΙσ ι'\.δη, ΟΙ jικακσή~ θεll)ι> άσθένε!ες: περιοδΙΚΟί ή ouνΕXci., πυρετοί, l<-δuoεvτιpία, φθfση, ύδρωπι. Kia!:l, χωρΙς νά ξεχνάνε τ6 όναρίθμητα παρό:οιτα, άσθένειt.ς Υιό 1'Ις όποιες ηληρώνεl Βαρυτατο τίμημα:!). Aίrrές άκρι6ώς καθώς καί ή ανδρείο -rώv φιι.ο­πόλεμων φυλών στάθηκαν έμπόδlό Υιό τούς Εύρωποίόυς. ΚαταρρόΚΤξς καί δίνες κόβουν tξ δλλου τούς τroταμoύς: ποιός θό: όν€6αινt 1'ά άγριο νερά '106 Κόνγκο; 'εξ άλλου, ή άμερlκανική περητiτεια καΙ 'Ιό έμπόριο της ~Aπω 'Aναro~ λής KIVqTO'ITOIOiJY όλες τις διαθέσιμες δρασrηριό'Γητει; η)<; Ευρώπης, που τό συμφέροντά της βρίσκονται άλλού. Ή μαύρη ηπεφος δίνει ι1 ίδια καί σέ φθη~ νή τιμή τό ψήγματα χρυσοϋ, τό ελι:φαvroστoί)ν, τούς άνθρώπους. τι νά τής ζητήσουν περισσότερο; 'Όσο Υιό τό δουλεμπόριο των νέγρων, δέν WnπpQ­σωττεαι:ι Tίf) άνθρώπινες μΆΖΕS πού ό6ασάνισro ύπολογfζοuμε, Περιορίζεται πρός τήν χαη:όθυνση τής Άμερlκής, άν μή τΙ άλλο K(lj όπά τή χωρητικότητα τών μεταφορικών μέσω .... ΣυΥκρπlκό ΌVαφέρoυμε δτι όλη ή ίρλανδlκή μετά~ vάσrωση, όπά τό 1769 ώς τό 1774, δέν Qvτιπρoσώ'πευσε 11Όρό 44.000 rot6rM· σεις, δηλαδή κάτω όπά 8.000 τό χρόνσ:!-4. Τό ίδιο, aτόν 160 άίώvα, έφευγαν κατά μέσον ~o χίλιοι η δύο χιλιάδα; 'Ισπανοί τό χρόνο άπό τήν Σεβίλλη Υιό τι'ίν 'Αμερική • Kαrα ουνέπεια, άκόμη κι όν δεχθούμε Υιό τό δσιιλεμπόριο τόv ό:rroλότως άδιαv6ητo άρlΟμό τών 50_000 μαόρων τό χρόνο <αότό δtν θά έπl­τεl,Jχθεf, Άv έπ'ΤWΧθεϊ, παρά μόνο στόν 190 οΙώνα" κατά τό τει.ειrrαΤα χρόνια TOlι ωιιλεμ'Πορίου/, θά όρκουσαν 25 μόνον έκατομμυρια όφΡΙΚ(ΜΚΟι) rrAηOuw

ομού, Μέ δόο Λόγια, η μόζσ τών 1ΟΟ E:Kατopμυρίωv όνθρφπων πού ό:πoδ!δε~ ταl στήν 'Αφρll<ή δέν 6ασίζtται ct. κανένα άσφαλtς &δομένο, Άπλ&ς έπανα· λαμβάνει την πρώτη σuνo-λΙKή, πολύ 1TιρlστααιαKιl., έκτΙμηοη πού έδωσε 1'6 169& ό Gregory Kjng Ι95 έκmομμόριqί. ΟΙ άλλσl αρκέστηκαν να έπΆΝUΛά60uν σότόν τόν άριθμό. Άλλά που τΌv Βρηκε ό 1'δως; Καί όμως, διαθέτοuμε κάποιες vετρήοεις: 6 J. C, RussellU, )'ιό παράδειγμα,

UπoΛoγIζει τόν πληθυσμό τής Βόρειας Άφρικης, τόν 160 αΙώνα, σέ ),500.000 (εγώ προσωπικά τόν εΙχα ύπoλcΥfοεl, χωρΙς νό έχω όκρl6η OTOιχtiα οέ 2 εκα­τομμύρια), Γtά τήν Aίγιnπo τσυ 1601J αΙώνα, τα <πolχεiα έξακολοuθΙ;ΗΝ νό ,είναι έλλιπή. Μπορεί άραγε vΆ μιλήοοuμε Υιά δύο ή τρΙα έKcπαμμύρlα. δεδo~ μΈVoυ ότι σί πρώτες άσφαλείς εκτιμήσεις, στά 1798, ίrπoλoyίζouν τούς Kατoϊ~ κους τής AlyίmτσI) σt 2.400.000 κα! δη ΟΙ oίryχρoνες όvσλoγίες tξlσώνο!,JV Βόρεια 'Αφρική καί Aί')'U1Πo; Καθένας W αίιτοι)ς τούς πληθυομοός άντlπρo~ οωπεύει οήμεΡα, όπό μόνος του, τό tνα δέκατο τών άφρικανlκών πληθυ­σμών. Άν δεχόμαστε τήν ίδια άYαλoγfa Υιά τόν 160 αιωνα, θά μΠΌΡQ(kJαv ΟΙ ,rληθυσμΟ'ί σVτoί νό: όνέΡXOVΤαl όπό 24 σέ 35 αατομμΟρlα, ανάλογα μt τό αν υioθετήσoυμε τόν ΙΝαν ή τόν άλλον άπό τούς τρείς προηΥσ(ιμενους αριθμούς, μΙ δεδομένΟ' δη ό τελειrroίoς όναφiρεται στάτέλη τού 180υ αΙΦΎα, bιώ ΟΙ δόο άλλο! στόν 160. Ό όριθμάς τών 100 !κατομμιφfων όπέχ,ε! πολύ άτr' αότοός το(Ίς κατό πρooέγγtση ύπoλoyωμoUς. Φοοιιώ, δέν ύπάΡΧεJ τρόπος νά τό ά~ πο&Ιξουμε. Θά τrαραμεIνσυμε διστακτικοί όσον άφορά τόν προοδlορlOμό ε­νός όποιουδή'ΠΟτε άριθμοο, άλλά σχεδόν κατηγορημσπκοί ώς πρός τήν ά­πόρριψη του άριθμοίι τών 100 έκατομμυρίων.

ΎΠεΡΒολικοί εΤνοl έπiσης ΟΙ άρlΟμο; που προτάθηκαν Υιά τήν 'Ασία, ά~ Ιδώ Γι συζήτηση δέν έχει την ίδια βαρύτητα. Ό Carr SaundersV' τrισrευει ότι ό WιIcox κάνει λάθος νά &πολογίζει τόν πληθοομό τή;; Κίνας, γύρω σrά 1650, έξι

34

., (

500 1000 '--'--'-----'--__ L....4--""--_ '--__ ~,'--__ ___', -

3. E.ΣΩTEPΙι<εr. ΜΕΤΑΝΑΠΕΥΙΕΙΣ ΣΤΗΝ χΙΝΑ ΤΟΝ 180 Α3ΩΝΑ

Ή Μovη δημσγΡσφ!κή άvo5Ως TQIJ 1800 (Jftl,ιVQ mMλo1rλoΊ:u6φ oτηv ΚIvσ 11<; μerovα· στWΣεt5 από rnaρxfα oi hrαρxfα~ TWV qm,fωv ι:nirδs' ό ;κάΡπμ; (JI<tσypσφεΊ 1'6 ()υνoΛix6 οχήμσ. (Από 76 Ιε Cσmmerce Α Cantσn αυ XVllle sikle, rcιi [_ Deιmfgnr).

35

r

. , , ,

f

Τ 6 &άρος τού dt

χρόνια μετά τήν κατάληψη τού Πεκίνου ό:;rό τούς Μαντσού, σέ 70 έκαιομμυ, ρια' καΙ φτάνε! το:\μηρσ aτό δmλόοιο {1SO έκατομμύρισ}, Γι' αύτή .ήν καfρια πφΙοδο τής κινεζικής Ιστορίας, ίά πάντα tl"'IJJ ύπό tπανεξtrαση ι<αί άμφlοΘή­Ύηση. ~Eτoι, μήπως ΟΙ Jen-ting δtv μάς χρησιμε.ύουν ώς: φόροι μόνο Υιό τούς φορολοΥουμενους; Ό WiIcox, από τιί δική ΤΟι) υλΕVpά, στηρfχθηl(f. στόν ΤουΓιε Hw.:t Louh (μετάφραση: Cheng Hen Chen). ~Aι; ύποθέσουμε πώς ό α­

ριθμός 1'ι)Ι) -εΤνι)ι χαμηλός' πρbτ€1 rhσrόσo νά ληφθούν (m' όψιν τό; τρομερά KTI.rπήματα τής ύοβοληι;: τΏv M(Wt(1OιJ· Kατόmv, aτά 1575, ό άριθμός πού όναθεωρήθηκε άπό τόν Α.Ρ. Ushe~ γίνετοι 75 €Kατoμμυρια καΤ aτά 1661, 101 έκατομμόριιι" σr<1 1680, ό tπloημoς όριθμδi): tl\r(IJ 61 έKαfOμμόρια, ΈVΏ ό νεώ­τερος άριθμός συμφωνα μέ κάποιον συγγραφέα είναι 9Β έκατομμύρισ καί 120 έκατομμύρια συμφωνα ρ' έναν άλλον' αύτό όμως lοχύεl γιό 1'6 1680, δηλαδή όταν τό καθεστώς Mαvrooυ εlχε τελικά έδροιωθεϊ. Γύρω aτά 1639, b.ιας ταξι· διωrης: μιλάει Υιό καμμιά έξηνΓαρlά έκατομμύρια κατοίκους, ύπολογίζοννας όμως 10 άτομα άνά έστία, συνΓελroτή άσuνήθιστο ακόμη καί Υιά τήν Κίνα. Μόνο ατά 1680, ή καλύτερα 'ψίν ά;τό .ήν έπανακατάληψη τής Φσρμόζας,

σrά 1633, άΡXi'ζει, σόν μεγάλο παλιρροϊκό κύμα, ή έΚ'Πληκηκή δημογραφική άνοδος της Κiνας. 'Η χώρα μένει ,τροστατευμένη, προφυλαγμένη άπό τήν εόριΙα ήπειρωηκή έξάπλωση πού θά όδηγήσει τούς Κινέζους σrήν Σιβηρία,

ι:rrήν ΜΟγΥολΙα, Ο1'ό Ιουρ"ε.στάν, aτό Θιβέτ. Ή Κίνα γίνεται έτσι, μέσα ατά ίδια τά όριά 1'ης, όντικεΙμενο ενός έξαιρεrΙ"ά Μονου άποικισμου. ·Ολα 1'ά χαμηλά έδάφη, ΟΙ ό:ρδεύσιμσl λόφοι άξΙΟ1Τοιουνται, έπειτα ΟΙ όρεlνές ζώνες όπου πληθαίνουν ΟΙ σκαπανείς, έμπρηοτές: τών δασών. Νέες καλλιέργειες πού έχουν Eloαxeti ι:Ιπό τούς Πορτογάλους ήδη άπό τόν 160 αΙώνα -γνωρl­ζουν έκπληκηκή έξάπλωοη, όπως ή crpαxiSa, (τό αράπικο φυοτΙκι), Γι yAUKO­πατάτα, κυρίως τό καλαμπόκι, ένώ αναμένεται ή άφιξη τής πατάτας άπό τήν Εόρώπη Γι όποΙα δέν θά άποκτήσει σπουδαιότητα παρά σrόν 190 αΙώνα, Αό­τός ό άποlκισμόι; συνεχίζεται χωρίς πολλές συγκρούσεις μέχρι τό 174Ό. Κατά­την, ό κλήρος τής γης πο6 άντιστοιχεϊ οΙ κάθε κάτοικο θό μειωθεί πpooδεuτι· 1(6, έφ' όσον ό πληθυσμός αΙΙξάνεται χωρίς καμμιά αμφιβολία γρηγορότερα άπό τfς καλλιεργήσιμες έtςtό:oει~ . A&rές ΟΙ βαθεlές }JεTaCoλέs μάς έ:rrITρtπouv νά έντοrnσουμε τήν ίrrrαρξη

μιάς κlνέζlκης: _άΥροτικης έπανόσrαοηςlt, πού συνοδεύεταl και από μΙα Ισχυ­ρή δημογραφική έπαvάσταση πού τήν ξεmρνόει. ΟΙ mGavoi ό:ριθμο! εΊναι ΟΙ άκδλουθοl: 1680, 120 έκατομμύριο' 1700, 130' 1720, 144' 1740, 165' 1750, 136' 1760,214' 1770,246' 1790, 300' 185Q, 43&0_ .. ·Οτον ό Ceorge Staunton, ό γραμ­ματέας τού σΥγλου πρεσ6ειrτη, ρωτά στά 1793 τούς Κινέζους ποιός [[ναι ό "Πληθυσμός της Αότοκρατορίας, τού άπoKpiνoνraI tJt .rnαρση, αν όχι μέ w,I­Kp!νεJα: .353 έΚαΤομμύρlαη .•.

~ Α<; ξαναγυρΙcoιιμε όJjως cπΌΝ πληθυσμό τής 'ΜΙας, Σιινήθως, όπολογίζε­ταl δύο η τρεiς φορές μεγαλύτερος άπό ηΊς Κiνo:ς. Μάλλ.ον δόο παρό τρεις,

άφου ή Ίνδfα δέν φαίνεται να εΤναl ίση μΙ τήll κινεζική μάζα. Μιά μέτρηση (30 b:ατομμύρια) του πληθuσμοu τοΟ Dekkan, <πά 1522, μέ 6άση ό:~ΨIm3ητήσιμα σmιχεiα 16ινε Υιό όλόκληρη την ΊVΔία 100 έκατομμίΨ1α κατοίκους}2, ποσό άνώτερο άπό 1"6 .... ",έπfσημο" κινεζικό αριθμό, τήν Ιδια rnoxrl, πράηJα πού κανείς δtν εiνo:ι όποχρεωμένος vΌ πιστέψει. ~Aλλrooτε, ή 'M1fa θό: μαστίζεrαι κάΤά τή διόρ.κεια τού αίώνσ άπό σοσσρές σιτΌδεΙες 1TQό αφαv!ζaιw τίς έπαρ­χίες τού 80Ρρό? 'Αλλά οΙ πρόσφατες μελέτες τών !Υδαιν ίσroρJl<Φν tmOQpoi-

36

νουν την εύημερΙσ και τήν ισχυρή δημογρ<χφll{lί άνοδο της Ίνδίας κατά τόν 170 aIΏVUU. 'εν τοότοις, μιά ΆVέKδOΤη γαλλική μέτρηση τού 1]9715 δέν τής άτroartiEIm:rpά 155 έκατομμ6ρια Ψυxf;ς. ένώ, ήδη άπό τό 1780, ή Κίνα ΆVΑKOΙ­v6;}WI tπIoημα Ί75 έκ(ΠομμVρισ. 'Ως πρός αύτή τήν κατωτερότητα τής Ίν­Sil.J):, 1'6 σnπιστικό κατόρθωμα τού Kingsley Davis:>6 δtν θά μας δικαίωνε.. Δέν θά έπρεπε όμως νό 1'6 δεχτει κανεις μέ κλειστά τα μάτια,

'Εν παοlj περιτπώσu, μl6 'Ασία πού ι1ποτίθεται πώς σά !σoδιwσμoUΣΕ δύο ή τρείς φορές μέ τήν Κινα, θά oplGjJOVoε 240 η 360 έκατομμύρια aτά 168(}- 600 ή 900 ίκσroμμόpια Ο1'ά 1790. ~Λι) έτrό.'.M1λά6oυμε την trροτ[μqο~ μας {κυρίως πρός τά μέσα του 170υ αιώνα) Υια χαμηλότερους όριθμούς. Ό πληθυσμός τού κόσμου θά 6πoτελoιJvrOΎ γvρω cπό 1680 άπό τό αθροισμα: 35 ιi 50 έκσ:­τομμίφια τής Άφpiκης, 240 ή 36(1 έιαrroμμίφlα της 'Aoirn;, 100 έκατομμύρια της Εόριί.mης, 1() τής Άμερlκής, 2 της 'ΩKεσvIας' όπότε επovερχόμαcπε στις τάξεις μεytθoυς τών πρώτων μας ύπολογισμών, μέ τά ίδια πάντα περιθώρια άβεθαιότητας,

Ή σχlση τού ένός αίώνα πρός τόν i!λλoν

οι brαληθεόσεις 1TOU άφσρoUΝ τό χώρο, άπό ήπειρο σέ ήπειρο, δέv πρέπει ν6 άποκλε:lοον δυσκολότφες έπαληθεύσεις σχετικές μέ τό κίιλισμα τού χρόνου όπό τόν b.ιαν cιΙώνα (Πόν άλλον. Ό Paul Mombert37 προσέφερε aτό σημείο αύτό tνα πρώτο 1TΡότttΠO, κατά τήν περΙοδο '1650-1850. 'Οδηγήθηκε σ' αότό όπό Μο παρατηρήσεις: πρώτον δη ΟΙ πρόσφατοι άριθμοϊ εΙναι υιό σίγουροι άτr' δλO!Jς κα, δεύτερον Μι όν κάνει κανεlς μιά άναδρομή όπό τά νεώτερα σέ -πολαιό1'ερα οτρώματα πρέπει νό θεωρήοει ώς δεδομένη τήν ίmαρξη πιθανών άποκλΙαεων μεταξύ τών επιπέδων άνάπτ~ης, Πράγμα ποίι μός ύποχρεών.ει νό δεχτούμε Υιό τήν Εύρώπη τού 1850 τόν άριθμό τών 266.000.000 καΙ άπό κεί καΙ :rτέρα -μιά καί ΟΙ άτroκλIσsς εΙναι σίγουρα Λιγότερο άπότομες: απ' δ,η TfC; δέχεται π.χ- ό W_F. Wilcox- τόν αριθμό τών 211 έκστομΡuρfων Υιό τό 1800' τών 173 έκιπομμυρΙων γιό τό 1750 l<α1, Υιά τό 1-650 ι<αI1600~ ό:ντίστοιχα, τόν άριθμό τών 136 καΙ 100 έΚΟ1"ομμυρΙων. Δηλαδή, αύξηση "ατό τόν 180 αΙώνα σέ σχέση μέ τίς τρέχουσες έκημήσεις' ένα μέροςτών κερδών πού παραχωρού­νταν oιwήθως σrόν 190 o:Ι~νo: αιrOδόθηKαν aτόν προηγοuμενό του. (01 άριθ­μοί αύτοΙ δiνoνroι, βε6άίως, μέ κόθε έπιφύλαξη,} 8ριοχόμάοτt έτσι ένώπιov Λογlκών έτήαιων ποσοστών άνό"πτvξης, τ6 b­

ποία κο! ιm6ε8ωώvσvται σέ γενικές γραμμές άπό κ&π"οιες Ιρει.ινξ:ς: άπό τό 1600 ώι; ίό 1650, 6,2%' άπό τό 1650 ώς τό 1750, 2,4%' άπότά 17.5Q ώς: τό 1800, 4%' άπό τά 1300 ως τά 1850, 4,6%, Κατεβαίνουμε δηλαδή πάλι Υιά τό 1601) στόν eιρl-θμό του Κ. juHus Beloch {100 έκατομμυρια KάroΙK01 σχεδόν Υιό όλη τήν Εύρώπη). Άλλό" δέν έχουμε καμμιά σοβαρή tvδειξη ώσrε νά έξαKOλoUΘησOυμε αύτή την άvrΙστρoφη πορεία. άπό 1'6: 1600 ώς τά 1300, κατά τη διάρκεια αυ.­της τής ταραγμένης περιόδου, σπου ξέρουμε δη πσpoυoιάζεraι σημσvrΙKή

ίrnoχώρηση άπό τό 1350 ώς τό 1450 τήν όποία διαδέχεται μιά έντονη άνοδος άπό τό 14sG ώς τό 1650. ΜπορΟύμε. άσφαλώς:, tν γνώσει τών KινδΌΝWV. νό bτcνtλθoυμε σrήν άπλή

σuλλ<ty10"t1κή rou Paul Mombeτt. Ό λιγότερο πσρσKIVΔυνι:ιψένoς όριθμός Υιό τό 1600, δηλαδή τά 100 έKσroμμύρlα ΕύρωπαΙwν, εiνσι ή κορυφή μl;):ς μακρός

37

;. Τό 6άρας τιηί ά(ι

άνόδου Υιό τήν όποία μπορεί κανείς νά διστάσει άνάμεσσ σi ;ρε1ς: άποκλίσεις: 1'ή μία σΙ'6.,2%ο όπως την &ίΧVει ή ΆVOδ~ μεταξύ 1600 καί 1650, τήν άλλη σi 2,4 άπό τό 165Ο ώς το 1750, /(Οί την τελευταΙσ, οέ 4% .. όπά 1'6 1750 ώς τό 100(1. Aoyll\α, θό καταλι}γαμε τουλάχιστον σ' αύτήν την τελεuταία ΕκατοσπαΙα ά· νσλoγiα )ιoμ6άνovτας όπ' δψιν τήν τnθανολοψ;όμενη άν όχι ί1Ιβαιη άνοδο άνάμwcr σrά 1450 καί ατά 1600. 'Αποτέλεσμα: aτά 1450, η Εύρώπη άρlθμοΟσε, κατά προσέγγισιν, 55 έKαroμμύΡΙΩ κατοlκους. Τότε, άν δεχτούμε μαζί μέ δ· ι.ouς τούς lστOΡIKO~ δη ό πληθυσμός τi1ι; ήτrείpoυ θά πρέπει να lχασε 1'6 ενα πέμπτο του μέ τήν ΜΟ"'ρη Πανώλη καΙ τί<; οι.ινέτn:Iές Tqs, ό όριθμός Υιά 1'6 1300-1350 θά καθοριζόταν qt 69 εκατομμόρια. Δh; θεωρώ άπΙθαvo αύrόv τόν άριθμό. Ή 1τρώιμrt έρήμωση και δooτυχfα τηι; Άνσroλll(t1s Εύρώπης, ό Mu­πωσΙO:Kίw) άριθμός τών χωριών 'ϊΤού έξαφανίζovτoι στό έδαφος όλόκληρης της Εόρώπης μΙ ;ήν κρίση τού 1350-1450, Qλα Οδηγούν στό νά ;τισrέψol.φε ατή δUVΑΤΌΤητα αΙΠοΟ 1'00 ίtψηλoO σημεΙου, πού πλησιάζει την λΟΥηαι έκτίμηση 1'01} Julίus BeIoch (66 umομμύρια),

'Ορισμένο, ΙστΟΡ1κοί 6λtπoυν Οίήν Ζωηρή άνά"αμψη του μακρού ί60υ αJώ­να (1451-1650) μιάν «έτ;ανάκτηση~ μετά άπό τις προηγοuμενες (moχtoptlotl~, Θά ή-ταν έτοι, δν εΙχαμε διατηρήσει αριθμητικά στοιχεία άπό περΙΟδο πτώαης' oi ΠεΡΙοδο άνάκσμψης' καΙ όλα αίπά όοφαλώς με κόθε έπιφίιλαξη.

ΟΙ παλιές iρμηvείες ΏWδεικνύoνται dvεπαρκεϊς

Παραμένε1 τό πΡό6λημσ 1fOu έπlση}Jάνθηκε όμέοtoς άπό τήν άρχή: r'ι καθολι­κή άνοδος τού πληθιισμoCι 1'00 κόσμου. Ή άνοδος 1'οίι πληθUΣΜoCι τής ΚΙναι; όπαισδήΠΟ1'ε, 1'6 Ιδιο τεκμηριωμένη καΙ ΆVαμφlσθή1'ητη όπως της ΕυΡώπη.,. μας ίnτoxpttbvtl νό. άναθεωρήσουμε ής παλιές έpΊJηνεϊυ;. !.ε.ιρά τους νά θρη~ νήοουν ΟΙ ίστορικοί έκείνοl ΠΩύ tn-IjJ{:Vouv πεισματικά νά έξιjγoύν την δημο­γραφική άνοδο της: Δύσης με Τ3ν TJTοοση της άστlκiiς θνηοιμότη1'ά-ς (πού πα· ραμένει, άλλωστε πολύ υψηλή; 9, τήν πρόοδο της ύΥ1nνης καΙ της JαTPIKfjs, τήν ίmoχώρηση της εόλΟΥιας, 1'6 διάφορα ΟΟραγωΥεία πόσιμου νι.ροϋ, τη ... άτrOφαvΙOTIKή τrτώoη της παιδικής θνησιμότητας, καί τήν t.v 'γtw;! τιτώοη .ου ποσοστου θνησψm-ητσς καθώς καϊ μέ τήν έπIσrτευoη τού μέσοΙ) δρου .ης ηλlιdας 'γόμου, tuIXQpqpcrra όλα πού δlατηροΟν όμεΙωτο 1'6 πολι.ί μεγάλο 6άρος70υς.

Θό επΡε1ΤΕ. όμως, μέ τ6ν έναν ~ 1'όν άλλον τρόπο, νσ βρίοκαμε άλλQO χσί οχι στήν Δύση όνόΛσΥες ή τής ίδιος βαρύτητας έρμηνεiες. Άλλά στήν ΚΙνα, Οπου ΟΙ γόμοι όπήρξαν πόντα «πρώιμοι καΙ γόνιμοι», δtv θό: μποροιιoc κανείς \Ιό E:mKaAεoθti μεΙαιση τού μέσου όρο,υ ήλl/(ίας ατό -γάμο" oύrε άλμα τού πο· σοστού τών γεννήσοο)ν, ~Ooo γιά .ην όγιεινή 7W'.' 1Τόλεων, 1'6 πελώριο Πεκίνο 700 1m άριθμεί, κατά 76 λεγόμενα ένός σπλου ταξιδιώτη, 3 έKOΤOμμιjρια ψvχ~, κο! δμως: είναι λιγότερο έκτ.εττη.ιΟΟ άπ' τό Λονδlνο, τό όποίο ο/)τε KΆV πλησιάζει αίπόν τόν άπΙστειrro άριθμό. Efllol απΙθονο πόσες: ο,ΙΚΟΥέν.ειες ατοl8άζοντΟΊ ι;rrό χσμόσπιτα, Ή όΥιεlνή δέν lχει έκεί βέβαια vά "εΡδίσει τ[πο­τα.

Κατά 1'όν Ίδιο τρόπο, χωρΙς' νά βγούμε από την Ει)ρώπη, πώς νά tξηyήσou­με τήν γρή)'ορη άwJδσ τού πληθυσμου σrήν Pωaiα {δΙΠAαoιάζm:n άπό τά ,722 &1ς 1'6 1'795: όπό 14 σt Ζ9 έιαιτομμίφια), ένώτης λείπσυν οι γιατροί καΙ σ1

38

Το πάγωμα των ποπιμών και mw λιμννυν εfναlΠOλιnψoι; MΚTIfS 'Τών κλιματολογικών pεrυ$ι:Mων, Στα 1814 (άπαις κnί σrά 1683) ό Τάμεσης, πσyωμivoς .froιrι Lιmdon Brίdge Ιο Bhtck Friar 8ridge .. ~ μt:rαμQΡφώθηκε σt μεγάλο XιiΨO έμπορικού πανηγυριού_ (Φωro­ΥΡαφ!σ Snark),

xtIρoupyoJ11 καΙ οι πόλεις δέν πληρούν κανέναν από 'ι'οός όρους τής υγιεινής. Κι άν βγούμε όπό τήν ιΞόρώπη, πώς νά έξηγήοουμε Kσrά Ύόν 180 αίώνα τήν

άνοδο του όγγλοοαξωνικού, τού lσπανοπορτογαλlΙiOύ πληθι.ισμοϋ τής Άμε­ρικής, όπου δεν t'.ιπ6ΡΧOΙN οί)τε γιcπρoI oUτε Ιδιαίτερα όξlοcημεlωτη φΡονΓί­δά Υιό τήν όγιεινή. Ή υγιεινή εΤναι άγνωαιη σrό Pfo vτέ Τζανέφο, πρωτε60ι.ι-00 της Βραζιλlος όπό 1'61763, πού τήν rnIoKέ'rrrεrfJl τακηκά ό κιτρινος πυρε­τ@ς και όπου ή ευλογιά, όπως σέ όλη τήν Ισπανική 'Αμερική, λυμαίνεται σέ ΈVδημι"ή καιόοτσοη κοι σαπίζει τούς όρρώστους .. μέχρι τό IώKKαMί".(l; Συ­νΟTl7ικά, κάθε πληθοομός θά μποροΟοε vΌ έχει τόν δικό του τρόπο όνό-ιπυ­ξης. '1\J\λ.ό γισή όλυ.; ΟΙ οόξήαι:ις γίνονται τήν ίδια iΊ σχεδόν 1'ήν ίδια mιγμή; Δ1XΩS &λο, παvτoo, καΙ Ιδιαίτερα με τήν ytVIgij οικονομιχή άναζωοΥόνηση

τού 180υ αΙώνα -όλλά καί 1Τολύ νωρrn:Ρά- πολλσπλαοιόζαιιται οι έκ:τ6:σεις πού πρoσφέρoνrαι σroύς όνθΡώπους. ~OΛΕS ΟΙ χώρες 1'ού κόσμου σότ<;l~ αποικίσθηκαν τότε, αυξάνοντας τόν πληθυσμό των άδειων ή μισοά&ιων έδα­φ&ν -(ους. Ή Ευρώπη έπωφελήθηΚΕ άπό l.να 1ΤΕΡίσσευμα ζωτικού χώρου καΙ

39

Τό 6d{!o, του ~

εΙδών διοτροφης, χόρη O"Iis ύπερπόνnες ά:ποικlσ; καΙ έτrίσης χάρη σ' αύτή τήν Άνατολlκή Εύρώπη, ή όποΙα 6ΥσΙν,ει άπό τη «6αρθαρότητ6:ιι τηι;ι όπως ΕλεΥε. ό ό8βάς de Mably: τόσο στΉv Νό1'ισ Ρωσία, Υιό πσράδειΥμα, 6σο καί σrΉV δασώδη κσι, όκόμη περισσότερο, tλΦδη καΙ άπΆVΘρωπη OLryγcιpίo. έκεί πού ΟιΙΡι:ρ.ατήθηκε Υιά τόσα χρόνια τό πολεμοχορές όριο της Όθωμαvlκi'\ς Αόη:nφαιορΙαι;, καΙ ΤιΊ,jU lJόλtς τότε άρχίζει νό άπωθtϊται τrρός νότον. Τό lδιο lοχύει t(ι)Ι Υιό τήν 'Αμερική, άν καΙ δέν ύπάρχει λό'Υος νό έrnμεiνoυμε. καθώς κα! γιό τήν Ίνδlα, δTlου όρχιοε ό ότrOll(ισμός των μαύρων γαιών τού reglJr~ κοντά σrήν Βομ6άηθ. 'Ακόμη περJΟΟότφο γιό μιό: Κίνο: ό'Παοχολημένη δλο τόν 170 αΙώνα νά γεμΙζεl τόσο "ΕVά καί έρήμσuς, σrήν δική '1'ης Γι σrήν γεtToνι­ιι.:ή της Υή. ","Οσο παράδοξο ιι.:ι Άv φoΙνεrαιι> !γΡαφε ό Rene 'Grousset, .(ι;Υ χρειαζόταν Ύά οuγκρiνο-uμε τήν loropIa τής Κίνας μέ την lστορΙα κάποιw;: αΑ­λης μεγάλης wepdTmvq.; ΚΟWότη'fΟς Βά έπρεm: νά άνστρέξουμε όιφl6ώς τήν 1οτορΙα τοΙΙ Καναδά ή Taw 'Ηνωμένων nοΜτεlώv. Κο:, σrις δύο mρnrτώσDi)., πρόκειτι.'11 ούσιαστlκα, l«(:Ιί πέρα όπό 1'IS 'ΠOλrrIKές 6vrlξοότητες, Υιά 1'ήν κατά» κτηση τεράστιων παρθένων έδαφών άπό l;ναv λαό Υιαιργων πού δέν θρηκε μπροστά -roυ παρά φτωχοόs ήμwομαδικσ6ς 1fληθuoμο~+t. Καί αύτή ή ιξό­πλωση σuνεχfζεrαι ή, καλύτερα, ξάVαρXlζιl μΙ 1'όν 180 αlώvό.

'Εν τούτοις, ζχν τφάγμαη όφίuτατσι αότή ή άνσνεωμένη εξάπλωση ο' όλό· κληρη έν γένει τήν t:n'ιφάvεια τού KOOpOI), αότό σuμ6αίνει tmlor) αύξήθηκε ό όριθμός τών όνθρώπων. Πιό 'Πολύ άπό alτro, πΡόκεπαι Υιό όπoτtλεσμα. Στήν ΠΡσΥμernκmητα, όπήρξ.ε πόv1'σπ. κσταλήψφος χώρος qέ προσιτή άπό­σταοη, κάθε φορ6 "Πού τό θέλησαν οΙ 6νθραmol, ~ πού τό εlχαv !tνάyκη. 'Ακόμη καΙ σήμερα, σ' ww κόσμο μoλσrαύτσ rτετελεσμένo", δπως 6εθαιώνεl ό PauI V4i.Jι;1ry δανεlζόμ~ τό λεξιλάΥ;ό τοιι άπό 1'6: μαθηματικό και όπου, άπως παρστ'lρεί lνας ν(lιινι::χής οΙκονομολόγος, «ή άνθραιπότη1'α δέν tχεl1Tlό 07ή διάθεσή της οί'πε μιά δείιn:ρη κοιΛόδα τού MIrnomfJ ούτε μιό δε(m;ρη ξκταοη σάν της 'ΑργεντινηςD-4$, ό κενός χώρος δέν λείπει' τrΡ<ισφέροvrσ:ι 61<6· μη Υιό κατάκτηση 1'6 δάση τού Ίσημερινοϋ, οι .r.rrt1mε.ς:, άκόμη και ΟΙ άρκηκές lffpJoχiς καί ΟΙ όληθινές έρημοι, QτrQU (11 σύγχρQνEς τεχνικές μπσρούν νό έ:ιη­φuλόξQuν πoλλiς έιrnλήξε.ις"""'. Κατό 6όθος, τό έρΦτημσ ΔΈV 6pίOKεrQΙ έκεΙ Τό αληθινό έρώτημσ παραμέ­

νει: γιατί, τήν ίδια στιγμή, ή «γεωγραφική συγKυρίαsι πnlζεl τό ρόλο '1'1<;. ένώ στό "στω-κ(.παι Γι προοφορά τού χώρο!,) ή'1αν oιwεxής; Τό πρόβλημα '1'6 συνι­στά αύtός όκριθώς ό ovγxρoνιoμός. 'Η διεθνής ο!κονομίQ, ότroπλεσμσ1ΊKή άλλ6 ακόμη τόσο εύθραυστη, δέν μπορεί vό: θεωρηθεί .ώ) μόνη υπε(ιθυνη μιά') κfνηοης τόσο γενικής καΙ τόσο IΟΧfJρης. Πέρα από αίτιο WQI έπισης καί άtroτtλεσμα.

Οί (:}υθμοί ταυ κλίματος

Σ' αι'.rrή την λίγο-πολύ τiλεια όpoφωvΙα, δέν μπορ6 κανεΙς νό φανταστεί 1Tα~ ρά μιά μόνο γενική ά1'rόντηση. Σήμtρα, ή άπάντηση αύτή δέν προκαλεί mCt την εΙρωνεΤα των ooφ6w: αϊ μετα80λtς τού κλΙμιποΥ ΟΙ τελειπαίες έπlσrαμέ. νες έρευνες 1'ών IσrOpIK&ν και τών μεrεωρoλόγων άτroκαλύπτσιιν άδιόκοπι::ς διαΚfJμόναι.ις, τόσο τής θερμοκρασίας όοο και T6w ΊΤΙέοεων ή τών θροχοπτώ­σεων, Aύtέt; ΟΙ μετα6oλb; έm'jpε6ζσυν τά δέντρα, τή ροή των ύδάτων, τούς παγετώνες, Ύό έπΙπε.δο των θαλασσών, τήν άνόπτuξη τού ρυζιοϋ καΙ 'fOU

40

Ι

ι i

οτοριού, τών !ft,ο:ιόδεvτροον και τοίι όμπελιοϋ, τών ζώων κσί τών άνθρωπων. Καί δμω<;, όνάμωα σrόν 150 καΙ τόν 180 αΙώνα, ό κόσμος δέν εiναι άκόμη

παρά μιά άπέραντη άΥροηά, δτroιι 80% ώς: 90% των ΆVθρώπων ζουν άπo~ χλειστlκά άπό τή γη. Ό ΡIJΟμός, ή ποιότητα, ή άνεπάρκι:ια τών σΙΙΥκομιδών κσνOVίζουν όλο 1'61,1 6λικό 610 καΙ έχουν Ώs άποτέλεσμα άτrό"roμα πλήγματα οά'! δαγκωματιές στήν σάρκα τών δέvrρων όπως καΙ τών άνθρωπων. Καί 6ριομένες άπό αότές τΙς όλλαγi.ς παρoυoιόζoνroι παντού συγχρόνως, παρ' όλο πού δίν τΙς έξrιγεί κανεΙς άκόμη παρά μΙ ίπroθέOεις: πού τfς έγκσταλείπε> διαδοχικά. ό1'!Ί".OS άλλοτε την ίtπόθεση ίών ιιετο60λών της ταχ6τητας τοΟ jct stream. Συνέβη Λοmόν κατά τόν 140 αΙώνα μιά γενική πτώση της θ,εΡμοκρα­ofas τού βόρειου ήμισφαφΙου, έrrtκrαση τών παγετώνων, τών στερεών πά~ γων (banquises). έmδεiναιo:η τών χειμώνων. Ό δρόμος τών Βίκινγκς πρόι; τήν 'Αμερική κόπηκε ήδη άπό τότε άπά έmι::!νδυνoυς 1.άΥοικ;-: .. Τώρα ηρθε ό 'πό­γ« Ι .. ] κανείς δέν μπoριi νά πλείίσει άKoλoιιθαιVΤας τό παλιό δρομολόγιο χωρίς vtΊ διακινδυνεύαι:ι τή ζωή του», γράψει ένας νορ6ηγός lεpiας στά μέσα ,ού 1400 αΙώνα. Αό:τό τό δράμα έξ aJ,Iac:; τού κAfIJαTOC:; πρέπει νό διέκοψε τΙς νορμανδlκ:ές: Cmoιι;;ίες τής r ΡΟJλανδfας- τά σώματα Τών 1'Μειπσίων έmζώvro:ιν πού 6ρέθ~καν μέσα σrό -παγωμένο έδαφος t\TαY ή οογκιvητll<ή μαρτυρία του δράματος 1,

Τό Ιδro καΙ Γι έποχή τού Λουδοβίκου ΙΔ' εhι(11 <Ι'(} μΙKρόςπaγετtbδης αΙώνας», σύμφωνα μέ την !κφραση Τθϊι D. 1. Schl"JVe,ffl. μέ άλλα λόγια ένας -μαέστρος» έξ Τοου καί περισσότερο δεσnO'1ΊKόι; άτrό τόν 8αolλlό~ "Ηλιο πού ή 6<:!ύληοή του άφηνει τά οημόδια της τόοο στήν Ευρώπη τών δημητριακών 000 Kcf στήν 'Ασία των όρυζd:tνων ή l"(ίw στετmαιν, στοός tλαιώνες της Προ6ηγκίας όπως καί στΙς IκανδlVΑ61Kές χώρες, δτroυ τό χιόνι καί ό '1'fάyaς 1TOιJ άΡΥοUv τόσο 'Πολ(ι νά Εξαφανιστούν, f<Gf 1'6 φθινόπωρο, 'ΠΟύ είναι τόσο πρόθυμο νά φ­WipθtJ, δέν άφήνoυv 11'16 ('Πό στάρι τόν καιρό νό: ώριμάαι:ι: clVΑI δ,τι όκριβώς αιινέΒη ατή διάριωο της τρομερής OEKacrlof) τον 1690, &που σημεrώθ'lκαν ΟΙ ψυχρότεροι χρόvol μΟΟσ σέ έπτά αΙώνες~. Στήν Κίνα έιήσης, κστά τά μέσα τού 170υ atΏVa, ΟΙ θεομηνίες πολλO'fl'mσιόζονταl. 'Ολέθριες ξηρασίες, Βροχή CιKρί§φγ -tνii:ι στΙς έσωτερlι.:ές έπαρχΙε-ς (όπως καί στην Γαλλία τον Λουδοβί. KOU ΙΓ') ΟΙ άγΡΟTlκές: έξεytρOεις διαδέχονται η μια την όλλη. ·Ολα αίrt'ύ Sivovν ένα συμπΛηρωματικό νόημα σης διακυμάνσει<) το6 ύλικού Βίου και έξηΥο6ν rOooς γl(1"fί (ιvvέ6ησαν ταυrόχρovo' αότή ή δυνατότητα μιάς φuοικης owoχης: τού κόσμου και μιας γενικευμένης Ιδιαίτερης βιολογικης IσroρIOς στΙς διαστά­ειε.ις της άYepαιnόTqro:s πρέπει νά !δωαι: σrην ύφήλιο τήν πρώτη της tvότη­Τ(l, πολύ πρΙν άπό τις μεΥάλες: άναKαΛύψUς, πρΙν άτrό τήν Βιομηχανική Ί?πα~ vάσrαση καΙ την άλληλοδιεΙΟΟυοη ταιν οΙκονομιών, Άν αύτή ή έξήγηση Υιό 'Ιό κAfpa περltχ.εΊ, όπως νομίζω, ΕvΣ μέρος τής

άλήθειας, άς φυλαχθοl:Ί.με άπό Tt)v mrεραπλσ(Jστευσή της. Τό κλίμα dναι ένα ΤΙΌλυοόνθετο σΙΙμττλεγμα καΙ ΟΙ έπnπώσεlι; του aτή ζωη τών φιπων, των ζώων καί τών άνθρώ'πωv 5tν εΤναι δυνατόν νά 11'ΡαΥματοποlηθοι:.ν παρά μΙ-00 άπό έλικαειΟΟς: δρόμους, διαφορεηκοι>ι; όνάλΟΥα μέ τούς τόπους, τίς κα/ι. ΑιέΡΥιιες καΙ Tf>; έπoxέt;, Στήν είικρατη Δ,rrική Ευρώπη Uπόρχιι frOI αμιά όρ­νητική άλληλε~pτηση μεrαξύ της ποοοτηroς της βροχης πoιJ πέφτει άτrό τiς 10 'Iowfou ώς τΙς 16 Ίοιιλίοιι .. και <ι'μιά θετική άμοl6αία σχέση μεrαξίι 1Ό(ι ποσοστο& lτών ήμερων ήλιοφάνιιας] σrήν'Πεpίoδo ά'πό τΙς 20 Μαρτίου &ς τΙς

_ 10 Μαίου και 1'00 άριθμοο TIiw σπόρων (Τών (ΠαχυώνΙ τού oτapIOU.SO, ΚαΙ,

41"

i

Το 6άΡοςmiJ

άv κανεΙς θέλει νά άντλήσεl σοΒαρά Ol.ψπεράoμσro: άτrό μιά κλιμσ:Τικη ετηδε νwση, θά πρέπει αύτή \Ιό tmoStlKvιJεταI σriς χώρες Tήf) εύκρατης ζώνης, 1tO

είνσι QI 1Τ1ό πυκνΟΚαΤοη(ημένες καΙ πού άποτελοίισαν άλλοτε tTI;;; σποοδσιί πρες Υιό τή διαrpoφή ίηc; Δυηκή<; Ευρώπης χώΡΕ.ς.S1. Λότό εΙνιιl όφθσί\μc φΑVές. 'Ωστόσο, τό napaScfYjJma τών άμεσων έmδpάσ"εων τοΟ κλίματο σrfc; σVΥκομlδές, τά όποία έχουν προβάλει οι ίσroplKoί, άφορουν πάρα τrOλ' συχνά περιθαιριακές περιοχές καΙ καλλιέργειες, όπ~ ε}ναl η lιφΠrnooη ΤOI σταΡΙΟύ τής ΣουηδΙας. Στήν πσρούσα φόση μιός έρευνας ΙΥού εΙναι άκόμl λεπτομερειακή, εΤνσl 6-δύναro vό: γενΙKειJσoυμε, 'Αλλά άς μήν προδικό"ζοομ ύπέΡ 1'6 δέον τΙς μέλλoαιre<; αιτσvrήσεις. κι ας σταθούμε orήν εμφυτη 6:δυνD μία Th>V άνθρώτrων άπiνανn σης κολοσσιαίες δυνάμεις της φύσης. EΎVOIKό ι δχι, τό <ιήμερολόγιο:. ι:Ιναι ό ό:φlvτηςτών άνΘρώπων. Λογlκό., ollσroΡΙKoί τη, οΙκονομίας 1'00 ΠαλαιοΟ Kαθε(Trώτoς., τήν βλtπoυν vΆ ρυθμίζεται ι'πrό τή δια &ιχή 'Ιών καλών, i\ryότεΡο καλών καί KOKΩV συγκομιδών. Αότά άκριβώς 1"(

άλλεπάλληλσ πλήγματα 8άζοuv σέ κΙνη<.ιη τεpάσrn:ς διακt)μόνσεις l'ψών, αιr( l'Ις σποιες Βά έξαρτηθοίιν χιλιά&ς 'Πράγματα. Κα! ποιός δέν θό: οκεφθεl δτ αύτή Γι kπIμoνη μουσική ύπόKΡOΥCΗ πρέπει νό 6φεiλε-ισι Ιν μέρει ιπήν ΙΝαλ λασσόμενη lσroρίσTOO κλίματος; (v<oρiζouμεσκόμη σήμερα την καΙρlα σημα σία τού μουσαινα: μιό: ό'πλή Kαθύcπέpηση -;rPOKαλεI οτήν ΊνδΙα άνεπανόρθω τες ζημιές. ~Aν τό φαινόμενο .έτtaναAηφ8εi συνέχεια &00 Γι τρεις XΡOVIU;, Ιρχ.ε l'UI ό λrμός_ Έδω ό άνθρωπος δέν έχει όπrλευθερωθεϊ άπό alm:nJS τούς τρο μφούς Kι:rταναγKσσμOUς. 'Αλλά ας μήν ξεχνάμε τΙς καταστροφές τής ξηρα σίας του 1976 aτήν Γαλλία και τήν Δυηκη EιJρώτrη ij τήν άνώμα7ιη μεταθολι' του ουστήμ(Πσς τών ΌVέμων, πού προκόλεοε μιό καταστροφική ξηρασί( στίς Ήνωμένες Πολιτείες aτά 1964 t:ai 1965, aτό άνατοΑικ(] τών Βρσχωδώ1 Όρiων7.!.

nd» νά μή χαμoyελάctι κανείς όταν σκεφθεί πόσο ούτή ή έξήγηση Υιό τι: κλrμα, αύτή ή ΈV0X01TOίηση τού οίιρανοίι, θό έτάρσζε: τοΟς όΛλοηvoυς ό:v θρώπους. εΊχαν ίmtρ τό δέον ;,ήν τάση νά έρμηνεόουν άτrό τά άστρο ΤΙ1' πoρd"α δλωΥ τών γήtνων πραγμάτων, τώ\' άτομlκών Γι συλλογικών πεrrρωμέ νωνί 'Ιών άσθενειών ••• ~fνo:S μσθηματlκός, ό Oronce Firιe, ά"rισKΡUφloτής σrrc tλεόθερες ώρες του, άποφάνθηκε τό 1551, ατό όνομα της ιiστροί\ογiαs: 1';' Α1 ό ~Hλ!OS, ή • Αφρσδίτη KOr ή Σελήνη συναντηθούν σrόν άσrεpισμό τών Διδό μων, οί συγγραφείς θα KtpδfoOU\l λfγQ αύτή τη χρονrά κα! ΟΙ ύιrηρiτες θΙ: έπaναιπατήσovν κατά τών κυρίων ιωί άφεvτάδων τους. 'AλλfJ, θά ιmάpξε μεγάλη άφθovία σιτηρ(i)ν πόνω σrή γή καΙ ΟΙ δρόμοι θό είναι έλάχιστα 6aφα ).εις άπό τό πλήθοςτών ληστ(i)ν.S3_

42

ΣΥΓΚΡmΚΗ ΚAJMAΚA

Ό σημερΙΊιός πληθυσμός της ύφηλfου (γνωΟ1"ός' μέ μιά άπόκλιση 10%) εΤναι σήμερα, ατά 1979, περίπου 4 διοεκστομμυρια δνθρωποl. ~Aν ά'vαφεpθoOμε στούς άριθμοός πού δώσαμε n.\εί!'J>S κατά προσέγγιση, αύτη ή μάζα ΆVΤι­προσωπαίει, άνάλογα Άv ΤOΠOθεrηθOύμε στά 1300 η aτά 1800,;ό πεντσπλά~ σιο ή 1'6 δωδεκαπΜαιο ΙΚεfvων τών άλλοηνών kόσμωvS4. ΟΙ σιιντtλεστές αό~ το! άτrό 1 l6.:; 12, άπό 1 ώς- S, Ι(αί τά ΈVδιάμεσα lJεytBq ,ους. δΈV εΊναι χρυσοί άριθμοΙ TfQtJ θά μτmΡOίισαν νά έξηΥήσουν 1'6 πάvrα. Πολύ περιοσόl'ερο μάλι­στα 'Που άσχoλoίιvται μΙ πpαyμ<mKότητες 'Που δέν εχουνποτέ τήν ίδια φύση: ή οημερινή όνθρωπότηm δέv [{ναι, άλήθαα. 12 φορές ή άνθρmπότητα 1'οϋ 1300 ή τού 1350. αkόμη κι ότrό μόνη τήν Βιολογική άποψη, ΈΠUδή ΟΙ πυραμί~ δες τών ήλΙKIΏV όχι μόνον δέν εΙναl ταυτόσημές ό:λλά άπtχoυν πολύ άπό 1'6 να ":1'1101. Έν τούτοις, η σύΥlφlοη τών μεικτών άριθμαιν, άνοιγε! άπό μόνη της κάποιες ttροοτrτlκΙς.

Πόλεις, στρr:rτOί καί στόλοι

Έτσι, ΟΟμφωνα μέ τούς δ1κούς μας κανόνες, ΟΙ πόλεις πού έμε1ς οΙ lσrOΡΙKOί OυνQ'V'fόυμε στά άναδ:Ρομlκά τοξίδια μας πρίν από τόν 190 αιώνα εΙνσl μι­κρές, τό ίδιο κα! ΟΙ στρατοί: και ΟΙ μέν κσ! ΟΙ δΙ χαιΡονν στην παΛάμη τοι.) χέρlο6.

Ή Κολωνία, ή μεγαλύτερη πόλη της Γεpμανiσς 1'όν 150 olilivα"S, σrό σrαυ­ροδρόμι δύο σroθμών μεταφορικών πλοιαρίων τού PtlvOIJ. 1'011 άνtnrλοu και TΌU κστσπλσυ, καΙ μεγάλων χερσαίων δρόμων, δέν όριθμεϊ ϊΤάνω άπό 20,000 κατοΙκους, σέ μιάν έ11'οχή όπου. σrήν Γερμανία, άγροηκός κσΙ άστιKΌS υι..η­θυσμΌS εiνσι πεΡ!ΠΟ1,J 10 πρός 1 καΙ όπου ή τάση πρός όστlιωποlηση εΤνο:ι ήδη σαφής, όσο μικρή κι Άv μάς φαίνεται. ~Aς δεχτούμε λorπόν ότι μιά όμάδα 20.000 Kι:rτoiKOOV είναι μιά σπουδαία συγκέντρωση άνθρώπων, δυνάμεων, τα~ λΈVΤαιν, σroμάταιν ποίι uprn, να τραφούν, πολό OημΑVΠKότερη τηρουμένων όλων τών άναλογιών, άπό μιά σημερινή ΣVσσωμά'rωOη 100.000 ή 200,000 'Προ· σώπων. Σκεφθεϊτε τf μπορούσε νό σημαΙνει ό τrρωτότuπQς κα! tt:ΙPωσTOt; πο­λmομός τής ΚΟλων(ας σr6ν 150 σΙώνα. Τό Τδιο, μιλώvrας Υιά την Κωνσταντl­νoό1roλη το!) 160ι:ι αΙώνα, στήν όποία πρέπει νά UτroΛoγίσoιιμε 1'6 λ1γόπ;ρο 400_000 κάτοικους καί πού δiχως άλλο θά εφrovε τ(ς 7OO.(I(j(fIi, δικαιούμαστε νά πουμε ότι εiναl ένα όσnι<ό τέρας, 1Τού μπορει σέ όλα νά συyKριθiί μΙ τΙς μεΥαλύτερες οημερινές τrληθuσμιακ!ς συγKενrρώσεις. Τής χρειάζοvrαι, γιό νό ζήσει, όλα τά διαθέσιμα κοπάδια προβάτων τών Βαλκανίων, τό ρόζι, 1'ό κου­κιά. τό στάρι της ΑΙγύπτου' 1'6 στάρι, ή ξυλεία τής Μαύρης Θάλασσας' τα 66Οlα, ΟΙ καμήλες, τά άλογα τήι; Μικράς' Ασίας καΙ γιό νό άνανεωθεϊ ό πλη­θυσμός της, όλοι οί διαθέσιμοι άνθρωποι της αύτοκρωορίας καΙ έπιπλέον ΟΙ δούλοι ;τού φtρνoυν άτrό "(ην Ρωσία ΟΙ ταταριι<έ..; λησrΡΙKές: i:τrlδΡOμές, η ΊΤΟό ΟΙ τουρκικοί στολίσκοι α!χvαΛωτi'ζoυν όπ6 τΙς όχθες τής ΜεσΟΥεΙοι:ι καΙ 'Πού όλο! τομι; έκτ[θενται Υιό πούλημα στην }Jνημειώδη όΥορά ΙΌυ Besistan, σrην καρδιά της τεpό:σrιας 1tpωτεUοuοας. Πρέπει άλλωστε νά άναφέρουμε ότι ΟΙ μισθοφορικοί στρατοί πού διαφιλο­

νικούν τό μοιρασμα τής Ίτσλ!ας στίς όρχές ,00 160υ αΙώνα ~oυν πολύ πε-

43

4. Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΠΑΒΙΑΣ 1. MJr.>beIIo. -2. UsJι de teνrferf. 3. Πλ/νθινοι 70ίχο, yιJpaι

σπ6 76 πάΡΚΟ. -4. XOpαKώμarα .ων Γι:Uι.ων. -5. ΓΙφυΡα

,..,0 5.>π λnIoπΙo πού Υκρψ{ατηκι: ιπrj" άρX'l της πολιορ­

,,{ος . ..../i. Εύλ,,,! yfφtJpα m>'; 7ήν KαrΙmpι.ψ, «αr6 πι μ6χιι <Ι

SoIJ"ας η/ς λlenςon. (Kαr6 τ6ν R. Thom/.

~ ...

ρlορlσμένο όγκο, 10.000 ή 20.000 άνδρες, 10 ή 20 κανόνια. ΑύτοΙ ΟΙ στρατιώτες τού αύτοκρατορικού στρατού μέ τούς όλο γόητρο άρχηγούς τοuς, εναν Pe­scaire, έναν σταβλάρχη de Bourbon, έναν de Lannoy, έναν Philibert de Chalon, ΟΙ όποίοl στά σχολικά μας έγχειΡΙδια κατατροπώνοuν εύκολα έκείνοuς τούς άλλοuς μισθοφορικούς στρατούς πού διοικούν ενας Φραγκίσκος Α'; ένας Bonnivet ή Ινας Lautrec, εΙναl στήν ούσία 10.000 άνδρες παλαιών στρατιωτι­κών σωμάτων όπό γερμανούς lansquenets· καΙlσπανούς άρκεβοιιζιοφόροιις 10.000 έπίλεκτοι μέν άνδρες πού ώστόοο έξαvrλοίιvrαl τό ίδιο γρήγορα όσο καί άργότερα ΟΙ στρατιές τού Ναπολέοντα μεταξύ της έκστρατεΙας της Bou­λώνης καί τού πολέμοu της ΊσπανΙσς (1803-1808). ΟΙ στρατο! σύτοΙ βρΙσκο­νταl στό προσκήνιο όπό τήν έποχή τής ήττας τού La Bicoque· (1522) ώς τήν όπoτ~ία τού Lautrec στήν Νάπολη (1528)' Γι Πα8!α ύπήρξε τό άπόγειό τοuς (1525) . ΊιJJιά αύτοl ΟΙ 10.000 άνδρες, εύκΙνητοl, μανιασμένοι, άνηλεείς (εΙναl ΟΙ θλιβεροί ήρωες τής λεηλασίας τής Ρώμης), BapaIvouv πολύ περlOσότερο όπό 50.000 ή 100.000 άνδρες σήμερα. 'Αν ηταν περισσότεροι, δέν θά μποροϊι­σαν τά χρόνια έκείνα ούτε νά τούς κινητοποιήσοιιν, ούτε νά τούς τροφοδοτή­σοιιν, έκτός καΙ Άv SpIOKOvroν στήν είιφορότερη χώρα. "Ετσl, ή νίκη τής Πα-8Ιας ε[ναι ή ffiITuXio τών άρκεβοιιζιοφόρων κσί κuρίως τών άδειων στομα­χιών. Ό στρατός τού ΦραγκίσκοιΙ Α' διατρέφεται πάρα πολύ καλά μέσα στά

• Γερμανοί πεζοί μιοθοφόροl στήν ΓαλλΙα (Σ.τ.Μ.) . • "Ηπα τών Γάλλων άττό τόν αίrτOKρατOΡIKό στρατό τού Μιλάνου (Σ.τ.Μ.).

44

KαταφιJγια 110ό τόν προστατεύουν όπά τ& κανόνια τού έχΘροϋ, άνάμεοο σrά τείχη της πόλης της Πα6ιας 'Που ποΛιορκεί καί σrό δουκικό όλοος, έναν ότto­κλεισμένο κυνηγετικό "χώρο περιτρlγυρισμένο άπό τείχη (μlά πολύ μέτρια έ­κταση δηλαδή), άπου θά διεξαχθεί άπΡOOδόKηrα ή μάχη, (Πίο; 24 Φεβρουα­ρίου τού 1525. Τό 1610 ΚΟΙ ή φσνlκή καί 6τroφασιστΙKή μάχη τού long Marston Moor (2

Ίουλ!ου 1b44>' πρώτη ~ττα τού 6ασιλlκοΙΙ οτρατοσ αιό δράμα τοίι άΥΥλlκού έμφιιλΙου πολέμου, δiν κινητοποίησε παρά περιορισμένες δυνάμει'): 15.000 βασιΛικούς, 27.000 KoινolioUΛΕι.ιΤΙKOUς. 'Ολόκληρος ό ιπραιός τού ΚοινοΒου­λίου θά μπορούσε '4νά χωρέσει στά ύπερOOKεόvιo Queen Maιy καί Queerι ΕΙΙ­zabeth", παρατηρεί ό Peter LasteH, Υιό νά Kαrαλήξεl δη «6 μικροσκοπικός όγκος τών άνθρωπfvωv κοινωνιών είναι Ι ... } ένα xαρακτηplσrιKό αύτού τΟΟ κόσμου πού x6oaPDS{!" Μ' αυτά 1'I'0U είπαμε, όριομένα κατορθώματα (αναπαΙρνουν την άξία τους

'Πέρα άπό 1'0(1) άριθμοός, ΟΙ &ποίοι θά άμαόρωναν crrj) μάτια μας μέ 76 πρώ-1'0 την ύπόληψη 1tOιJ έχουμε γι' (IιJτό:. Κατορθώματα πού έπαναλαμ6άνovται, όπως τής loπavn,qs έπιμελητείας, πού ήταν Ικανή, όπό τiς βάσεις τών tlcrεrα~ μένων ιιέππελlκώll Ο1'αθμών," της :αι3ιλλης, 1'(;0 Κάδιξ (άργότερα τής Λισα6Qr νας), της ΜάλαΥας, 1'ης Βαρκελώνης, νά μεrαKlνεί γαλέρες, στόλους t(cιI ter­dos σ' όλι.ς τις θάλασοε') καΙ ης στεριές της Εύρώπης κατόρθωμα όπως της Nαυrrάκroυ (L~pante, 7 Όιcrω6ρΙoυ 1:>71), όπου 8ρΙoκovτφ άvrιμέτωΠOI Ύό 'Ισλάμ καΙ Γι Χριστιανοσύνη, 100,000 τoιιλάχισroν άντρες έν ουν6λφ καί Υιό ro6s δύο έχθρικοός στόλους, "(όοο στΙς λε:πτεπίλετrrες ΎΟΑέρες 000 "σΙ crrd χοντρά στρογγυλό πλοϊα πο" "(fc; συνόδευςrν"9. Έ"σro χιλιάδες άνrrw;! νΑς αΚξφroOμε άαv στόλο πο6 θ6 περιλάμΒανε οήμερα 500.000 ~ b.ια έκατομμύ· ριο όvθριmτoυς! Κομμιά ϊTΕVηνταρlά χρόνια ζΨΥό1"ερα, γύρω aτά 1630, τό γεγονός δτι ό WaΙlenstcίn μπορι;:ί 'Ιό αυγKεvrρώσει100.000 στρατl&n:ς ι'.rιτό τΙς δισn;ryές του60, ε1νι;ιι κάτι άκόμη μεγαιύτερο, Ινα κατόρθωμα ρεκόρ πού πpoϋπoθkrει tξαφε1ΊKή όργάνωση yij)v ύπηΡεαιών άνεφ<ι&lοομ06, Ό στρα­τός του VΊllars πού θά θριαμβεύσει στό Oenain {1712) άριθμεi 70"000 άντρεΙ;1, όλλά dνα, ό στρατός τής' άπελπιοΙας καί Ύής ΤWΙJTαfQς εόκαφϊας. Άργότε­ρσ, όπως aτά 1744 κατά τά λεγόμενα τοί) Oupre dΆuln"'Υ, σrρατlωηKOO έ'πl­μελrιτη, ό άριθμός τών 100.000 στραηωτών φαfνεmι νά σταθεροποιεϊταl τou­λάχιστον ώς θεωρηηκό παράδειγμα, Κάθε τέσσερις μέρες, έξηγεϊ, πρέmJ νά προ6Μ:φθεί Υιά δλους α(ιτο(ίς τoQς άντρες ινα ο\)οσίτιο άπό 120.000 μερίδες τήν ι'ιμέρα (έπειδη ύπάρχονν δrιrλές μερfδεs), δηλαδή συνοΛικά 480.000 μερf. δες:' μΙ 000 άνά όχημα !ltstv θά xpειασroυν,. καταλήγει, σπαρά 600 όχήματα καί 2.400 άλογα, ζεμένα: τέoaεpa'Tέooφa,,6l. ·Οταν σύ'rά κάποια στιγμή 6:­πλo;rοιοϋνται θά &πόρχοιιν άκόμη καί κιΜιόμενοl <ηδφtνIO! φούρνοι Υιό νά ψήνουν τήν κουρσμάνα. 'Ωστόσο σrίς όρχΙς τού 17ου αιωνσ, lνα έγχεφίδιο lTtJpoeoλιl<OU, Οπο\) άναφέρονταl oJ διάφορες άνάγκες ένός στρατού πού φέ· ρε! κανόνια, μfλαyε Υιό 20.000 άvrpει;63. Τά τroραδε[ΥJ.ιατα αύτά ά'πo,tλooν τόν KαλUτερo σχολιασμό μlάς tπιχεφη­

ματoλoγfας 'Πού έπα:vαλαμ6ΆVεrαl δνι;τα σέ άναρfΟμητες ϊΤερrπτώσεlς. Τό σύ­νολο τών ό'ιτωλεlΏV πού προκλήθηκαν σrήν '[σπανΙα άπό τι'ίν άπtλαση τών Μαυριτανών (1609-1614) (300 X!~ά&ς: άνθρωποι τoUΛΑΧιoτoν σύμφωνα μΙ άρ· Kε'fά όσφαMlς όπoλoγlσμo~' ατήν l'αλλΙα μΙ τήν άνάκληση τou ΈδΙκτο\) τής Nάvrfi.fS' στήν Μαύρη 'Αφρική μέ τό δουλεμπόριο τών Νέγρων μέ κατεύ·

45

Τό tJάeoς τού i%1I

θuνση τόν Νέο Κόσμο&>' στήν Ίσπανία πάΜ. γιά τήν έπάνδρωση σi λευκό πληθοομό τοί} ίδιου αίrro6 Νέου Κόσμοι; ("ατά ,δν 160 σiώνα καμμιά χιλιόδα άναχαιρήαι:11) έτηοίως, δηλαδη 100,000 i:ν ουνόλφ) -ή σχετική μετριότητα δ­λαιν αύτών τών άριθμι:uv BtrtI lνα τrρόθλημα συνόλου: ότι ή Εύρώπη, άιφ ... βώς tξ αΙτίας της 1ΤοΜτικηι; της αιτομόνωοης, τijς ελλειψης ευελιξίας aτήν οΙκονομία της, δiν 6vrtxtι νά στερηθεϊ 'ITεpI<10MεpOUC; άvθρώΠQuς. Χωρίς τήν 'Αφρική δέν θά μτroραίισε νά άξιοπσιησεl τόν Νέο "όQμo, Υιό χίλιες αίήες, ISfroc:; τό κλίμα, έτηπλέον όμως έπειδή δέν μπορουσε ν' 6'ΠοστεΡησΕI τό φΥατι­κό της δuναμlκό άπό πολλές μονάδες, Δέν 6παρχεl άμφl&λfα δη οΙ σύγχρο­νοί τοl) όπφ6όλ\ουν, ωστόσο είναι σίγουρο ότι ή ΙJεταvάστευση γινόταν τόσο σlσθητή στή ζωή της Σε6iλλης <i:loτt ό Andrea Nava.gero νά λάl στά 1526 ότι «έχουν φύγει τόσα άτομα Υιό τΙς 'IvSftI) πού i Σε6Ιλλη έμεινε μέ έλάχιστους κατοΙκοιις καί σχεδόν aτά χέρια τών γιιναlκώνlt . 'Ο Κ. J. Beloch έκανε άνάλογες σκέψεις 'ITρooπaBilivrac:; νό ζUΥίσεl τό όληθl­

νό Βάρος της Εύρώπης TOU 170υ αΙώνα, διαιρεμένης ΆVό:μεoα στfς τρεΙς διινά­μεις που τήν διεκδικούσαν: τψ 'Οθωμανική αύτοκρατσρΙα, τήν 'ΙσπανiKή αυ­τοκρατορία, την Γα.\λΙα ,-ου ΛovS06fKOI,) Ir' καΙ το" Ricoolieu, 'Υπολογίζοντας τό άνθρώmνo δυναμικό πσύ οΙ δυνάμεις σίrn.ς διέθεταν σrόν Παλαιό Κόσμο _περfπου 17 έκατομμύρια άνθρωποι καθεμιά τοuς- lφHι;tVξ σrό <.H)μτri:ρασμα ότι αότό ήταν καί τό όριο πέραν τοο όποlοιι δlκαlούντσν \Ιό έτrOφθαλμlOύν 1'ΌV ρόλο τη)' μηάλης δύναμηSΩ. Σήμερα αιτtχoυμε πολύ από κάτι τέτοιο, ..

Μιά ΓαλλΙα μέ πρώιμο ύπερπληθυσμό

θά μπορούσαμε να κάνουμε καί πολλές άλλες σuγιφίαι:.ις ατήν πορεία τής φWνας μας μΙ tξ ίσου σημovrlκά συμπεράσματα. ~ Ας ι'.moetσovvt ότι ό πλη­θuσμός τοΟ κόσμου, γύρω aτά 16σΟ, ήταν τό ενα όγδοο TlJU σημερινού, δτι ό πληθιισμός τη<; Γαλλίας {υπολογισμένος (Πόν σημεΡlvό ποΛιτικό του χώρο) ήταν κατά πάσαν πιθανότητα, όν όχι θεΒαιότητα, 20 εκατομμύρια, 'Η 'Αγγλία άριθμούσε τότε 5 εκατομμύρια 1'6 πολ-6fJ.!. ~ Αν ΟΙ δόσ χώρε)' αυξάνονταν μΙ τόν μέσο ρυθμό το(ι 1(όσμου, ή 'AγyAftt θό: έπρεπε νά άριθμει σήμερα 40 Ικατομ­}lιJplo ιι:ατσlκους, καί ή Γαλλlα 160' αύ,-ός εlναl αας τρόπος Υιό νά πούμε άμέσως δη ή Γαλλία (ή ή 'I-rαAIQ, ή άκόμη f] Γερμο:ν1α τού 160υ αΙώνα), πά­οχοιιν πιθανότατα ήδη όπό υπερπληθυσμό καΙ ότι ή ΓαλλΙα εlναl, γιά τΙς δuνατότηπς έκεΙνης της ι-ποχης, ύπεΡφορτωμένη μέ άYOp6Yrrouς, μέ ζητιά­νou'O, μέ άχρησm στόματα, μέ άνεπιθόμητους. Ό Βrantόme λέει ιαόλαι; δτι εlναl "'γεμάτη σόν 66γό,,1Ι). ΟΙ μεταναuτεUoειι;, έi\λεIψει μιδ:ς 1YQλll1κήι;: βoόλrι:! σης έκ '1'ών άνω, όpyανώνoνrαι όπως μπορούν, όπως τύχει. Πσρσ()ε:ιγμσ ή μετανόι:;rrεuoη πρός τήν 'Iσπαvία τόν 160 καΙ 170 αΙώνα ή άργότερα ή μετανά­οτεuοη τrρός: τό 4νησlά» τής 'Αμερική;;;. στό tλwς τών έξοριών Υιά θρησκιι.m­κο&<; Μγοιιι;. 4Αίπή ή μακρά άφαfμοξη της ΓαλλJας: άρχlζεl σrά 1540 μέ τούς πρώτους oμσrημστΙKoύς δΙUΗΙμoυς: [έναντΙον τΟΟν δlαμαρτυρομένων) 1<ΟΙ n-J λειώνει μονάχα οτά 1752-1753, μέ 1"6 ΤΕΛWΤΑ10 μεΥάλο μετανασrwrικό κόμα πού άκολούθησε τίς αΙματηΡέ;; καταστολές του languedoc»71.

'Η kτroΡIKή έρευνα άπiδt.ιξε την Ctγναιστη ώς χθέι; έκταοη της yαλλlKή~ μετaνά:στεtισης πρός τίς Ιβηρικές Yftι~. Πράγμα πσό στηρίζεται οέ σrαTl:[ Q1ΊK6: στolχciα καΙ σέ άλλεπόλληλες ταξιδιωτικές έvπ.πrώσεlς. Στό 1654. ό καρδινάλιος de Retz ΛW δη έΚ1ΤΑήσσεταl σrό επαιφο όταν άκσόει όλο τόν

46

__ :Ι:ίiνσρo

Il1fO ...,

." _,,", _ 'Όρlll ""μ"",

S. ΠΥΚΝΟΚΛΤΟII<ΗΜΕΝΕΣ πεpιoxεr ΚΑΙ ΖΩΝΕΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕγΙΗ!. ΣΤΗΝ ΓΑΜΙΑ ΤΟΥ 1745.

Χ6ρτης roύ F. De Dainvi/!e σrό -nεpmfiIKfS Papulatian. 1952, άρ, 1.

κόσμο νά μιλά .ή γλώσσα του σrήν Σ.αΡαΥόσα. όπου &Πάρχεl πληθώρα γάλ­λων πχvrrώV"". Δέκα χρόνια Cφ-γότερα ό Antoine de Brunel έκπλήOαι:rαl άτtό τόν π.ράσrιo άριθμό l'ών gavachos (τό όίro11μηTlκό τrαρωvίιμlσ ποό δfνQΙW σroι'iς Γάλλους) 7ΤΌίι 6ΡΙQκοντQ:1 σrήν Mo:Spf.rt, 40.000 δ1'tως &πολΟΥίζεl,ι ΟΙ 000101 _μεrαμφιέζOνTΌΙ οέ Ίσrrανσύς καί όποκρΙνovrm τούς Βαλλ.6νους, τούς κατοίκους της Cοmιe ή της Λαιρραrνης, Υιά νά κρύψουν δη εΤναι Γάλλοι και νά ά'rroφό'yoιw hσ, τό ξυλοκόπημα,,75. r: λότο! άκρl8ώς προμηθείιουν σrήν I()1(ΆVIKή πpnπεόoυσα τούς τr;χνinc; της, τούς χειρωνακτές η')';. 11)6<; μετσπωληΠς της, lίΌό tΛKύoνται όπό τούς ύψη-

; λούς μισθούς κα! τά άναμεν6μενα ιάρδη. Elνcιι κυρΙως ή περίπτωση τών κτι~ σrών καΙ 1'ών έργατών~OIKoδόμων. 'Ωστόοο, εΙσΒάλλουν καΙ: σrήν ί'malepO: χωρΙς roυς άΥρότες ποό ήρθαν όπό την Γαλλία, οl1σπανικές Ύάίες θά έμεναν συχνά άκσλλιέργητες. Αι'πές σΙ λεπτομέρειες iιπuδηλώνσυν μιάν άθρόα, κοι­νωνικά άνάμεικτη μεrανάσrwoη. ΆποτελεΙ ξκδηλο σημάδι του Υαλλικοι) ό­τrφtf/,ηθυσμoίι. Ό J63n H~rauld, άρχοντας της Gourνille, λέει σrά 'Λπομνη-

. μoνεύμαrάτoυ76 • δη &ιτάρχουν στήν 'Ισπανία (1669) 200.000 Γάλλοι, άριθμός L-τφάσr,oς άλλά όJ(l άπiθnνoς.

47

!

Τ6 6t42ος του dett

·Eτol λonτόν t ακρl6ως ot μιά χώρα πού γίνεται άπό αΙώνες θύμα σίrrής τής μαστίγωσης τών άριθμώv, έμφσvφαι, ι"ι καλύτερα έπl6ε6cιιώνεrol μέ ,όν 170 οlώνά ό tI<:ο(ιοιος περιορισμός τών γεννήοεων, «έφ' &;ον οί ίδιΟ'ι 0'1 άντρες_, όπως γράφει () Sebastien Mercier (1771). «έn'αγΡUΠΝOύν στΙς ώρες τών έρωη­κών τους έξάΡαι;ων ώστε νά iπroμαιφόVOυν fνα παιδί άπό τό οπίη τo~77. Μετά ,ά 1769, aτή διάρκεια τών ιφlΟψών χρόνων τής 'Επανάστασης, μιά αό­ξημΈVΗ μείωση τοΟ 1ΤQQοοτού τών γεννήσεων άπΌχαΑό1ττει καθαρά την έξά· πλωση τών άvrlQlJλληπτlκώv πραKηKών"'l, Ή άντίδραση αότή, πιό πρώιμη στήν r αλλΙο άτrό άλλοί), δέν πρέπει αραΥΙ: νά άναζητηθεϊ ο' αίrrό τό μαKΡUΝό παρελθόν τού όί\οφάνερου &περπληθυσμοΟ;

nvuv6rηra πληθυσμού καί πολι.τωτικ6 eπtπεδο

Δεδομένου δη ή έ1nφάνεια τών γαιών πού έχουν άναδυOεi εΤlιοl150 έκστο-μμι).. ρια τετραγωνικό χιλιόμετρα, ή σημψινη μlaη τrυKνooφα της όφηλίου μέ τό 4 δισεκαroμμόρια άνθρώΠΟ1Jψrης dvaI Ίfi,7 κάτοικοι άνά χλμΊ. Ό fδWς ύπολο­γισμός, μtτάξό τού 1300 και roϋ 1800, θά έδινε τό λlΎότερο 2,3 κατοίκους ΆVΆ χ]φ2 καί τό άνώnpo 6,6. ~Aν Uπoθlσoυμε δη μtτράμε κστόπιν την σημερινή tmφάνεισ (197'9) τι:σv mό 1TυΚVOKατOΙKημένων ζωνών (200 κάτοικοι και παιιαι ΆVΆ χλμΙί. θά t:χoυμε μ' cιύτόν τδν τρόπο τήν οUoιασπκή έυlφόνr:ισ τών oημε~ ρινών πUΚVΏν ποΛπιομών, Orlλσδή -ό 6πολσγιομός έγινε και ξσνσγιν,ε συχνά-11 έκατομμίιρια χλιr. Σ' αίιτήν άιφl6ώς τήν σπνή :Λωρίδα σu~εντρώνεro:ι τό 70% τού ΆVflpώmvou πληθυσμού (σχεδόν 3 δJmκ<πομμύρια άνθρωποl)- ό Saint-Exupery τό εm,ε μΙ τόν τρόπο TOU, δη ό κόσμος τών ιφηνών καΙ τών σπιτιών δέν εΤναl παρ6: μιά ση.Ύή ταινία στην έτrιφάνεια τής ύφηλίου- μέ τό πρώτο λάθος, 1'ό όερoτrλάνσ του θά χανόταν μέσα στΙς θcιμνώδεις έκrάσετς της Παραγουόης- μΙ ένα δεύτερο, !Jά ΠΡΟσΥεlωvό1"αν (ΠΙς άμμους τής Σαχά­ρας .•. 7!Ι ~Aς έπψείνουμε α' αότές τίς εΙκόνες, οτήν άσυμμετρΙα, σr6 παράλογο τού κατοlκημένου KQajJi')U, της o'κooμbιης. Ό άνθρωπος όφήνεl κενά τά b!­νέα δέκατα τηι; ίιφηλfoυ, σuχvά άvαyKαστΙKά, άλλά καΙ άτrό όμέλεισ ή έ'πειδή ή Ιστορία, ~ωτη άλuσίδα προσπαθειών, ά'ffoφάoιoε διαφορετικά ... Οί άνθρωπαι δέν ΙξαπίιώθηKΑV παιιαι σrή γη., Υρό:φει ό Vidal de ιa Blache, «ό­παις μιά κηλίδα Miil' σιryKεvrρώθηKΑV κατά πρωτόγονο τρόπο σάν τά κορά­λια .. , δηλαδή στοιβάχτηκαν κιπά ,"διαδοχικά σrρωματαll πόνω «σέ όρlσμένα σημεία των υφάλroν δπου trπηρxαν άνθΡώΠlνοl πληθυσμοίlιΟΟ " Μέ την -πρώτη ματιά, θά ψπαινε κανι:Ιι; στόν 'Πειρασμό ν6 OtιμαιpάYt! (τόσο ΟΙ πυκνότητες τού τrληθυσμoύ του m:ΤPM9Qvroς εΙνσι Ισχνές; δη δέν όττάρχουν 1TOυθ.εvά, άνόμεσα στά 1400 και (l'f6 1800. έκεΝι;ς oJ άληθlνές 'ΠΛηθuoμlακές συγκεν­τρώσεις πού δημιουργοϋν τοός πολιτισμούς. Ένω σrήν πρσγμαπκότητα, ό ίδιος διαχ:ωρισμόι;ι ιΊ ίδια άσιιμμετρία, διαιρούν τόν κόσμο σέ ζ&νει; .. βαριές» καί «στf.Vές» καf οέ ζώνες τεράστιες κο! άδειες, έλαφΡωμένες άτrό άvθρΙ»πσυς. Γιά μιά όκόμη φορά χρειάζεται νά έπαvαφέρoυμε το(χ; άριθμοίις στην πρσγ· ματική τους MffjOKa. ΓνωρΓζουμε έτσι, γύρω σrά 1500, τΙς παραμovέ<; της έπι8ολης σrήν 'Αμερική

της εύρωπαίκής κ<πάκτηαης, την ακριΒή πάνω-κάτω θέση των m;λιτισμων,

.ων έξελιγμέναιν i] 'Πρωτόγονων κοινωνιών d όλο τόv κόσμο. Τά ντοκουμέντα της έπσχής, ΟΙ μεrαγινtσrφες άφηγήσεις, ΟΙ έθνoγρa:φικές έΡWνες χθές καί

48

σήμερα, μας 1rάρtχouν ΙVαν έγκυρο xάρ-rη, μιά καί καθώς ξέροιιμε, τά 1'roλιTl~ σμlκό όρια ποικίλλουν έλόχιO'ro' κατά τήν 'Πορεία τών αΙώνων, Ό άνθρωπος ζεΊ κατά προτιμηση μέσα (Πό πλαίοιο τών δικών του έμ1Τεφιών, πιασμένος

γιό γενιές όλόkληρες ~ν τrαyΙδα 1'&11 παλιών του έπΙίΙΙΧlών, Ό άνθρωπος εΙναl δ,ΤΙ ή όμόδα (Πην όποίαν άνηκει: άλλοι την έγκαταλείπουν f άλλοι ένσω· ματώνοvrol σ' αύτην, άλλά ή όμάδα παραμένει συνδεδεμένη μΙ έναν δεδομένο χώρο, μέτήν alktfa γη, 'Εκεί lχει ριζΦοει. Ό χάρτης της ύfηλfοu 'Πού σχεδίασε γύρω σrά 1500 εν!)') έΒνογράφος, <­

GardotΊ W. Hewes: ,τόν όποίον καί άvαιrαράγoυμε, μιλά άπό μόνος TΌU. Διακρίνει 76 πολιησμούς καΙ κουλτούρες, δηλαδή 76 μικρές κυψελΙδες διαφο­ρεrΙKης μορφής καΙ έπιφo:vεΙας ο! άποΤες μOlpάζoνrαι τό 150 tκατσμμύρια xλ~ τών διαθέσιμων έ5άφών. 'Em:ιδή αυτός ό :χάρτης εΤναι πολύ σημαντικός καΙ θά χρειαοτε! νά όναφερθσυμε συχνά σΙ αόΊ"όν, άς τόν κοιτόξΟU!Jε μέ l1Ρό­σοχή 6:πό τήν άρχή. A&rά τό 76 κuμμάηo τού πόζλ οχημστΙζουν μιό ίνιαία ΚQ"t('>JΚt.υη α-ττό τήν πρciπη κυφελΙδα 'Πού είναι Γι Τασμανία Ώs την n:λwτafu, -rή'~ Ί6η, πού εΙνΟI ή Ίαπωνία, Τό σχήμα διαβάζεται χωρίς δυσκολ!α άπό τά κάτω 'Πρός .,-6 πάνω: 1() άπό 'Τόν άρ. 1 t!>s τόν άρ, ')J Kιπι;rrάσooνται οί πρωτόγονοι λαοΙ, συλλέκτες καρπών κof άλιεΤς' 20) άπό τόν όρ. 28 ως τόν όρ, 44, ΟΙ νομάδες καί οί κτηνοτρόφοι' 30) άπό τόν όρ, 4S ώς τόν όρ. 63, ΟΙ λαοί μΙ άκόμη άrελή γεωργία. καί κυρίως ΟΙ άγρότες πού δρ!.1λεΟΟυν μΙ τό τσαπί, πού Kατανέμovται κατά lνσν παράδοξQ τρόπο σΙ μιό σχι:δόν OUΝΕXή ζώνη γ6Ρω άπό τόν κόσμο' 40ί τiλσs, άπό τόν άρ. 64 ώ$τόν όρ. 76, ΟΙ πολιησμοι, a&rQI ΟΙ σχετικά 'ΠυκvoI πληθυομοl. ΟΙ OOOiOI δlσθέ"τουν πολλι;πτλό: μέσα Ι<Ο{ 1Υλεονεκτήμαια: οΙκιακά ζώα, άροτρα, άλέτρlα, όμάξια, καί κυρίως πόΛu".,. Δέν όπόρχει ΜΎΟ<; νό: tπιμεΙνQI,ιμε' σύrές: άιφl6ώς 0113 Tv.εvταίες κυψελίδες τού έπεξηγηματικού πόζλ είναι έκόνες πο6 όποτελούν τίι; «άνεπτoyμέvι:ς χώ­ΡΙ:9, τ6 (JαΡύ πυρο8οΆικ6τοι) άνθρώπιvoυ συμπαvroς. Ή Kύ'fάταξη στΙς κορυφαίες θέσεις σn-Oτελri άλλωστε θέμα συζήτησης σ'

ένα ή δόο σημεία. Μήπως θά έπρεπε vό: τοποθετήσουμε δικαιωματικά σ' αότό 1'6 ύψος τους άρ. 61 κσΙ 62, δηΛαδή "'ίόν πολιτισμό τών Ί\ζΤέκων ή τών Mεξι~ καw;iΊν KGf τόν περουΒιανό ή τόν πολιησμό τ&ν Ίνκα; Και 6tθσlσ, όσον 6φo~ ρό: την 'Ποιότητά τους, την σΙΥλη τους, τίς 7tχνες τους, τΙς πρωτότυrτες νoo~ 1'ροπίες τους' ναΙ, δΟόν άφορδ: τά θαύματα τών μαθημαιlκφν ύπο:\ογιομφν τφν άρχαίων Μάγιο' να', Ιδίως, Άv άναλογιοθουμε 1'ή μοκρ06lότητό τους: έΊπβlώνοl)V μετά 1'ό τρομακτικό πλήγμο τής κατάκτησηι; τών Λευκών. wOχI, άντΙθεro, Άv τrσpάTηpήσoυμε ση xρησφoπuloυν α-ττοκλε!σηκά τ6 τσαπί, 1'6 σκαλιστήρι' δη δέν γνωρ!ζουν (έκτός ι'rnό τό λάμα, τήν άλπάκο -1TρoβστOKά~ μηλο- καί 1'ό vigogne*} κανένα μεγάλο οΙκιακό ζα.JO· ότι άyvOOύν τόν τροχό, 1'6 θόλο, 1'6 άμάξl, τήν σlδηρομετσλλουργlα, ή όποία tlvol -yvαιση'ι άπό α!ι'ί)­νες κοΙ μάΜοτσ άτrό χιλιετΙες στούς μάλλον ταπεινούς 1ΤΟλιτlσμούς: της Μσίι­ρης Άφριχης. ~Oχι, μέ δύο λό'Υισ, σύμφωνο μΙ τά δικό μας Kpιτι'jΡIζ} τού ύλικσίι 6-ίου. ΟΙ Ιδιες έπιφυλάξεις, ή tδια ι'rπOαιώπηση Φς πρός τήν κυψΕλίδα 63, δ~άδή τήν φfVVlκή όμόδα, ή όποία μόλις άΡχΙζεl νό ά'ΥγΙζει τήν αίγλή των γεllΌννχών πoλιτισμιi)ν.

Άφου ξεnφόσoυμε όμως σύτtς ης διχογνωμfε<;, 0!13 ποί\ιτισμοί πού αιro­μένουν, οχηματiζοov, σέ παγκόσμια κΜμακα, μιά J.ιGκρυά καί λεπτή ταινία σ' όλόκληρο τόν όγκο τού Παλαιού Κόσμου, δη:\αδή μιά στενή χωρα άτrό πηγές, όρόσιμες γαίες, πυκνές πληθυσμ10κές σUΓΚξVTpώσεις, χώρους πού ό ΆVθρω-

... E1δosλάμσ τού Περοι) (!,τ.Μ j.

49

πος lφαιό μέ ΟΟη σταθερότητα ,ου έπtrρεπαν ΟΙ δυνάμεις του. 'Εξ άλλου, μιά καΙ σφήσαμε κατά μέρος τήν αιrOΠΡOσαvατoA10T1Kη άμεplKΑVΙKή "ερί­πτωση, άς πουμε ότι έκε1 πού 6ρίΟΙΙ;είΟΙ ό ποΛιτισμένος άνθρωπος aτά 1500, Βρισκόταν iΊδη στα 1400, θα Βρίοκεται σrά 1&10 "αΙ άκόμη καΙ σήμερα, Τό Ισοζύγιο αιroKαθΙσrαται γρήγορα: ή ΊαπωνΙα, ή Κορέα, ή ΚΙνα, :ή 'ΙνΟΟκίνα, ή

'lvSoνηofa, ή ΊνδΙα, τό μOKρUΝΌΡI 'οοίι 'Ισλάμ, ΟΙ ,έσσερις διαφορετικές Εόρισ­πες (01 λαηνoγενεiς χωρες: της MEOOytiou, πού εlναι κα! οlπλουαιότερες' η έλληνική Εύρώπη ή πιδ ΚQκότuχη. πού &rιtmf! την τουρκική καιάκτηση' Γι βόρεια, Γι πιό είιραισrη' ή ρωσολαπωνlκή, Γι 1iΊό πρωτόγονη), Σ' αό,.Ις 1Τρο­στίθεvrcn δύο άξlοπερlεργα: κότω άτrό τόν όρ. 64, ΟΙ σn6aρof καιlΚQσlQ\1Oί ποΛ1Τlομοf' κάτω άπό τόν άρ. 65, ό όμετακίνητος τωλmσμός: των ά8ηoσWΑΙΝ γεωργών ... "Εχουμε άοl, οονοΛlκά, fσως 10 u,στομμuρια χλμ1, σχεδόν 20 φορές τό .έδα­

φος της σημερινης: Γαλλίας, Evαν μικροσκοπικό χωρο, μιά άτρακτο ύψηλών πυκνοτήτων όσο yfVLIOI οοφέστερα έξατόμnι:ωμένη, άναγνωρΙοιμιι, mutaris mutandis~ στήν σημερινή ΥεωγραφΙα τού κόσμου (όπου σέ 11 έκστομμύρια χλμ: ζει, .ας τό έπανολό:60υμε., τό 7Ό% 1"06 6νθρώπlνου πληθυσμού;. "Αν TtQ­

ραδεχόμαστε αύτή την σημερινή άναλογία του ανθρώπινου δι.wαμlKOϋ τών πολιτισμών όέ οχεση μΙ τ6 σύvoλΌ τών ΆVΘρώττων (70% wu συνόλου), ή χι­λιομετρική πυκνότητα αότιϊ;ν τ<Ον προνομιούχων ζωνών θά κυμαινόταν μετα­ξύ 1300 Kaf 1600 άύμφωνα με τα άκραια δριά μας άπό 24,S κατοίκους {κατά tλόχlσro όριο} σt 63,6 {μtγιστo~" Στά 1600, Υιό 'Ιό σταθουμε σ' αUτ6 τ6 ΠΩ­ρστtιρηTήplo ατό όποίο έπφεινε ό Κ. ). Beloch, θό ΤQτn:;ιθεrouοομL τόν μέσο δρσ μας μεταξύ 28 καί 35 κατοίκων όνό: χλμ2, Δηλa&ή, εvας οποΙΙδαιος: σrαθ­μός, ~ Αν λόιπόν ι:rrι'jν Ευρώπη ή lσχύ<;: άπαrτεϊ τουλάχιστον 17 έκατομμύρια όνθρώτroυς:, σέ όλόκληρο τόν κόσμο, τό οημεΊο aτό όποίο !μφσvίζεrol ουσ­σώρευση 'καΙ συνωστισμός όνθρώπων πέραν wO ό1ΤΟfοu ζri καί εόημερεi ~oς πoλrτlσμός, ε!ναι καμριά τΡιανταριά άνθρωποι όν6 χλμΙ, 'Από τήν Ιδια θέση τό 1600, Γι mικνomτoΙKημΈVη ΊταλΙα άριθμεΙ 44 Kαroί~

κους όνό χλμΙ' ()j Κότω Χώρες 40- ι\ Γαλλία 34' Γι Γερμανία 28- rΊ 'ΙΒηρική χερσόνησος 17' ή Πολωνία καί ή Πρωσοίσ 14' ή Σουηδία, ή Νορβηγία καί ή (})ινΛΑVδία γύρω aτό 1,5 (oiχμάλωτες όμως σύrξς ένός πρωτόγονοιι Μεααίω­να πού παρατείνεται, θρίσκονται ατό περιθώριο τηι; Εύρώπη.;; και δtν συμιι~ε­TέxoI)V ατή ζωή της παρά με KότTOltf) mΈVές περιοχές τού tδάιpovs τοιιι;""'). ~Oσo γιό τήν ΚΙνσ, τήν Κiνα τών 17 trro:ρxIiOv (ή. 18η, τό Κan·$ou, άνηκε τόη; ατό κινεζικό Τουρκεστάν), εχει πυκνότητα μόλις άvώτερη άπό 20 καιaίκοιις όνά χλμ2 (1578)&4_ Τά trrfueδo αότά δμωι;, τόσο χιηιηλά Υιά τήν έποχή μας, έ:πισημαiνouv ηδη

μιά φανερή πληθυσμιακή συσσώpεuoη. Στήν cφχή του 160ΙΙ αΙώνα, ή θιιρnμ­efpr~f ή πιό πυκνοκατοικημένη περιοχή της rερμανfας (44 κάτοικοι άvά χλμ) 5, είναι ή κατ' tξoχήν ζώνη γιά την ατραroλόγηση τών πεζικάριων μι­σθοφόρων. Ή (άλλία άπoτrλt;ί εναν τεράστιο μετG"l«Ο1"εl.ttlkό χώρο, μέ 34 κατοίκους άνάχλμι). ή Ίmτανία έχει μόνο 17 κατο!κουι; ΆVά χλμ2. 'Εν τοότομ;:, ή Ίταλ!α καΙ ΟΙ Κάτω Χώρες, πλοόσιει.; και ηδη «ΒlομηχσνοΠΟ1ημb.ιεςl>, oυνrη­ρουν μεγαλότερο φopno όνθρώπαιν, .,ούς όποίους σΕ γενικές γραμμές συ­γl<ρι::rtooν μέσα Q'fά σύνορά τους. ΓιCΤ! 6 ιmερπληθυoμός εΤναι οιινάρτηση oιιγxρόνωs τού άριθμου των άvθpώπ<uv καΙ των πΛoυroπαραγωγικών πη­γων '!'Του δlαθέτουν.

50

Noμάδtς και ιι;τη't01'p6φoι

Πφoρoσμtνη~ tξD.ιξης

Kώ.AJf.ρy.w;. χωρικοl μΙ τσσιή

ΠΡΟ'!ΥΡΜς Kaλλιtρy.w;

ΠιιιnoI 'ΠONnoμol, μι; 6parpo.

6. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ, ΚΑΜΙΕΡΓΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΓΟΝΟΙ ΜΟΙ ΚΑΤΑ ΤΟ 1500. 1. ΤααμαvoΙ -2. Πυγμαία; τού ΚαΥκ6. -3. Biδες (KιύλΣVη). -4. Άνδσμάνοι. -5. Σακσι καΙ Σιμ6vyκ.-6. Κουμπού. -7. ΠoυΝΆV (Β6ρνεο). -8. Nεypfτε<; τών Φιλιππ{νω~. -9. Ciboney (ΆvrMλεsι. _10. G~BoIo­cudos. _11. 'Ινδιάνοι 'Τού Gl'iln Chaco. -12. Βουσμάνοι. -13. ΑύστΡαλοΙ -14. ΜεΥ6λο Λεκανοπfδιο

tl~O n ('Hvωμbιες Πoλπεi~Ι. _15. Κ6τω Καλιφόρνια. -16. Τέξας κσΙ ΝΑ Με{ικ6. -17. ΠcπσyoνΙα. -18. Ίνδισ· ~\", J4ιt. 1ΙΟΙ 'Τών μεσημ8ρινών άκτών τής Χιλής. _19. Ά8αΒάσκοι καΙ ΆλΥΟγχ{voι (8. Kαvoδ6ς). _20. Youka·

~ι: 1; ~~ irs. -21. 'Εσκιμώοι τού Klvτpσυ κσl τής ·Aνaτaί!ής. -22. 'Εακιμώοι τής Δύσης. -23. KαμTασvr6λσι, ~. • ·'1. ~ ιάκοι, Ταούκτσσι. _24. Aίnos, Chίliaks, Goldes. -25. ΊνδιCnιoι τής ΒοΡειοδυτικής ακτής (Hνωμlνες ~'~δ .ΔJ rrr;rr .. nIY""",hh,.1 _'Ιι; 'V,,,krrκ,,..,; ........ ι,,"'h;, _'17 ν ....... ", .. .Ι/ι' .... l • .....Λ. ... " ..... _'Ι" A ....... r..,. ... ""'nn.

51

NιIMIty((j φύλα. -42, &ιοι.:ο{ τη~ 'AY<::I'TD'3tιcrκ 'Aφpικ~ς. -43. Mπαvroo Π{<; Δι.'ι<ιη<;. -44. 'Oπι;vr(πιιι. -45. Mcl(,!IItiGIfIJ παποι:ιιι;. -46,. Mικp.:rι-*,ΙM. -41, noλuvιjmaI, -4$. 'IvSIάl'Q' της 'Aμφmή~ (ιWαrιιι\,< Kit; 'Hvωμl.w.t; ΓΙολιn:lΙς). -49. '~ τψ, Άμι:ριιςιfς (Δυτικίς 'HνωμΊVΙς Πσι\,τιhs), -517. 'M,I6vQI * UjXlζιMa" -51. ΊWiιciνιι. τής XMij<;, -$2, /\σο( TDI) ΚΟΥι<6 . ...$3. Λσσ!tών λψvΦν της :Aναrαιιι.:ης 'λΨPIKι'jς. -$4, 'Λκ1t$ τt{ς r(}mνmι;. -55. ~ π<ιv όψ,ιrtfiωv ro6 AsmIm και ;<ιjι; Bιppwkn;. -~ Φυλ{ς των υψrπiδων τt{ς 'fvδονηο(ο'i. -57. Ac'" τάον ύψιπΜωντης "lvfJo~ Kof ηΙς Ν.6 Κf.ιω;. 5/). 'Opa'o't<; mi &,w6tw;$ φυι\Ιι; τι}ς κεvrpoojς 'MJkr<;. -59. M.:rλιηvtrnoI, -00. /(ι:rpαfOIoI. -61, MιςΙKσνt)f. ,., .- _ ~ • • ' ... _, Η _~ •• _" .. ~ .. _ •••• "'--_. h"' 'λ". __ ~_' ~~ ..... : .......

52

'EVQ χωριό στήν 8οημΙ(1, σrό δρόμο πρ6ι:;τήΥ Πρά'γσ, όνάμεοα σr!ς Νrilι.JI1iΡΥ~ιlςτι;ι!), r6 56σος καΙ ψ{σ ΙχθυοτροφεΥα: μι&: l/r.K(Ipr6 QΠπισ μόνο Υ6ρω σrά 1675. Ε(ναι "ffεpmou rό μέΥιθζις 1"rijv 6λλων χωΡΙ6>'" π01l ΣX,fiI6CJθηIKN υτήν !δια υειΡά σχεδΙαΥΡαμμά1'ων. (Kt.­VTPJκά 'Αρχεία Xαprών, Or!ik, ΚJιισέ τώ'" Άρχ6φν.)

Ό Α. Ρ. Usher διοιφίνει στήν Ιστορικη δημΟΥρσφΙα τρία έπrιτroα έπΟIΚΙ­σμού. Στή βάση της κλίμακας 6ρίσκεται ό έποικισρός άπό πιονιέρους. Τήν ζώνη αόΤή όνομάζα ιι:συνοριακήιι:, tχσvrας ίπr' όψιν τΙς 'Ηνωμένες Πολιτείες, πρόκειται δηλαδή Υιό '1'όν άρχιχό έτrOIKισμό, σ' hιαv όχι δουλεμένο ι'Ί λίγο δουλεμένο άπό τόν άνθρωπο χώρο, Τό δεύnφο tm,)JκlύΤlκό 0'1'6δ10 <1\ Κ/να, ή ΊνδΙα πρΙν ι'mό τόν 180 αlώνσ, ή Ευρώπη πρίν άπό τόν 120 ~ τόν 130), ΤΟ'ΠΟ­θεrείn)1 μεταξύ 15 χαΙ 20 κ(Ποίκων άνό: χ);μ2. Kατόmν ερχεται ό crτuκvός:ι> έποικισμός πάνω άπό 20 κατοΙκους. Αύτός ό τελευταίος άριθμός είναι 'foooS ύτrέρ τό δέον μετριοπαθής. 'ΑΛλά tlvat φανερό δη, σύμφωνα μέ τούς παρα­δοοιοιωύς κανόνες, οΙ πυκνότητες 11'011 έτηοημάναμε ~δη άπό τά 1600 γιά την 'ΙΎαλΙα, τΙς Κάτω χωρες Kι,xf τήν rιxλλfa (44, 40, 34) άντισrolxoίΊν Ι(ιόλας οέ μια

53

Τ6 6ιieoς τού άρι

δημογραφική 1τΙοοη. ~Aς οημειώσοuμε δη, σύμφωνα μέ τούς ίnτO'λoγΙOμOός τού Jean Foura$ti~ Υιά τήν Γαλλία τQι) ΠαλαιοΙ:Ι Καθεστώτος, θά xρmαζόταν, έχοντος 7r<Wra &υ' όψιν την άμειψισπορά, 1,5 έκτύf}!Ο καλλιεργήσιμης γης γιά vό: έξοοφαλlοΟεΤ ό έmσπloμός: ένός άνθρclmσιJl6. ΕΙναl σχεδόν τό fSIO μ' αότό 11'06 θt60ιώνει ό Danϊel Defoe στά 1709: 3 acres' Jι;αλi'jς Ύi1; ή 4 μέτριος (δηλαδή 1;2 ώς 1,6 tK:rCtpIDj87. Κάθε δημογραφlκη lνταση ΣUνεπόγεtαl, σπως θό δoυμt.ι εfu rnlΛΟΥή τής διατροφής (ίδισΙτερσ μεrαξό κρέατσς καί ψωμιού) είτε μετασχημοτισμούς της γεωργΙας, είπ εόρεΙα προσφυγή σrή μετανάστευ­ση.

ΟΙ παρατηρήσεις αύτές μός όδηΥΟι)ν μόνο στi)ν άφετηρΙα τών ούσιασηκών προβλημαιων της lστσρίας 1'0'0 rnοικισμοiλ Θ6: bτρεπε bτίσης νά γνωρίζου­με, ΆVάμεσα σ' άλλσ, τή σχέση τού άστικσύ μΙ τόν άγροηκό πληθυσμό (έ'rra­δή tΊ σχέση αότή είνσι ό ούσιώδης &Ικτης στην Ιστορική άνσδρομη της άνά· τπuξης:) καί vΆ Υνωρίζοuμε καλύτερα τή μορφή T&v άypoηKUJV συναθροΙ­OεΩV σύμφωνα μέ τούς κσνόνες της άvθΡW1ΥογεωΥΡσψrας. Κοντά στήν ΆγΙα Πεrρoύπoλη, aτό τtλη τοίι 180υ αΙώνα, θρίσκονται κ.ατεoτrαρpένες, ποΜ μσ~ ιφυά Γι μισ από τήν άλλη, ΟΙ τrανάθMΙX; όγροικΙες τών φlνΛανδών όγρστωψ τά σπΙτια τώll Ύtρpανών όποίκων εlVO'I σΙΙYKενTPωμiνα- τά ρωσικά χωριά ά· ποτελούν, συγκριτικά, σημαντικές συναθροίσει;;1\3. Ή Κεντρική Εύρφπη, eo-­ρεΙως τών Άλπεων, έχει χωριά σχεδόν άσημαvτα. Καθώς εΊχα τήν ευκαιρία νά δώ ποΛυάριΘμα σχεδιαγράμματα γαιαιν στην Βοημία, στίς παλιές Ιδlοκτησίιχ; τών Rosenberg καΙ έπειτα τών Schwarzenberg, κοντά σrά σύστριακά συνορα, σrή ζώνη τών τεχνηΤών iχθυoτρoφεΙων 'Πού είναι γέμάτα rrplvous, λοότσους και πέρκες -καθώς καί να μελετήσω τά ιφαnι<ά CIfYXεia τής Βσρσο6Ιας:- Μυ-1Τωαιάστηκα όπό τήν άπόλιrτη άση-μαντότητα αυτών τών χωριών τής ΚεντΡι. κής Εύρώπης που πολλαπΛασιάζονται κατά τόν 170 καΙ τόv 160 αΙώνα: πρό­κειται ΑΙWήθως Υιό καμμιά δεκαριά σπΙησ •.• tίμαστε μακρυά 6πό τά χωριά­πόλεις της ΊταλΙας ή ης μεγόλες κωμοπόλεις ΆVΌμεσα στόν ρηνο, τόν Μεόση και τό Λεκανoπtδιo τού ΠαριοlOύ. Μήnωι; αύτή ή άσημαvrότη1'σ τών χωριών σέ τόσες χώρες τής Κεντρικής καΙ ΆνατοΛικης Εόρώπης δέν είναι μιά άττό τίς πιό οΟΟιοιπικ.ές α!τlες 1'00 πnτρωμέΊιoυ 1'ψ:; άΥροτιάς; "000 τηό πολύ έλειπε ότrό τήν όγροτιά ό σuναισnσμός τών μεγάλων κοινοτήτων τόσο περισσότερο' άφoτrλlσμΈVη Βρισκόταν άπένανη οτούς άφε.ντάδ~.

ΤΙ Ι/λλο σvνάγεται dπό τό x6QTη τού Gordan W. Hewe.s

Τρίσ11'ράγματα τoυλάχrστoν: 1. Ή μεγάλη σroθερότητα Ιών χώρων ποΛlηστικης όνά'rrruξηt; (της W

αριθμόν ένα έττιτvχ(ας) καί τών «πολιτισμών:. (τσυ δείtτεpoυ αίπσύ όνθρώπι­νου έπιτεόγματos), μιά κσf ηταν άΡKεrή ή άπλή σναδραμlκή μέθοδος Υιό την &να-σύσταση μΙ Βάση τό παρόν αίπών τών χώρων_ Ιά οριά τους παρέμειναν σrαθερά κατά τρόπον πού ή σuvσρμoλόγησή τους vΆ δίνει εν{)\' γεωγρσφικό όγΚQτόσo oνμnαyή όσο ΟΙ Άλπειι;, '16 Γκάλφ-Στρίμ ή ό ρους τοΟ Ρήνου.

2. Ύποδηλωνεl έπίσης δη, 1τρΙν όπό τό θρΙαμ80 της Εόρώπης, όλόκληρος ό κόσμος γνωρίζει ήδη την ταuτότητά wu, ξ:χtl καταληφθεί άπό τόν άνθραι­πα άπό αΙώνες η XJAIεTits. Ό άνθρt;ιYΠΌΙ; δέν σταμάτησε παρά μπροοτά aτό μεγαλύτερα έμπόδlα: τΙς Crπtpαντες θαλάσσιες ΟΟόοεις, τά δύσβατα βουνά,

~ 4.050 τ.μ, καθένι:ι: (Σ.τ.Μ,).

54

7. Ο} BPΛDA!AN!KEΣflANDEIRAS Ι1δ<χ;·180ς σΙI

ΟΙ Bar;delrns {ειάνηοαν ιωΡfως όπΌ 7rjV πόλη T(Jfj S<w PaolQ (σr6 χάprη: 5.Ρ.). οι Pauli­stas BII:rpι:ξav δΑο τό έoωrεpικ6 τη., 8pαζιλ{α~. (Km6 -rδν Α. D'fsaagnoIie-T.aunay).

ήι; δασώδεις μάζtς: (τού Άμαζονίου, τής Βόρειας Άμερικής, της Σιβηρίας}. τις (nτέραντει; έρήμους. Και, άκόμη, ίtv κοιτάξει κανείς άπό κοντά τόν χάρτη αό· τόν, αι:ν ύυάρχε; θαλάσσια εκταση ποό νά μήν έ&λε άπό πολύ νωρί<; σi πειΡαομό τήν κλίση τών άνθρώπων Υιό l1ερlπέτεια καί πού νά μήν παρέδωσε τά μvσrlKά της (ο! μουσώνες τοΟ 'IWJKQiJ 'Ωκεανού εlναl γνωστοί ήδη από τήν έλληVΙKή άΡχαιότητα)' δtν &πάρχεl όρεινή μάζα ποιί νά μήν άποιι::άλυψε

55

Τ6 Ι>ci(ιoς τοΥ άρ

τΙς προσβάσεις της κοΙ τίς 6τραποίις της" σί)τε δάση όπου ό άνθρωπος δtv διεlο66ει, ού'τε Ιρημσιπου δtν δισοχlζει. Γιά τόν ~KσrOll(ήOΨO κσ! 1Tλεύoιμo~90 χώρο τού κόσμου, δέν γεννάται θέμα' τό l1αρομl1φότφο κομμάτι γης έχει ~δη πρΙν άπό 1"61500 (ίσως πολό πρΙν τό 1400 ή τό 13(0) τον ί&10Κ'τήτη του, τούς έπικαρπωτες τοο. 'Ακόμη καΤ oi τραχιές φημοι 1'oD ΠαΛαιού Κόσμου στεγά­ζουν, KtΠω όπά 1'ούς όριθμοός: 30 ως: 36, 1'α φ1λοπόλεμα ΆVθρώπινα πλήθη τών νομάδων γιό τούς όποioυς τφkπεl να ξανσμιλήσουμε ο' α&τό τό κεφά·

AoIO. ΜΙ δυό λόΎtα, 1"6 ΣύμπCJV. -1\ παλιά κοτοικία μας:ι'l1, έχει o:άYOKαAU-­φθεϊ:. άπό 'ΠΟλύν καιρό, πολύ πριν άπό τις Μι.Ύάλες Άνα",αλίιψεις, ΚαΙ αίrrός

άκόμη ό άπολογιομός τού φι.rrΙKoύ -πλούτι u έγινε με τόση άκρί&ια «άπό τiς όρχΙς της γρατrrής lστopiαι;, ώστε ούτε !ν] Βρώσιμο φυτό γενικής χρησιμό­τητας δέν προστέθηκε σrόν "ατάλογο έκείνων πού ήταν ΓVφστά ΦΤό πρίν, τόσο προσεχτική καΙ τiλt;lo ύπηρξε Γι έξεpεΙWηση στήν όποία ΟΙ πρωτόγονοι λαοί ειχαν υποΘάλει "Ι'όν φΙJTlκό κόσμο'&:ι». Άρα δiν θά άνακολίιψιl r'J ΕυΡαιπη T~ν Άμφlκή ή τήν 'Αφρική ούτι" θό

παραβιάσει αύτη τίς μικπηριωΟΕlς ~πείρOιJS. Οί έξ[Ρευνητές της Κεντρικής 'Αφρική" σrόν 190 αιώνα, πού τόσο τοό<; εξύμνησαν άλλστt, ταξίδεψαν οτήν πλάτη τών μαίφων μεταφορέων τους καΙ τό μεγάλο '-OUI) λάθος, κι::ιθώι; καΙ τής τότε ΕόραΥΠης, ήταν δη πίσrεψαν πώς όναKάλιIΠTι,w εva εΙδος Νέου Κό~ ο}lσυ .... Τό lδιο καΙ οί έξερΕUνητές τής νοτιοαμερικανικής ηπείροu, ώς καΙ. αύrOΙ οι bandeitanres paulΊStas (01 όtrOίOI έφυγαν όπό τήν πόλη τοΟ Σάο naO~ λο, πού (1)([ iδρυθεί τό 1554) καΙ πού ή έ"!roπOlία τους κατά ,-ή διάρκεια ·rών 1fιoυ, 170υ καΙ 1800 αΙώνα προκαλεί 1'ό θαυμασμό, τό μόνο πού .εKι,wmι ήίαν νά άνακαλύψόυν ξανσ τrαλloύς δρόμOιJς: καί ποτάμια πλωτά Υιά τίς mρόγ.ες πού χρηαιμοποιουοαν ΟΙ 'Ινδιάνοι' /(αΙ αότο/ πού τοίις πήρσν άπό 1'6 χέρι δέν ήταν άλλο! άτrό τούς ΜaμεΛούΙ(QU), τούς μιγάδες ΠΟΡτογάλων καΙ Ίνδιά­νων~. Παρόμοια εΤναι καΙ ή πφtπέτεια, πρός άφιλος ί&ν Γόλλων. ι<ατό ίόν 170 καί 1Βο αιώνα, χάρη στους κανα506ς μιγάδες, στό: "Καμένα Δόαηο, άπό τΙς Μεγάλες Λίμνες ώς τόν Μιοισmή. Ή Ευρώπη έχεt ξαναανακολόψε! τόν κόσμο πολύ συχνό μΙ τ& μάnα, τά πόδια καί τήν νοημοσυνη τ(Ον άλλων.

Αί:ιτό πού rrhuXE όπό μόνη της dvol ή ανακάλυψη τού ΆτλανΤΙιi:σύ, ή τιθά­σευση 1Ί].)ν δυσκοΛιών του, τών Ρευμάτων του, τιUν άνέμων τou. Αύτή ή όψιμη νίκη τής άνοιξε -rίς πόλες καΙ τούς δρόμους ,ών Έmά θαλασσών τοί) κό­

σμου. ~Eθεoε άπό .,.ότε αιην ι.'mηρεr.nα τού λευκοΟ όνθρώnου τήν θαλάσσια

Ινότητα του ajjpnαιtTOS. Ή ενδοξη Eόρώτrη εΙνσl στόλοι, καράβια /(Qi πάλι

καράβια, θαλασOlνLς τroρεϊες' εlναι λαο! ναυΤ!.,;ώΥ, λιμάνια. ναuτrηγεία, Τήν

έποχή ίΟΟ πΡώτου ίου ταξιδιού aτήν Είφώπη (1697), ό ΜέΥσ:ς Ππρος δέν κάνει λάθος; θά δουλέψει στήν ΌΛΛΑVΔία, aτά ναuπηγεTα τού Saaronm, κο­ντά aτό ~AμστεΡvίαμ.

,3, Τελευταία παρατήρηση: ΟΙ στενές ζώνες rruκvol) πληθυσμού ΔΈV εΙναι πάντα όμοlογενεϊς. Δίπλα σέ πεpIOχtι;: οί όποϊει;: I(CΠOIKOUVΤQ! στα6ε:ρό: (ή Δι;~ τικη Ει)ρωπη, ή Ίι:rnωνία, ή Κορέα, ή ΚiνaJ, ή 'IνδoVΗσΙo καί Γι ΊνδοΚΙνά δέν ε1ναl. Υιό νά ΠΟΟμε την άλήΟεια, παρά Ινσ κομμάτι μΙ 'σπαρμένες έδώ καί κιϊ μερικές KατσΙKημέ'lις mpIoxts· η !'δια ή 'IVΔΙα δέν KCΠOIKεI,αl τελείως άπό τούς άνάμεlκτους πληθuσμoύς της ίό . Ιαλόμ [lναl μια αι;ιρά ά1rό όχθες, άτrό ήμιέρημες περιοχές (sahels) σTr)v 6κρη έρήμων, ποτο:μών, θαλασσών, κολλη· μένων στά πΛWpά τής Μαύρης ΆφΡlκης. στήν όκτή i"ών Σκλάθαιν (Ζανζ16ό· ρηΙ δ1τως καΙ οτήν Kαμn'ύλη τού ΝΙγηρα, δπου Ιδρίιει !(αΙ .επανιδρύει τΙς φv.o.

56

Τό Βάρος του &ρ.8μοι1

1tόλεμες αύτοιφατορίες 1''Ο\). 'Ακόμη "αϊ ι'j Ευρώπη πρός τά ανατολικά της:, 'iTipa άτrό '(1ς έρημες παραμεθόριες m;ptoxtς, έκ6άλλεl σrό κενό.

Τ6 DtfJlEQ τών dvBeώJt'ωv χαί ?:ών άγριων ζώων

Ό πειρασμός νά μή 6λέποuμε παρά '(ο(ις 1f<ιAlτIotJouc; ε1 .... αι πόντο μεγάλος οαιοί ε'ίναι τό οίισιασηκό. 'Eπmλέ.ov, ξόδεψαν θηοσυρους έmδεξιζwητας )'16: νά ξαναeροOv τό άρχα'ϊα τους πρόσωτrα, τά έργCΙΛΕία "(ους, τΙς ένδυμασίυ; τouς, τά σπίηα τους, τίς QUνηθειές ΤO!Jς. ακόμη καί τό: παραδοοιακό τους ΤΡσΥούδlα_ Τά μσυσεία '(ους μάς περιμένουν. Καθεμιά από 11'<; "'κυψελίδες" τους, κατά συνέπεια, έχει τά γνωστά χΡώμαιό: της. ~oΛα έκεί εlνω συχνά πpωτό,.ι,mα: ό άνεμόμUΛoς της Κίνας γuρνάει όριζόvrια' στήν Κωναιcwnvoύ~ πολη, ΟΙ λεπίδες τών ψσλlΟIQw Εχοον μεyόλtς tσω-τερΙKές κοιλότητες, τό: KOtJ~ τόλια π-olι.vτε}.ξ:ίσς εlYαJ άπό ξύλο πιπερlά<ϊ τ6 !αιrαιvΙKό αμόνι; δrrως: και ro κινέζικο, δέν μοlάΦ μέ τ6 δικό μας' τά καράβια '(ης Έρυθράς Θάλασσας καΙ τοί) ΠεΡσικού Κόλπου 6ΈV έχΟΙΝ οίπε ίνα καρφΙ .. Καί κάθε cκuψrλΙδα.ι έχει τά φυτά της, τά οΙκιακά της ζώα, όπωοδηπο'(ε τόv τρό1ΥΟ νά 1'(ι μεroχειρΙζε­ΤOl, τά σπίηα ποι) προτψδ:, ,.ά CnτoMεισrlKά 1'ης ι:Ιδη διατροφής ... Μιό άπλή μυρωδιά Κουζl .... σς μπορ6 VΆ φέρει στ~ μνήμη έναν όλόκληρο πολιτισμό. Έν τούτοις, οί πολιτισμοί δtν ε!ναl oιTrε όλη ιΊ όμορφιά οίπε όλο τό άλάτι

τής γής τών άνθρώπων. Έξω άπό αύτΌίις, μερικές φορές διασxίζoνrας τόν ίδιο 1'ό χωρο 'Τους ή παρακσμτττοvrcς τά πλαfοιά TOus, έμφαviζεται μπροστά μα') ή πρωroγονη ζωή Kctf τεράστιες εκτάσEJς άντηχοί)ν τό κενό. Έδώ άιφι­Μ>ς εiνo:ι ποι) ή φαvταoΙα μα') άvoίγει τό 6lθλi'o Tii)v άνθΡφπων καί τών σ­γριων ζώων, η τη xpuof} 6ίβλο τών τrσM&ν γεωργικών συστημότων των ά­γροτών μέ την τσάπα, παράδεισο aτά μάτια τών πολΙ'l"lσμέναιν, έπu:δή ΟΙ τε­Λευταί01 πολύ εύχαρΙστως θά άπσλλάσσονταν μέ την πρώτη ευκσφία όπά τούς KaravαyKCGμotis '(ους,

Ή "Απω 'Ανατολή εΊναι ωΙνη ποίι θά μπορούσε νά δώαι:ι τΙς πolιυαριθμό· πρες εΙκόνες αuη:iw τών πρωτόΥovαιν πληθυσμών σrά νηοιά ,ης 'Ινδονηοίας, Ο1'ά θοιινά της Κίνας, αιά 6όρεΙύ τού Ιαπωνικού νησιοu γ~$O, στην Φορμόζα

η στην γεμάτη άvnθέοt1ς καρδιά της Ίνδίας:. Ή Ε&ρώπη 5έv διαθέτει αt'πoι)ς τοός ..:άγρίσυς.ι νά κατοικούν στά εδάφη της, αότiς τίς φυλές 'Πού θά έκσl­γαν. 'Ποό θά ",uproyαv» τό δάσος 1'ών ύψωμαιων Ύιά νά καλλιεργήσουν τό ρόζl στό ξερό έδαφος τΏv ξέφωl'ων')(. 'Α«ό πολύ νωρίς οτέ.Υασε έιαϊ τούς όpεal6Ioυς της, τούς δάμασε χωρίς νά τούς μΠCΙΧUρΙζε-rαl ώς 1fσρΙες. Στ(", 'Άπω 'Ανατολή, άντlθετα, δΈV ίπτάρχουντέτοιοl δroμο! ή τέτοιες OUvalvtIΊKi;;; διαδlκααιες. ΟΙ άναρίθμητες συΥκροόΟΣις XαραιcrηρΙζoνται έκεϊ όπό μΙΌV όνε­!\tητη θηριQ)δία, ΟΙ Κινέζοι δΈV 'Πι;ιι.roυν νά (rγωνIζovrol έναντΙόν τών άγρΙων όρεσιβίω .... του<;ι ΟΙ όποίοι έκτρέφoυv ζάχχ καΙ κατοικούν σέ βρωμερό aπίηα. Παρόμοιες σuγιφoύαι:ι<; οτήν Ίνδία. Στό 1565, στή χερσόνησο τού Dekkan, ατό πεδίο της μόχης τού Ta!ikota, τό ίνδουιστικό 6ασfλειo τού Vijyanagar δέ· xετGI θ-αvάαφo πλήγμα από τό hmlKQ ΚQί τό 1Tι.ιΡ06nλIκ.ό τών μουσουΛμάνων σoUΛτQνων τού βορρά. 'Η τεΡάσπσ πρωτι:.ύοuσα δΈV KατσλαμθΆVεται όμΙ­σως ι:mό τό Υικητη, όλλά μένει άνυπεpάσmσrη χωρίς τό άμάξια καΙ τα lrπo· ζιJγια πού πήρε μαζi 'Του ό στρατός. Πέψroυν τότε έ.πάvω της, λεφ\στώvro:ς

57

Τό κυνήγι τιΊι; φώκιας: αύτ-6 16 ΌVΆ8ημα 'ι'ού 1618 Ισropει τήν περιπ!:rεια QQUIίOOJV KuIo'IίYri.ιv ΠQύ roύς nijPf: μαζί μί 16 θήΡαμό 'ι'οι.ις ινα παyQ&wvo πού ιXffoaπOOBη/(t· {αvafJpijι«w τή στεριά μόνο ύσn:Ρσ από 5W έθδoμιfδες. Σroκχόλμη~ NaIionaJmuseuιU. (Φω'!'οθήκη Α. Colln.)

τηΥ καί KαταOΤρΙφovτάς την έκ 6&θρων, ΟΙ άγριοι },αοί ά1rό τίς γΕιτονικές λόχμες καί ζού)'κλες, οί Brinjaris, ΟΙ Ιambadίs, ΟΙ Kurubas95, Αότοί ί&iJ ο! άγριοι όμως εΙνοι σαι φυ},αKloμέ'voI, οάν περικυκλωμένοΙ ήδη

ό-πό ι'm'εpφίαiιoUς τroλlΤΙOμOός, ΟΙ uραypcrrlKoi άγριω είναι άλλού, Grπoλι)· τως έλεύθιφοl, οέ φρικτά Ιδόφη, Ι:IVΑι άJ.ήθεlα, καί ατίς παρυφές τών κατΟI'­ιι;ημένων χωρών" ε!vαι οί RandvD1kerτou frέderic Ratzel, ΟΙ περιθωριακο! lΙαοΙ, ΟΙ gcschfchrIos, ΟΙ λαο! χωρίς ίστορία, (μά clvαι δυναηΊν;) τών ΥεΡ(Jανι))v γεω­γράφων καΙ IσrOΡIKων. ~Aλλoτε, σrόν Μεγάλο ΣιΒηρικό Βορρά, f12,QOOTchou­k1e$ ζούσαν οΙ 800,000 x~2, χίλιοι SamoyMes οέ 150,000 χλμ" τι,;; παyt1)μένης χερσονήσου του Yamal,. . Καί αίrrό γιστί ",συνήθως ΟΙ έvδr}.στερες όμάδες εΙναι έ"εiνες w!) άποκτουν 1Η:ρισοότερο χώΡ(Μ91, έκτός 6ν πptπεl νά ά\rn­στρέψουμε αότή τή διmτIστωση: μόνο μιά στΟIΧξ1ώδηι; ζωή μπορεί νό: διστη~ ρηθεί, ξ<:θQ;6oντας ης ρίζε<; κο1 τους ΒολΒούς ή παγιoεoovτας τά άγρια ζώσ, ο' σίrrές: τίς άπέραvrες άλλά έχθρικές έKTOOCΙς. Όπως καΙ νά έχουν πάντως τό πράγματα, έκεΙ πού ό ανθρrnπoς οπανlζε.ι,

άκόμη κι άν ό τόπος είναι άνόξιος λόγου η άχρηστος, αρχίζουν νά πολλαπλα­σιάζονται τά άγρια .ζώα, Ή όπομάιφUνΟf'! άπό τόν άνθρωπο oημαiνει oυVΌ~ VΤΗoη μέ τα θηρfα. Δια6όζοντας τΙς ταξ1δlωΤΙκέι; άφηγήοεις, 6λέπεις όλα τά ζωα τή!) γης νά έρxovrσι πρόι; τό μέρος σο!). Νδ ΟΙ τίγρεις η)ς ΆοΙος:, πού

58

Κυ ... ήΥΙ ι!iγpιδxoιρo!) 0'11'/'" Βaυαρίσ: 6K6νrtα κα' πυρο86λα δπλα (1531). 8ayeri~ches Na· riornι(mtJst!um,. Mό-w:ιXo. (Φωroypσφfα 1'00 ΜουοεΙου.)

1'ΡιΥυρίζουν χωρΙά και πόλαις, νά αίφνtδιάζolJV Koλυμ1Tα.νrας στό δέλτα τοίι Γάννη τούς ψαράδες που άποκοφήθηιι:αν μέσα σnς 6άρκες τους, κοτά ro λεγόμενα ΙVός ταξιδιώτη 1'00 17(1) cΙώνα. 'Ακόμt1 καί σήμερα, έκχερσώνουν τά δάση γύρω ότrό τΙς όρεlνές πολίχνες στήν "Απω 'Ανατολή, Υιά νά άπoμα~ ΚΡ(:ιVOVV 1'ό τρομερό όνθρωτroφάyo θηρίο'>!!. ~Oταν ϊTέφrεl ή νόχτα ιι:ανεϊς- δέν αΙσθάνεrαl άσφαλής, oι.Trε καί στό έσαιn:ρικό των σπlτιών.:Σi μιά μικρή 'Πόλη κοντά στήν Kι:ιvrόνα, δπου παραμένουν φυλαι:ιομένοl ό Ιησσυίτης μον<ιχός: de Las Cortes 2':άί ΟΙ σύντροφοι aτή δOOΎUΧία του (1626), κάτι'οιος δνθρωπος 6yαίνεJ ι'rπό τό κελλί TOI): ή τΙΥρη τόν όρπάζεl99, "Εται, μιά κινέζικη ζωγραφιά 1'00 14όυ αΙώνα παρlστάν~1 μιά 1'εΡόσηα ροδόσηκτη τίγρη άνάμοοα στ άνθι­σμένσ κλαδιά τ{ί)ν όπωροφ6ρων δένδρων, σάν !να ΟΙΚΕίο Τέρας'00. Καί πράΥ­μση, εται ε!νοl, σι;' όλόκληρη την ~Aπω Άνσroλη,

Τ6 Σιάμ άπOτελεi'τol άπό μιά κοιλόδα. την κ:-οιλάδα του Menam' aτό νερά τ-οιι, σεφΙς σmτιών έnόνω σέ πασσάλους, 1rαζάρια, οlκογένΕlες στιυθαγμένες οέ Βάρκε<;' σrήν όχθη, δύο ~ τρείς 1Υόλιις, άνάμεσά τους καί ή πρφrε60υσα, όρυζΏΝΕS' μετά, τεράστια δάση όπου ,6 νερό διεισδ(nl σέ άπέραντΕS έκτά­

, σεις, Τό στrανlα μέρη του οασ!bOOιις έδόψους πού Βρίσκονται ovvεχφς έξω

59

Τ6 6άρος τού ~

άπό τό νερό κρύΒουν τίγρεις καί άγριους tλέφαντε.ς και ακόμη αΙγάγΡους, όπως Ισχυρίζεται ό Ε. IGJmptc.1t11• "/Vιλσ θηρία, 1'6 λloνrάριo, βασιλεύουν στήν ΑΙθιοπία, σrήν Βόρεια 'Αφρική, σrήν Περοία κοντά στήν Βασσόρο Γι όκόμη οτό δρόμο τίις ΒορειοδυTlκης 'IνOfas. ΠP~ ,ό ΆΨ'ι'OVI<πάν. ΟΙ κροκόδειλοι βρίθουν οτούς ποταμούς τών Φιλrππίνων1 ,01 άγριόχο!ροι είναι κύριοι τω\< παραπoτάP1ΩV πεδιάδων της ,Σουμάτρος;, της 'Jvoras, τών όρom:δίων της Περοιας' άγρια 6λογα, ατά βόρεια του ΠεKiνoιι, -γίνονται λεία τών κννηγών

καΙ 1'Ηάνονταl μΙ 1'6 λάσο1(!1. ''ΑγΡ1α οιωλιά ούρλιόζουν σrό' βΟIJΥ(; της Τραπεw

ζoόνrας καί έμποδΙζουν 1'όν Gemelli Careri νά κοφηθεj1t>ό. Μι!\ρόσωμες, δ­ΥΡlες έπίσης άγελόδες Ο'1Ίιν Γουινέα ίKΑVOΠOIOίιν τό μένος τών ΚLιvηγών, ένω άντΙθετα δλος ό κόσμος ,ό βάζει ατό 'Πόδια μπροστά στΙς άγiλες lλεφάντων καΙ ImroπOTάμων, .. θαλαοσΙων άλόΥωνι> (Sic) rτoυ κcrrααιρε.φοuv d αύτές τίς lδιεις 'Περιοχές τΙς φυτείες .ρυζιΟύ, κεχριου κοί άλt.αιν λαχανικών" ..... Βλέπει Kσvιίς καμμιό φορά άΥέλες 6rrb τριακόσιους ή τετρακόοιοι.χ;, συγχρόνως ... Στήν "ftρQQ'ΠQ μwημ8ρινή 'Αφρl"η, τήν 6:δεlα και αιrανθρωπη, μακρυά άτrό τό πέρασμα τού άιφωτηρίου της Καλής Έλτήδας, συναvrα κανείς μαζι με τοός; έλάχιστους όνθρώπους; <11.0'1) ό τρόπος της ζωης τους b,(tl 1Τερισσότερη σχέση με τα ζώα 1Ταρά μέ τοός άνθρώποU9, .θηριωδψ ζώα, πολλι;! λισντά­ρια καί tλέφwrrες, 1Τού φημΙζονταl ότι εΤναl ίό μεγαλότερα στόν κόομσlΟ6 • Νά iJl<t εόκαφια Υιό όνειΡοπόληση διαμέσου τών αΙώνων καί aτό άλλο άκρο τής ήπείρου, μΙ τούς έλέφαvrες ιής BόptΊας 'Αφρικης, τήν έποχη της Καρχηδόνας καΙ του 'Αννίβα. Όνεφoτrόληoη έπΙσης, πόντα πρός 80ρράν άλλά σrήν καρ­&ιά της Μαύρης 'Αφρικης, μέ τά αληθινά κυνήγια tλtφάvrων πού προμήθεu­Αv σro(ις Ε(ιρωπαίους ήδη ά1'rό τόν 160 αΙώνα τtρόσnες ποσότητες έλεφavrο--σroiJ1W. ' ~Ooo Υιά τούς λίtKoυς, όλη ή Εόρώ'πη, άπό τα ουράλια μέχρι τ6 Στξ.Vό τού

Γιβραλτάρ, dναι δικη τΟ'l)ς, όπως κω Υιά τίς άΡKOίJδι:ς τά βουνό της. Ή 1Τα­ρουσία των λύκων παντού, τό Μlαφέρον πού πpoKαλO{Ίv, κάνει τ6 κννήΥι τού λόκου έναν δείκτη τής υγ.εΙας της ύπαίθρου και αότών άκόμη τών πό­λεων' ένα μέrΡO τής ΠOIό'rητας τών χρόνων πού KuλoUΝ. Μιά ι:myμη άπΡοοε­ξίαςι μιά οΙκονομική &ποχώρηοη, άας δριμύς χειμώνας, κοΙ ο! λυκοι πολλα­rtΛασιάζovrαl. Στά 1420, οΙ άγtλες τους εΙοδύουν στό Παρίαl άπό ,6 χαλά· αμcrrα των τειχών ~ τίς κοκά φυλαγμένες πύλες" έμφανΙζονται άκόμη τόν ΣεΊΊτtμ6plo τού 1438 νά αιlτΙθενro:ι στούς ΆVθpώπoυς, αίιτή τή φορά έξω άυ'ό τήν πόλη, μεταξύ της Μονμάρτης Ι(αί της πύλης roύ • AγίoιJ • AvτωvΙoυ 1116.

Στά 1640, λύκοι έμπαινΆV aτήν Besanςon διασχίζoνrας "(όν ποταμό Doubs, ιαιvrά στούς μόλους Τής πόλης. καΙ «άρωγαν "fά παιδιά ποό ηταν στους δρόμσυς.1W. Δημιουργία γυρω aτά 1520 του ΦΡαγκfσχ:οu Α', ΟΙ μεγάλοι λυκο­θηράρχες δΙOPyαvώνoUΝ τεράστΙΕς παγόv~> όπου rnισrρaτεύOVTQI άρχοντες καΙ χωρικοί' ίό ίδιο καΙ aτό Gevaud3t1, '1ό 1765, .. όπου ΟΙ άφσvισμoί άπό τοός λύκους h<σvαv 1'060:; ΆVΘρωπOυς νσ πιστέψΟυν ΣΠΊV ύπαρξη .f:vδς τεραιώ­δους θηρfοιι:ιιl1 (1. ~αίνETαι:ιι, γράφει άας Γόλλος ατά 1779, «δTlπροσπαΒούν νά έξoνrώσoιιν τό εΙδος σrήν ΓσλλΙο, όποο'ί έκαναν έδώ και -πάνω 6rrb έξσκό. σια χρόνια ατήν 'ΑΥγλΙα, άλλά δέν εΙναι cϋκολσ νά τούς περlΚlJκλώΟΟlJν σέ μιά χώρα τόσο μεγάλη κοί ΆVOlχrή ά!Τ' όλες τις πλευρές όπως ή δική μΑS, ένώ γιά άα νησί, όπως r'ι ΜεΥάλη Βρετανία, ήταν δυναιόν~ηl. Λέγεται μάλιστα δη τό 17Β3 ΟΙ έιαιρόοωποι τών έμttόρων συζητουσαν μιά πρόταση 1TOU έγινε μερικά χρόνια vropmpa, δηλαδή νά cεJoάγoυν στήν ΆΥΥί\ία fναν αρκετά μεγάλο ό~

60

Κυνήγι, σΗίιι Πεpuία, τόιι 170 αίώνυ: yt:pαΚI, άκ6ντιο, σπαθί, πυρσ86λα, άφθονα θηρά· μrπσ. 'ArtQrπταoμG μιιφΟΥραφΙας. Μ"υσείο Guimet. (Φωτoypαφiα /eiJ.n-Abe! L<I~"aud.I

ριθμό λ6κων γtό ',Ιό καταστρέψουν το μεγαλίιn:ρu μέρος του πληθυομοο.,112! 'Ακόμη και για το,Κ; λύκοιις, Γι ΓαλλΙα, συνδεδεμένη μέ τΙ", ηπειρωτικές στε­

ριές, μΙ τά μακρυνα δόοη της ΓερμανΙας η της Πολωνίας, δέν f.tφWγεl ό:rrό ηΊ Υεωγραφlκι) της θέση ως σraupobpri}Jl> Στά 1851, ο! λόΧΟΙ λυμαίνονται άκόμη τό Vercors113•

"Aλλ.Q. πιό wχό:ΡIQTΙ;Ι θεόμςιτα, Qi 6γρlόκοτες, αϊ φαΟI(WQί, ΟΙ όσπροι λαγο!,

61

Τό 6άQος τού άρ,

οι άσπρες πέρδικες των -λλπεων, ΟΙ κόχ:κ!νες 1Τέρδlκες κοντό <πήν Μάλαγα πού πεroi)v τρομογμΜς όπό τά άλογα <Qi) Thomas Munzer1't4. αίπου τού γιατρο(ι άπό τήν ΝVΡφβέργ'111Ο(ι ταξίδευε μέ TQUI) φίλους του ατήν όρηνή

έ.νδοχώρα της: θσλtνθισ,' aτά 1494. Ή ατί) άρχές "(oi) 160υ αΙώνα, αύτή ή πλημμυρίδα άγριων ζώων στην Rauhe Alb τής βιφτε:μβέργ'1ς' tν TOUτOJS άπα­γoρεύεrαι σ;0'ύς:' χωρικούς νό χΡηοιμοποιοΟν ένσντίον TOU!) μεγάλους οlo:ύ­λους, δικαΙωμα πού άYfiKE μόνον στοίΚ; δασοφύΛακες!15. Στήν ΠεΡοία 6ρι­θου ... ΟΙ άγριόχοιροι. τά έλάφια, τά ζαρκάδια, 0'1 δορκάδες, τά λιοvrάρια, ΟΙ τΙγρεις, oJ άρκοΟδες, ΟΙ λαγοΙ κι tττιπλέoν ύπάρχουν άναρΙθμητα περιστέρια, άΥριόχηνες, πότηες, τρυγόΥI(1, κοράκια, έρωδlOί και δυ6 είδι) 1Τέρδ1κας:1l6 ... Φυσlκά, δσο πιό μεγάλο εIvαι τ6 κενό, τόσο Ο ζωικός θΙοι; 1'ι'ολλαιτλασιάζε­

ται έκεί μέ την 6νεσ~ του. Ιτήν Μαντζουρία, όπΟ'υ ταξιδcOC! }Ιέ τήν τεράστια άKσλoυθίζl τού αύτοκράτορο της KΊVΆς (100.000 i'iλoγσ). ό Ρ. VerbiE!st (1682) παΡι:υρίακετσι 6ναθεμmiζοvrας, lo:σrάKoπoς: άπό την κουρaoη, οέ άπiθανα κυνήγια: αέ μισ μόvo μέρα: σκοτώνονται 1.000 tλάφια $(οί 60 τίγΡCις117. Στό νησί τού Μουρικιου, άΟΟο άκόμη άπό άνθρωπους, σrά 1639, τά τρυγόνια καί ο! λαγοί ε{ναl τόσο πολλά καΙ τόσο λ!Υο τρομαγμένα, πού τα πιάνουν μέ τα

χέρlαl1ΙΙ• ΣτΉV Φλώριδα, οτά: 1690, τά άyρlOπιρίσrερα, οΙ παπαγάλοι 10:01 τά άλλα πουλιό '(fVQt τόοα, .. ώστε ου-rά παίρνεις μαζί οου φεύyoνrας καραβιές όλόκληΡες άπό άθΥά καΙ ποuί\,ό~ 1 •

Στόν Νέο Κόσμο, Βέ6αια, όλα μεγεθύνονται' ίrrrάΡXEI υπεραφθονία έρημων ζωνών (τών despobfados) καί, άνόμεσά τους, ot τεράσηες άπσσrάσεις, μερι­κές μικροσΧΟΠlκές πόί\εις, Για νά πάει κανεΙς από τήν Κόρδοβα ώς τήν Mεvτό· ζα, αι'rrό πού άργότερα θά CIVOI ή ΆργεΥΤινή, Xρεlάζσνrollωμμιά εΙκοσαριά μέρες μί. την -ταχ(trητα 12 μεγάλων ξύλινων άμαξιών πού τά τραβoUν 3Ω ζευ­γάρια βόδια, δτrαις έκεϊνα 1Ί'06 ouvoδtόouv, σrά 1600, τόν tπiσKOΠO τού Σα­νηάγο της Xlλijς, Li:tarrag.1;2I). Δtν όπάρχουν παρό έλάχισrα ντόmα ζώα, αν έξαlρέσεl ",aV1t!I,) τΙς στρσυθοlo:αμήrιοuς, τά λόμα καΙ τoVς θάλόοαιους λέοντες, πρός NόTovll1 •. Avτiθετo, ή άδεισνή γη Kmσλαμ6ό:νετQI άπό τά ζώα Ι@ιογσ, βοοειδη) 'Πο!) έφεραν άπό την Eύρώτrη ιωl τό όποία πληθύνθηKσ:v άπό μόνσ τους. Τεράστιες ά'ytλες άπό άγρια βόδια χάραξαν τό μονοπάτια, όπ' όπου όδεύουν κανονικά τrρός τά χειμαδιό, και διαιωνiζοvrol tλWθερσ μέχρι τον 19<1 αΙώνα, Στοιβαγμένο τό lνα κοντά σrό άλλο, τά κοπάδια ταιν άγριων άλόγων διαγράφoιw CΙIJ);Vό: στον όρ[ζοντα CιKαθόρισrα βουναλάκια. Ηναl δΡσΥε άλη~

θινη ή loτopia πώς ό LiZarraga πηρε aτά σοβαρά τά σφάλματα των νεοφερμέ­νων (ch.1petones) στήν 'Αμερική, τούς οποίους χλεόαζαν δΙκαια καθώς φσIνε~ ταl ο] γηγεvεiς (baquianos); Λέει δηλαδή Γι lσropia, πώς σ' Oί:rtη τήν περιοχή (Pampa) δπου δέν &πάρχεl τό πσΡο:μικρό κομμάτι ξύλου, ούτε "Άv «σrό μΈYε~ θος: μικρσD δαιcrύλOι.ι_, 001) νεοφερμένος chapet6n, βλέποντας όπό μακρυό: έv(I μιιφό βOΙWαλόκι (ενα Ιο:οπάδι άγριων άλ6ΎΌW) λέει μέ χαρά ~πάμε γρηγσ­ρα νσ Ιο:όψουμε ξόλα_ •• ,12Ζ θά μποροΟΟε κανείς νά τελεtώσει μ' αότό τό άνέKδι:rro, 'Ωστόσο ύπόΡΧξΙ

άκόμη κάη καλίrrφO σrό κννήγι τών εΙκόνων: ή Ιl6ηρΙα, ή όποία άvoίχτηKε οτοός Ρώσους τόν 1.1510 καιρό πού ή 'Αμερική άvoΙχτηκε σroίις Δuτlκm:uj)<Q" παΙους. Τήν άναιξη του 1776, ΟΙ ρώσο! άξιωματlκοί έφυγαν πολύ νωρfς άπα τό ~OμOK καΙ συνtχισάν 1'6 ταξιδl τους πρός; τό Τόμaκ, δτον άρχισαν νά σπά­ζουν ο] πάγοι τών ποταμών, ΆνσyκάστηKΑV νά ΚαΤεθοΟν τόν 'Ποταμό Όβ μΙ Ιl1ά σι.Troσχέδια βάρκα (σκαμμένοι Η;ΟΡ}lΟ! &tvδρων, δεμέναι μεταξύ ,.ους). Ό

62

Τ6 σάρας τ.ού deιOμotJ

έτnκίνδυvoς πλοϋς, κστά τσ λqόμενσ: '1"00 στραηωΤικού γιατρού ('Eλθεroίι ατήν καταΥωΥή) 1fOύ κρατούσε ήμερολόγιο, είναι παρ' δλα αυrά διαοκεδαστι­κός ... : «Μέτρησα τουλάχιστον πεvήνTσ νηζnά δποn Ι> άριθμός τών άλεποό· δων, λαγών καΙ καστόρων ηnνν τόσο μψοε;:, ώι;πε ,.ά !6λε'tre<; νά 'PXOvral ΏSτό νερό, καί f ... ] εϊχσμε ,ήν εόχαρίστηση ν6 δοvμε μιά όρ:ι::ούδσ μέ 1'tσαι:ρα σΡKO!JδάKια νά KόνoUΝ τόν περίπατό τους κατά μήκος τού ποταμού., ••• Προ­σθέστε. ",l;vαv τρομακτικό άριθμό :ι::όιt\'(l,}ν, γερανών, άγριόπαπιων tπρό πά­νrων κόκκινων). [ ... ] Τά έλη εΙναι γεμάτα νυχτOKόραΙW; καΙ μπεκάτσες, και τά δόση γεμότα κότες. τσαλαπετεινούς καΙ άλλα τroυλιά, Ι .. 1 Μετό τή δύση τού ήλlοu, αύτές ΟΙ στρσηές φτερωτών πλαoμσrων !ιmναν μέ τίς φωνές ,ους τόοο φοΒερό πανδαιμόνlO, ώστε έμεϊς ΟΙ ίδιΟ! δΙν μ1fορο6σαμε 11'ιό ν' άκου. οουμε. ό έναςτόν άλλΟΥ,,1ι;1. Σ"r\ν έο):ατιά τής ΣIf]ηΡfας, ή Κcψ,.oάrκαtZ4, -rtpCtw

σπα χερσόνησος, σχεδόν ά&εια, ffofpvEI ζωή Ο1γά-Qlγό μΙ ,.ήν άρχή τού 180u αίώνα. Τά ζώα μέ γoΌVΑ τρσ6οϋν KυνηyoιJς καΙ έμπόρους' ΟΙ τελευταίοι μπα­φέΡοΙΝ τά δέρμστα μέχρι τό '!ρκοότΟΚ, άπ' mτou ψroνouν εΙπ στήν Κίνα όπό τήν γεπονική έμποροπανήγυρη της Kiakht<l εiΎE ι;πή ... Μόσχα l<αΙ ότrό κεί oτήv Δύση. Ή μόδα τής θαλάσσιας ένυδρΙδος (λσίrrρ) χρονοΛογείται άπό αύτήν τήν έποχή. σΩς τότε, δέν εΙχε χρησιμε.ύσει παρά Υιό νά ντύνει κυνηγούς καΙ Ιθαγενείς. Μέ την ιiπότoμη άνοδο τών ημών, τό κυνήγι παΙρνει ξαφνικά ytyaw

νπαϊες διαστάσεις. Γύρω σrό 17ίΟ, fχεl μετα6ληθf.i σέ μιά έκ-rεrαμένη έ1'rIXεΙρη­ση. Τό καράΒια, καταοκωασμένα καΙ έξοπλιομένα 01'6 Okhotsk, SIoetτouv πολυάριθμο πληρώματα, έιτειδή ΟΙ Ιθαγενείς πού ιτοΜ συχνά τούς κακομε­ταχειρίζονται ύπέρ τό δέον, έχουν txBPLI<t..:; διαθέσε.ις" μερll<ές φορες κάνουν φόνους ή καίνε πλοία, 'Εξ άλλου, ΟΙ κυνηγοί πρέ1'rει νά έχουν μαζί τους τρόφι­μο Υιό τέσσερα χρόνια, νά φέρνουν όπό μακρυά ;rαξψάδια καΙ σιμιγδάλι. 'Αποτέλεσμα: τεράοτιες δσιrόvες έπIΟ1Τισμου, πού ρΙχνουν τήν έπ.χεiρηση ατά χέρια -τών έμπόρων τού μακρυνQΟ ΊΡKOιnOK, οΙ όποίο ι μοιράζονται έξο­δα καΙ -κέρδη μ' ένα o(ισrημα μετοχών. 16 ταξίδι συνεχίζεται Ux; τό τόξο τών 'AλEoυrών Νήσων καί μπορε1 νά διαρκtσεJ τέοοερα ή 1<01 1I'ivrc χρόνια. Τό ι<:υνήΥI γfvεrσι στί~ έκ60λές τώΥ ποη:χμών OOoυ άφθσνούν σΙ ένυδρΙδες. 'Εχει ό «1Tσγιδwτής_, ό Ρrοrnys,tιlennίk, άκολουθεΙ με t:ανό τά ζώα, πού έ!ναι άνα­p::ασμΕVα ν6 άνεθαίVQυv στήν έmφ6.νε1o Υιό νά άνcmνεύooιw, η, κσΛίπφα, περφένει νά σχημαησO:oϋv οΙ πρώτοι στερεοί πάγοι: κυνηΥο! καί σκύλοι φτά­νουν τότε με εύκoλiα -rit; ένuδρiδες, ποό εΙνο:ι τελεΙως όδέξlιΥ; έξω όπό τό νερό, τίς σκοτώνουν καθώς περνούν, τρέχοντας άπό τόv έναν πάγο σrόν άλλον καί

.ίς άφήνouν πληγωμένες Υιό ν6 τiι:; άmYrιλειωαouν άpγότtρα. Μερικές φoρΈS, άποσπώνταl κομράTlα 'Tfάγov, παροαέρνοντας μακρυά μ~ί τους κυνηγούς, σκύλους καί πτώματα ένιιδρίδων. Συμβαίνει Kάπo-rε τό πλοίο, άτroκλεισμένo ατίς θ6λαοσες τού Βορρά, νό μή διαθέτει 11,ό: ούϊ'ε ξύλα, ούτε τρόφιμα. Τό πληρωμα θά πρέπει νά τραφεί μέ ~ά ψάρια. οΙ δύοκολίες αίπές δέν έμπaδί­ζουν το&ς KυνηΎΩιJς vό: οιψρέσυν1 • Γίιρω σrά 1785, 6λέnoutJIt νό: ψφαvίζo­νΤσl oτf;; θάλασ~ τού βόρειου Ειρηνικού ΏKεΣVΣυ άΥΥλlκύ ι<:αί άμερlκανικά ff;Wiq. Ή Κα;nοάτι«:ι ό"r(oyι;μνώνεταl γρήγορα μ' αυτό τό παιχνίδι άπό τό όμορφα ζώα της' σί κυνηγοί tfVUI άναγκαι:ψένοl vά πάνε μακρύτερα, ώς τήν άμεpικ:αvlκη άκτή, άκόμη κι ώς τό ύψος TQU 'AyfOQ Φραγκίσκου, άπου Ρώσοι καΙ 'lσπανοΙ θά αυΥιφουσθουν σnς όρχές ταύ 19ου αΙώνα, χωρίς ή μεγάλη !στορΙα νά πολυασχοληθεϊ μαζί ;ους,

"Os .6 τέλη σχεδόν το" 1801.1 αΙώνα ζεΤ άκόμη σέ άπέραντες έκτάαι:ις ένα

63

Τό 6ά{}ος τού άqι

εΙδος -πρωτόΥόνου ζωlκου βαοιλεϊΌυ· ό &νθρωπος, πού ξεπροθόλλεl aτή μέ· ση αι.'πώιι -τών -παραδείσων, είναι Γι τρtrγ1Kή καινοτομία τους. Ή -τρiλλα τής γούνας έξη-γεl άτrό μόνη "(ης τό δτι, την 1η ΦεθρουαρΙου 1793, τό ίστιοφόρο Le Uon, τό όποίο φέρνει στήν KίνQ: τόν πρr06εuτή Macartney, άναKαλίιmτl στόν 'Ινδικό 'Ωκεανό, κovrά miS 40~ νόηου 1tλάτοu'i, πέντε κατοίκους (Tpris r άλ­λους καΙ δόο ~Ayyλoυς:) στό νησί TOU ~Aμστφνταρ, ποό εiναι όλοι τους θεο­BPώPIKOJ. Baστωvtζικα -πλοΤα πού 'ΠΌυλoύΌΆV οτήν Καντόνα δέρματα άπό κάστορες- τής Άμερικής ή άnό φώKIt:.ς, 'Πού είχαν 'Πισσει στό !'δια τό νηαΙ, είχαν άπο616άσεl τoUς πέντες- άνδρες σ' fvα προηγούμενο ταξίδι τους. Aύrά τά πλοϊσ όρyΌVΩot)ν γΙYζηyorιαIες σφαγές (2S.000 ζώα στη διάρκεια tνός KQλo­καφιού'. ΟΙ φώ�Οξς: δΈV clvQI ή μονσδlκη πανιδσ τσΟ νησιού' ύπάΡχονν έπίοης 'frIYKOIJWoI, φ6λσlνες, καρχαpJε<;; κα; πολυό'ριθμα ψάρια ... Μερικό .. αλάμισ }ιε μερικά άyKίσrρια προμηθεύουν όοα ψάρια χρειάζονται Υιά νά θρέψουν τό πληρωμα του Lioo )'ιό μιά όλόκληρη έ6δομαδσ". Στην έκ6ολή τών γλυκών νερών αφθονούν ΟΙ τΙγκις, ΟΙ πέρκες καί πιό πολύ οί καραΒίδες: ..... οί ναύη:'!,; βύθιζαν aτό νερό τά καλάΘια τους, όπου εΊχαν Βάλει δολώμιπα άπό σάρκο: σκυλόψαρου, "σΙ σέ Μγα λεπτά τραβούσαν αίrrά τά καλάθια μισογεμάτα μέ Kαpα6:;δες ... ~_ "Αλλ.α θαύματα, 1'6 'Ποι.Μlά; άλμτrατρoς μέ κίτρινο ράμφος, μεγάλα μαυρα θαλασσοπούλια πού -τά λένε καΙ άσημένια, γαλάζια θαλαασo~ πούλια, νυκτόβια αύτά, πού τό τrαyιδέιJoυν 'Τά άρπακηκά πουλιά καί ΟΙ KU· νηγο! T~ς φώκιας, οι oooiol 1'Cc προσελκόουν άνάβοντας δαυλούς, έτσι πού νά It.QKQτiliVOlIIι' πλήθη ό:rr' αίrrά Ι .. ]: εΙναl μάλιστα r'ι κύρια τροφή τους, καΙ λένε όη ή σάρκα '1(1)<; cΙναι -έξαιe,εrlκή. Ιό γαλάζιο θαλασσοπούλι εΤναl μεγά­λο σχεδόν όσο ενα περιστέρι ... »' . ΣΊήν ΠΡαΥμαηκότητα, πρΙν άπό τόν 1δο αΙώνα, τό βιβλίο τής ζούγκλος

μπορούσε ν' άYolχEIεI σχεδόν ό'TJoUΔήπoτε. E1w:ιι φρόνιμο νά τό ξανακλείσουμε πρΙν χαθούμε μέσα 'TOU. 'Αλλά,., pap1'Upia Υιό τΙς άδνναμίες της άνθρωπινης κυριαρχίας!

64

ΕΝΑ ΠΑΛΑΙΟ BΙOΛOΓJΚO ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΕΛΕΙΏΝΕΙ ΜΕ ΤΟΝ 1&0 ΑΙΏΝΑ

Αύι:ό 'Που όφaνίσrηKε. με τόν 180 αίώvα σrήν KivQ δπως και οτην Eι',ρcimη, εWo:, ίνα άρχαίο βιολογικό καθεστώς, εvα άθροισμα όπά καταναγκασμους, έμπόδια. δομές, σχΟΟεlς και άριθμηηκά 'iTo,lχvfIjJQ πού άπoτεΛoiίσαν d':IS n;π τον κανόνα.

Ή Ισορροπία Ιχει .:ιτάντα τ6 προ6άδισμα

Τό παιχνιδl παΙζεται συνεχως όνό:}Jεαα σέ δύο Κ1vήσειs, τίς γεννήσεις καΙ τούς θανότους. Όσο διαρκεί τό Παλαιό Καθαπώς, τά πόντο' καταλήγουν, σt yενl~ κiς γραμμές, σέ Ισορροπία. ΟΙ δύο συντιλtστές (γεννητικότητα καί θνησψό~ τητα) γuτονεuοw ό ένας μέ τόν άλλον: 40%.. Μπό πού φέρνει ή ζωή τό ξανα~ 'ΠOίρVΙI ό θόνατος. ~Aν, aτά 1609, σrήν μικρή κοινότητα της La Cha~IIe:~ Fougereu1V, Τι'οό σήμερα σoYKσταλtyετUΙ ύΤό προάσπα τής Rennes, άριθ· μσυνταl 50 βαιπίοειι;, δπ(ι)ς λένε τα ένΟΡΙQκά κατάστιχα, μπορεί κανείς, όπο­Λογιζοντας 40 γεννήσεις Υιά 1.000 KOΤOIKOUς, άρα πσλλσιτλσοιαζοντας ,όν όριθμό ϊ'ών Θmrτίσεων έπί 2.$, νά ύποσrηΡfξu δη ό πληθυσμό/) αU1'ο(J ,06

Α

65

2

Ι ""ΥσΡ<σ;.,Κο1 ..,...

1690 17ΟΟ ,. ,.

θ •

οα , ,

,

ι Ι , , , , , ,

Ι , , οα,

~Λ'~'\A 1/'· !'\ ~ ~,~ ,

It· ι .• / , , ! . ' : '. lf\ r,.., \~γ \

" 1111Ι 'v

" , , , ,

"

" -. "οα

f

ιι ΠΑΝ.1Α ΔHMOfP'AΦIλ: BAffilIflL ΚΑι ιΝΤΑΦIΑΣΜΟΙ Tpfί7m:φ<ι6ύγpαπι: Λ. MlσφλcμαvSιιtι} πόλη.

Β. Μ(σ 1t6λ.η 1Ι'Ις Κάτω npoιJrryl«[Ct;. Γ Mfσ πιiλη πιΟ &1atNi1l$!5.

ΙΌ; l,~ ~/

τα πι:ιpr.ι&Jγμι:mr amσ, <!νόμtι:m (ιllκqroV166ες ά.t1.a, δdx.vσυ" ή)' OXί<mς μετσl;ύ ~α) XfJ(yt'IW1TIΚ6rηroς. οι p<l'ι)~ 6κ1&ς dvnuwΙXΣiIv uri., πτΡιόlitJυ<;...:σr6 Ίfι; όπakς" ύm:p'oxiιoιJν rH ~" ~ς thτό ΜαιΡιαιις, /λατrώνcv!'αι τόν 1lkι ι'ritiJm, 6πως σr{ι; Eyr<ιgues (ypαφtliή m:>,w­σrαση 8,. 8λtm: tπfOl/') (ypcιpιl'l., ~<1iί 9) την 6νo6c 11j) ΘWΙσrμ(Jτηται; ιπήν fιMιf(J τ6 1779 κα'Τό 1m. [/((πα τo~ Μ, Morinea.u κα( Α. De ναί {AJ, Η. 8.tehreI (Β), Ρ. Gaubeιt (Π.Ι

66

9. Κ!ΝΗΣΗ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ('Απόσπασμα άπό 70ύς Μ. Keinhard καΙ Α. Armenpud, Histoire gέllera!e de la ροριιlθ. tιοη mondiale.)

μεγόλου χωριοίι εΤνσl περίπου 1.250 καιοlκοι. Στήν ΠοΛιτική άριθμηTlχή του (1690) ό William Petty, "Αγγλος οlκςινομςιλόγος, άYaOUσfQIVE τόν πληθυσμό ξεκινώντας άπό τούς θΑVαιOυς, πολλαπλασιάζοντάς τοιις έπΙ 30 (κότι πού σήμαινε ότι ίnτOτίμησε κάπως τό eάYαTol2a). Βραχυπρόθεσμα, ένεργηηκό και παθητικό πορεύονται ζευγαρωτά· i!N 6 ε~

νας όπό τούς όνηπάλους νικήσει, ό άλλος άvrIδρό, Στά 1451, tΊ πανώλη ξεκά·

νει σrήν Κολωνία, όπως λένε, 21.000 άτομα' στά χρόνια πού mακολοuθοϋν, γιορτάζονται 4.000 ΥάμοI129. άκόμη καΙ αν αότοl σ1 αριθμοί εΙναι ιmερ60ΛΙKOΙ, όπως όλα τό ίmoδηλώvoυν, ό συμψηφισμός εΙναl όλοφόνφας. Στό Salzewe­del, μJlφό οίιαομό σrά παλ(1lό όρια το(ι TOiXOI)f) του 8PQ'Qq.ι6oUpyou, πεθαΙ­νουν 790 άτομα τό 1851, δηλαδή δέκα φοΡές τηό πολλοί (πΙ" δ/η σi όμQλοVς καιρούς. Ό άριθμός τών yeψων επεσε όπό 3Q σέ 1Q, άλλά τόν έπόμενο χρόνο, παρά τήν άραlωση τού πληθυσμου, γΙOρταζoVΤαι 30 γάμοι, πού rouς 6κο­λοuθοίιv πο).uάριθJ,lε.s CIVTIσraB)JtO"fIκi.s γεwήσεlς1:W. Τό 1637, ατήν Βερόνα, ίήν έπαύριο μιας -πανώλης πού λέγεται δη θέρισε Υόν μισό πληθιισμό (ώσrό~

σο ΟΙ χρονικογράφοι άρWKOνται πάντα ατήν ύπιφθσλή), οΙ σrραrιώτt<; Υης φροuρας, σχεδόν δλοι τους Γάλλοι καί aPKETQ πολυάριθμοι (ΟΟοι ξέφuγαν ό:πό τή μάστιγα), παντρεt'.ιQνταl τίς χίίρες καΙ η ζωή ξαναι<ερδίζr;ι τ6: δlκαlώ~ ματά της11Ί. Βαθlσ σημι::ιδεμέvη άπό τΙς συμφορές τού Τριaκοvrαι:τοuς Πολέ· μαν, όλόκληρη ή Γψι.ισvίσ ΎVΩp(ζεl, μέ .ήν έξοΟΟ άτrό τή δοκιμοοία, δημο­γραφική άνοδο. Eiναl τό άνησταθμισπκό φαινόμενο πού ΛξlΤΟUΡΥεi πρός ό· φελος μιάs χώρας κατεστρcψμb,ης κατα τό il}JfOU ή το Να τέΤαρτο άπό τή φρίκη τού πολέμου, ~Eνας lταλός ,αξ1διώτης, ό όποΙος έmσKέπτεται τι'!ν Γερ­

μανία Afyo μετά ,6 1648, σέ μιάν έποχή δτroυ ό τrληθvσμός της Εόρώπης ttva! στάαιμος η παρακμάζει, παρατηρεϊ δη <ο:&πήρχαν λίγοι άνδpε~ 1κανοί νά φέ­ρουν άπλα, άλλά καί fva.:; άφόσlκα ύψηi\ός άριθμός παιδιών .. 1 •

67

~Aν ή !σορροπΙα δtv έπανέρθει άραιό: σύνroμα, έπ.εμβαίνουν ΟΙ 'Αρχές: στήν Βενετία, τόσο ζηλότυπα κλειστή, τό φιλελωθερο διάταγμα της 30ης Ό­κτωβρΙου 1348 παραχωρεϊ, τήν έπαόρlο της φρικτής Μαύρης Πανώληι;, πλή­ρη ύnηKOότητα {ύι: intu5 et de extl<1} σέ κάΘε άτομο ΠQU θό' έρχόταν μέσα d' ενα χρόνο νά έyKστιισrαθά έκri μΙ την Q!κογένειά του κι:χΙ τήν περιουσία του. ~Aλλ.ωσrε ΟΙ πόί\εις. κστό γοοκό κανόνα, ζοΟν μόνον χάρη Q' αύτές τίς tξωτε­ρικές: οQVtισφορές, ΟΙ ό1ιorε~ συνήθως όργαvώνoνrαι άπό μόνε.ι; τους. Άρα, 6ρ<tχvπρόθωμσ, ΣVOδOΙ καί τπώσεις ένσλλάσOOVΤQl μεταξύ τους 1-

aoρροπι))ντ(Ις Kttrά τακτό χρονικά διαστήμo:rα, όπως τό δείχνει μέ μονόΤονό τρόπο ~ διπλή πριονωτή καμπύλη (Οι;; τόν 180 αΙώνα) θανάτων καί γεννη~ σεων, όπουδήποτε κα, Άv χαρόσσεται, στήν Δύση, σrήν &νετία ή στό Beau­vals. Ή έmδημίσ θό: όνα'λαμ6άvει πάντα νό: άφαν[ζει τα μικρά παιδιά πού 8ρΙσκονταl σννεχώς σέ κίνδuvo κΟ! δλσυς έκεΙνους 1ίΟύ ή ένδει.α των .ε!σοδημό­των τους τού<; άπειλεΙ. ΟΙ πρώτοι πού πρoσ8άλλαιrrσι εiναι πάν'rα ΟΙ φrω:x0ί. wQλoI αιrrOί ΟΙ άιωνες κινούντοι κάΊ'ω όπά τον <".«πtpΙOμό άναρίθμητων tιKOI­νωνικων οφαγών ... γό 1843, aτό Crepy, κοντά m:ό S~flHs, tιτό ένα ΤΡΙΎΟ αΙΠής 'Τής πόλης ζ~TlΑVώεl αιό δρόμο κοΙ ΟΙ Ύέροι πεθαrνοuv κάθε μέρα μέσα ΣτΉv αθλιότητα .. ' . Μόνο κατά τόν 1Βο αΙιiwα ή ζωή Βά &περνικήσει τό θάνσrO, ξεπερνώντας

όπό τ&re άρκεrά τακτικό τόν άντίτraλό της. Τίποτε δμως δέν άτrOκλείει τiς άvrεrrιθέoεις, δπως συνέβη οτήν ΓαλλΙα Οίά 1m-1773 ή τήν έποχή τής βαθύ­τατης έκεiνης κρΙσης πού ξ.W1rooε όπό τό 1779 (i)ς τό 1783 Ιδιό:γραμμα 9). Aίrrά τά Wrova: σήματα "ιvδύνo.., έπισημαίνouν ,ό έφήμερσ J.ιιό:ι; όψιμης (kλ­τίωσης, ή όποΙα σπoooκνυεrαι διαφιΛOVIKoύμtνη, οτό υ.εος μιας πάντα έπι­Kivδυνης ΙσoρρaπΙαι:;. όνάμεσα στiς έmOιησnKές όνάγ"ες και σrίς δυνατότη-1'ες της 1Ταραγωγής.

Οί λιμοί

Γιά αΙώνες όλόκληρους, ό λιμός έρ:χttαι καΙ ξανάρχεται μέ τέτOI(IV έπ'ψι.wή, ώοτε νά ένoωμιπώvετσι ι;rrό !310λογΙ1(δ "αθεστώς τών όνθρώπων- εΤνσι μιά δομή τής KaOqjJEpJlo'rjI) 1'ους ζωής •• Ακρί&ια καϊ ro:χατη ένδt1σ εΙναι πρόγμΟ1'Ι ouνε:χti.:; καί μάλιστα οΙκείες στqν Eίιραιτrη, 1ΤΟύ εivoι εν 1'οιΠοις προνομΙΌι). χος. ΟΙ κάποιοι καλοθρεμμένοι τrλσUαιol δέν COιλάζoυν τΠrorε orόν κανόνα. Πώς θ6 μtroρoUσε νά γΙνεl αλλιώς; Ή 'Παραγωγή οιτηρών εΙναι μέτρια. Δόσ δlαδο:χIιι::ές κακές σοδειές προκαλούν καταστροφές. Στ6ν διπικό κόσμο, ίcιaxj χάρη σrό kλίμα, ΟΙ Kαταστρoφtς ο&τές σuνήθoχ; ό1!oσ6ΈVoνται. 1ό ίδιο Kaf σrήν Κίνα, &που lχoυν από νωρίς άνc:mτυχθri νb:ς γεωργικές τεχνικές. Ή κα­τασκευή ΨΙ- rηrμαrων καΙ ένός δικτύου καναλιών. τά όποία xρησιμεoouν oιιγ~ χρόνως Υιά ,ήν δρδευση καί Υιό τΙς μεταφορές, κατόπιν ή έξεlδlκευμένη όργά:~ νωση τών όρl!ζώνων τοΟ Νότου, μέ τΙς διπλές τους συγκομιδές, έπέτρεψαν Υιό 'ΠΟλόν κάιρό μιά ορισμένη looppoτrία, ακόμη καί υστερα άrrό τη μεΥόλη δημογραφική άνοδο ίΟΟ 180υ αΙώνα. Aίrrό όμως δέν ουνέΒη σrήν Μοσκ06Ια, όπου 1'6 κλίμα εΊνοI δριμύ και άσroθές ούτε ΣτΉv Ίνδfα, δτrOLl οΙ πλημμύρες καί ο] ξηρcroίεs τrαIρνoυν διαστάσεις συμφορών της ΆτrOK6λυψης.

Σ-τήν Εύρωπη, tν τούτως. ΟΙ θαυματσιιρΓΈS καλλιέργειες (τό καλαμπόκι, ή πατάτα, oτf') όποϊες θά έπονέλθουμε) δέν έyKαθίoτανrO'ι παρά πολύ όψιμα καΙ ΟΙ μέθοδοι τής μοντέρνας έντατικηι; καλλιέργειας έm6άλλovrαι μΙ άΡΥό

68

ΤΟ 66ρος ro6 d.QIBμoii

ρυθμό. Γι' αίrrOός καί γι' άλλοvs λόyOl.Κi, 6 λιμός δέν παύει νό έπι(lκέmεται καί νό άφσνΙζει τήν ήπειρο, νά τής δημΚίυΡΎΣϊ κενά, Μι ύπόρχεl θέαμα πιό θλ1f;εpό. προάγγελος τών καταaτραφων τών μtσων του aJώYa (Μαύρη Πα­νώλη), άτrό τούς άφανlσμoUς πού 1TΡOKαλoϋV ΟΙ μεγάλες οποδείες, οί όποίες διαδέχ<wrα1 ή μιά την άλλη άπό 'fό 1309 ι'i}(; τό 1318. Ξ.tJ<Mbvra') Gtπό τήν Βόρεια, την Κεντρική Kaf τήν 'Aνσroλι"η ΓερμaνΙα, έπεκτεlνoνταl σt δλη ηίν Ευρώπη -'Αγγλία, Κάτω Χώρες, ΓαλλΙα, Νότια Γερμανiα, ΡηνανiG- και φrά­νουν &ς τίς όκτές τής ΛI6ιwίας';W. Ό άπολογισμός Υιά κάθε έθνος εΙναl έξαιρετικά βαρύς. Ή Γαλλfα, χωρα

1ΤρονομlοΟχος δiχως άλλο, θά γνωρίσΕl1{) ι<σθολικούs λιμούς στόν 100 αΙώνα' 26 (Πόν 110 ' 2: στόv 120· 4 (]ίόν 140' 7 aτόν 150' 13 στόν 160' 11 aτόν 170 . 16 aτόν 180135. Αύτή ή όπογρa:φrΙ συνταγμένη τόν 180 αlώvα, δίνεται, φυσικό, μΙ κάθε έmφύλαξη; μπορΏ -άπλώς νό φoνti αΙσιόδοξη έπειδrΊ άφήνει KCΠά μtρoς έκαιοντό:δες tKαTovrltoωY Τ01tικων λιμών, ΟΙ όπΟΙ0Ι δΈV σuμτrΙτπoιrv πάντα μέ τίς Υενικευμένξς pCQ11ytς" όπως έKεiνoι (]ίό Maine, aτά 1739. 1752, 1770, 1785136, καί στά Nφιooιrn"ά τό 1628, 1631, 1643, 1662, 1694, 1698, 1709, 17131)1, Θα μπορούσε κανεfς νό πεί τ6 !διο πράγμα Υιά όποια6ήποτε χώρα τής

Εύρώ'πης. Στήν Γερμανία ό λιμός έmσκtπτεται πεropαιΙKά τίι; -πόλεις καί τήν πεδινή ΟΟοιθρο. 'Ακόμη καΙ δταν έρχονται τά ~pεμα χρόνια I<QI ΟΙ εόιιολΙε.ς τού 1θοιι καl 1"Οίι 190υ αΙώνα, ο! καταΟ1'ροφές διαδέχονται ή μΙα τI)V άλλη: σιτοδεϊες: τό 1730 στήν Σιλεσία, τό 1771 καΙ 1m Ol'ήν ΣαξωνΙα καΙ ατήν μεσηρ· 6ρινή Γερμανία138, λφός στά 181&-1θ17 ατήν Βαυαρία Kaf 1Τέρα άπό τά συνήθη όριό της' qτ!ς5 Αυγούστου τού 1817 Γι rrόλη της Ούλμ γιόρταζε μέ εύχαριστίες οτόν θεό τήν tπlστΡOφή στην όμαλότητα, μέ τη νέα συγκομιδή.

~Aλλη στατιστική: ή Φλωpwriα, σt iJICι περιοχή ποο δtν ε!ναl Ιδιαίτερα φτω­χη, θά γνωρίσει, όπό τά 1371 ως 1'6: 1791, 111 χρονιές οlτο&ίας, καί μόνο 16 τroλύ καλέι; σuγκομlδές1ll. Eiναι άλήθtlα δη ή Τοσκάνη ι.1ναl όρεrvή, Kσrάλλη­λη Υιό τά άμπfλια κσi την tλlσ, l>:αΙ μόνο χάρη cπo(x; έμπ6ρoUς της (ήδη πρίν τόν 130 αΙώνα) μπορεί ν6 όπολο-γίζει στό σJKεΛΙKό στάρι, χωρlς τό όποΊο δέν θα μπορούσε νό: ζήσει,

"Λr; μή σπεύσουμε ώστόσο νό τnατέψoυμε δτι μόνον ΟΙ πόλεις, συνηθισμένες νό τrapιπroνooνroι, είναι έ....,.εθειμένες σ' αίrrό τά xτuπήματα της μοΙρας. ·Ε­xouv τά μαγαζιά TOUS, τά mrοθέματά τους, τίς .. ύττηροοΙες σιτηρ&ν» τους, τίς άγορές τους ατό έξωTlφικό, μιά όλόκληρη πολιτική προνοηΤΙΚά'ιν μυρμη­γκ«ί>ν. Ή (mαιθρος, 1Τράγμα που φαίνεrαl παράδοξο, υτroφέρει ιςσπΟΤε πο­λύ 11'ερισσότερο άπό αιJτtς. Ζώντας εξαρτημένος άπό τους έμπόρους. ης πό­Λεις, 1"Οιίς άρxoνrες, ό όΎρδτης δέν διαθέτει καθόλο!) σποθέμαι-σ. Ιέ περί­πrωση σιτοδείας, δέv ό'Πάρχεl 'YJ' αιrroν άλλη λύση σπό 16 νό σmύσει τrpός τήν πόλη, νά σΤΟι6αχπ:ί έκεi όπως τύχει, vΆ ζηηανεύει σroύς δρόμοικ;ι συχνά vΆ πεθαiνει έκι:ί, όπως aτfς δημΟΟες πλατεΙες της Βενετίας η τής 'Αρlένης μεoo(wτoς τού 160υ αΙώνα.

ΟΙ πόλεtι; Βρέθηκαν άπό πoλl) νιορίς ατήν άνάγκη vΆ όμίWθooν έναιrrίoν atmiw τών ταχτικών είσ60λών, ΟΙ όποτε.ς δεν ήταν μόνον έργο Ύ(ί1ν άπορων τάJν τrεpιχά)ρων, άλλά κινητοποιοϋoov άληθινές στρατιές φτωχών ΊτΌό ερχο­V'fαν κομμιά φορά ι'rrrό τroΛιJ μaκρυα. Στα 1573, ΟΙ ιι:άrolKOI της πόλης Troyes έ6λεπάv νά ξεφvτριί)νol,Iν σrΙς έξοχές της καϊ στο"ι; δρόμοuς της «ξένοι .. ζη~ 'Πόνοι, λιμοκτονούντες κουρελήδες, γεμάτο! ψείρες καΙ παράσιτα. Δi.ν τούς

69

Tι.i οΊίρος του άρι

bτπράυη νά παραμεfνοuν παρά ε!κοοι τlσσερlς ώικς, Πολύ σύννομα ώστόσο ΟΙ άστοί άνησόχησαν 1ΤροΒλέποντας- Kfνδυνo ",στάσης" b: μέρους ΎIWI έξα~ θλlωμένων της Ιδιας τους 111ς πόλης καΙ της κονηνης ύπαΙθρου, ",ώσr;;; Υιό νά τούς κάνουν νά 6ΥΟΟν ουνηλθαν οΙ σύνοδο ΟΙ 'ΠΛούσιοι I(af οΙ κυβεΡνητες της Troyes, μΙ σκοτΓό νό μεθοδωθεί ένας τρόπος νό άνrιμεrωπlOθεί ή κατάσταση. Στό οιψθο6λιο αιrοφάσίοθηκε πώς !πρεπε νό 1'ούι:; βγάλουν άπ' τήν πόλη, [, .. ) Γ.ιi νό τ61Τετύχοuν αύτό, πσρό'Υγειλαν vΆ ψηθεί πάρα-rrολύ ψωμΙ Υιό νό τό δΙOVξlμουν στούς φτωχούς αύτο(ις, πράγμα πού θό 1'ούς έκονε νό μαζευ­τουν σέ μιάν άπ' .ίς πύλες της πόλης τους, χωρίς νά τούς πουν τό μυΟTlκό, Μοιράζοντας aτόν καθένα τό ψωμί TQV καΙ WQ 6:σημένlο νόμισμσ, 66 το(ις όποχρέωνov νό 6γο6ν έξω άπό τήν πόλη, ('.rr(ό τήν πύλη πού άναφέρσμε, τήν όποία και θά Μεινον μέ τήν έξοδο TQ(i TεA.tU'fα(CtJ. Θά τούς δήλωναν πCnιω όπό τά τείχη ότι πρέπα vό: τrσνε στήν εύχή του Θεού. νά ζήσουν τή ζωή τοvς σ' άλλο μέρος και vΆ μήν ξαvσyuΡΙOOυν ατήν Troyes πριν βγούν ΟΙ σπόροι τής έπόμενης σοδειάς. Κι ετσl κι έγIVΕ. Aίrrof πού τρομοκρατήθηκαν πολύ μσά τή tJIavopJ'i τού ψωμιού ήταν ΟΙ φτroχοί, πού διώχθηκαν όπό .ήν πόλη της Τ fOyes".:> 141, Ή άγριύrητα αιJτή τών άσrών θ6 αύξηθεϊ Ο1'ό έπαιφον κατά τά τtλη roΟ

160ι) αΙφνα, κι άκόμη περισσότερο σr6ν 170. Τ61i'ρόθλημα; vΆ καταστήσουν τούς φτωχου., άκίνδυνοuς. Στό naprOl, άρρωστοι καΙ άνάirηpoι 6δηγoϋvτOl 6νέκαθεν στά νοσοκομεία, ένώ ΟΙ ύγιεϊς χρησΨΟTl'Ο-IΟύνrαν ατή σκληρή καΙ Ι:παχθή εργασία τού όδιόκοπου καθαρισμού τών τάφρων τής πόλης, δεμένοι μΙ άλυοίδες δύο-δύο, Στήν 'Αγγλία, ήδη άπό τό τέλος της 6Ο:0lλεΙος τ~ς 'Ελι­σάθε:r, κόνουν την έμφΌVlσή τους: ΟΙ ροοι 1aws~ στήν ΠΡαΥμαηκότητσ νόμοι bιt:ινrfcν.ών φτωχών. Σ1γά-σlγά σέ ολόκληρη την Δύση πoλλαπλαolάζoνrαl τά σσυλα Υιό τους φτωχούς κοι τ06ς άνετηθι:ιμητους, όπου ό ΈΥ.κλε!στσς ε1ναl καταδικα<η.ιένος" oi κσταιαγκσσηκή έργασΙα, μέσα στά workhouses σπως καί στά Zυchthaliser" ή στό "'κάτεργα». όπως πχ. όλες εκείνες ΟΙ σχεδόν φuλaκέ') ής όποϊυ;: CUΓWΙΤρώνει ύπ6 τή διοίκησή του τδ Μεγάλο Noσoκopuo του ΠαΡΙζΠού, 1106 Ιδρύθηκε ατά 1656. Αύτός ό ",με:γ(tλoς !γκλειομόι;» τών φτι:.ιr χών, τών τρελλών, των KαKι;nTOlών (ΠΟlχιίων, των "Ιών καλών οΙκογενειών το6ς ό1τοίους ΟΙ «Iνεl') ΤOuς etrQOv έτσι ύπ-ό Επιτήρηση, εiναι μΙα άπό .Ις: ψυχολογικές όψεις τής έλλογη!) ΚΟIΥαινΙας του 170υ αίώνα, άδοοΦπη1'ηι; άKό~ μη καΙ μέσα στή λογική τηs, Ώστόσο, πρόκειται Τσως Υιό την μόνη όναπό­φευΚΎη όvrlδρo:ση μπροστά aτόν πo'λλστrλαoιoσμό της SUσTUXfas, ύ αότόν 1'6 δύσκολο αΙώνα. 'Ενδεικτικό εΙναι τό δη ατήν Oijon σrά 1656, ΟΙ όρχές τηι; πόλης φτάνουν μtχρl τού σημεfου νά άπαΥορεύουν σroύς πολίτες τήν lδιωτι· κή ελεημοσύνη καΙ τή οτέγαση .6Jv φτωχών. «Στόν 160 αΙώνα, m;pluo10UVΤaI ή τρέφουν τόν ξένο ζηTlάνσ πρίν τόν διΦξουν. Στίς άρχές τού 170u, τόν ξυρΙ· ζουν. 'Αργότερα, τόν μασnΥώνουΥ' KCI. σr(ι 1'έΛη τ06 αΙώνα, ή τελειπαία λέξη της καmπfεση..; τόν μετατρέπο σΙ Kmόδιιι;o,,?4Ι. ΟΙ clκόνες άύrές εiνσι όπό 7ήν Εύρώπη. Πολύ x€φσn:ρη είναι ή clκόvα σrήν

Άσία, .ήν Κίνα, τήν 'Mίίι;;r:: ΟΙ λιμσlπσlρvouν τή μορφή Ωl)vτtλtlας τσυ κό­ομσυ. Τό πάντα στήν Kiνc έξαρτώvτσι άπό τό ρύζι τών νότιων έπσρχιων, τά πάντσ στην ΊVΔΙα άπό το σroί\μέvQ ό"tτ" τη Θεία Πρόνοια ρύζι τής Βς;ΥΥάλης, άrrό τ6 στάρι καΙ τό κεχρί τών βόρειων έπαρxlΏV τά όποία όμως πρέπει νά διανύσουν τεράστιες όϊroστάoεις μέχρι νά φτάσουν. Κάθε πληγμα σuνεπίtγε~ 7ar μεγάλες tn"IΤιϊιΟΟεις, Ό λιμός 70(\ 1142, πού χτυπά σκληρά 76 Dekkan,

70

.. Νά θρfψουμε τούς πεινασμfνους.: ένα άπό τά τύμπανα διαζώματος άπό oμαλTωμfνη όπτιj γή τού Ciovanni Della Robbia πού παρουσιάζει τά διάφορα έργα φιλανθρωπlας (160ς αl.). Pisroia, Νοσοκομείο τού Ceppo. (Φωτοθήκη Α. Cofin.)

έχει ως όποτέλεσμα τή μεγόλη μετανόσrεuση πρός τό Goudjerate καΙ τή Mal­wa όλων έκεΙνων πού ξέφuγαν όπό τή μόοτlγα143 • Στό 1555 καί στό 1556, ένας 6ίαιος λψός, πού έξαπλώθηκε σ' όλες τίς Βορειοδυτικές ΊνδΙες, καταλήγει σέ σκηνές κανιΒαλισμού, σύμφωνα μέ τούς χρονlκογράφοuς τής έποχήξ44. Τό Τδιο σuμΒαίνεl καΙ μέ τήν τρομερή, σχεδόν καθολική σlτοδεlα πού πλήτrει

τήν 'lνδΙα στό 1630-1631. "Ενας όλλανδός έμπορος άφησε γι' αύτήν μιό φρικια­στική περιγραφή: .. "Ανθρωποl περιπλανώνται έδώ κι έκεί, χωρΙς καταφύγιο, έχοντας έγκαταλείψεl τήν πόλη ή τό χωριό TOUS. 'Αναγνωρίζονται αμέσως: μότια υπερΒολικό Βαθοuλωμένα, Xεlλη πελιδνό, γεμότα αφρούς, δέρμα όπο­ξηραμένο άπ' όποu πετόyovται τό κόκκαλα, η κοιλιό νό κρέμεται σόν ένα άδειο σακκΙ' μερικοί κλαίνε καί ουρλιόζοuν όπό τήν πείνα' άλλοι σέρνονται στό χώμα, ξεψuχώντας». Σ' αύτό προστίθενται τό σuνήθη δράματα: έγκατά­

λειψη yuvalKOOV καΙ παιδιών, παιδιά πού τά ποuλάνε ΟΙ γονείς TOUC; ι; πού

ποuλιώνται όπό μόνα τους γιό νό επιζήσουν, όμαδικές αύτοκτονlες ... τότε ΟΙ πεινασμένοι άνOiyOUV τίς κοιλιές τών νεκρων καΙ τών ετοιμοθάνατων «καΙ τρώνε τά σωθικά τους:ι>. «ΈKατovτόδες κι έKατovτόδες χιλιόδες άνθρωποι πέ­θαναν», γράφει ακόμη ό έμπορός μας, .. σέ σημείο πού η χώρα νό καλύπτεται όπό πτώματα τό όποία έμεναν άταφα' έΒγαινε μιά τέτοια δυσωδΙα, πού γέμι­ζε καί μόλuνε τόν όέρα. [ ... ] Σέ κάποιο χωριό, η άνθρώπινη σάρκα πουλιόταν στήν όΥορό:ι> 145.

'Ακόμη καΙ όταν ΟΙ γρατπές πηγές δέν προσφέρουν παρόμοιες λΕΠίομέ­ρειες, μιά άναφορά αρκεί γιό νό ανακαλέσει τή φρlκη. Στό 1670, ένας πέρσης πρεσBεuτής πού πήγε νό χαιρετήσει τόν Μεγόλο ΜΟγΥόλο Aureng Zeb, έπl­στρέφει στήν χώρα του σuναποκομlζοvτας «αvαρΙθμητοuς σκλό60uς», τούς όποΙοuς «όπόχτησε σχεδόν τζόμπα, έξ αlτίαι; τού JιΨOύ.146 καί τούς όποΙοuς

. άλλωστε θό τού πόροuν πίσω στά σύνορα.

71

Τ6 6'άeoς rov ~

• Αν έπlστρέψε; ποτέ κανείς στήν τφο",ομιοοχο Εόρώπη. θό φτάσει έKtί γε~ μότος σκληρότητα, 6λλ.ά άνO:KOυφΙOμΈVOς Γι ίrrroταγμέvoς σάν VΆ έ'πιστρέφει άπό ένα ταξίδι aτό βάθη τής vόχrας. Παρόμοιες φρικαλεότητες δiν συνέ6αι· ναι; ΠΡάγμcnΊ έδώ παρά μόνο ι:rrή -διό:ρκι.ια τών πρώτων σκοτεινών αΙώνων τοϋ δυτικού ΜεσαΙωνο, ~, άκόμη καί τήν Ιδια εποχή σtά άναιολlκά σύνορα της Εύρώπης, όttΌU εlναι αlσθη-rή ή Kαθυστt.ρηση. ~Aν θέλει κανείς νό κρίνε!

.. τiς καταστροφές της lσropfaI) άvάλoγα μΙ -ro θόμαια πού ΠΡOKα!ιoιjγ", γρά­φΕlενας Ιστορικός, «6 λιμό<) τού 169~1697 aτήν Φlνλσνδίo:"Πpttreι vΆ θεωρηθεί ι:h<; τό ΤΡOμnχτlKόηφO γεγονός της ωΡαιποlκής iστ0είας>, έξαφανiζετοl ,ότι ,.6 !να Tkropτo ή τό lνα τρίτο roti πληθuσpoίι της 47. Ή όνατολlκή είναι ή κακή πλευρά της Εόριbnης. Ό λιμός όργιάζει έκεϊ πολύν καιρό ~πxά άπ' τόν 18ό αΙώνα, Π'αρ' όλη τήν όπrλπισμένη ΠΡόσφυγή σrlς «τροφες της πεlνα~>. χορτάρια ι'j &γρια φΡΟO'tα, φυτό Π'ού κολλlφγοΟΟαν 1Ταλαlόn:ρα καί 1TOιJ τώρα φυτρώνουν άγρια άνάμεσα σrά ζιζάνια τών άγp<iΊν, των κήπων, τ<Jjy λιΒαδιών ή τών παρυφων τού δάοους. Έν ΤΟύτοις, αυτη ιΊ Kσr6σrαση έπtrνεμφαviζετάΙ κάπου-κάπου σrήν Δυτική

Ευρώπη. καΙ κυρίως ,.όν 170 υIώvα, μΙ τΌv «μικρό παγεrώδη αΙώνο: •. Στό

. .,;#'.;;: ... _;1; '~_ -.. , .

tfi'_-'·~·;:·_-;:i;·'Ψ: ~ν·~i:...:·,,:::,·~-

Ίσπαvoι' σrpατιώπς ΚΟIJΡΥιιαι:ψΙνοι και πεινcaμtνol κατά την πολlορκlα τού Aire-su(· u·tys. Στ!? OMcις οΙ όx~τ~ς π-δλ'1ς. Acrm;;μipεJα ιtπό πίνακα 1'00 Pίerre Snayers, 1641. (ΦωΤΟΥΡοφ!α Oωnoz.)

72

Blesois, στό 1662. «έδώ και πεντακόσια χρόνια δέν ξerναεlδαμε παρόμοια δυ­στυχία"" γράφει ενας αότόmης μCφτυρας. ΟΙ φτοοχοί Tptφovral μέ "KQ1'Ό6~ νια άπό Λάχανα Kαl nrrotJPO, 60uτηγμΈVΑ στό ζουμί τή-<; μουρουνας",141Ί. Τόν ίδιο όχρl6ώς χρόνο, ΟΙ αΙρετοί άρχοννες της βουργουνδίας όναφέρουν στίι; ncIρaσrCIoιII) τους πρός τόν Βασιλιά δτι ,,6 λιμός αότου του χρόνοΙ) mrrrrέMI~ ωσε ή θανάτωσε 1Τό:νω άπό Sb:a χιλιάδες οΙκογένειες της έπαρχΙας σας καΙ" όποχρέαισε τό ννα τρίτο τών K(.Π'oIΊι:ωv άκόμη καΙ στά κεφαλοχώρια νό τρώνε ΧΟρ1"άρια,.14'1. ~Eνας χρονικογράφος 1rPODOcrtI: «MεPIKof έφαγαν έδώ άνθρώ-111'νη CΆΡKα"Hσ. Δέκα χρόνια νωρΙτερα, 01'6 1652, ΕVας άλλος ΧΡονικογρόφος, ό έφημέΡιος Macheret, αημε:lωνε δ11 «01 "αιοικοι της Λωρραiνης καί άλλων γειτονικών περιοχών Ιχονν UEρluiOEI σέ τί;τοιά ένδεια, ώστε τραινε μέσα σrά λιβάδια τό χορτάρι δπως τά ζωα, καϊ IIiJumpt) ΟΙ κάτοικοι των χωριών Poυίlly καΙ Parnot, σtό Bassigny •.• καί εlναl μαύροι καΙ όδΌVΑΙOΙ σαν σκελε'ωι",15!. Στά 1693, οημειωνει ενας Βουργουνδός. «ή όκρί8ε.lα τών δημητρ!ακών εlνω τόσο μεγάλη σέ όλο τό θ:ασίλειο, ώmε οί άνθρωπο! πεθαΙνουν άπό την υείνα:>' οτό 1694, KOvτ6: 0Τό Meulan, θφΙζοιιν τά στόρια 'ΠρΙν ώρψόσουν, ένιό .'Πολλά άτομα έζησαν άπ6 τά χορτάρια ΣΆv τ6 ζώα.' σrό 1709, ό φρικτός χε.ιμώνας έριξε στοός δρόμΟl,Jς τΙίς Γαλλίας ΆVσρίθμητOUΙ; uλόvητες1S1.

·Ολε.ς αίπές ΟΙ μσνρες είκόνε.ς δέν πpέτrει φυσικά vΆ μτrσIνOυν Γι μία μετά τήν 6λλη, "Ας μήν είμαστε δ)Jως πό"ρα ποΜ αΙσιόδοξο!! ΟΙ tλλεIψεlς στή δ,σ­τροφή κσί ο! άρρώστιες πού 'ΠροκαΑ.οι)ν: τό αχορ60ύτο (ΠQύ έπιaημάνθηκε μt τη σVΧVΌτητα πού yνwpiζQQ)Jt <πα μεγάλα θαλόσοι(ι ταξίδια), η πtλύγρα, Ιδιαίτερα τόν 180 αΙώνα (bmBIl KατανάλωVΑΝ άπο:κλεισπκό καλαρπόκι), τά μπξρι-μπέρl, ατήν • ΑσΙα -όλα αύτό τό: σημάδια δέν μπορούν νό μας έξαπατή­οοιιν, ~Oπως δέν μάς έξαπατά οίrrε ή αυνεχής κατανάλωση τών χυλών, τής σούπας ώς λαϊκού ει"δΟl,Jς διατροφής ή Πι σταρόψωμο τό ανακαιεμένο μέ δεύτερης δ,αλογης όλεύρια, πού ψηνόταν μόνον σέ πσΜ (φαιά διαστήματα,

κόθε 'tνσ.ν ~ δύο μηΝV;. Ήτerν σχεδόν πάvrα μoυχAιασμiνo καΙ σχληρό. Σέ όplσμΈVες περιοχές, τό εκοΒαν μέ τό τσεκούρι. Σ:rό Τυρόλο, ψηνόταν δύο Γι τρεϊς φoρiς τό χρόνο ενα ψωμί άτrό xoνrpoκoμμένo σtσpι, πού μποροΟΟε νά δlαrηρηθεΤ επί μεγάλο δlόστημα15J • Τό Dίcticnnsire de TrfNCUX (1Πί) &βcιlώ­νεl όνΕVΔoίαστα: ~Ol χωρικοί είναι συνήθως άΡKεrά κουτοί, έτrειδή δέν τρέφο* ντα, παρά μέ ε(πελεΙς τροφές:>.

ΟΙ έπιδημlες

Μιά κακή ουγκομιδή Uπoφφεται, ΜΙ δίιο, ΟΙ TIVts ψελλαίνOVΤO:I, ό λιμός έγκαθίσταταl, καΙ ~άλlQTα ποτέ μόνος του: άργά ή γρήγορα όνoiYεJ την πόρ­τα ι.mς επιδημιες' • οί όποΙες βέβαια ~OΙN κι αότές τούς δlKOUς τους pvB­μσύς, Ή πανώλη, «ύδρα μΙ πολλά κεφάλια!), «παράξενος xαμcιιλέωνι μέ τό-00 δlαφορεηκές μoρφiς πού ΟΙ σύγχρονο! η'ιν συγχέουν, χωρίς νό- πσλuτrρσ­oiξovν, μέ άλλες άΡΡώΟ1'ΙΜ;, ειναl ό μεγάλος φρικτός πρωταγωνιστής, Κορυ­φαίος τών μακάβριων :χοριόν. άtronλεί μιά μονψότητα, μιά δομή της άνθρώ-

πινης ζωής. , Στήν τφcryματll<ότητα, εΙναl μιό αρρώοτια άνόμroα σt.1tOλλές άλλες, συνυ­

φασμένη μέ.ά ταξΙδlα καί τίς συχνές έmμoλίιvoε.lς έξ ο:ί1Ιας των κσlναινικ6)ν συμμείξεων aτούς 'fεpCiOίIOVt} τόπους άνθρώπινης συγκΜραισης, οπσυ ιΊ άρρώστια μπαΙνει σi νάρgη, μισοκοφirrαι, ώσr10υ νά ξεσπάσει ltάλι !;να ώ*

73

Ό 5an Diego ΓΡίφε! του,> ψταιχοί'<,'; μιδ δμ600 ΠιJι&ι:ι)ν, ή},ι..:ιωμΙνοι. Ίnl~' <;ητια"ος άπilΙ:ΙJvtΊ τό Πf(lΤO ΤOιJ. (164$). Πιιιαι:ας του /\'jurίlIo. (Κλισί AιK/r:rson·C1r"1.'don.!

ραΙο πρωΙ Θό μπαρουσε νit γραφΕ! <:να 6λόκ},ηρο ΒιΒλίο Υιό no'\urivθpw­πους ποΑΙΊ ιομους, έπιδημΙες Kcιi έvδημίις, και γιό τούς ρυθμού.., 11QU κάνουν σίι1Ές ιΙς μαινitδις πο& ταξιδεύουν άλλοτε νά έξαφανIζovτO! καϊ άλλση: νά

rncινέΡχοvrαl. rιά νό: μη μιλήοουμι παρά μόνο Υιό τήν ιύλοΥιό, i:va 6IGλio

74

Τό 6dqcς τσυ ?φtθμoυ

Ιατρικής 1'0(; 1775, τόν κοψ6 πού όρχΙζουν νά μιλούν 'Υιό έμ60λιοομούς, τήν θεωρετ άκόμη ώς cτήν υιό καθολική όπό όλες 11'ι; άρtώστιες;ιι' ar6: 100 άτομα προσβάλλονται τά 95- ένα aτό 7,τεθαίνει άτrό αύτήν .

'Αλλά ό σημερινός Ύιατρός δέv Kαmλo6αiνει τΜοτε, μέ τήν πρώτη ματιά, άτrό αι'rrές τΙς άoθivειες πού Kαλύιπ'ovτo-ι κάτω άπό '16 άλλστινά τους όνόμα­τα καΙ την συχνό παραπλανητική περΙΥρσφη τών ουμΤΓΤωμάτων roW;. τίποτε δέν μας θι6άιώνεl, iξ άλλου, ση μπορου ... 1Tά'vm νά συγκριθοw μΙ έκεϊνες πού γναιρiζοvμε οήμερα, YJαιi ΟΙ άoθΈVειες με-ro:μoρφώνoντoι, έχουν την δική τους 1mopfa, πσύ εξαρτάται ό:πό μιά πιθανή έξQ.ιξη 'Ιών μικροβίων καΙ των Ιών καΙ άπό την Εξέλιξη τού wepcirmrou περl6άλλovroς (nΤΌι.ι ζοίινt56 • Τε· Μαις κατά τύχη ό Gaston Roupnel μπόρεσε μόλις χθές (1922), μΙ τή βοήθεια ένός φf'λoυ τοtl1ΤάΡσΟI'1ολόΥου, νά άνοκ.αλίιψεl σrήν Dίίοη καΙ άλλ.oιJ KCΠό 'Τόν 170 αΙώνα τόν tξανθηματlκό τύφο (πού μεταδιδεταl ό:πό ής ~ίptι;} &tτό τό όνομα του «πορφυρου TrUpt;ToiJ» (fj~re ρourpre ή pourρree·} . Αίπός ό Ιδιος «"Πορφυρός πυρετός:ι (fιevre pourpreuse) «θΙριζt:. γόρω Ο1'ό 1780, τούς φτωχούς ltaprζJάYous τού lfpoaoτfou Saint-Mar~1 κατά εKσrOντάδες, [ ..• ] Ο! νεκροθάφτες ι.iχαν αιroKόμεl νό: θαθoι.w:.156 .• Αλλά τό ζή-t'η:μα της ;ι;πορφύ· ~ δέν έχει έπlλυθεi όλοκληρω11χό_

Ί1 Βδ σκεφθεί ό οημερινός γισrρός γιό τήν «πανώλη:. 1'QU 1348, ποΟ τήν 'Περιέγραψε ό Guy de Chauliac, 1'ου (I1rofOU 'Ιό (3!6λio Ια Grande Chirurgie θά γνωρίσει έξήντα ΈΝVιό έκ6όοειι; άπό τό 1478 ώς 1"6 1895, στfς δύο χαρο:κτηρl­σηκές της φόΟΕlς: πρώτη φάση, άpKεrά παρσrt1'αμένη (Μο μην.εις/, πυρετός καΓ αlμorrrvαιlς' δείιτερη φάση, αιroσrήμαισ )ς(Χί 'Πνευμονικό έτrεισόδlα; Ή όκόμη Υιό κείνη τήν bnδημΙα του 1427, που τής κόλλησαν σrό ΠαρΙο! τό Μ­ΧΙ(Τι'α Kσrαvoητότrαpσrσooκλl .. fadenda» καΙ τήν1τεριέγραψαν ώς μιόν άγνω~ αιη αρρώστια: έκδηλωνόταν μέ τα σuμτrrώματα της βopεlus ψαμμΙασης, κάί μετά lpXOvrav τά ρίγη, και έμενε κανε!ς όχτώ ι) δέκα μέρες χωρΙς vά μπορεί άττλουστστα συτε νό 1Τιεϊ. oίrn: νά φαεt, ουτε να κοιμηθεί», ΊΞπεΓΤα, ακολου­θούσε «Μς τόσο κσκός Βήχας, ι[)οτε, όταν βρισκόταν κανείς σrό κήPUΓμα, δέν μπορούσες νό ακούσεις αύr6 π06 έλεγε ό !εpOKtjPUKas, όπά 'Ιό σσματό αι'rrών 'ΠOv Uiηχαν~159. Χωρίς άμφιθσλία επρόκειτο Υιό μια Ύρίππη bJός ζlδl­κοίι ίοϋ, σόν κι αύτή πο6 όνσμάστηκε _Ισπανική» τήν έπαύριο τοϋ Α' Παγκο­σμίου Πολέμο", η σάν τήν «άσtCΠIKή γρίτmη», πού εlσi6αλt στήν Εόρώπη γύρω στά 1956-1958 ... Ή άκ6μη σόν ξκεfνη πού μα-ς περιγρόφει ό l'EstoiIe: ..:Στήν ό"ρχή τού Άπριλίου [15951. ό 6αoιλιΆS ['Ερρίκος Δ'] ιιίΣΘΆVθηKε 'Πoλ(J ζιοχημα άπό μιά Kcπαpρoη πού τού παραμόρφωνε όλο τό πρόσωπο. Τέτοιες Kcπαρρoiς SooW;vαγ aτό Παρίαl έξ αlτίας τού τρομεΡΟ(;, άσυνήθιστου για τήν έποχή ψόΧΟl,Jς καί έκαναν θραυση; όκολοίίθησαν. iται, πολλοl παράξενοι καί ~αφνjΚΟI θάνατοι, μέ τήν 1ΠIVωλη (ίrnoγρι::φ~IIζoυμε έμεί<j] 110ύ έξαπλώθη­κε σέ διάφορα σημεια της πόΛης: δλες αύrές ήταν μάστιγtS τοΟ Θεοίι, Υιά τfς όποίες έν τοότοl{) δέν έΒλεπε κανείς καμμιό: βελτίωση, ούτε aτίς μεγάλες oί'rrε σrft) ΡllφέςΙδΟ. 1ι 'Αγτίθετα, σήμερα έχει έξαφαvιστεί t\ άρρώστια πού είναι ΎVω~ σrή ώς άγΥλlκός ΙδΡQΠI,JΡεr6<; ή όποία άφάνισε την 'ΑγγΛία άττό τό 1486 α,ς τ6 1551, Ή προσβολή της άρρώσ'nας ίκδηλωνόταν μέ συμπτώματα συγχρόνως καρδιακά, 11VευμOνΙKά, ΡΕUμστlKά. καΙ ΟΙ άρρωστοι πέθαιναν συχνά σi 7Uγες ώρες μέσα σέ σπασμoίrς και άφθονους Ιδρώτες. Πέντε μεγάλΕς έmδημΙες -1486,1507, 1518, 152~, 1551- εiχαν άναρίθμητα θύμσrα. Περιέργως, όρχίζο­

_ vrας σχεδόν πάvro άτrό τό ΛονδΙνο, δέν άγγιζαν, σΓήν Μεγάλη Βρετανία, oί'rrε

~ ΚνI6wδης-πuρετό<j ΙΣ.;,Μ,).

75

Τό liάρος: Π,Η! tte

τήν Ούαλία, ούτε Trjv Σκωτία. Kol μόνον ή lδιαlτερα KσrασrpεΤΓΠKή tπlδημία τού 1529 πέρασε στήν ήπεφωτικη Eύpάmη, άφήΥΟνται; άτr' έξω τήν Γαλλία, XΤιmώντας τίς Κάτω Χώρες, τήν Όλλσν5Ια, τήν ΓερμανΙα, μέχρι καί τό έλβεTl­κά Kαvrόνισ'61.

'ΑΧλά ποιόν άρρώοτια νά διαyvΦooυμε, στην Μαδρίτη, ,όν Α\ίγουστο τού 1597, σ' αίrrή την «μή μεrαδarlkή~ σnδημία, .. αθαις μας λένε. καί ποό -προκα­λεΊ oIδήμcrrα σrό 6oυBd>va, αι/ς μασχάλες, σrό λαψό; 5-6 ήμέρες μετά την έκδήλωση ί('ιι) πυρετού, ΟΙ δρριαιΠΌI Bεparrtoovra; καί όναρρώνοuν άργό ή

-πεθαfVQΊΝ αμέσως. Πρόκειται, άλλωστε, Υιά φτωSΙΌS άνθρcimοW;. 1106 Kα~ τοικο.ύν οέ ίιγρά σrrfτια καΙ κοιμούνται κατάχαμα' •

rΑλλη διιοκολ!σ: οί άρρώΟTlες φχονται άλvσlOOJτά «δέν lχoυν άλλο κοινό όπό τη μ'όλυνση, όπως ή διφθερίτιδα, ή Χ0M:ρiνη, ό τuφQειδής τrυρετός. ή "θ:\ΟΥI6", ή άνεμοβΑογΙά. 6 πορφυρός πυρετός, τό 0lδημα, q "dendo", ή "ψώρα", iΊ "harion", ή "trousse galant" ~ "θερμό όλΥος" Γι 6κόμη ό 'ΚΟκκύτης-. ή όσrραKιά, ΟΙ γΡΙ1Nfες, ή φλουΙντζα".» &:<. Αυτός (Ι κατ6λοΥος, ουνταγμένος Υιό τήν Γαλλία, ξαναβρίσκεται άΚλού μέ τropαλλαytς, Στήν ΆγΥλΙα, ΟΙ τρέ­χοοου; άρρώσnες εivol ΟΙ δlαλείπovτες 1Τι.ιρετσί, ό άγΥλlκός Iδpoπupε:rός (suette anglaJse), ή χλώρωση ή ιιπράοινη άΡΡώσnα>, ό rΚTεpoς, ή φθίση, ή αιιληψία, ό tλIΎYQς, σΙ pwpoτIQPof, ή ψαμμίαση, ή πέτρα1Μ ,

'Aτrέναvτι σ' αύτές τις μαζnάς ΕπlθέσΙΗ;, ά-ς άνάλογlσθοι1με την W,ειψη ό· ντΙσταοης Τ6)ν ότrOOlτιφμέvων κοΙ όνtπΌPKι:Q<; προοτατεlJ.μέναιν πληθυσμ&ν, 'Ομολογώ στ! ή ΤOOKαvtKή παροιμία ;ι;τό καλότιρο φάρμακο Υιό τήν έλovοσΙα ε1vol ένα καλά γεμάτο τοσυκάλιμ , που παραθέτω ουχνά, δέν ρέ αιειθε "ιΈ­λεfως. 'Ι';λλά, τόν καιρό του λψού τού 1921-1923, οτήν Ρωαία1ιδ, Kσrά τη μαρ­τιιρια ένός άξιόπlΟΤόυ παρατηρητή, ή tλoνooΚI όργfαοε ο' όλη τή χώρο, έ)(~ δηλων6μενη μέ τό !'δια oυμπrώματα όπως OΤJt; τροπικές 1ΤεΡlοχές, μέχΡ1 κο­ντά σrόν όΡΚΤικό κύκλο. Ό ,ύποσπιαμός ύπήρξι; όλοφάνι:ρα ένας "πoλλα~ τrλαolαστής' τών όοθενι;ιώ ....

Ίν\λος κανόνας χωρίς έξαΙρεση: ΟΙ ωιδηjJΙυ; μετσπηδοον εάκοΑα άπό την μιά άνOpώmvη μάζα σrήν ύλλη, Ό Alonso Montecucco1i, τroύ 'fΌv ειn:tJλε σTt\V 'Αγγλία ό μεγάλος δούκας Tr'Js Τοσκάνης, θό "ffεpάuεI άττό τήν Βοιιλώνη, όπως γράφει (2 Ιετπψ6ρίου 16(3), καί όχι άπό ,-6 Calnis, όπου μόλις εlχε ~ιεισδόσει .. , oίιμφαιvα μέ '-ή λογική τών έμτrOΡΙKών διακινησεων, ή όΥΥλ1κή τrovώλη1&>. Μικρό παράδειγμα, μπροστά στή μεταφορά τής πανώλης στήν Δόση μέσφ τών τερασrίων μεrαKlνήσεων πού άρχt'ζOlJν άτrό τήν Κίνα καί τήν

'IVΔfa, περνώντας άπό 'fοίις πάντα οέ έξαρση σταθμοός τής ΚωνσroντIVOU­πολης κα! της AiγόπTou. Ή φυμαήωοη εΙναι κι οότή μιά πσλια γνώριμη τής

Eίιριίrnης: ό Φρσγκίοκος Β' (φιιμαιιώδης fJηνtyyiT1OOl. Κάρολος Θ' (mιευμoνl­κή φιιματiωση), ό Λοιιδοβίκος ΙΓ' (ΈVΤεΡΙKή φμμαιϊωση) άττoτελoi)ν τήν άπό­δειξη (1560, 1574, 1643). 'A-Vι.ό. μέ τόν 180 αιωνα, φrάνovται; πιθανώς άπό τήν ΊVΔΙσ, EγKαθΙσrαταl μιό φυματίωση πού πρέπει νά ήταν υιό μολυσματική άrr.ό Kεiνη ϊfO(ι όΡΥΙαζε ώς τότε. Όπωσδήτroπ θά γινεl ή 6σ:οική ζιρρώστια τής ρομαντικής Εύρώπηι:; καί ToU1901.1 αΙώνα έv γtνη. Άπό τήν Ίνδία άκόμη, Ί) χολέρα τrnι} ίmήρχε έκεί οέ ΈVδημιt«1 κατάσταοη <όφεiλε1ΌΙ Q'τόν θάK!λλQ vϊrgufe), Υενικείιεται ατή χερσόνησο στι;ί 1817, έττεηα ξεπερνά τά αύνορά της μεrα6άλλ.όpwη αέ μιό: βίαιη κα! φοΒερή ιτανδημlα, ή όποΙα έξαιτλώνεται αψ vrομα ώςτήν Εύρώπη.

"Αλλος έτrΙOKέπrης, αυτή τή φορά σΓη διάρκεια τών αΙώνων άκρl6ώς πού

76

Ή etpumkt * αι.ίφιΆψ; μέ Kι:wrηp1ι:J. ση, ι((πά pιiι I;.vλoypσrpIσ ταύ TL10υς roύ 150υ αf«wa. 'f8wκή 8ι6-'ιοθήκη Πα­Ρισιού, Estampes.

n~o c;vl! $.

j .Mirllι/,φr )$11 ιU NiI..H/Jrι: J

;ι,.ιm":.

~ l1#fi:rtιuglJftdn: rιJ'lHt1fltI1

l.ΦSCU.

PmijitIl'#.W,fft 4tmJ##ff.

Ρ'R:Ι" λ Ί\ λΤ 11):Ν.

Mtkz twt ct~ φfunble &; ~ot~ ρoW: !cbitn:En(l\itt forml, tn da Ρ}. folcι1!t!1i ~ιr~ur d'un Ρι;ίι;: cαιrιmαn, pόDr i'Vr1ige CuPnDt, J)orιne' -+. QU j. dc ces P:ι1ules aαx ptU$ wibl\'$.~nd;Utt ,. ιnatins dc rulre SiJe maI2.dc I1C Cul: ι»saffu ~ vous :ιι1 .. gmtl1tcr~ ]~ dι:ιft~il πι boupa J!$ dιιH{ jufqtι'a ~c Q\1C lc Βισ fίιit patr't.

"Iυvτσγή ΎΙιΧ ιιά YIαrpεlJTfln σ~ πd 'Υό Mιl(6 τής Nάτtoλης χωρ"; \Ιό Iδρώσετεs. espι:msra μέ ύ­δΡ&ΡΥυρο του 167ΙΙ

έξεrάζoυμε: ή σόφιλη. Άνάyεrol, στήν ΠΡαΥμαηκότητα, στήν τrpOiQ'fQpia. καί προϊστορικοί σκtλετoί tx()uv ήδη τό σημάδιο ιης. Κλινικές τrφl1TTώσεlς ιJναl γνωστές πρίν άπό τό 1492. 'Αλλό ή σUφlλη ι.'rvαζωπυρώνεrαl μΙ τήν όνα­κάλυψη της προκολομθιανής 'Αμερικής: ε1νcι1 τό δώρο, ή εκδίκηση, ε1παν, τών VΙKημΈVων, 'Από τίς τέσσερις ή πέντε θεωρίες πού ύπoσrηρίζouν αήμερο οι ylerrPQi, Τι πιθανότερη είναι ίσως b:εΙνη ή όποία θεωρεί τήν άρρώσηα 6.~ πόρροια ι'j imγενόμενο τών οεξουαΛικών έπαφων τών δίιο φυλών, tπiδρααη του rreponema pertenue, (λετπότατης οπει:ροχαΙτης} i1τI τού rreponema ΡΒJlί­dum (ώχράς σπαροχαiτηι;)lG7. 'Οπωσδήποτε τό κακό παipνtl τρoμαιmKές διαστάσεις στήν Βαρκελώνη, αμέσως μετά τiς γιορτές της έπΙΙ:ΠΡοφης τού Κολόμβου (1493)- ύστερα διαδίδεrαι KaA1'fάζovraS' εivoι μιά άρρωσrιo έττιδη· μlκι'!ι γρι'fyopη, θσvr:πηφ6pα.H τέσσ.ι:ρα ~ ίTέvrε χρόνια,θό: lχεl κάνει τόγύρο τής ΕΙ:Ιρώπης, περνώντας άπό τή μία χώρα στήν άλλη μΙ ότrαιηλά όνόματα: ναποΛιτάνικο κακό, γαλλικό κακό, the french disease ή 10 maI francioso (μαλα­φράντζα)· ή Γαλλία, λόΥφ τής γεαιΥραφlκης της θέσης, κερδίζει αότό τόν πό­λεμο τού λεξlλογΙοσ_ οι κουρείς χεφουρΥοΙ 1"00 Γενικού Νοσοκομείου (Ηόtel­Dieu) θά lσχυριοθούν, ήδη άτιό τά 1503, ση StpσπtUOUV τό κακό μ€. καιrrηpιCτ·

. σεις μέ ΠUρωμένO σίδεΡο_ Μ' αυτή τήν μοΛυσματική της μορφή, ή σύφιλη θό

77ί i

Ι

Kwiζoς 'Πού txει ΠΡσαθληθιί ιiπδ ούφ.ιλη. EIXόναπαpμlνη άπ6 Tίςfigures de dlfferw,tes espi:!ces ι:le pe11te ~role' pεroζoyραφ(σroό 1Βου αιωvσ. QιhIπεΙ des E5fampeSTtJ~ Έθιπ­ιαίς Bι8λιDBιjXης70ί) ΠαΡιοlού (!Οιισι 'EfJwKij) ΙΜλισθήκηςλ

φτάαι:ι ατήν Κίνα ήδη άπό τό 1506_1507168. Άκολούθως, μέ -τη tιοήθεια τού όδραργύροlJ, θά πάρει σrήν Ευρώπη την κλασοlκή, tζασθενημένη μορφή της, βραδείας έεtλ,ξης, θά δ1αθέτεl 1'6 φάρμακά της, ,6 tiOIKWvi:να νοσοκομεία της (1'6 «Spittie,. σrό Λονδίνο 1"~, ΕXovrας τrρoσβόλει, άναμφfΟολα ήδη άπό τό τέλος τού 1600 αΙώνα. όλα τά σrρώματα '1"00 11'ληθυσμου, άπό 'Τούς "άλfιτες:ι καΙ τίς ιtΔλήπσoες~ μέχΡ1 τούς άρχοντες καί τ06ς πρίγκιπες. 'Ο MaJherbe, πού τόν άπ-οκαλούσαν ;ο:Πατήρ 'ΑκολασΙα .. rιro;ινευόταν δη είχε περασεl τή σύφΙλη τρεϊς φορές.170. Στη συνήθη διάyvωOη 'froU lKoνav γ1ά τον Φ1λrrmo Β", ΟΙ -παλιοί ΥΙατροί, ό Gregψίο Μaranόη 171, διάσημος Ιστορικός καΙ γιατρός, προσέθετε τΙιν κληΡOVΌμΙKή σύφιλη, ηού μπορεϊ κανclς νά την δωρίοει, άνα· δρομΙΚώς:, χωρfς κίνδυνο λ680υς, σέ όλους τούς πρΙyκιπεt; 1'00 παρελθόντος. Ένα πρόσιαιτο το(ι θεατρικού έργο!) του Thomas Dekker (15ϊ2-1632) λέει αότό πού οκέφτεται καθένας στό Λονδίνο: «"000 rfvaI 6i6mo δη 6πό:pχouν μέσα στό πλήθος πορτοφολάδες, αλλο τόσο .εΙναι βέβαιο δη μια πόρνη μιroρεϊ νά 6ρεί l1ύ.άτες ένώ δJΟΡκεί ή γιορτή τού Άγioσ Μιχαήλ, KOI μετά γ' όρπάξεl τή σύφιϊ.ψ 1n. -

78

~Hπaνώλη

'Ο τεράιmGς φάκελος τής πανώλης δέν παύει να όyl<:OίrraI l<:σΙ οΙ έρμηνεiες να στοιβάζονται ή μΙα πάνω σrήν άλλη. Πρώτα-πρώτα, ή άρpώσrlQ ciνoι τoμλά~

Xισroν δύο είδών: άπό 1"ή μιό μφιά ή mιευμoνlKη πανώλη, νέα μορφη τοΟ κι::nοοΟ πού κόνεl τη θρl(.φβευηκή εΤοοΟΟ της σrήν Ιστορία μΙ τήν 'Πανδημία τοό 1348, καί άπό την αλλη στήν Eupωπη ή βουβωνική πσνώλη, πού εlνο:l καί ή 'Πιό παλιά (1'ά οΙδήματα οχηματίζΟWάΙ σrόν βουβιΙ>να καΙ Ύ«ΥΥραlνιάζουν/. Βνω τά σημάδια '(ου Θεου, τά Goo's tΩkens ή. οέ όπλoυσrερη γλd:ιασα, τό: tokens, ατά γαλλικά τά tacsr παρόμωο μέ τά μεταλλικά ή δερμC'mvu κέρματα που 6άζουν σrήν κυκλοφορία: ο! έμποροι. ο:Φτάνα μόνο ενα νά ti\.'U! θανατη· φόρο ... ::>. Ή μαύρη πανώλη {ή τrvευμoνlKη 'Πανώλη) όφεJλεται στόν Ιό 'Πού μεταδΙδοι.ιν ΟΙ ψύλλσl τού Mt/s Ratιus. ΑίΙτός λoπrόν, έλεγαν άλλστε, 1Υρέπεl νά εΙσέβαλε στην Ευρώπη Κ(]ί τΙς σιταποθηΚtς της τήν tπα6plo 1"ci}v !ταιιρo~ φοριών. θά έκδιι.:ήθηκε Υιό λογαριασμό της Άνστολής, όπως orά 1492 ή ώ· χρά olTCΙPOΧaίTf1 (trepoooma) Υιά '(ήν 'Αμερική άμέσως μετό n'ιν όνακάλυψή της.

ΛπCM1σ κα-tά τής πσvώilιι'> όδη'γOιJpεvη όπ6 τόν παπα. Kσrσ τή λ,roνεfα καroppέει tvcx) μovαx6ς, TteS Riches heure:s du Ου," de βerry. ΜουοΟΟ C(Jrιd6 ι;trό Chilntί/fy. (Κλισέ Giraudtm),

79

Πρέπει, ι'.wαμφlo6ήτητα, νά ννcιρνηBoι)με αύτή 1'ήν ίmέp τό δέον ό:τrλή κα! ηθικολόγο έξήγηση. Ό MU5 Ri1ttus, ό μα6Ρος ποντικός, rnlσηJJαiνεrαl στήν Εόρωπη ήδη από τόν 80 αΙώνα, δηλαδή τήν t1tόχη τών Καρολιδώψ τό i&Jo και ό γκρίζος άρουραϊος (ΜΙΙ$ DeCUmanUS, μυς b δεκακυτής), που θά πρέπο νό έξ@.εlψΙ:ίόν ΜΙΙ5 Rattus 0κοχνοντας τόν imεόθυνο τών &πιδημιων, καθώς ό Ιδιο') δέν εΤνσι φορέας τι:J'.w }ΙIΚΡο6Ιων της π<XVώλης- τέλος, Γι ίδια ή μαύρη πανώλη δέν φτάνει στήν Κεντρική Εύρώττη τόν 130 σπως r!1TOV. άλλά τό άργό­τφο ίόν 110 αίαινσ, 'εξ άλλου, ό γκρίζος όρουραϊος έγκαθίσταταl σrά όπό­γεια τών mrmών, ίνώ ό ΚQTQIι.:fδlος ποντικός συχνάζει Κ(I'fό προτίμηση στις σιταποθήκες, κοντό aτά άποθέματα όπό τά όποία και τρέφεrαι, οι εισβολές TOUC; έπικαλόmοVT(.fΙΠΡiv νά όλληλοαποκλησθούν. 'Όλα αύτό: δέν σημσίvoυν ότι ποντικοί κσ! ψύλλοι ,'ών ΠOV1lκών δέν rnQ:l­

(αν τό ρόλο 1'Ouς, πΡ<.Ιγμα 'Πού έπl&βσιώνεl, άνriθεrσ, μιά lτοΜ έμπφιστσ­τωμένη μελέτη {βό:σεl 30.000 γραπτών τεκμηρίων) Ύιά την έμφΆVΙOη της 11UVW' λης aτό Uelzen {1S5(ί..1610), t;rrήν Κάτo:u ΣαξωνΙα113• ~Aν npέTrE! νό σπ-οδΦσουμε ut tξωn:ΡΙKOύς lIαρόyOvπ.ς (έξωγεvεiς, θά iλεγ<xv ΟΙ OiKOVOJ.IQi\Q)'011 την υπο­χώρηση τ.,υ κακού κατά τόν 1.80 αιώνα, θά ήταν καλόΤεΡα vό: 1'ήν άπσδώοου­με στήν ΆVΤΙKατάσroση τών ξύλινων σΙ1l1'lών μέ πέτρινα μετά ης μεγάλες πυρκαγιές σrίς πόλtις, σrfy.ι 100, 170, καΙ 180 σιωνο. orήν μεyσλύrφη καθα­ριότητα wBιxίmoov και σmτιών καϊ στην σπ-ομάιφυνση άπό ίά σπίτια τών μικρών κατοlκιδίων ζωων, "Ολα ~ότό ά'rrOΤελoOσαν καταστάσεις πού σUVΤη­ρσοσαν την πληθό τών ψύλλων. Στο πεδίο, ώστόοο, όπου Γι lατΡIί\ή έρευνα δέν έχει σιιμπληρωθε16κόμη, ίκπερα ότrό τήν ΆVΑ"άλυψη του ξiδlκού 8όκlλ­λου της 1rσvώλ'lς στό Yersin, τό 1894, εννσl δυνστόν νά lχoυμε έκιrλήξεlς ΟΙ όποΙες ένδiχεταl να μεταθέσουν τΙς έτn::ξη'γήotις μας. Ό ί51οι; ό 6ό:κιλλος θό πρέπει έτσι να διατηρείται μέσα στό έδαφος όριομένων περιοχών τού '1ραν,

καΙ έκεΤ άιφιβ:ώς φαίνεται ότι μολύνονται .6: τρωΚΤIί\ό:;, Αυτές λοmόv οί έπΙKiν· δUΝΕς περιοχές βγήκαν άραγε γύρω στόν 180 αίώνα έξω άπό 1'α δίκτυα τroό όδηγουν πρός την ΕΙΙρώπη; Δέν τολμ<iJ νό δι(Πυπώοω αότό.6 έρώτημα ούτε νό βεΒαιώσω δη ή 'I"δiα καί ή Κίνα, ποΟ τόσο δαψιλώς έ.voχoΠOιήθηKαν άπό τούς Iσroριl<oύς, έχονν δ1Kαtωμα σέ ελαφρυντικά. Όποια κι άν ήταν ή «Ιτία ε!τε ΟΙ αJτΙες, ή μάστιγα έξασθενtl o-rήν Δύση μέ

τ6ν 1Βο αΙώνα. Ή τελευταία της θεαματική έμφctv!οη θά άvαι η περίφημη πανώλη της Mαooαλfας, στά 1720. ΈξακολοιιθΙϊ ώοτόοο νό εΙναl φοβερή YII! την ΆνcπoΛIKή Ευρώπη: η Μόσχα γνωρίζει, έται. στα 1770, μιά θαναιηφόρα πανώλη. Ό όβ8άς de Mably θά γράψει (γύρω aτό 1775): ,,:0 πόλεμος, η lΙανώλη κσί ό ποιιγκατσώφ άφΆVΙσαv τόσους όνθρώπους όσους δέν θφισε ό διι:ψελιαμός της Παλωνίαςιt174• Ή Χφσώνσ σrό 1783, Γι 'Οδησσός σrά 1884 δt:χοvτοι ό:κόμη τον τρομερό tmuκέIπfJ. Γιά τόν ευρωπαΤκό χώρο, οί τελευ· τοίες μεγό},ες έπlδΡορέ1) ίoπoθετoύvτι;n, ό'n' δσο ξέρουμε, όχι στήν Ρωσία όλλά σrά Βαλκανια, σrά 1628--1829 κα! 1341. Πρόκειται Υιό την Μαόρη Πανώ­λη, εόνοη)Jέvη 'γ'ά άλλη μιά φορά άπό τό ξύλινα σπίτια, Ή θOυ6ωvΙKή πανώλη, όπό τη μεριά της, παραμένει ένδημlκή oτfs θφμές

και ύyράj .rεploxCs, ιm'ιν Νότια Κίνα, στήν Ίvδiα καί στίς ίδιες τΙς τruλες τής Εύρώπη<;, σrήν Βόρεια Άφρική .. Η -πανώλη ίΟI) 'Οράν {αύτή πού περιέγραψε ό Albert Camus} χρovoλογεi"rαl στά 1942. Ή περίληψη ΠΩΙ) προηγεϊτσι εΤνοl 1'ρομφά άπΛής:, Τά τφάΟΤ10 όμως οέ

όγ"ο αι0lχεία πού ίmά:ρxoυν CmοτεΛοίιν πρόκληση γιά τήν έργατικότητα έ~

80

Πσvώλη τών 606ιών 1'0 1745. ΌλλΑV.oΙKη σroμπα roιJ j. Ers$Crι. (Ρόrupvrαμ, ArJas van StDlkj.

νός μεμονωμένο!) Ιστορικού. Πpέτr'α άυαρο:lτη1'ως νό όπάρξει μιό ΠΡOKσrαρ­ImKr'! έμmρισrαrωμένη έργασία, ή όποία θά έπt'rρεrrε -τl\ χάραξη τών έrήσιων χαρτών 076: σημείο όπου έντom'ζεται τό κακό. ΟΙ χάρπ:ι;; αιTroί θά έτnσήμαl~ ναν τό θόΘος, τήν εκταση, την μονότονη έμμονή του: μεταξύ 1439 κι;χί 1640, ή Besanςon γνωρίζει την πανώλη σαράντα: φορές ή Dole ύπoφiρa στά 1565, 1566,1629, 1632, 1637' ή Σα60ία οτό 1530, 1545, 1551. 1~St 1570, 1580, 1567' τόν 160 αΙώνα, όλη ή 'ΠΕριοχή τού limousin τήν βλέπει νό ξεπροβάλλει δέκα φορές, ή 'Ορλεάνη τήν στεγάζει rfKOOJ δύο φορές' οτήν Σε61λλη, όπου πό:λλεl ή καρδιά 1'Ο(ι κόσμου, ,..ό KCΙKό χτυπα fi άνανεωμένη δύναμη aτά 1507-1508, 1571,1582,1595-1599,1616-1648_1649 ... 17. Κάθε φορά ΟΙ άπολογισμοί εJναι βα­Ρείς, άt«JJ.lrι κι άν δέν φτάνουν τούς μl)θικούι; αριθμούς τών χρονΙΚών, σκόμη ΚΙ άv υπάρχουν «μικρές» πανώλΕς καί μερlκt~ φορiς ψειποσυναΥφμοΙ 'Μια 1';.7 1621 ώι; τό 1635. στήν ΒαυαρΙα, άιφι&ίι; Uuολογισμοl tiiwuv έντυ­

πωοιακούς μέσους όρους: άπό 100 νεκρούς σt μιδ κανονική χρονιά, ΟΙ νεκροί φτάνουν σrό Μόναχο τους 155 σt άνώμαλη ΠΕρΙοδο' aτό Augsburg με:rρow 195 νεκρούς σrό ΜπαϋΡόπ, 487' 076 landsberg, 556' ατό Straulϊng. 702. Καί κάθε φορά πλήττονται ΚΌρίως τό παιδιά πού δiv έχουν χρονίσει, καΙ συνή­θως mό τroΛU ΟΙ )'υVΆίKες όυό τoVι; ό.νrρες,

~OΛoι>ς αυτούς τούς άριθμσός πρέπει νά τούς ξαναεξετόσουμε. νά ΙΌI1ς .ouσxε:rIOOI)PE μεταξό τους, όπως χρειάζεται νό συσχεΠσουμε. m:PIYPQφΈS KQf

81

εΙκόνες, έmlδή οότές δίνουν συχνά μία καΙ μόνη εΙκόνα, απαριθμοUν τα fδlQ, λιγότερο ιj περισσότερο αποτελεσμαηκά, μέτρο: KαpαντNι:~, ΙτΡοφu>.άξεlς, έmτηρήσεlς, άρωματι:κοός ωμούς, αιroλυμάνoεις, κλείσιμο τών δρόμων, έ­Υκλε.!σμο(ις. τησrOΠOlηΤΙKά, 6tλτΙα υγείος (Gesundtιeitspisse τής ΓεpμΑVί~, cartas de salud τής ΊστrανΙας), π;:;: ίδιες πσρόφρονες ι)ποψ(ες, τ6 1610 KOΙ\!(ύYl~ 1'6 οχήμσ. 'Από τήν ό;ρχή κιόλας τής όναΥΥελΙας: τοι,; JCαιtοίι-, οΙ πλουσlΌI ψξυγουν, Άv

μπορούν, γJά 1'6' έξοχικό: τους σπίτια άρον·ι,'ίρονο ό Kαθtvας. σKέφτtταl πιό: μόνο τόν έαuro του: "Αύτή i) όρρώσfια μάς Kι,)vει .-όσο σκληρούς τόν έναν άιτέναvrι στόν i!iλλo, ~ρότΕΡC κι όπά σκιιλιά», σημΕΙώνΕΙ ό Samuel PepY5, τόν Σεπτέμβριο τού 1665i , Καί ό Montaignt;! δΙηΎείn;n μέ 'Ποιόν τρόπο, ότςnι ό τόπος του!) προσΒληθηκε όπό την έπιδημια, _ταλαιπωρήθηκε ~ξι: μήνες πη. ΎαΙvοvrας ζnγό δω κι όπό Kεi,. τήν πr.ρlπλσνώμενη Ο!lζογένεlά τοιι πρός ΆΝC~ ζήτηοη στέγης, ψιά ΟIΚσΥένεlα χομένη, πού 1rρOKαΛOύOε φόβο σroός φίλους της καΙ στΌv ίδιο τόν tf.1υrb της, καΙ φρΙκη ό'ποιιδήπΟΤξ: και Άv ζητούσε νά σταθεi:rι 1", "000 Υιά τούς φτωχούς, μένουν μόνοι, μΑVΤρωμένσι μέσα στή μa­λυομένη πόλη, όπου τό Kpσr()ς τούς τρέφει, τούι; ά'ΠομοvWvε.s, τούς πφlΩρί­ζει, τούς έ1'rιθλtτrει" Τό Δ.εKαήpr;ρOΤOι) Βι;ικκάκιου ttval μιά οεφά άπό συζητή­σεις κα! άφηΥήσεlς σέ μιά 6iλλα ιωνΓά σrήν ΦλωρεvrIα, τήν l;ιrOXtI της Μαύ­ρης ΠανώΛης, Τόν Αζιγουστο ,oCΊ 1523, ό Maitre ΝίcοΙas Versor!s, δικηγόροι; σrήv ΒουΛή· τού nορισιοϋ, έyKατtΛειψε,ην κατοικία του, tiλλό φτάνOVΤζR) στήν cGrange Bate1iere~ (τότε έξω άπό τό Παρίαl) ατό έξοχικό σπίτι έκείvωv πού .εΙχε ύπό ,r')v κηδεμονία του, ή γΙWαΙKα ΤΟ!,) θό χαθεί ότrό τό κακό μέσα σέ τρείς μέρες ~ξαίρεoη πού δtν άναφεϊ τΉv άξία των συνήθων προφυλάξεων. 'Eκεiνo ,ό Kι:xλaKoίρl τού 1523, rΊ πανώλη xruπά τούς φτωχΩ(χ; ατό Παρ(οι Ύιό μιό άκόjJη φορά, ~Oπως τό γρόφει καί ό !'διaς ό Versoιis στό Liv(e de Raiscn, cό Θάναιος σrράφηKε κυρΙωι; έν«vrίoν των φTWX6w, έτΟI ποό όπά TO~ βα­σrάζoυς, μεροκαμστιό:ρηδες τού Παριοιού, 1TOιJ πρίν άπό το γεγονός έβριθαν στό napfol, νό μήν ό;ττομεΙνουv παρά ΕλάχIΨΟΙ", Κοί (Ίσο Υιό τήν συνοlκΙα τών Petiz Qιarnps, στό μέρος αUτδ έξοί\οθρεύτηκαν όλοι ΟΙ φτωχοί π()ύ ήταν παλο:ιότερα έκε:ί πολιιάριθμοl:ι17δ• Κό'Uoιoς έφησιιχασμένοι; άατός: άπό τήν Τουλούζη γράφει 1'6 1561: cΑirrό το μεταδοηκό ιroκό δέν πρό06αλε l7Qτέ l7α­ρά φτωχοΟς άνθρώ"Ποw; [,"1' ό Θεός μΙ τήν Χό:ρη Του δέχετσl v άΡKεCΠ(.ί σ' ούτούς. [".j ο] πλούσιοι είναι θωpαKIOΜΈVOI,.l19, Ό J,~p, Sartre γράφει πολύ σωστά: ιι:'Η πσνώλη δέν δρά παρά ώς αυξητικός παράγων τών ταξικών 610:­φQρ<Uν: χτυπά τή Suσruxfa. φειδωλεύεται τούς πλούσιους». Στήν Σα60iα, ΔΤΑV τελειώνει ή έm6ημία:, ΟΙ τrAOιJ01OΙ πρΙν ξαναΥυρΙσουν στά σττΠlα τους πού άπολυμόνθηκο:ν σπως: έπρεπε, έyKoθισroOν tKEi Υιό μερικές μέρες μιά φτωχιά ζηηΆVΑ, τΉv "δοκψαστΡ1Φ, ιΊ όποία άναλαμ6άνει νό: rnαληθεύσει μΙ τη ζωή TηS πώς έχει άπoμαιφΥVΘεί κάθε κΙνδυνος1&1:. Ή πανώλη 1Toλλαrrλααιάζεl έπίσης αύτό 'Πού θά λέγαμε cέγκατάλεlψη θέ·

σεων,.: δημοηκοΙ άρχοντες, άξιωματoUχol, Ιεράρχες, ΞΕΧVoνν τά καθήκοντά του<;: cπήν Γαλλία, 1'6: Δικαστήρια μετανασrεVQuν tν σωματι (Grenoblc, 1407, 1589,1596- Μπορντώ, 1471, 1585' Besarις:on, 1519' Rennes, 1563, 1564). Τό 1.580 ό KαpδlVΆΛI~ dΆrmagηac tYKaτoλεfrreJ μΙ τόν φuoικότερο τρόπο την πόλη τou, την 'Αβινιόν, πού εΙχε ΠΡοσβληθεϊ άπό τό κακό, Υιό τη Bedatrides, ί'κπε­ρα Υιό τήν Sorgues' δtν θά έ'rnοτρέψεl παρά μετά άπό" ό:1Τουοία δέκα μηνών, όταν θά !χει tξαφανιστεϊ κάθε κΜiuνος. «Αότός άντέστρεψει, σημειώνει lνας

82

δοτός της 'Αβινιόν, στό 'Ημερολόγιό του, ιι:τή ρήση Ύσίι ΕυαγγελΙου, Ego Sum pastor er IlΟΠ <:ognovi oνes meas~1S1 (έγώ ειμί ό ποιμήν καΙ ου γιγνώσκω τό εμι:1,. Άς μήν καταδικάζουμε Λοιπόν εκ τΏv όστέρων τόν Montaigne, δήμαρχο του Mπopvτώ, ό όπQiος: δέν έπανέΡχετΟΙ στή θέση ταυ κατό: τήν έmδημία του 1585, iΊ έκεϊνον τΌv Ιταλικης Kατcrγαιγή<; πλούσιο της 'Αθινιόν, Fra.nςοίs Drago­ηαι de Fogasses. ό όποίος 1Τροέ6λεψε, ση) μισθωτήρια συμβόλαια πού Uπo­γράφει, .ήν π.ερίmωση δτrolJ θα ήταν uποχρεω!Jένος, έγKσrαλεIπovτας τήν πόλη (κάτι πού θά χUw;1 σrά 1588, στη διάρκεια μιός καινούργιας πανώλης). νό ζητησει κατάλυμα άπό τούς έlφlοθωτέςτου: (Σέ περίητωση, δ μή γένοιτο, μεταδοτικής άρρώσηας, αότοί (oi μlQσKόρηδες] θά μου παραχωρήσουν ένα δωμό"rιO aτό σπίτι [.,,] καΙ θό μπορώ νό βάζω τά ό:λογό μοl) σrό στάβλο κι όTo:v έρχομαι κι όταν φεύγω καΙ θό μοι) παραχωρήσουν ενα κρεββάτι Υιό δlκη μου XpηOη,.1βl. Στό ΛονδΙνο, αιαν έκδηλώθηκε ή πανώλη στά 1664, ή Αυλή έγKα:rtλειψε την πόλη Υιό τήν 'Οξ.φόρδη, οί πλουσιότεροι έσπευσαν να Kά~ YOvv 1'6 ίδιο μέ τϊς οlκσγένεlές τους. TΌUς ύπηρέτες τους wί τίο; άποσκευές τοι:ις στOι6ιryμένες δπως.οπως, Στην πρωτruοt.lοο δtν γινόταν πιά καμμιά δίκη, «01 (ίνθρωποl του νόμου φαν όλο! ατήν woleρo:t, εiχαν έyKσrαλειφθεί 10,000 σπίτισ. όρισμένσ μt σανίδες έλστου καρφωμένε,; στις πόρτΕS κσί τά παράθυρα, ένώ τό καταδικασμένα cmiTJCt σηjJα&ύονταν μ' bιαν σταυρό μέ κόκκινη KIμooλiaTIl3 • Κανείς δέν θό: μπορέσει ποτέ νά πεϊ σέ 110.6 βαθμό η άφή­γηοη πού κάνει ό Oaniel Defoe έι( τΏv ύστερων (1720) γι' αΙΙτή τήν ίελευταfα πανώλη ίού Λονδίνου άκολουθεϊ το συνηθισμένο σχημα, τό όποίο tπαναλα~ι~ θάνεταl χιλιάδες φορές μt τΙς lδιες μονότονες χειρονομίες (01 νεlφοΙ νά ριχνο­VfO( «01 περισσότεροι σάν όπλή κοπριά μέσα σ'!να κό:ρρο>ι '&11), τά Τδια προ­φυλακτικά μΙΤρα, τήν ίδια όπόγνωση, τίι; ίδΙΕ'; κοινωνικές fiICtKp!orrs1e$, καμμιά cφpώσ"rια, ατήν έτTQxή μας, όποιες καί νά εΝαι ΟΙ πρσγμσnκές της

σuvtrf€1εl:j, OCv προκαλεί παρόμοια τρiλλα και παρόμοιο: συλλογικό δράματα. "Ας μεταφερθούμε λοιπόν στήν Φλωρεντία μέ συντροφιά ~αν άκρl6ολόγο

άπομνημΟ\.'tυματογράφο"ΠΟό θά ξεφόγει όπα τήν πανώλη τού 1637, στ άλή­θεια ηΊν μεγάλη περιπέτεια 1"ης ζωής rou, Δ!αβάζovτας τον, ξαναeρIαKOυμε τα άμπαρωμέιια σπίTl(Χ, 1"όν άπαγορευμένο δρόμο 01tOti κιικλοφορεί μόνον ι'j 1'ροφοδοηκη όπηρεοΙα, οποιι 'Περνό κάποιος lερroς KOI, συχνότερα, η άδυ­αώπητη περιπολία, ή, κατ' έξαiρεσιv, r) δμι;ιξο κάποιου προνομιούχου στόν όποίον έπεrρ(rπη νά διακόψει μιδ OTIYfIr,! τόν tγκλω8IOμό στό έσωτερικό τού σrnτιoί) '(01). 'Η Φλωρεντiα εΤναι νεκρή: oίrrε. έπι;φρήοε.ις ούτε lεροτεΛοοτfε.ς. 'Eιcrός, τl)χαϊα, από καμμια λειτουργία πού τελεi ό ίερουΡγ(;ς οτή γωνια τού δρόμου καΙ τ~ όποία παρακολουθοOv ΟΙ έγκλειστοι στά ttλεφτά από τα πα­ράθυρά 1'OVς1 • Τό Le Capucin charitable 1'OV πατέρα Maurice de Τolorι1117, μέ άφορμή την

mwιOAη l'ηι;; Γένοθας στά 1656, άπαριθμεϊ τό: άναγκαϊα τφοφυλακτικό μΙΤρα: «Νά μή μιλάς ο' ένα ύποπτο άτομο τιίς πόλης τή σηγμή που ό 6tρο:ς φυσάει άπό κείνov τφός τά σύJα" νό: καίς άρωματιl\ά φυτά Υιά την ό:rroMμaνσ'l' νό πλένεl<; Γι καλύτερα νό κάψεις τά ρούχα Kai τ' άQΠρόΡΡOυxα τών υπόπrωψ κυρίως νά προσεύχεσαι, τέλος νά ένισχίιοεις ηΊν άστυνομΙα». Π/σαι όπ' αύ,ές

τΙς συστάσεις, άς φανταστουμε -rήν Γένοβα, τήν πλουσΙότατη πόλη, να γινεταl βορά 1'ής παρΑVoμης λεηλαΟIάλ), μιά καί 1'6' πλούσια "Παλότια 'fης είχαν εγκα­ταλειφθεί, ΟΙ νε.κ:ροί στοιΒάζονται, εν ΤOύrolς, οτούς δρόμους ό μόνος τρό­πσς γιό vό: ότrαλλαγεί ή πόλη σπ' αύτιi τά κl,)vφι.1ρlσ εΙναι νά τά φopτώoow

83

σέ Βάρκες τίς ότroϊες ρίχνουν σrή θάλασσα, αν δtν τίς Koive κιόλας στ' όνοι­χτά. Είναι δυνΟ'Τόν νά μήν τό παραδεχτώ δη, iί>ς εfδΙKός τού 16ου αΙώνα έμει­να κατάπληκτος, καΙ ίξακσλουθώ ν6: έκπλήοοομαl, μπροστά cI αίιτές τΙς εΙ­κόνες μολυσμένων από 'Πανώλη πόλεων έναν αΙώνα μετά καί τόν όποτρόπαιο CαιoΛoyιoμό τους; 'Aναvτίρρητα, ύπ'ηρξε έΊnδεlνωση άπό τόν έναν αίώνα aτόν άλλ<:Ν. 'Η πανώλη f:trIariπτε-roI τό Άμστερνταμ κόθε χρονιά άπό το 1622 c1;ς τό 1628 (άπολΟΥlσμός: 35.000 vtKgol), 'ΈΡχετOl σrό Παρίαl σrά 1612, 1619, 1631, 1&38, 1662, 1668 (η 1'ελειιτοΙα) &ι. Σημειώστε. δη στό Παρίσι, ήδη άπό τα 1612, cό:Ρ1Jαζαν μΙ τή βία 1"ους QppώσTotxj άrJό τά σπίl1α τους καΙ τούς μετέφεραν σrό Νοσσκομείο $aint-Louis καΙ aτό θεραπευτήριο τού προα­στίου Saint-M<ιrcei,,189, 1'τό ΛονδΙνσ ή 1Τα\Ιώλη ξέσπασε 'ΠΜε. φορές, άπό τό 1593 ώς 1'ά 1664-1665, προκαλώντας, μας λένε, 156.463 θυματα, Ή Kστάσrαoη 6ελτιώνtταl μέ τόν 180 αΙώνα, 'Εν ,ούτοις, ή πανώλη τού

1720 ατήν Τουλόν καΙ τήν MασσαΛiα στάθηκε έξαιρεηκά μολυοματnιη_ ΚΟ'Τά τά λεyόμεvo ένός lστΟΡ1κοϋ, φαίνεται δη ύπέκυψε ό περισσότερος άπό -τόν μισό μαPUΕΓIέζlKOς πληθοομός190, ΟΙ δρόμοι ~αν γεμότοι '<Ιπτώματα μισο­σαπιομένα καΙ καταφαγωμένο άτtό m σKυλlά,.' ,

Κυκλική ή lστO(}ία τών dαθεvεtώv

οι άρρώσtιες έμφανΙζovταl, έγκαθΙστανται '1 έξασθενονν διοδοχικά καί, καμ· μιά φορά έξαφανΙζoνrαι. Τέτοιο- εΙναι ή περίτrrωση της λέπρας, που τά δρa~ Kόvπ:lα μέτρα όπομόνωοης την νίκησαν στήν ητrεφό μας ίσως ιjδη από τόν 140 κσί τόν 150 αΙώνα (τό παράξενο εiνα, δη σήμερα oJ λεπροί ποό κυκλοφο­ρούν έξω δΈV μεταδίδουν τroτέ τήν ό:ρρώσπα)' ή περίπτωση της χολέρας, ή Cmoia έξαφανίζεταl ά1rό τήν Ευρώπη τΌv 190 αΙώνα, Tfis ώλογιάς, ποό φαίνε­τοi δτι έο6ησε όρισrΙK6 σέ παγκόσμια !<λ(μακα Ιδώ kOJ μερικά χρόνια, τής φυματΙωοης η τής σύφιλης, 1ϊοό αναχαlτΙσrη;ι::αν σrόν χαιρό μας μέ τό θαύμα τών άvnθΙ01'1Kων, χωρίς δμαις 'Ιό μπσροuvε νά προδικάσουμε τό μέλλον, ό· φοΩ δπως Λi:.νε, ή σίιφιλη ξαvά'1fαPOυOlάζε, οήμερα κάποιαν έξαρση' ή περί­Ήτωση άκόμη της 1tανώλης, ή ότtoία, μετ6 άπό μιά μακρυά δφεση άπό τόν 130 &ς τόν 140 <Χlώνα, κάνει ξαφνικά Θραύση μέ τήν Μαύρη Πανώλη, !γκαι­νιόζοντας nιαν καινουργιο κύκλο της, 1JOIJ Θά σBήσιu μόνο σrόν 180 αIΦνα1'Π.

Γι6 νά πουμε τ~ν άλήθεια, αύτές ΟΙ διαδoχικiς έξαραεις "af ύποχωρήσεις δέν πρoέρχovrσι, ι'Jpαγε, άπό τό ότι, Υιά 1Ί"ολόν καιρό, ή άνθρroπότη;α έζηot άμπαραιμξνη, σκορπισμένη λές, σΙ διαφoρεnκoύς πΛΑVητες, έτσι, 110ύ μεm­φερόμενα άπό τόν έναν στόν άΛλον, τά με:rαδoηKά μικρόβια να έπιφυλάσ­(Ιουν Kσrαστpoφι/(ές .έκπλ~ξεις, καθώς καθένας άπό τούς πλαιιητες εΙχε όπέ­ν('Wr1 aτoύς παιroγόvoυς α&τούς 6PΓΑVΙCφoι'Ίς τΙς δli<ές του συνήθειες, άντl· σr6αεις η άδuναμίtι;; Αυτό όκριΒώς δεf~ει μΙ κo:rαιrληκτική οαφήναα τό πρόο-φατο ΒI6λίο τοίι wirliam Η. Mac Neil . 'Απότόπ 1i'0(1 ό άνθρωrrι>ς απε~ J\εuθερώθηκε άτrό τήν τrρώτη ζωική το!) KCΠ'άMαση, άπό τότε πού Kυριάρχrι" σε τrόνω aτά άλλα ζωντανά όvrα, εξαοκεί άπέναντi τους έναν λrιστΡIKό μα­κροπαρασιπσμ6. ~Oμωι;, oUf'Xpόvros, 6ντΙKείμtνσ ό ίδιος έπιθέι:;εων καί συνε~ χών !νοχλήσεων tK μέρους αιrεφόελάχwτα μικρών όργανισμών, μιιφοβίων, Βαι<!λλων καΙ Ιών, γίνεται λεΙα ένός: μικροπαρασΙΎlομΩύ. Μήπως αύτή ή γιγα­ντιαία πάλη εΙναι κατά βάθος ή otJOJOσrIKij lσrαρΙα '(ων άνθρώπων; :ευνεxίζε~ τοl άδιάΚΟ1Τσ μέσφ μιάς άλλεπάλληλης ζωντανής άλvofδας; τό παθογόνο

84

Τό aάqoς ιού ιi(}l{JμQV

σroιxεϊo, τό όποίο μπορεϊ υπό όρlσμένες συνθήκες νό ύπάρξει ά1rό μόνο του, τrερνά yΕVIKa}t) άπό τόν l;να ζαιwαν6 όΡΥανωμό σrόν &λΛον. Ό άνθρωπος, στόχος, άλλά όχι μοναδικός, άιTroί} του οuvtXούς θoμ6αρδιoμoCι. πρoσαρμό~ ζετάl, πσρόγει ΑVΠoώμαια. φτάνει οέ μιά όνεκτή Iaappoma μέ τούς ξένους πού στρσroπεδεόoυν μΟΟα του. Αύτή δμως ή οωσηκή προσαρμογή άπαιτεΊ ,πολύ'.; καιρό. ~Eroι και τό παθογόνο μικρόβιο θγιΤ άπό την "βlOλOγιιtή φωλιά" του Kaf πλήξει έναν πληθυσμό ώς τότε παρθένο, δρα άπρoσrό1wτo, bτφχε· ται άμέσως Γι έκρηξη, Γι καταστροφή των μεΥαλroν έπlδημlώlJ. Ό Mac Νείl θεωρεΙ και μπορεϊ μάλιστα νά έχει δίκιο, ότι ή πανδημία 1'UU 1346, ή Μαύρη Πανώλη πού κατιεισλε όλόΜηρη ιl σχεδόν όλόκJ.ηρη τΉv Εύρώπη, εΙναι 1"6 rnOKόAOuOO τιΊς μογγολικής επέκτασηι;, ή όποία ξανόδωοε Ζωη σroός δρό~ μους τής μετό:ξης καί διευκόλυνε την κ;ίνηση των παθογόνων στοιχείων πάνω αέ όλη τήν άσιατlκή ηπειρο. Τό lδlο όταν ΟΙ Eupωπaiol, σrό TtA-oς τού 150υ αΙώνα, άπOKαθιaτoυν τήν ένιο:ία Ε:πικοlνωνlα σ' όλόκληρο τόν κόσμο, ή πρσ­κολομ6ιανή Άμφll(ή OOλoφoνεiταl, μέ τή σειρό τηι;. άπό άγνωστες γι' σότήν άρpώσrιει;. οι όποΤες ήρθ"αν (nτό την Ευρώπη, Σέ άντάλλαΥμα, μιά σύφιλη, tvδεxoμένως μεταμορφωμένη, χτιmά την Ευρώπη' φτάνει μάλιστα στην Κίνα σέ χρόνο-ρεκόρ, άτrό τά πρωτα ~δη χρόνια 1'οϋ 160υ αΙώνα, ένω τό καλαμπό­κι j(af ή YAUKOuoτάτa, κι αίrrό ~Άμιφlκm'ΌIJ>, δέν θά φίάσονν παρά μέ τά 1'ι:λtιrrαϊσ χΡόνια τού Ιδιοι) αUτoύ αlώνα1'i4. Πιο Koνrό: οΙ μας, σrά 1832, τό ίδιο βιολογικό δράμα .eλbrει νά φτάνει σrήν Εόρώπη ή χολέρα 1Τού 1Τροηί\θε άπό Tljv Ίνδία.

'Εν ΤOύrOtς, γι' αύτή τήν έξαρση καί τήν (rrrοχώρηοη των άοθενειroν δέν εόθύνετα1 μόνο ό σνθρωποι; καί η λιγότερl) ή μεΥαλύτερη εόπόθεtCι του, Γι μικρότερη ή μεΥαλότερη όνοσlα πού άτrόκτησε. Γ1ατροί-!στορlκοi δέν δlστά~ ζoιw vά Qτroσrηρ!ξoιw (καΙ πιστεύω δη έχουν άπόλιrro δΙκιο) δη κάθε παθo~ γόνος παράγων lχε1 την δική του Ιστορία, παράλληλη μΙ την lσroρIα τ6)ν θυμάτων του, κα] ότι ή ίξέλlξη 1'ών άσθενειών έξαρτάταl εόρυτατα ι:mό άλλα­γΙ;;. καμμιά φορό άπό μεταΒολές των ίδιων τών παραγόντων. 'Εξ 06 καΙ οί έναλλαγές, τά 'ΠερΙπί\οκα πήγαιν' έλα, οΙ έιrnλήξεις, ΟΙ έκρηκτlκ:ές έmδημίες άπό -τή μιά καΙ άτrό τήν άλλη μιά πορατεταμένη χαί μάMσrα όρισηκη νάρκη. Άπό αύτΙι; τις μεm60λές μικροβίων fi IΑW μποροίιμε νά 'Παραθέσουμε τό πο· λύ γνωσrό σήμιρα παράδειγμά της yρΙmτης.

'Ii λtξι} ΥΡΙππη (gήΡΡe), μΙ τήν έννοια της άρρ<bm'ιo:<; πού άρπάζει, lΤΌύ yρσtrώνιι, δέν ΧΡονόΑογειτα, rσως παρά άπό 1'ήν άνοιξη τού 1743195, 'Αλλά άvo:'yνωρίζι;ι κανείς, ή Tf«.1'rώει δη άναγνωρίζε!, τήν ypΙτnτη στ~ν ECIpdmfJ ήδη από τόν 120 αΙώνα, θά σποτελέσεl μέρος τών άγνωστων σrήν 'Αμερική άσθε­ναών ΟΙ όποίες θά άποδεl(ατfσουvτσύς 'Ινδιάνους. ~Oταν, οτά 1588, ξαπλώνει Kmw (όλλά δtν θερίζει) όλόχληρο τό\l πληθυσμό τής Βενετίας νέχρI ποό \Ιό άδειάσει τά Μεγάλο Συμ6cιύλlO (κστι πο!) δέν είχε συμθεί ποτέ οέ καιρό 11ΆVώ­λης), τό κύμα δέν οταματα έKι:iΊ φrσνtl κατόπιν aτό Μιλάνο, ατήν Γάλλία, σrήν KαrαλωνIα. ύστερα στήν 'Αμφικήl96. Ή γρhmη είναι κιόλας αύτό πού f1ναι σήμερα, ή iπτάμενrι έπιδημlQ πού ευκολα γίνι::rαl πqyκόσμrα. Ό Βολταί­ρο<; Υρ6.φει στίς 10 Ίανοοαρίου 1768: ξ'Η yprrηrfJ, l(άvovτΑς τόν γ'''Ρο το!) κόσμου, πέρασε άπό τήν Σlβηρlα μας Ιaτό ferney δπου μένει, κοντά σrήν rενευη] καί άρπαξε Υιά λΙΥο τό γέρικο και KtfXξlmKό κορμl μουlι, ΊΟΟιά ιι:άrω άπό αύτό τό όνομα -της γpiτmης τrooα διαφορετικά ουμτπώματα! Γιό νά μι­λήσουμε μόνο Υιό τΙι; μεγάλες έττιδημΙες, ή Ισπανική γρΙπτrη του 1918, πιό

85

Σκηνlι; τού 8Ρ6μοιι ατην Γκόα or& τtJη τοΩ 16όυ αΙώνα. 'E8!'tKIj 8tBλfoθή/(q napIσroiic Cabiner des E5tilmpes (Κλισέ CiNJUrJon).

δολοφονική όπό τόν Α' Παγκόσμιο ΠόλεJ.lΟ, δέν μοιάζει μέ τήν λεyόμεvη ασια­Τική γρίπτrη 1'ού 1957. Στην πραγματικότητα ύπάΡΧΟIJ\l1Τολλά ξέχωρα στρώ­μcrrα τού lov, καί άν τά έμβ6λlα παραμένουν arlJ.lεpa ά8έ6αισ ώς τrpός τό όποτέλεσμα, εlνcιι άκρι6αν; έπιιδη ό άσταθής Ιός τής γρΙrrπης 6ρίσκεται οέ διηνεκή Kcιf γρήγορη μετα6οι.ή. Τό Ιμβόλια φτάνΟ\W σχεδόν 1Τόντσ καθυστε­ρημένα μετά άπό,.ήν μετάδοση μιας αιιδημίας, σέ 6αθμό ποό όρισμένα έρΥσ.. στήρια προσπάθησαν, Υιά νά προλάβουν τό χρόνο, νά προκαλέσοuv πολλές φορύ; τή μεταλλαγή ίπ viltO τού Ιοι) τής γptππης στή διόρκοα της tξtλιξής του Kaf vΆ OυyKεvrρώόOUΝ σέ ένα μόνον φβόλιο τούς φopiίς μεταλλαγής πού θά εΙχαν mθανως την τύχη ν' όντισrolxoυν στΙς μελλQV11κές γρΙη'1Τες! Δtν ό­'Πάρχεl άμφιθολ!α δη ό Ιός η)ς ypίmτψ; εivαι Ιδιαίτερα όσrαθής, γιαri όμως νό μή οκεφτοϊφε δτι waIlroλλof &λλοι πσθayόνοι φορείς μεταμορφώνονται κι aίrτof μέ τήν πάροδο τού χρόνου; "[τΟ! Τοαι<; θά έξηγούντσν ΟΙ μεταμορφώ­σεις τής φυμαήαιοης, πότε διακριτικής κα! πότε μολυσματικής, "Η ή ίrtτoχώ­ρηση της χολέρας -rrls ΒεγΥωηs, την όποία φαίνεται εroιμη σήμερα νό όντι­καταστήσει ή χολέρα άπ6 τά νησιά Κελέ8ες:. καθώς κσΙ ή έΜφΆVlση νέων καί σχετικά έφήμερων άσθενειών, όπως ό άγ)'ι.ικΦ:; ΙδροπυΡετός (suette) τού 160υ αίώνα.

86

1400-1800: ένα οtολt:Jγικό Παλαιό Καθεστώς μακρας διαρκεΙας

'Έτοι, ή ζωή τών 6νθρώπαιν σuνεχίζΕΙ τόν άσταμάτητο άγώνο της τουλόχl< στον σέ δύο μέrι:ι;:ιττα: LνανΠQV της μετριότητας και της άνεπάΡΜιας της τρο­φής (πρόκnπιι γιά τόν ψιτκρσποραοιτισμόι> της; καί tvαvrfov της έπίβουλης κοί πολύμορφης: άρρώστιας πού τήν KΙWηγαεl. Σ' <Χύτό 'Ιό διπλό έιτίπεΟΟ, ό όνθρωπος τού Παλαιού KαθεστιUτoς θρίαι:.ετω ουνεχώς σt ά&!!αιότητα, Πρiν όπό τόν 190. αΙώνα, όπoυδήπι:rrε κι Άv εIvαι, δέν μπορεί νά ίrrroλoyίζυ παρ6: (Ιέ μιά σύντσμη έλτήδα ζωης, μέ μερικό πρόσθετα χρόνια Υιό TO(Jς πλσυοΙους: «nap' όλες ής άρρώστιες Tn)v τούς προκαλούν 'Ιό "σλό φα1, ή έλλεΙψη δρα­σrηριότηΤOς χαί ή διαφθορά», λέει ~ άγγλος ταξιδιώτης ΈVνoώντας τήν Eι)ρ«»rη (1793), cζοUν δΈW χρόνιι): περισσότερο όπό τούς άνθρ6.»roυς της Kσrώτφης τάξης, Ύιατ1 TOϋrOI έδΦ φθεΙpoνrol πρ;.., τΓιν ώρα τους άπό τή δοuλειά, την οούραση κι όπά τό ότι ή ψτωχεια τσυς τοός tμποδΙζf:l νά ;τρομη­&60νται τό όνσγκαία γιά τή ovvτήρηoή ΤOUs,.I97. Αύτή ή ξέχωρη δημΟΥραφΙα τωv πλοl)Qiων, μέτριο ρεκόρ, πνίγεται στήν

κλίμακα τών μέσων όρων μας, Στό Bea.uvaisis, τόν 170 αΙώνσ, 25 ώς 33% των νεoγέyvητων πέθαιναν μέσα σrό χρόνο' 5f)% μόVQ εφταvoν τό εΙκοστό τους έτoς1'Jθ" Ά!!εeoιQτητα, 6ραχυθlότητα: χίλιες λεπroμέρειες; τό Μνε κατά τή δ1άρκεια αυτών τών POKPUYώV καιρών. ιιΚov"ίι;. δέν θά έκπλαγεi βλέποντα;; τόν ΝΈC διάδοχο Κάρολο (τόν μέλλovτα Κάρολο Ε') νά κυβερνά τήν fαλAfa στά δεKαειrrά του χρόνια, Οίό 1356, και VCI ~ι στό 1380, aτά σαρόvτo δύο του, έχοντας τη φήμη ένός σοφού γέρovταιι.'I9':I Ό Anne de Montmorerιcy, ό KOVΤόσταυλoς που πεθαίνει εφιmros στήν μάχη τής Πύλης τού Saint-Denis (1567) ατά έ6δομήντα τέσσερα χρόνια του, αποτ.;:λεϊ έξαfρεση. Στά 'Πενήντα πέντε τou, ό Κάρολος ΚoulνTOS. όταν παραπεΤτοl mfjv Γάνδη, είναι γέρος (1555), Ό ΦiλΙ11ϊ10ς ΒΊ ό Υιός του, ιτού πεθαΙνει έBδoμήvτα ένός χρόνων (1598), εΙχε δώσει Υιό είκοοι όλόκληρα χρόνια στούς συγχρόνους του τις μεγα­λύτερες έλπίδες καΙ τούς ζωηρότερους φόβους οέ κάΘε έπειοΟΟιο εΙς βάρος n)ς κλονισμένης υγεΙας του. τtλoς, καμμΙα βαοιλlκή οΙκογένεια δέν ξεφεύγει όπό τή φoβε~ θνησψότητα έκεινης: της έποχης. "C'Var; «όδηγό9 του Παρl-01011 1'00 1m απαριθμεl τό όνόματα των -ΠΡIΥκίπωv καί Ί'ών πριγΚlmσσών πού ΟΙ ψυχές τour; άναπαίισνται, ά1τό τά 1662, σr6 VaI-de·Grace", πού χτΙστη. κι άπό jiiv ~Aννα τήν AύσrριαKή: κατά πλειοψηφfσ, παιδιά μερικών ήμερών, μεΡlκων μηνών, μερικών χρόνων"

Γιά τούς φτωχούς, άς φαντααr06με μιά τυχη ποΜ Πlό σκληρή. Στό 1754, l.νας «άγγλος» συγγραφέας παρσrηρεi: _Μακρυά άπό το;) να είναι ε{rπ0ΡOI, ΟΙ Υάλλο! χωρικοί, δέν Eχouν KΆV τά άναΥκαία Υιό τή σuντήpηση τους" εΙνΟI δνθρωποl 'Πού άρχίζouν νό ςpervouv upiv άτιό τά oaράvrα τους, ttJDSI} δέν ΆVΑΠλrιρώνouν δσα χάνοuν ό:πό τόν κόπο' ό όνΘρω-τησμός: μας δοκψάζεταl όταν τούς συγιφiνoUΜΙ με 1'06ς όλλους όνθρώπους "αί κuρίως μέ TOUS δΥ­Υλου .. όγρΌΤΕS μας. ΣΊ'οός γάλλοuς γεωργοίις, ή έξωτερική τους tμφ6:νlση φτάνει Υιό νά μαρτυρήσει τόν μαρασμό του σώμοτosr.W1.

Καί τί νά 'ΠΟϋμε Υιά τούς E6ρωm:xίoυς πο6 ζουν έξω άπό τήν ιΙπεrρό τους, οΙ όποίοl άπεχθό:νονται νά ,,(nτoτoχθoUv στις ouνήθειις των χωρών δποu ε1ναl

νεοφερμένοι καΙ έmμένouν νά άκολοuθοUv τίς φαvταoιώotις καί 1'6 πόθ'l τους Ι .. Ι πράγμα 'Πού κοταλήγει σrό νά BpfOKOUV έι-.:εί συχνά τδν τάφο

87

Τό (ίιfριJς τον άρι

τοuς:.W1. Αinός ό &lάλΟΥιομός Tou 'Ισπανού Coreal Υιό τό Ροπο BeIo roυτίζε-1'"01 μΙ1'Ις ω<έψεις: '1()() Γόλλου Chardin fι τοΥ rεΡμανοu Niebuhr, ό όποϊος, μιλώντας Υιό τήν υψηλή θνηοψότφο τών Άγγλων στήν 'Ινδίο, την όποδίδεl Ί1άνω όπ' όλα aτά λάθη ΤΌυς, σrήν όπερΒο!.ll'ή κατανάλωση ιφέι:rrOς:( aτό «δllναιό: κρασιά τής ΠOρTOyαλiαςτ. πού πίνουν στΙς πτό ζεστές ώρες της ημέ~ ρας, aτά ΠOΛU σφιχτό ρούχα τους, τά καμωμένο Υιά τήν Είιρώπη, πςιό τό άvrιπoρσθέτει μέ τό tγχώplO ένδυμα, «πού εΙναι φαρδύ και όνεμίζεlt>:ιtU. "Αλλό άι! Τι Βομβόη ε{ναl ίό <ινι;.κρσταφιίο T6w ·ΑΥΥλων», τό κλ;μα της πόλης εΙναl έπlσης ύπόλΟΥΟ: είναι τόσο δολοφονικό, ώσn: ή παροιμία λέει; «Δύο μουΟώ­νες της Βομ66ης κάνουν τήν ήλικία ένός: άνθpώΠOυ»:ιtI4. Ση')ν Γκόα, τtόλη '1ών όπoλα(ισtων. ΟΙ Πορτογάλοι ζoΎv έξαίσια, aτήν Βαταβία, 6λλη πόλη άπο­Μύαεων για τόν Ευρωπαίο, ή άντίθετη όψη αότής της εύχάΡIΟΎης καΙ οαπα­νηρης ζωης ε{ναι μια τρομακτική θvηοιμότη .. .roo. Ή τραχιά άποlκιακή 'Αμερι­κή δέν εΤνάΙ σΙ εU.VΟικότφη θέση. Ό παιέρας του ΓεωργΙοι,; Washingt:on, Λύ· Ύσυ(ΠΙνος:, που πεθσΙνει οτά σσράνrα έννιά του χρόνια, κάνει έναν Ιστορικό νά προσθέσει: Iι'Αλλό πέθανε πάρα τroλό Yωρfs, rιά νό: έπlτύχεl κανε(ς στήν Βιρτζίνια, επρtΠε νά έmBIffiaC1 τών άvr,πί'tλων το!), τών γεπόνων τou, τών

γUΝΑΙKών τou,,200. Ό lδιος κανόνας Ισχύει Υιό τσύς μή Ε6ρωπαΙους: aτό τέλη τού 170υ αΙώνα,

!νας roξιδlώτης οημεκl:ινει γιά τοός Σιαμέζους: «Παρ' όλη την λl1Ότητα πού κυριαρχεί οτούς Σιαμέζouς .... δέν τούς βλkrrtι KqνεΙι; νά ζουν περισσότερο. άπ' δ;π οτήν Εύρώl1η207, Γιά τούς Τούρκους, ένας Γόλ'ος γράφει στά 1766: «Μολονότι ΟΙ )'!ατρσί και σΙ χειροιιργοί τών τουρκων δέν έχοι,ιν τΙς γνώσεις πού ΟΙ Σχολές τής 'Ιατρικής "σΙ της Χειρουργικής ισχυρίζονται δτι όπέκτησαν έδώ κι εvo:ν αΙώνα, γερνούν όπως κι έμεϊς, ΣVαv μπορέσουν νά ξεφόγουν ζrτrό τήν τρομερή l/!OΤJya της πανώλης 1TOιJ Λυμσiνεταl κόθε χρόvo αυτή την συ­ΤΟΚΡατορ!φ . Ό ΌσΡάν 'Αγάς, οu.τός: ό τούρκος διερμηνέας (ξμοθε τό: γερ .. jJavJKC lCσrό τη διάρκεια μισς μακραι; σίχμαλωσΙας, 1688 .. 1699} πού μάς διηγfι~ θηκε μΙ ζωηρό καΙ καμμιά φορά μυθιοτορηματlκό τρόπο τη ζωή του 1<oνrά στούς XrJσfIQVOiJs, παντρεύεται δύο ΦQρές: άπό τόν πρώτο του γάμο γεν .. vto(jVTO! τρεις κόρες κοί πέvτε γιοΙ αιι61ώνουν μόνο δύο' ότtό τό δεύτερό '(OU γάμο, TpfCI παl&16, έπιζοϋν BUo1tl9•

Aυm άναι τό γεΥόν6τα (σέ yεvιιΦ; γραμμές, !οοπαλ[α ζωής καΙ θανάτου, πολιί υψηλή -σαιδική θνησιμότητα, λιμοί, χρόνιος υπουιηομός, σφοδρές αιι­δηjJίει;) 1'Τού άπoτελoΊw τό Παλαιό βιολογικό Κοθεστώς: Υιό 1'6 όποίο μιλάμε, Μόλις καΙ μετά 81ας έί\αφρύιιεl τήν πίεσή του τήν ώρα τών έξορμήοεων τού 180υ αΙώνα, καί αότό άναλόγως μέ τούς τόπους. Μόνο ένα μέρος της Εύρώ­τrης, Kaf ούτε κάν όλη ή Δι.mKή ΕόΡώπη, άΡχίζει νCι άπελωθερών-ετσl. Όλη αUΤΗ ή πρόοδος εΙναl σργή. 'Ως !σropIKOΙ, δlcrτpέχOUμε τόν κΙνδllνο vΆ

τήν ό"ποοεχτοϋμε πρίν τήν ώρα της. Ύποτρσπές: θνησιμότηΤά1) σημα&ύGυν άκόμη όλο τό1l180 αΙώνα' όπως σrήν ίδιατήν Γολλία (τό εmομε ήδη)' κ&νουν την 'Π'ι:φoUΑΙα τους στους όνά δεKζlετfσ μέσους όρους στήν Βρέμη (ό θάνατός κερδίζει άπό τά 1709 (ί)ς τά 1759 χωρις διακοπή)' οτό Kcenigsberg, aτήν Πρωσ­ofa, ΟΙ θάναιοι, 6:πό τό 1782 ibς τό 1802, εWαι κατ6 μέσόν όρο 32,8%.:, άλλ.ό. φθάνουν τό 46,5 στα 1m, τ6 45 σrά 1775, τό 46 στό 17762Η,. Άς οχεφτοίψετά έtrαvεtλημμένα πivθη της OIKOYEv.εfa') 1'00 Ίωόννη Σεβασrlανoϋ Mτtόχ ... Ό J, Ρ, 5fis.smilch. ό lδριnής της κοινωνικης στατιοτικης:, ,.6 έπαναλαμ6roιει σrό 1765: «Στήν ΓεΡμανίά ( ... ] 6 χωριάτης καΙ ό φτωχόςπειffiίνoυν χωρίςνά lχoιιν

88

Τό Mρaς του ι4!ιθμoiί

ποτέ χρησιμοποιήσει τό παρaμιιφό φάρμακο. ΔbJ (tι<έφ,εrαι καν:εΙς τό για­τρό, tν μέρει tιTειδπ εlναl11όρa ποΜ μακρυά, έν μέρει [._.} έπειδή εWΑιπάρα πολύ άΚΡιβόι; .... >:η • Τό ΤδιΌ κανονάρχισμα, καΙ σrήv ίδια tπox~, σrην Βουρ­ΥουνδΙα: 1101 γιατροί κΟ'Τοικουν σrήν τtόλη κοΙ δiν βyaίvouν άπ' αυτήν δαι­ρεάν~' σrό CasseψJesΝίtteauχ, ή έπίοκεψη τού Υιατρου καΙ τά φάρμακα O"(oι~ χiζoυν καμμιά οαρσνταριό: λίθρες-, lto1 δυσruχιoμtνόι κάτοικοι 'ffpo-rI!;OUV σή­μερα vΆ χαθούν παρά νό" φωνάξουν τούς γιατρούς σέ βοήθειά τους> 2.

Έπlπλlov, ΟΙ γυναίκες tKTieεvrat σέ 'rρoμερoύς- κινδύνους έξ αίτΙας των όλ­λιmόλληλων τοκετ6)Υ. Παρ' όλα αΙ>Τό, μολονότι ~vIouvraI περισσότερα ά­γόρια άπό κορΙΎοια (άκόμη και -σήμερα 102 ε.νaντι100),. άπ' όλα τα όριθμητικά στοιχεΊα 'Ποό SJaBέToupε ήδη άπό τόν 160 αlώνσ προκύ1Πεl δη ΟΙ Υυναϊκες: εΙναι περισσότερες άτrό τούι:; άντρες όχι μόνο στΙς πόλεις άλλό: καf στην ιmoι­θρο ίμέ λίΥες: έξαφέσtlι;. όπως ή Βενετία Υιό μιά στιγμή καΙ άργόπρα ή 'Αγία Πετρούπολη), Τά χωριά ηΊς Καoτfλληι;,. δπον yiνoνται έρεvν,ες ατά 1575 κσί 157:6. ξχουν &λα τους εναν ύπiρoyκ:o αριθμό όπό χήρες2υ. Άν έπprni: νό άνακεφαλαιώοουμε. Τά KιJ.ρια χαρακτηριοτικά αότοΟ του Πο:­

"arou Kαθεoτώτot;,. τό σπουδσlότερΟ' όλων θά ήταν δίχως άλλΟ' νά απομονώ­σουμε τίς δυνατότητές" του Υιά υραχυπρόΒε.ομη όν6:καμψη,. τό ISlo ίσχυΡέ.;; αν όχι καΙ τό 1610 γοργές μέ τά άπό,ομα χτυπήματα πού πλήπουν τoίtς ζωντα­νο&<;_ Μακροπρόθεσμα, σί άντισταθμίσ:ειι; φχονται μέ άνεπαισθητο τρόπο, άλλά έχουν τήν τελευταία λέξη. Ή δμπωτη δέν παρασύρει 'Ποτέ όλoMηpωTIw

κά σότό "Πού έφερε ή προηγοΟμενη πλημμυρίδα. Αύτή ή μαKΡOη'ρόθroμη ά~ νοδος, δΟΟκΌλη κα! θαυμαστή, είvω ό θρίαμβος τού άριθμού, άπό τόν όποlΌν tι;αρτ6)vται τόσα -rι:ρι'ryματo.

89

ΟΙ ΠΟΛΛΟΙ ΕΝΑΝΤΊΟΝ TQN ΑΔ ΥΝΑΤΩΝ

Ό άριθμός μοιράζεται, όργανώνεl τόν κόσμο, δίνι:ι ot "ά;& ζωvroνη μόζα τό Ιδιαίτερο Βάρος τη-ς, καθορίζει, άρα, άμέσως, ή uχ006ν άμέσως, τό ποΛlησμJ­κό της έπίπ,εδο κα! τό έπΙπεδο της ό"πoτελεσματηι:ότη-rάs της, τούς άνατrru· ξιακοός 810λογικούς της ρυθμοός (άκόμη καΙ τού<; οΙκονομικούς)' καί μάλισrα τό -πεπρωμένο η"ις πσθολΟΥ!ας της. ΟΙ πυΚVO! τrληθυσμO{ της ΚΙνας, της Ίν­δΙας, τής Εύρώπης εΙναlτεράστlες άποθήκες άσθενειών, σέ έγρηγορση ή λαν­θάνουσες, έroιμt.ςν6 με:rα:δoθOϋν.

'I\fJl.ά ό άριθμός 6αραΙνεl ΙΠΙσης στΙς σχέσεις -rci)v ζωνΤανών μαζών άνάμε­οά τους, σχέαιις πού δέν διαγράφουν μόνο 1'ήν εΙρηνική lσropfa τών ΆVΘρili­πων _τϊς όντάλλαγές, τά πάρε-δώσε, τό έμπόριο- άλλά Kaf τ-ήν άτελεότητη 1Τολεμlκή τους ίστορΙα. Mτroρεί lνα βιβλίο άφlφαιμένο ΣτΌv ύλlκό Βίο νά ά~ yνoήQεI αύτιι.; τΙς ε1κόνυ.;; Ό 'Πόλεμος εΙναι μιά πoλCιμopφη δραστηριότητα, πσvro:xoϋ παρούσα, άκόμη κοί σrό tπfτιτδό μηδέν Tiis Ιστορίας. Ό άριθμός. δρα, είναι tKrivoς 'Που χαρόζει έ", προοιμΙου τά όρια, ής κατευθUV'tήΡ1ες γραμμές, ής έπανσλήψεις, τό τυπoπoιημivα φmv6μεν<Χ, Στήν μάχη, όπως καΙ σrην καθημερινή ζωή, ΟΙ ει)καφΙες δέν ΕΙναl 1m:<; Ύtό δλot>ς. Ό όριθμός -κατατάσσει Tfs όμά5ες σχεδόν αλάνθαστα άνάλογα μέ 1'ϊς διιvστότητες καί τίς συνήθεις εύκαφΙες της στιγμής, σέ κυρ!ους καί ΟΟηιώοl'!l), <ιέ προλετάριους καΙ προνομlOύχοιις,

Χωρίς άμφιβολΙα, aτό 1ΤεδΙο αίtrό, δπως καΙ σέ άλλ.α, 6 άριθμός Wι εΊναι μόνος σrόπαιχνfδl. 'Η τεχνική, στόν πόλεμο δπros καΙ σrήν εΙρήνη, βαρύνει κι αι'πή tπίσης πολό. 'Αλλά άν ή τt:χViKή δέν ευνοεί εξ Ισοl'! δλες τΙς πυκνές 01)­σπειρώσεις δέν παύει έν τotίmις νά εΙναι πάντα κόρη τοϋ άριθμσ-υ. Σ' bιαv άνθΡΙΙΠιΌ του 200iJ αΙώνα, ΟΙ δ1GΠισrΏΣUς αύτέ<j: φαfνoνrαl1l'ρόδηλες. Γι' αυ· τόν ό άριθμός εIvo:l ό πολιτισμός, ή IQXUς, 1'0 ρωον. MtropoujJE. δμως νά 1ΤοΟμε τό ίδιο Υιό τό παρελθόν; Πολλά είνα) τά παραδείγματα 1ΤΌύ έρχονται άμtσό.!ς στό νου ύπογραμμΙζοντσς την όντίφαση. "000 παράδοξο κι άν φαf­νετσι καΙ έΤοι φαwότaν σrόv F\lste! de Co\llangeszι" ποίι άσxo1ι.ήθη~ μt τό διπλό πεπρωμένο τη') ραιμηι; w( τής ΓεΡjJαvίας τήν παραμονή τιi)ν 6σρ6αρl~ κών έπιδρομών/ αύτός 1'r()v κερδίζει ,η 1TOU φαf'νι:raι δη κερδΙζεl εΙνα. ό υιό όξεσroς, ό μικρότερος σt άριθμό, πράγμα πού ι.'mOOεlΚVόει ό Hans Delb· rϋck:lΊ5, 6πολΟΥΙζοντας τόν μικρό, γελοίο Kαθεαιrrόν, άριθμό τών βαρβάρων πού νlKηOΑV τήν Ρώμη.

Έναντ("" <ών Oα(!oιfρων

~Orav ΟΙ πολmαμοί χάνουν ι'i φαίνεται πώς χάνουν, νικητής είναι 'Πάντα κά­τroιoς cβάρβαρος.. Τρόπος roi) λtyuν. Γιά lvαν "Eλiιηνα, βάρΒαρος άνσι (πroι­οσδήπΟΤΕ δtν εΙναι ~ωl1ν()ι;' Υιό €ναν Kιvtζo, ότroJοσδή11Ό1'ε δέν εfναι Κινέζος καί ή μεγόλη δltCΟIΟΑογΙa του εόρωπαΊΊαιίι άπ'oJKΙOμO(ι ή1'αν δλλοτε ότι έφερΕ τόν nTολΙl1σμό:ι στοίΙς 13αρf3άρoσι; καΙ σroύς πρωτόγονους. Μβαια, πολπι­ομένοι εΤνσι έκεινοl πού άuέδωααv (ΙΤόν βόρβορο τή φήμη του, φήμη πού δέν 1"00 όνήιω, TOUMχIUfOV "ατά τό ~μισυ. Κανένας ώστόσσ δέν μπορεΙ νό; μάς ό1τοχρεώσι;1 νά άνrισrpέψoυμε τά πράγματα καί νά πιστέψουμε κατό χρόμμα τή σιινηγορία του Ιστορικού Rechid 5affet Atabinen ύπέρ του 'Arτfi\αZ1 _ Άλλά

90

ΜοΥΥ6λαι ΙππεΤι; ιπό ιωνιjyι (15ός-αl.), Μοιι<πω 'ιι;ιϋ Topk;:ιpi, KωνQTi.'.lV!Ίνo6n'σΛη. (ΚJι," ot ((()I:ιΟΟ Michav<i·Rapho).

αύrό πού άσφαλώ<; πρέmI νά ΆVςιθεωρήσσυμε εΤναι ό μύθος της βαρβαρικής δύναμης. Κάθε φορά πού θριαμθεύει ό βάρβαρος, εiναι έπειδή ExtI κιόλας εκπιΜπισθεΙ περισσότερο άτΓ' τό μισό, Έj(tlrταΡαμεiνει σχεδόν πάντα Υιά Πο­λύν καιρό aτόν προθάλαμο καί, πρίν εΙσχωρήσει aτό σπΙη, έχει χτιmήσει τήν πόρτα πάνω άπό δέt<α φορές. "Εχει ήδη Ιρθει σ' αιαφη, fuι όχι σrήν έvrtλεJα, -rouλάxlσTOV σοθο:ρό:, ρέ 1'6 ... 1TOλrrΙOμό τού γιΙτονα. Aύtό άπΟΟεlκνίιεl ή κλασσική 1ΤΕρmωοη τώV r ερμανών άπέν-ανη στην Ρω·

μυΙκή αύτοκρατορία τόν 50 αΙώνα, καθώς tπΙση~ καί Γι Ιστορία mw 'Apά8ωv, τών TotJpl«\\v, ,.ών Μογγόλων, τών Mαvrσoύ, των Tσrόρωv, πού άm:rrελoύν μονότοννς έτreινσληψειι;. ΟΙ τουρκοι ';01 Τουρκομά\'ο! Cmήρξαν κατ' έξοχήν σΙ μετο:φορείι;, αί όδηγοΙ καραΒανιών άπό τούς δρόμοικ; τής Κνντρικης 'Ασίας ό1ς- τήν KασrrIα καΙ το 'Ιράν. ΣυνανασrράφηKαν ιούς Υεπονικ:ούς πολπι·

91

Τ6 ιΚtecς τοv άριΙ

ομους. συχνά χ6θηκαν μέσα 70υς μαζί μΙ όΑο TOUS τά άγαθό. Οί Μογγόλοι τού ΤσΈΥιtις χαν καΙ τού Κουμπλάι, ΕXoνrας μΟΟς έγκατσΑεfψεl (κα1 ζήτημα ,εΊναι) τόν σαμανισμό ToUS. δέν δΙνουν την έντιίπωση άξεστων 6αρ(Wφων- και νά ΠΌό ήδη ίνσrεpν!ζQ\l"ΓQ:Ι πρ6ς ανατολάς μα τόν κινεζικό πολΠlQμό, πρός δUΣΜάς: δi όποκ6ΤΙ1"ουν στήν πλανερή γοητεία τού 'Ισλάμ, διαμελισμίν<'11, ξ~ κομμένο! άπό τό δικό τοι>ς πεπρωμένο. ο] Mαv'rσO(ι. πο(ι θά κατακτήοουν τό Πεκίνο aτά 1644 καί ύστερα την ίmόλolπη Κίνα, είναι ένας άνάμεlκτος: λαός, Τά μογγολικό TOV<; στοιχεία εΙναl 'lTΌλλ,u, άλΛά πολύ ΎρήΥορσ κινέζοι άγρότες προχώρησαν πρός τΉv MανwoυρΙo τrtραv τού τείχους της: ΚΙνας:. Βάρβαροι άν θέλετε. αλλά έκοινlομένοl έκ τών προτέρων, πού έξωθήθηκαν στίς Kατσ~ ι<,τήσεις: τους άπό ής οΙκονομικές καΙ κοινωνll(ές άνατcφαχiς της άπέραντης Κίνας, τηλεκσ-rευθι>vόμεvol από τΙς ταραχές αότές,

Ό βάρβαρος δμως -δέν θριαμβεύει παρά βραχυπρόθεσμα. Πολ(ι ΎΜγορσ άφομοιώνεται από τόν ίrrroδoυλωμένo πoλrnσμό. ΟΙ rεppαvoi «έκ6αρΒαρl­

σαν,. τήν ~ότOKρcrrOpΙα, άλλά μετά πνΙγηκαν σrίς χώρες τοΟ Kpαmoif17. ΟΙ τουρκοι i:yιναν άτtό τόν 120 αΙώνα ΟΙ σημαιοφόροι του Ίσλόμ' ΟΙ ΜΟΥΥόλοl, καί ύστερα οι Mανrooύ, έξαφανίοτηιω:ν μέσα στήν Kινεζι~ή μάζα. Ή πόρτα του KαιαKτημi:νOΌ OΠI11(JO ξανακλείνει πίσω όπό τόν Βάρ60:Ρο.

'Η έξάλεΙψη τών μεγάλων νομαδ!Υ'ών φtιλών πρίν dπό τόν 170 αιώνα

Πρέπει έπίσης vΆ παρι;πηρήσουμε δη ΟΙ πραγμσnKό έ1nKΙνδuνol γιό τούς πολlTlσμσός «6άρ6Ο:ΡΟΙ7> ανήκουν ο' έvo: μόνο σχεδόν εΙδος άνθρώπων: στους νομάδες των έρήμων καΙ τών στεπτπ,ϊ)v Qτήν καρδιά 1'00 Πσλι;ιιου Κόσμου, καΙ μόw>ν ό ΠολΙ1l6ς: Κόσμος γνΦριοε <!(πό τό τελεΙως ξεχωριστό άνθρώπινο (1-δαι;. Άπό τόν 'Ατλαντικό &:ις "Ις γειτονικές θάλασσες ToU ΕΙρηνικού, ή άλuσίδα συrώv τών άγονων καί άδlΚ'1ρένων όπά τη φίt<nι χωρων dvaIlvα άτελεfωτο φιrτίλι πυρίτιδας, Στόν πσραμlκρό σπlνθηΡΟΊ άναφλέγεται καί καΙγεταl σ' όλο τοl) τό μήκος. AίrroΌS τoVς Jτmεϊς l(αΙ τους Ιωμηλlέρηδες, ΠQ!) εlvσl σκληροί πρός τόν εαυτό τovς: όσο καί πρός: τοός άλλοl)ς, ι'ι πσραμlκρή άναταραχή. μιδ ξηρασία. μl& δημογραφική άνοδος: τούς δlωχνοlJ\' errrό τά 6oσκσrό'mα τους" καΙ τότε εΙοβάλλουν σrά 800κοτόπια τών γξ!τόνων τoιtς. Μέ τήν η'όρο-60 τών χρόνων, ή κίνηση αυτή έrreκτείνεται άv'fαναOOστlKά σέ χιλιάδες χιλιό­μετρα_

Ιέ μιά έποχή όπου όλα γiνoνται μέ βραδύτητα, αότοί d\.'01 η τrρooωπoπolη­ση της ταχύτητας, 1'Qij απρόοπτοl). Στά σύνορα της Πολωνίας, ό ουναγερμός: 'ΠΟύ προκαλεί τακτl:κά, <i>ς Kaf σrόν 170 αιωΥα άκόμα, ή άυξlΛή τοΟ ταταρl­κοίί ImτIKo(ι, σuνεπάγεταl τήν άμεοη καί καθολlκΓι έπιστράτωοη. Πρέπει νό έξoτrλΙσoυν τά φροuρια, νά ΎtjJfoouv τά μαγαζll:t, νά άνεφοΟιΟΟουν, Άv μένει άκόμη καιρός, τό κανόνια, νό: κινητοπο!ήσουν τούς Ιππείς, νά κατσσκειιό· οουν άλλεπάλληλσ προχώματα ά1rό τη μιά θέση aτήν άλλη. "Αν τιnτίιχεl ή έπιδρομή, όπως τόσες φορές (μέσα άτtό τά 60υVΑ καί τα διάφορα κενά "1<; Tρανσιιλθανiας), !φορμά Οίην ίm'αιθρo καΙ τίς πόλεις σάν μΙα μάστιγα μέ τήν

όποία δέν συγκρίνεται ούτε ό Τδιος ό Τούρκος. Αύτός τουλάχιστον συνηθIζtι

VΆ άτι"οσύρεl 1'6: σrρaτεύμcrrά: του η'jν παραμονή του χεψώνα, μετά τη γιορτή roυ ΆγΙοιι Γεωργίου. ΟΙ Tάraρol μένουν έπi τόπου, ξεχεφωνιάζουν μΙ τΙς οίκογένειΙς τους, Kσrστρωνε τη χώρα ουθέμελα216•

92

Κσρσ6άνι ΠΟΡευ6μενο πρ6r; τήν έρημο. ΕΙκονογράφηοη τού al-Maqίimiit, τού ΑΙ Harjrj, (Κλισέ 'EeVIKιjr; ΒI8},lοθήκηr; Πσρισιοω.

ΚαΙ πάλι, αύτές ΟΙ εΙκόνες πού ό τρόμος τους μάς άναμεταδόθηκε όπό τίς

δυτικές έφημερίδες της έποχης, δέν εΙναl τίποτε μπροατά ατΙς μεΥάλες νομαδι­κές κατακτήσεις ποό θριάμβευσαν στήν Κίνα ή στήν Ίνδία. Ή Εόρώπη εΙχε τό πλεονέκτημα νά τοός ξεφύγει, παρά τά έπεισόδια πού όποθησαύρισε ή μνή­μη (01 Ούννοι, ΟΙ "Αβαροl, ΟΙ Ούγγροι, ο] Μογγόλοl). Προστατεόθηκε όπό τό φράγμα τών λαών τής' Ανατολής: στίς δυστυχΙες τους όφεlλεl τήν έπανάπαυ­σή της. Ή δύναμη τών νομάδων στηρίζεται έπίσης ατήν έλλειψη έπαγρίtπνησης,

καΙ στήν οχετlκή μαλθακότητα τών άνθρώπων ποό κρατούν τΙς πύλες προ­σβάσεως τών πολιτισμών. Ή Βόρεια ΚΙνα, tλά)(lστα έπανδρωμένη πρΙν όπό τόν 180 αΙώνα, άποτελεi τό κενό άπ' όπου διεισδύει όποιος θέλει. Στήν '1νδΙα, τό πεντζάμπ κατακτ&ταl πολύ νωρΙς άπό τούς Μουσουλμάνους, ήδη άπό τόν 100 αΙώνα, καΙ άπό τότε δέν θά ξανακλεΙσεl mά ή πόρτα άπένΑvτI στό Ίράν καΙ τό πέρασμα τού Khaϊber_ Στήν 'Ανατολική καί Νοτιοανατολική Ευρώ­_πη ή στερεότητα τών όχυρώσεων ΠOIKfλλει μέ τούς αΙώνες. Μέσα άπ' αύτές

93

τίς: 6προοεξίες, τΙς άδυvσμί.εs. τΙς κάπor.ε άνεπαρκεlς έπαγP1J1ΊVIμκlς, είναι πού Kιvεiταl ό κόσμος τών νομάδων: !νας φυσικός νόμος 1'ΌιJς φέρνει 1Τότε προι;;ά δυηκά, ΊΤότε l1ρός τά άνατολlκά, άνόλοΥα μΙ τό άν ή έκρηΚΤ1κη ζωή ΤOuς ξεχWεταl μΙ μεγαλύτερη εύκολ{α πρός την Eίι~πη, 1'6 'Ισλάμ, την 'lνδΙα ή την Κίνα, Τό κλασσικό 61βλίο τού Eduard fueter' rnιοημα[νι;1ι aτά 1494, μιά ζώνη κl.ικΑώνων, ένα τερό:0110 "ύμα αέρος πάνω ι:rrην ΊίαλΙα, την Καϊστεμα­χκιμένη σέ πριγκιπάτα καί ασηκές δημolφατfες: όλη ή Εύρώπη έλκεται ά'Πό αι.'rrή ίήν χαμηλή βαρομετρική 1Τrεαη 1ΤΟι,; δημιουργεί 11ς θύΕλλες. παρομοfως, ΟΙ λαο! τής σrέrrπας παρασορονναl άπό τόν άνεμο της λα!λαπαι; πού 1"ους φέρνεΙ τrεισμαιIKά πΡός τά άνcrrOλlKά ~ m δυrΙKό, άνάλογα μέ τίς γραμμές που έτηαι:ικνυοιιν 1"ήν Λιγόnρη ΆVΤίσταση.

"Ετοι, ή ΚWΑ τών ΜΙνγκ Ιδιαιξι; aτά 1368, τούς ΜογγόΛους καΙ πυρnόΛηαι; ,6 μεγάλο τους κέντρο, τό Karakorum, στήν έρηiJΟ (κόμπrm. 'Αλλα τη νίκη αύτή διαδέχεται μιά μαχρά περίοδος άδράνε1ας, ή όποΙα χαραιι:rηρίζεται όπό μlΆV άπότομη στροφή ίων νομάδων πρός r άvι:πOλ1Kά καθώς τό κενό l1'OIl δημιουργήθηκε μέ τήν προέλαοη ίών πρώτων τσυς κυμάτων εΤχε την τάοη νό: τραβήξει καινοόργια κύματά. σέ μϊα κiνηαη πσό Cι:ντανιxκ:λάται όλο mf μα­κρύτερα nρός τά δυrΙK6, μέ άπόσrαι:ιη ένόι;, Μα, δΈΙCα, εΤκοοl χρόνων. οι Νογκάι δια6αίνουν τόν Βόλγα άπό τά δUΤIKά πρός τά άνσn:ιΛικά, γίιραι στά 1400, κι έτσι άρχίζει ατήν €ίιρφπη ένα άΡΥό όνσπσδογίφ]σμα της κλεΨΙ'Jδρας: ο! λαοί πσύ QIJVέppεav περισσότερο άπό δύο αiΏVε.ς πρός τά δt1'ΠKό: lωί την εύθραυστη εύρώπη ξεχι)voνταI fΚT()'ft Kof κατά τη δlό:ρκεια δύο ή τριών αΙώ­νων ,.,ρόι; τ' άνατο:λικά, tλκόμενoι άπό τήν άδl.M.'tμiα της μαΚΡVVΉς Κίνας. '0 χάρ-rης μα-ς άνακεφαλαιώνει ιιι'πή τήν άλλαγή uoptioς, πού τά άτrσφΟQΙστl­κα της έπειοόδια θά εΙvαl ή παράλογη κατάκτηση τής Βόρειας' Ινδfας ό:τrό τόν Baber (1516) και .ή άλrooη τοΟ Πεκινου όπό τους Mανrooίι, cro 1644. Γιά μιά άκόμη φορά, ή λαiλσυα: XίOπηQf; τήν Ίνδlα καί την ΚΙνα. Αυτό έχει ώς συνέπεια ή Ευρώπη να άνcmνέει πρός: δυσμάς καλότερα. ~Aν ΟΙ

Ρώσοι κατίίιαβαν τό Καζάν καί τό 'AσrραKόν, στά 1551 καί 1556, δέν εύθύνο­νΤαι μόνον ή πιιρΙτιδα καΙ τά άριcι60όζια- πρoηγήθηιcε ό μετριασμός τών mt­σε:ων τών VOlJάδων πρός- νότον της Ρωσίας, 'Πράγμα ποό f)ιε.vκόλυνε τήν Ρω­σική προέλαση τφός τα μαύρα χώματα τοΟ Βόλγα, τοΟ Ν1'όν καί τού ΔvtΙστε­ρου. Στό 'Πο;lχνΙδl αύτό, ή άρχοΙα ΜοοχαιΗο χάνει b,ια μέρος των χωρικών της, ΟΙ ό1roίoι τό σKάν~ όπά τήν αυστηρή έξουσία τών άρχ6νΤων. Σ' αύτές τϊς έγKαταλtλεψμl:νες γΟϊες φτάνουν μέ τή οειρά τους χωρlκοl άη'ό ίΙς θα:ληκές χωρες: κα; την Πολώνία, ένώ τά ",tν6 'Π06 άφήνoιw αότοί άΙ τεl\ειπαΤol OU· μlΎληρώνoνrαι, ύτή &δομένη οτιγμf), ι)πό άγρότες 1Τού ήρθαν όπό ίό 6ρα­αιμ60υργο ή τήν Σκωτία. Πρόκειται, δηλαδή, για μιι) κούρσα τΣΧUΔΡOμlKης άμαξας άπά σταΘμό σΕ σroΘμό. "ι;.τσl 6λέπouν ό 'Αλέξανδρος κο:! ό ευΥένlος Kulischer, δύο θαuμάσιοl Ιστορικοί, αι:nη τήν σιωπηλή lσropfo:, αύτή ,ή οιoJ,ι­σθηση άπό τήν Γερμανία &ς τήν Κίνα καΙ τ6: &πόγεια ρεύμστ6 της 'Ποό μQιό:· ζουν να συγι«XλύrπovτOΙ κότω άπό τό δέρμα της Ιστορίας-_ Γύρω σrtlv δεκαετία ΤοΟ 1680, η κιπάκτηση της ΚΙνος όπό τους M(IVTaou

καταλ!ΊΥτ.1 Q& μιά νέα ,άξη_ Ή Βόρεια Κiνα, κατακτημένη, πρoση:xπ.υμΈVΗ, Θά rnανεπι'ΙΙκισθεί μέ την 1rρoστσσία τών συμμαχικών προφυλακών, πρώτα της­Mαvrooιιρίαςι άτr' όπου ήρθαν οΙ νικητές, Oσrιρα της ΜΟΥΥολlας, τού Τοιιρ.­κοοταν, του eI6tr, ΟΙ Ρώσοι, που εΙχαν καταλάβει αδιαφιλονΙκητα την Σιβη­ρία, θά προσκρούσουν 07ήν κινεζική όντΙσruση κατά μήκος τής κοιλάδα<; τού

94Τό 6άρος τού άριθμού

'Αμούρ καί θά όναγκαστουν νά συμβιβαστούν στή συνθήκη τού Nertchinsk (7 Σεπτεμβρίου 1689). 'Από τότε ΟΙ Κινέζοι καταλαμβάνουν όλη τήν έκταση όπό τό Μεγάλο Τείχος ώς τά περίχωρα τής Κασπίας Θάλασσας. "Ηδη πολύ πρίν άπ' αύτές τΙς έπιτυχΙες, ό ποικιλόμορφος κόσμος τών ποιμένων εΙχε στραφεί πάλι πρός τά δυτικά, διασχίζοντας κατ' άντίστροφη έννοια τήν στενή πύλη

τής Τζουγκαρίας, κλασσική στενωπό τών μεταναστεύσεων όνάμεοα στήν

ΜΟγΥολία καί τό Τουρκεστάν. Μόνο πού τήν φορά αύτή ή τεράστια φυγή τους δέν θά βρεί πιά άνοιχτή τήν πόρτα. Πρός τά δυτικά, θά προσκρούσει σέ μιά νέα Ρωσlα, τήν Ρωσία τού Μεγάλου Πέτρου, στά φρούρια, στίς όχυρώσεις καί στίς πόλεις τής Σιβηρίας καί τού Κάτω Βόλγα. ·Ολη ή ρωσική λογοτεχνία

τού έπόμενου αΙώνα εΙναl γεμάτη όπό τήν άφήγηση αύτών τών άλλεπάλλη­

λωνόΥώνων. Στήν πραγματικότητα, τότε τερματίζουν τά μεγάλα πεπρωμένα τών νομά­

δων. Ή πυρlτιδα τών πυροβόλων νίκησε τήν ταχύτητά τους, ΟΙ πολιτισμοί ήταν πιά ΟΙ νικητές πολύ πρίν τελειώσει ό 180ς αΙώνας, στό Πεκίνο όπως καί στήν Μόσχα, στό ΔελχΙ, όπως καΙ στήν Τεχεράνη (μετά τήν βίαιη άφγανική

κινητοπσίηση). ΟΙ νομάδες, καταδικασμένοι νά παραμεlνουν στόν τόπο τους, θά φανοίιν αύτό πού εΙναι, φτωχά όνθρώπινα πλάσματα πού έπανέρχονται στή θέση τους καΙ πού θά παραμεΙνουν έκεί γιά πάντα. Πρόκειται, μέ δυό

λόγια, γιά μιά περίτπωση έξαιρετική, τήν περίτπωόη ένός μακρού παρασιτι­σμού, ό όποίος όμως τελειώνει άνεπαν6ρθωτα. Σχεδόν μιά περίτπωση παρά­λογη, παρ' όλη τήν τεράστια όπήχηοή της.

Κατακτήσεις χώρων

Έξ άλλου, ό συνήθης κανόνας εΙναι πώς ΟΙ πολιτιομοί παΙζουν καΙ κερδίζουν.

Κερδίζουν άπέναvτι στίς «κουλτούρες'" κερδίζουν άπέναντι στούς πρωτόγο­

νους λαούς κερδίζουν έπίσης όπέναντι στόν κενό χώρο. Σ' αύτή τήν τελευ­ταία περίπτωση, τήν καλύτερη γι' αίιτούς, θά χρειαστεί νά κατασκευάσουν τά πάντα, άλλά αύτή εΙναl ή μεγάλη τύχη τών Εύρωπαίων στά τρία τέταρτα τού

άμερικανlκού χώρου, τών Ρώσων στήν Σιβηρία, τών "ΑγΥλων στήν Αύστραλία καΙ τήν Νέα Ζηλανδία. Ti τύχη θά ήταν γιά τούς Λευκούς Άv στήν Νότια' Αφρι­κή, μπροστά στούς Μπόερς καί τούς ΆγΥλους; δέν εΤχε προβάλει ή άνοδος τώνΜαύρων!

Στήν Βραζιλία, μόλις έμφανίζεται ό Πορτογάλος, ύποχωρεϊ ό πρωτόγονος Ίνδιάνος-: τού παραχωρεί τή θέση του. ΟΙ bandeiras όπό τό Σάο Πάολο ά­πλώνονταl σΆV τά σμήνη σχεδόν στό κενό. Σέ λιγότερο όπό ααν αΙώνα, ΟΙ τυχοδιώκτες τού Σάο Πάολο, ψάχνοντας γιά δούλους, γιό πολύτιμους λίθους

καΙ χρυσό, θά διατρέξουν, χωρΙς νά τήν κατακτήσουν, τήν μισή νοτιοαμερικα­νική ηπειΡΟ, όπό τό Rio de la Plata ώςτόν 'Αμαζόνιο καί ώςτίς "Ανδεις. Δέν θό συναντήσουν καμμιά όντίσταση πρΙν ΟΙ '1ησουϊτες συγκροτήσουν τούς περι­φραγμένους χώρους τους γιό τούς Ίνδιάνους, πού ΟΙ κάτοικοι τού Σάο nqo­λο (pauJίstas) θά λεηλατήσουν όναίσχυντα.

Ή διαδικασία εΙναι ή Τδια γιά τόν Γάλλο η τόν "ΑγΥλο στ-ήν Βόρεια 'Αμερική,

γιό τόν 'Ισπανό στήν έρημο τού βόρειου Μεξικού, όπέναvrl στούς λΙγους καί τραχείς Chichimeques. "Ενα συστηματικό όνθρωποκυνηγητό συνεχίζεται ένα­ντίον τους άκόμη καί τόν 170 αΙώνα' μόλις μπεϊ ό Νοέμβριος, κάθε χρόνο, τούς παγιδεύουν «σάν άγρια ζώαιι. Στήν 'Αργεντινή, καΙ κυρίως στήν Χιλή, τά

95

J""" αιώ.....,

10. ΕγΡΑΣΙΛτικαΜΠΑΝΑΣηΥΣΕΊΣ, 114QS-1I!os σΙ)

Ή .w.ίΙΙ,ση d;'(I1 Ιpψm'1> <hVf/n,(> m(>ιfl; tm6 "ripr«;. 0;6,' "pώr(> "ι ΊΗ,<ΧΠ.ς μtια""αι.oo,,.,- rf<'tWI'W άtW ~ά διπιι«l"~ τά dνστώlcl <WSv&iπr:ρo 6m:\ 14 "'<Um\tcl >'ψι, "1 δl>fικ6. "λ, .mmηpmi4J <πόν ,ιpωr(> χ6Ρτη 4 >Voι> "'Ij.ldVfl~~ o-rl'i όρχ' .. <mι T50v ,,1Μ ... HΙιmιιή .,..,-ζ'",11ξP,ιJ,,,,,,'1 ~σi ιj ",,1;,,1""1 " .... -yqmαkιJν ><,w,,,,,,,,,, pl """tιiθννO<ι την "I"sla κα. ri,v Xivα, Υ"", lifV<{fJ') χάΡ1η: η -""'''''''',,,'''1 ,η, ro{tκ.σπό 'αι)ς ΛΙ_ι) τόν 110 tι!r;wv tlWf~η r<>ι){ια.\"GU, 1ι.#Ι ~':i}TfW τιjvιι)I',;ία ><.""ζΙλ"ή ήmφωn~1/(6"..\ωΟ<1 ιwIm~ niιv I'ώtι<.>v. Di 1lfψά!it.<; p{.'fJ'1"av τιρ6<; {ιi &,"" ι:<>ί "pDf '1v fύpoι<='-'ιj 1'<>1<»'", 11(""" ",ύ, Α. ",,( t, ΚlιJlκhtι1,

96

πράγματα θά εiνoι πιό δΟΟκολο, έπει6ή ό Ίνδιόνος δανείστηΚΕ άπό 1'6 νιl<ητή τουλάχιστον 1'ό lίλoyo καί ΟΙ 'ApaOUI<WOI θό γΙνουν σκληρσΙ άνrϊπαλoι ώς 1'ήν άρχή "(00 200ίι αΙώνcrz1 • Στην τtραγμαηκότη1'o, α(rrό πού παίζεται Si:.v εΙναl ή κατUKτηOη τών όνθρώπων {οΙ όποίο] θδ έξσvτωθ<.ι6νί άλλά τού χώ­ρου, Αίπό 1Του πρέm:1 να Vπερνll<η&ί άπό δω και πέρα είναι ή άτtόo'tαση. Μέ τόν 160 αΙώνα, τα αργά σράξιστης άΡΎWTίvιl<ηs πόμπαι; "αί τά ζευΥάρlσ των 6οδιών τους. τά ήμιονηγά καραβάνια τής Ίβηρική<; 'Αμερικής ή τά σμάξια της πορεία<; πρός τήν Δύση τών 'Ηνωμένων Πολπειών τού 190υ αΙώνα που θά γίνουν διάσημα από 'Ιό westerns, είναι 1'Ct όργοιια αύτής: τή<; οlωπηρής κατά­κτησης, ή 6τrO!O Kαταi.ήyι:1 όμι:rλά σ' !να μέτωπο άποlκισμοίι, οέ μιά ζώνη οκαπανέων, άn' όπου άναπηδοΟν όλeι. Ή ζωή τών ό;rrO!Kooν, σ' αύτές: τΙς όπOμακpυOμΈVες έοχαηές, ξαναρχίζει όπό 1'6 μηδέν- ΟΙ &vθρωποι εΙναl πάρα Πόλύ λϊΥο1 ώστε νό τοόι:; έ'rrl6ληθεi ή κοινωνική ζωή: καθένας έδώ εΙναι κύριος τού έσUΤOίι του. Αύτή ή !λκοοηκή άναρχία δlQ:ρχεί trri κάποιο διάστημα, {ι~ στερα tγKOθίσταταl ή τάξη, 'Εν τούτοις, τό σι.iνoΡO 66 έχει γί\lοτρήαιι ά .. όμΙ'} Λίγο μακρύτερα πρός τά ένδόπρα, μεταφέροντας εδώ τά Ίδια άναρχικά καΙ προσωρινά σχήματα. ΕΊναl1'ό I<WOtJμ€VO σύνορο (moνing frontier), στό όποίο ό ΡOμι.wrισμός τού f,j. Tumer ίβλε:m χθές (192Ί) αύτή την ίδια τη γένεση της 'Αμερικής KOI 1"ίς μεγαλύτερες τrpωτoτιrnΙεςτηιf!2, Κατάκτηση τού Υυμνοίί xcbpOU, ή τού οχεδόν γυμνσΟ, Γι εόκολία εivαl ή fδια

μ' έKciνην ,ής μεγCrλη): ραιοlκης tξάιτλωσης 1'06 160υ αΙώνα, όταν έμποροι άΛατlού. Kuνηγo[ γοιιναρικών καί Κοζάκοι Kαλπάζιwrαι; σr' άλογό τους πεrυ­χαΙνουν νό KσrαM60υν τήν II6J1pfa. Σθεναρή άντf<rrαση ξεφυτρώνει, άλλά συντρίβεται αμέσως, Ξεφυτρώνουν πόλεις, φροιίρια, όδικοί σrαθμoI'. γέφιJ-< ρες, ένδιάμεσοι οτσθμοΙ γιά όλλαγή άμαξιών, άλόΥαιν καί έλkήθρωll (ToboIsk aτά 1587, Okotsk σrά 1648, '!ρκού1σκ. aτά περίχωρα της λίμνης Βα7κ@ης, aτά 1652}. Γιό ενσν tλ6εrΙKης Kαroyωγης γ1σrρδ τοΟ ρωοικού στρσrQύU3, Γι Σιβηρία δtν εIvσι aτά 1766 παρά διαδοχικοί aτaStJof, έξαvrληηKές μέρες πάνω στό άλογο, ώσπου νά φτάσουν 1'ελικά (έ:κti ποό τοός ένδιαφέρει} aτό φρoύ~ ριο η aτήν πόλη, Οίό ΆVΑΓKOΙO κατάλομα. Τό χειμώνα, ό έμπορος μέ τό έλκηw θρο 110(1 δΈV κατορθώνει νό φrόσει aτό σημείο 1'ο(ι προορισμοη του I(lyδUΝΕίι~

ει νά θαφτεί γιά πόντα κάτω αιtό .... 6 χιόνι μΙ τούς άνθραιπους του, 1'ά ζώα του, 1'6 έμtrορεύματά του. Τό άδικό καΙ όστικό δίκτυο έyΙC:άθίστανται μΙ άργό ρι>θμό. 'τό λεκανοπέδιο τοϊι Άμούρ είναι πρσσιτό ~δη άττό,.6 1643, η άπέρα4

ντη χφσόνησος τής KαμτCΆΤΚΑ ξςεpΕUνάτσ:1 m!) 1696, τόν έπόμενσ αιώνα ΟΙ ρώσοι έξερεuνητές φτάνουν στήν > λλόσκα, όπου έyKαθΙσfOύν αιrQIKOV<;: σr6' 1799. ΠpόKεrταl για γρηγΟίΚς άλλά ειΊθραuσπ:ς κατακτήσεις, πού είναι γι' a(t.. τό άκρι6ώς πιό άξιοθαιίμασπς. Σ1'ά 1726, ό Sehrlng, ό όποίος έγKαθίσrαται στ6 Okotsk Υιά 1'ά έξt:ρEuvtjtΊl<Ci: 1'ου ταξΙ5lα, δέν βρίσΚε! ατήν άκρό1Τολη αυ-1"iΊς 1'ι'Ίς πόλης παρά AfΎU; ραιοικές: ο[κογένειες, Στα 1719, ό John ΒεΙ! 1'αξlStόεl σrήν !ι6ηρία σ' l:νσ:v κόριο δρόμο ΚΟί «Υιό εξι ολόκληρες μέρες δΙν βλέπει oCιτε σπίτια, ούτε KσroIKOIJSjOU4.

'Όταν οί ντόπιοι πολιr:ιtJμο[ ιίνθίσταvτω

~Oλα περnrλέJ<:ovrαl κα; ή lσroρΙα δέν είναι π/ά ή 1δια δταν ή προώθηση δέν

Ύi'νεrαι πλέον aτό κενό. ΔW ύπάρχει καμρία δυνατόl'J)1'Ο σόΓXUσης, παρ' όλη τη μανία τών συΥκρπlστών, άνάμwα στόν l1εΡίφημο «γερμανικό αιτοlκισμ6ιι

97

r

ι

r (

r i ~,

Τό υάρος -rov άρι

σrfs χώρες- τής 'Ανατολής, τήν Os/.$iedlung, καί οτήν ι\ρωlκή mpnΊ:έTEliI τών αμερικανικών οννόρων. Άπό τόν 120 ώ<;:τόν 130 altOva, και μάλιοτα τόν 140, οι σποlκοι τής Γερμovίας: μέ τήν πΛατειά ένν(.Ι1α {τη;; ΛωρραΙνη,ι; ουχνά Γι l"ών I<ά'rω Χωρών} έyKaOfσrαvraI άνσroAlKά του 'Έλβα, χάρη σt ΠOλmKές: Γι KOI· νωνlκές συναινέσεις, ή ά.:όμη κο! οέ θ1(sιQτηπ.ς, οί νεοφερμένοι στήνουν τά χωριά τοιΗ; καταμοοίς τεράστιων έκχερσωμένων δασικών έισάαιΩV, παρα­

τάσσουν τά σπΙΤια T01J<; κατά μήκος τών δρόμων, εΙσάγουν πιθανόν βαριά άροτρα μέ σιδερένιο &νΙ, δrιμΙOυργOίΊν πόλεις, έτrι6άλλovτας, όπως καΙ σriς σλαβικές 'Πόλεις, 1'6 γερμανll<ό δll<(ιlο τού ή1τειρωηκο6 Mαγδεμfkιίψγoυ ή της τταροθαλάοοιαι; Λυθέκη;;. Πρόκεl1αι έδώ γιά ένα τεράστιο κίνημα. Aίrτός ό άn'HKIOμόι; όμαι;; γίνεται στούι; κόΛπουι; l'ών ήδη Cmapxόwoov σλαβικών πλη­θοομών, ποό άπστεΛούll Ενα δίκτυο Λlγόl'tρo Γι mpIcroόnpa 1Τυκνό, ττριιορι­σμένο νδ άντlσταθεΊ στούς' νεοφερμένους, νό ξανακλείοει έν άνάγκη πίσω "(ους. Κακότυχη ή (ερμανΙα πού οχηνατίστηκε άργά KQr δέν άρχισε τή ... 'Πορεία της πρός: 'Ανατολάς παρό μετά τή σταθεροποίηση έκεί των σλαθlκων λαών, 110ύ ηταν προσκολλημένοι ατή γη καΙ στηρίζονταν στΙς πόλεις τους (ο] άνα­οκαφές 1'6 άπσδεικνίιουν) π/δ στέρεα άπ' δ,ΤΙ πίστευαν άMcrr~. Τ6 Τδιο ό:κρl(ki)ς θά έπαναληφθεί έπ' εύκαιρΙςχ τής ρωσικής έπέκτασης, όχι

πιά τφός "('ήν Σιβηρία, πού η"fΟν οχεδόν άδεια, όλλά κατά τόν 160 αΙώνα πρός τούς νόηους uoTaIJotJ<f1b, τόν Βόλγα, τόν Ντόν, Ύό ... Δνείστερο, έπέκταση πού έπίσης σημαδεύεται άπό εναν αόθαlρετο αγροτικό άποlκισμό. 'Ανάμεσα σr6ν Βόλγα καί τήν Μαύρη Θάλασσα, ή σrέππα δέν κατοικείται κατά ουμπαγή τρόπο άλλά χρησιμεύει ώς τrέρασμα καΙ βοσκή σέ νομαδικούς λαούς, τούς Νογκάl καΙ τούς Τατάροος της Κρψαίας. ΤρομεΡΟΙ Ιππείς, ο] λαοl αύτοl γίνο­

νται ή πρωτσπορια 1'06 'Ισλάμ καΙ τής τεράστιας 'Οθωμανικής αύτοκρατο­ρΙας, πού τούς &πΟΟ1'ηρίζει καί, άνάλογα μέ τήν περ/στοση, τούς ρίχνει πρώ­τ.ου;; οτή μάχη, Ή ίδια ή αύroKραιoρlα τούς έσωσε όπό τούς Ρώσους προμη­θεvovrάς: τσυς τά πυροβόλα όπλα πού "(οός ~Ίxαν λεΙψει όταν υπερασπίζο­νταν τά χανάτα τού Καζάν καί τού 'AσrpαKάIP'. Aύroί οί 6vτfτrαλOI δΈV πρέ­πει λοιπόν νά ύποημωνταl. 'Επιδρομές όδηΥουν τούς Τατάρους πρός τΙς γει­τονικές χώρες .ήs Τρανσυλ6ανΙας, της Οίιγγαριας, της Πoλωνiας, της Μο­σχοβίας, τiς όποΤες καΙ λεηλάτησαν όπόνθρωπσ. Στά 1572, σέ μlάν άπό τις έπιδρομές τους, κορΙευοαν τήν Μόσχα. 'Αρέτρητοl σλάΒο! α]χμόλαιτο! (ΡώσΟ1

I<,:Qr Πολωνοί) θά -πουληθουν σάν δούλοι όπό τούς Τατάρους οτήν άγσΡό της καινo-rαvnvο&ιτολης. Ξέρουμε brioq.; δη, aτά 1696, ό Μέγας Πέτρας άπέτυχε O"tήν προΟΠάθειό του να άνoίξεJ «ενα παράθυρο," πρός την Μαύρη θόλασ­σά, κάl Γι άποτυχlα αι.ν θά brανoρθαιθεί παρά έκ-ι;ηό χρόνια άργότερα, άπό τήν ΑίκστερΙνη ΒΌ Έν TOUτOις, οί Τάταροι δέν θό έχουν έξοννωθεΙ' θά μείνουν έκεΊ ώς τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ό άποlκισμός τώ ... ρώσων χωρικών θδ ήταν, έξ άλλοο, άδιανόητος χωρίς

-τά όχυρά καΙ τiς στρατιωηκές rπoρ6ες:ιι καΙ χωρίς τη 6οηθεια αύτών τών

έκτός νόμου, δηλαδή τών Κοζάκων. ']tmEίIj, ΤOίrrO! έδώ tTVC! Ικανοί ν<; άπο· ιφοΟΟονν εναν όvrίτταλo μέ έξαφεηκή ΚIΥητlκότητα' βαρκάρη&ς, άνε6oKσrε­βαΙνουν τούς Π'όΊ"αμOίlς, κουβαλούν ης βάρκες τo~ άπό τή μία ποτάμια διώ­ρυγα αιήν άλλη' νό T0US". 800 τΟν άριθμό, νά 'ρχοντα1 άπό την Τάναϊ {γύρω όΤσ 169(}) κοί νά piχνoυν τά ΠΑοJάρl6 To1J<; (Πόν Βόλγα κσταδιώκονται; τούς «Τατάρους Καλμούκοuς ... :ιι' ναυτικοί, μέ τ6 καίκια τους φορτωμένα πανιά, KΌVOUΝ ΠΕιρατεία ατήν Μαύρη θάλασσα ήδη άπό τ6: τέλη 1'00 160\1 ai<bv(l. Ή

98Τό 6dt}of; τού ιΊρι{}μοϋ

νεότερη Ρωοία δέν σχημαιiσθηK€ Λοιπόν, ο' αύτή τήν πλευρό, πάνω οέ μιά τtαρθΙνα βάση, καί ούτε θό: πoρεuθεI όνιμπόδιστο Γι X(])pfs δυσάρεστες tt(· πΛήξεις ΠPΙ>S τόν Καόκασο ή ίό Τουρκειπάν, KσrCι: ίόν 19Q αίωνο, άνημέτω. πη γιά μια άκόμη φορά μέ ίό Ίαλόμ,

Καί άλλο παραδείγμιπα θά μ1ΤοροΟσαν 1ft) στηρίξΟΙΝ τήν έρμηνεία μας' θά άρκοίιοε έοτω καί μόνον ό όψιμος και ΙφήμεΡος 6ποlκlομός της Μαύρης 'Α­φρικης όπό τίς εύρωποί"κές δυνάμεις τόν 190 Qitiwa η Γι κατάκτηση τοΟ Μεξι­κού κσl του Περού άπό τούς Ίσπανοός: αύτοΙ οΙ είιθΡο:υστο! ποΛlτισμοl, crrfJv πραγματικότητα "κoυλτoίιρες~, κατφρευσαν μπροστά σέ μερlκούς μό­νον όνθρώπους, 'Αλλό σημερα ούτΙ..:; οί χώρες ξανCΙΓίVOντOΙ Ινδιάνικες ή tjw

φρικανlκές . . ΜΙσ κουλτουρο εΊναι ΕVΑς πολιτισμός πού δtν έφτασε άκόμη στήν ωριμότη­

τά 'TOIJ, σrό απόγειό 'ίΟυ, ούτε όλοκλήρωοε την άνΌΠΤUξή ΤΟΙΙ. Περιμένοντας (κοί ή άνα}JOVή αύτή μ1Τορεί νά διαρκioει), 6λέrrει tν τφ μεταξυ τούς γειτονι­κούς πολmσμοίις νά τόν εκμεταΛλεύονναι με χΙΜΟ!>ς τρόπους, Kaf αύτό εΙναι φυαl"ό, ltν όχι δϊκαιο. Ό όναγνώαιης άς θυμηθεί 1'ό έJ.πrόρlο τών άκτΟΟν τΟ!) "όλπου .. ης ΓOίIIΝWς, ποό μάς εlνOl οΙκείο άπό 1'όν 160 αΙώνα, Ε1ναι l;;να 'Π1Π1~ κό παράδειγμα τών οjκοvομικωv ε.ιφεταλλε.όοεων μΙ Υις 6ποϊες ε1ναl Υ,μάτη ή lσroρία. Στις όχθες τού 'Ινδικού 'ΩKεΆVOύ, ΟΙ Κάφροι τής ΜαζαμΒικης ύπο­στηρίζουν ότι άν ΟΙ πΙθ~KOΙ ιtδέν μιλάνε, εΙναι γιοτί φοθόίίνναl πώς θά τούς βάλουν νό δουλέψουν»22 . "Ωστόσο, οι ίδιοι κάνουν τό αφάλμα νά μιλό:νε, νά όγορόζουν Βαμβακερό Είδη, νό 1ΤωλοΟν ψΓΙΥ}ιατα χρυαου". Τό παιχνίδι τών δUΝαιΩV EJvOlnάνTα τό ίδιο, πολύ άπλό, ο! Φοίνlκες κι;ιί ΟΙ "'Ελληνες οέν ΈVερ~ yoύαι.w διαφορετικά σro(ις έμπορικούς τουι; σrσθμOύς η σrίι; άπαι"Ιες TO~' οΙ άραΒες ΨΠιφCΗ cπήν άκrή της Ζovζl6άρης ήδη 6ττότόν 110 αΙώνα, ο! Bενε~ το! καί ΟΙ ΓενοΒέζοl σrήν Κόφα η ατήν Τάνι;ι "στα τόν Ηο αΙώνα' Γι οι Κινέζοι aτήν Ίνδονηοία άπ" δπο., άγόραζαν ψήγματα ΧPLJQOU. μπαχαρικά, mπ-έρι, δούλους, ΠOλύnμrι ξιιλεία "οΙ χελιδονοφωλιές, ποΜ πρίν άπό τόν 130 αΙώνα. Στήν πoρεiα αότοίί ίου 616λίοιί, !να λεφούσι όπό KΙVέζOυς μεταφορείς, έμτrό­pOUS. ΤOKOγλίιφOUς, πραμστειπές και μεταιτρατες έKμεrαλλείιεται αυτές τΙς «όπΟJκrακ.έ-ι:;~ αγορές καΙ, τολμ& νά ύιroστηpΙξω, όσο αύτη ή ε"μεrάλ,\ευση ι.'rrrfJρξε πλαηά καΙ εύκολη, 1"όσο ή Κινα παρέμενε, παρ' όλη τή νοημοοόνη καΙ τό ευρήματά της (Ή'.χ. τό χ(.φτονόμl<φα), έλάχισrα ει'.φηματl/(η καΙ μσVΤέpνα οΙ καιπrαλιστlκό έπinεδο. Τό παιχνίδι ήτανπολίι εύκολο γι' αιYrιlν", 'Από την ά"Υορό ώi; "Τήν άποlκία Γι όπόοτσοη δΈV εΙνΟΊ παρά ένα βήμα,

φτάνει ώοτόοο τό θόμύ της ειφετάλλευοης νό μεταχειρlστεΤ δόλο, νά διαμαρ­τυρηGεi: ή κατάκτηση δΙν άργε1. Άλλά Ι;φ άποδειχθεί δη ΟΙ .. κουλτούρες», ΟΙ ημlπολιτισμοΙ {αύτή Γι λέξη θό ταίριαζε άκόμη καί Υιό τούς τςrΓάpαuς τής Κριμαίας} δtν ε1ναl όμελητέοl ΌVΤίπαλoι. τους όπομακρυνουν, αότοί έμφανΙ· ζονται ξ.ανά, έπψΈVoυν νό tm8ιώνοuν, Δt:v μπορούν νά τους απ:ΡοΟν Υιό πά­ντα όπό τό μέλλον ,"ους_

ΠολιτισμQί έναντων πολιτισμών

~OTCΙν οΙ ποι.mομαί σι.ιγιφοίιοντοι pεro:ξίι- τους, τότε πρoKαλoOνiαι δρόματα' ό σημερινός κόσμος δέν έχει ακόμη όπαλλαγεί ά1Τ' αύτά. "Evας πσλlτιoμός μτroρtl νά νικηοεl κάποιον άλλον: εlναl ή τραγωδία 'Γης Ίνδίας, μετά άπό τήν άγγλική ν[κη τού Plassey (1757), άρχή 1Jιάς νεας έποχης γιάτήν 'ΑννλΙα καί τόν

99

Τ& 6άρας τού άρ,

κόσμο όλόκληρο. Όχι mειδή τ6 Pla$sey (ή καλύτφα τό Palassy, I(ovτά στήν σημερινή Καλκoύrτα) στάθηκε μια tξαιρετlKή ν(κη. "Ας ποΟμε, χωρΙς κομπα· σμό, ότι ό Dup!efx η ό BU$$Y τά εααν καταφέρει έξ ίοου καλά. 'Αλλά ,ό P!assey είχε τεράστιες συνέπειες, και τα μεγάλα -γεγονότα έχουν αίrrό άιφιθως το γνώ-­

ριομα: εχoιw συνέχεια. Τό Τδιο, ό 'Παράλογος Πόλεμος ΊΌι) 'Οπίου (1840-1842) θα σημαδέψει 7ήν όρχή Ινός Qliliνo: <tόvlο6ητrαςι> για τήν K(vα, πού cJvaI ά­ποικία χωρις καί νά εΤν(ιι. Όσο Υιό τό 'Ισλάμ, χρεωκόπηαε σrό σύνολό του τόν 190 αΙώνα, άν έξαιρέσεl κανείς, κι αυτό twaI συζητήσιμο, τήν Τουρκία. Ί';λλά ιΊ Κίνα, ή '['Ιδία, τό 'Ισλάμ (σrα διάφορα η.ιήμστό το!,)}, <m.ι:rηoov την άνεξαρτησία τους μι. τίς σπανωτές ό'ποιττη)ικlοπσlήοεlς: ιιετό: το 1945. Όρίστε τi κάνει, στό μάτια τών σημερινών (wθρω,των, ής: όλλεπάλληλες:

ουγκρούσεις νά παίρνουν άναδρομlκά' τή μορφή έϊn::ισοδίων, άνεξάΡτητα ό1rό τή διόρκεια τους. 'Αργά ή γρήγορο, όλοκληρώνοντσι. ~γaτερα, !.να ώραίο πρωΙ καταρρioνν σαν σκηνικό θεάφου. ~Oλη αύτή ή ύπερcmλaUόΤεοοη του πtrtρωμοοv, άπ/ιό ΠG!χvίδι δυνάμεων,

άλλαγής τάσεων η βαρύτητας δtν έχει νό κάνει όπόλυτα μέ άριθμοός. 'Ωστό­σο ό όριθμός θά είχε μέ τό πέρασμα των αίώνων να πεi τό λόγο του. -Ας μήν τό ξεχvάlJε. Ό ΊWKός βίος Βρίσκει Εδώ μια όπό τις 1'fλέQv όμαλtς έΡμηvtiες του, Υιό τήν άΚΡί6εl{l ίνα άπό ίά όΡΗ): του, μιό όπά ης σταθερές του, -Αν παραθλέψει κανείς 'Ιό ρόλο 706 πολέμου, έξαφανίζεl άμέσως ένα όλόκληρο κοινωνικό, ττσΛιηκό. ποΛιτισμικό {θρηοκευηκόί τοπ!ο, Κaί ΟΙ ίδιες ΟΙ συναλλα~ Υές χάνουν τό νόη:μά τους, tπaδή εΙναι συχνά άνιmtς. Ή Είιρωπη δέν μπορεϊ νά γίνει κατανοητή χωρίς τ<.)(1ς δοόλους l'ης καί 'Tr., ι.'rno60υλωμένες ο' αύτήν οΙκονομίες, *Η ή Κίνα. χωρίς νά λάθει Kανεfς: ι'm' όψιν τήν τραχύτητα των η;ιmκών της πολπισμών πού άλλη1l00υγιφούοντσl ή τΙς μακρυνές χιbρει.; πού ζουν όποταγμένες μέσα σrήν δlκη της τροχιά, ~Oλα σίrrά βαραίνουν στήν πλάστιγγα τού υλικού 6[ou. Συμπερασματικά. ας πούμε δτι χρησιμοποιήσαμε τόν όρισμά Υιό νά δώσου­

με μιά πρώΊ'η εΙκόνα τού διαφοροποιημένου πεπρωμένου τού κόσμου όναμε-­οα σrόν 150 καί τόν 180 αΙώνα. ΟΙ &νθρωrrοι διαφουνη:.ιl Ιδώ σέ μεγάλες όμάδες, τόσο άνισα έξoπλιoμΕVες ότtένά\l'l'ι O'tήν καθημερινή τους ζωή, όσο καΙ ΟΙ διάφορες όμάδες σr6 έοωτφlκό μιάς δεδομένης κοινωνΙας. Παροιισιά­ζovrαι έτσι aτήν παγκόσμια δlάσrαoη Tol.)(), μiα-μία, έκεϊνες ΟΙ ΠΡοσωπlκότη· τες 1TOιJ θδ oυνιwτήσoυμε σriς σελίδες. πού θά άκοΛQuθήQΟUV κα! 1YOU 66 ξσνο6ΡQίψε άκόμη πληρέστερα ωόν δεύτερο τόμο, ό:φιερωμένο σrΙι;: ι<ορυ· φει;: τού 0lκονομικο6 βlου καί σrόν καητταΛlομό, ττου πoΛU βιαιότερα άτr' ό,τι ό vλncός 6ίος pofpaaav τόν κόσμο σι άνεrπυγμένες και σέ καθυστερημένες περιοχές, σύμφωνα με μιά κατάταξη πού μάς τήν έκανε οΙκεία ή δραμαηκη πραγμοτlκόΤηΎα τού σημεΡ1VOυ κόσμοΙ).

100