1

Bosanski jezik i književnost ( 5 časova sedmično, 185 časova godišnje) UVOD

Nastavni sadržaji Plana i programa bosanskog jezika 5 (peti) razred osnovne škole nastavak je ranijih sadržaja, proširen i produbljen sa ciljem usvajanja novih znanja od strane učenika u procesu afirmacije njegove govorne i pismene kulture. Književno-jezičko obrazovanje učenika omogućava da pravilno razumije i usvaja znanja iz svih naučnih oblasti, da razvija intelektualne i kreativne sposobnosti, da književno-jezička znanja primijeni u praksi metodama naučnosti i operativnosti, služeći se naučnom terminologijom i tehničkom semiotikom. Nastava i nastavni sadržaji bosanskog jezika i književnosti osobita su konstituanta nacionalnog identiteta Bošnjaka u evropskim i svjetskim društvenim okvirima, a ujedno i najznačajniji afirmativ u njihovoj historijskoj dijahroniji i sinhroniji. Nastava bosanskog jezika i književnosti, sem obrazovno-naučne uloge, ima i društvenu funkciju, prije svega formiranje humane, duhovno i radno sposobne ličnosti učenika, odnosno čovjeka visoke etičke i kreativne kulture, kvalitetnog znanja i pravilnog mišljenja, spremnog da bude faktor progresa u savremenoj društvenoj zajednici. Nastavni plan i program za predmet Bosanski jezik i književnost uspostavljen je po funkcionalnim principima (kontinuitet, korelacija, integracija, vertikalno-spiralni tok.) U programskim sadržajima srednje mjesto zauzima književnost i jezik Bošnjaka, u kontekstu izučavanja književno-jezičke tradicije evropskih naroda. U programu su zastupljeni najznačajniji predstavnici bošnjačke književnosti, kao evropske i svjetske književnosti. Sadržaji iz oblasti teorije književnosti i stilistike obrađuju se sukcesivno u toku interpretacije i analize književnih djela. Posebna pažnja se posvećuje kreativnom uvođenju učenika u tehnike interpretacije i njihovom osposobljavanju da razumiju književnoumjetničke pojave. Nastavnikove informacije su vrlo značajne, a moraju biti potpune, sadržajne, konkretne i prilagođene toku i tipu časa. Kako školska lektira, tako i djela koja su prdviđena za domaću lektiru interpretiraju se po istoj metodologiji, na osnovu predhodnog čitanja i pripreme učenika na samoradnju. Interpretaciju djela, kao diskusija može biti individualna i u grupama – razvrstana po temama ili drugim književnoumjetničkim kriterijima. U proučavanju jezika i jezičkih sadržaja (jezika u upotrebi i jezika u književnom djelu) posebna pažnja se posvećuje osposobljavanju učenika da razumiju fonološke, morfološke, leksičke, sintaksičke i stilske karakteristike, tvorbene modele kao i jezčku polifoniju i slikovitost, jezičku kreaciju, kao i razliku narodnog i standardnog književnog jezika i njegove norme.

2

Za uspješanu obradu nastavnih sadržaja iz predmeta Bosanski jezik i književnost najproduktivni je postupak rada na tekstu književnog djela, prilaženje djelu sa umjetničko-jezičkog aspekta. Principom čitanje djela i pripremom za čas, uz asistenciju nastavnika, učenik stiče pravilnu sliku o piscu i vremenu, nastanku djela i društvenim prilikama o kojima pisac govori. OPŠTI CILJEVI

Osnovni cilj nastave Bosanskog jezika i književnosti u 5 (petom) razredu osnovne škole je stjecanje znanja, kao i primjena znanja u procesu školovanja, u svakodnevnom

životu i standardima savremenog društva. Također, cilj nastave bosanskog jezika i književnosti je proširivanje znanja kako u školovanju, tako i u životnom iskustvu (onom izvan škole, u porodici i društvu.) S obziro da su bosanski jezik i književnost prirodni i historijski afirmativ nacionalnog identiteta Bošnjaka, važni isto toliko koliko su važni i drugi jezici i literature u svijetu za ostale nacionalne kulture, te oni u ovom diskursu čine temeljnu civilizacijsku tekovinu multikulturalnosti. Nastavni plan i program bosanskog jezika i književnosti ima, kao opšti cilj, osmišljavanje uzajamnosti književno-jezičkih kultura kao vrijednost duhovne nadgradnje svjetske zajednice naroda. POSEBNI CILJEVI Nastavni plan i program bosanskog jezika i književnosti za V (peti) razred osnovne škole, sem opštih ima i posebne ciljeve: 1.1. Učenici treba da razumiju nastavak jezika i njegov značaj u komunikaciji, kao i upotrebu jezika u umjetnosti, njegovu slikovitost,

metaforičnost, ritmičnost, simboliku. Osobito je važno da učenici razumiju razvoj bosanskog jezika, u okviru balkanske jezičke zajednice, od njegove narodne do književno-umjetničke norme i savremenih standarda.

1.2. Tokom nastavnog procesa učenici treba da nauče princip izgovaranja i pisanja riječi i rečeničnih struktura, da poznaju gramatičke kategorije riječi, da razumiju tvorbu riječi , da shvate odnos riječi u sintaksičkom diskursu, da razumiju metaforička značenja riječi, da njeguju kulturu čitanja i pisanja.

1.3. U kontekstu potrebe jezika, odnosno kulture izražavanja, učenici treba da upoznaju načine pripovijedanja, kao i analizu teksta. 1.4. Učenici treba da razviju kulturu pisanog izražavanja i da se kroz forme pisanih domaćih zadataka osposobljavaju za pisanje svih

vrsta tekstova po standardima pravopisa i pravopisnih pravila. 2. Učenici treba da upoznaju književnu tradiciju i baštinu Bošnjaka, zatim najvažnije stvaraoce u okruženju ,Evropi i svijetu. 2.1. Učenici treba da upoznaju književno-teorijske pojmove i stilsko-jezičke aspekte na primjerima školske i domaće lektire i njihov značaj za kulturu u opšte.

3

2.2. Obrada djela iz oblasti predviđene lektire ima za cilj da kod učenika razvije smisao za samostalan rad, za samostalno čitanje i proširivanje znanja, razvijanje kulture govora, slušanja i književno-jezičke interpretacije. PLANIRANI SADRŽAJI - STRUKTURA SADRŽAJA

KATEGORIJE

POTKATEGORIJE

Broj časova

Svega časova

%

J E Z I K

Morfologija (sistem morfema) Morfologija (vrste riječi) Leksikografija i leksikologija Sintaksa Domaći zadaci

5 28

4 2 4

43

21,00

JEZIK U UPOTREBI (KULTURA IZRAŽAVANJA

Tipovi vezanog teksta Pisani zadaci Domaći zadaci Vježbe pravopisa

6 12

4 4

26

14,15

KNJIŽEVNOST I LEKTIRA

Prvi pisani spomjenici Književnost srednjeg vijeka –bošnjačka epigrafika Književnost Bošnjaka BiH i Sandžaka Domaći zadaci Narodna književnost Bošnjaka Književnost u okruženju i svetska književnost Lektira

4

6 55 6 20

12 6

109

60,13

MEDIJSKA KULTURA

Televizija, radio, telefon, internet Pozorište, melodrama, opera i balet, film Medijska periodika

2 4 1

7

4,72

U K U P N O Č A S O V A

185

185

100

4

OPERATIVNI CILJEVI NASTAVNIH SADRŽAJA

1. KATEGORIJA: J E Z I K (43 ČASA) Potkate-gorije

SADRŽAJ

Specifični objektivi

Očekivani rezultati

Među-predmetne veze

Morfo- logija (sistem morfema) (5 časova)

1.1. Morfemi i riječi kao morfološke jedinice (2 časa) Određenje morfema i određenje riječi, odnos između morfema riječi kao odnos između konstituanta i integranta, riječ kao složena jedinica.

1.2. Vidovi analize riječi (1 časa) Morfemska analiza riječi, korijeni, afiksi, tvorbene osnove, derivacijski morfemi, morfološke analize riječi, osnove, gramatički morfemi.

Sticanje znanja iz morfologije, razumijevanje tvorbe riječi i njihove primjene u sintaksičkom i stilističkom diskursu. Analitičko razumijevanje tvorbenih modela riječi, značenja i funkcija morfema u fonostilistici i morfostilistici.

Učenici treba da: U kontekstu jezičke percepcije i jezičke produkcije razumiju specifičnosti morfološkog sistema bosanskog jezika – da poznaju njegovu tvorbu i mogućnosti morfološke interakcije, njegove tvorbene modele, leksičke semantičke distinkcije i leksičku sinonimiju kao rezultat odnosa između morfemskih

Gramatike stranih jezika (mofološki sistem) Matematička lingvistika Matematička poetika

5

Morfo- logija (vrste rijči) (28 časova)

1.3. Način tvorbe riječi (2 časa) - izvođenje: sufiksalna, prefiksalna, prefiksalno-sufiksalna tvorba; - prosto slaganje, srastanje, preobrazba. 1.4. Kriteriji za klasifikaciju riječi i podjela na njima zasnovane karakteristike (1 čas): - gramatičko-sintaksičke: imenice, zamjenice, pridjevi; - morfološke: promjenljive, polupromjenljive, nepromjenljive. 1.4.1. Imenice (7 časaova) Semantičke, gramatičke, tvorbene i stilističke karakteristike; klasifikacija imenica po značenju i morfološkim osobinama; deklinacija imenica; morfostilistika roda, broja, padeža.

Razumijevanje mofološke fleksije u tvorbenom sistemu bosanskog jezika. Sticanje znanja o klasifikaciji vrsta riječi bosanskog jezičkog sistema, njihovim gramatičkim, semantičkim i stilističkim karakteristikama i funkcijama u raznim vidovima upotrebe jezika; razumijevanje morfoloških i semantičkih distinkcija između gramatičkih kategorija riječi, analitičko pronicanje u njihove sintaksičko-semantičke odnose.

konstituenata i integranata (korijen, osnova, morfemske jedinice, derivacijski morfemi, morfološka struktura riječi). Poznaju i razlikuju sve gramatičke kategorije riječi i njihove gramatičke i stilističke funkcije, osobine deklinacije odnosno konjugacije nekih gramatičkih kategorija i nepromjenljivost kao alternaciju, morfostilistiku roda i broja, interkatego-rijsku gramatičku i semantičku klasifikaciju, tvorbeno prestrukturiranje i morfološku interakciju i dinamiku.

6

Skup riječi u rečenici Rečenice u govornoj upotrebi Sastav rečenica, -proste rečenice -glagolski i imenski predikat, -složene rečenice Skup riječi u rečenici Imenički dodaci: - atribut, - apozicija Glagolski dodaci: -priloške odredbe -objekat Imenice Izvedene i neizvedene imenice Promjena imenica -nominativ -genitiv -dativ -akuzativ -vokativ -instrumental -lokativ

7

1.4.2. Zamjenice (3 časa) Semantičke, gramatičke, tvorbene i stilističke karakteristike; klasifikacija zamjenica po značenju i morfološkim osobinama; deklinacija zamjenica; morfostilistika roda (mocija roda), broja, padeža; mogućnosti tvorbe zamjenica. 1.4.3. Pridjevi (4 časa) Semantičke, gramatičke, tvorbene i stilističke karakteristike; klasifikacija pridjeva po značenju; pridjevski vid, komparacija pridjeva, deklinacija pridjeva; morfostilistika roda (mocija roda), broja, padeža; tvorba pridjeva – stilistika pridjevskih tvorenica. 1.4.4. Brojevi (1 čas) Semantičke, gramatičke, tvorbene i stilističke karakteristike; značenja i vrste brojeva, tvorbe i promjena. 1.4.5. Glagoli (7 časa) Semantičke, gramatičke, tvorbene i stilističke karakteristike; klasifikacija glagola po semantičkim i morfološkim kriterijima, po prelaznosti radnje i vidu; glagolski oblici (konjugacija) i njihova stilistička svojstva; perfektivizacija i imperfektivizacija glagola.

Razumiju sve vidove morfološke analize koje se temelje na jezičkim aktivnostima slušanja, čitanja, govora i pisanja na ortoepiji i tekstovima različitih vrsta.

8

1.4.6. Prilozi (1 čas) Semantičke, gramatičke, tvorbene i stilističke karakteristike; klasifikacija prijedloga po značenju i funkciji. 1.4.7. Prijedlozi (1 čas) Semantičke, gramatičke, tvorbene i stilističke karakteristike; klasifikacija prijedloga po semantičkim i morfološkim kriterijima. 1.4.8. Veznici (1 čas) Semantičke, gramatičke, tvorbene i stilističke karakteristike; klasifikacija veznika po značenju i funkciji. 1.4.9. Uzvici (1 čas) Semantičke, gramatičke, tvorbene i stilističke karakteristike; klasifikacija uzvika po semantičkim i morfološkim karakteristikama. 1.4.10. Rječce i partikule (1 čas) Semantičke, gramatičke, tvorbene i stilističke karakteristike; klasifikacija po značenju, strukturi i funkciji.

9

Leksiko- grafija i leksikolo- gija (4 časa)

1.5.Riječi kao leksikološke jedinice (1 čas) Leksikologija i leksikografija kao lingvističke discipline, osnovni vidovi leksičkog značenja (denotativno, konotativno i kontekstualno značenje). 1.6. Leksički sastav jezika (1 čas) Aktivna i pasivna leksika, arhaizmi i neologizmi, književna i dijalekatska leksika, vulgarizmi, tuđice i posuđenice, sinonimi, homonimi, antonimi, žargonizmi, frazeologizmi; tehnološka leksika (kompjuter i internet, razni tehnički aparati i instrumenti, kosmička tehnologija; akronimska leksika; razvitak i univerzalnost tehnološke lingvistike i tehnološke komunikacije).

Sticanje znanja o leksikološkim i leksikografskim specifičnostima bosanskog jezika u kontekstu njegovog lingvističkog sistema; upotreba leksičkih jedinica u raznim vidovima kulture izražavanja. Poznavanje morfoloških i semantičkih distinkcija između književne i dijalekatske norme bosanskog jezika, jezičke transliteracije i transformacije u stilogenoj funkciji; razumijevanje univerzalnosti tehnološke leksike.

Poznaju leksički sastav bosanskog jezika, njegovu narodnu osnovu i njegov standardni diskurs, njegovu funkciju u umjetničkim I naučnim djelima, njegovu dinamiku u govornoj komunikaciji, međujezičku i međudijalekatsku srodnost sa

susjednim jezičkim sistemima bliskog porijekla.

Razni tipovi rječnika (strani jezici, naučne oblasti)

10

Domaći zadaci (4 časa)

1.7. Rječnici (vrste, funkcije; 2 časa) Tipovi rječnika; jezički rječnici – tipovi jezičkih rječnika; jednojezični, dvojezični, višejezični; opisni, historijski, 1.8. Teme iz morfostilistike i leksikologije, funkcija morfema, funkcije vrsta riječi, upotreba rječnika, sakupljanje i sistematizacija lokalne leksike, distinkcija između dijalekatske i književne leksike, i sl.

Afirmacija znanja o tipovima rječnika bosanskog jezika, o dvojezičnim i višejezičnim rječnicima, njihova primjena u pisanoj i govornog komunikaciji. Čitanje i slušanje, diskusija na nivou odjeljenja ili u grupama (tematske diskusije, kultura dijaloga).

Znaju da se koriste raznim tipovima rječnika bosanskog jezika, kao i rječnicima drugih jezika, u govornoj i pisanoj komunikaciji – u situaciji jezičke recepcije, produkcije i interakcije, obogaćujući svoj leksički fond i svoju jezičku kreaciju. Samostalno istražuju i upoznaju morfostilističke i leksikološke resurse bosanskog jezika i njegovih dijalekata, razlikuju i kompariraju lokalnu i književnu leksiku.

Leksičke i sintaksičke specifičnosti prêdmētā i njihove jezičke korelacije.

11

2. KATEGORIJA: JEZIK U UPOTREBI (26 časova) Potkate- gorije

SADRŽAJ

Specifični objektivi

Očekivani rezultati

Među- predmetne

veze

Tipovi vezanog teksta (6 časova)

2.1. Pripovijedanje kao tip vezanog teksta (2 časa) Tipovi pripovijedanja, uloga glagolskih oblika. Razvijanje događaja u vremenskom slijedu. Razvijanje rečenica u pripovijedanju, lančana (sukcesivna) veza. Raznovrsnost predikata, uloga vremena, dinamičnost, hipotaksa. Komunikativna povezanost rečenica u pripovijedanju (modeli). Gramatički rod rečeničnih komponenata (formalno-gramatički rod riječi). Tipovi pripovijedanja. Interpunkcija i intonacija vezanog teksta tipa pripovijedanja. Funkcija inverzije i interverzije u pripovijedanju. Logičan tok razvijanja misli, emocionalnost, deskripcija, stilistička transpozicija i

Pripovijedanje kao oblik pisane i usmene kulture izražavanja, struktura pripovijednog teksta, stilsko-tematski tipovi (kritika, esej, anotacija, recenzija).

Čitaju, pišu i razumiju različite tipove tekstova (vijest, reportažu, esej, veće naučne i umjetničke tekstove, anotaciju, recenziju), jasno izražavaju misli i ideje, pravilno organizuju svoju govornu strategiju koristeći različite forme deskripcije i naracije, primjenjuju pravopisne norme, razumiju i upotrebljavaju nelinearne elemente tekstova (tabela, dijagram).

Stilistika Retorika Teorija književnosti

12

transformacija gramatičkih oblika i sintaksema, sažetost, predmetnost i mjera (norma) pripovijedanja, izbor teme i odnos prema upotrebnoj funkciji jezika, jezik pisca i jezik likova u književnom djelu, književna jezička norma i dijalekteme u pripovjednoj funkciji i praksi. 2.2. Kritika (2 časa) Vrste (književna, pozorišna, filmska i dr.). Jezička organizacija teksta kritike. Esejistički vid književne analize. 2.3. Anotacija (1 čas) Kratka karakteristika umjetničkih svojstava književnog djela. Oblikovanje anotacije pripovijedaka, romana, drama, poetskih jedinica (oblika) i pjesničkih zbirki. Oblikovanje anotacije naučnog djela, kao i drugih oblika pisanog izražavanja. 2.4. Recenzija (1 čas) Recenzija kao razvijen tip karakterizacije i analize umjetničkih svojstava djela. Oblikovanje recenzije, zakonitosti i postupci u iznošenju sudova i njihovoj argumentaciji. Stavovi recenzenata.

13

Pisani zadaci (12 časova) Domaći zadaci (4 časa) Pravopisnevježbe (4 časa)

2.5. Četiri školska pisana zadatka (dva u prvom i dva u drugom polugođu; jedan čas za pripremu, jedan za izradu pisanih zadataka, jedan za ispravku). Tematika zadataka: - iz svakodnevnog života i radne prakse učenika; - iz oblasti učenikove jezičke i književne kulture; - demokratski resursi i humanizam, ravnopravnost polova, međuetnička ravnopravnost, i sl. 2.6. Teme iz diskursa pismenog izražavanja učenika (pisanje eseja, kritike, anotacije, recenzije). Pisanje zareza (atribut, apozicija) Upotreba velikog slova, Pisanje upravnog govora, Pisanje uzvičnika i upitnika, Pisanje naziva ulica, ustanova, časopisa, knjiga...

Provjera pismenog izražavanja učenika i afirmacija daljih aktivnosti za unapređenje njihove pismene kreativnosti. Čitanje, slušanje, recepcija, zapisivanje, opažanje, izvori, prikupljanje i sistematizacija, afirmacija samostalnog mišljenja, kreativna diskusija. Upoznavanja umetnutih dijelova rečenice i njihovo pravilno pisanje

Stiču trajnu kulturu pismenog izražavanja (do najvišeg stepena pismenosti). Stiču vještine pisanja eseja, recenzija, anotacija, medijskih tekstova (vijesti, reportaža, i dr.). Stjecanje znanja iz pravopisa

Historija Geogafija Sportsko obrazovanje Film Pozorište Razni predmeti i predmetne oblasti

14

3. KATEGORIJA: KNJIŽEVNOST (109 časova) Potkate- gorije

SADRŽAJ

Specifični objektivi

Očekivani rezultati

Među- predmetne

veze

Književ- nost Bošnjaka BiH i Sandžaka

3.1.1. Bošnjačka književa tradicija -prvi pisani spomenici (4 časa) - kniževnost srednjeg vijeka (bošnjačka epigrafika) (6 časova 3.1.2. Narodna književnost (20 časova) Lirska pjesma ( sevdalinka), (3 časova): Djevojka i behar, Djevojka je ružu brala, Po Taslidži pala magla, Uspavanka (romska narodna pjesma) ( 1 čas) Balade i romanse: Usrid šehera u srid Banje Luke ( 1 čas). 3.1.3. Bošnjačka epika (10 časova) Mujo Hrnjica ženi brata Halila, (2 časa) Tale Ličanin dolazi u Liku (2 časa) Ženidba Smailagić Meha – Avdo Međedović (odlomak iz epa (3 časa) Đerzelez Alija i vila 81 čas) Udadba Ajke Sinanbegove (2 časa) . 3.1.4. Bošnjačka narodna proza (5 časova)

Najstariji oblici bošnjačke pisane književnosti – prvi pisani tragovi i spomjenici, Bošnjačko usmeno stvaralaštvo (lirsko i epsko) – vrste, karakteristike, jezik; epski opus Avda Međedovića; usmeno stvaralaštvo Bošnjaka BiH i Sandžaka.

Poznaju bošnjačku književnu tradiciju, njene književne oblike i važnije bošnjačke stvaraoce na orijentalnim jezicima, kao i važnije predstavnike alhamijado književnosti (njene jezičke, tematske i poetske karakteristike).

Historija Geografija Dijalekto- logija Historija Geografija

15

Bajka o prstenu, (2 časa) Lisica i gavran, ( 2 časa) Putnik i gostioničar (1 čas)

Savremna bošnjačka književnost (55 časova)

3.1.5. Književno stvaralaštvo na bosanskom jeziku u BiH i Sandžaku. Refleksi narodne i svjetske književnosti zapadnog i istočnog tipa. Uticaj zapadne i istočno-islamske kulture na razvoj književnosti kod Bošnjaka (nastavnikova informacija u formi komparativne obrade naznačenog paralelizma) Teme iz diskursa književnog stvaralaštva Bošnjaka BiH i Sandžaka(predstavnici, književni oblici i vrste, jezička komponenta, ideje – istraživačka i ebatna forma rada u parovima ili grupama.) Majka - Zija Dizdarević, Zemlja- Husein Bašić, O pero- Nerkesi, Neka nam oproste trave- Izet Sarajlić, Selmanova kruška- Ismet Rebronja, Prvi Snijeg- Osman Đikić, Hrt- Ćamil Sijarić, Srebrena česma- Džemaludin Latić, Otac s kišobranom- Ismet Bekrić,

Bošnjačka književna komponenta u diskursu ideja između istočne i zapadne književnosti.

Historija Geografija

16

Sijelo mudraca- Nedžad Ibrišimović, Tri lica moga oca - Rizo Džafić, Kiša – Enes Kišević, NIKO – I – Ništa – Alija Isaković, San – Bisera Alikadić, Lađarski put – Alija H. Dubočanin, Svici – Kasim Deraković, Roman o novčiću (odlomak) – Kemal Mahmutefendić,Različak- Enisa Osmančević Ćurić, Veliki pljusak- Husein Kikić, Kuću kućom čine djeca – Muhidin Šarić-Majstorija – Advan Hozić, Odijelo- Ibrahim Kajan, Za obraz- Alija nametak, Vodeni cvijet- Ahmet Hromadžić, Vučja gora (odlomak) Safet Sijarić, Đaci pješaci- Vefik Hadžisalihović, Dok se dvoje svbađaju, treći se koristi – Abdulah Sidran, Slika Isfahana – Zuko Džumhur, Hasanaginica – Alija Isaković, Bašta sljezove boje – Branko Ćopić,

17

Svetska književnost (12 časova)

3.2.Književnost u okruženju ( književno stvaralaštvo susjednih naroda), (6 časa) Danilo kiš – Ulica divljih kestenova, Ivo Andrić – Knjiga, Dušan Radović – Kapetan Džons Piplfoks (odlomak), Miroslav Antić – Plavi čuperak, 3.3. Evropska i svjetska književnost (6 časova) Danijel Defo – Bijeli ljudi u blizini, Žil Vern – Dvadeset hiljada milja pod morem (odlomak), Oton Župančić – Da je meni drvo biti,, Vilijam Sarojan – pet zrelih krušaka, Halil Džubran – Himna cvijeta, Erih Najt – Nije na prodaju (0dlomak). Nikola Martić – Staza proljeća.

Bosanskohercegovačka književno-jezička komponenta u diskursu ideja zemalja i književnosti u okruženju.

rodoljubiva, satira,), dramske vrste (komedija, tragedija, drama), prepoznaju razlike između narodne (usmene) i pisane (autorske) književnosti Razumiju književno-historijske i stilske odlike poetike, poznaju važnija djela evropskoe i svjetke, književne rodove (liriku, epiku, dramu), razlikuju vrste lirske poezije (opisna, misaona, ljubavna,

Razumiju ideje narodnih književnih oblika, njihove reflekse na bosanskohercegovačku književno-jezičku tradiciju,odnosno na ukupni bošnjačkulturno-etnički resurs.

18

Lektira

6 (časova)

3.5. Domaća lektira Tajne djedovog mlina - Bajruzin Hajro Planjac, Darovi (izbor priča) – Zaim Azemović, Pisma sinu Samiru – Rasim Ćelahmetović, Onaj koga nema – Memed Đedović, Moja nevidljiva drugarica – Zekerija Tamir, Pešter – Bisera Suljić Boškailo, Pjesme iz provincije – Safet Hadrović Vrbički, Priče iz daljine – Refik Ličinba, Pendžeri – Redžep Nurović

O pročitanom djelu učenik treba da napiše osvrt. O napisanom osvrtu u kontekstu analize djela, učenici će razvijati diskusiju u formi individualnog izlaganja ili u grupama – po tematskom principu. Afirmacija interesovanja za književno stvaralaštvo svih naroda svijeta.

Pročitaju djela planirana kao lektira, napišu o njima bilješku, razvijaju trajne navike kulture čitanja i razumijevanja umjetničkih i drugih djela. Na primjerima književnih djela i književne percepcije afirmišu demokratičnost i humanizam, ravnopravnost polova, rasa, religija i kultura svih nacionalnih zajednica.

Historija Filozofija Sociologija

19

Napomena: Obavezno je obraditi šest djela, po izboru učenika, uz konsultaciju sa nastavnikom. Učenici se koriste knjigama iz školskih i drugih biblioteka.

Za proširivanje i produbljivanje znanja koriste savremena sredstva medijske tehnologije. Razumiju i koriste medijaciju tekstova (prepričavaju, sažimaju i rezimiraju interakcije tekstova, izdvajaju ključne riječi), razumiju figurativnu upotrebu jezika u književnom tekstu, prepoznaju rečenične konstituente u sintaksičkim strukturama, razvijaju sopstvenu književno-jezičku kreaciju.

Internet Film Radio i TV

20

4. KATEGORIJA: MEDIJSKA KULTURA (7 ČASOVA) Potkate- gorije

SADRŽAJ

Specifični objektivi

Očekivani rezultati

Među- predmetne

veze

4.1. Televizija, radio, telefon, internet (2 časa) Upotreba, funkcija i značaj savremenih elektrotehnoloških sredstava komuniciranja. Jezici savremene elektrotehnološke komunikacije (tzv. vještački jezici), kodifikacija prirodnog jezika, njihova gramatičnost // negramatičnost u kontekstu tehnološke lingvistike. Oblici TV i radio komunikacije (vijest, intervju, reportaža). TV-drama i radio-drama (dramatizacija književnog djela). Muzička drama (melodrama, opera, balet) na TV i radio programu. Pravljenje TV i radio programa i njegova distribucija.

Sticanje znanja i vještina u rukovanju sredstvima savremene elektronske tehnologije. Praćenje književno-jezičke kulture preko sredstava medijske tehnologije i usvajanje savremenih književno-jezičkih standarda.

Stiču savremena znanja koja se realizuju na sredstvima elektronske informatike i literarne periodike, da poznaju filmsku i pozorišnu tehniku i tehnologiju transformacije umjetnosti u svim sredstvima medijske kulture.

Internet Film Radio i TV

21

4.2. Pozorište, melodrama, opera, balet, film (4 časa) Primitivni oblici pozorišta, antičko pozorište, savremeno pozorište, pozorište apsurda, lutkarsko pozorište. Melodrama, opera i balet kao pozorišne predstave. Pozorišna tehnika. Filmska umjetnost (istorijat filmske umjetnosti, vrste filmova). 4.3. Medijska periodika (1 čas) Novine, časopisi, almanasi // godišnjaci, kalendari // takvimi (funkcija, značaj, stilsko-jezičke karakteristike).

22

MEĐUPREDMETNI I MEĐUPROGRAMSKI PRISTUPI

Nastavni sadržaji predmeta Bosanski jezik i književnost za V razred, kao u prethodnim razredima, povezuje se sa programskim

sadržajima drugih predmeta, prvenstveno sa onima koji su mu srodni po tematici i ciljevima (vrste umjetnosti, društvene nauke, oblici medijske kulture i informatike, matematička poetika i lingvistika, kao i sve druge naučne oblasti kojima je jezik izražajno sredstvo).

Ova korelacija je od osobitog značaja za aspekt produbljivanja i proširivanja učeničkih znanja sticanih na časovima jezika i književnosti i vannastavnim procesima tokom života. Osobito su ove korelacije značajne za usavršavanje vještina i tipova čitanja i govorenja (izražajno čitanje, čitanje umjetničkih tekstova, vidovi govora i govorni tempo), zatim za afirmaciju kulture pisanja i slušanja, kao i za druge oblike pisane, govorne i tehnološke (informatičke) komunikacije.

Međupredmetne i međuprogramske veze mogu biti uspostavljene između nastavnih sadržaja predmeta Bosanski jezik i književnost i nastavnih sadržaja sljedećih predmeta:

Historija (sadržaji o jeziku – njegovom porijeklu i rasprostranjenosti, historijsko-dijalektološke mape, govorne izoglose i aree, pojava književnih pravaca stilističkostrukturalnih metoda u kontekstu društvenohistorijskih zbivanja, slike i tematika društvenih odnosa u umjetničkom djelu, historičnost likova, književnost kao umjetnička historija društva);

Geografija (geografsko-dijalektološke karte, izoglose u kontekstu geografske mape, društvena sredina u umjetničkom djelu i geografski prostor, geografska regija kao objekat u književnom djelu);

Umjetnost (slikarstvo, vajarstvo, muzika – odnosi između umjetničkog stvaranja sredstvima jezika, boje, zvuka, građevinskog materijala, alternativna umjetnička sredstva izražavanja, pojava i sinkretičnost umjetničkih pravaca, analoške komponente u društvenohistorijskim slikama umjetničkih djela, umjetnička terminologija u pristupu i analizi svakog umjetničkog djela, funkcije umjetničkih djela);

Ostali predmeti (korelativni odnosi mogući su i sa ostalim predmetima i njihovim nastavnim sadržajima – u realizaciji i primjeni jezičkih normi i pravopisa, u semiotici jezičkih dinstinkcija, u kulturi čitanja, govorenja, pisanja i slušanja);

Korelativni odnosi se uspostavljaju između jezika i književnosti i sredstava medijske kulture (televizija, radio, internet, pozorište, film, medijska periodika).

Nastavnici jezika i književnosti i nastavnici drugih predmeta treba da uspostavljaju korelaciju među nastavnim sadržajima koji su predviđeni operativnim ciljevima, kao i sve druge oblike međuprogramske saradnje tokom cijele školske godine.

23

METODOLOŠKA UPUTSTVA

Nastava bosanskog jezika i književnosti može se uspješno realizirati upotrebom (primjenom) više nastavnih metoda u procesu obrazovanja. Radna praksa je pokazala da su dobri rezultati i dostignuća postizani primjenom različitih nastavnih metoda, gdje svaka ima svoju specifičnu funkciju i kreativnu vrijednost.

Tokom nastavnog procesa učenicima treba prezentirati one sadržajne jezičko-literarne vrijednosti koje će im biti potrebne za dalje nivoe školovanja, za stjecanje opšte kulture i znanja u životu.

Kao posebna metodološka aktivnost nastavnika je da učenike motiviše da sami rasuđuju i donose zaključke pri obradi nastavnih jedinica u kontekstu širih programskih sadržaja.

Nastavnik treba da upozna i uvažava pedagoško-psihološke sposobnosti učenika i da u radnom procesu upotrebljava odgovarajuće didaktičko-metodičke principe. Osobito je značajna didaktička formula da je učenik uvijek u centru obrazovno-radne kreacije, koju nastavnici i ostali pedagoški radnici uspostavljaju primjenjujući afirmisane metodološke standarde. Tok jezičko-literarne didaktičke komunikacije treba da ima metodički smjer: nastavnik – tekst – učenik ili učenik – tekst – nastavnik. U metodičko-kreativnom kontekstu je i individualna komunikacija: učenik – tekst. Također je produktivna i posredna i neposredna komunikacija: izvor, prenosilac, kanal, primalac – cilj.

Sem opštih metoda, savremena nastava jezika i književnosti ima i svoje posebne metode. Od mnogih metoda koje se mogu primjenjivati u nastavi bosanskog jezika i književnosti, primjenljive su sljedeće:

- metoda čitanja i rada na tekstu (tekst-metoda); - metoda razgovora (dijaloška); - metoda izlaganja i objašnjavanja (monološka);

- metoda praktičnog rada (metoda naučnog istraživanja: oblast jezika // dijalektologija, prozodijskih osobina lokalnih govora, sakupljanje raznih oblika usmene književnosti, rad na sredstvima medijske tehnologije – spiker, reporter, urednik, lektor, koreograf, glumac, recitator, organizator kulturnih svečanosti);

- metoda interaktivnog učenja (simultani kompjuterski CD-programi, internet, auditivna i vizuelna tehnologija, film, pozorište);

- metoda individualniog rada učenika (učenje, istraživanje, prezentiranje individualne poetsko-jezičke kreacije); - metoda rada u grupama (učenje, timsko istraživanje, timsko prezentiranje istraživačkih rezultata, kultura diskusije i dijaloga); - kombinovana metoda (čitanje teksta, razgovor o tekstu, objašnjenje i pokazivanje).

24

Resurs nastavnih metoda u savrenmenim pedagoško-obrazovnim standardima pruža mogućnosti za širi izbor i primjenu novijih i savremenijih metodoloških varijanata. U realizaciji operativnih sadržaja nastavnik će primjenjivati najproduktivnije metode kojima se stvaraju uslovi za postizanje dostignuća najvišeg stepena.

Oblici (forme) rada

Sem ovdje izloženih metoda, u nastavi bosanskog jezika i književnosti mogu se primjenjivati i razni oblici rada, kao što su:

- individualni rad učenika (formiranje navika za samostalni rad); - rad u grupama (timski rad) i saradnja među grupama (rad na široj temi ili književno-jezičkom projektu);

- rad u parovima i saradnja među parovima (tandem rad); - rad sa svim učenicima (čitanje, slušanje, govor, pisanje); - diferencirani rad (dopunski i dodatni); - specijalni rad sa učenicima posebnih potreba (manja oštećenja vida, sluha, manje govorne smetnje); - debatne forme rada (tribine, okrugli stolovi, rasprave, diskusije, takmičenja u vještini govora, afirmacija demokratije sa

konkretnim primjerima; - naučno-istraživačke forme rada (tematika, kompozicija, sadržaj, citati i fusnote, razlika između rezimea i recenzije). - medijske forme rada (TV i radio spiker, konferansije, fotoreporter, izvještavač-dopisnik, sportski izvještač, telefonski

razgovor, čitanje internet- -tekstova);

- učenje putem raznih igara (kviz, recitali kao kolektivne igre, vještine glume kroz igru, imitacije i komične scenske sekvence, učenje na izletima – skupljanje bionimske leksike, sportske igre).

Svaka didaktička inovacija i inicijativa u nastavnom procesu su korisne, osvježavajuće i privlačne za učenike, koje nastavnik

treba da upućuje na kontinuitet i aktivnosti u učionici, školi i van škole – da čitaju, zapisuju, prikupljaju i sistematizuju leksiku, da opažaju i upoznaju sredinu u kojoj žive, da misle na nezavisan način i da argumentovano afirmišu svoja mišljenja.

Poznati didaktički principi moraju biti cilj svakog oblika nastavne prakse i postizanja dostignuća predviđenih ovim planom i programom.

25

Radna i nastavna sredstva

Sem tradicionalnih nastavnih izvora (udžbenici iz oblasti jezika i književnosti, djela pisaca koja se obrađuju ili njihovi fragmenti), u nastavi na bosanskom jeziku i književnosti, za uspješnu realizaciju programskih sadržaja, kao nastavno sredstvo primjenjuje se i druga odgovarajuća literatura (eseji, recenzije, bibliografski podaci, studije naučnog karaktera, lingvističko-dijalektološki zbornici, razni tipovi rječnika, almanasi, antologije, razni književno-jezički časopisi, i dr.).

Učenike treba navikavati da se služe odgovarajućim knjigama i literaturom u školskim bibliotekama i čitaonicama, kao i u onim vanškolskim, gdje su im na raspolaganju razna literarno-jezička sredstva.

Kompjuteri, komunikatori (direktna veza učenik – uređaj), specijalni elektronski komunikativni uređaji, elektronske učionice, kombinacija grafoskopa i respondera, kao i sva druga (savremena) sredstva, kojima škola raspolaže, mogu se koristiti u nastavi bosanskog jezika i književnosti.

U okviru nastave bosanskog jezika i književnosti potrebno je formirati odgovarajuće naučno-literarne sekcije, kao što su: naučno-istraživačka (oblast jezika, oblast usmene književnosti i drugih oblika književno-jezičkog folklora), literarna, dramska, recitatorska, novinarska, i sl.). Rad u ovim sekcijama učenicima pruža mogućnost da se koriste odgovarajućim sredstvima i da produbljuju i proširuju svoja znanja i vještine koje žele da ostvaruju u daljem životu (bavljenje glumom, režijom, žurnalistikom, medijskom komunikacijom, naučno-istraživačkim radom, pjesništvom, prevodilaštvom, menadžmentom u oblasti kulture, filmskom kulturom i tehnologijom).

Lektira, kao nastavno sredstvo, može se realizovati i proširivati na vannastavnom nivou, u okviru literarno-jezičkih i naučno-istraživačkih sekcija relevantnih za kvalitetno i kompletno izučavanje jezika i književnosti. Knjiga, kao lektira i pomoćna literatura, primarno je nastavno sredstvo.

Preporučuje se da nastavnik upotrebljava više dinamičkih sredstava koja omogućavaju razumijevanje i usvajanje nastavnih sadržaja.

26

ORIJENTACIJA ZA SAMOSTALNI RAD

Kroz sve oblike nastave učenike treba usmjeravati i osposobljavati za samostalan rad, koji se može odvijati u svim formama izvođenja nastave jezika i književnosti, primjenom različitih nastavnih metoda i upotrebom relevantnih nastavnih sredstava.

Samostalni rad učenika može se izvoditi u grupama, u parovima i individualno. Nastavnik će upotrijebiti onaj oblik koji je najproduktivniji u realizaciji određene nastavne jedinice. Razvijanje stalnih navika za temeljit samostalan rad jedan je od glavnih ciljeva obrazovno-vaspitnog procesa nastave bosanskog jezika i književnosti – za profesionalnu orijentaciju učenika, za razvijanje njihove imaginacije i radne kreativnosti, za razvijanje sposobnosti za planiranje i organizaciju rada, za uspješno rješavanje radnih zadataka, za razvijanje etičkih vrijednosti za samovrednovanje, kao i za stjecanje kreativne radne sociokulture i postizanje dostignuća najvišeg stepena usvojenosti.

Nastavnik bosanskog jezika i književnosti, u okvirima realizacije nastavnih sadržaja, spontano i sukcesivno ostvaruje dinamičke standarde za samostalan rad učenika.

Usmjeravanje učenika za samostalan rad doprinosi razvoju svestrane učenikove ličnosti.