2

Bordi Shkencor:

Prof. Dr. Rexhep Meidani (kryetar)

Dr. Pëllumb Qazimi (anëtar)

Dr. Elona Dhembo (anëtar)

Dr. Foto Duro (anëtar)

MA Arjan Dyrmishi (anëtar)

Redaktor përgjegjës:

Gentiola Madhi MA/MSc

Ky numër reviste botohet me mbështetjen financiare të Divizionit të

Diplomacisë Publike të NATO-s.

3

PËRMBAJTJA

PARATHËNIE 4

Gentiola MADHI

KUSHTËZIMI POLITIK I BE-së GJATË DEKADËS

SË FUNDIT 5

Aleka PAPA

KRIZA EKONOMIKE DHE BESIMI INSTITUCIONAL:

NJË TRAGJEDI GREKE APO PAN-EVROPIANE? 25

Robert KODRA & Enkeleda MALAJ

RREZIKU I ISIS DHE PËRBALLJA ME TË 41

Foto DURO

MENAXHIMI I EMERGJENCAVE CIVILE NË SHQIPËRI 61

George FRIEDMAN

LINDJA E MESME, NJE VLERESIM “NETO” 88

Albert HITOALIAJ

MARRËDHËNIET SHQIPTARO-AMERIKANE

NË VITET 1920-1925 96

ABSTRACTS 107

4

PARATHËNIE

Sjellim për lexuesin numrin e ri të Revistës për Çështjet Evropiane

dhe të Sigurisë, në përpjekje për të kontribuar në informimin e publikut

mbi çështjet kryesore të politikave, mbi reformat dhe performancën e

sektorit të sigurisë në përgjithësi, trendet evropiane dhe globale të sigurisë,

debatin aktual dhe të ardhshëm mbi fushat prioritare të NATO-s, sfidat e

Shqipërisë për reformimin e institucioneve dhe qeverisjes në sektorin e

sigurisë, çështjet debatuese dhe partneritetet e NATO-s me BE-në dhe

organizatat e tjera ndërkombëtare.

Tematikat kryesore të numrit të 30 të revistës përqëndrohen rreth

Mirëqeverisjes dhe Ndërtimit të Institucioneve Demokratike, si dhe

Radikalizmit Fetar dhe Ekstremizmit të Dhunshëm.

Ky volum fokusohet fillimisht tek sfidat e procesit të anëtarësimit në

Bashkimin Evropian të vendeve të Ballkanit Perëndimor dhe kriza

ekonomike që po përjeton aktualisht eurozona. Një tjetër aspekt i trajtuar në

këtë numër është nevoja për forcim të kapaciteteve për menaxhimin e

emergjencave civile dhe frenimi i përparimit të mëtejshëm të ISIS-it.

5

Gentiola MADHI

KUSHTËZIMI POLITIK I BE-së GJATË

DEKADËS SË FUNDIT

Bashkimi Evropian (BE) ka tentuar nëpërmjet procesit të zgjerimit “’vet-

riprodhimin’ jashtë kufinjve”1 dhe ka menaxhuar efektivisht përhapjen e ‘qeverisjes

(governance) së tij të jashtme’, duke vënë në dukje aftësinë për të “influencuar

rregullat që qeverisin entitetet sociale përtej kufijve”.2

Duke pasur parasysh

variacionet ekzistuese mes shteteve që i janë bashkuar BE-së gjatë dy raundeve të

fundit të zgjerimit – ku e shkuara komuniste është element që lidh të shkuarën e

këtyre vendeve – zgjedhja e BE-së për një përcaktim eksplicit të kritereve të

anëtarësimit konsiderohet si një instrument thelbësor për inkurajimin e reformave,

në kuadër të ruajtjes së uniformitetit në aplikimin e standardeve komunitare.

BE-ja ka krijuar, stimuluar dhe monitoruar vendet aspirante në respektimin e

vlerave dhe parimeve të përbashkëta, si shteti i së drejtës, demokracia dhe të drejtat

themelore. Parimi i kushtëzimit është kthyer në një pengesë për integrimin e

vendeve aplikante, por në të njëjtën kohë ky parim reflekton vetëm njërën anë të

medaljes; respektimi i parimeve të BE-së është mënyra e vetme nëpërmjet së cilës

këto shtete mund të avancojnë përpara dhe të përballen me anën tjetër të medaljes:

momentin e anëtarësimit.3 Sa më e madhe të jetë konvergjenca me standardet dhe

vlerat politike evropiane, aq më shpejt një shtet mund të anëtarësohet.4

Në përgjithësi, agjenda e zgjerimit të BE-së konsiston në një ‘proces të

bazuar tek performanca’. Përtej faktit se shteti i së drejtës dhe demokracia do të

vazhdojnë të jenë elementë thelbësor në të ardhmen, progresi i qëndrueshëm dhe

vijueshmëria e mirëndërtuar në fushën e drejtësisë dhe çështjeve të brendshme

mbeten zemra e prioriteteve të BE-së karshi vendeve aplikante.

Ky shkrim fokusohet tek zhvillimi i kushtëzimit politik të BE-së pas valës së

zgjerimit të vitit 2004. Metodologjia e studimit ka karakter cilësor dhe burimet

primare të informacionit konsistojnë në: analizën e progres raporteve, opinioneve,

1 C. Bretherton & J. Vogler, The European Union as a Global Actor, London, Routledge, 1999, p. 249, quoted

in S. Renner & F. Trauner, “Creeping EU Membership in South-East Europe: The Dynamics of EU Rule

Transfer to the Western Balkans”, European Integration, vol. 31, no. 4, July 2009, p. 451. 2Ibid. 3 O. Anastasakis & D. Bechev, “EU Conditionality in South East Europe: Bringing Commitment to the

Process”, South East European Studies Programme, European Studies Centre, University of Oxford, April

2003, p. 5. 4Ibid.

6

komunikatave, deklaratave dhe fjalimeve të Komisionit Evropian, konkluzionet e

Presidencës së Këshillave Evropianë, sikurse analizimin e traktateve të anëtarësimit

të firmosura mes Bashkimit Evropian dhe vendeve të Evropës Qëndrore dhe

Lindore (CEECs), Bullgarisë, Rumanisë dhe Kroacisë.

1. Parimi i kushtëzimit politik

Kushtëzimi politik ka përfituar një rëndësi të veçantë gjatë raundeve të

zgjerimit të BE-së. Në fakt, procesi i zgjerimit besohet të jetë stimuli i duhur për

‘modernizimin’ e vendeve ish-vendet komuniste, ku aplikimi i tij ka “veshur BE-në

me një influencë të paprecedent ndaj ndryshimit [në nivel të] kombëtar”.5 Disa

studiues pretendojnë se kushtëzimi ka evoluar si rezultat i variacionit të

konsiderueshëm mes realiteteve të brendshme të vendeve aplikante, i stimuluar

edhe nga nevoja për të ruajtur një ambient sa më uniform në nivel komunitar.

Sikurse argumenton Schmitter, koncepti i kushtëzimit nënkupton se aktorët e

jashtëm (si BE-ja) i kërkojnë shteteve sovrane konsolidimin e demokracisë si një

parakusht për realizimin e përfitimit të premtuar (anëtarësim në BE),6 dhe kjo çon

drejt mundësisë që, nëse një shtet nuk përshtatet me ‘kërkesat e vendimmarrësve të

jashtëm’, mund t’i refuzohet ose privohet marrja e shpërblimit (anëtarësimit në këtë

rast).7 Pra, duke ju referuar Ballkanit Perëndimor, kushtëzimi lindi si një ‘formulë

kushtëzuese strikte’, dhe shtetet aspirante ishin të detyruara ta përmbushnin nëse

qëllimi i tyre ishte anëtarësimi.8

Instrumenti i parë që liston kushtet e anëtarësimit, për t’u përmbushur nga

vendet aspirante, janë ‘kriteret e Kopenhagenit’ – të hartuara me qëllimin e

“minimizimit të rrezikut që zgjerimet e reja mund të bëhen të paqëndrueshme

politikisht dhe, ekonomikisht barrë për vendet ekzistuese të BE-së”.9 Kriteret e

Kopenhagenit janë të detyrueshme, të përgjithshme dhe krijojnë shumë mundësi për

interpretim; ato përfshijnë kriteret politike, ekonomike, detyrimin e pranimit të

5 A. Elbasani, “EU Administrative Conditionality and Domestic Downloading: The Limits of

Europeanization in Challenging Contexts”, Working Paper, Kolleg-Forschergruppe (KFG) ‘The

Transformative Power of Europe’, Free University Berlin, no. 2, July 2009, p. 5. 6 P. Schmitter, ‘The Influence of the International Context upon the Choice of National Institutions and

Policies in New Democracies’, in L. Whitehead (ed.), The International Dimensions of Democratization,

Oxford, Oxford University Press, 1996, pp.28-29, quoted in D. Ethier, “Is Democracy Promotion

Effective? Comparing Conditionality and Incentives”, Democratization, vol. 10, no. 1, Spring 2003, p.100. 7Ibid. 8 G. Noutcheva, “EU Conditionality, State Sovereignty and the Compliance Patterns of Balkan States”,

Paper for the 3-rd Pan-European Conference on EU Politics, Istanbul, September 2006, p.1. 9 H. Grabbe, The EU’s Transformative Power. Europeanization through Conditionality in Central and Eastern

Europe, Hampshire, Palgrave Macmillan, 2006, p.10.

7

acquis komunitar, si dhe ‘kapacitetin absorbues’ të Unionit.10

Kriteri politik i

kërkon vendit aplikant stabilitet të institucioneve në respektimin e parimeve të

demokracisë, shtetit të së drejtës, të drejtave të njeriut, dhe mbrojtjen e

minoriteteve. Kjo pajtueshmëri me standardet evropiane, dhe garantimi i këtyre

parimeve në nivel gjithëpërfshirës, nuk ishte përmendur kurrë përpara 1993 apo në

traktatet themeltare të BE-së.

Neni 49 i Traktatit të Bashkimit Evropian i dedikohet politikës së zgjerimit, e

cila i referohet qartazi pranimit dhe promovimit të vlerave evropiane nga vendet

aspirante. Ndërsa neni 2, i po të njëjtit traktat, i referohet të drejtave të minoriteteve,

përtej parimeve demokratike të shpallura nga çdo shtet anëtar i BE-së.11

Versioni

aktual i nenit 49 prezanton një klauzolë shtesë: “duhet të merren parasysh kushtet e

përzgjedhjes mbi të cilat kanë rënë dakord në Këshillin Evropian”.12

Kjo klauzolë lë

hapur mundësinë në të ardhmen për prezantimin e kushteve suplementare nga ky

Këshill.

Kushtëzimi politik konsiderohet instrument thelbësor në procesin e

evropianizimit dhe ky evolucion ka çuar në rritjen graduale të zbatimit të tij nga

vendet aspirante. Ai ka për qëllim gjenerimin e ndryshimit mes aktorëve politik në

nivel shtetëror, sikurse të stimulojë interesin e tyre në zbatimin e reformave të

promovuara nga BE-ja. 13

Në mënyrë që të gjenerojë ndryshim thelbësor në po të

njëjtin nivel, fillimisht BE-ja duhet të ofrojë një perspektivë anëtarësimi të

besueshme, çka nënkupton një ‘qëndrueshmëri normative’.14

Sipas Schimmelfennig, kushtëzimi politik, që të jetë i suksesshëm, duhet të

bazohet tek: a) ofrimi me kusht i anëtarësimit në BE; b) në rang politike të

zgjerimit, BE-ja duhet te jetë më koherente në vendimmarrje; dhe c) kosto të

përshtatshme në përmbushjen e kushteve nga pala aplikante.15

Duke pasur parasysh qasjen e përgjithshme të BE-së ndaj zgjerimit, mësimet

e marra nga raundet e shkuara të zgjerimit kanë ndikuar masivisht në procesin drejt

10 European Council, Conclusions of the Presidency, 180/1/93, Copenhagen, 21-22 June 1993, pp. 12-13. 11 S. Blockmans, “Raising the Threshold for Further EU Enlargement: Process, Problems and Prospects”,

in A. Ott& E. Vos (eds.), Fifty Years of European Integration: Foundations and Perspectives, Cambridge,

T.M.C. Asser Press, 2009, p.208. 12 European Union, “Consolidated Versions of the Treaty on European Union and the Treaty on the

Functioning of the European Union of 13 December 2007”, Official Journal of the European Union, C115, 9

May 2008, art. 49. 13 G. Noutcheva, European Foreign Policy and the Challenges of Balkan Accession: Conditionality, Legitimacy

and Compliance, Oxon, Routledge, 2012, p.17. 14 F. Schimmelfennig, “EU Political Accession Conditionality after the 2004 Enlargement: Consistency

and Effectiveness”, Journal of European Public Policy, vol. 15, no. 6, September 2008, pp.918,920. 15Ibid., p.921.

8

raundit të ardhshëm. Rritja e rëndësisë së kushtëzimit politik gjatë procesit të

zgjerimit dhe prezantimi i mekanizmave të rinj, si p.sh. standardet (benchmarks),

vërtetojnë qasjen reflektive dhe inovative të ndërmarrë nga Komisioni Evropian në

këtë sektor.16

2. Si ka ndryshuar kushtëzimi pas zgjerimit të 2004?

Në 1997, Komisioni Evropian, në Axhendën 2000, përcaktoi strategjinë e tij

të para-anëtarësimit të vendeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore. Kriteri i tretë i

Kopenhagenit i referohet specifikisht pranimit dhe zbatimit të legjislacionit të BE-

së, dhe duke qënë se ishin dhjetë vendet e CEECs, Komisioni Evropian ishte i

detyruar të përzgjidhte mënyra alternative për ruajtjen e integritetit të acquis. Këto

vende kandidate duhet të arrinin të njëjtin nivel përgatitjeje me vendet anëtare

ekzistuese deri në ditën e anëtarësimit, pra të merrnin përsipër “të gjitha të drejtat

dhe detyrimet e anëtarësimit”.17

Ndërsa në raundet e mëparshme të zgjerimit

klauzolat tranzitore kishin triumfuar mbi traktatet, këtë radhë Komisioni preferoi të

konvertonte marrëveshjet e përkohëshme në komponentë të veçantë në kuadër të

qasjes së re gjithëpërfshirëse ndaj këtyre vendeve.18

Duke pasur parasysh eksperiencen e zgjerimit të 2004, Këshilli Evropian

rimori në konsideratë kriterin e katërt të Kopenhagenit, që lidhet me kapacitetin e

BE-së në absorbimin e vendeve të reja, si dhe në nevojën e pasje parasysh të këtij

kriteri gjatë procesit të zgjerimit të ardhshëm. Në fakt, konkluzionet e Presidencës

së Këshillit deklaruan se duhet të merret në konsideratë “kapaciteti i Unionit në

absorbimin e anëtarëve të rinj, ndërsa ruhet vrulli i integrimit evropian”, sepse kjo

është në interesin e përbashkët të BE-së dhe vendeve të ardhshme anëtare.19

Në fakt,

Komisioni në Strategjinë e Zgjerimit të 2005 dhe në Komunikatën mbi Ballkanin

Perëndimor në 2006 u përball me çështjen e ‘lodhjes nga zgjerimi’. BE-ja synonte

të kryente një “proces të mirëmenaxhuar”, duke pasur parasysh “kapacitetin,

ekuilibrin e drejtë brenda institucioneve evropiane dhe duke respektuar limitet

buxhetore”.20

Si e tillë, në procesit të zgjerimit nisi të aplikohej një kushtëzim më

16 M. Braniff, “Transforming the Balkans? Lesson Learning and Institutional Reflexivity in the EU

Enlargement Approach”, European Foreign Affairs Review, no. 14, 2009, p.550. 17 K. Inglis, “Accession Treaties: Differentiation versus Conditionality?”, in A. Ott& E. Vos (eds.),

op.cit.,p.141. 18Ibid., pp.141-142,144. 19 European Council, Presidency Conclusions, Copenhagen, 21-22 June 1993, p.7. 20 European Commission, 2005 Enlargement Strategy Paper, COM(2005) 561 final, Brussels, 9 November

2005, pp.2-3.

9

rigoroz dhe me praktika monitoruese, që ndërthureshin me futjen në zbatim të

standardeve të reja.21

2.1 Zgjerimi ndaj vendeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore

Vala e zgjerimit e 2004 krijoi një sfidë të dyfishtë për Bashkimin Evropian:

së pari, numri i shteteve që synonin të anëtarësoheshin në të njëjtën kohë ishte

shumë më i lartë në krahasim me raundet e mëparshme të zgjerimit; së dyti,

prejardhja nga ish-blloku komunist kërkonte një konvergjencë të realiteteve

kombëtare drejt sistemeve politike demokratike dhe ekonomisë së tregut.22

Më herët, Këshilli Evropian i Kopenhagenit kishte deklaruar se “vendet e

asocuara nga Evropa Qëndrore dhe Lindore që dëshirojnë, mund të bëhe[shin]

anëtare të Bashkimit Evropian”.23

Ndërsa, Këshilli Evropian i Madridit i 1995 ftoi

Komisionin të hartojë një ‘Opinion’ për secilin aplikim për anëtarësim. Kjo

procedurë e re synonte të vlerësonte respektimin e kritereve të Kopenhagenit nga

aplikantët, si dhe rritjen e vetëdijes rreth kapacitetit të tyre në respektimin e

detyrimeve të anëtarësimit dhe miratimin e legjislacionit komunitar (acquis), i cili

ndërkohë ishte rritur mjaftueshëm në numër. Ky vlerësim solli në dritë çështje të

reja për BE-në, si për shembull të drejtat e pakicave në Letoni apo numri i lartë i

klauzolave kalimtare në implementimin e legjislacionit komunitar. Gjendur përpara

një situate të tillë, Komisioni Evropian investoi në përmirësimin e instrumentave në

dispozicion dhe prezantimin e ‘barrierave’ të reja për përballjen e sfidës. Në fakt,

kjo valë zgjerimi nuk ishte e ngjashme me ato të mëparshme dhe vet institucionet

komunitare duhet të vetadaptoheshin ndaj këtyre sfidave të reja të sistemeve

ekzistuese administrative dhe juridike të vendeve CEECs.

Për të paraprirë mundësinë e një skenari të tillë, në 1994, Komisioni prezantoi

në Këshillin Evropian të Esenit strategjinë e re të para-anëtarësimit, e cila

përqëndrohej tek menaxhimi i marrëdhënieve me vendet CEECs, ku faza e parë

konsistonte në firmosjen dhe zbatimin e ‘Marrëveshjeve të Europës’. Këto

marrëveshje asocimi paraqesin dispozita specifike rreth dialogun politik dhe

bashkëpunimin kulturor, përtej klauzolave të tregëtisë, konsolidimit të reformave

dhe promovimit të demokracisë përpara nisjes së negociatave. Ndihma ekonomike u

përdor si stimul për t’i afruar këto shtete më pranë BE-së, dhe fushat kryesore të

veprimit ishin përafrimi i legjislacionit, procesi i standardizimit dhe zbatimi i

21Braniff, op.cit., p. 549. 22 K.Ristova-Aasterud, “The Legal Aspects of the EU Accession Procedure and its Implications for the EU

Eastern Enlargement (From the EU Founding Treaties to the Treaty of Amsterdam)”, Iustinianus Primus

Law Review, vol. 1, no. 1, 2010, p.18. 23European Council, Presidency Conclusions, Copenhagen, 21-22 June 1993, point 3.

10

marrëveshjeve tregëtare. Marrëveshjet e Europës kishin natyrë mikse, sepse në disa

çështje tejkaloheshin kompetencat e deleguara nga shtetet anëtare, dhe kjo ishte risi

e këtij raundi zgjerimi.24

Këto marrëveshje demonstruan angazhim e shteteve në

përmbushjen e reformave dhe luajtën rol të rendësishëm gjatë procesit të

negociatave.25

Marrëveshjet mes BE-së dhe CEECs nuk përmbanin elementë kushtëzimi dhe

i lejuan vendeve ish-komuniste të merrnin automatikisht statusin e ‘vendit

kandidat’.26

Krijimi i këtij statusi shërbeu si një stimul për të përparuar në zbatimin

e reformave dhe përmbushjen e detyrimeve.

Komisioni Evropian shkoi më tej me elaborimin e një dokumenti te ri (White

Paper) në 1995, që përcaktonte kushtet që CEECs duhet të respektonin për të

“demonstruar se ata kualifikoheshin për anëtarësim në terma politik: zhvillimi dhe

forcimi i demokracisë, dhe legjitimiteti kushtetues i reformave”, si dhe reformimi i

sistemeve administrative dhe ligjore, që lejonin më pas marrjen përsipër të

detyrimeve të rrjedhura prej anëtarësimit.27

Gjithsesi, ky dokument nuk përfshiu

asnjë detyrim ligjor për BE-në për hapjen e negociatave me këto vende një herë që

ata i përmbushnin ‘detyrat’.28

Nevoja për të rinforcuar strategjinë e para-anëtarësimit u pa si hap kyç drejt

respektimit të parimit të kushtëzimit, prandaj në korrik 1997, Komisioni Evropian

publikoi “Agjenda 2000: Për një Europë më të Fortë e më të Gjerë”, që u pa si

instrument mbështetës në përcaktimin e një programi specifik për vendet e reja

aplikante. ‘Agjenda 2000’ deklaronte se, edhe nëse periudhat tranzitore apo

klauzolat deroguese do të pranoheshin, vendet CEECs duhet të përmbushnin

qëllimin e BE-së në aplikimin e acquis komunitar sapo anëtarësoheshin.29

Këshilli Evropian i Luksemburgut i 1997 shkoi më tej duke deklaruar se

“përmbushja e kritereve politike të Kopenhagenit [ishte] një parakusht për hapjen e

negociatave”, ndërsa “kriteri ekonomik dhe aftësia për të marrë përsipër detyrimet e

anëtarësimit duhet të vlerësohej në vijim, në mënyrë dinamike”.30

Gjithashtu,

shtonte se për vendet aplikante “inkorporimi i acquis në legjislacion [është] i

nevojshëm, por jo vetpërmbushës; nevojitej siguria që ky legjislacion po

24 Ristova-Aasterud, op.cit., pp. 19, 21. 25Ibid. 26Noutcheva, European Foreign Policy, op.cit., p. 22. 27 Andrews, “EU Enlargement: The Political Process”, op.cit., p. 32. 28Ristova-Aasterud, op.cit., p. 22. 29 Andrews, “EU Enlargement: The Political Process”, op.cit., p. 30. 30 European Council, Presidency Conclusions, Luxembourg, 12-13December 1997, point 25.

11

zbatohej”.31

Vëmendja vendosej mbi të gjitha tek adoptimi i acquis, si dhe tek

demonstrimin i nivelit të zbatimit të tij.32

Duke pasur parasysh numrin e vendeve aplikante, Komisioni Evropian pa të

arsyeshme prezantimin e parimit të diferencimit mes vendeve ‘kryesuese’ dhe atyre

të ‘prapambetura’ për hapjen e negociatave, vendosja në konkurrencë synonte

incentivizimin e zbatimit të reformave.33

Hapja simultane e negociatave për pesë

vendet kryesuese nuk nënkuptonte se mbyllja e procesit do të ndodhte njëkohësisht.

Ky parim favorizoi vendet kryesuese dhe vet BE-në, sepse kjo e fundit dilte e fituar

nga taktika e vonimit të procesit, për të absorbuar më mirë ketë valë zgjerimi.34

Kjo

sjellje njihet nga studiuesit si ‘përforcimi nëpërmjet shpërblimit’35

apo ‘ruajtja e

portës36

.

Për shkak të nevojës për monitorim të arritjeve në përafrimin e legjislacionit,

u krijuan dy instrumente të reja: progres raporti vjetor dhe procesi i ‘skanimit’

(screening). Të dy instrumentat ishin në dorë të Komisionin, të cilit iu rrit kështu

roli dhe influenca në procesin e zgjerimit. Procesi i ‘skanimit’ synonte identifikimin

e boshllëqeve tek legjislacionet kombëtare dhe klauzolat e mundshme tranzitore që

nevojiteshin të negocioheshin gjatë procesit të anëtarësimit; ndërkohë, progres

raportet u krijuan si instrumente vlerësues me bazë vjetore mbi “kapacitetin e çdo

aplikanti në respektimin e kritereve të Kopenhagenit dhe progresin e bërë [...] në

zbatimin e acquis”, sikurse dhe analizën e përgjithshme të adaptimit të CEECs në

sektorin e standardeve administrative dhe juridike në fuqi në vendet anëtare”.37

Partneritetet e Anëtarësimit ishin akte unilaterale të Këshillit, që përcaktonin

fushat kryesore prioritare ku vendet kandidate duhet të avanconin më tej. Ato

ndiqnin qasje specifike sipas nevojave të secilit shtet, si dhe ofronin mënyrat për

programime afatshkurtra dhe afatgjata në arritjen e prioriteteve kyçe. BE-ja synonte

që vendet kandidate të pranonin dhe zbatonin acquis evropian përpara mbylljes së

31Ibid., point 23. 32D. Phinnemore, “Beyond 25 – The Changing Face of EU Enlargement: Commitment, conditionality and

the Constitutional Treaty”, Journal of Southern Europe and the Balkans, vol. 8, no. 1, April 2006, p.17. 33 G. Noutcheva, “Enlargement Policy Towards Central and Eastern Europe, 1989-2007: Normative

Intended”, in N. Tocci (ed.), Who is a Normative Foreign Policy Actor? The European Union and Its Global

Partners, CEPS Paperback Series, issue no. 3, 2008, p. 28. 34Ibid. 35 F. Schimmelfenning, S. Engert& H. Knobel, International Socialization in Europe: European Organizations,

Political Change and Democratic Conditionality, New York, Palgrave Macmillan, 2006. 36 H. Grabbe, “Europeanization Goes East: Power and Uncertainty in the EU Accession Process”, in K.

Featherstone & C. Radaelli (eds.) The Politics of Europeanization, Oxford, Oxford University Press, 2003. 37 C. Andrews, “EU Enlargement: From Luxembourg to Helsinki and Beyond”, Library Research Papers,

International Affairs and Defense Section, House of Commons Library, London, no. 00/62, 14 June 2000,

pp. 10, 15.

12

negociatave dhe hyrjes në fuqi të traktatit të anëtarësimit.38

Këto partneritete bënë të

mundur krijimin e një forumi bashkëpunimi funksional mes BE-së dhe

institucioneve publike të vendeve kandidate, ndërkohë që ecte përpara procesi i

zbatimit të reformave dhe i mekanizmave monitorues.39

Në rastin e vendeve CEECs, BE-ja përjetoi një moment të veçantë në

historinë e politikës së saj të zgjerimit, ku preçedencë iu dha datës specifike të

anëtarësimit të këtyre vendeve, në vend të përgatitjes efektive të Unionit për t’i

mirëpritur ato.40

Gjithsesi, duhet pranuar se në valën e zgjerimit të 2004, kushtëzimi

politik ishte faktor ndryshimi dhe BE-ja pati sukses në vënien në funksion të shtetit

të së drejtës në këto shtete.41

Në një dekadë, u arrit sukses në ndërtimin e

institucioneve të pavaruara dhe në kalimin nga sistemi diktatorial në demokraci

liberale me pluralizëm politik dhe shoqëri civile aktive.42

Krijimi i mekanizmave të

rinj ishte efiçent në ruajtjen e vijueshmërisë së zbatimit të reformave dhe në

respektimin e parimit të depolitizimit.43

2.2 Anëtarësimi i Bullgarisë dhe Rumanisë

Bullgaria dhe Rumania janë dy vendet e fundit që i dhanë fund valës së

zgjerimit të vendeve CEECs. Në 2002, Komisioni publikoi udhërrëfyesit për secilin

shtet me qëllim mbështetjen e përpjekjeve të tyre në respektimin e kritereve të

anëtarësimit, identifikimin e nevojave dhe vënien në dispozicion të asistencës

financiare.44

Ky raund vuri në dukje nevojën e aplikimit të disa ‘klauzolave të

minutës së fundit’. Këshilli Evropian i dhjetorit 2004 aprovoi lejimin e periudhave

tranzitore më të gjata, që krijonin mundësinë për këto shtete të gëzonin të drejta dhe

detyrime të ndryshme në krahasim me shtetet anëtare ekzistuese, ndërkohë që

38 Ristova-Aasterud, op.cit., p. 28. 39Noutcheva, “Enlargement Policy”, op.cit., p. 29. 40Inglis, op.cit., p.155. 41 F. Schimmelfennig& U. Sedelmeier, “Candidate Countries and Conditionality”, in P.Graziano& M.

Vink (eds.), Europeanization: New Research Agendas, Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2006, pp. 88-

101. 42 M.A. Vachudova, Europe Undivided: Democracy, Leverage, and Integration after Communism, Oxford:

Oxford University Press, 2005, quoted in Noutcheva, “Enlargement Policy”, op.cit., p.29. 43 T.Verhein, “NPM Reforms and Other Western Reform Strategies: The Wrong Medicine for Central and

Eastern Europe”, in T. Verhein& D. Coombes (eds.), Innovations in Public Management: Perspectives from

East West Europe, Cheltenham, 1998, p.410, quoted in A. Elbasani, “EU Administrative Conditionality”

op.cit., p.6. 44 Commission of the European Communities, Communication from the Commission to the Council and the

European Parliament – Roadmaps for Bulgaria and Romania, COM(2002) 624 final, Brussels, 13.11.2002, p.2.

13

pikërisht këto klauzola speciale mundësonin përdorimin e ‘armës’ së pezullimit të

së drejtës së anëtarësisë në raste të veçanta.45

Së pari, u vu re nevoja e forcimit të sistemit gjyqësor dhe përafrimi i

legjislacionit shkaktoi një pengesë të madhe.46

Duke ju referuar raportit të

monitorimit të 2006, u zbulua se Rumania duhej të “demonstronte qëndrueshmërinë

dhe pakthyeshmërinë e progresit të kohëve të fundit në luftën ndaj korrupsionit”,

ndërsa Bullgaria ishte ende mbrapa në fushën e “llogaridhënies dhe kapacitetet

menaxhuese të gjyqësorit, në mënyrë që të siguronte transparencën dhe eficencën e

proceseve gjyqësore”.47

Kështuqë, zbatimi i klauzolave të reja mbrojtëse, sëbashku

me forcimin e kapacitetit të shteteve në përmbushjen e detyrimeve të acquis, u

konvertuan në thelbin e të gjithë procesit të zgjerimit.

Neni 37 dhe 38 i Traktatit të Anëtarësimit – respektivisht mbi Tregun e

Përbashkët dhe Drejtësi dhe Çështje të Brendshme – skicuan mekanizmin e

standardizimit (benchmarking). Kjo klauzolë mbrojtjeje mund të përdorej me

iniciative të Komisionit Evropian ose duke ndjekur kërkesën e arsyetuar të një vend

anëtar të BE-së gjatë tre viteve të para të anëtarësimit të Bullgarisë apo Rumanisë.

Duke pasur parasysh se të dy këto politika specifike janë pjesë e instrumentave

ligjor par excellence të Komisionit, u vu re gadishmëria e këtij institucioni për të

përdorur klauzolat mbrojtëse, në mënyrë që shtetet e reja të respektonin detyrimet

në kohë.48

Neni 39 prezantoi klauzolën e paprecedent të shtyrjes së anëtarësimit për 12

muaj, nëse demonstrohej qartë se njëri apo të dy vendet nuk ishin të përgatitur të

respektonin detyrimet e anëtarësimit brenda 1 janarit 2007. Duke qënë se aplikimi i

kësaj klauzole varej drejtpërdrejt nga Këshilli, ajo ishte thjesht një instrument

politik i shteteve anëtare, të cilat mund ta vinin në zbatim për të zbutur disa nga

shqetësimet e ngritura në lidhje me performancën e dobët të dy vendeve”.49

Kjo

klauzolë “reflekton një spostim nga praktikat konvencionale të BE-së në pranimin e

shteteve në grupe, [...] tek tendenca për një diferencim më të madh në progresin e

kandidatëve drejt anëtarësimit”.50

Në të njëjtën kohë, prezantimi i limitit kohor në

zbatimin e klauzolës mbrojtëse nxori në pah faktin që BE kishte për qëllim ta bënte

45Phinnemore, “Beyond 25 – The Changing Face of EU Enlargement”,op.cit., p. 20. 46A. Lazowski, “And Then They were Twenty-seven … A Legal Appraisal of the Sixth Accession Treaty”,

Common Market Law Review, no. 44, 2007, p. 411. 47 Commission of the European Communities, Commission Communication Monitoring, Report on the

State of Preparedness for EU Membership of Bulgaria and Romania, COM(2006) 549 final, Brussels, 26

September 2006, pp. 4-5. 48Lazowski, op.cit., pp. 413-414. 49 Ibid. 50Phinnemore, “Beyond 25 – The Changing Face of EU Enlargement”, op.cit., p. 19.

14

procesin e zgjerimit sa më të parashikueshëm.51

Klauzola shtyrëse nuk u vu

asnjëherë në zbatim, por vet ekzistenca e saj ishte një mesazh i fortë politik për dy

shtetet, përtej faktit që shërbeu si një shtysë për vendet kandidate që të avanconin në

arritje në momentin e fundit.52

Klauzola përçoi mesazhin e ekzistencës së një

mekanizëmi ligjor të pranueshëm dhe në gjendje të trajtonte problemet e gjyqësorit

në këto dy vende.53

A posteriori, mendohet se përfitimet potenciale të aplikimit të

klauzolës shtyrëse do të kishin qënë shumë më vogla.54

Një tjetër risi ishte krijimi i ‘mekanizmit të bashkëpunimit dhe verifikimit’ si

klauzolë standardizimi për fazën e post-anëtarësimit. Ky mekanizëm, nën

përgjegjësinë e Komisionit Evropian, konsistonte në monitorimin dhe reportimin

gjatë periudhës së post-anëtarësimit dhe do të jetë në zbatim për aq kohë sa të

përmbushen të gjithë standardet e përcaktuar më herët.

Së fundmi, aneksi IX i Traktatit të Anëtarësimit përcaktonte angazhimet

specifike për Rumaninë në fushën e zbatimit të Planit të Veprimit të Shengenit rreth

luftës kundër emigrimit ilegal. Mospërmbushja e këtyre angazhimeve mund të çonte

direkt tek aplikimi i klauzolës mbrojtëse.55

Pra, prezenca e klauzolës mbrojtëse krijon një precedent për vendet e tjera që

synojnë anëtarësimit sepse reflekton qasjen e kujdesshme të BE-së ndaj procesit të

zgjerimit.56

Gjithashtu, ky spostim i kushtëzimit është shoqëruar me vullnetin e

Komisionit në venien në zbatimi të mekanizmave të rinj. Gjashtë jave pas

nënshkrimit të Traktatit të Anëtarësimit, Komisioni Evropian dërgoi ‘letrat

paralajmëruese’ Rumanisë dhe Bullgarisë, duke vënë në dukje zbatimin e

pamjaftueshëm të reformës në gjyqësor.57

Si përfundim, eksperienca e anëtarësimit

të këtyre vendeve tregon qartë se kushtëzimi politik po aplikohet në mënyrë më

rigoroze.58

2.3 Anëtarësimi i Kroacisë

Kroacia nisi procesin e saj drejt BE-së në 2001 me firmosjen e Marrëveshjes

së Stabilizim-Asocimit (MSA). Ndryshe nga Marrëveshjet e Evropës, MSA-ja

51Ibid. 52Lazowski, op.cit., p. 416. 53Inglis, op.cit., p. 144. 54Lazowski, op.cit., p. 416. 55Ibid. 56Phinnemore, “Beyond 25 – The Changing Face of EU Enlargement”, op.cit., p. 18. 57 ‘Commission shows Yellow Card to Bulgaria and Romania’, euractiv.com, 2 June 2005, quoted

inPhinnemore, “Beyond 25 – The Changing Face of EU Enlargement”, op.cit., p. 18. 58Ibid., p. 17.

15

përmbante një klauzolë mbi detyrimin e vendit në forcimin e bashkëpunimit rajonal,

megjithëse nuk deklarohej hapur perspektiva evropiane e vendit. BE-ja inkorporoi

brenda MSA-së parimin e kushtëzimit, si një masë parandaluese për përbushjen e

standardeve nga vendet e Ballkanit Perëndimor, duke pasur parasysh se qasja

stabilizuese përfshinte një pjesë të mirë të marrëveshjes. Në kuadër të MSA-së u vu

re një zgjatim i kritereve të Kopenhagenit, që detyronte shtetet e asociuara të

përmbushnin këto detyrime: krijimi i një zone të tregëtisë së lirë, respektimin e të

drejtave dhe detyrimeve në sektorë specifik si ligji mbi konkurrencën dhe ndihmat e

shtetit, që lejonte asimilimin e ekonomive brenda BE-së.59

Gjithashtu, kishte një

referencë të qartë rreth detyrimit të Kroacisë për bashkëpunim me Gjykatën

Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë për dorëzimin e kriminelëve të luftës. Këto

ishin kushtet kryesore për t’u përmbushur përpara marrjes së statusit kandidat.

Progresi i vendit do të mbështetej tek zbatimi i MSA-së. Ndërkohë Samiti i

Selanikut në 2003 vendosi disa instrumenta specifik për anëtarësimin e Ballkanit

Perëndimor në BE, si hartimi vjetor i progres raporteve për secilin vend.60

Lindi

natyrshëm pyetja nëse kjo sjellje do të sillte ndonjë detyrim shtesë për Kroacinë apo

vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor të cilët nuk kishin aplikuar për anëtarësim?

Gjithsesi, mbas një viti, Këshilli Evropian përcaktoi një set të ri standardesh

për tu përmbushur përpara mbylljes provizore të secilit kapitull negociues. Këto

standarde i referohen përafrimit të legjislacionit dhe vijueshmërisë së kënaqshme të

zbatimit të acquis.61

Kështu nuk do të ketë më mbyllje definitive të kapitujve të

negociuar, por vetëm mbyllje provizore, çka mund të jetë subjekt rinegocimi nëse

aprovohet një acquis i ri në fushën e përcaktuar ose nëse vendi kandidat nuk

përmbush setin e standardeve apo detyrimeve të ndërmarra nën këtë kapitull.62

Gjithashtu, Këshilli Evropian deklaroi hapur se megjithëse qëllimi i

përbashkët i procesit negociues është anëtarësimi, negociatat duhen konsideruar si

një proces pa fund (open end) dhe si të tilla nuk është e mundur të përcaktohet më

herët data e anëtarësimit.63

Kjo procedurë rishikimi nënkupton një tjetër detyrim për

vendin kandidat, i cili nuk mund të përmbyllë dot asnjë kapitull specifik. Kroacia ka

qenë vendi i parë i cili praktikoi telashin e procedurës së rishikimit gjatë

negociatave për anëtarësim, dhe kjo për shkak të vetos së vendosur nga Sllovenia.

59 European Commission, The Stabilization and Association Process for South East Europe: First Annual

Report, COM(2002) 163 final, Brussels, 3 April 2002, p. 4. 60Braniff, op.cit., p. 557. 61 European Council, Presidency Conclusions, 16238/1/04, Brussels, 16-17 December 2004, p. 6. 62Blockmans, op.cit., pp. 215-216. 63 European Council, Presidency Conclusions, 16238/1/04, op.cit., p. 8.

16

Strategjia e zgjerimit e 2006 çoi përpara konceptin e kushtëzimit për raundet

e ardhshme të zgjerimit, duke prezantuar nocionin ‘kushte të drejta dhe rigoroze’, të

cilat do të shërbejnë për konsolidimin e përbashkët të angazhimeve, duke marrë

përsipër kapacitetin integrues të BE-së; përmirësimin e cilësisë së procesit të

zgjerimit nëpërmjet standardeve më të forta dhe të mirëpërcaktuara, si dhe

vlerësimin e strukturuar të vijueshmërisë; e gjithë paketa do të jetë e dobishme si

për vendin aspirant ashtu dhe për acquis komunitar.64

Në fakt, kjo strategji ngjan si

një taktikë e Komisionit për të vonuar sa më shumë raundin e ardhshëm të zgjerimit.

Duke analizuar kuadrin negociues mes BE-së dhe Kroacisë, një rëndësi të

veçantë i duhet dhënë progresit në fushën e transpozimit korrekt dhe implementimit

të acquis, përfshirë këtu dhe aplikimin e tij efektiv dhe efikas, nëpërmjet strukturave

të duhura administrative dhe gjyqësore.65

Risi e Traktatit të Anëtarësimit të Kroacisë është rritja e numrit të kapitujve

për negocim, i cili shkoi nga 31 në 35, si dhe rëndësia e veçantë që i dedikohet në

tërësi kapaciteteve të mjaftueshme administrative dhe gjyqësorë. Në fakt, kapitullit

të mëparshëm Drejtësi, Liri dhe Siguri i shtohet kapitulli 23 mbi Gjyqësorin dhe të

Drejtat e Njeriut, çka konfirmon progresin e kushtëzimit normativ përgjatë

negociatave për anëtarësim.66

Spostimi i mëtejshëm i kushtëzimit ka çuar drejt një

tjetër ‘shtërngimi’ për vendin kandidat, i cili është i detyruar të plotësojë të gjitha

detyrimet brenda datës së anëtarësimit.67

Pas raundit të zgjerimit të 2007, Komisioni Evropian kuptoi rëndësinë e

ndjekjes në mënyrë shtrënguese të procesit të monitorimit të përbushjes së

kushtëzimit nga Kroacia. Kjo u përmend edhe nga ish-komisioneri Frattini, i cili

nënvizoi nevojën e vendit kandidat për të ndërtuar një vijueshmëri të qëndrueshme

të respektimit të të drejtave të njeriut, lirisë e medias, luftës ndaj korrupsionit, çka

do të monitorohet me “lente zmadhimi” nga vet BE-ja.68

Si përfundim, tashmë rregullat po zbatohen me më shumë përpikshmëri dhe

ky shtërngim nga BE-ja mund të vazhdojë në të ardhmen; dinamika është e

dukshme dhe e pritshme përgjatë kohës së përmbushjes së detyrave.69

Zgjatja e

64 Commission of the European Communities, Communication from the Commission to the European

Parliament and the Council, Enlargement Strategy and Main Challenges 2006-2007, COM(2006) 649,

Brussels, 8 November 2006. 65European Commission, Negotiating Framework with Croatia, Luxembourg, 3 October 2005, point 17,

http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/croatia/st20004_05_hr_framedoc_en.pdf, retrieved on 8 April 2013. 66Blockmans, op.cit., p. 215. 67Phinnemore, “Beyond 25 – The Changing Face of EU Enlargement”, op.cit., p. 18. 68 ‘Suddenly, bigger is no longer better: European enlargement is afflicted with growing pains’, The

Guardian, 1 July 2005, quoted inBraniff, op.cit., p. 560. 69Phinnemore, “Beyond 25 – The Changing Face of EU Enlargement”, op.cit., p. 18.

http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/croatia/st20004_05_hr_framedoc_en.pdf

17

kohës së pritjes përpara anëtarësimit, sëbashku me rritjen e vazhdueshme të numrit

të hapave që duhen ndjekur për tu anëtarësuar në Bashkimin Evropian, kanë

vendosur qeveritë e Ballkanit Perëndimor përpara një dileme të re: Sa është

efektivisht e motivuar qeveria e njerit prej këtyre shteteve të plotësojë të gjitha këto

kushte unilaterale të BE-së për tu anëtarësuar një ditë në të?

2.4 Ballkani Perëndimor dhe kushtëzimi i para-anëtarësimit

Mosmarrëveshjet rajonale në Ballkanin Perëndimor kanë qenë një problem

kompleks për t’u menaxhuar nga BE-ja, dhe duke pasur parasysh afërsinë

territoriale të rajonit, pritej një ndërhyrje sistemike e BE-së në procesin rindërtues të

paqes dhe transformimin e këtyre vendeve. Paqëndrueshmëria endemike ka ushtruar

një presion të fortë tek BE-ja, për të pasur një politikë specifike parandaluese dhe

gjithëpërfshirëse.70

Në fund të viteve ’90, Bashkimi Evropian u zotua të

transformonte rajonin në një “demokraci të qëndrueshme dhe autosufiçente, në

paqe, me ekonomi tregu dhe shtet të së drejtës”.71

Kështuqë, përfshirja e BE-së në Ballkan nisi me një qasje rajonale me

aplikimin e ‘kushtëzimit negativ’, në formën e marrëdhënieve të limituara

kontraktuale,72

dhe vazhdoi më pas me Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit (PAS),

i cili kishte për qëllim promovimin e bashkëpunimin dhe stabilitetit rajonal, në

kuadër të perspektivës evropiane të këtyre vendeve, e konfirmuar dhe nga Këshilli

Evropian i Selanikut.73

PAS-i përmbante një sërë instrumentash, midis së cilave

negocimin e Marrëveshjeve të Stabilizimit dhe Asocimit, bashkëpunimin në fushën

e drejtësisë dhe çështjeve të brendshme, si dhe promovimin e një dialogu politik

konstruktiv dhe të qëndrueshëm. Që prej lançimit të tij, PAS-i u perceptua si një

mungesë besueshmërie ndaj angazhimit të BE-së në procesin e anëtarësimit të

rajonit dhe, për shkak të agjendës evropiane të tejmbushur ku stabilizimi dhe

asocimi ndodhnin në të njëjtën kohë, nuk po merrej parasysh aspak fakti që, në po të

njëjtin hark kohor do të vihej në zbatim edhe parimi i kushtëzimi.74

Nga ana tjetër,

përfshirja e kushtëzimit u konsiderua nga vet institucionet e BE-së si e nevojshme

70 A. Elbasani, “The Stabilization and Association Process in the Balkans”, op.cit., p. 5. 71 Independent Task Force, Balkans 2010: Report of an Independent Task Force, Council on Foreign Relations,

Centre for Preventive Action, New York, Council on Foreign Relations Press, 2002, quoted in Elbasani,

“The Stabilization and Association Process in the Balkans”, op.cit., p. 1. 72Anastasakis & Bechev, op.cit., p. 7. 73Piqani, op.cit., pp. 147-148. 74Elbasani, “The Stabilization and Association Process in the Balkans”, op.cit., p. 2.

18

dhe efikase, duke marrë shkas nga eksperienca e zgjerimit të 2004 ndaj dhjetë

vendeve CEECs.75

MSA-ja ka një strukturë të ngjashme me Marrëveshjet Evropiane,76

dhe u

parapri nga një vlerësim realizueshmërie nga Komisioni, që synonte saktësimin e

gatishmërisë së vendit në nisjen e negociatave për një marrëveshje të tillë.77

Ndërkohë, vet MSA përmbante një klauzolë të re kushtëzuese që i referohej

zbatimit të saj të kënaqshëm, si parakusht shtesë për anëtarësim, çka nënkupton se

koncepti i kushtëzimit në “Ballkan bëhet jashtëzakonisht i gjerë kur krahasohet me

kuadrin e zgjerimit të vendeve CEECs”.78

Në fakt, që në fillim, kushtëzimi politik në Ballkanin Perëndimor u

konsiderua si një “instrument shumë-dimensional dhe shumë-qëllimor, i orientuar

drejt pajtimit, rindërtimit dhe reformimit”, që synonte promovimin e reformave dhe

aplikimin e parimit të diferencimit përgjatë vlerësimit të performancës për secilin

shtet.79

Aplikimi i kushtëzimit të BE-së në këto shtete ka qenë shumë sfidues, për

shkak edhe të brishtësisë së tyre në nivel kombëtar; gjithashtu, duke qenë se këto

vende kishin nevojë për financime, u krijua një farë varësie e tyre ndaj fondeve të

Bashkimit Evropian.80

Arolda Elbasani shkon më tej me punën kërkimore në këtë

fushë dhe argumenton se “karakteristikat dalluese të PAS-it mund të dobësojnë në

vend që të forcojnë fuqinë transformuese të politikës së zgjerimit të BE-së në

rajon”.81

Në fakt, duke qënë se BE-ja nuk mund të arrijë transformimin demokratik

të shteteve jo-anëtare, për shkak të mungesës së kapaciteteve operacionale dhe

mungesës së një leve alternative, instrumenti i vetëm në dispozicion për

promovimin e reformave është aplikimi i kushtëzimit politik dhe perspektivës për

anëtarësim.82

Përfshirja e parakushtit të bashkëpunimit rajonal midis vendeve të Ballkanit

Perëndimor krijoi në një tjetër kusht shtesë të BE-së ndaj këtyre vendeve, të cilët

duhet të avanconin drejt anëtarësimit në BE mbi baza individuale.83

Në fakt, MSA-

75Ibid. 76 D. Phinnemore & P. Siani-Davies, “Beyond Intervention? The Balkans, the Stability Pact and the

European Union”, in P. Siani-Davies (ed.), International Intervention in the Balkans since 1995, London and

New York, Routledge, 2003, pp. 184-185, quoted in Elbasani, “The Stabilization and Association Process

in the Balkans”, op.cit., p. 10. 77Ibid. 78Ibid., p. 11. 79Anastasakis & Bechev, op.cit., p. 3. 80Ibid., p. 4. 81Elbasani, “The Stabilization and Association Process in the Balkans”, op.cit., p. 2. 82 J. C. Gautron, “Quel rôle pour l’Union Européenne?”, in S. Milacic (ed.) La Démocratie Constitutionnelle

en Europe Centrale et Orientale, Bilan et Prospectives, Brussels, Bruylant, 1998, p. 55. 83Elbasani, “The Stabilization and Association Process in the Balkans”, op.cit., p. 12.

19

ja krijon një kushtëzim të qartë për bashkëpunimin rajonal dhe kjo shihet si një risi e

zhvillimi të politikës kushtëzuese të BE-së.84

Sipas Van Rompuy, ish president i

Këshillit Evropian, në kuadër të perspektivës së qartë evropiane të vendeve të

Ballkanit Perëndimor, bashkëpunimi rajonal duhet të shihet jo si një “në vend të”,

por si një “krahas të tjerave”,85

çka do të kontribuojë me siguri në bashkëjetesën

paqësore të të gjithë qytetarëve.

Gjithashtu, Gordon deklaron se ky detyrim nga lart-poshtë për Ballkanin

Perëndimor për të vënë në praktikë kushtëzimin e BE-së nuk ka qenë mënyra më e

mirë për të arritur rezultatet e pritura, dhe vemendja duhet të vendosej tek një tjetër

set prioritetesh të targetuara, të cilat mund të kishin ushtruar shumë më shumë

presion mbi këto shtete për të zhvilluar “strukturat e qeverisjes, [...] dhe forcuar

përgjegjshmërinë (ownership) në nivel kombëtar dhe rajonal”.86

Gjithsesi, “PAS-i

në vetvete dhe MSA-ja në veçanti janë konvertuar në forca shtytëse reale drejt

përmirësimit të kuadrit institucional dhe zbatimit të tij”.87

Në më pak se një dekadë,

pavarsisht rritjes së pengesave të krijuara nga kushtëzimi politik i BE-së, disa prej

vendeve të Ballkanit Perëndimor kanë arritur progres të konsiderueshëm drejt

strukturave të BE-së dhe kjo tregohet nëpërmjet marrjes së statusit kandidat apo

avancimit të procesit të negociatave. Përsa i përket rastit specifik të Shqipërisë,

hapja e negociatave do të ishte një ogur i mirë për forcimin e procesit të reformave

dhe konsolidimin e arritjeve të deritanishme.

Konkluzione

Nga raundet e mëparshme të zgjerimit BE-ja mori disa mësime - midis të

cilave nevojën për të vendosur disa kritere, standarde dhe mekanizma monitorimi -

si dhe duke pasur parasysh realitetet aktuale të vendeve aspirante, sigurisht që

reagimi evropian duhet të ndryshoj. Krijimi i strategjive të para- dhe post-

anëtarësimit janë parë si elementë të rëndësishëm dhe jo thjesht instrumente të

njëanshëm të BE-së, në mënyrë që të praktikojë një lloj diferencimi midis vendeve

që aspirojnë anëtarësimin dhe atyre që u shtyhet anëtarësimi për mospërmbushje të

detyrimeve.

84 D. Phinnemore, “Stabilization and Association Agreement: Europe Agreements for the Western

Balkans?”,European Foreign Affairs Review, vol. 8, no.1, 2003, pp. 85-89. 85 European Council, “Remarks by Herman Van Rompuy, President of the European Council, following

his meeting with SaliBerisha, Prime Minister of Albania”, PCE 234/10, Brussels, 20 October 2010, p.2. 86 C. Gordon, “The Stabilization and Association Process in the Western Balkans: An Effective Instrument

of Post-Conflict Management?”,Ethonopolitics, vol. 8, no. 3-4, September - November 2009, p. 336. 87Piqani, op.cit., p. 157.

20

Negociatat për raundet e ardhshme të zgjerimit do të jenë një “proces pa fund,

rezultati i të cilit nuk mund të garantohet më herët” në kohë.88

Kushtëzimi i BE-së

është rritur dhe kjo ka çuar drejt një udhëtimi më të vështirë për vendet aplikante.

Së pari, negociatat për anëtarësim duhet të konsiderohen si konkluzion i procesit që

nisi me përmbushjen e kushtëzimit politik; së dyti, numri i kritereve për t’u

përmbushur është rritur – sikurse u demonstrua më sipër për vendet e Evropës

Qendrore dhe Lindore, Bullgarisë, Rumanisë dhe Kroacisë – dhe së fundmi,

konceptit i pezullimit të negociatave “i është dhënë një rëndësi e re”.89

Në ditët e sotme, kushtëzimi politik i BE-së është “i ndërtuar në mënyrë të

vendosur dhe të qartë për të gjitha fazat e procesit të para-anëtarësimi” 90

, prandaj

Ballkani Perëndimor është i vetëdijshëm për rrugën që duhet të ndjekë. Ekzistenca e

MSA-së dhe kërkesat e saj ndaj kandidatëve potencialë për t’iu përmbajtur disa

kushteve – midis të tjerave një bashkëpunim i shkëlqyer rajonal – ilustron

ngurtësimin e procesit të anëtarësimit, duke çuar kështu tek krijimi i një kushti

shtesë për përfitimin e statusit të vendit kandidat.91

“Implikimet për vendet e

Ballkanit Perëndimor janë dyfishe: është shumë më e vështirë të bëhesh anëtar i BE-

së; [por procesi] do të prodhojë kandidatë më të mirëpërgatitur”.92

Sikurse deklarohet dhe në paketën e zgjerimit, BE-ja po adaptohet në

kontekston e një ndryshimi të shpejtë dhe ndërsa “thellohet integrimi, procesi i

zgjerimit do të kërkojë më shumë sforco për të pasur një angazhim sa më mirë të

partnerëve”.93

Zhvillimi i kushtëzimit politik përcaktohet në një fare mase nga vënia në

praktikë e mekanizmave të rinj, si sistemi i standardeve (benchmarking) i cili është i

lidhur drejtpërsëdrejti me acquis komunitar, me zbatimin e tij dhe me plotësimin e

detyrimeve kontraktuale.94

Pra, “një nivel i ri pasigurie është bërë pjesë e procesit

të zgjerimit, [çka ka çuar tek] spostimi i kuptimit konvencional të negociatave për

anëtarësim”.95

Për më tepër, kushtëzimi politik nuk aplikohet qartazi vetëm tek

acquis komunitar, por vendos përballë çështjet më të rëndësishme të kohës së

pasluftës, duke spostuar kështu qëllimin primar tek transformimi i konflikteve në

88 European Council, Presidency Conclusions, 16238/04, Brussels, 16-17 December 2004, point 23. 89Phinnemore, “Beyond 25 – The Changing Face of EU Enlargement”, op.cit., pp. 15-16. 90Blockmans, op.cit., p. 219. 91Noutcheva, European Foreign Policy,op.cit.,p.22. 92Braniff, op.cit., pp. 557-558. 93 European Commission, Stefan Fule, EU Commissioner for Enlargement and Neighborhood Policy,

Enlargement Package 2012, SPEECH/12/717, Brussels, 10 October 2012, p. 5. 94Braniff, op.cit., pp. 557-558. 95Phinnemore, “Beyond 25 – The Changing Face of EU Enlargement”, op.cit., p.15.

21

rajon.96

Në këtë pikë është e rëndësishme të përmendet se lidhja midis konceptit të

kushtëzimit të BE-së dhe sovranitetit ka shumë rëndësi – specifikisht kur i

referohemi aspiratave për anëtarësim të vendeve të Ballkanit Perëndimor – ku

sovraniteti deklasifikohet nga nevoja për reforma institucionale në rang kombëtar

dhe ndërhyrja e shpesht nga lart-poshtë.97

Dikur, në qoftë se negociatat për anëtarësim fillonin, anëtarësimi ishte një

“proces gjithëpërfshirës dhe i pakthyeshëm”.98

Ndërkohë sot, BE-ja ka vendosur

shtetin e së drejtës dhe bashkëpunimin rajonal në qendër të politikës së saj të

zgjerimit.99

Ky devijim i politikës së zgjerimit varet pjesërisht nga zhvillimet e

fundit brenda eurozonës dhe nga kriza ekonomike në përgjithësi.100

Është e vërtetë

se kapaciteti absorbues i BE-së nuk mund të ngjajë me atë të fillim viteve 2000,

sepse sikurse deklaroi dhe Komisioni Evropian, “një zgjidhje institucionale duhet të

ishte arritur përpara se një vend i ri të jetë gati ti bashkohet Unionit” dhe se duhet

“rritur kapaciteti integrues”.101

Faktikisht, që prej kësaj deklarate të 2006, tre shtete

të reja i janë bashkuar Bashkimit Evropian, dhe kapacitetet absorbuese apo

institucionale të BE-së nuk kanë pësuar ndonjë ndryshim. Duke ju referuar dhe

deklaratës së Presidentit Juncker, duket qartë se BE-ja nuk synon zgjerimin për

momentin, prandaj vendet aplikante duhet të qëndrojnë në listë pritje dhe në të

njëjtën kohë të përpiqen të arrijnë standarde më të larta apo të marrin mbi supe disa

kritere të reja për t’i plotësuar në muajt/vitet në vijim, në mënyrë që të eleminojnë

sa më shumë që të jetë e mundur negocimin e klauzolave tranzitore në periudhën

pas anëtarësimit.

Bibliografia

Anastasakis, O. & D. Bechev, “EU Conditionality in South East Europe: Bringing

Commitment to the Process”, South East European Studies Programme,

European Studies Centre, University of Oxford, April 2003.

Andrews, C., “EU Enlargement: From Luxembourg to Helsinki and Beyond”,

Library Research Papers, International Affairs and Defense Section, House of

Commons Library, London, no. 00/62, 14 June 2000.

96Braniff, op.cit., pp. 557-558. 97Noutcheva, European Foreign Policy,op.cit., p.21. 98Inglis, op.cit., p.155. 99 Stefan Fule, Enlargement Package 2012,op.cit., p. 2. 100Interview with an official, DG Enlargement,European Commission, Brussels, 18 April 2013. 101 European Commission, 2006 Enlargement Strategy Paper, COM(2006) 649 final, Brussels, 8 November

2006.

22

Andrews, C., “EU Enlargement: The Political Process”, Library Research Papers,

International Affairs and Defense Section, House of Commons Library, no.

98/55, 1 May 1998.

Braniff, M., “Transforming the Balkans? Lesson Learning and Institutional

Reflexivity in the EU Enlargement Approach”, European Foreign Affairs

Review, no. 14, 2009.

Commission of the European Communities, Commission Communication

Monitoring, Report on the State of Preparedness for EU Membership of

Bulgaria and Romania, COM(2006) 549 final, Brussels, 26 September 2006.

Commission of the European Communities, Communication from the Commission

to the Council and the European Parliament – Roadmaps for Bulgaria and

Romania, COM(2002) 624 final, Brussels, 13.11.2002, p.2.

Commission of the European Communities, Communication from the Commission

to the European Parliament and the Council, Enlargement Strategy and Main

Challenges 2006-2007, COM(2006) 649, Brussels, 8 November 2006.

Elbasani, A., “EU Administrative Conditionality and Domestic Downloading: The

Limits of Europeanization in Challenging Contexts”, Working Paper, Kolleg-

Forschergruppe (KFG) ‘The Transformative Power of Europe’, Free University

Berlin, no. 2, July 2009.

Ethier, D., “Is Democracy Promotion Effective? Comparing Conditionality and

Incentives”, Democratization, vol. 10, no. 1, Spring 2003.

European Commission, 2005 Enlargement Strategy Paper, COM(2005) 561 final,

Brussels, 9 November 2005.

European Commission, 2006 Enlargement Strategy Paper, COM(2006) 649 final,

Brussels, 8 November 2006.

European Commission, Negotiating Framework with Croatia, Luxembourg, 3

October 2005, point 17,

http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/croatia/st20004_05_hr_framedoc_en.pdf.

European Commission, Stefan Fule, EU Commissioner for Enlargement and

Neighborhood Policy, Enlargement Package 2012, SPEECH/12/717, Brussels,

10 October 2012.

European Commission, The Stabilization and Association Process for South East

Europe: First Annual Report, COM(2002) 163 final, Brussels, 3 April 2002.

http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/croatia/st20004_05_hr_framedoc_en.pdf

23

European Council, “Remarks by Herman Van Rompuy, President of the European

Council, following his meeting with SaliBerisha, Prime Minister of Albania”,

PCE 234/10, Brussels, 20 October 2010.

European Council, Conclusions of the Presidency, 180/1/93, Copenhagen, 21-22

June 1993.

European Council, Presidency Conclusions, 16238/1/04, Brussels, 16-17 December

2004.

European Council, Presidency Conclusions, Copenhagen, 21-22 June 1993, p.7.

European Council, Presidency Conclusions, Copenhagen, 21-22 June 1993.

European Council, Presidency Conclusions, Luxembourg, 12-13December 1997.

European Union, “Consolidated Versions of the Treaty on European Union and the

Treaty on the Functioning of the European Union of 13 December 2007”,

Official Journal of the European Union, C115, 9 May 2008, art. 49.

Featherstone, K. & C. Radaelli (eds.) The Politics of Europeanization, Oxford,

Oxford University Press, 2003.

Gautron, J. C., “Quel rôle pour l’Union Européenne?”, in S. Milacic (ed.) La

Démocratie Constitutionnelle en Europe Centrale et Orientale, Bilan et

Prospectives, Brussels, Bruylant, 1998.

Gordon, C., “The Stabilization and Association Process in the Western Balkans: An

Effective Instrument of Post- Conflict Management?”, Ethonopolitics, vol. 8, no.

3-4, September - November 2009.

Grabbe, H., The EU’s Transformative Power. Europeanization through

Conditionality in Central and Eastern Europe, Hampshire, Palgrave Macmillan,

2006.

Graziano, P. & M. Vink (eds.), Europeanization: New Research Agendas,

Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2006.

Interview with an official, DG Enlargement,European Commission, Brussels, 18

April 2013.

Lazowski, A., “And Then They were Twenty-seven … A Legal Appraisal of the

Sixth Accession Treaty”, Common Market Law Review, no. 44, 2007, p. 411.

Noutcheva, G., “EU Conditionality, State Sovereignty and the Compliance Patterns

of Balkan States”, Paper for the 3-rd Pan-European Conference on EU Politics,

Istanbul, September 2006.

24

Noutcheva, G., European Foreign Policy and the Challenges of Balkan Accession:

Conditionality, Legitimacy and Compliance, Oxon, Routledge, 2012.

Ott, A. & E. Vos (eds.), Fifty Years of European Integration: Foundations and

Perspectives, Cambridge, T.M.C. Asser Press, 2009.

Phinnemore, D., “Beyond 25 – The Changing Face of EU Enlargement:

Commitment, conditionality and the Constitutional Treaty”, Journal of Southern

Europe and the Balkans, vol. 8, no. 1, April 2006.

Phinnemore, D., “Stabilization and Association Agreement: Europe Agreements for

the Western Balkans?”,European Foreign Affairs Review, vol. 8, no.1, 2003.

Renner, S. & F. Trauner, “Creeping EU Membership in South-East Europe: The

Dynamics of EU Rule Transfer to the Western Balkans”, European Integration,

vol. 31, no. 4, July 2009.

Ristova-Aasterud, K., “The Legal Aspects of the EU Accession Procedure and its

Implications for the EU Eastern Enlargement (From the EU Founding Treaties to

the Treaty of Amsterdam)”, Iustinianus Primus Law Review, vol. 1, no. 1, 2010.

Schimmelfennig, F., “EU Political Accession Conditionality after the 2004

Enlargement: Consistency and Effectiveness”, Journal of European Public

Policy, vol. 15, no. 6, September 2008.

Schimmelfenning, F., Engert, S. & H. Knobel, International Socialization in

Europe: European Organizations, Political Change and Democratic

Conditionality, New York, Palgrave Macmillan, 2006.

Tocci, N. (ed.), Who is a Normative Foreign Policy Actor? The European Union

and Its Global Partners, CEPS Paperback Series, issue no. 3, 2008.

25

Aleka PAPA1

KRIZA EKONOMIKE DHE BESIMI INSTITUCIONAL:

NJË “TRAGJEDI” GREKE APO PAN-EVROPIANE?2

Abstrakt

Në kontekstin aktual të krizës ekonomike që ka prekur Evropën, ky artikull

synon të paraqesë evidencë krahasimore prima-facie për ndikimin e krizës në

besimin e qytetarëve evropianë tek institucionet kombëtare dhe tek institucionet

mbi-kombëtare dhe të hetojë mbi faktorët nxitës të besimit institucional, duke

analizuar si karakteristikat individuale socio-ekonomike në nivelin mikro, dhe

kushtet makroekonomike. Hetimi i perceptimit të evropianëve paraqet interes të

veçantë, si pasojë e ndikimit shumëfaqësh të besimit në ekonomi dhe rolit të tij në

rimëkëmbjen e shumëpritur. Ndërkaq, besimi tek institucionet në përgjithësi, dhe

institucionet e BE-së në veçanti, shërben edhe si një parakusht i rritjes së

legjitimitetit të BE-së. Të dhënat për këtë studim janë marrë nga Anketa Sociale

Evropiane (ASE) dhe EUROSTAT. Metodologjikisht, analiza përdor mjete

statistikore të natyrës përshkruese dhe regresionin OLS.

Analiza tregoi se besimi institucional ka pësuar një përkeqësim të theksuar

përgjatë krizës, kjo e vënë re veçanërisht në vendet e jugut te Evropës dhe vendet

bail-out. Në jug, qytetarët evropianë besojnë më shumë tek institucionet evropiane

sesa ato kombëtare, ndërkohë që kjo nuk është më e vërtetë për vendet e veriut, ku

besimi tek institucionet kombëtare ka pësuar rritje përgjatë krizës dhe tashmë ka

kaluar besimin tek BE. Gjithashtu, analiza tregoi se nuk shfaqet ndryshim në

faktorët nxitës midis niveleve të institucioneve (evropiane dhe kombëtare), por

midis ndarjes vendet bail-out dhe vendet e tjera të eurozonës.

Hyrje

Kriza ekonomike që ka prekur kontinentin përgjatë viteve të fundit ka

ushtruar ndikimin e saj në masën e përfshirjes së qytetarëve evropianë në jetën

sociale dhe politike, në marrëdhënien e qytetarëve me institucionet publike në nivel

kombëtar dhe mbi-kombëtar dhe në qasjen e përgjithshme përkundrejt shtetit dhe

rolit të tij në alokimin e burimeve brenda shoqërisë. Në këtë kontekst, zbutja e

1 Studiuese e shkencave ekonomike. Think Tank Fund Fellow tek IDM Albania; apapa@idmalbania.org. 2 Ky artikull është shkruar në kuadër të projektit “Think Tank Young Professional Development

Program” financuar nga Open Society Think Tank Fund. Pikëpamjet e shprehura këtu janë të autores

dhe nuk reflektojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e financuesit.

26

efekteve negative të krizës është bazuar kryesisht në kuadrin e nivelit makro – duke

përfshirë politikat publike dhe sociale – dhe duke mosintegruar modele të vlerave

shoqërore si elementë të vektorit të zgjidhjes (shiko Papaioannou, 2013). Në

praktikë, hulumtues të shkencave sociale, në varësi të orientimit të vlerave të

popullatave të ndryshme, kanë ravijëzuar harta të veçanta me rajone gjeografike me

modele vlerash të përbashkëta3. Mirëpo, çfarë ndodh në kontekstin e krizës aktuale

ekonomike? A ka ndonjë lidhje midis hartave të vlerave shoqërore dhe efekteve të

krizës ekonomike? A ka riformësuar kriza ekonomike vlerat shoqërore në nivel

kombëtar duke sjellë ndryshim në modelin kryesor të vlerave?

Disa hulumtime të kohëve të fundit dokumentojnë se krahas krizës

ekonomike, aktualisht Evropa po përjeton një krizë besimi në shumë aspekte (Roth

et al., 2011; Polavieja, 2012; Torcal, 2014). Qytetarët evropianë dhe veçanërisht

evropianët ‘e jugut’ paraqiten mosbesues ndaj sistemit politik, ndaj Bashkimit

Evropian dhe madje edhe ndaj institucioneve vendore si gjykatat dhe policia.

Ndërkaq, si në qendër dhe periferi të BE-së, ekstremizmi social dhe politik është

përshkallëzuar. Një pjesë jo e vogël e qytetarëve evropianë perceptojnë se

imigrantëve dhe grupeve të tjera sociale vulnerabël nuk u duhet dhënë besim dhe

kryesisht deklarojnë mosbesues ndaj tyre, shoqëruar kjo me rritjen në shpeshti të

rasteve të dhunës raciste dhe konfrontimeve të ndryshme midis grupeve sociale të

marxhinalizuara. Kjo përhapje mosbesimi ndikon jo vetëm në kohezionin social të

shoqërive, por edhe në ekonomitë e tyre. Për shembull, në fillimin e krizës

financiare, për politikëbërësit mungesa e besimit publik ka përfaqësuar një barrierë

të rëndësishme ndaj implementimit të politikave makroekonomike ekspansioniste

me synim zbutjen e efekteve të krizës.4 Ndërkohë, ekonomitë me nivele të ulta

besimi janë përgjithësisht të karakterizuara nga ulja potenciale e efiçencës si

rrjedhojë e ndikimit negativ të mosbesimit në produktivitet5 dhe në procesin

Shumpiterian të ‘shkatërrimit krijues’.6

Në këtë kontekst të krizës ekonomike dhe mbulimit intensiv nga mediat

ndërkombëtare, inter alia, në lidhje me paketat shtrënguese dhe masat e ndërmarra

për zgjidhjen e problemeve të EMU7, qëllimi i këtij studimi është i dyfishtë. Së pari,

3 Konsulto p.sh. Inglehart (1990), Hofstede (2001) ose Welzel (2005). 4 Stevenson, Betsey, and Justin Wolfers. Trust in public institutions over the business cycle. No. w16891.

National Bureau of Economic Research, 2011. 5 Një nivel inovacioni dhe K&ZH më i ulët se ekuilibri optimal. 6 Zvogëlimi i rialokimit efiçent të punës dhe kapitalit nga sektorët në rënie të ekonomisë drejt sektorëve

në rritje dhe sipërmarrësve me projekte innovative me vlerë të lartë të shtuar. 7 Ndërsa autorja rishikonte studimin para publikimit, vëmendja e medias ishte e fokusuar tek ravijëzimet

e skenarëve të mundshme të një Grexit (ose dalje të Greqisë nga EMU). Greqia, në qershor detyrohet të

shlyejë këstin prej $1.7 miliardë FMN-së; në korrik dhe gusht, €6.8 miliardë BQE-së. Gjithashtu, në 30

27

të paraqesë evidencë krahasimore prima-facie për ndikimin e krizës në besimin e

qytetarëve evropianë tek institucioneve kombëtare dhe tek institucionet mbi-

kombëtare (evropiane). Hetimi i perceptimit të evropianëve paraqet interes të

veçantë, si pasojë e ndikimit shumëfaqësh të besimit në ekonomi dhe rolit të tij në

rimëkëmbjen e shumëpritur. Ndërkaq, besimi tek institucionet në përgjithësi, dhe

institucionet e BE-së në veçanti, shërben edhe si një parakusht i rritjes së

legjitimitetit të BE-së. (Si mund të vijohet me integrimin evropian, kur vetë

evropianët nuk kanë më besim tek institucionet evropiane?) Analiza në vijim do të

përdorë kryesisht mjete statistikore të natyrës përshkruese. Së dyti, studimi do të

ofrojë një shqyrtim sistematik të faktorëve nxitës të besimit institucional, duke

hetuar si karakteristikat individuale socio-ekonomike në nivelin mikro, dhe kushtet

makroekonomike. Kjo pjesë e analizës, do të përdorë metodologjikisht regresionin

OLS.

Artikulli është i ndarë në katër pjesë. Në pjesën e parë, ekspozohet kuadri

teorik, i cili shpjegon rolin e besimit ndërpersonal në përgjithësi, dhe besimit

institucional në veçanti, në ekonomi. Më tej, në pjesën e dytë, prezantohen burimet

e të dhënave të përdorura në studim dhe metodologjia e aplikuar. Pjesa e tretë, heton

trendin e besimit institucional në kontekstin e krizës që ka kapluar Evropën.

Gjithashtu, propozohen modele eksploruese për të ndihmuar në identifikimin e

faktorëve shpjegues të besimit tek institucionet kombëtare dhe evropiane. Në pjesën

e fundit, përmbyllet dhe ofrohen rekomandime të gjeneruara nga analiza empirike.

1. Besimi

Në shqyrtimin e besimit si koncept, hulumtuesit e shkencave shoqërore

përgjithësisht huazojnë taksonominë e Putnam (2000) dhe Luhman (2005), duke

dalluar midis besimit ndërpersonal dhe besimit institucional (ose atij sistemik).

Besimi institucional përfaqëson pritshmëritë individuale rreth

qershor i mbaron afati programit të shpëtimit (bailout program), ku kreditorët kanë refuzuar alokimin e

€7.2 miliardë nëse Athina nuk aprovon reforma të mëtejshme shtrënguese.

Për më tepër shiko:

http://www.economist.com/topics/greece; http://www.ft.com/intl/cms/s/0/830f9be4-1055-11e5-ad5a-

00144feabdc0.html;

dhe http://www.protothema.gr/politics/article/484411/vruxelles-dragasakis-tsakalotos-kai-pappas-

enopion-tomsen-kai-europaion/. Ndërkohë, në fund të qershorit, pritet të qarkullojë dhe raporti i Katër

Presidentëve rreth EMU, i cili do të fokusohet në forcimin e qeverisjes ekonomike në zonën e euros. Dëmi

i krizës financiare në besimin institucional mund të përfaqësojë një nga pasojat më të kushtueshme të

krizës.

http://www.economist.com/topics/greecehttp://www.ft.com/intl/cms/s/0/830f9be4-1055-11e5-ad5a-00144feabdc0.htmlhttp://www.ft.com/intl/cms/s/0/830f9be4-1055-11e5-ad5a-00144feabdc0.htmlhttp://www.protothema.gr/politics/article/484411/vruxelles-dragasakis-tsakalotos-kai-pappas-enopion-tomsen-kai-europaion/http://www.protothema.gr/politics/article/484411/vruxelles-dragasakis-tsakalotos-kai-pappas-enopion-tomsen-kai-europaion/

28

rezultateve/performancës të një institucioni të caktuar. Duke ruajtur këtë linjë,

Luhman (2005) besimin sistemik e nënkategorizon në tre degë: besimi tek

parlamenti (ose besimi tek fuqia legjislative), besimi tek paraja dhe besimi tek

autoriteti informues (ose media).

Historikisht, koncepti i besimit dhe analizat empirike të implikimeve të tij në

shoqëri kanë qenë domen ekskluziv i shkencave politike dhe sociologjike; vetëm së

fundmi besimi është shndërruar në një ndryshore me interes dhe për ekonomistët –

fakt ky i justifikuar prej rolit të rëndësishëm që besimi luan në ekonomi (Algan and

Cahuc, 2013).

1.1 Roli i besimit në ekonomi

Sipas paradigmës neo-klasike, dy agjentë ekonomikë dakordësohen dhe

realizojnë një transaksion ekonomik vetëm nëse ai paraqitet i dobishëm për të gjitha

palët e përfshira në marrëveshje. Megjithatë, kjo quid pro quo e qenësishme në çdo

transaksion ekonomik nuk është domosdoshmërisht spontane – ose të paktën është

spontane në tregjet e konkurrencës së përsosur ku vepron homo economicus i

ekonomiksit neo-klasik. Si rrjedhojë e natyrës atomistike të tregjeve, në këtë

kontekst ideal, agjentët ekonomikë ndërveprojnë sipas parimit ALP8

dhe

transaksionet kryhen me çmimet e vendosura nga tregu. Orvatjet për të mashtruar

dhe për të çbalancuar këtë ekuilibër nuk sjellin dobi9 dhe implementimi i ligjit të

pronës private paraqitet si kushti i mjaftueshëm që parandalon vjedhjen. Shkurt,

është “dora e padukshme” ajo që rregullon ndërveprimet në tregun ekonomik.

Ndërkohë, transaksionet ekonomike ndodhin dhe në kontekstin e tregjeve

konkurruese jo të përsosura, të karakterizuara nga pasiguria dhe produktet e

diferencuara, ku shumë transaksione ndërmerren përgjatë kohës dhe mund të

përsëriten me një shpeshti të caktuar. Granovetter (1985) argumenton se disiplina e

konkurrencës në këto rrethana nuk është e mjaftueshme për të ruajtur interesat e

përbashkëta të agjentëve ekonomikë. Ndryshorja kyç në këtë ekuacion shndërrohet

kapitali shoqëror, në përgjithësi, dhe besimi, në veçanti. Kapitali shoqëror, që në

krye të herës, ka përfaqësuar një koncept të rëndësishëm në literaturën sociologjike

(shih p.sh. Bourdieu, 1986)10

. Megjithatë, përkufizimet elastike të tij si koncept e

kanë kthyer në një ndryshore të papërshtatshme për t’u përdorur në analizat

8 Shiko ‘At arm’s length principle’. 9 Utility. 10 Bourdieu, Pierre. "The forms of capital.(1986)." Cultural theory: An anthology (2011): 81-93.

29

kërkimore empirike. Ndërkaq, studiues të tjerë 11

kanë nënvizuar relevancën e

konceptit të besimit në hulumtimet sasiore, jo si një të barasvlefshëm të kapitalit

shoqëror, por duke e përkufizuar besimin si një faktor që shkakton kapitalin

shoqëror dhe përcakton shtrirjen e tij. Në këtë kuadër, ekonomistët empirikë, kanë

përdorur gjerësisht besimin në hulumtimet e tyre si një ndryshore, e cila është e

matshme tek të anketuarit dhe me të cilën operohet më lehtë nga ana metodologjike

(Algan and Cahuc, 2013).

Mekanizmat me anë të të cilave besimi mund të gjenerojë dhe gjeneron

ndikim ekonomik duke ndikuar në performancën dhe rritjen ekonomike janë dy:

Së pari, në planin mikroekonomik, besimi ndikon në zvogëlimin e kostove të

transaksioneve. Në artikullin klasik të nobelistit Arrow (1972) mbi kufizimet e

organizatave, besimi – në prani të kostove të transaksionit, të cilat pengojnë

shpërndarjen e informacionit relevant dhe firmosjen e kontratave – konsiderohet i

bashkë-rëndësishëm në shkëmbimet ekonomike. Arrow nënvizon se: “Pothuaj çdo

transaksion tregtar përmban një element besimi12

”. Në parim, efiçenca e besimit

buron prej faktit që besimi përkrah sjelljen bashkëpunuese të agjentëve ekonomikë

dhe si rrjedhojë lehtëson shkëmbimet e leverdishme dypalëshe në kontekstin e

kontratave dhe informacionit të paplotë. Duke huazuar paralelizmin e Arrow,

besimi luan funksionin e një lëmuesi të shkëmbimeve ekonomike. Në këtë linjë, në

fushën e inovacionit dhe investimeve, besimi luan një rol të rëndësishëm në

aktivitetet ekonomike e karakterizuara nga pasiguria si pasojë e riskut moral dhe

nga vështirësitë në implementimin e kontratave. Përsa i përket inovacionit, në

nivelin e organizimit të firmave, besimi ndikon në performancën e tyre ekonomike

nëpërmjet dy kanaleve: minimizimit të problemit principal-agent dhe

decentralizimit në vendimmarrje. Në një skenar ku ka pak besim, aktivitetet e

sipërmarrësve dhe firmave priret të kanalizohen drejt monitorimit dhe zbatimit të

obligimeve kontraktuale, sesa karshi shfrytëzimit të potencialeve të reja

fitimprurëse. Në këtë kontekst, situata biznesi të parashikueshme dhe kontrolli

tërësor i gjendjes aktuale të firmës kanë përgjithësisht prioritet para inovacionit e

rrethanave të reja dhe të pasigurta që e shoqërojnë. Nga ana tjetër, një besim më i

madh lehtëson decentralizimin e vendimmarrjes brenda organizatës duke rritur

aftësinë përshtatëse dhe potencialin për performancë ekonomike të firmës. Përsa i

përket investimeve, një niveli i përgjithshëm mosbesimi, priret të inkurajojë

zbatimin e masave rregullatore të panevojshme (dhe si pasojë joefiçente) dhe

kontribuon në klimën e pasigurisë që frenon investimin.

11 Lexo për shembull: Paldam, Martin. "Social capital: one or many? Definition and measurement",

Journal of economic surveys 14, no. 5 (2000): 629-653. 12 Përkthim i autores.

30

Së dyti, në planin makroekonomik, besimi më i madh ka potencialin të rrisë

performancën ekonomike të qeverisë dhe cilësinë e politikave ekonomike. Në

shoqëritë me nivel më të lartë besimi, zyrtarët qeveritarë domosdoshmërisht

perceptohen si më të besueshëm. Si rrjedhojë, besueshmëria ndaj politikave të

shpallura është më i madh, duke ulur pasigurinë për të ardhmen dhe duke rritur

stabilitetin e perceptuar. Kjo, nga ana tjetër, indukton më tepër investim në fushën e

kapitalit fizik dhe njerëzor duke lehtësuar konvergjimin e kapitalit në vlerat

optimale në planin afatgjatë.

1.2 Besimi institucional

Fokusi i këtij studimi është besimi institucional. Besimi institucional

përfaqëson një deklaratë (i.e vetë-deklaratë) të qytetarëve rreth besueshmërisë që ata

kanë tek institucionet. Literatura aktuale identifikon dy pozicione të ndryshme që

orvaten të shpjegojnë analitikisht ndryshimet ose luhatjet e besimit të qytetarëve tek

institucionet.

Pozicioni i parë argumenton se ndryshimet në besim reflektojnë vlerësimet

ekonomike të kushteve aktuale të individëve. Si rrjedhojë, ato varen në thelb nga

kapaciteti ose aftësia e institucioneve për të shërbyer dhe përfaqësuar kërkesat

ekonomike të qytetarëve. Kur qytetarët janë të pakënaqur me performancën

ekonomike, niveli i mosbesimit rritet; ndërkaq, mirëqenia ekonomike vepron me

efektin e kundërt. Si pasojë, niveli i besimit është i shpërndarë jo-njëtrajtshmërisht

përgjatë shoqërive, në varësi të rrethanave të tyre ekonomike, sociale ose politike

(Hetherington, 1998). Mekanizmi i transmetimit të këtij efekti mund të operojë në

dy drejtime: atë sociotropik – ku luhatjet në besim mund të vijnë si rezultat i

vlerësimeve sociotropike të situatës aktuale të ekonomisë prej qytetarit (vlerësimi

retrospektiv i ekonomisë së vendit dhe jo asaj personale) ose atë egotropik – ku

përvojat personale të mirëqenies ose vështirësive ekonomike ndikojnë në vlerësimin

e besimit (Newton & Norris, 2000; Brooks & Manza, 2007).

Pozicioni i dytë argumenton se në vektorin e luhatjeve në besimi komponenti

politik luan një rol të rëndësishëm në vlerësim. Studimi klasik i Miller-it (1974)

sugjeron se mungesa e besimit tek institucionet vjen si rezultat i periudhave të

stërgjatura të karakterizuara nga pritshmëri të parealizuara. Sipas kësaj perspektive,

nivelet e ulëta të besimit institucional janë më tepër të lidhura me hendekun që

ekziston midis performancës aktuale të institucioneve dhe pritshmërive të

qytetarëve, se sa me arritjen e objektivave prej qeverisë (Miller & Listhaug, 1999).

Këto dy pozicione shpjeguese mund të jenë plotësuese, por edhe reciprokisht

përforëcuese, gjithaq (Kenworthy & Owens, 2011).

31

1.3 Ndikimi potencial i një niveli besimi institucional më të ulët

Në teori, një nivel besimi institucional më i ulët si rezultat i krizës ekonomike

në Evropë paraqet problemet potenciale që vijojnë:

Së pari, ekuilibri i rritjes ekonomike do të vonojë të konvergojë në ekuilibrin

e tij afatgjatë. Rezultatet empirike kanë shfaqur një marrëdhënie pozitive midis

besimit ndërpersonal dhe rritjes ekonomike (Knack & Keefer 1997; Ëhiteley

2000)13

. Për më tepër, si pasojë e ekspozimit të mësipërm teorik, ekstrapolimi i

kësaj marrëdhënie dhe për rastin e besimit institucional paraqitet i justifikuar në

teori. Një zvogëlim i dukshëm i besimit sistemik ka shumë gjasa të shoqërohet me

një ulje të rritjes ekonomike. Së dyti, ulja e besimit institucional ka potencialin të

shfaqet si faktor cenues i stabilitetit të demokracisë. Hulumtime të ndryshme kanë

treguar se besimi institucional lidhet pozitivisht me demokracinë14

. Së treti, luhatjet

e besimit institucional dhe veçanërisht besimit tek ekonomia e tregut të lirë do të

rrisin kërkesat e qytetarëve për politika me karakter më të theksuar shpërndarës dhe

rritje të pranisë së shtetit në ekonomi (Alesina & La Ferrara 2005; Aghion et al.

2009).

1.4 Besimi në Evropë

Në literaturën e besimit institucional të fokusuar në nivelin e BE-së, janë

ravijëzuar dy teori bazë që orvaten të shpjegojnë lidhjen midis besimit tek

institucionet kombëtare dhe besimin tek institucionet e BE-së: teoria e kongruencës

dhe teoria e kompensimit. Sipas teorisë së kongruencës, ka një përputhje në

vlerësim midis besimit institucional kombëtar dhe besimit institucional mbi-

kombëtar. Një nivel i lartë besimi tek institucionet kombëtare priret të

korrespondojë me një nivel të lartë besimi tek institucionet e BE-së, dhe

anasjelltas.15

Ky argumentim teorik bazohet në presupozimin se zotërimi i njohurive

të kufizuara rreth BE-së i shpie qytetarët në formësimin e opinioneve rreth BE-së

bazuar në institucionet kombëtare. Ndërkohë, sipas teorisë së kompensimit, një

përputhje e këtillë besimi institucional nuk priret të ekzistojë. Një nivel më i lartë

besimi tek BE-ja është i pranishëm kur besimi tek institucionet kombëtare është i

13 Knack, S. and P. Keefer (1997), “Does social capital have a pay-off? A cross-country

investigation”, Quarterly Journal of Economics 112: 1251-88.

Whiteley, P. (2000), “Economic Growth and Social Capital”, Political Studies, 48, 3: 443-466. 14 Shih: Paxton 1999; Gabriel et al., 2008. 15 Për hulumtime që hetojnë mbi teorinë e kongruencës shih: Blondel, Sinnott & Svensson, 1998;

Rohrschneider, 2002; Biernat, 2007; Scheuer & van der Brug, 2007; Arnold et al., 2012.

32

ulët dhe anasjelltas16

. Ky argumentim teorik presupozon se qytetarët i perceptojnë

këto dy qendra ‘autoriteti’ si të ndryshme ose madje alternativa të njëra-tjetrës.

Kësisoj, perceptimi se institucionet kombëtare nuk janë kompetente ose efiçente,

krijon pritshmëri pozitive përkundrejt BE-së; ndërsa, një perceptim pozitiv tek

institucionet kombëtare mund të gjenerojë hezitim se transferimi i sovranitetit tek

autoritetet mbikombëtare mund të cenojë një sistem politik që tashmë është duke

funksionuar mirë. Vitet e fundit, një linjë e re e literaturës është përpjekur të lidhë

‘kongruencën’ dhe ‘kompensimin’ bashkë, por duke theksuar se teoritë veprojnë në

nivele të ndryshme të njësisë së analizës (Munoz et al, 2011).

2. Metodologjia

2.1 Të dhënat

Të dhënat mikroekonomike janë shkëputur nga Anketa Sociale Evropiane

(ASE).17

Që prej 2002, ASE administrohet çdo dy vjet në më tepër se 20 vende

përgjatë hapësirës evropiane. Në lidhje me besimin, të anketuarit i përgjigjen

pyetjes se sa “besojnë në institucionet [e listuara] në një shkallë nga 0 në 10. Të

dhënat makroekonomike janë shkëputur nga Eurostat. Eurostati, si agjenci e

Komisionit Evropian, mbledh të dhëna rreth treguesve ekonomikë duke u siguruar

për harmonizimin e metodologjive të aplikuara.

Në analizën empirike, pyetja e parë kërkimore është analizuar me të dhënat

kumulative të ASE-së, të cilat përfshijnë raundet 1-6 (2002-2012). Si rezultat, janë

siguruar gjashtë pika observimi, që mbulojnë një periudhë vëzhgimi prej dhjetë

vjetësh. Të dhënat janë analizuar duke përdorur elementë statistikorë përshkrues.

Ndërkohë, pyetja e dytë kërkimore është shqyrtuar me një kampion të ASE-së të

periudhës post-krizë financiare (2010-2012), komplementuar me treguesit përkatës

makroekonomikë. Faktorët nxitës të besimit institucional janë hetuar duke përdorur

regresionin OLS.18

16 Për hulumtime që hetojnë mbi teorinë e kompensimit shih: Sanchez-Cuenca, 2000; Kritzinger, 2003;

Listhaug & Ringdal, 2008; Ilonszki, 2009. 17 Anketa