Book Shantarch Ul Bolno

72

ÃÀÐ×ÈÃ

Á¯ËÝÃ 1

Íàìòàð õºðºã 3

ªìíºõ ¿ã 6

ªìíºòãºë 7

Àç æàðãàëûí òóõàé ìèíèé îéëãîëò 8

Á¯ËÝÃ 2

Íèéòëýë¿¿ä:

Øàíòàð÷ ¿ë áîëíî 11

Ýäèéí çàñãèéí àëóóð÷èí 18

“... Áè ýõ îðíûõîî çîõèñòîé õºãæëèéí çàãâàðûã èéì áàéäëààð òºñººëæ ìºðººäºæ áàéíà...” 23

Êàïèòàëèñòã¿é êàïèòàëèçì 35

Ýõ õýë-Èõ ìýäëýãèéí ñóóðü 39

Ìîíãîëä àìüäðàõ “Íîãîîí êàðò” 43

51:49 47

Èðãýäýýñ õàìààðàõ ýäèéí çàñàã 50

Õ¿ðýý çîäîîí÷èä áà ºñºæ áóé ¿íý 55

Óóæóó ãýñýýð óäìààðàà õîðäîæ äóóñàõ íü 58

Èë òîä áàéäëûí ñàíàà÷èëãà 62

Çºâ ¿íýëýìæ íü çºâ õºãæëèéí ýõëýë 65

Áèä Áóðèàäààñ äîîð Áóòàíààñ äýýð àìüäàð÷ áàéíà 69

ØÀÍÒÀÐ× ¯Ë ÁÎËÍÎ

ÑÀËÄÀÍÃÈÉÍ ÎÄÎÍÒÓßÀ

ÖÓÂÐÀË ÍÈÉÒËÝË

2 71ÑÀËÄÀÍÃÈÉÍ ÎÄÎÍÒÓßÀ

áàéíà Íåìö¿¿äèéí ãýð á¿ëä íýã ë íàñàíä õ¿ðñýí ýð õ¿í áàéõàä º÷íººí øàð àéðàã äàðñ áàéäàã, Ýêâàäîð÷óóä áîë õàìãèéí ýð¿¿ë õ¿íñòýé, òýä ìàø èõ áóóäàé, íîãîî áîëîí ãàäèë æèìñ, Áóðèàäûí àðä ò¿ìýí ìºí ë ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áèø íîãîî æèìñèéã õ¿íñýíäýý èõýýð õýðýãëýäýã àæ.

Ìîíãîë÷óóäûí äóíäàæ áà äóíäààñ äîîø àìüäðàëòàé õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ õóâü íü ÎÕÓ ÿëàíãóÿà ÁÍÕÀÓ-ä ¿éëäâýðëýñýí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òýð ÷ áàéòóãàé ìàíàéõíû ãîë íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ ãóðèë ñ¿¿ãýý õ¿ðòýë õî¸ð õºðøººñºº èìïîðòîîð àâ÷ õýðýãëýæ áàéíà. Ìàíàé óëñàä õîîë õ¿íñèéã çàõ çýýëýýð îðæ èðñýí õîéíî íü øèíæèëãýýíä õàìðóóëäàã, íýãýíò îðæ èðñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ÿàæ èéãýýä ë ÷àíàðã¿é ÷ áàéñàí áîðëóóëàõûí òºëºº íàéìàà÷èä óëàéðäàã. Õàðèí ÎÕÓ øèã îðæ èðýõýýñ íü ºìíº õèë ãààëü äýýð øèíæèëäýã òîãòîëöîîíä îðîõ íü þó þóíààñ ÷óõàë áàéãàà þì.

Åð íü ë äýëõèéí èõýíõ îðíóóäàä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, õ¿íñíèé ºðãºí õýðýãëýýíèé àñóóäàë íü òºðèéí áîäëîãûí ò¿âøèíä á¿ðýí õóóëü÷ëàãäàæ ÷àäñàí áàéäàã áºãººä èðãýä ýíý òàë äýýð òîëãîé îãò ºâääºãã¿é.

Ìîíãîë. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàõ òºñºâ: 34390 òºãðºã áóþó 29,3 äîëëàðßïîí. Äîëîî õîíîãò õîîëîíä çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 37699 Yen áóþó $ 317,25Êóâåéò. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 63,63 dinar áóþó $ 221.45

ÀÍÓ. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: $159.18Ãåðìàíè. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 375,39 Euros áóþó $500.07×àä Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 685 CFA áóþó $1.23Àíãëè. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 155,54 British Pounds áóþó $253.15Õÿòàä. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 1233,76 Yuan áóþó $155.06Ýêâàäîð. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: $31,55Åãèïåò. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 387,85 Egyptian Pounds áóþó $68.53

Èòàëè. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 214,34 Euros áóþó $260.11Ìåêñèêà. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 1862,78 Mexican Pesos áóþó $189.09Ïîëüø. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 582,48 Zlotys áóþó $151.27ÀÍÓ. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: $341.98Áóòàí. Äîëîî õîíîãò çàðöóóëàãäàõ òºñºâ: 224,93 ngultrum áóþó $5.03

2008 îí

70 ØÀÍÒÀÐ× ¯Ë ÁÎËÍÎ

àñóóäàë íü óëñ îðîí îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä ÷ øóóä çàíàëõèéëýõ, õ¿í àìûã ¿é îëíîîð íü õºíººæ áîëîõ ñºðºã òàëòàé òóë óëñ îðíóóä ýíý àñóóäëûã íèëýýä äýýã¿¿ð ò¿âøèíä òàâèí õºãæèæ áàéíà.

Äýëõèé äàõèíä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë íü äàðààõ 4 ç¿éëýýð õýìæèãääýã áàéíà.

1. Èðãýäèéí õýðýãëýæ áàéãàà õîîë õ¿íñíèé øèì òýæýýë2. Óëñ îðíóóäûí áèåý äààæ èðãýäýý õ¿íñýýð õàíãàõ ÷àäâàð3. Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûí õÿíàëò4. Èðãýäèéí çºâ çîõèñòîé õîîëëîëò ãýñýí àðãà÷ëàëóóäààð

õýìæèæ ¿çýõýä ìàíàé óëñàä ýíý àñóóäàë íèëýýä õ¿íäýâòýðò òîîöîãäîæ áàéãàà þì.

Ìºí õîîë õ¿íñ íü ýð¿¿ë àìüäðàëûí áàòàëãàà áîëäîã òóë õºãæèíã¿é îðíóóäàä àìèí äýìýýð áàÿëàã îëîí òºðëèéí õîîë õ¿íñèéã ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýõýä àíõààð÷ òýäíèé õ¿íñíèé õýðýãëýýíèéõ íü ñàãñàíä 800 íýð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áàéäàã áàéíà.

Áèäíèé õ¿íñíèé õýðýãëýýíèé ò¿âøèí ÿìàðõóó áàéãààã äóíäàæ àìüäðàëòàé õ¿ì¿¿ñèéí òºëººëºë áîëãîí ºðõ òîëãîéëñîí, öýöýðëýãèéí òóñëàõ áàãøèéí àæèëòàé íýãýí ýìýãòýéí õ¿íñíèé ñàãñíû õýðýãëýýã àâ÷ ¿çüå. Ñàðäàà 130 000 òºãðºãíèé öàëèíòàé, ýýæ áîëîí äóíä ñóðãóóëèéí õî¸ð õ¿¿õäèéí õàìò àìüäàðäàã ýíý àéë ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã 11 íýð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð á¿ñýý ÷àíãàëàí àìüäðàõààñ ººð àðãàã¿é áàéãàà þì Èéìýðõ¿¿ îðëîãîòîé àéë õ¿í àìûí 20 îð÷èì õóâèéã ýçýëæ áàéíà.

Ìîíãîë÷óóä áèä õºðø çýðãýëäýý îëîí æèë àõ ä¿¿ øèã ÿâæ öàãòàà áàðàã èæèë õýðýãëýýòýé øàõóó áàéñàí ÎÕÓ, ãàçàð íóòãèéí õóâüä õàìãèéí îéð Óëààí-¯ä õîòûí èðãýäýýñ ÷ õýä äàõèí äîîãóóð, õàðèí õàìãèéí áóóðàé õºãæèëòýé Àçèéí Áóòàí óëñààñ àðàé äýýã¿¿ðõýí ºëºí çºëìºí àìüäàðöãààæ áàéíà.

Àìåðèê÷óóä ò¿ðãýí õîîë áîëîí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ øàðñàí òºìñ, ïèööà, ãàìáóðãåð çýðãèéã ò¿ëõ¿¿ õýðýãäýã, õàðèí Åãèïåò÷¿¿ä òàíñàã, ¿íýòýé ìàõ íîãîîãîî èäýõèéã èë¿¿ä ¿çäýã

3ÑÀËÄÀÍÃÈÉÍ ÎÄÎÍÒÓßÀ

ÑÀËÄÀÍÃÈÉÍ ÎÄÎÍÒÓßÀ/Íàìòàð õºðºã/

Áè ýäèéí çàñàã÷ Ä.Ñàëäàíãèéí äºðâºí õ¿¿õäèéã îòãîëîí òºðñºí áèëýý. Ààâ ìààíü Àðõàíãàé àéìãèéí Õîòîíò ñóìûí óóãóóë, ýýæ ×èìýääîëãîð Çàâõàí àéìãèéí Óëèàñòàé õîòîîñ ãàðàëòàé þì. Õàðèí áè Óëààíáààòàðûíõ.

Ìèíèé ààâ Ìîñêâàãèéí ÝÇÄÑ-èéã òºãñãºæ èðýýä Ãàäààäòàé Ýäèéí çàñãèéí òàëààð Õàðèëöàõ Óëñûí õîðîîíû äàðãà, ñàéä ãýýä óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, òîìîîõîí á¿òýýí áàéãóóëàëòûí àæëóóäûã ãó÷ ãàðóé æèëèéí òóðø óäèðäñàí þì.

Áè ààâûíõàà “Þìûã ñýòãýëýýðýý øèéäâýë çººëºí áîëîâ÷ àëäàà èõòýé, õàðèí óõààíààð øèéäâýë òóõàéí ¿åä õàòóó áîëîâ÷ àëäàà áàãà” ãýñýí ¿ãèéã áàéíãà ñàíàæ ÿâäàã.

Ýýæ ìààíü áàðèëãûí èíæåíåð ìýðãýæèëòýé õ¿í áîëîõîîð áàðèãäàæ áóé áàðèëãóóäûí ÿâöàä èõ ë ñàíàà çîâæ, ñàíàë áîäëîî ààâä áàéíãà ë õýëäýã áàéëàà. Ìèíèé ýýæ áàðèëãûí èíæåíåðèéí ìýðãýæëèéã ýçýìøñýí àíõíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí íýã áºãººä Óëñûí Áàðèëãûí Çóðãèéí Òºâ Èíñòèòóòûí Òºñâèéí Òîâ÷îîã 1961-1980 îíû ¿åä óäèðäàæ áàéñàí. Ýýæ ìèíü ºíäºð øààðäëàãàòàé, ÷àíä íÿìáàé õ¿í. Îäîî õ¿ðòýë ºäºð á¿ð íàä ðóó óòàñäàæ, á¿õ ç¿éëèéã àñóóæ, ëàâëàæ çºâëºäºã õýâýýðýý.

Èéìýðõ¿¿ çàìíàëòàé õî¸ð õ¿íèé îòãîí îõèí áîëæ òºðñºí áè áàãààñàà ë àõ ýã÷ íàðûí íºëººãººð õè÷ýýë íîìäîî øàìäàõûí õàæóóãààð îëîí íèéòèéí àæèë, óðëàã ñî¸ëûí àðãà õýìæýýíä èäýâõèéëýí îðîëöäîã õ¿¿õýä áàéñàí. Ààâ, ýýæ õî¸ð ìààíü õ¿¿õä¿¿äèéíõýý äóð ñîíèðõîë, àâúÿàñûã õºõ¿¿ëýí äýìæäýã áàéñàí áîëîõîîð áèä íàð á¿ãäýýðýý ë ñîíãóóëüò àæèë, äóãóéëàí êóðñ ãýýä ãýðòýý îðîéõîí öóãëàäàã áàéæ áèëýý.


Áè ãèìíàñòèê, òºãºëäºð õóóðûí äóãóéëàíä ÿâàíãàà á¿ëãýìèéí çºâëºëèéí ñîíãóóëüò àæèë õèéäýã áàéñàí.

Áàãà íàñíû àìüäðàëä ìààíü ìàðòàãäàøã¿é äóðñàìæ ¿ëäýýñýí áàãø íàðòàéãàà îäîî ÷ õîëáîîòîé áàéäàã1978 îíä áîëñîí ãîöëîë õºãæèì÷äèéí òýìöýýíä 1-ð áàéð ýçëýí Áîëãàð óëñàä àìðàõ ýðõýýð øàãíàãäñàí ìààíü íàäàä èõ óðàì ºã÷ áèëýý. Òýðíýýñ õîéø á¿õèé ë òîì êîíöåðòîíä ãîöëîí òîãëîäîã áîëîîä õè÷ýýëä ñóóõ öàã áàãàññàí ÷ ÿàæ èéãýýä õè÷ýýëýý òàñëàëã¿é, òîãëîëò, õè÷ýýë àëü àëèíûã àìæóóëàõûã õè÷ýýäýã áàéëàà.

Òîì àõ ìèíü îëîí óëñûí õóäàëäààíû ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæèëòýé, õî¸ð ýã÷ íàäòàé àäèë ýäèéí çàñàã÷.

Áè õàíüòàéãàà äóíä ñóðãóóëüä íýã àíãèä ñóðàëöàæ áàéñàí, õîæèì íü Ñàíêò-Ïåòåðáóðãò äàõèí õàìòäàà ñóðàëöàõ òàâèëàí òîõèîæ áèä õî¸ð ÿã èæèëõýí ìýðãýæèë ýçýìøñýí.

Ìàíàéõ õ¿¿, îõèí õî¸ðòîé, õ¿¿ ìààíü îþóòàí, îõèí äóíä ñóðãóóëüä ñóðäàã. Ñîíèí ó÷èðëààð õàäàì ààâ Ãóíãààæàâ ìºí àðõàíãàéíõ, õàäàì ýýæ Öýöýãýý ìºí ë çàâõàíûõ.

Áè áèçíåñò õºë òàâèõäàà ýõíýýñ íü, ìîíãîëûí áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí òóóëñàí á¿õèé ë çàìààð ÿâñàí äàà. Íºõºðòýéãºº õàìòàð÷ áèçíåñ ýõë¿¿ëñýí áîëîõîîð ¿ðãýëæ ë çºâëºëäºæ, õàìòûí øèéäâýð ãàðãàäàã áàéñàí íü îëîí ç¿éëèéã õºíãºâ÷èëæ áàéñàí. Òýãýýä ººðèéí ãýñýí òîãòâîðòîé áèçíåñòýé áîëîõîîð øóëóóäàæ àíõ ãýð àõóéí áàðàà, òàâèëãà õóäàëäàõ áîëñîí. Ãàäààä îðíóóäààð ÿâæ áàéõäàà áèçíåñèéí îëîí øèíý ñàíààã îëñíû íýã íü “Ô¿¿ä êîðò” áèëýý. “Ô¿¿ä êîðò” ãýæ îëîí íýð òºðëèéí õîîëûã íýã äîðîîñ õ¿ññýíýýð ñîíãîõ áîëîëöîîòîé ñ¿ëæýýã ìîíãîëäîî àíõ óäàà íýâòð¿¿ëëýý. Íèéñëýë÷¿¿ä ìààíü “Øèíý Äîðíî”, “Ñåíòîçà Ô¿¿ä êîðò” ãýõýýð àíäàõã¿é áîëñîí. Ýíý ñ¿ëæýýíèé ñàíààã àíõ Ñèíãàïóðààñ ë îëñîí þì.

Ìàíàé ô¿¿ä êîðòóóä íýýãäñýíýýð îëîí çóóí àæëûí áàéð áèé áîëñîíä áè þó þóíààñ èë¿¿ áàÿðëàæ ÿâäàã. Õ¿ì¿¿ñèéã çîðèõ àæèëòàé, òîîëîõ öàëèíòàé áîëãîõ íü àøèã îðëîãîîñ èë¿¿òýé ñýòãýë õºäºëãºäºã õ¿÷èí ç¿éë. “Áóñäûí òºëºº ÷àäàõ ç¿éëýý õèéõ


ÁÈÄ ÁÓÐÈÀÄÀÀÑ ÄÎÎÐ ÁÓÒÀÍÀÀÑ ÄÝÝÐ ÀÌÜÄÀÐ×

ÁÀÉÍÀ

ÎÕÓ-ûí Óëààí-¯ä õîòûí äóíäàæ àìüæèðãààòàé àéë ºðõ 7 õîíîãò õ¿íñýíäýý 87 äîëëàð çàðöóóëäàã áîë Ìîíãîëä 29,3 äîëëàð áóþó áèä Áóðèàäóóäààñ 3 äàõèí áàãà õîîë èäýæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

Ìîíãîë÷óóä äýëõèéí èõýíõ îðíóóäûí õ¿í àìààñ õýä äàõèí àìüæèðãààíû äîîãóóð ò¿âøèíä àìüäàð÷ áàéãàà òºäèéã¿é õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýäýã àñóóäàë áîë á¿ð ÷ õÿíàëòã¿é ñèñòåìä ÿâæ áàéãàà áèëýý. ªíººäºð áèä õ¿íñíèé õýðýãëýýíäýý èõýâ÷ëýí ÁÍÕÀÓ-ûí òºìñ, áàéöàà æèìñ íîãîîã õýðýãëýäýã áîë õîéä õºðø ìààíü àëü 2 æèëèéí ºìíººñ ãàäààäûí ãàíçàãûí íàéìàà÷äûã õººõ òóõàé õóóëü ãàðãàæ ºíãºðñºí æèëýýñ òýä ººðñäèéí íóòãèéí õºðñºíä òàðüæ óðãóóëñàí õèìèéí áîðäîîã¿é õ¿íñíèé íîãîîã õîîë õ¿íñýíäýý õýðýãëýæ ýõýëñýí.

ªíººäºð äýëõèé äàõèíä õ¿íèé ãåí, ãåíåòèêèéí õºãæëèéã õîîë õ¿íñòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ áàéãàà òºäèéã¿é îð÷èí ¿åèéí àíàãààõ óõààí ÷ òºðºë á¿ðèéí õàëäâàðò ºâ÷èí, íèéòèéã õàìàðñàí õýä õýäýí òºðëèéí ýäãýðøã¿é ºâ÷èíã ÷ õîîë õ¿íñòýé øóóä õîëáîí òàéëáàðëàæ áàéãàà þì. Îëîí õ¿íèé àìü íàñûã àâ÷ îäîæ äýëõèé äàõèíä ò¿ãø¿¿ðèéí õàðàíãà äýëäýæ áàéñàí òàõèàíû òàõàë ºâ÷èí ãýõýä ë óðãàìëûí òîñûã îëîí äàõèí øàðàõ ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýí áóöàëãàæ àøèãëà÷èõààä òàõèà òýæýýæ áàéñíààñ ¿¿ññýí áàéäàã.

Ãýòýë ìàíàé îðîíä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýäýã îéëãîëò íü õîðõîé øàâüæã¿é, õîã øîðîîã¿é ãýõ ìýò íààä çàõûí õýìæèãäõ¿¿íèé ò¿âøèíä ë áàéíà. Õ¿íñíèé õýðýãëýýíèé


Ýíý íü íýã òàëààð ñîíèðõîëòîé õýëáýðýýð õàíäèâ öóãëóóëæ áàéãàà ÿâäàë, íºãººòýéã¿¿ð õ¿¿õä¿¿ä òàðõèíû ñààæèëòòàé íàéç íºõºääºº òóñàëæ, íèéãìèéí ãèø¿¿í ãýäãýý ìýäýðñýí áîëîâ óó. Ýðõýì óíøèã÷, íèéãìèéí ãèø¿¿í òàíûã ÷ ãýñýí ýíý ¿éëñò íýãäýí íèéëýõèéã óðèàëñíààð ýíýõ¿¿ ºëãºö-ºã¿¿ëëýý ºíäºðëýå. “Èðãýí òà áàÿëàã” ñàíãèéí òýðã¿¿í, ýäèéí çàñàã÷ Ñ.Îäîíòóÿà

2009îí


íü õ¿íèé àìüäðàëûí íýãýýõýí óòãà ó÷èð” ãýæ ààâûí çàõèñíûã áîëîìæîîðîî áèåë¿¿ëæ áàéãààäàà ë áàÿðëàäàã þì.

2006 îíîîñ áè “Èðãýí òà áàÿëàã ñàí” ÒÁÁ-ûã ñàíàà÷ëàí òýðã¿¿íýýð íü àæèëëàæ áàéíà. Ìàíàé ñàí “Èðãýí áàÿí áîë óëñ áàÿí” ãýñýí ëèáåðàëü ¿çýë ñàíààíû äîð èðãýäèéí ýäèéí çàñãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäëýã îëãîõ, äàäàë çóðøèë òºëºâø¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð òîäîðõîé õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà.

Àðä÷èëñàí íàìûí ¿çýë áàðèìòëàë, àðãà áàðèë íü íýýëòòýé, ýðõ òýãø áàéäãààðàà íàäàä òààëàãääàã ó÷ðààñ ýíý íàìûã ñîíãîñîí þì. Îäîî áè Àðä÷èëñàí íàìûí ¯ÇÕ-íû ãèø¿¿í. Íàìûí áîäëîãî øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð óëñ îðíûõîî õºãæèë, íèéãìèéí äýâøèëä ººðèéí õóâü íýìðèéã îðóóëíà ãýæ çîðüæ ÿâíà àà.

Ýõ îðîíä ìèíü ýð¿¿ë, ìýäëýã áîëîâñðîëòîé, ÷èíýýëýã èðãýä çîíõèëæ, ýëãýýðýý ýíõ òºâøèí æàðãàõ òýð öàãèéã îéðòóóëàõàä ÷àäàõ á¿õíýý õèéõ èòãýë òºãñ áàéíà áè.


ªÌÍªÕ ¯Ã

Áèä ÿàãààä èéì õàõàæ öàöñàí óòààòàé õîòîä àìüäàð÷ áàéíà âý? Áèä ÿàãààä õîðòîé õîîë õ¿íñ õýðýãëýõ ̧ ñòîé þì áý? Òºð áèäíýýñ òàòâàðëàí àâäàã ìºíãºº ÿàãààä õ¿ì¿¿ñèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº çîðèóëàõã¿é áàéíà âý? Ýðãýí òîéðîíä ìààíü ºëñãºëºí ÿäóóðàë, øóäàðãà áóñ ÿâäàë ãàçàð àâñààð áàéõ óó?

Õýðâýý òà äýýðõ àñóóäàëä áàãà ÷ áîëîâ àíõààðëàà õàíäóóëäàã áîë, ººðèéãºº íèéãìèéí õàìãèéí ¿íýò áàÿëàã ãýæ ¿çýæ ººðèéãºº áîëîâñðóóëàõàä æààõàí ÷ ãýñýí ñàíàà òàâüäàã áîë ñîíèí ñýòã¿¿ë¿¿äýä ãàð÷ áàéñàí ìèíèé íèéòëýë¿¿äèéí ýìõýòãýë áîëîõ ýíý íîìûã ìèíü óíøààðàé.

Øèíý õ¿í áîëîí òºëºâøèæ,øèíý çóóíòàé õºë íèéë¿¿ëýí àëõàõàä òàíü, õóó÷èí äàäàë, õýâøìýë ñýòãýëãýýíýýñýý àíãèæðàõàä òàíü áàãà ÷ áîëîâ òóñ íýìýð áîëîîñîé ãýñýí ñýòãýëýýð áè÷ñýí þì.

Èðãýí á¿ð ººðèéãºº ¿íýëýí öýãíýæ, áîëîâñðóóëàí õºãæ¿¿ëæ, ººðèéíõºº áîëîîä ¿ð õ¿¿õäèéíõýý èðýýä¿éí òºëºº ÷èí ñýòãýëýýñýý ñàíàà òàâèí àæèëëàõ àâààñ “Ñàéí ñàéõàí àæèëëàæ àìüäðàõ ãàðö” áèäýíä çààâàë îëäîõ áîëíî îî.

Ýöýñò íü ýíý íîìûã ýìõýòãýí ãàðãàõàä ã¿í òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí, ÿëàíãóÿà ººðèéí ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëæ, ¿íýòýé ñàíàë çºâëºìæ¿¿äýý ºã÷ äýìæèí òóñëàæ áàéñàí, á¿õ õ¿ì¿¿ñò áàÿðëàæ òàëàðõñíàà èëýðõèéëüå.

Èðãýí òà áàÿëàã ñàíãèéí òýðã¿¿í Ñàëäàíãèéí Îäîíòóÿà


èðãýíøëèéí ¿íäñýí øèíæ þì. Òîõèðîëöîîíäîî õ¿ðäýãã¿é áîë èòãýëöýë áàéõã¿é áîëíî. Èòãýëöýëã¿é íèéãýì ýâ íýãäýëã¿é. Ýâ íýãäýëã¿éãýýñ õºãæèõã¿é. Ýíý á¿õíèé ¿íäýñ íü èðãýäèéí ¿íýëýìæ ø¿¿ äýý. Òîõèðîëöîîíäîî ¿íýí÷ áàéõ ãýäýã çàð÷ìûã çºâ ¿íýëäýã áàéõ íü ¿íýò ç¿éë ìºí. Öàã áàðèìòëàõ íü òîõèðîëöîîíû áàñ íýã õýëáýð áîëîõîîð íóðøààä ÿàõàâ, ººð íýã ÷óõàë ç¿éë áóñäûí õºäºëìºðèéã ¿íýëýõ, õ¿íäýòãýõ àñóóäëûã àâ÷ ¿çüå. ¯íýíäýý áèäýíä áóñäûí õºäºëìºðèéã õ¿íäýòãýõ, ¿íýëýõ äàäàë çóðøèë õîìñ áàéíà. Ýíý íü íèéò äóíäûí ºì÷ëºëèéí ýä ç¿éëñèéã ýâäýæ ñ¿éòãýõýýñ ºãñ¿¿ëýýä õîã õàÿãäëàà çàìáàðààã¿é õàÿõ õ¿ðòýëõ ¿éëäëèéã õàìàðñàí ºðãºí îéëãîëò. Áóñäûí õºäºëìºðèéã õ¿íäýòãýäýãã¿é, ¿íýëäýãã¿é àæèë îëãîã÷ öàëèí õºëñèéã íü ºãºõã¿é ëóó óíæäàã. Áóñäûí õºäºëìºðèéã ¿íýëäýãã¿é õ¿í òýäíèé áèé áîëãîñîí ç¿éëèéã õýíýã ÷ ¿ã¿é õóëãàéë÷èõäàã. Íèéãìèéí ¿íäñýí áàÿëàã áîëñîí èðãýäèéã áàãààñ íü áóñäûí õºäºëìºðèéã ¿íýëäýã áîëãîõ íü äàí ãàíö ñóðãààë ¿ãñ, óðèà ëîîçîíãîîð õýðýãæèõã¿é. ¯¿íèéã ãýð á¿ëä, öýöýðëýã ñóðãóóëüä íü äàäóóëàõ çàìààð ë òºëºâø¿¿ëíý. “Èðãýí òà áàÿëàã” ñàí èðãýäèéí òºëºâøèë, áîëîâñðîëä ººðñäèéí õóâü íýìðèéí îðóóëàõ ýðìýëçýëèéíõýý õ¿ðýýíä õ¿¿õä¿¿äèéã ººðèéí áîëîîä áóñäûí õºäºëìºðèéã ¿íýëäýã áîëãîõ ÷èãëýëýýð òîäîðõîé àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Áèä õîîñîí ÿðèõ óðèàëàõààñ èë¿¿òýé àæèë õýðýã, áîäèò ¿ð ä¿íä òýì¿¿ëæ áàéíà. Áèä ýíý äîëîî õîíîãò “Ýýæäýý ºãºõ ìýíä÷èëãýýãýý ººðñäºº çóðöãààÿ” õºäºëãººí ºðí¿¿ëæ, õ¿¿õä¿¿äèéí ýýæäýý çîðèóëæ çóðàã çóðñàí ìýí÷ä÷èëãýýã õ¿¿õä¿¿äýýñ õóäàëäàí àâ÷ óðàìøóóëæ áàéíà. Áèä ýíý ñàíààã çîðèóä ñîíãîñîí. Øóäàðãààð õºäºëìºðëºâºë àæëàà ¿íýë¿¿ëýõ áîëîìæ îëäîíî ãýæ îéëãóóëàõûã õ¿ñ÷ áàéãàà þì. Õ¿¿õä¿¿ä ººðèéí áîëîîä áóñäûí õºäºëìºðèéã ¿íýëæ ñóðíà. Áàñ îëñîí ìºíãºº çàðöóóëæ ñóðàõ à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ áýëýí áýëýã ºãñºíººñ èéì àæèë ñýäñýí íü äýýð ãýæ ¿çñýí þì. “Èðãýí òà áàÿëàã” ñàíãèéí ýõíèé àæèë íü òàðõèíû ñààæèëòòàé õ¿¿õä¿¿äýä õàíäèâ öóãëóóëàõ çîðèëãîîð îëîí ¿íäýñíèé õ¿¿õýëäýéí “Õ¿¿õýëäýéí åðòºíö” ¿çýñãýëýí Óðàí çóðãèéí ãàëåðåéä ãàðãàñíûã 16 ìÿíãàí õ¿¿õýä ààâ ýýæòýéãýý ¿çñýí.


èðãýíøëèéí òºëºâøëèéã óäààøðóóëàõ õ¿÷èí ç¿éë áîëñîîð áàéíà. Èðãýíèé íèéãìèéí ¿çýë ñàíàà, èðãýäèéí ¿íýëýìæèä çºâëºëò ìàÿãèéí ¿íýëýìæèéí óë ìºð áàéñààð áàéãààãààñ èðãýä ñýòãýëãýýíèé õóâüä õóâèéí ºì÷, ºì÷ëºõ ýðõèéã îäîî áîëòîë á¿ðýí ä¿¿ðýí îéëãîæ, õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéíà. ¯¿íýýñ óëáààëààä áóñäûí õºäºëìºð, áèé áîëãîñîí áàÿëàãèéã õ¿íäýòãýõã¿é áàéõ, çàðèì òàëààðàà ¿çýí ÿäàõ ¿çýë ÷ áàéñààð áàéíà. Øóäàðãà ¸ñ õýìýýõ îéëãîëòûã èðãýä ÿíç á¿ðýýð òàéëáàðëàæ áàéãàà áºãººä óã ýíý ¿ãèéí ÿçãóóð íü õóóëü ̧ ñûã ÷àíä ñàõèõ ë þì ãýäãèéã óõàìñàðëàõã¿é áàéíà. Òîâ÷õîíäîî õîòæñîí, èðãýíøñýí õ¿íèé ¿íýëýìæ äóòàãäàæ áàéíà. Õîò õºäººãèéí ÿëãàà èõ áîëæ áàéãàà íü ìàòåðèàëëàã øàëòãààíòàé õýäèé ÷ èðãýíøëèéí òºëºâøèë, ¿íýëýìæèéí õºãæèë ãýñýí õèéñâýð õ¿÷èí ç¿éë ãîë øàëòãààí íü áîëæ áàéãààã õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé. Õîòîä øèëæèí èðýãñýä íü Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëä çààñàí ýðõýý ë õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ó÷ðààñ òýäíèéã àäëàõ, õººõ òóóõ, øèëæèëòèéã íü õÿçãààðëàõ, õîðèõ ýðõ õýíä ÷ áàéõã¿é. Øèëæèí èðýãñýä õîòæèõ, èðãýíøèõ ÿâö íü ìàø óäààí ÿâàãääàã. Íºãºº òàëààð ÷èãë¿¿ëýõ, áàðèìæàà àâàõ ç¿éëã¿é áîë áóðóó òºëºâøäºã ÷ òàë áèé. Èéì íºõöºëä ÿàõ âý? Õ¿í õýäèé óõààíòàé ÷ õýëýõýýñ íààø óõààðàõã¿é ãýæ ¿ã áèé. Èðãýíèé íèéãìèéí ãèø¿¿äèéã çºâ ¿íýëýìæèä ñóðãàæ, ÷èãë¿¿ëæ áîëíî. Õîòæèëòûí áýðõøýýë, äàâóó òàë, õàðèëöààíû õ¿íäðýëèéã äàâàí òóóëàõ àðãà çàìóóä, õýðýãëýýíèé ñî¸ë ãýýä ñóðàõ þì ìàø èõ. Õàìãèéí ãîë íü ¿íýëýìæ. Èðãýíèé íèéãìèéí ¿íýò ç¿éëñèéã çºâ ¿íýëæ ñóðâàë èòãýë ¿íýìøèë íü òºäèé ÷èíýý áàòòàé. Èòãýë ¿íýìøèëòýé õ¿í áóñäàä õ¿íäýòãýëòýé, àìüäðàëäàà ýð÷òýé õàíäàíà. Áèä ýí òýðã¿¿íä íèéãìýýðýý çàéëøã¿é ñóðàëöàõ ¸ñòîé ç¿éë áîë òîõèðîëöîîíäîî ¿íýí÷ áàéõ ÿâäàë áîëîîä áàéíà. Òîõèðîëöîîíäîî ¿íýí÷ áàéõ ãýäýã íü ºðãºí àãóóëãàòàé ç¿éë áºãººä áèäíèé íèéãìýýðýý òîõèðîëöñîí ç¿éëñèéã õóóëü æóðàì èëýðõèéëæ áàéäàã. Õóâü õ¿ì¿¿ñ, áàéãóóëëàãà õîîðîíäîî òîõèðîëöîõ õýëáýð íü ãýðýý õýëöýë áàéäàã áîë óëñ òºð÷èä, ñîíãîã÷äûí òîõèðîëöîî íü àìëàëòààð èëðýíý. Òýãýõýýð õóóëü ¸ñîî ÷àíä ñàõèõ, ãýðýý õýëöëýý ìºðäºõ, àìëàëòàà áèåë¿¿ëýõ íü


ªÌÍªÒÃªË

Çºâõºí õóâèéí õýâøèëä áèø ººðèéíõºº òºëºº áàñ áóñäûí òºëºº àæèëëàæ àìüäàðäàã, ãàäààä, äîòîîäûí îëîí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàæ, íèéãìèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº èõ ç¿éëèéã õèéæ ÿâàà ýíý á¿ñã¿éí íèéòëýë¿¿äèéã áàéíãà óíøäàã.

Îäîíòóÿà àìüäàð÷ áóé îð÷èí, íºõöºë, èðýýä¿éäýý ä¿ãíýëò õèéõäýý çºâõºí ýäèéí çàñàã÷ õ¿íèé áàéð ñóóðüíààñ àñóóäàëä õàíäñàíã¿é, òºðººñ ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãî, íèéãìèéí õºãæèë, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýõ ìýò íèéãýìä òóëãàðààä áàéãàà ìàø îëîí ýìçýã àñóóäàë áîëãîíûã ìýäýð÷, ýíý òóõàéãàà òàéëáàðëàæ, ø¿¿ìæèëæ, ãàðàõ àðãà çàìûí òóõàé óíøèã÷èäòàéãàà ñàíàë áîäëîî õóâààëöàæ. òýäýíä ìýäëýã îëãîõ, óõààðóóëàõ, àìüäðàõ àðãà óõààíä ñóðãàõ, õýí íýãýíä òóñ äýì áîëîõ ãýæ ÷èí ñýòãýëýýñýý õè÷ýýñýí íü èëò áàéíà.

Ò¿¿íèé íèéòëýë áîëãîíû ýöñèéí ãàðãàëãàà íü çààâàë óëñ òºðèéí øèéäýë,òºðèéí çîõèöóóëàëò õ¿ñýìæèëñýí, òºðèéí äýýä ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãóóäàä õàíäñàí àÿñòàé áàéãàà íü àñóóäëûã ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé àâ÷ ¿çýæ, íèéãýìä áîëîîä èðãýäýä ó÷èðñàí ñààä áýðõøýýë á¿ðèéí öààä óã ñóðâàëæûã íü îëæ, èëààðøóóëàõûã õè÷ýýñíèéõ áîëîâ óó.

ªºðèéí ãýñýí ¿çýë áîäîëòîé, àðä÷èëëûí àìòûã ìýäýðñýí, ººðèéãºº áîëîâñðóóëàí àæèëëàæ õºäºëìºðëºõèéí çýðýãöýý íèéãýì, èðãýí òàíû òºëºº îþóí óõààíàà çîðèóëæ áàéãàà Îäîíòóÿàãèéí ãýãýýëýã àæèëä íü àìæèëò õ¿ñýæ áàéíà,

Íèéòëýë÷ Á.Áààáàð


ÀÇ ÆÀÐÃÀËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÌÈÍÈÉ ÎÉËÃÎËÒ

Àìüäðàëûí óòãà ó÷èð áîëñîí àç æàðãàëä õ¿ðýõýýð õ¿í á¿ð ººð ººðººð òýì¿¿ëäýã áèëýý. Ãýâ÷ õ¿ì¿¿ñ àç æàðãàëûã äàíäàà ë ÿìàð íýãýí þìòàé óÿæ, áóñäààñ õàìààðóóëààä áàéäàã ìýò. Áè èíãýâýë æàðãàíà, îäîî ÿã ¿¿íèéã ë äóóñãà÷èõâàë, ýñâýë òýð íàìàéã õàéðàëäàãñàí áîë ãýõ çýðãýýð àç æàðãàë íü ººð ººðèéíõ íü ãàðò áóñ, ºðººëèéí õ¿ñýë çîðèãîîñ øàëòãààëàõ ìýò îéëãîäîã. Áè ÷ 5 æèëèéí ºìíº èéìýðõ¿¿ ÿâöóó áîäîëòîé áàéñàí áàéæ ìàãàä. Îäîî áîë áè ººðèéí äóðòàé àæëàà õèéãýýä, óëñ îðíûõîî õºãæèëä ººðèéí õóâü íýìðýý îðóóëààä, ýöýã ýõ, õàíü èæèë ¿ð õ¿¿õýäòýéãýý ýð¿¿ë ýíõ, ýëýã á¿òýí àìüäàð÷ áàéãààãàà àç æàðãàë ãýæ ìýäýð÷, ºíººäðººð æàðãàæ, ò¿¿íèéãýý áóñàäòàé õóâààëöàõûã ýðìýëçýõ áîëñîí. Óðüä íü àæèë ãýæ ã¿éñýýð òààðäàã áàéæ,. Àæèë ãýäýã õýçýý ÷ äóóñäàãã¿é, õèéãýýä ë áàéâàë õîíîãèéí 24 öàã ÷ àæèëëàõ þì áàéíà ãýæ áè îéëãîñîí áîëîõîîð îäîî ýöýã ýõ, ãýð á¿ëäýý, áàñ ººðòºº çààâàë öàã ãàðãàõûã “ìèíèé çàéëøã¿é õèéõ ¸ñòîé ç¿éë” ãýæ ìºðäºõ áîëñîí ìèíü ¿íýõýýð ÷óõàë îëîëò.

Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äýä õèéæ ÷àäàõã¿é àæèë ãýæ ¿ã¿é, íèéãìèéí á¿õ ñàëáàðò ÿàæ ýíý á¿ãäèéã õèéæ ÷àäâàà ãýìýýð õ¿÷èðõýã áàéãóóëëàãóóäûã óäèðäàã÷ ýìýãòýé÷¿¿ä çºíäºº.

Õàðèí á¿ãäýä íü áàéäàã ãàíö äóòàãäàë áîë ýð¿¿ë àìüäðàë, ýð¿¿ë ãîî ñàéõíû òóõàé îéëãîëò òóí äîîãóóð áàéäàã ÿâäàë. Áðèëëèàíò ç¿¿âýë ÿàæ õàðàãäàõ, ÿìàð ôèðìèéí, ÿìàð õóâöàñ ãî¸ áàéäãèéã õ¿¿õí¿¿ä ñàéí ìýääýã ìºðòëºº, õ¿¿õí¿¿ä ýð¿¿ë ìýíä, õîîëíû ñî¸ëûí òóõàé îãò ìýääýãã¿é, ìýäýõèéã ÷ õ¿ñäýãã¿é íü õàðàìñàëòàé. Áè 5 æèëèéí ºìíº áóñàä Ìîíãîë õ¿¿õí¿¿äèéí


ÇªÂ ¯ÍÝËÝÌÆ ÍÜ ÇªÂ ÕªÃÆËÈÉÍ ÝÕËÝË

Àëü 90-ýýä îíû ýõíýýñ öóóðèàòàæ èðñýí “Èðãýí áàÿí áîë óëñ áàÿí” ãýñýí óðèà áîäèò ç¿éë áîëîõ ÿàãàà ÷ ¿ã¿é áàéíà. Èðãýíèé íèéãýì áàéãóóëàõ òóõàé 1992 îíû ̄ íäñýí õóóëèàð òóíõàãëàñíûã æèíõýíý óòãààð íü îéëãîõ ÿâö îäîî ë ýõëýæ áàéíà. Àðä÷èëñàí íèéãýìä òºð íü áàÿæèõ õºëæèõ õýðýãñýë áèø, çàõèðàõ çàíäðàõ, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ õ¿÷ áóñ ¿éë÷ëýã÷, çîõèöóóëàã÷ ë þì ãýäãèéã íèéòýýðýý á¿äýã áàäàã îéëãîæ ýõëýæ áàéãàà ýíý ¿åä èðãýíèé òºëºâøèë, áîëîâñðîëûí àñóóäàë õóðöààð òàâèãäàæ áàéãàà áèëýý. Èðãýíøèë, èðãýíøñýí õ¿íèéã þóãààð òîäîðõîéëîõ âý? ãýñýí àñóóëò ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã ÷ ¿¿íä íýãäñýí õàðèóëò õàðààõàí àëãà áàéíà. Íèéãýì ñóäëàà÷äûí çîõèîë á¿òýýë, ýäèéí çàñàã÷äûí ýìïèðèê ñóäàëãààã õàðæ áàéõàä îëîíõ íü èðãýíøëèéí íèéòëýã øèíæ¿¿äèéã èíãýæ òîäîðõîéëæ áàéíà. - Òºð íü èðãýäèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàñàí áàéõ - Òºð íü õóóëü ¸ñûã õýëáýðýëòã¿é ñàõèóëäàã áàéõ - Òºð íü èðãýäèéí àìü íàñ, ýä õºðºíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàäàã áàéõ Òýä ìºí èðãýíøñýí õ¿íèé íèéòëýã øèíæ¿¿äèéã èíãýæ òîäîðõîéëæýý - Òîõèðîëöîîíäîî ¿íýí÷ áàéõ (õóóëü ¸ñûã ÷àíä ñàõèäàã áàéõ) - Öàã áàðèìòàëäàã, ò¿¿íèéã ¿íýëäýã áàéõ - Áóñäûí ýðõ ÷ºëºº, ýðõèéã õ¿íäýòãýäýã áàéõ - Áóñäûí õºäºëìºðò õ¿íäýòãýëòýé õàíääàã, ¿íýëäýã áàéõ - Àæèë õýðãèéã çóãàà öýíãýëýýñ èë¿¿ä ¿çäýã áàéõ - Íèéãìèéí ãèø¿¿ä ººð õîîðîíäîî èòãýëöäýã áàéõ Ýíäýýñ õàðàõàä èðãýíøñýí õ¿íèé øèíæ¿¿ä íü á¿õýëäýý õóâü õ¿íèé òºëºâøèë, ¿íýëýìæ, èòãýë ¿íýìøèëòýé õîëáîîòîé àæýý. Ìîíãîë÷óóä îëîí çóóí æèë í¿¿äëèéí, íàòóðàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéñàí, øàøíû èòãýë ¿íýìøèë íü èäýâõã¿é, õ¿ëöýíã¿é áàéäàã, çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä äàñàë äàäàë áîëîîã¿é çýðýã íü


òºëáºðºº èë òîä çàðëàõûã óðèàëæ áàéíà. Òºð áàÿæíà óó, áàéíà óó õàìàà àëãà. Æèðèéí îëîí ñàéõàí àìüäðàã! Òýãâýë áèäíèé àìüäðàë, òóñãààð òîãòíîë èë¿¿ áàòàëãààòàé áîëíî. Èðãýí õ¿í ººðèéí ¿íý öýíèéã îéëãîæ, ººðèéíõºº ýðõ ÷ºëºº, ýðõèéíõýý òºëºº òýìöýæ, òºðºº õÿíàäàã, øààðääàã áîëîõûí òóëä ýíý á¿õíèéã ýõë¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. ßäóóãèéí çîâëîíãîîñ àíãèæðàõ ýñýõ ìààíü óõààíò óäèðäàã÷äûí ìýðãýí øèéäâýðýýñ èë¿¿òýé òà áèäíèé ýäèéí çàñãèéí ýðìýëçýë, ñàéõàí àìüäðàëûã öîãöëîîõ ñýäëýýñ øàëòãààëàõ áîëíî. Ýöñèéí ýöýñò òºðèéí ìýðãýí øèéäâýð áóñ èðãýäèéí îðîëöîî, øàõàëò, øààðäëàãà, õÿíàëò áèäíèé àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëíý ãýäãèéã äàõèí íýã äàâòàæ õýëìýýð áàéíà.

2007îí


àäèë ººõòýé áóóçàà èäýýä ë, á¿ä¿¿ðýýä ë , ò¿¿íèéõýý áóðóóã áóñäàä òîõîîä ñóóäàã áàéëàà. Àíõ Îðîñ íàéç ìààíü àìüäðàëûí ýð¿¿ë õýâ ìàÿã, çºâ õîîëëîëòûí äýãëýìèéí òóõàé íîìûã àâ÷èð÷ ºãñºíººð áèä àìüäðàëûí õýâ ìàÿãàà 100 % ººð÷èëæ ÷àäñàí þì.

Áèå öîãöîñûí ãîî ñàéõàí áîë äîòîð áèåèéí ýð¿¿ë ìýíä, ýð¿¿ë òàéâàí ñýòãýëãýýòýé øóóä õîëáîîòîé áîëîõîîð ¿íýòýé ãî¸ áóäàã, òîñ ò¿ðõýæ, ãàíãàí õóâöàñëàñíààð ãîî ñàéõàí áîë÷èõëîî ãýæ íàéäàõ íü äýíä¿¿ ãîîìîé õýðýã.

Ñïîðòîîð óéãàã¿é õè÷ýýëëýæ, áèåý àð÷èëæ, áèåä õýðýãã¿é á¿õíýýñ òàòãàëçàæ óóðàã òàðõè, áèå, ñýòãýëýý óäèðäàí æîëîîäîõ óõààí, òýâ÷ýýðòýé áàéâàë çàëóóæèæ, ýð¿¿ëæèæ áîëäãèéã áè ñàéí îéëãîæ àâñàí.

Ò¿¿íýýñ áèø òîñ ò¿ðõýýä 3 õîíîãèéí äîòîð òóð÷èõíà., ýì óóãààä æèíãýý õàñ÷èõíà ãýæ çàëõóóðààä, ººðèéãºº ººãø¿¿ëýýä áàéâàë ºòëººä ë, òýðýíäýý êîìïëåêñäîîä ë ÿâíà ø¿¿ äýý. Ýíý àéë ýð¿¿ë ÿâàõ óó, çºâ õîîëëîæ, àìüäàð÷ áàéíà óó, íºõºð õ¿¿õýä ýð¿¿ë áàéíà óó, åð íü àéëûí ãîëîìò ÿìàð áàéõ âý ãýäýã ýìýãòýé õ¿íýýñ ë øàëòãààëíà.

Íàéç íºõäºº õàðàõàä ñàéí ÿâàà õ¿ì¿¿ñèéí ýõíýð¿¿ä äàíäàà óõààëàã õ¿¿õí¿¿ä áàéõ æèøýýòýé. Ýìýãòýé õ¿í óðàí íàðèéí óõààí ñèéëæ, àëèâààä óóæèì , ºãººìºð áàéæ “ æèæèã ÷óëóóãààð òîì ÷óëóóã öîõèæ” áàéæ àëèâààã çîõèöóóëíà.

Áè óëñ òºð, áèçíåñ, íèéãìèéí àæëóóäàà ýðõ ÷ºëººòýé õèéæ áàéãàà ÷ ãýðòýý õýçýý ÷ íºõðèéíõºº óðäóóð îðæ, ¿ã çýðýãöýýä áàéäàãã¿é.

ßìàð ÷ òîì àëáàí òóøààëòàé ýìýãòýé ãýðòýý îðîîä ãýðèéí ýçýãòýé ë áàéõ ̧ ñòîé. Àæèë äýýðýý ÷ òýð áóñäûã äàðàìòëàí, öýýæ ò¿ðýí õàíõàëçàíà ãýäãèéã áè îãò îéëãîäîãã¿é. Åð íü õ¿í õàòóó áàéõ òóñàì àìüäðàë íü õàòóó áàéäàã, õàðèí ººðºº àÿäóó çººëºí , óóæóó òàëáèóí áàéâàë àìüäðàë ÷ áàñ çººëºí õàíääàã þì ãýæ áè îéëãîäîã. Áè ººðºº áóõèìäààä ýõýëáýë íàìàéã òîéðñîí áóñàä


õ¿ì¿¿ñ äàãààä õÿìàð÷èõ ó÷ðààñ àëü áîëîõ ººðèéãºº òàéâàí áàéëãàõ àðãà çàìûã õàéäàã.

Ýð õ¿í àëñûí îí÷ õàðààòàé áàéäàã áîë, ýìýãòýé õ¿í á¿ãäèéã õàðààíäàà çýðýã áàéëãàõ ÷àäâàðòàé. Áè á¿õíèéã àíçààð÷ áàéäàã ÷ îðîëöîõ õýðýãã¿é þìàíä õîøóó ä¿ðäýãã¿é, äýâýðãýõ õýðýãã¿é þìàíä îíöûí à÷ õîëáîãäîë ºãäºãã¿é.

ßëèõ øàëèõã¿é áýðõøýýëèéã àìüäðàëûí çîâëîí áîëòîë õººðºãäººä ººðºº ò¿¿íäýý øàíàëàõ íü óòãàã¿é õýðýã. Íºõºð áèä õî¸ð äóíä ñóðãóóëèéí íýã àíãèéí õ¿¿õä¿¿ä. Ñóðãóóëèà òºãññºíèé äàðàà ¿åðõýæ ýõëýýä 20-òîéäîî ñóóæ áàéëàà.

Åð íü òýãýýä íºõºð áèä õî¸ðûí õºäºëìºð õ¿¿õä¿¿äýä ìààíü ë çîðèóëàãäñàí áàéäàã. Áèäíèé ¿ðñ ç¿òãýæ áèé áîëãîñíûã ìèíü ¿ðãýëæë¿¿ëæ, ººðñäºº àç æàðãàëòàé ÿâàõûí òóëä àìüäðàëûí õàíèà çºâ ñîíãîîñîé ãýæ ÿìàãò áîäîæ, çîâíèæ áàéäàã äàà. “ÿìàð ÷ õºðºíãºòýé, ç¿ñ öàðàéòàé áàéã õàìààã¿é, çºâ õ¿ì¿¿æèëòýé áîë õ¿íèé àìüäðàë, ¿éëñ àÿíäàà á¿òíý. Óðä óó, õîéíî óó, õààíà áàéãàà íü ÷óõàë áèø, çºâ çàì äýýð áàéíà ãýäýã õàìãèéí ÷óõàë” ãýæ õ¿¿õä¿¿ääýý çàõèäàã þì.


äýìæñýíýýð òîãòâîðòîé õºãæèë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ÷óõàë õóâü íýìýðòýé. “Þóã ÷ íóóæ õààõã¿é, þóã ÷ äýìèé ¿ðýõã¿é” ãýæ áèä Çàñãèéí ãàçðààðàà õýë¿¿ëæ ÷àäâàë ýíý íü àìæèëò. Èíãýñíýýð Ìîíãîëûí òºð èë òîä áàéõûí òºëºº áàéíà ãýñýí ñèãíàëûã õºðºíãº îðóóëàã÷èä áîëîí ãàäààä åðòºíöºä ºãíº. ¯¿íä ãàäààäûí òóðøëàãà ÷ õàíãàëòòàé áàéíà. Èë òîä áàéäëûí ñàíàà÷èëãûã óóë óóðõàéí ñàëáàðò 2002 îíä Èõ Áðèòàíèéí Åðºíõèé ñàéä àñàí Òîíè Áëýéð ñàíàà÷ëàí íýâòð¿¿ëñýí áºãººä ýíý Îëáîðëîõ Ñàëáàðûí Èë Òîä Áàéäëûí Ñàíàà÷èëãà îëîí óëñûí ç¿ãýýñ ºðãºí äýìæëýã õ¿ëýýæ äýëõèéí íººö áàÿëàã èõòýé îðíóóä õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Ìàíàé Çàñãèéí ãàçàð îëñîí îðëîãîî èë òîäîîð çîõèöóóëæ ÷àäâàë ãàçðûí ýðäýñ áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàð àðä ò¿ìíèé àìüäðàëä èõýýõýí ººð÷ëºëò àâ÷ðàõ áîëîìæòîé. Òºð áîë õ¿íä ñóðòàëä íýâ÷ñýí í¿ñýð àïïàðàòòàé, áèåý äààæ ÿäñàí á¿ä¿¿ðñýí àâãàëäàé áèø ýðâýýõýé áàéõ ¸ñòîé. Àðä ò¿ìýíäýý ãî¸ õàðàãäàõ ¸ñòîé. ¯¿íèé òóëä êîìïàíèóäààñ òàòàæ àâñàí òºëáºð ìºíãº íü àðä ò¿ìýíäýý èë òîä áàéõ ¸ñòîé þì. Èðãýäýä òóíãàëàã ýäèéí çàñàã Ýäèéí çàñãèéí èë òîä áàéäëûí ñàíàà÷èëãàä èðãýä áèçíåñèéíõíèé ìàíëàéëàë, îðîëöîî ÷óõàë. Õºðºíãº îðóóëàã÷äàä èë òîä áàéñíààñ òóñàõ àøèã òóñ íü óëñòºðèéí áîëîí íýð õ¿íäòýé õîëáîîòîé ýðñäýëèéã áàãàñãàæ, ºðñºëäººíèé òýãø áîëîìæ îëãîäîã. Òóõàéí êîìïàíè Çàñãèéí ãàçàðò òºëæ áàéãàà òºëáºðºº èë òîä áîëãîñíîîð õèéæ áàéãàà õºðºíãº îðóóëàëòààðàà óëñ îðíûõîî õºãæèëä ÿìàð õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãààãàà õàðóóëíà. Èíãýñíýýð Çàñãèéí ãàçðûã èë¿¿ õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áîëãîæ, èðãýäèéí íýðèéí ºìíººñ çàõèðàí çàðöóóëæ áàéãàà òýð îðëîãûí òàëààð èë òîä îéëãîìæòîé áàéäëààð ìýäýýëýõèéã øààðäàõ áîëîìæòîé áîëíî. Î¸äëûí ¿éëäâýð ýñâýë àëòíû óóðõàéí óëñàä òºëñºí òàòâàðûí ìýäýýëýë èë òîä áîëñíîîð Çàñãèéí ãàçðààð äàìæóóëæ èðãýäýä òºëñºí óã ìºíãº Çàñãèéí ãàçðûí Õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí äàðãûí øèíý “Íèññàí” æèéï ìàøèí, àéìãèéí äàðãûí íèéñëýë äýõ øèíý îðîí ñóóö áîëãî÷èõã¿é áàéëãàõ, æèðèéí èðãýäýä õýðýãòýé, íààëäàöòàé ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ ¸ñòîé þì. Èéìèéí òóëä êîìïàíè èðãýäèéã òºðä òºëñºí òàòâàð


ÈË ÒÎÄ ÁÀÉÄËÛÍ ÑÀÍÀÀ×ÈËÃÀ

Ì.Ãîðáà÷åâûí èë òîä áàéäëûí òóíõàãëàë òýð ¿åèéí ºäºð òóòìûí öîðûí ãàíö õýâëýëèéí íýãä¿ãýýð í¿¿ðýíä íèéòëýãñäýíýýñ õîéø õîðèîä æèë ºíãºðñºí ÷ òàëûí í¿¿äýë÷äèéí íèéñëýë Óëààíáààòàðò èë òîä áàéäàë ìºðººäºë õýâýýð áàéíà. ¯¿íèé íýã æèøýý íü ºíãºðñºí äîëîî õîíîãóóäàä Çàñãèéí ãàçàð, óóë óóðõàéí êîìïàíèóäòàé áàéãóóëñàí ãýðýýã òîéðîí ºðíºñºí ¿éë ÿâäàë áîëëîî. Ñàíãèéí ÿàìíû õààëòòàé õààëãàíû öààíà íóóæ áàéæ õèéñýí ãýðýý “íóóæ áàéãààä õèéñýí þì ÷èíü íîîòîé ë áàéæ òààðàà” ãýñýí áîäëûã ýíãèéí èðãýäýä òºð¿¿ëýâ. Èðãýääýý èòãýõã¿é Çàñãèéí ãàçàðò èðãýä èòãýõã¿é áàéíà. Õààëòòàé, èë òîä áóñ çàñàãëàëààñ ¿¿äýí áèé áîëñîí óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäàë öààøäûí õºðºíãº îðóóëàëòàíä èëò çàíàë ó÷ðóóëæ ýõýëëýý. Ýõëýëèéí öýã Ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë, øèéäâýð ãàðãàã÷èä òýð á¿ð ýäèéí çàñãèéí ìýäýãäýõ¿¿íã¿é õ¿ì¿¿ñ àòëàà áèä òýäýíä á¿õýë á¿òýí óëñ îðíûõîî õóâü çàÿàã ººðñäèéíõòýéãºº õàìò äààòãààä ºã÷èõñºí íü áèäíèéã ÿäóó àìüäðóóëæ áàéãàà íýã øàëòãààí áîëäîã. Çàñãèéí ãàçàð òàòâàðûí ìºíãèéã åðäèéí èðãýäýýñ õóðààäàã. Ñ¿¿ ìàõ ãóðèë, ãýðýë öàõèëãààí, äóëààí, àðõè, ñàðä íýã óäàà áóóäàã öàëèí á¿ãä òàòâàðòàé. Çàñãèéí ãàçàð òàòâàðààñ îëñîí ìºíãºº ººðºº ºã÷ áàéãàà þì øèã, ç¿ãýýð òàðààãààä áàéãàà þì øèã ààøèëäàã. Óëñàä îðæ èðæ áàéãàà îðëîãûã áóðóó çîõèöóóëñíààñ ¿¿äýæ ãàðñàí ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõ íàéäâàðòàé áºãººä ýíãèéí àðãà áîë èë òîä áàéäëûí ñàíàà÷èëãà áºãººä ¿ð àøèã íü çàñàãëàëûã ñàéæðóóëàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí ýõëýëèéí öýã áîëîõ þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä Ìîíãîë óëñûí ñàíä îðæ èðæ áàéãàà á¿õ òºëáºðèéí òóõàé ìýäýýëëèéã îëîí íèéò îëæ àâàõ ýðõòýé áîëíî. Ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò èë òîä õàðèóöëàãàòàé áàéäëûã


ØÀÍÒÀÐ× ¯Ë ÁÎËÍÎ(Ýìýãòýé÷¿¿ääýý èëãýýõ çàõèäàë)

ßíç á¿ðèéí ñóäàëãààíû ä¿íã õàðæ áàéõ íü ýý, ìîíãîëä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø ýðõòýé, õ¿éñèéí ÿëãàà, äàðàìò áàéõã¿é ìýò. ªíãºö àæèõàä ÷ òèéì. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð òèéì áèø áîëîõûã ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿í áèäýíä áàòàëæ, íîòîëæ ºãëºº. Õ¿í àìûíõàà 51 õóâèéã á¿ðä¿¿ëäýã ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä ïàðëàìåíòûíõàà ñóóäëûí 4-õºí õóâüä òºëººëºëòýé áîëëîî.

Ñîíãóóëèéí ºìíº á¿ãä ë ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëëèéã Èõ Õóðàëä àõèóõàí áàéëãàõûã õ¿ñýæ, óðàí ãî¸ èëòãýæ áàéëàà. ßã ñîíãóóëü òóëàõàä “Ýìýãòýé÷¿¿äèéí êâîò” íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñîíãîãäîõ ýðõèéã õÿçãààðëààä áàéõ øèã áàéíà” õýìýýí áóëçàæ áèäíèé “òýìöýæ îëñîí” êâîòûã óñòãàñàí áèëýý. ¯ð ä¿í íü ãóðàâõàí ñóóäàë.

Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä óëñ òºðèéí ýðõèéí òºëººõ òýìöýëäýý àõèí ÿëàãäëàà.

Øàíòàð÷ ¿ë áîëîõ òýìöýë

ªíººäºð Çàñãèéí ãàçðûí òàíõèìä õî¸ð ýìýãòýé áàãòñàíûã ýñ òîîöâîë ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí ýðõýý ýäëýõèéí òºëººõ òýìöýë 15 æèëèéí ºìíºõººñ àëõàì ÷ äýýøëýýã¿é ãýõýä áîëîõîîð áàéíà.

1995 îíä øèéäâýð ãàðãàõ òºâøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð áàéãóóëàãäñàí “Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä” ýâñýë ºíººã õ¿ðòýë áîäèòîé àìæèëò îëîõã¿é áàéãààãèéí øàëòãààí þóíä áàéíà âý?


Òýðòýý 1924 îíä “Õ¿ì¿¿í òºðºëõòíèé äîòðîîñîî Õ¿íä èõýýð äàðëàãäñàí Õººðõèé áèäíèé á¿ñã¿é÷¿¿ä Õ¿ì¿¿æëèéí çàìûã îëöãîî¸!” ãýæ äóóëæ, á¿æèãëýæ áàéñàí ìîíãîë ýìýãòýé÷¿¿ä ïàðëàìåíòàä ÿàãààä ÿäàæ àðâàí õóâèéí ñóóäàë ýçëýæ ÷àäàõã¿é ÿäàðíà âý?

Õàðüöàíãóé ëèáåðàë ¿çýë ñàíàà á¿õèé í¿¿äýë÷äèéí ñýòãýõ¿é ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí òàëààðõ áýëýí îéëãîëò, êîììóíèñò òóëãàëòûã 1924 îíîîñ ë õ¿ëýýæ àâ÷ýý. Ôåìèíèçìûí ¿çýë ñàíàà, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõèéí òàëààðõ îéëãîëò Êëàðà Öåòêèí, Ðîçà Ëþêñåìáóðã çýðýã Åâðîïûí õóâüñãàë÷äààð äàìæèí Òºâ Àçèä ò¿ãýí äýëãýðñýí þì. Õýäèéãýýð ìîíãîë÷óóä óëàìæëàë, ñ¿ñýã èòãýëýýðýý ýìýãòýé÷¿¿äèéã Àëòàí îâîî, Îòãîíòýíãýð õàéðõàí ëóó ºãñºõèéã õîðèãëîæ, “ýð ìóó ÷ ýìèéí äýýð” õýìýýí ñóðãàæ èðñýí ÷ ¿çýë ñóðòëûí øàõàëòààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õî¸ðäìîë(õóóðìàã ãýâýë èë¿¿ òààðíà) ñýòãýõ¿éãýýð “õýðýãæ¿¿ëñýýð” 90 îíòîé çîëãîñîí áèëýý.

Ñîöèàëèñò íèéãýì ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã ¸ñ áîëãîí õàðóóëàõ, ¿ç¿¿ëýí áîëãîõ áàéäëààð çàðèì íýãýí ýìýãòýé ç¿òãýëòýíã òîäðóóëæ áàéñíààñ áóñ ýðõèéí òºëººõ æàì ¸ñíû òýìöýë îãò áàéñàíã¿é.

Øóóäõàí õýëýõýä ºäèé õ¿ðòýë áèäíèé ñýòãýëãýýíä áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí òàëààðõ îéëãîëò õóóðìàã, îëäìîë øèíæòýé þì.

Äàÿí äýëõèéí ýìýãòýé÷¿¿ä õè÷íýýí õ¿÷èð òýìöëèéã, õýð óäààí õèéæ, õè÷íýýí ýìýãòýé àìèàðàà õîõèð÷, ÿìàð õ¿íä äàðàìò øàõàëòûã äàâàí òóóëæ áàéæ óëñ òºðèéí ýðõýý îëæ àâñíûã áèä àìñààã¿é, òóóëààã¿é. Ç¿ãýýð ë áýëýí ¿ð ä¿í, çàãâàð õ¿ëýýæ àâñàí íü ýðõýý áîäèòîîð óõàìñàðëàõàä õàìãèéí èõ ñààä áîëæ áàéíà. Àëèâàà áýëýí îéëãîëò íü èòãýë ¿íýìøèë, õýðýãöýý, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã áîëòëîî óðò õóãàöààã òóóëäàã æàìûí äàãóó ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäèéíõºº ýðõèéí òàëààð “ìàõ öóñàíäàà” øèíãýòýë îéëãîõã¿é áàéíà. Òèéì ÷ ó÷ðààñ óõàìñàðòàé, èòãýë ¿íýìøèëòýé, çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð òýìöýæ ÷àäàõã¿é áàéíà.


õîðã¿é õîîë õýðýãëýõ ãýõýýð àâàõ, îëîõ ãàçàð áàéíà óó? Õààíààñ àâ÷ áîëîõ âý?/ ãýæ áàéíãà àñóóäàã. Ýíäýýñ áè íýã ë ç¿éëèéã îéëãîëîî. Õîðã¿é õîîë èäýõ ýðõýý áèä ë ººðñäºº õàìãààëæ, áèä ë õîðã¿é õîîë õóäàëäàí àâàõ, õýðýãëýõ íºõöëºº áèé áîëãîõã¿é þì áîë õýí íýãýí íü áèäíèé ºìíººñ õèéæ ºãºõã¿é íü ýý. Ìèíèé áèå ýíý ìº÷ººñ ýõëýí /Õîðã¿é õîîë/ èäýõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ òýìöýëä îðîõîîð øèéäëýý. “Èðãýí òà áàÿëàã” ñàíãèéíõàà ¿éë àæèëëàãààã ÷ á¿õýëä íü ¿¿íä ÷èãë¿¿ëýõ áîëíî. ªºðèéíõºº ÷àäàõ, ìýäýõ á¿õíýý Ìîíãîë÷óóäûíõàà àìüä ÿâàõ ýðõ, ýð¿¿ë ñàðóë àìüäðàõ ýðõèéã õàíãàõàä çîðèóëàõ èòãýë òºãñ áàéíà.

2007îí


õàìðàãäñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé 8 õóâü íü /øààðäëàãà õàíãàõã¿é/ ãýñýí ä¿íòýé ãàð÷ýý. ¯¿íèéã íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýýòýé õàðüöóóëáàë 20 îð÷èì õóâü íü øààðäëàãà õàíãàõã¿é ãýñýí òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Ãýõäýý ºíººãèéí ëàáîðàòîðèéí ò¿âøèí øèíæèëãýýíèé ÷àäàâõèòàé õîëáîí àâ÷ ¿çâýë èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé 50 îð÷èì õóâü íü øààðäëàãà õàíãàõã¿é, áàòàëãààã¿é áàéõ ìàãàäëàëòàé ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çýæ áàéãàà þì./ ãýæ Õ.Ãàíçîðèã õýìýýõ ñóäëàà÷ áè÷æýý. Þó ãýñýí ¿ã âý? Òà ìèíü ýý, áèäíèé ºäºð äóòàì õîäîîäðóóãàà õèéæ áóé ç¿éëñèéí íààä çàõ íü òàë õóâü íü õîð áàéõ íü. Ñ.Ìºíõáààòàð ãýæ ººð íýãýí ñóäëàà÷èéí áè÷ñíýýñ ¿çýõ¿¿ë /ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìºðäºæ áàéãàà ñòàíäàðòààð øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéãàà íèéò ñîðüöûí 35.5 õóâèéã õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýëæ áàéíà. Õîðò õàâäàð ¿¿ñãýõ, ¿ð õºâðºë ãýìòýýõ, óäàìøèëä àþóë á¿õèé ºâ÷èí ¿¿ñãýäýã 150 ãàðóé õºãö áàéäãààñ ìîíãîëä çºâõºí 13 òºðëèéí õºãöèéã õîîë õ¿íñíýýñ èëð¿¿ëæ ÷àäàæ áàéãàà/ àæýý. 137 òºðëèéí õºãöèéã ìàíàé ëàáîðàòîðóóä èëð¿¿ëæ ÷àäàõã¿é ó÷ðààñ /Õ¯ÍÑÝÍä ÕÝÐÝÃËÝÆ ÁÎËÍÎ/ ãýæ òàìãàëààä áèäíèé õîäîîäðóó èëãýýäýã áàéõ íü. Èéì þì óíøñàíû äàðàà óóæóó ñóóõ àðãà áàéíà óó. /Ìóíõàãèéí äîòîð óóæóó/ ãýäýã ýðòíèé ¿ã áàñ áèé äýý.

Õîðã¿é õîîë èäýõ ýðõ íàäàä áèé þó?

Àìüäðàëûã óðòàñãàã÷ ìýðãýæèëòýí õýìýýí àëäàðøñàí Ïîë Áðýãã ãýæ õ¿íèé íîìûã óíøààä ýð¿¿ë õîîëíû äýãëýì, ýð¿¿ë àìüäðàõ ¸ñûã îëîí æèë ìºðäñíèé õ¿÷èíä áè áèåèéí æèíãýý õýâèéí õýìæýýíä òîãòìîë áàðüæ, ººðòºº èòãýëòýé, ýðãýí òîéðíûõîíäîî àíõààðàëòàé, ñýòãýë òýí¿¿í àìüäðàõ õ¿÷èéã îëñîí. Ïîë Áðýãã áîë õîðã¿é õîîëîîð ýð¿¿ëæèõ ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëñíýýð ººðèéí õóâüä òºäèéã¿é îëîí ìÿíãàí õ¿íèé àìèéã àâàð÷ àìüäðàëûí ýð÷ õ¿÷, àç æàðãàëûã áýëýãëýñýí õ¿í. Áè áàéãóóëëàãà, õìò îëíû óðèëãààð ýð¿¿ë õ¿íñ, õîðã¿é õîîëîëòûí òóõàé ñóðãàëò ÿâóóëæ, ëåêö óíøèæ, ìýäñýí, õýðýãæ¿¿ëñíýý áóñäàä ò¿ãýýõèéã ýðìýëçäýã þì. Ãýòýë ñóðãàëòàíä ñóóñàí õ¿ì¿¿ñ /Òàíû õè÷ýýëèéí äàãóó ýð¿¿ë õ¿íñ,


ªíººäºð õ¿¿õí¿¿ä ºìä ºìñºõäºº þó ÷ áîääîãã¿é. Áîãèíî þáêà ºìñºõ, õ¿éñýý ãàðñàí áîãèíî öàìöòàé àëõàõäàà õýíýýñ ÷ ýìýýäýãã¿é. Ãýòýë ýðõ ÷ºëººíèé öàéç àìåðèêò õ¿¿õí¿¿ä èéì ýðõ ÷ºëººã îëæ àâàõ ãýæ ÿìàð øèð¿¿í òýìöýë áîëñíûã áèä àìññàíã¿é.

1868 îíä Àìåðèê÷óóä ¯íäñýí õóóëèéí 14 äýõ íýìýëòýýð “ýìýãòýé÷¿¿ä íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õóâüä ýðýãòýé÷¿¿äòýé àäèë òýãø ýðõòýé” ãýæ òóíõàãëàñàí õèðíýý õýðýãæ¿¿ëòëýý çóóí æèë áîëæýý. 1955 îíä Ìîíòãîìýð õîòûí àâòîáóñàíä Ðîçà Ïàðêñ ãýã÷ ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿íä ñóóäàë òàâüæ ºãººã¿éíõýý òºëºº ø¿¿õýä äóóäàãäæýý. Ðîçà ººðèéãºº “áóñàäòàé àäèë ýðõòýé” ãýæ áàò èòãýñíèé óëìààñ øàò øàòíû ø¿¿õ äàìæñàí óðò, óäààí ìàðãààí ºðíºñºí þì. Ìàðãààí 1964 îíä íýã þì øèéäâýðëýãäýí, “Êîíãðåññ ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõèéí áàòàëãààã õàíãàõ õóóëèéã” áàòëàæýý. Ðîçà Ïàðêñûã äýëõèéí á¿ñã¿é÷¿¿ä øàãøèí áàõäàæ “Òîì ¿íäýñòíèéã ººð÷èëñºí æèæèãõýí ýìýãòýé” õýìýýí äóóäàõ áîëîâ. Õîæèì 1993 îíä Åðºíõèéëºã÷ Êëèíòîí èðãýíèé ýðõèéí òºëººõ ìÿòðàøã¿é òýìöëèéã íü ¿íýëýí Ðîçà Ïàðêñò Àìåðèêèéí òºðèéí äýýä øàãíàëûã îëãîæýý.

Òýãø ýðõèéí îðíû ýìýãòýé÷¿¿ä äºíãºæ 1964 îíä ë àâòîáóñààð ýðõ òýãø çîð÷èõ áîëîìæèéã îëæ àâñàí áàéãàà áèç? 9 æèëèéí øàðãóó òýìöëèéã íü áèòãèé ìàðòààðàé. Òýìöýë îäîî ÷ ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà.

1990 îíû Àðä÷èëñàí õóâüñãàëààð ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéã òºðèéí ýðõ áàðèõ áàéãóóëàãàä æèíõýíý óòãààðàà ñîíãîãäîõ, îðîëöîõ áîëîìæèéã íýýñýí þì. Ãýñýí õýäèé ÷ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é ë ÿâíà.

Êâîò

“Ýìýãòýé÷¿¿äèéí 30 õóâèéí êâîò” òîãòîîëãîñîí ÿâäàë íü ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä ýðõèéí òºëººõ òýìöëèéíõýý á¿õ ¿åèéí òóðøèä îëñîí õàìãèéí òîì àìæèëò ìºí áàéñàí áîëîâ÷ ¿ð ä¿íã íü ¿çýæ ÷àäàëã¿é áóëøëóóëñàí áèëýý. Èíãýñíýýðýý áèä Í¯Á,


Îëîí óëñûí Ïàðëàìåíòûí õîëáîî çýðýã áàéãóóëëàãóóäûí óðèàëãûã íóëèìæ, ìîíãîë óëñûí íýãäýí îðñîí Õ¿íèé ýðõèéí Ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë, Ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè, Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõ êîíâåíöèéí çàð÷ìóóäûã è÷ã¿¿ðã¿éãýýð õºñºðä¿¿ëñýí þì.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí òóõàé îéëãîëò æèíõýíý óòãààðàà òºëºâøººã¿é, èòãýë ¿íýìøèë, õýðýãöýý øààðäëàãà áîëæ àìæààã¿é íºõöºëä êâîò ãàðöààã¿é àëõàì áàéñíûã öàã õóãàöàà íîòîëëîî. Êâîò íü çºâõºí íýð äýâøèõ áîëîìæ îëãîõîä ë ÷èãëýãäýæ áàéñíààñ áóñ øóóä ñîíãóóëàõ ãýæ ìóéõàðëààã¿é ø¿¿ äýý. Ìºí “30 õóâèàñ äîîøã¿é” ãýæ çààñíààñ áóñ “äýýø áàéæ áîëîõã¿é” ãýæ ÷ õýëýýã¿é. Ýð÷¿¿äèéí óâàéã¿é ìóøãèëò, è÷ã¿¿ðòýé óðâàëò øàðâàëòààð ýíý çààëò õàñàãäñàí.

Êâîò òîãòîîñíîîð ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí îðîëöîî, èäýâõèéã “íèéãìýýðýý äýìæèõ ¸ñòîé” ãýñýí ñýòãýëãýýã òºëºâø¿¿ëýõ, óëñ òºðä ýð, ýì õ¿éñèéí òýíöâýðã¿é áàéäàë, ÿëãààã îéëãóóëàõàä àñàð òóñòàé áàéõ áàéñàí þì. ªíººäºð ýðýãòýé÷¿¿äèéí ãýõ ñïîðòûí òºðë¿¿äýýð ýìýãòýé÷¿¿ä õè÷ýýëëýõ, ºðñºëäºõ íü öººíã¿é áîëñîí. Ãýëýý ÷ ýíä õ¿éñèéí ÿëãàà, òýíöâýðã¿é áàéäëûã ÷àíä õàðãàëçàæ ýðýãòýé÷¿¿äòýé ºðñºëä¿¿ëäýãã¿é. Óëñ òºðä ÷ áàñ õ¿éñèéí òýíöâýðã¿é áàéäëûã õàðãàëçàõ ¸ñòîé. Ãýòýë óëñ òºðä ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýð÷¿¿äýýñ ººðöã¿é ìýòýýð îéëãîõ, òýäýíòýé ýí òýíö¿¿ íºõöëººð ºðñºëä¿¿ëýõ íü ýðýãòýé ýìýãòýé õî¸ð õ¿í áàðèëäàõàä õýí íü ÿëàõ âý? ãýæ àñóóñíààñ ÿëãààã¿é áàéíà.

Õàòóó ¸ñ æàÿãò õ¿ëýýòýé ëàëûí åðòºíöºä ýìýãòýé÷¿¿ä òºðèéí ýðõ áàðèõ íü öººíã¿é áàéõàä “ýðõ ÷ºëººòýé, àðä÷èëàëòàé” ãýæ õàøãèðàõ äóðòàé ìîíãîëä èíýýä õ¿ðìýýð áàéäàë íî¸ðõîæ áàéíà. “Àôãàíèñòàíä ïàðëàìåíòûí 234 ñóóäëûí 38-ä íü ýìýãòýé÷¿¿ä ñîíãîãäñîí” ãýæ ñàÿõàí Óëààíáààòàðò áîëñîí îëîí óëñûí õóðëûí òºëººëºã÷ àôãàí á¿ñã¿é ÿðüæ áàéíà. Áèä è÷èõ õýðýãòýé.

Àôãàí á¿ñã¿é÷¿¿ä ¿õýæ ÷ ìýäýõ õàðãèñ íºõöºë äîð øàíòðàëã¿é òýìöñýýð ººðñäèéí òºëººëëèéã áîëîìæèéí õýìæýýíä


íàñ, ýð¿¿ë ñýíäèéã ãàäíà, äîòíû õàëäëàãààñ õàìãààëàõ/ ãýäýã. Òýãâýë ýíý õàìãààëàëò áàéíà óó? Íàìàéã ýíý ìºð¿¿äèéã áè÷èæ áàéõ çóóð /Àðä÷èëàë/ ñîíèí äýýð ÕÕÀÀß-íû Õ¿íñíèé õýëòñèéí äàðãà Ä.Òóíãàëàãèéí ÿðèëöëàãà ãàð÷ýý. Òýðýýð/Åð íü ìàíàéä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëàà õÿíàæ áàéäàã á¿òýö àëãà. ÕÕÀÀß-íä áîäëîãî çàíãèäààä ÿâäàã ÷ ÓÌÕÃ-òàé ìýäýýëýë ñîëèëöîõîîñ ººðººð õàìòðàí àæèëëàõ ÿìàð ÷ áîëîëöîî áàéõã¿é/ ãýñýí áàéõ þì. Áèäíèé ìºíãººð áèäýíä ¿éë÷èëæ áàéõ ¸ñòîé ÒªÐ ìààíü ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõã¿é áàéíà.

Àëäàãäñàí àþóëã¿é áàéäàë

/ßàñàí óóæóó þì áý, ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýë/ ãýæ áàÿñàí äóóëàõ çóóð /Óóæóóã/ ìààíü àøèãëààä õàìàã ë ìóó þìàà áèäýíä øàõàæ, áîðëóóëæ äàëäðóóëäàã ñ¿ëæýý ¿¿ññýí áàéíà. Óã íü Ìîíãîëûí /õîîëûã/ ãîëëîí íèéë¿¿ëæ áóé óðä õîéä õºðøèä ìààíü õ¿íñíèé ñòàíäàðò øàëãóóð õàòóó. Õÿòàäûí Çàñãèéí Ãàçàð ãýõýä ë ºíãºðñºí 8 ñàðûí 17-íû ºäºð /Õÿòàäûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã àþóëã¿é áàéäàë/ ãýñýí öàãààí íîì ãàðãàæýý. Òýð íîìîíä òýìäýãëýõäýý /Õÿòàäûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûí ò¿âøèí òîãòâîðòîé äýýøèëæ, õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé àþóëã¿é áàéäàë ýðñ ñàéæèð÷ ¿éëäâýðëýëèéí äýã æóðàì èëò ñàéæèðñàí. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã áèä öààøèä ÷ õÿíàëòàíäàà áàéëãàæ äýëõèéí õóäàëäààã ýð¿¿ë ñàðóóëààð õºãæèõºä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òàëààð áóñàä óëñòàé õàìòûí àæèëãàà ýð÷èìæ¿¿ëýõýä Õÿòàä óëñ áýëýí áàéíà./ ãýæýý. Ãýòýë áèä èìïîðòîîð îðóóëæ èðæ áàéãàà ç¿éëäýý õàòóó øàëãóóð òàâüæ ÷àäàõã¿é, õÿíàæ ÷àäàõã¿é, ìóó ç¿éëèéã èëð¿¿ëæ ÷àäàõã¿é àð÷ààã¿éòýæ áàéãààãààñ ÷àíàðã¿é õ¿íñýýð èðãýäýý õîðäóóëæ áàéíà. Íàñàíä õ¿ðñýí öîî ýð¿¿ë ìîíãîë õ¿í îëäîõóéÿà áýðõ áîëñíû ó÷èð íü õîðòîé õîîëîíä ë áèé. Áèäíèé ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñ ñ¿éðëèéí èðìýã äýýð áàéõàä óóæóóð÷ ñóóõ àðãà àëãà. /Íýãäñýí òºâ ëàáîðàòîðèéí òàéëàíãààñ ¿çõýä ìàíàé óëñ 2003-2005 îíä æèëä äóíäæààð 31 íýð òºðëèéí 550 îð÷èì ìÿíãàí òîíí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í èìïîðòîëæ 40 ãàðóé õóâèéã ìýðãýæèëèéí õÿíàëò, ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýíä õàìðóóëñàí áàéíà. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýý õÿíàëò øàëãàëòàä


ÓÓÆÓÓ ÃÝÑÝÝÐ ÓÄÌÀÀÐÀÀ ÕÎÐÄÎÆ ÄÓÓÑÀÕ ÍÜ

Ñýòãýë ñýðäõèéì ìýäýýí¿¿ä õºâºðíº. Õÿòàäûí 100 õóâèéí õºðºíãº îðóóëàëòòàé “Ñåìïðå” êîìïàíèéí Ìîíãîëä îðóóëæ èðæ áóé äºðâºí òºðëèéí éîãóðò òàðàãíààñ õîðò õàâäàð ¿¿ñãýõ, áèåèéí äàðõëààã ñóëðóóëàõ, óäìûí ñàíä íºëººëæ ãåíèéí ººð÷ëºëò îðóóëàõ ¿éë÷èëãýýòýé õîðò áîäèñ õàð òóãàëàã, êàäìè èëýðëýý… Äàðõàí Óóë àéìãèéí Õîíãîð ñóìàíä Õÿòàäóóä àëò óãààõ çîðèëãîîð öèàíèò, ìºíãºí óñ çýðýã îíö õîðòîé õèìèéí áîäèñóóä õàäãàëæ áàéñàí íü õºðñ, óñ, àãààðò òàðõàæ íóòãèéí èðãýäèéí 60 õóâü íü ä¿ðâýýä áàéíà… Ãàé ãàìøèã á¿ð õàæóóä èðëýý. Òàíèë ýìýãòýéä ìààíü õàìààòàí íü òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî /¿íýã¿é/ ºãñíèéã òýð ìîíãîë õ¿íèé çàíøëààð íàéç, íºõºä îéð äîòíûõîíäîî òàðààæ ãýíý. Ãýòýë òýð íîãîî íü Õîíãîð ñóìàíä óðãóóëñàí íîãîî áîëæ òààð÷ýý. Õ¿¿õäèéíõ íü áèåýð õîðäëîãî òóóð÷, ººðèéíõ íü òîëãîé ýðãýæ äîòîð íü ìóóõàéðäàã áîëñîí áàéíà. Ìîíãîëîîñ ººð óëñàä áîë Õîíãîð ñóìàíä áîëñîí øèã ÿâäëûã ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ãàìøèã ãýæ àâ÷ ¿çýí òºð þó ÷àäõàà õèéäýã. Ãýòýë Ìîíãîëûí òºð 2000 èðãýíýý ãàðãóóíä õàÿàä ººðñäèéí ñàíäàë øèðýýã õàìãààëæ ¿ëäýõèéã èë¿¿ ýðìýëçýæ áàéãàà íü ãóòàìøèã. Õýðâýý ªºðñäºº ÷àäàõã¿é ãýæ áîäîæ áàéãàà áîë îëîí óëñûí òóñëàìæ äóóäàõ õýðýãòýé ø¿¿ äýý. Òýíä õ¿ì¿¿ñ îëíîîðîî õîðäîæ áàéõàä Ìîíãîëûí Óëààí Çàãàëìàé õàà ÿâíàà. Ñàéä äàðãà íàð ìààíü õóâèéí ñóðãóóëèéí íýýëòýíä óðèãäàí /õóðèìûí ãåíåðàë/ õèéæ ÿâàõààð çîâñîí ò¿ìýíäýý òóñëàõ òàëààð èë¿¿òýé áîäìîîð þì. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýäãèéã /õèë, õýë, ìàë/ ãóðàâ õýìýýí òóíõàãëàäàã áàéñàí ìààíü ¿åý ºíãºðººæ /õèë, ñî¸ë, õîäîîä/ ãóðâààñ ìèíü èë¿¿òýé õàìààðíà ãýýä õýë÷èõýä áóðóóòàõã¿é öàã èðæýý. Òºðèéí ¿íäñýí ¿¿ðýã íü /èðãýäèéí àìü


ïàðëàìåíòàä îðóóëæ ÷àäñàí áàéõàä èë¿¿ òààëàìæòàé íºõöºëä áàéãàà áèä ººðñäèéíõºº òºëºº õóðóóãàà ÷ õºäºëãºñºíã¿é.

¯¿íä ººð õýí ÷ áèø ýìýãòýé÷¿¿ä áèä áóðóóòàé. Áèä ë òýìöýõã¿é, øààðäàõã¿é, íýãíèéãýý äýìæèõã¿é þì áîë áèäíèé ºìíººñ õýí ÷ õèéõã¿éã îéëãîöãîî¸. Ñêàíäèíàâûí îðíóóä øèã õóóëü òîãòîî÷äûí 36 õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿äýýð á¿ðä¿¿ëýõýý áàéã ãýõýä Àôãàíû 17 õóâèéí òºâøèíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é ãýæ ¿¿?

“Ýìýãòýé÷¿¿ä øèéäâýð ãàðãàõ òºâøèíä ãàð÷ èðñíýýð îðâîíãîîð íü ýðã¿¿ëæ, ¿ñðýíã¿é õºãæèëä õºòëºíº” ãýæ áè íîòëîõã¿é. Ãýõäýý 1990 îíä îëæ àâñàí ñîíãóóëèéí àðä÷èëëûã èðãýíèé àðä÷èëàë áîëãîí ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, öààøèä ìîíãîë óëñ õºãæèíã¿é îðîí áîëæ ÷àäàõ ýñýõ íü õ¿í àìûí òàëààñ èë¿¿ õóâèéã ýçëýæ áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîíîîñ èõýýõýí õàìààðíà ãýäãèéã òóíõàãëàõûã õ¿ñýæ áàéíà.

Ýìýãòýé÷¿¿ä ýðõ áàðèëöñàíààð íèéãýì þó õîæèõ âý?

Ýð÷¿¿ä àñóóäëûã ºðãºí õ¿ðýýòýé, äàëàéöòàé àâ÷ ¿çäýã ÷ ñàíààãàà õýðýãæ¿¿ëýõ, áîäèò õºðñºíä áóóëãàõäàà ýìýãòýé÷¿¿äýýñ äýýðã¿é. Àìüäðàëä îëîí àñóóäàë æèæèã ç¿éëñýýñ õàìààð÷, ¿ë àíçààðàãäàõ ÿëãààí äýýð(íüþàíñ) òîãòîæ áàéäàã. Ãýòýë ýð÷¿¿ä áàéãàëèàñàà ÷èìõë¿¿ð, æèæèã ç¿éëñèéã àíçààð÷, òîîöîõ ÷àäâàð ñóëòàé. Ýð÷¿¿ä ÷óõàë, òîì “ç¿éëñýýð” õººöºëäñººð àìüäðàëä íü õóðèìòëàãäàæ áóé áýðõøýýë¿¿äèéã îëæ õàðäàãã¿é, ìýäýðäýãã¿é.

Õóâöàñíû ø¿¿ãýýãýý äýëãý÷èõýýä õàìðûíõàà óðä áàéõ öàìöûã îëîõã¿é ýõíýðýýñýý àñóóí áóõèìäàõ ýð íºõðèéí ä¿ð çóðàã á¿ãäýä òàíèë.

Õ¿¿õäèéíõýý ñóðëàãà, õ¿ì¿¿æëèéí òàëààð ÿðèõ, ñàíàà çîâîõûã æèæèã ç¿éë ãýæ áîäñîîð òîì àëäñàí ààâóóäûí ò¿¿õ ýëáýã. Ýð÷¿¿ä “¯ñðýíã¿é õºãæèõºº” çîðèãòîé òóíõàãëàäàã ÷ ýìýãòýé÷¿¿ä ë òóíõàãèéã áîäèò àæèë áîëãîõ çàìûã èë¿¿ òîäîðõîé õàðæ, õèéäýã.


Àìåðèêò ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãàëèéí øèíæ ÷àíàðûã íàðèéí øèíæëýõ óõààíä á¿òýýë÷ýýð àøèãëàæ áàéíà. Õîëáîîíû Ìºðäºõ Òîâ÷îî(FBI) õýðãèéí ãàçðûã ¿çëýã, êðèìèíàëèñòèê øèíæèëãýýã ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ ñàéí õèéäãèéã íîòëîæ, óëàì îëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýíý àëáàíä àâàõ áîëëîî. Óíøèã÷ òà, Àíæåëèíà Æîëè, Äåíçåë Âàøèãòîí íàðûí òîãëîñîí “Bone col-lector” êèíîã ¿çñýí áîë ¿¿íèéã ñàéí ñàíàõ áàéõ. Ýìýãòýé õ¿íèé àæèã÷ ãÿðõàé ÷àäâàðûã ýðýãòýé õ¿íèé íýãòãýí ä¿ãíýõ ÷àäâàðòàé óÿëäóóëñíààð íýí áýðõ õýðãèéã èëð¿¿ëæ áàéãààã óðàí ñàéõíààð õàðóóëñàí á¿òýýë. Ýíý áîë óðàí ä¿ðñëýë òºäèé áóñ áîäèò áàéäàë þì ø¿¿.

XXI çóóí ãàðñíààð õ¿í òºðºëõòºí “ýöãèéí ýðõò èðãýíøëýýñ” áèìàðõàò áóþó “õ¿éñèéí çîõèñò õàðèëöààíû èðãýíøèëä” øèëæèæ áàéíà õýìýýí íèéãýì ñóäëàà÷èä ä¿ãíýæ áàéíà. Åâðî Çºâëºëººñ ïàðëàìåíò áîëîí íóòãèéí ººðèéí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãàä ýìýãòýé÷¿¿äèéã äîð õàÿæ 30 õóâü îðîëöóóëàõ íü óëñ òºðèéí õàíäëàãûã øèíý÷èëæ, íèéãìèéí çàí ñóðòõóóíûã “çººëëºíº” õýìýýí óðèàëæ áàéãàà àæýý.

Àìüäðàë íü àðãà áèëýã áóþó ýð, ýìèéí çîõèöîë äýýð òýãø õºãæäºã æàìòàé. Áèäíèé àìüäðàë, èðýýä¿éã ÷èãë¿¿ëýõ òºðèéí óäèðäëàãà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã¿éãýýð ãàæóóä ë áàéõ áîëíî. Èéìä çîõèñòîé õºãæëèéã õ¿ñýæ áàéãàà õ¿í á¿ãäèéã õ¿éñèéí òýíöâýðòýé îðîëöîî, ñîíãîëòûí òºëºº óéãàã¿é òýìöýõèéã óðèàëæ áàéíà. “Ýìýãòýé÷¿¿ä çàñàãëàëä òºëººëºã÷ºº ñóóëãàõ íü çàéëøã¿é øààðäëàãà þì áàéíà” ãýäãèéã íàäòàé óóëçñàí ýìýãòýé ñîíãîã÷ á¿ð õýëäýã.

Íèéãýì äýõü ÿäóóðàë, ¿ë õàéõðàõ, õ¿÷èðõèéëýõ ãýõ ìýò áóðàíãóé ÿâäëóóäàä õàìãèéí ò¿ð¿¿í õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿ä ë çîëèîñ áîëîí ºðòºæ áàéíà. Ãýð á¿ë ñàëàëò, àæèëã¿éäýë, àðõèäàëò, èíôëÿöè íü ýìýãòýé÷¿¿äýä õàìãèéí õ¿íäýýð òóñàæ áàéíà. Ãýòýë òýäíèé òºëºº äóóãàðàõ, òýìöýõ, àæèëëàõ ýðìýëçýëòýé ýìýãòýé óëñ òºð÷äèéã ýìýãòýé ñîíãîã÷ íü ººðñäºº ñîíãîõ ¸ñòîéãîî óõàìñàðëàõã¿é ÿâíà.


¿ðãýëæèëñýýð áàéõ áîëíî. Àëò çýñíèé ¿íý ¿ðãýëæ ºñºõã¿éãýýñ õîéø áèä õºðºíãº îðóóëàëòàà èðýýä¿éä ìºíãº îëîõ ñàëáàðò ò¿ëõ¿¿ çàðöóóëúÿ. Ç¿¿íèé íàì ãýäãèéã “ç¿¿í áàðóóíã¿é öàöàõ” ãýæ îéëãîîã¿é áàéëòàé. Óã íü ýíý ¿ã Ôðàíöûí õóâüñãàëààñ ¿¿äýëòýé þì. XVI Ëóè õààíû ¿åä ò¿¿íèé òàíõèìûí áàðóóí õýñýãò ýðõòýí äàðõòàí àðèñòîêðàòóóä, ñ¿ìèéí ýðõ ìýäýëòí¿¿ä ñóóæ, õàðèí ç¿¿í òàëä “àðä ò¿ìýí” áóþó äóíä àíãèéí òºëººëºã÷èä ñóóäàã áàéñíààñ óëñ òºðä ýíý õýëëýã îðæ èðæýý. ªíººäðèéí ÌÀÕÍ-ûí áîäëîãî óëñòºðèéí ÷èãëýëèéí õóâüä àðä ò¿ìíèéã, òýð äóíäàà äóíä àíãèéí òºëºº áàéãàà ýñýõýä áè õóâüäàà ýðãýëçýæ áàéíà. ¯íäýñíèé ýâ íýãäëèéí Çàñãèéí ãàçàð ìààíü áèäíèéãýý áàÿðëóóëàõã¿é ë áàéíà. Áàÿðëóóëàõ õóãàöàà ÷ ¿ëäñýíã¿é. Àðä ò¿ìýí óëñòºð÷äèéí çîäîîíû õºëä ¿ðýãäýõ íü òîäîðõîé áîëëîî.

2007îí


óëñûí ýäèéí çàñàãò ÿìàð ÷ áîäëîãîã¿éãýýð öóòãà÷èõñàíä áàéãàà þì. “Á¿òýýí áàéãóóëàëòûí æèë” ãýæ íýðëýýä ýíý õºðºíãº îðóóëàëòûã ¿íýíäýý õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîîã¿é, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîã¿é õèéæ, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã äýìæèæ ÷àäààã¿éãýýñ õýäýí äàðãà íàð òàíèëäàà òåíäåð õóâààðèëñàí õýðýã òºäèé áîëîîä ºíãºðëºº. Ãóäàìæèíä ãàðààä “Á¿òýýí áàéãóóëàëòûí æèë òàíû àìüäðàëä íýìýð áîëîâ óó” ãýæ àñóóãààä áàÿðëàñàí õàðèó ñîíñîõã¿é ë áîëîâ óó. Öàëèí íýìýýä ÷ þìíû ¿íý äàãàæ ºññºíººñ áóñ ººð òîäîðõîé ¿ð ä¿í ãàðñàíã¿é. Ãýòýë áîäëîãîã¿é ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàëòûí ¿ð ä¿íã ºíººäºð æèðèéí õ¿ì¿¿ñ àìüäðàëààðàà àìñ÷ áàéíà. ¯íèéí ºñºëò òºðä àæèëëàäàãã¿é, õ¿í àìûí ãóðàâíû õî¸ðûã á¿ðä¿¿ëäýã îðëîãî áàãàòàé õýñýãò õ¿íä òóñ÷ áàéíà. Ìºí òºñâèéí ìºíãèéã òºëäºã áèçíåñèéíõýíä òîì öîõèëò áîëæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð ¿íèéí ºñºëòèéã çîãñîîæ ÷àäààã¿é áóðóóãàà äýëõèéí ýäèéí çàñàãòàé ò¿¿í äîòðîî íåôòü, ãóðèëûí ¿íý ºññºíòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ àìèà àðãàëàõûã îðîëäîæ áàéíà. Îéðõè äîðíîä äàõü óëñòºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäëààñ óëáààëæ ãàçðûí òîñíû ¿íý ºñ÷ áàéãààãààñ ÀÍÓ áîëîí äýëõèéí áóñàä òîì îðíóóä òàðèàëàíãèéí òàëáàéí èõýíõ õýñãèéã ðàïñ òàðèõàä çîðèóëæ, ¿¿íýýñ ¿¿äýí òàðèàëàõ òàëáàé áàãàññàíààñ òàðèà ãóðèëûí ¿íý ºñºõ íü ãýäãèéã ýíý õàâàð 5 äóãààð ñàðä äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä óðüä÷èëàí ìýäýýëæ àíõààðóóëæ áàéñàí. Ìàíàé Åðºíõèé ñàéä áîëîí ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí çºâëºõ íü ýäãýýð òàíäàëòûã òîîãîîã¿é. 40 ìÿíãàí àéëûí îðîí ñóóö õºòºëáºðèéã ýõë¿¿ëëýý ãýæ áààõàí áàðèëãûí øàâ òàâüñàí ÷ ýäãýýð áàðèëãûí öåìåíò, àðìàòóð òºìðèéã õýí õààíà õè÷íýýí õýìæýýòýé ¿éëäâýðëýõèéã, õýí õààíààñ ÿàæ òýýâýðëýõèéã íàðèéí íÿìáàé òîîöîîëîîã¿é, ìºíãº áîäëîãî õî¸ðûã õîîðîíä íü óÿëäóóëæ ÷àäààã¿éãýýñ ýíý ñàéõàí òºñºë Õÿòàäûí ýäèéí çàñàãò õºðºíãº îðóóëàëò, õÿòàä àæèë÷äàä øèíý àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëñýí æèëèéí àðãà õýìæýý áîëñîí íü õàðàìñàëòàé. Ýíý æèë öàëèíãààðàà îðîí ñóóöòàé áîëñîí çàëóó ãýð á¿ë ãàðñàíã¿é. Çàñãèéí ãàçàð öààøèä ýäèéí çàñãèéã òîì õýìæýýãýýð, óðüä÷èëàí õàðæ, çºâ òààìàãëàæ, áîäëîãîîð çîõèöóóëæ áàéõã¿é áîë ¿íèéí ºñºëò öààøèä ÷ òàñðàëòã¿é


Òýãýõýýð ýìýãòýé÷¿¿ä áèä ë íýãíèéãýý äýìæèõã¿é áîë, ýìýãòýé÷¿¿ä áèä ýðõèéíõýý òºëºº òýìöýõã¿é áîë òýãø, òýí¿¿í àìüäðàë ìºä èðýõã¿é. Ýíý òýìöýë ÷óëóó, ìîä, õàòóó øèð¿¿í ¿ãñýýð áóñ ¿éë õýðýã, çºâ ñîíãîëòîîð ë õýðýãæèõ ó÷èðòàé.

2009îí


ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÀËÓÓÐ×ÈÍ

Ãóðâàí æèëèéí ºìíº Æîí Ïåðêèíñèéí òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí íàìòðààñàà ñýäýâëýñýí “Ýäèéí çàñãèéí àëóóð÷íû º÷èë” íîì õýâëýãäñýí äàðóéäàà äýëõèé äàÿàð îëíûã öî÷îîæ, òýð æèëäýý “Íüþ-Éîðê Òàéìñ”-èéí õàìãèéí èõ áîðëóóëòòàé íîìîîð øàëãàð÷, äàðóé 30-ààä îðíû õýëíýý îð÷óóëàãäñàí þì.

Ýäèéí çàñãèéí àëóóð÷èä (ÝçÀ) ãýäýã íü äýëõèéí óëñ îðíóóäààñ òðèëëèîíîîð íü äîëëàð ñóéëäàã ºíäºð öàëèíòàé ýäèéí çàñãèéí çºâëºõ, ìýðãýæèëòí¿¿ä þì.

“Òóñëàìæ” ¿ç¿¿ëäýã èêñ-îðíóóä /òîìîîõîí õºðºíãº îðóóëàã÷ îðíóóäûã òîìú¸îëîâ/ ãàäààäûí òîìîîõîí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ òóñãààð îðíóóäàä ºãñºí ìºíãèéã òîì êîðïîðàöèóäûí äàíñ áà äýëõèéí áàéãàëèéí íººöèéã õÿíàæ áàéãàà õýäõýí ãýð á¿ëèéí õàëààñàíä îðóóëäàã áàéíà.

“ÝçÀ” íü ñàíõ¿¿ãèéí òîîöîîíä ìàíèïóëÿöè çàñâàð õèéõ, ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íã óðüä÷èëæ çîõèöóóëàõ, àâèëãàë, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýã, àëëàãûã õýðýãëýäýã. Áè þó ÿðüæ áàéãààãàà ìýäýæ áàéíà. Ó÷èð íü áè ººðºº ÝÀ áàéñàí þì” ãýæ Æ.Ïåðêèíñ áè÷æýý. Ìºí òýðýýð Èíäîíåçè, Ïàíàì, Ýêâàòîð, Êîëóìá, Ñàóäûí Àðàá, Èðàí çýðýã îëîí óëñàä òîì õýìæýýíèé “ýäèéí çàñãèéí” òóñãàé àæèëëàãààíóóäûã çîõèîí áàéãóóëäàã áàéñàí òóõàéãàà ìàø äýëãýðýíã¿é áè÷ñýí áàéíà.

Ýäèéí çàñãèéí çºâëºìæèéí íºãºº òàë

ÝçÀ-íû ¿¿ðýã íü òóñãààð óëñóóäàä ºíäºð ¿íýòýé ýäèéí çàñãèéí çºâëºõ¿¿äèéí çºâëºìæ æîðûí äàãóó ýäèéí çàñãàà øèíý÷ëýõ, îð÷èí ¿åèéí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ, ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûã òàòàæ äýâøèëòýò òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ,


Õ¯ÐÝÝ ÇÎÄÎÎÍ×ÈÄ ÁÀ ªÑªÆ ÁÓÉ ¯ÍÝ

Çóóí æèëèéí ºìíº Èõ Õ¿ðýýíèé òàíõàé ýðñ ºíäºð õîã áóþó ºíººãèéí Ñ¿õáààòàðûí òàëáàé îð÷èìä öóãëàæ îâãîðîî òîäðóóëàõààð çîäîëääîã áàéæýý. Õýíèé õàìðààñ ýõýëæ öóñ ãàðíà òýð íü ÿëàãäàíà. ¯¿íòýé òºñòýé íýã çîäîîí ÿã òýð ãàçàð ýðõ áàðèã÷äûí äóíä áîëëîî. Áèå áèåíèéõýý “íàðìàéã” íýýñíýýð ë äóóñäàã áàéñàí áîë èéìýðõ¿¿ çîäîîíûã òîîõã¿é. Çîäîîíûõ íü ¿ð äàãàâàðò äýðâýýä ýõëýñýí ¿íý óëàì õººðººä áàéãàà áîëîõîîð ñàíàà çîâíèæ ¿¿íèéã òýðëýæ áàéíà. Þóíû ºìíº Åðºíõèé ñàéä Ñ.Áàÿð øèíý Çàñãèéí ãàçðàà áàéãóóëàõ ãýæ áóæèãíóóëíà. Íýãýíò ýðõ áàðèã÷ íàìûí äàðãà Çàñãèéí ãàçàð òîëãîéëæ õàðèóöëàãàà ãàíöààðàà ¿¿ð÷ áàéãàà þì ÷èíü íèéñëýëèéí ýðõ áàðèã÷ íàìûí õîðîîí äàðãà íü Óëààíáààòàð õîòûí çàõèðàã÷ áîëæ “õàðèóöëàãàà ãàíöààðàà ¿¿ðýõýýð áîëæ” áàñ áóæèãíóóëíà. Èéìýðõ¿¿ ýð çîðèãèéí ¿ç¿¿ëáýð¿¿ä àéìàã, ä¿¿ðãèéí çàõèðãààíä õàëäâàðëàæ, òºñòýé ¿çýãäë¿¿ä àéìàã, ä¿¿ðýã áîëãîíä äàâòàãäààíà. Ýíý áººí áóæèãíàñàí óëñòºð÷èä òºð óëñûí àæèë õèéä¿¿ëñýýð, ñàíäàë øèðýýãýý áóëààöàëäñààð øèíý îíòîé çîëãîõ íü. Ãýòýë þìíû ¿íèéí ºñºëò ¿¿íèéã õ¿ëýýõã¿é óëàì ãààð÷ àëò, çýñèéí ¿íý ãàäààä çàõ çýýëä ºññºíèé à÷ààð ¿¿ëýí ÷ºëººíèé íàð øèã áîãèíîõîí õóãàöààíä îëäñîí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò óëñòºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäëààñ áîëæ ñààðàõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Òàìãàà áóëààëäñàí óëñòºð÷äèéí õèéñýí õ¿ðýý çîäîîíû ¿ð äàãàâàð ýíý þì. Þìíû ¿íý ºñ÷ ýõýëñýí íü Çàñãèéí ãàçðûí áóðóó áàéëàà. Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã Çàñãèéí ãàçàð ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîîð, õàðèí Òºâ áàíê ñàíõ¿¿ ìºíãºíèé áîäëîãîîð çîõèöóóëäàã. Þìíû ¿íý õóðäòàé ºññºí øàëòãààí íü Çàñãèéí ãàçàð 370 òýðáóì òºãðºãèéã


áàéãóóëàëòûí àâàðãà òºñºë” òºäèéõºí áîëæ õóâèðíà. Ó÷èð íü àëáàí èíñòèòóöèóä õýçýý ÷ õ¿ì¿¿ñèéí àíõ áèé áîëãîõäîî áîäñîí÷ëîí çºâ õºäºëäºãã¿é áèëýý. ßäóóãèéí çîâëîíãîîñ àíãèæðàõ ýñýõ ìààíü óõààíò óäèðäàã÷äûí ìýðãýí øèéäâýðýýñ èë¿¿òýé òà áèäíèé ýäèéí çàñãèéí ýðìýëçýë, ñàéõàí àìüäðàëûã öîãöëîîõ ñýäëýýñ øàëòãààëàõ áîëíî. Ýíý ñýäýë áèé áîëæ ýõëýëýý. Òºð áàÿæíà óó, áàéíà óó õàìàà àëãà. Æèðèéí îëîí ñàéõàí àìüäðàã! Òýãâýë áèäíèé àìüäðàë, òóñãààð òîãòíîë èë¿¿ áàòàëãààòàé áîëíî. Èðãýí áàÿí áîë óëñ áàÿí ãýæ àëü 90 îíä òóíõàãëàæ áàéñàí ìààíü õîîñîí ëîîçîíãîîñ õýòýðñýíã¿é. Ñîöèàëèçìààñ óëáààòàé òºðä íàéäàõ, òºðñºí áèåý òºðäºº òóøààëàà ò¿øýýä àâíà óó, ò¿ëõýýä õàÿíà óó ººðºº ìýäýýðýé ãýõ ñýòãýëãýý õýäèé ººð÷ëºãäñººð áàéãàà ÷ àìü áºõòýé áàéíà. Èðãýíèé íèéãýì, íýýëòòýé íèéãýì ãýõ ¿ãñèéí óòãà ó÷èð íü èðãýí õ¿í ººðèéí ¿íý öýíèéã îéëãîæ, ººðèéíõºº îþóí óõààí, ÷àäàâõèéã òºãºëäºðæ¿¿ëäýã, ýðõ ÷ºëºº, ýðõèéíõýý òºëºº òýìöäýã, øààðääàã, õÿíàäàã òîãòîëöîî á¿õèé ë íèéãýì. Èðãýíèé áîëîâñðîë ãýõýýð äýýä ñóðãóóëèéã áîäîõ øààðäëàãàã¿é. Ýðõýý ìýääýã, ¿¿ðãýý óõàìñàðëàäàã ÷àäâàð, ìýäëýãòýé áîëîõûã ë õýëæ áàéãàà þì. Òºð áîë áèäíèéã óäèðäàæ, çàõèð÷ áàéõ äàðàíãóéëàã÷, õàðæ ¿çýæ, òýòãýæ áàéäàã èâýýã÷ áóñ ýíý áîë èðãýä áèäíèé ìºíãººð òýæýýãäýæ áèäýíä ¿éë÷èëæ áàéõ, áèäíèé ýðõ ÷ºëºº, àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãèéã õàëäëàãààñ õàìãààëæ áàéõ á¿òýö, ìåíåæåð òºäèé ë ç¿éë. Ýöñèéí ýöýñò òºðèéí ìýðãýí øèéäâýð áóñ èðãýäèéí îðîëöîî, øàõàëò, øààðäëàãà, õÿíàëò áèäíèé àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëíý.

2007îí


ýäèéí çàñàã-íèéãìèéí áàãö ðåôîðì ÿâóóëàõûã èòã¿¿ëýõ ÿâäàë. Õýðãèéí ãîë íü ýäãýýð àñàð òîì òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ãàäíààñ çàéëøã¿é èõ õýìæýýòýé çýýë àâàõ ¸ñòîé. Òýäãýýð çýýëèéí ¿íäñýí íºõöºë íü èêñ-îðíóóäûí ¿éë÷èëãýý, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàí àâàõàä çàðöóóëàõ ÿâäàë þì. Èíãýñíýýð ýäèéí çàñãèéí õîöðîãäîëòîé õèéõ òýìöëýýð õàëõàâ÷ëàí èêñ-îðíóóäûí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõûí õàìò òóõàéí óëñûã ºíººäðèéí íýã òóéëò åðòºíö äýýðõ õàìãèéí òîì ýçýíò ã¿ðíýýñ õàðààò áîëãîäîã.

ÝçÀ íü òóõàéí óëñûí ëèäåð¿¿äèéã èêñ-îðíóóäûí õóäàëäààíû ñîíèðõëûí ñ¿ëæýýíèé íýã õýñýã áîëãîæ, òýäíèéã ¿íýí÷ áàéëãàäàã óëñòºð-ýäèéí çàñãèéí óðõè áýëòãýæ, ºðèéí õàâõàíä îðóóëíà. Äýä á¿òöèéí õºãæèëä çýýë ºãíº. Àðä ò¿ìýíä íü õóðäíû çàì, òåõíîïàðê, öàõèëãààí ñòàíö, îíãîöíû áóóäàë áàðüæ ºãñíººð òýäãýýð ëèäåð¿¿äèéí óëñòºðèéí áàéð ñóóðü áýõæäýã.

Çýýëèéí õºðºíãººð òóõàéí óëñàä á¿òýýí áàéãóóëñàí èêñ-îðíóóäûí èíæåíåð, áàðèëãûí êîìïàíèóäûí ýçýä ¿ëãýðèéí ìýò áàÿæäàã. ¯íýíäýý ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áóé ìºíãºíèé èõýíõ íü õèëýýñ ãàðàëã¿é èêñ-îðíóóäûí áàðèëãûí êîìïàíèéí äàíñàíä íü îðäîã. Õýäèé ìºíãº òýð äîðîî ë áóöààä êîðïîðàöèéí äàíñàíä îðæ áàéãàà ÷ çýýë àâñàí óëñ îðîí çýýëýý áóöààæ õ¿¿íèéõ íü õàìò òºëºõ õýðýãòýé áîëäîã. Õýðýâ ÝçÀ ñàéí àæèëëàñàí áîë çýýë íü ýðãýæ òºëºõèéí àðãàã¿é èõ áîëæ, çýýë àâñàí óëñ îëîí æèëèéí òóðø ºðºíä óíàäàã áàéíà.

Õàìãèéí ãîë íü óëñòºð, ýäèéí çàñãèéí áîëîí öýðãèéí õýðýã ãàðñàí ¿åä òóõàéí óëñûí ëèäåð¿¿äèéã àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëäîã. Ìºí òóõàéí óëñààñ Í¯Á-ä òýäíèé õ¿ññýíýýð ñàíàë ºãºõ, öýðãèéí áààçûã íü áàéðëóóëàõ, íåôòü øàòäàã õèé çýðýã áàéãàëèéí áàÿëãàà àøèãëóóëàõ çýðãèéã øààðääàã.

Õýðýâ ýäèéí çàñãèéí àëóóð÷èí (ÝçÀ) ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÷àäààã¿é áîë òýäíèé îðîíä “öººâð¿¿ä” ñ¿¿äðýýñýý èë ãàð÷ àæèëëàæ ýõýëíý. Òºðèéí ýðãýëò ãàð÷, ýñâýë ëèäåð¿¿ä ãýíýòõýí àâòîìàøèíû îñëîîð çîëã¿é àìü ¿ðýãäýíý. Õýðýâ “öººâð¿¿ä”


ãýðèéí äààëãàâðàà áèåë¿¿ëæ ÷àäààã¿é íºõöºëä öýðãèéíõíèéã òèéø íü èëãýýäýã.

ÝçÀ íü ººðèéí óëñ, Çàñãèéí ãàçàðòàéãàà ÿìàð íýã øóóä õîëáîîã¿é õàìààðàëã¿é áàéõààð õºíäëºíãèéí õàðàãäàõ ãàðö îëæýý. 1960-ààä îíîîñ Îëîí Óëñûí òîìîîõîí áàéãóóëëàãóóä áèé áîëæ, ¿íäýñòýí äàìíàñàí îëîí óëñûí òîì êîðïîðàöèóäàä ÷àäâàðëàã ÝçÀ-ûã îðóóëàõ áîëæýý. Õýðâýý òýäíèéã áàðèâàë òýäíèé áîõèð àæèë íü Çàñãèéí ãàçàðòàé õàìààã¿é êîìïàíèóäûí õîìõîé øóíàëòàé õîëáîîòîé õýðýã áîëîõ þì.

Ýíý á¿õíèéã íóðøèõûí ó÷èð íü ãàäààäûí ýäèéí çàñãèéí çºâëºõ¿¿äèéí ãî¸ òºñºë, ñàéõàí ¿ãýíä òýð áîëãîí èòãýõ õýðýãã¿é, õîæèì íü ìàíàé óëñûí òóñãààð òîãòíîëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë, áèäíèé àìüäðàëä áóóõ ¿ð ä¿íã òîîöîõ ÷óõàë ãýäãèéã îéëãóóëàõ ãýñýí þì. Õÿòàäûí õºíãºëºëòòýé çýýëýýð Ýãèéí ãîë äýýð óñàí öàõèëãààí ñòàíö áàðèõ óó, Îðîñûí õºíãºëºëòòýé çýýëýýð õîñ öàõèëãààí òºìºð çàìòàé áîëîõ óó, ßïîí çºâëºõèéí ñàíàë áîëãîæ áàéãàà çýýëýýð ªìíºãîâüä äóëààíû öàõèëãààí ñòàíö áàðèõ óó? ÀÕÁ, ÎÓÂÑ, Äýëõèéí áàíêíû çºâëºãººã äàãàñíààð ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò ñàéæèðñàí ÷ õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë òýð õýìæýýãýýð ñàéæðàõ óó? ãýõ çýðýã îëîí àñóóëòûí õàðèóã íóõàöòàé áîäîõ íü çºâ áèç ýý.

Èõ ã¿ðí¿¿äèéí àðàíøèí àäèëõàí

Äàëàéãààñ õî¸ð ìÿíãàí êì àëñ õîë îðøèõ Óëààíáààòàð õîòîä õàëèì ¿çñýí õ¿í íýã ÷ ¿ã¿é õýðíýý Ìîíãîë óëñ Õàëèì àãíóóðûí êëóáûí ãèø¿¿í îðîí. Ó÷èð íü ÿïîí÷óóä õàëèìíû ìàõàíä äóðòàé. Õàðèí áèä õàìãèéí òîì äîíîð áîëîõ ßïîí óëñàä óëñòºð-ýäèéí çàñãèéí ºðòýé. Áèä ßïîí÷óóäûã õàëèì àãíàõûã äýìæèæ ñàíàë ºãäºã þì áàéíà. Í¯Á-ä áèä ßïîíû òºëºº ñàíàë ºãäºã.

Õàðèí ßïîí óëñ ÀÍÓ-ä ºðòýé áàéñàí ó÷ðààñ òýäíèé øàõàëòààð êàðòûí áàðààòàé òýð õ¿íä æèë¿¿äýä áèäýíä òóñàëñàí. ÀÍÓ-ûí õóâüä Ìîíãîë óëñ Ç¿¿í Àçè äàõü àðä÷èëëûí àíõíû ¿ëãýð÷èëñýí çàãâàð îðîí áîëîõ. Òýãýõýýð áèä ÀÍÓ-ä äàâõàð ºðòýé àæýý. Ìÿíãàíû Ñîðèëûí ñàíãèéí òºñë¿¿ä óäààí äóíøñàí ÷ õýðýãæèõ


ºíººäºð 26 íàñòàé. Îðîí ñóóöòàé áîëú¸ ãýõýýð 40-60 ñàÿ òºãðºãèéí ¿íýòýé áàéðíóóä ÿðàéõ áà äýýð íü 30 õóâèéí óðüä÷èëãàà íýõíý. Áàéðàíä îðìîãö ìàðãààø íü “¿ëäýãäëýý òºë” ãýæ äàðàìòëàíà. Öàëèí 100 ìÿíãà. Äº÷èí æèëèéíõ íü öàëèíòàé òýíöýõ ¿íýòýé áàéðûã öàëèíãàà òàñ õóðààëàà ãýõýä 66 íàñòàéäàà àâàõ íü. Ìîíãîë õ¿íèé äóíäàæ íàñ 65. Áàéðàíä îðìîãö õîéòîí æèë íü òýíãýðò õàëèõ áîëîëòîé. Ýíý áîë æèðèéí ìîíãîë õ¿íèé ýäèéí çàñãèéí ýðìýëçëèéã óíòðààæ, ñýäëèéã ¿ã¿éñãýæ áàéãàà ãîë õ¿÷èí ç¿éë. Á¿òýøã¿é, õîîñîí ñàíààðõàë ºâºðòºëæ ÿâàõààð àðõèà óóãààä, àâãàéãàà çîäîîä ë ÿâæ áàéÿ. “Õî¸ð èäýõã¿é ýý, õîîñîí õîíîõã¿é ýý...” Ôðàíö øèã äºíãºæ ãýðëýýä ë áàéð, ìàøèí, êîìïüþòåð, öàõèëãààí áàðàà á¿õ ç¿éëýý çýýëýýð àâààä íàñààðàà ñàéõàí àìüäðàõ óó, ßàðìàãèéíõàí øèã íàñààðàà àæèë õèéãýýä ÷ áàéðíû ìºíãº õóðààæ ÷àäàëã¿é ºíãºðºõ ¿¿. Õ¿í àìûã Îðîí ñóóöæóóëàõ ¯íäýñíèé õºòºëáºð õýðýãæñýíýýð èðãýí Á mortgage-èéí çýýëèéã õ¿ðòýæ 100 ìÿíãàà áàéðíû òºëáºðò òóøàà÷èõààä ýõíýðèéõýý öàëèí äýýð ººðºº íýìæ îëîõ ýðìýëçëýë ä¿¿ðýí àìüäðàõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì. 15-16 æèëèéí äàðàà áàéð ò¿¿íèéõ áîëíî ãýñýí áîëçîë íü Á-ä ýäèéí çàñãàà íýìýãä¿¿ëýõ õ¿÷òýé ñýäëèéã ºãºõ áºãººä “õ¿í øèã àìüäðàõ” áîëîëöîîã àëäàõã¿éí òóëä òýð õè÷ýýõ íü ëàâòàé. Àðõèäààä àæëàà òàñàëáàë áàéðíû òºëáºð õ¿íäðýõ òóë àâòîìàòààð ñàõèëãà, äýã æóðàìä õýâøèíý. Í¿¿äýë÷èí àðàíøèí, äýã æóðàìä äàñààã¿é çóðøëààñàà áîëîîä ìýäýýæ, ýõíèé æèë¿¿äýä òýð ò¿¿ðòíý. Õýö¿¿ðõýíý. Ãóðàâ äºðâºí æèë ºíãºðºõºä á¿õ ç¿éë õýâýíäýý îðæ èðãýí Á ºðõèéíõºº ñàíõ¿¿ä ìåíåæìåíò õèéæ ñóðíà. Íýãýí ¿å ºíãºðºõºä ìîíãîëûí èðãýä êðåäèò àìüäðàëä äàñàæ, èðãýíøèæ, òýäíèé ýäèéí çàñãèéí ñýäýë, ýðìýëçëèéã äàãààä óëñ îðíû ýäèéí çàñàã õ¿÷èðõýãæèíý. “Áàÿí òºð áàéæ ãýìýý íü áàÿí èðãýí òºðäºã” ãýõ ìóëãóó áîäîëòîé äàðãà íàð àëãà áîëíî. Áàÿí òºðòýé àðàáûí óëñóóä áàÿí èðãýäòýé Èçðàèëûã áàðàõã¿é áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ñýäëèéã áèé áîëãîõ ýíý õºø¿¿ðãèéã çîõèöóóëàõ èíñòèòóöè íü õàðèí òºð áóñ, õóâèéí õýâøèë áàéõàä îíöãîé àíõààðàõ ¸ñòîé. Òºð õóòãàëäààä ýõýëáýë ýíý íü èðãýäèéí èòãýë íàéäâàðûã óíòðààæ, àâèëãà àâàõ, ìºíãº öºëìºõ “á¿òýýí


õóðèìòëàë ¿¿ñãýæ, áóñäûí àòààðõëûã òºð¿¿ëæ áàéäàã. ¯¿íä áè ìîíãîëûí ýð¿¿ë áóñ íèéãýì äýõ àâèëãà, èäýæ øàìøèãëóóëàõ, ëóéâàðäàõ çýðýã õóóëü áóñ àðãààð õºðºíãº õóðèìòëóóëàã÷äûã õàìààðóóëñàíã¿é. Ýð¿¿ë õýâèéí íºõöºëòýé íèéãìýýð æèøýýëæ áàéíà. Òýãýõýýð æèðèéí áèä ÿàõ âý? Õîñå Îðòåãà Ãàññåò “Ìàññûí áîñëîãî” íýðòýé àëü 1930 îíä áè÷ñýí ëóò á¿òýýëäýý “ìàññ” – îëîíõè õýìýýõ îéëãîëòûã èíãýæ òîìú¸îëæýý. “Îëîíõè – áîë äóíäàæ õ¿ì¿¿ñ. Áóñäààñ þóãààðàà ÷ ÿëãàð÷ ÷àäààã¿é, áàéíãà äàâòàãäàõ åðºíõèé òºðõ á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéí íèéëáýð”. ¯íýõýýð ÷ æèðèéí áèäýíä áàÿæèõ õ¿ñýë áàéâ÷ îíöãîé ñýäýë áèé áîëãîõ ÷àäâàðã¿éíõýý ãàéãààð ÿäóó õîöîðäîã. Àç ãèéõýä õ¿í óõààíòàé àìüòàí áîëîõîîðîî ¿¿íèéã íºõºõ àðãà õýðýãñýë, ìåõàíèçì áîäîæ îëæýý. Íèéãìèéí èíñòèòóöèóäýýñ îëîíõèä ýäèéí çàñãèéí ñýäëèéã áèé áîëãîæ õºø¿¿ðýãäýõ ̧ ñòîé. Ýäèéí çàñãèéí ýðìýëçëýë, ñýäëèéã èðãýääýý áèé áîëãîäîã îëîí àðãûí íýã íü mortgage, èïîòåê ãýæ íýðëýýä áàéãàà óðò õóãàöààòàé, õ¿¿ áàãàòàé îðîí ñóóöíû çýýë áèëýý. Áèä çàõ çýýëèéí íèéãýìä øèëæýýä 16 æèëèéí í¿¿ðèéã ¿çñýí ãýõ áîëîâ÷ çàõ íü áàéíà, çýýë íü àëãà. Îëèâåð õýìýýõ ôðàíö íàéç ìààíü Íàðàíòóóë çàõûã àìüäðàëäàà ¿çñýí àâàðãà ç¿éëñèéíõýý òîîíä îðóóëæ áèëýý. “Ïàðèñò ÷ èéì çàõ áàéõã¿é” ãýæ òýð äóó àëäñàí þì. Òýíä àâàðãà òîì çàõ áàéõã¿é íü ¿íýí ÷ àðä îëîíä ¿éë÷èëäýã çýýëèéí ñàéí ñèñòåì õºãææýý. Çýýëèéí õ¿íëýã òîãòîëöîî áèé áîëñîí öàãò ºíººõ çàõ çýýëä îðîõ äóóñäàãã¿é “øèëæèëòèéí ¿å” ìààíü äóóñëàà ãýæ õýëýõ ¿íäýñòýé áîëîõ áèç ýý. Ìîíãîëä ìºíãº õ¿¿ëäýã çýýëèéí ñàéí òîãòîëöîî áèé. Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêíààñ “îðîí ñóóöæóóëíà” ãýæ àâäàã æèëèéí 4 õóâèéí õ¿¿òýé áººíèé çýýëýý æèëèéí 20 õóâèéí õ¿¿òýéãýýð èðãýäýäýý “øàõäàã” òèéì çýýëèéí ñèñòåìýýñ áîëîîä çàõ íü õºãæººä çýýë íü ñóðàãã¿é áàéñààð. Í¿¿äëýýñ çàëõñàí ìîíãîë÷óóä áóñäûí æèøãýýð òîõèëîã ñóóöàíä àìüäðàõûã õ¿ñýæ áàéíà. “Áàéðíû ìºíãº õèéõ” õ¿ñýëäýý õºòëºãäºí æèëä òàâàí ìÿíãàí èðãýí ãàäààäûã çîðüäîã. Òîõèëîã ñóóöàíä àìüäðàõ õ¿ñëèéã íü äàãóóëàí “òîíãîðîõ” õ¿ì¿¿ñ ÷ èõ. Îðîí ñóóöíû ñóóðü ¿ç¿¿ëæ ìºíãº õóëõèääàã áàéñíàà ñ¿¿ëäýý ñóóðèéã íü ÷ ¿ç¿¿ëýõã¿éãýýð öºëìºäºã áîëîâ. Æèðèéí èðãýí Á


áîëñîíä áèä áàÿðòàé áàéíà. Ó÷èð íü ÀÍÓ-òàé “õºðø” ãýäãýý æèíõýíý õºðø¿¿ääýý õàðóóëàõûã õè÷ýýæ áàéíà. Òèéìäýý ÷ äàéí áîëæ áàéãàà Èðàêò ÀÍÓ-ã äýìæèæ ìîíãîë çàëóóñûã èëãýýäýã.

“Îþóòîëãîé” òºñºë îäîî õ¿ðòýë õýðýãæýýã¿é ë áàéíà. Ó÷èð íü áèä Êàíàäóóäàä ºðã¿é.

Áèä õýí íýãíèé áóóíû îâîî õàðààíä íü îðæ ãàðààä áàéãààãàà ìýäýð÷ áàéãàà àòëàà õàðèí àí÷èí õýí áîëîõ, áèä ººðñäèéãºº ÿìàðøóó õýìæýýíèé ÿìàð àí áý ãýäãýý ÷ ñàéí ìýäýõã¿é áàéíà.

Áàéãàëèéí áàÿëãèéí òºëººõ ºðñºëäººí

Ìîíãîëûí áàÿëãèéí òºëºº òîì êîðïîðàöèóäûí õîîðîíä ºðñºëäººí èä øèð¿¿ñ÷ áàéíà. Äýëõèéí çàõ çýýëä íººö áàÿëãèéí ¿íý íýìýãäñýíýýð óðüä íü ñýòã¿¿ëèéí õóóäñàíààñ íýðèéã íü õàðäàã áàéñàí òýð òîì êîðïîðàöèóäûí ýäèéí çàñãèéí çºâëºõ¿¿ä ¿íýòýé ñèãàð áààãèóëàí Ýíõòàéâàíû ãóäàìæààð õºëõºõ áîëæýý. Ñîíñîîä òîëãîé ýðãýì ºíäºð öàëèíòàé ýäãýýð í¿¿äýë÷èí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ¿íýí ñàíàà þó ë áîë.

Èõ ã¿ðí¿¿ä ººðèéí íºëººã òýëýõèéí òóëä ÿíç á¿ðèéí àðãà õýðýãëýäýã. ¯¿íèé ýðãýëòèéí öýã íü 1951 îíä Èðàíä àðä÷èëñàí ñîíãóóëèàð ÿëñàí Åðºíõèé ñàéä Ìóõàììåä Ìîññàäûêèéã Áðèòàíèéí íåôòèéí êîìïàíèóäûã øàõàí ãàðãàñíû òºëºº ò¿¿íèé ýñðýã Òåîäåð Ðóçâåëüòèéí à÷ õ¿¿ Êåðìèòèéã èëãýýæ ò¿ëõýí óíàãàñàí õýðýã áîëñîí. Ê.Ðóçâåëüò àâèëãàë çàíàëõèéëýë õîñëóóëàí ¿¿ðãýý ãàéõàëòàé áèåë¿¿ëæ, èðãýíèé õºäºëãººí çîõèîí áàéãóóëæ, ãóäàìæíû ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë ºäººæ, æàãñààë öóãëààí çîõèîí áàéãóóëæ, õºíäëºíãººñ õàðàõàä Ìîññàäûê òîõèðîõ ëèäåð áèø ãýñýí ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ ÷àäñàí þì. Ìîññàäûêèéí îðîíä øàõ Ìóõàììåä Ðåçà äèêòàòîð áîëñîí. Ê.Ðóçâåëüò èéíõ¿¿ øèíý òåõíîëîãèéí ýõèéã òàâüñàí þì.


Ä¿ãíýëò

Èõýíõ óëñ îðíûã õàðàõàä ýäèéí çàñãèéí ¿ëýýñýí ºñºëò õ¿í àìûí áàãàõàí õýñýãò àøèã àâ÷èð÷, îëîíõèéí áàéäëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëæ áàéíà. Ìàíàé íèéãýìä æèðèéí èðãýäèéí àìüäðàë àõóéä àõèö äýâøèë ãàðàõãvé áàéíà.

Àñóóäëûã îéëãîõ íü ò¿¿íèéã øèéäýõ àíõíû àëõàì þì. Áèäýíä ýõëýõ öýã õýðýãòýé áàéíà.

Ìîíãîëä òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðò ãàäààäûí îëîí ìÿíãàí òºñë¿¿ä “öààñàí” äýýð õèéãäñýí áîëîâ÷ àìüäðàëä õýðýãæèæ, èðãýäýä ¿ð ºãººæºº ºãñºí íü õóðóó äàðàì öººõºí.

Ýäèéí çàñãèéí òºñë¿¿äèéã æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä õýð íààëäàöòàé áîëîõ òóõàé ¿ð ä¿íãýýð íü òîîöîæ õýðýãæ¿¿ëüå.

Òºð áàÿí áèø èðãýä íü áàÿí óëñ îðîí ë õ¿÷òýé áàéíà. Õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº, õóâèéí ºì÷èéã Çàñãèéí ãàçàð õàìãààëæ, äýìæèõ ¸ñòîé ãýñýí ¿çëèéã äýìæèã÷èä îëîí áîëëîî.

Àëèâààä ñýòãýë õººðëººð õàíäàõàà áîëú¸. “Óóðòàé õví çºâ ñýòãýäýããvé” ãýæ Ìàëàéçûí Åðºíõèé Ñàéä àñàí Ìàõàòõèð Ìîõàìåä õýëñýí. Òýðýýð Èçðàéëèéí òóõàéä “Ñýòãýöãýý. Áîäîöãîî. Áèä áîë ñýòãýæ ÷àääàã víäýñòýíòýé äàéñàãíàæ áàéãàà ãýäãýý ávv ìàðò. Òýä 2000 æèë çóãòàæ ÿâàõäàà õàðèó öîõèëò, àëàí õÿäëàãèéí õv÷ýýð áèø õàðèí ñýòãýäãèéíõýý à÷ààð òýñýæ vëäýæ, ñýðãýí ìàíäñàí þì. Òýä ñîöèàëèçì, êîììóíèçì, àðä÷èëàë, õvíèé ýðõ çýðãèéã áîäîæ îëñîí þì. Èíãýñíýýð òýä áóñäûí àäèë ýðõ ýäýëæ, òýäíèéã õººæ, ìºðäºæ ìºøãèõ íü áóðóó ãýäãèéã õàðóóëæ ÷àäñàí þì. Yvãýýðýý äàìæóóëàí òýä õàìãèéí õv÷èðõýã óëñóóäûã õÿíàõ áîëîâ. Ýíý º÷vvõýí æèæèã víäýñòýí äýëõèéã ýçýãíýã÷ íàð áîëîâ. Áèä çºâõºí áèåèéí, áóë÷èíãèéí õv÷ýýð òýìöýõ ¸ñãvé. Áèä ÷ ãýñýí ººðñäèéí Òàðõèéã àøèãëàõ ¸ñòîé. Òîëãîéãîî èëvv àæèëóóëàõ õýðýãòýé áàéíà” ãýæ õýëæýý. Áèäíèé ìîíãîë÷óóä åâðåé÷¿¿ä øèã ñýòãýæ óõààíòàé áàéõ þìñàí.

2008


ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõ ãýð á¿ëòýé õ¿íèéõýýñ äýýð ¿¿, äîîð óó ? ªíãºö áîäîõîä ãýð á¿ëã¿é õ¿íä ýäèéí çàñãèéí áîëîìæ èõ. Ò¿¿íä îðëîãî èõ, çàðäàë áàãà. Õóðèìòëàë ¿¿ñãýõ íºõöºë áýëýýõýí áàéíà. Ãýð á¿ëòýé õ¿íèé çàðäàë íü îðëîãîîñîî äàâàõ íü ýí¿¿õýíä ìýò. Ãýâ÷ ýíä áèä õóâü õ¿íèé ýäèéí çàñãèéí ýðìýëçëýë, èë¿¿ èõèéã îëîõ ãýñýí ñýäëèéã ìàðòàæ áàéíà. Ãýð á¿ëòýé áîëñíîîð õ¿íä ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà ãýæ çàéëæ áóëòàõûí àðãàã¿é ç¿éë ¿¿ñäýã. Õýâèéí ñýòãýö, õ¿ì¿¿æèëòýé õ¿íä ¿¿ðýã õàðèóöëàãà íü ýäèéí çàñãàà äýýøë¿¿ëýõ äîõèî ñàíàìæèéã ºã÷ ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëàà óõààëàã çîõèöóóëàõ ýðìýëçýëèéã áèé áîëãîíî. Ýíý íü ñóäàëãààãààð ÷ íîòëîãäîæ áàéíà. Ãýð á¿ëòýé õ¿ì¿¿ñ ãàíö áèå õ¿ì¿¿ñýýñ 12.7-13 õóâèàð èë¿¿ îðëîãî îëäîã àæýý. ßðèàä áàéãàà ç¿éë ìààíü íèéãìèéí îëîíõèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ æèðèéí èðãýäýä õàìààòàé ãýäãèéã îéëãîæ áàéãàà áàéõ õýìýýí íàéäàæ áàéíà. Îíöãîé òîõèîëäëóóä íèéãýìä ìýäýýæ áèé. “Õ¿íèé êàïèòàë” ãýäýãò áîëîâñðîëûã ÷óõàë÷ëàí èðãýä íü áîëîâñðîëòîé áîë óëñ îðíû ýäèéí çàñàã àâòîìàòààð äýýøëý÷èõ þì øèã îéëãîëò ò¿ãýýìýë àæèãëàãääàã. Ãýâ÷ áîëîâñðîëûí òºâøèíãººð äýëõèéä äýýã¿¿ðò îðîõ Àðãåíòèí óëñûí ýäèéí çàñàã áàõàäìààð ò¿âøèíä î÷èõ ÿàãàà ÷ ¿ã¿é áàéíà. Áèä çóóí õ¿íä íîãäîõ äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿íèé òîîãîîð Õÿòàäààñ äýýã¿¿ð áè÷èãäýõ õýäèé ÷ ýäèéí çàñãèéí ºñºëòººð áîë º÷íººí äîîãóóð áàéíà. Øàëòãààí íü æèðèéí õÿòàä õ¿íä áàÿëàã á¿òýýõ ýðìýëçýë, ñýäýë íýãýíò áèé áîë÷èõñîí, õýí ÷ çîãñîîæ äèéëýõã¿éòýé èë¿¿ õîëáîîòîé áàéõ. Ãýòýë ìîíãîë õ¿¿õä¿¿ä ÿìàð ÷ óëñàä î÷ñîí òîî ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëä òîëãîé öîõèäîã õýðíýý àìüäðàëä õºë òàâèàä ººðèéãºº àâààä ÿâ÷èõ æèðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäàã íü ìàíàé ïðàãìàòèê áóñ áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéí áóðóó ãýõýýñ ººð àðãàã¿é. ßàæ àìüäðàõ âý ãýäãýý ìýäýõã¿é õýðíýý òºðèéí òóõàé ñàéí ÿðüäàã õ¿ì¿¿ñ ãóäàìæèíä îëîí. Ìºíãº ÿàæ îëäãèéã çààäàã, áàÿëàã á¿òýýäýã õ¿íèéã áýëòãýäýã òèéì ñóðãóóëüòàé áîëîõñîí. Ãýõäýý ýíý áîë ººð òóñäàà ñýäýâ þì. Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí àâúÿàñòàé õ¿íèé æèðèéí õ¿íýýñ ÿëãàãäàõ ãîë øèíæ íü òýäýíä áàÿëàã õóðèìòëóóëàõ ýðìýëçëýë, ñýäýë îíöãîé ºíäºð áàéäàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òýä õ¿ññýíäýý òîäîðõîé õýìæýýãýýð õ¿ð÷


ÈÐÃÝÄÝÝÑ ÕÀÌÀÀÐÀÕ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ

Ýäèéí çàñãèéí óõààíûã ìîíãîë÷óóä òîîíä ñàéí öººí õ¿ì¿¿ñèéí ÷àäàõ, äºíãºõ ç¿éë õýìýýí èòãýñýýð ºäèéã õ¿ðñýí áºëãºº. “Ìóíäàã ýäèéí çàñàã÷èä ëóò ä¿ãíýëò õèéãýýä, àðãà çàìûã íü òîäîðõîéëîîä ºãºõººð óëñ îðîí ìèíü àÿíäàà õºãæ÷èõíº”, “Óóë íü õî¸ðõîí ñàÿ õ¿íèéã áîíäîéëãî÷èõ þóõàí áàéõ âý äýý, äààí ÷ ýäèéí çàñàã ìýääýã õ¿í ýíý òºðèéí òîëãîéä àëãà” ãýõ ìýò ä¿ãíýëò¿¿äèéã áèä ºäºð òóòàì õýí íýãíýýñ ñîíññîîð äºæèð÷ýý. Ìîíãîëûí æèðèéí èðãýä ýäèéí çàñãèéã ººðººñ íü ÿìàð ÷ õàìààðàëã¿é, óäèðäàã÷äàä ë õàìààòàé ç¿éë ãýæ áàò èòãýýä, ººðñäèéãºº çºâõºí òýäíèé õàðàëãàí áîäëîãûí çîëèîñ õýìýýí ãóòàð÷ ÿâíà. Åðòºíö ýäèéí çàñãèéã òîîöîî òîìú¸î, óõààëàã òºëºâëºëò, ãàðàìãàé õ¿ì¿¿ñèéí ìýðãýí óõààí òºäèéä îéëãîõîî õýäèéíýý áîëüæýý. Ýäèéí çàñàã áîë ýíãèéíýýð õýëýõýä òàëõíû òóõàé óõààí þì. Ýäèéí çàñàã áîë òîî, òîîöîî ãýõýýñýý íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí õàðèëöàà, òýäíèé õ¿ñýë ìºðººäºë, ñýòãýëãýýíèé çàãâàð, äàäàë çóðøèë, õýâøëèéí áèåëýë, ¿ð ä¿í áàéäàã. Ýäèéí çàñàã õýðõýí ÿàæ õºãæäºã, ºñºëò, ººð÷ëºëò þóíààñ ¿¿ääýã çýðãèéã ñóäëàñàí ýðäýìòýä ºíººäºð íýãýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí íü: - Èðãýäèéí ýäèéí çàñãèéí ñýäýë, ¿íýëýìæ, ýðìýëçëýýñ óëñ îðíû ýäèéí çàñàã øóóä õàìààðàëòàé. Ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò, õóðèìòëàëààñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò øàëòãààëíà (Õàðîä Äîìàðûí çàãâàð), õºðºíãº îðóóëàëòûí ºñºëò, õºäºëìºð, òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëýýñ õàìààðíà (Ñîëîóãèéí çàãâàð) ãýõ çýðýã ¿çë¿¿ä ¿åýý ºíãºðººæ “õ¿íèé êàïèòàë” áóþó èðãýäèéí àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõ ñýäýë, áàÿëàã á¿òýýõ ÷àäàìæààñ õàìààð÷ áàéíà ãýäýã íü óëàì á¿ð òîäîðõîé áîëæ áàéíà. Èðãýäèéí ýäèéí çàñãèéí ñýäýë ãýäýãò þóã îéëãîîä áàéíà âý? Ãýð á¿ëã¿é õ¿íèé


“... ÁÈ ÝÕ ÎÐÍÛÕÎÎ ÇÎÕÈÑÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÇÀÃÂÀÐÛÃ

ÈÉÌ ÁÀÉÄËÀÀÐ ÒªÑªªËÆ ÌªÐªªÄªÆ ÁÀÉÍÀ...”

Íèéñëýëèéí çàìûí ò¿ãæðýë, óòàà, õîã ãýäýã äèéëäýõýý áàéñàí 3 àñóóäëûã ÿðüæ áóé õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí õýðãèéí áóðóóòíààð íü ºíººõ “áàðóóí õîéä çàõûí áîð îâîîõîéíóóäàà” ë ÿëëààä áàéõ áîëæ. Òýä õºäººíººñ äóðààðàà í¿¿æ èð÷èõýýä ãóäìàíä õîãîî öàöààä ë, í¿¿ðñ, õóëãàéí ìîä ò¿ëýõýý áîëü÷èõîîä á¿ð ãÿëãàð óóò, äóãóéíû õàéìàð ò¿ëæ áèäíèé óóøèã ç¿ðõ, óóðàã òàðõèéã õîðäóóëäàã áîëñîí þì áàéíà. Çàðèì äàâàðñàí íýã íü àêñåíò ò¿ðýýñýëæ óíààä çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì ìýäýõã¿é îñîë ãàðãàæ áèäíèé çàìûã ò¿ãæýýä ë ... ã.ì.

Ãýñýí õýäèé ÷ ýíý á¿õíèé áóðóóòàí íü òýä áèø ýý! Ýíý áîë ýëýã íýãòí¿¿äýý “áàðóóí õîéä çàõûí áîð îâîîõîéäîî îâîîëæ”, õîòûí çàõûíõàà õîã øèã ¿çýæ èðñýí òºð çàñãèéí ìààíü ºíºº ìàðãààøèéã àðãàöààñàí àð÷ààã¿é áîäëîãûí äàìïóóðàë, ò¿¿íèéõ íü ¿ð óðøèã! Ìîíãîë Óëñûíõàà ̄ íäñýí Õóóëèéí äàãóó òýä õààíà ÷ àìüäðàõ ýðõòýé. Àìüäðàëûí àðàé èë¿¿ íºõöëèéã õàéæ õîò îðîí áàðààäàí èðæ áóé íü òýäíèé áóðóó áèø. Áè õîò ðóó í¿¿í èðýãñäèéã ÿìàð ÷ çºâøººðºëã¿é, äóðòàé ãàçðàà áóóæ àìüäðàõûí ýñðýã áàéäàã õýäèé ÷ ýíý óäàà ÿìàð ó÷ðààñ àðä èðãýä ìààíü õîòðóóãàà í¿¿ãýýä áàéãààã òàéëáàðëàõ ãýæ îðîëäîæ áàéãààã çºâººð òóíãààí îéëãîíî óó. Àìüòàí õ¿ðòýë àÿòàé, àþóëã¿é îð÷èí õàéæ ¿¿ðýý çàñäàã íü áàéãàëèéí æàì. Õ¿í òºðºëõòºí ìÿíãà ìÿíãàí æèë ÈÕ Í¯¯ÄÝË õèéæ õèéæ, ýöýñò íü äýëõèéí


áºìáºðöºãèéíõýý àëãà äàðàì ãàçðóóäàä ë ñàÿ ñàÿàðàà ÷èõýëäýí ñóóæ áàéãàà íü ãàçàð íóòàã íü áàãàäñàíààñ áîëñîí ãýæ ¿¿?

XIII çóóíä áèäíèé ºâºã äýýäýñ äýëõèéí òàëûã ýçýë÷èõýýä “¯¿íýýñ öààø ãàçàð ¿ã¿é!” õýìýýæ àñàí. Àìåðèê, Àâñòðàëè òèâ áàéäãèéã õ¿í òºðºëõòºí õî¸ð ãóðâàí çóóíû äàðàà ë ìýääýã áîëñîí þì ÷èíü. Õîæèì XVII çóóíä ìîíãîë÷óóäûã ºâºð õîîðîíä íü ýâäðýëö¿¿ëæ, àëü áîëîõ òàðõàé áóòàðõàé áàéëãàõ íü ç¿éòýé þì ãýäãèéã óõààð÷ õ¿÷èðõýãæñýí ìàíæ, õÿòàäóóä ìîíãîë÷óóäûã àð, ºâºð Ìîíãîë áîëãîí äàãààð îðóóëàõäàà áèäíèé àðìîíãîë÷óóäûã 80 ãàðóé õîøóóíä õóâààí òóñãààðëàñàí íü òóõàéí ¿åäýý ìàø ñ¿ðõèé ãåîïîëèòèê áàéæýý ãýäãèéã ò¿¿õ áèäýíä õýëæ ºãñºí. Äàðàà íü XX çóóíä Çºâëºëèéí çàñàãò îðîñ àõ íàð ìààíü áèäíèéã á¿ð 360 ñóìàíä õóâààñíû ó÷èð þóñàí áèëýý? Ìºíººõ ë ãåîïîëèòèê áóñ óó? Ãýòýë ºíººäºð XXI çóóíä äýëõèéí áóñàä óëñ ã¿ðýíòýé õºë íèéë¿¿ëýí àëõàõûã çîðüæ áóé æèíõýíý ¸ñîîð òóñãààð òîãòíîñîí, àðä÷èëñàí Ìîíãîë îðîí ìààíü òýð ë õ¿÷èí ìºõºñ ¿åäýý äàãàõààñ ººð àðãàã¿é áàéñàí äàãóóë îðíû çàñàã çàõèðãààíû òîãòîëöîîãîî äàãàñààð, áàðèìòàëñààð ÿâàà íü çºâ ¿¿?

360 ñóìûí ÇÄÒÃ, ýìíýëýã, ñóðãóóëü, ñî¸ëûí îðäîí, öàãäàà á¿ãä ë öàõèëãààí, äóëààí, óóð óñ, õîã õàÿãäàë, õîëáîî õàðèëöàà, öàëèí ï¿íë¿¿, ìàøèí óíàà, òîìèëîëòûí çàðäàë ãýýä á¿ãäèéã óëñûí òºñâººñ àâíà. Ìÿíãà õ¿ðýõã¿é ºðõòýé ñóìûí òºâ ð¿¿ õî¸ð ãóðâàí çóóí êì öàõèëãààí øóãàì òàòàõ ãýæ õýäýí òýðáóì òºãðºã çàðíà. Õýäýí óóë äàâàà, õýäýí ºðòºº ãàçðûí öààíà îòîðëîæ áóé ºâ÷òýé õ¿íèéã ¿çýõ ãýæ ñóìûí ýì÷ á¿ñã¿é õóó÷èí ìóó 69-ýýð öàñàí øóóðãà, ààäàð áîðîîíîîð ºäºðæèí øºíºæèí äîâòîëãîíî. Õýäýí ìàëòàéãàà õàìò öàñàí øóóðãàíä óðóóäñàí ìàë÷íàà îëîõ ãýæ ÎÁÅÃ-ûí íèñäýã òýðýã, àâðàõ àíãèéõíèéã ýðýëä ãàðãàíà. Çóä áîëëîî ãýýä 1000 ãàðóé êì ãàçàð óëñûí òºñâèéí ìºíãºíººñ ãàäíà, íóòãèéí çºâëºë, ãàäààä äîòîîäûíõíû õàíäèâ òóñëàìæààð ìàëûí òýæýýë, õîîë õ¿íñ, ýì òàðèà, õóâöàñ õóíàð, ò¿ëýý í¿¿ðñ çººíº. Òóñëàìæèéí öóâàà öàñàíä ñóó÷èõíà ãýýä òðàêòîðûí


òåõíèê÷èä, íàðèéí ìýðãýæëèéí àæèë÷èä áýëòãýãäýæ, òýäíèé õàÿã çºâõºí “Ýðäýíýò” áîëæ áàéñàí. “Ýðäýíýò”-èéã áîñãîõîä 15 ìÿíãàí õ¿í àæèëëàæ áàéñàí þì.

Îäîî “Ýðäýíýò” ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàãò ãàíö “ñààëèéí ¿íýý”áîëæ áàéíà. Õóó÷öóóë ìóíäàã òºëºâëºæ òîîöäîã áàéæýý. Òýð ¿åä Ìîíãîë óëñàä óðüä ºìíº ¿çýãäýýã¿é áàéòóãàé ç¿¿äëýãäýýã¿é îëîí àðâàí ¿éëäâýð çàâîä, õîò ñóóðèí, òýýâýð õîëáîîíû áàéãóóëàìæ, ñóðãóóëü ñî¸ëûí òºâ ãàçàð ñàéã¿é ñ¿íäýðëýæ, Ìîíãîë óëñûí ãàçðûí çóðàã øèíý÷ëýãäýí ººð÷ëºãäñºí þì.

Ìîíãîëä òîìîîõîí àøèãò ìàëòìàëûí îðäóóäûã ò¿øèãë¿¿ëýí ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé ¿éëäâýð áàéãóóëàõàä “Ýðäýíýò” ¿éëäâýðèéã áàðüæ áàéãóóëñàí àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò, àðãà õýëáýð, ìîíãîë àæèë÷äûã àæèëëóóëàõ æóðàì, íºõöºë, ¿íäñýí çàð÷èì, àðãà òóðøëàãûã àâ÷ õýðýãëýõýä ¿ð ä¿íãýý ºãíº ãýõýä ýðãýëçýõã¿é áàéíà.

ªíººäºð “Ýðäýíýò” ¿éëäâýð ºðòºã çàðäëàà õÿìäðóóëæ, ¿íýýãýý òàðãàëóóëæ áàéíà. Òàðãàí ìàë òàë á¿ðèéí àøèãòàé ø¿¿ äýý.

Ãàíö ºâëèéí èäýø ¿¿, ñààëèéí ôåðì ¿¿?

Äýýð ¿åèéí õ¿ðýýíèé ÿäóó àéë Öàãààí ñàðààð ãýðýý çàðààä, ãàíö ñààëèéí ¿íýýãýýðýý ¿¿ö õèéãýýä çàä íàðãèàä õàâàð íü àéë õýñ÷, ãóéëãà ãóéäàã áàéæýý. Îëñîí ìºíãºº á¿ãäèéã íü òàðààæ, çàä íàðãèæ áàéãàà çàñãèéí ãàçðàà õàðààä ýíý òóõàé ººðèéí ýðõã¿é ñàíàõ þì. Õóó÷èí çàì çàñ÷, ìóóäñàí áàéøèí áóäàõ áèø, ýêñïîðòûí ÷èãëýëòýé øèíý ¿éëäâýð¿¿ä áàéãóóëàõàä ìºíãºº çàðöóóëáàë ººðººð õýëáýë öààøèä ìºíãº îëäîã þìàíä çîðèóëáàë èë¿¿ óõààëàã àëõàì áîëíî. Õàð ¿ãýýð õýëýõýä àðä ò¿ìýíäýý “îëîí ñààëèéí ¿íýýòýé” áîëìîîð áàéíà. Á¿ð “ñààëèéí ¿íýýíèé ôåðì”-òýé áîëìîîð áàéíà.

Óóë óóðõàéí ëèöåíç ãýäýã öààñûã çºâõºí õóâüäàà àøèãòàé çàðàõ áèø “Ýðäýíýò” øèã ýêñïîðòûí ÷èãëýëòýé õàìòàðñàí õýäýí ¿éëäâýðòýé /óóðõàé áèø/ áîëîõ íü ìàðãààøèä ìààíü õýðýãòýé.

2007îí


õàìãèéí çºâ õóâèëáàð áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. Õàìòàð÷ àñóóäàë áýðõøýýëýý øèéäíý, èë òîä áàéíà. Ãàäààäûí êîìïàíè, ãàäààäûí ìýðãýæèëòí¿¿ä àâ÷èð÷ àæèëëóóëààä óõñàí í¿õ ¿ëäýýãýýä ÿâàõ áèø õàðèí íºõºí ñýðãýýõýä ººðñäºº ñàíàà òàâèõ áîëîìæòîé áîëîõîä áàéãàëü îð÷èíä õàëãààã¿é áîëíî. Àæëûí áàéð îëíîîð íýìýãäýæ, ÷àäâàðòàé áîëîâñîí õ¿÷èíòýé áîëæ, ò¿øèãëýýä õîò ñóóðèí áàéãóóëíà. “Ýðäýíýò”-èéí èéì òîì òóðøëàãà áàéõàä ¿¿íèéã îäîîãèéí ãýðýý õýëöýëä òîõèð÷ ÷àäààã¿é íü õàðàìñàëòàé áàéíà.

Ñààëèéí ãàíö ¿íýýòýé àéë

Ààâûíõàà õóó÷èí áè÷èã äîòðîîñ 1973 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 22-íä ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíä õèéñýí Ìîíãîë-Çºâëºëòèéí õàìòàðñàí “Ýðäýíýò”¿éëäâýð áàéãóóëàõ òóõàé õýëýëöýýðèéí òºñºë îëîîä ýíý îëîí æèëèéí òóðøèä ¿çýãíèé ¿ç¿¿ð áàðàã õ¿ð÷ çàñàãäààã¿é ýíý õýëýëöýýð Ìîíãîëûí ãàäààä ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äýýñ õàìãèéí ìóíäàã íü þì áàéíà ãýæ áîäëîî. Ç¿¿í áóëàí äýýðõ “Þ. Öýäýíáàë. 1973.11.22 ” ãýñýí öîõîëò òýð õýâýýðýý.¯íäñýí õóóëü õ¿ðòýë îðâîíãîîðîî ººð÷ëºãä÷èõººä áàéõàä “Ýðäýíýò”-èéí õýëýëöýýðò íîöòîé çààëò îðæ ººð÷ëºãäñºíã¿é. 1991 îíû æèæèã ººð÷ëºëòèéã ýñ òîîöâîë ø¿¿ äýý.

Óóë óóðõàéã àøèãëàñàí òºäèéã¿é á¿õýë á¿òýí õîòûí àñóóäëûã øèéäýæ, íèéãýìä à÷ õîëáîãäëîî ºãñºí òºñºë áîëñîí. Òîì õîò àíõ òºëºâëºæ áàéñíààðàà áîññîí. Çóðàã òºñëèéã íü çîõèîõîä Çºâëºëòèéí çóðàã òºñëèéí 40 îð÷èì áàãóóëëàãà, ¿éëäâýðèéí ìàøèí òåõíèê, ìàòåðèàëûã 462 ¿éëäâýð íèéë¿¿ëæ áàéæýý. ×èëèä òºðèéí ýðãýëò ãàð÷ Ñ.Àëüåíäàãèéí Çàñãèéí ãàçàð óíàñíààð ÇÕÓ-ä çýñ, ìîëèáäåíèé ýðýëòòýé áîëñîí öàã õóãàöààíû º÷¿¿õýí àøèãòàé áîëîìæèéã ìîíãîë÷óóä àëäààã¿é àøèãëàñàí íü òýð. Ìîíãîë õ¿í ë Ìîíãîëûã áîäîõîîñ õàðü ýëýãòýí õ¿í áèäíèéã áîäîõã¿é ãýäãèéã òýð ¿åä öýýæíèéõýý ã¿íä ñàíàæ áàéñíû à÷. Òºð çàñàã òýãýõýä àëñûí õàðààòàé áîäëîãî ÿâóóëæ, äàë íàÿàä îíä ºíäºð áîëîâñðîëòîé îëîí çóóí èíæåíåð,


öóâààã ìºí äàãóóëíà. Çºâ ë äºº, áèä ÷èíü õ¿íëýã ýíýðýíã¿é íèéãìèéã áàéãóóëæ áàéãàà óëñ þì ÷èíü!

Ãýòýë õàðàìñàëòàé íü ýíý òîãòîëöîî ìààíü áèäýíä õºãæèë äýâøëèéã àâ÷ðàõã¿é ãýäýã íü ºäðººñ ºäºðò óëàì ë òîäîðñîîð ... Ýíý ë çàñàãëàëûí çîëèîñ áîëñîí ìàë÷äûí ÈÕ Í¯¯ÄËÈÉÍ öóâàà Èõ Õîòîî çîðüñîîð ë ... Àðãà ìóõàðäñàí àéëóóä íü á¿ð îðøóóëãûí ãàçàðò áóëø øàðèëòàé õàÿà äýðëýí áóóñààð ... Õ¿íëýã ýíýðýíã¿é íèéãýì èéì áàéæ áîëîõ óó??? Èéì çàñàãëàëä áèäíèé óðüä íü ¿ðñýí, îäîî ¿ðæ áóé, öààøèä ¿ðýõ ãýæ áóé ìºíãººð áèä àðàé ººð, ¿ð ºãººæ ñàéòàé òîãòîëöîîã áèé áîëãîæ ÷àäàõã¿é ãýæ ¿¿?

Áè ýõ îðíûõîî çîõèñòîé õºãæëèéí çàãâàðûã äàðààõ áàéäëààð òºñººëæ ìºðººäºæ áàéíà. ̄ ¿íèéõýý çºâ ýñýõèéã îëîí ò¿ìýíòýé õóâààëöàæ ñàíàë îíîë õýëýëöìýýð áàéíà. ¯¿íä:

1. Ãýð õîðîîëëûíõíîî òîõèëîã îðîí ñóóöàíä îðóóëìààð áàéíà

2. Øèíý õîò áàéãóóëìààð áàéíà

3. Á¿ñ÷èëñýí çàñàãëàëûí òîãòîëöîîíä øèëæìýýð áàéíà

4. Ýäèéí çàñãèéí îíöãîé á¿ñ¿¿äèéã áàéãóóëìààð áàéíà

5. Çàðèì ãàçðàà ãàäààäûíõàíä êîíöåññîîð ýçýìø¿¿ëìýýð áàéíà

1. Ãýð õîðîîëëûíõíîî òîõèëîã îðîí ñóóöàíä îðóóëìààð áàéíà

Ýõíèé ýýëæèíä Óëààíáààòàðûí ãýð õîðîîëëûí 50.000 ºðõèéã 5 æèéëèéí õóãàöààíä îðîí ñóóöæóóëíà ãýæ òîîöü¸

40 ì2 á¿õèé îðîí ñóóö (1 ºðºº, ãàë òîãîî, 00 ºðººòýé)-ûã 1ì2-èéã 500.000 òºãðºãººð õóäàëäàí àâíà ãýâýë 20.000.000 òºãðºã áîëíî. 50.000 àéëààð òîîöâîë 1 èõ íàÿä òºãðºã øààðäëàãàòàé. Ìýäýýæ ãýð õîðîîëëûíõîí ìààíü îðîí ñóóöàà ¿íýã¿é àâàõóóëíà ãýæ ìóéõàðëààã¿é ø¿¿ äýý. ¯¿íýýñ ýäãýýð àéëóóäûí


ãàçðûí ¿íèéã çàõ çýýëèéí ¿íýýð òîîöîæ õàñâàë øààðäëàãàòàé ìºíãºíèé õýìæýý õýäýí àðàâ äàõèí áàãàñíà. Ìºí 10-20 æèëèéí õóãàöàààòàé õºíãºëºëòòýé çýýëýýð õóäàëäàõ õýëáýð¿¿ä ÷ áèé.

Îäîî áîëîìæîî òîîöü¸:1. Õ¿íèé õºãæëèéí ñàíãèéí 2.700.000(ÌÓ-ûí èðãýä) õ70.000

( ÌÓ-ûí íýã èðãýíä ºã÷ áóé )= 189 òýðáóì òºãðºã. Ýíý ìºíãèéã ºíººäºð òàðààæ ýõëýýä áàéãàà. 5 æèëèéí õóãàöààíä Åñºí çóóí äº÷èí òàâàí òýðáóì.

2. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé 76 òýðáóì õ5 æèë=380 òýðáóì

3. Õîòûí óòààã áàãàñãàõàä 5 æèëä 50 òýðáóì çàðöóóëíà ãýâýë

Íèéò 945 òýðáóì + 380 òýðáóì + 50 òýðáóì = 1375 òýðáóì Íýã èõ íàÿä ãóðâàí çóóí äàëàí òàâàí òýðáóì òºãðºã.

Ãýð õîðîîëëûíõíîî îðîí ñóóöàíä îðóóë÷èõâàë áàðèëãûí êîìïàíèóä ìààíü äàõèí ñýðãýæ õè÷íýýí èõ ìºíãº ýðãýëòýíä îðæ, õè÷íýýí èõ ãàçàð ÷ºëººëºãäºæ, äàõèí õè÷íýýí îëîí îðîí ñóóö áîñîõ áîëîìæòîé áîëîõ áèëýý?

Óã íü ýíý àìàëñàí ìºíãººð ãýð õîðîîëëûíõíîî îðîí ñóóöàíä îðóóë÷èõ áîëîìæ áàéñàí áàéãàà áèç? ªíººäºð ãýð õîðîîëëûíõíîî íýãýí çýðýã á¿ãäèé íü áàéðàíä îðóóëàõ áîëîìæòîé ãýæ áè õýëýõã¿é. Äàðààãèéí ñîíãóóëü õ¿ðòýë òîäîðõîé òºëºâëºñºí ¿å øàòòàéãààð áîë áîëîõ áîëîìæ áàéñàí þì ø¿¿ ãýæ õýëýõ ãýñýí þì.

Õ¿íèé Õºãæëèéí Ñàíãèéí ìºíãº íü çºâõºí ýíý ñîíãóóëüä àìàëñàí ìºíãººð çîãñîõã¿é áàñ Îþó òîëãîé, Òàâàí òîëãîé ã.ì. ñòðàòåãèéí îðäóóäààñ îëîõ ìºíãººð óëàì èõ àðâèæíà ãýýä áàéãàà áèç äýý! Àãààð ìàíäàëä öàöàæ áàéñàí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí äàâõàð èñëèéí õèéã áóóðóóëñàí òîíí òóòàìä îëãîíî ãýæ àìëààä áàéãàà îëîí óëñûí Carbon Fund-ààñ ñàÿ ñàÿàð íü íîãîîí ìºíãº íýõýìæèëæ àâñàí ÷ ÿàãààä áîëîõã¿é ãýæ?

“Õ¿í áîëãîí àäèëã¿é, õ¿ëýã áîëãîí æîðîîã¿é”. ªíººäºð õ¿í á¿ðò õàâòãàéðóóëàí 70 ìÿíãàí òºãðºã ºãñíººð ìàíàé ìýðãýí óäèðäàã÷èä þó øèéäýâ? Àðä ò¿ìíýý ºëñãºëºíãººñ àâàð÷èõàâ óó?


51:49

Ýíý òîî áîë Ìîíãîë Îðîñûí õàìòàðñàí óóëûí áàÿæóóëàõ “Ýðäýíýò” ¿éëäâýðèéí Ìîíãîë Îðîñûí õóâü îðîëöîîíû õýìæýýã õýëäýã. Ýíý òîî ºíãºðñºí çóóíä ìîíãîë÷óóäûí áàéãóóëñàí õàìãèéí àøèãòàé ãýðýýíèé ãîë óòãà.

Äýëõèéä ò¿¿õèé ýäèéí ¿íý õóðäòàé ºñ÷, ò¿¿íèé õýðýýð Ìîíãîë óëñûí âàëþò îëîõ ÷àäâàð ò¿ðãýí íýìýãäýæ áàéíà. Ãàíöõàí “Ýðäýíýò” ¿éëäâýð ìàíàé ýðõ áàðèã÷äûí ºíººäºð íàðãèæ íàéðëààä áàéãàà èéì èõ ìºíãèéã îëæ ºã÷ áàéãàà þì ÷èíü áóñàä óóðõàé ÷ èõ ìºíãº îëíî ãýñýí ìºðººäëººð óëñ òºð÷èä àìüñãàëæ, àëààã¿é áààâãàéí àðüñûã ººð õîîðîíäîî áóëààëäàæ õóâààõààð ºðñºëäºæ áàéíà. Õàðèí “óóðõàé áîñîõ íººöòýé” ãýæ ãåîëîãè÷äûí òààìàãëàñàí òýð òàë ãàçàðò ìºíãº áîñãîæ, óóðõàé áàéãóóëæ, òýð òóõàé äýýð ¿éëäâýð ýõëýýä áàðèõ ¸ñòîé, òýãýýä ¿éëäâýð íü íàéäâàðòàé, àøèãòàé àæèëëàæ, îëñîí àøãàà øóäàðãà õóâààõûí òóëä õÿíàëòûí 51% íü ìîíãîë÷óóä áèäýíä íîãäîõ ¸ñòîé ãýäýã çàð÷èì õýðýãæèõã¿é áàéãàà íü ýìãýíýëòýé.

ªºð ºíöãººñ õàðàõàä

Óëààíáààòàðûí óëñ òºð÷èä õîëûí õàðàà ìóóòàé. Èõ àëñäàà ë ñîíãóóëèéí äºðâºí æèë, ìàãàäã¿é òºñâèéí íýã æèë äîòîð áîäîë íü, øóíàë íü ýðãýëäýíý. Ó÷èð íü äàðààãèéí ñîíãóóëèàð ñîíãîãäîíî ãýäýãòýý òýðýýð èòãýäýãã¿é. Òèéìýýñ óëñ òºð÷äºä äààòãàõàä õýö¿¿. Ãýòýë ÿìàð ÷ ìóó áèçíåñìýí ºíººäºð õóëõèäàæ èõ ìºíãº óíàãàõ ãýõýýñýý õýìæýý áàãàòàé ÷ îëîí æèë àøèã îëîõ áèçíåñ õàéæ áàéäàã.

Ýäèéí çàñàã÷èéí í¿äýýð õàðàõàä óóë óóðõàé, ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðò “Ýðäýíýò” øèã 51:49 õàðüöààòàé ýêñïîðòûí ÷èãëýëòýé õýäýí õàìòàðñàí ¿éëäâýð¿¿ä áàéãóóëàõ íü ºíººãèéí íºõöºëä


Í¿¿äýë÷èä ë ãýíý. ¯íýíäýý óóë óñíû ñàéõàí, àÿ òóõòàé àìüäðàëûã ýðæ õàéæ ÿâñàí õ¿ì¿¿ñ. Òýä ýðñýíýý ýíä õîòîîñ îëñîí. Äàõèí õýëýõýä, Óëààíáààòàð õîòûí õ¿í àì öààøèä óëàì íýìýãäýíý. Ýíý õàíäëàãûã áèä õ¿ëýýí çºâøººð÷ äýìæèõ ¸ñòîé. Á.Öýíääîîãèéí áóäàã íü õàòààã¿é øèíý íîìûã óíøààä ýíý áîäîë ìààíü óëàì ëàâøðàâ. Õºäººãèéíõíºº õîòûí çàõûíõàà õîãòîéãîî àäèë ¿çýæ áîëîõã¿é. Òýäýíäýý ñóóðèí àìüäðàëä õºëºº îëîõîä íü òóñëàâàë õîæèì áèäýíä ººðñäºä ìààíü, ¿ð õ¿¿õäýä ìààíü, óëñ îðíû ìààíü õºãæèë äýâøèëä õýðýãòýé. Õîòûí ïàñïîðò îëãîõäîî “èðãýíøëèéí öàãààí òîëãîé” ñóðãàæ áàéÿ. Ñóóðèí àìüäðàëä õºëºº îëæ, àæèë òºðºëòýé áîëòîë íü ñàðäàà àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ ºã÷ áàéÿ. ßäàæ “õîòîä ñóóðüøèõàä àíõààðàõ ç¿éëñ” ãýäýã ãàðûí àâëàãà ºã÷ áàéÿ. Ýíý àñóóäëûã áîäëîãûí õýìæýýíä àâ÷ ¿çýõ öàã áîëñîí ãýäãèéã îéëãîæ, çîõèñòîé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýíý ãýäýãò èòãýæ áàéíà. Òýãâýýñ áèä èðýýä¿éä ìàíàé Ìîíãîë îðîíä àìüäðàõ “íîãîîí êàðòûã” öàðàé÷ëàí õ¿ñýã÷äèéí Èõ í¿¿äýëä áýëýí áàéõ áóþó. “Äýëõèéí Èðãýí áºìáºðöãèéíõºº àëü ÷ öýãò àìüäðàõ ýðõòýé” ãýñýí Äàÿí Äýëõèéí ¯íäñýí Õóóëü àéñóé.

2007îí


Àìüäðàëûí ò¿âøèíã íü ººä òàò÷èõàâ óó? Òóñãàé õàëàìæ òýòãýëýã çàéëøã¿é õýðýãòýé áàéãàà ýìçýã á¿ëãèéíõíýý õàëàìæèëæ áàéãàà þì óó? Íèéò ä¿íãýýðýý 1 èõ íàÿä 375 òýðáóì òºãðºãººð íèéãìèéí íèëýýä òîì àñóóäëóóäûã öîãöîîð íü øèéäýõýä õ¿ðýëöýýòýé ìºíãº áóñ óó? “Ãýð õîðîîëëûíõíîî îðîí ñóóöàíä îðóóëààä ñóëàðñàí ãàçðóóä äýýð íü öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí á¿õèé îð÷èí ¿åèéí îðîí ñóóöíû õîðîîëîë ñ¿íäýðë¿¿ëýýä íèéñëýëýý öýíãýã àãààðòàé, öýâýð öýìöãýð õîò áîëãî÷èõâîë òýð 70 ìÿíãàí òºãðºã ÷ ÿðøèã ë áàéíà” ãýæ õýëæ ÷àäàõ çîðèãòîé, ýöñèéí òîì ¿ð ä¿íãèéíõ íü à÷ òóñûã óõààð÷ òîîöîæ ÷àäàõ óõàìñàðòàé õ¿ì¿¿ñ íàìàéã äýìæèíý ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà.

2. Øèíý õîò áàéãóóëìààð áàéíà

Õîòæèëòûí îíîëä “ÿäàæ 40 ìÿíãàí õ¿í áàéíãà ñóóðüøèæ áàéãàà ãàçàðò òàëõ áàðèõ, õóâöàñ óãààõ, ãóàíç àæèëëóóëàõ ãýõ ìýò ¿éë÷èëãýý àøèã îëîõ áîëîìæòîé, ýìíýëýã, ñóðãóóëü, öýöýðëýã ¿ð ä¿íòýé” ãýæýý. Ìàíàé òîìîîõîí àéìãèéí òºâ¿¿ä ÷ 40 ìÿíãàä õ¿ðýõã¿é õ¿í àìòàé. Òèéìäýý ÷ òýíäýõ çàõ çýýëä èõ àøèãòàé àæèëëàæ òîìîðñîí áèçíåñìåí ãýæ äóóëäààã¿é ë áàéíà. Õàðèí õºäººíèéõíººñ ò¿¿õèé ýä õóäàëäàí àâ÷ õîò ðóó àâ÷èð÷ çàðààä õºëæñºí ÷ þì óó, ýñâýë òýíä óóë óóðõàéí áèçíåñ ýðõýëæ áóé õ¿ì¿¿ñ áîë ýíä õàìààã¿é. Ãîë íü õààíà õ¿í àì èõ òºâëºð÷ áàéíà, òýíä çàõ çýýë áàéäàã, õààíà çàõ çýýë òîì áàéíà òýíä áàÿëàã á¿òýýãäýæ, òèéøýý õ¿ì¿¿ñ òýì¿¿ëäýã òóõàéä ë þì.

Õºäºº ñóìààñ õîòîä èðæ ñóóðüøñàí õ¿ì¿¿ñ á¿ãä õºäºº ð¿¿ãýý áóöàõã¿é ë áàéãàà. Òýä õîòûã ç¿õýæ, õîòûíõíû õóíøã¿é çàí, õºãèéí àìüäðàëûã ìóóëæ, õºäººãºº ¿ðãýëæ ìàãòàí äóóëàõ àòëàà òºðñºí íóòàãòàà õýçýý ÷ ñóóðèí àìüäðàõûã õ¿ñäýãã¿é íü ýãýë ¿íýí. Çºâ ë äºº. Õ¿í íýã ë îëäîõ àìüäðàëàà óòãà ó÷èðòàé, òîõèëîã, õàíãàëóóí ºíãººðºõèéã õ¿ñýõ íü ç¿é. Áàÿëàã á¿òýýõýä îðîëöîõ ýðìýëçýë, íèéãìèéí áàÿëãààñ õ¿ðòýõ ýðõèéíõýý äàãóó, ýäãýýð áîëîìæîîñ ÷àäàë ÷àäëûíõàà õýðýýð õ¿ðòýõèéí òóëä õºäººãèéíõºí õîò ðóó òýì¿¿ëýõ íü õ¿í ãýäýã àìüòàíä áàéãàëààñ çàÿàñàí ìºí ÷àíàð àæãóó. Ýíý òóõàé 15 æèëèéí òýðòýý “Õîíõ”-


ûí Öîãòñàéõàí “Òàð÷ëààí” õýìýýõ íèéòëýëäýý õóðö òîä ø¿¿ìæèëæ áàéñàí þì. Õàðàìñàëòàé íü ºíººäºð õ¿ðòýë áàõü áàéäãààðàà ë áàéöãààíà.

ÀÍÓ 304 ñàÿ õ¿íòýé áîëîâ÷ òýäíèé 8 õ¿ðýõã¿é õóâü íü õºäºº àæ àõóé äýýð àæèëëàäàã. Àâñòðàëè òèâ-óëñ ãàçàð íóòãèéíõàà àðàâõàí õóâü áóþó äàëàéí ýðýã äàãàñàí óðèí çººëºí óóð àìüñãàëòàé ãàçðóóääàà ñóóðüøñàí áàéõ æèøýýòýé. Ìàíàéõ øèã ýëñýí öºë èõòýé, ãýõäýý èðãýäýý òýíä àìüäàð ãýæ øàõäàãã¿é. Õàðèí íèéãìèéí àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ äóðã¿é, îíãîí áàéãàëüäàà áàëàð ýðòíèé áàéäëààðàà àìüòàí øèã áàéõ äóðòàé öººí òîîíû óóãóóë èðãýä-àáîðèãåí¿¿ä íü ë òýð ýëñýí öºëä æóóë÷äûí í¿ä õóæèðëàæ æààë çóóë ìºíãº îëæ áàéäãèéã áèä “¯¿ðãýâ÷òýé àÿëàë” íýâòð¿¿ëãýýñ õàðöãààñàí.

Åâðîïûí öàãàà÷èä Àìåðèê òèâèéã ýçëýõäýý íóòãèéí èíäèàíóóäûã ýëñýí öºë ð¿¿ ò¿ðýí õººæ ðåçåðâàöè õýìýýõ òóñãàé á¿ñ íóòàãò õîðüæ õàøñàí ò¿¿õèéã äýëõèé ñàíàæ áàéãàà. Òàðèà íîãîî òàðèàä óðãàõã¿é, ìàëûí áýë÷ýýðã¿é, ýëñýí öºëä õàøèãäñàí òýð èíäèàíóóä àðõè óóæ ìºðèéòýé òîãëîæ áàéãààä ìºõºæ äóóñíà ãýæ òîîöñîí áèç. Ãýâ÷ öàãèéí ýðãýëòýýð àðàé øèíýýð ñýòãýäýã àæèë õýðýã÷ ñàéí ýð÷¿¿ä ãàð÷ èðæ êàçèíî ãýã÷ àäãèéí ìóó äýí áóóäëóóäûã àìåðèê÷óóäûí áàéòóãàé àëü ÷ îðíû ìºíãºòýé ìºíãºã¿é õ¿ì¿¿ñèéí ò¿ðèéâ÷èéã õîîñîëäîã Las Vegas õýìýýõ äýëõèéí õýìæýýíèé àÿëàë æóóë÷ëàë, çóãàà öýíãýýíèé ñîíèí ãî¸ õîòûã òýð ýçã¿é ýëñýí öºëä ñ¿íäýðë¿¿ëñýí ò¿¿õèéã îäîî õýí õ¿íã¿é ë øàãøèí áàõäàæ áàéíà.

Ýíý ìýò÷èëýí áóñäààñ àâóóøòàé ò¿¿õ, ¿ëãýð æèøýýã òîî÷èæ áàðøã¿é! Õàðèí áèäíèé ¿åä Ìîíãîëä øèíý õîò áàéãóóëàõ ãýñýí íýãýí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûí ñóðãàìæòàé ò¿¿õèéã ýíä òîâ÷ áîëîâ÷ äóðñàõã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é áàéíà. Àíõ ë àðä÷èëàë, çàõ çýýëä îðæ áàéõ ¿åýñ àõ ìààíü õýäýí íàéç íàðûíõàà õàìòààð Õàðõîðèí ãýäýã ñýäâýýð ºâ÷èëæ Ýðòíèé Õàðõîðóì Íèéãýìëýã ãýäãèéã áàéãóóëàí ýðäýìòýí ìýðãýäèéã öàëèíæóóëæ, ñóäàëãàà òîîöîî õèéæ “Õàðõîðóì – Øèíý Õºãæëèéí Á¿ñ” íýðòýé òºñºë áîëîâñðóóëæ áàéñíûã ñàíàæ áàéíà.


ñàéí áîëîâñðîë ýçýìøèæ, ÒÂ èíòåðíåò ¿çýæ, òåàòð ðåñòîðàíä òóõëàæ, îð÷èí ¿åèéí åðòºíöòýé õºë íèéë¿¿ëýí àìüäðàõ ýðõòýé. Ñàÿõàí sonin.mn –èéí ãàäààä ìýäýýíýýñ Îðîñûí íýã òîñãîíû õ¿ì¿¿ñ õîò ðóó í¿¿ñýýð áàéãààä óã òîñãîíä õî¸ðõîí õ¿í ¿ëäñýí òóõàé óíøëàà. Òýãýõýýð õºäººã îðõèæ õîò áàðààäàõ íü ãàíö Ìîíãîëûí ¿çýãäýë áèø ýý. “Çàðèì íýãíèé áîäîæ áàéãàà÷ëàí õ¿í íýìýãäñýíýýð õ¿íäðýë ¿¿ñýýä áàéãàà þì áèø, èðñýí õ¿ì¿¿ñ õîòæîîã¿éä õàìàã çîâëîí ºäãºº ¿¿ñýýä áàéíà” ãýñýí Áààáàðòàé ñàíàë íýã áàéíà. Ãàçàð íóòãèéí õýìæýýãýýðýý ìàíàéõààñ õàâüã¿é áàãà Àâñòðè óëñûí öàãàà÷ëàëûí àëáà äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðýýñ èðñýí îðîãíîë õ¿ñýã÷äèéã íýã äîð áàéðëóóëæ, ¿íýã¿é õîîëëîæ, õàëààñíû ìºíãº ºã÷, ãåðìàí õýë çààæ, àâñòðè÷óóäûíõàà õèéõ äóðã¿é àæèë ìýðãýæèëä ñóðãàæ, àæèë îëæ ºãººä çîãñîõã¿é á¿ð áàðóóíû ìàÿãààð àìüäðàõûã çààæ ñóðãàæ ººðèéìø¿¿ëæ áàéõûã áè õàðñàí. Õàðàì÷ õÿìñãàð åâðîïûíõîí õ¿ðòýë õàðü õýëòíèéã ººðèéìø¿¿ëæ áàéõàä õîòûíõîí áèä ýëýã íýãòýíäýý òóñëàõ, õºðºíãº ìºíãº çîðèóëæ çàðàõ íü õîæèì ó÷ðàõ îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâðààñ çàéëñõèéõýä òóñàëíà. Áèä ýëýã íýãòíýý õ¿ðýý ãàçàð õºë òàâèõàä õýðýãòýé õàðèëöààíû ÷àäâàðòàé áîëãîõ, òýäýíäýý õîòûí ñî¸ëûí íààä çàõûí õýì õýìæýýã çààæ ñóðãàõ òàëààð þó õèéñýí áèëýý. Öàãààí òîëãîé ñóðàõã¿éãýýð óíøèæ áè÷èõ áîëîìæã¿éí àäèë ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøëèéí “öàãààí òîëãîé” ñóðãàõã¿éãýýð õºäººíººñ õîòîä øèëæèí èðýãñäèéã õýðõýí ñóóðèí ñî¸ëä èðãýíø¿¿ëýõ áèëýý. Ãàäààäûí æóóë÷äàä çîðèóëñàí çààâàð çºâëºãººíèé ìýäýýëëèéí òºâ¿¿ä Òºâ øóóäàí, ãàëò òýðýã, îíãîöíû áóóäàëä õàà ñàéã¿é áàéäàã áîë õºäººíººñ õîòîä àíõ èðñýí õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí þó ÷ àëãà. Æóóë÷èä àëü çî÷èä áóóäàëä áóóâàë ÿìàð ¿íýòýé, õààíà ¿ç¿¿øòýé ç¿éë áàéãààã èíòåðíýòèéí öàõèì ìýäýýëýë áîëîí Óëààíáààòàðûí Òºâ øóóäàí äàõü æóóë÷äàä çîðèóëñàí ìýäýýëëèéí òºâººñ îëîîä ìýä÷èõñýí áàéäàã áîë õºäººíººñ èðýãñýä á¿õíèéã ýõíýýñ íü ìýäýõ, á¿ð øààçàí íîéëä õýðõýí ñóóõààñ ýõëýýä á¿¿ð íîéëîîñ íü áèå äààæ ñóðàõ õýðýãòýé áîëäîã. Õîò, õºäºº õî¸ð øàë îíäîî ñî¸ë, á¿ð ¿íýò ç¿éëñ íü ÷ îãò ººð. Í¿¿äýë÷íèé ñî¸ë, ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøèë ýíä ìºðãºëääºã.


Àìåðèêò ñóðãóóëüä ñóðààä èðñýí íýã çàëóó òåëåâèçýýð: “Ãàðöàí äýýð õ¿í ø¿ðãýýä çóãòàæ áóé “Ýêñåë”, ðàëëèä ÿâàà àÿòàé äîâòîëãîæ áàéäàã ìèêðîíû æîëîî÷ íàð äàíäàà õºäººíººñ èðýãñýä. Õ¿íèé ìèêðîã øóãàìòàé íü ò¿ðýýñëýýä ìºíãº õººæ ÿâàà ýð ÷èíü õýäõýí õîíîãèéí ºìíº Ìýíýíãèéí òàëä ìîðèí äýë äýýð äàðöàãëàæ ÿâàõäàà óëààí ãýðýë àñàõàä çîãñäîã ãýäãèéã çààëãààã¿é ø¿¿ äýý. Äýýðýì, òàíõàéí õýðýã ¿éëäýãñýä èõýíõè íü õºäººíººñ èðýýä õºëºº îëîîã¿é çàëóóñ. Áîëîâñðîëã¿é þì ÷èíü ÿàæ õóóëü ìýäýõ âý” ãýæ ÿðüæ áàéâ. Õîòûí çàõèðãààíû íýãýí àëáàí òóøààëòàí: “Óëààíáààòàðûí àãààðûã áîõèðäóóëæ áóé ãîë áóðóóòàí íü ãýð õîðîîëëûí 134 ìÿíãàí àéëûí çóóõ, øóóäõàí õýëâýë åðäèéí çóóõíààñ ººðèéã ìýääýãã¿é õºäººíººñ øèëæèí èðýãñýä” ãýæ àéëäàæ áàéõ þì. Íýýðýý ë ìàøèíû äóãóé, ãÿëãàð óóò, íèéëýã ýäèéí õîã ò¿ëæ áóéí õîðûã áèä á¿ãäýýðýý ë àìñàæ áàéíà. Ýëäýâ íýð õî÷èíä ãàðãóóí íýãýí íü Óòààíáààòàð ãýäýã õî÷èéã äîð íü ë îëñîí. Õàðèí óëñòºð÷èä ìààíü èíãýæ ÿðèõ þì: “ Õºäººíººñ øèëæèí èðýãñäèéí çàìáàðààã¿é í¿¿äýë àëü ÷ øàòíû ñîíãóóëèéí ëóéâàð áóäèëààíû íýã ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. Ñîíãóóëèéí òîéðîã á¿ð äýýð õ¿í àìûí á¿ðòãýëýýñ óëáààòàé ìàðãààí áàéíãà ãàð÷ áàéíà. “Íýã ñîíãîã÷-íýã ñàíàë” ãýñýí çàð÷èì àëäàãäëàà” ãýõ ìýòýýð ÿðüñààð ë ... Èéíõ¿¿ íèéñëýë ìààíü çºâõºí àëáàí ¸ñíû á¿ðòãýëýýðýý ñàÿ õ¿íòýé õîò áîëæýý. 1960 îíä 100 ìÿíãàí õ¿íòýé, åðäºº àðâààä æèëèéí ºìíº õàãàñ ñàÿ õ¿íòýé ãýäýã áàéñàí äàà. Ãýòýë õ¿ðýýíèéõýí íü õºäººãèéíõíºº àä ¿çíý. Õºäººíººñ õýäýí ñàðûí ºìíº èðñýí íü ñ¿¿ëä èðñíýý àä ¿çíý. Îðîí ñóóöíûõàí ãýð õîðîîëëûíõíîî àä ¿çíý. Çàäãàéãèéíõàí ÷ òýð õàâüäàà æàëãàðõàíà. Óëñòºð÷èä íü ÷ æàëãàðõàíà. Òà ìèíü ýý, þó áîëæ áàéíà âý. Óã íü õ¿í íýìýãäâýë õ¿÷ íýìýãäýæ õºãæèë ò¿ðãýñíý. Ýäèéí çàñãèéí îíîë, áóñàä îðíû õºãæëèéí òóðøëàãààñ õàðàõàä õ¿í àì íýìýãäýõèéí õýðýýð øèíý ýðýëò õýðýãëýý, øèíý çàõ çýýë, ¿éëäâýðëýë, íèéë¿¿ëýëò áèé áîëæ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ýð÷èìæäýã áàéõ þì. Õºäººíººñ õîò ðóó õºâºð÷ áóé í¿¿äýë áîë ýð¿¿ë ñàðóóë ¿çýãäýë, õºãæèëä òýì¿¿ëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ. ªíººäºð á¿õ ìîíãîë÷óóä äóëààí òîõèëîã ñóóöàíä àìüäàð÷,


¯¿íèéã 1996 îíû ñîíãóóëèàð ãàð÷ èðñýí ÓÈÕ-ûí õýñýã ãèø¿¿ä, ñàéä íàð ñîíèðõîæ á¿ð ïàðëàìåíòèéí àæëûí õýñýã òîìèëîãäîæ áàéñàí áèëýý. Òýãýýä äýýðõ íèéãýìëýãèéíõíèé õèéñýí òºñëèéí òàíèëöóóëãà, ñóäàëãàà òîîöîîã óã àæëûí õýñãýýñ òîìèëîãäñîí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ íÿãòëàí øèíæëýýä “...“Õàðõîðóì-Æèøèã õîò” òºñëèéã çºâ ç¿éòýé àæèë áîëíî...” ãýñýí ä¿ãíýëò çºâëºìæ ãàðãàñàí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ÓÈÕ-ûí àæëûí õýñãèéí ä¿ãíýëò çºâëºìæèä óðàìøñàí äýýðõ íèéãýìëýãèéíõýí óã òºñëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ñîíèðõëîî èëýðõèéëæ áàéñàí ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàã÷ íàðòàé õýëýëöýý õèéæ ßïîíû ñàíõ¿¿ãèéí òîì á¿ëýãòýé àíõàí øàòíû çàð÷ìûí òîõèðîëöîîíä õ¿ðñýí áàéäàã.

Ãýâ÷ ìàíàéõíû íºãºº “òàìûí òîãîîíû îíèãîîãîîð” çàðèì äàðãà, ò¿øìýë óã òºñëèéí ìàíëàéëàã÷ áîëîõ ãýæ áóëààëöàëäñàí íü õºðºíãº îðóóëàõààð òîõèð÷ áàéñàí ÿïîí÷óóäûí ãàéõàøðàëûã áàðààä áàéæ áàéòàë çàñãèéí ãàçàð ìààíü îéð îéðõîí îãöîð÷ á¿ð ÷ ¿ðãýýñýí ãàøóóí áºãººä ñóðãàìæòàé ò¿¿õòýé ë ¿ëäñýí äýý, ìîíãîë÷óóä áèä. Ýíý ýõ îðîí÷ ñàíàà÷ëàãàä ñýòãýë çîðèã, ýä õºðºíãº, ìýäëýã îþóí, öàã çàâàà çîðèóëñàí ìèíèé àõ ìýòèéí õ¿ì¿¿ñ íü õîõèðîõ íü õîõèð÷, öºõºðõºõ íü öºõðººä ýíý àæèë óíòàðñàí äàà.

Èéíõ¿¿ øèíý õîò áàéãóóëàõ ãýñýí àõûí ìààíü ºâ÷èí ààâààñ ìààíü õàëäâàðëàñàí áàéõ ãýæ áè áîääîã þì. Ààâ ìààíü ñîöèàëèçìûí ¿åä Ãàäààäòàé Ýäèéí Çàñãèéí òàëààð Õàðèëöàõ Óëñûí Õîðîîíû äàðãûí àëáûã õàøèæ áàéõäàà ãàäààä îðíóóäûí òóñëàìæààð Ìîíãîëäîî á¿òýýí áàéãóóëàëòûí ÿìàð ÿìàð àæëûã õèéâýë óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëæ ÷àäàõ âý ãýäýã àñóóäëûã ñàíàà÷ëàõ, áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí áàéãóóëëàãûã òîëãîéëæ áàéñàí áèëýý. Óëààíáààòàð áîëîí áóñàä àéìàãò øèíýýð áàðüæ áàéãóóëñàí îðîí ñóóöíû õîðîîëëóóä, ¿éëäâýð,ýìíýëýã, ñóðãóóëèéí áàðèëãóóäààñ ãàäíà Äàðõàí, Ýðäýíýò, ×îéáàëñàí ãýñýí 3 õîòûã õýäõýí æèëèéí äîòîð öîî øèíýýð áàéãóóëñàí ãýæ áîäîõîîð áè ýíý àæëûã ìàíëàéëàã÷äûí íýã áàéñàí ààâààðàà òºäèéã¿é ìºí òýð ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýí áàéãóóëàëòûí ñýòãýëãýýíèé äàëàéö, ýõ îðîí


àðä ò¿ìíèéõýý õºãæèë äýâøëèéí òºëººõ ç¿òãýëèéí ýð÷ õ¿÷èéã áàõäàí áàõàðõààä ÷ áàðøã¿é ñàíàãääàã þì. Òèéì ÷ ó÷ðààñ áè áàñ òîì á¿òýýí áàéãóóëàëò, øèíý õîò áàéãóóëàõ ñàíààãààð ºâ÷ëººä áàéíà.

Åðºíõèéëºã÷ Ö.Ýëáýãäîðæ 2004 îíîîñ ÌÓ-ûí Åðºíõèé ñàéäààð àæèëëàñàí áîãèíî õóãàöààíäàà “Õàðõîðèí-Æèøèã õîò” ãýñýí ñýäâèéã äýâø¿¿ëæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë çîõèîí áàéãóóëæ ýðäýìòýä, ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ýðòíèé íèéñëýëýý ñýðãýýõ àñóóäëààð èäýâõòýé õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëñíèéã õ¿ì¿¿ñ ñàéøààí äýìæèæ áàéñàíñàí. Ò¿¿íèé ñàíàà÷ëàãààð Internet-ä òàâèãäñàí Karakorum web site ãàäààä äîòîîäûíõíû àíõààðëûã ìàø èõ òàòñàí ºðãºí õ¿ðýýòýé ñàéí òàíèëöóóëãà áîëñîí áàéñàí. Ãýòýë ò¿¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààñ îãöðóóëñíû äàðàà ìºí òýð ñàéòûã ÷ áàñ îãöðóóëæ õààñàí áàéñàí íü íýí õàðàìñàëòàé.

Õî¸ð ñàÿ ãàðóéõàí ìîíãîë÷óóä áèäýíä õî¸ð ãóðàâõàí ñàéõàí õîò áàéõàä õàíãàëòòàé. Ìîíãîë÷óóä õî¸ð òºâòýé (íèéñëýëòýé) áàéõäàà èë¿¿ õºãæèæ, èë¿¿ õ¿÷èðõýã áàéñíûã ò¿¿õ÷èä òýìäýãëýñýí áàéäàã. Óã íü èéì àæëûã ýõë¿¿ëýõ òºñëèéí ñàíàà, òàíèëöóóëãà, àíõàí øàòíû ñóäàëãàà òîîöîîíû ìàòåðèàëàà äýýðõ Ýðòíèé Õàðõîðóì Íèéãýìëýãèéíõýí øèã ººðñäºº ñàéí áýëä÷èõâýë õºðºíãº îðóóëàã÷ íàð ñîíèðõîîä ýõëýõ íü äàìæèãã¿é.

3. Á¿ñ÷èëñýí çàñàãëàëûí òîãòîëöîîíä øèëæìýýð áàéíà

Áèäíèé ºâºã äýýäýñ í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéí îíöëîãòîî íèéö¿¿ëýí æèëèéí 4 óëèðàëä àëü ÷ àéìãèéíõàí íü õàíãàé, ãîâèî ñýëãýí í¿¿õýä ñààäã¿é áîñîî òýíõëýãèéí çàñàãëàëûí õóâààðüòàé áàéñíûã áèä ìýäíý. ¯¿íèé à÷ õîëáîãäëûã ºíººäºð áèä ãàí ãà÷èã, çóä òóðõàí, öºëæèëò, áèë÷ýýðèéí õîìñäîë çýðýã àñóóäëóóäòàé òóëãàðàõäàà ë óõààð÷ îéëãîæ ýõëýâ ¿¿ äýý.


ÌÎÍÃÎËÄ ÀÌÜÄÐÀÕ “ÍÎÃÎÎÍ ÊÀÐÒ”

ÀÍÓ-ûí Äýä åðºíõèéëºã÷ àñàí À.Ãîðûí “Äýëõèéí äóëààðàë” ëåêöýíä Õîéä ìºñºí äàëàéí öàãààí áààâãàé àíõ óäàà ìºñºíäºº õ¿ð÷ ÷àäàëã¿é òàìèðäàí æèâæ ¿õñýí òóõàé ºã¿¿ëñíèéã ñàÿõàí áèä òåëåâèçýýð ñýòãýë ò¿ãøèí ¿çýæ áàéëàà. Õýðâýý äýëõèé ýíý õóðäààðàà äóëààð÷ äàëàéí óñíû ò¿âøèí îãöîì íýìýãäâýë, ìºí äýýð íü äýëõèéí õ¿í àì 2050 îí ãýõýä 9 òýðáóì õ¿ðíý ãýäýã ¿íýí áîë ìàíàé Ìîíãîëûí ºíäºðëºã ð¿¿ òýì¿¿ëýõ Èõ í¿¿äýë òóí óäàõã¿é õºâðºõ áóé çàà. Èðýýä¿éä Ìîíãîëä àìüäðàõ íîãîîí êàðòûã àâàõ õ¿ì¿¿ñò îäîî ÀÍÓ-ûí íîãîîí êàðòàíä òýì¿¿ëäýãòýé àäèë ýðýëò èõòýé áàéõ íü. Ìîíãîë õýëíèé øàëãàëòàíä îðîõ ãýæ Òîêèî, Ñº¿ëèéí õàìãèéí òîì öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýíãèéí ãàäàà äàðààëëàà áóëààöàëäàí ºäºðæèí øºíºæèí áóæèãíàõ ãàäààäûíõíààñ ìàíàé ýë÷èíãèéíõýí 30 äîëëàðûã íü õóðààæ áàðàõã¿é õºëñºº öóâóóëààä ë, ÃÕß-íû ¿íäñýí àæèë íü ÝÑß-äóóäûíõàà Êîíñóëûí áàéðûã òîìñãîõ àñóóäàë áîë÷èõîîä ë... ìºí ÷ èõ àæèë óíäàð÷ ìàãàäã¿é. Íîäíèí õºäººíººñ èðýýä ýíä äýýä ñóðãóóëüä ñóð÷ áóé íýã îþóòàí: “Áè áîëîâñðîë ñî¸ëòîé áîëîîä õýíýýñ ÷ äóòàõã¿é àìüäðàõûí òóëä õîòîä èðæ èõ ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéíà. Àðààñ ààâ ýýæ ìààíü õýäýí ìàëàà çàðààä èðñýí. Ñóðãóóëèà òºãñººä ÷àäâàë íýã ÿàì òàìãûí ãàçàðò, ýñ ÷àäâàë ãàéã¿é øèã êîìïàíè áàðààäàõ ñàíààòàé. ßìàð÷ áàéñàí òýð áºãë¿¿ ä¿ëèé õºäºº ð¿¿ãýý ë áóöàõã¿éäýã, õàðèí çóí íàìàð àéðàã öàãààíû ¿åýð áîë î÷èæ àìàð÷ áàéíàà” ãýæ ÿðèâ. Ýíý çàëóóã ÿàãààä ÷ áóðóóòãàõ, áîëèóëàõ àðãàã¿é. Óëààíáààòàðò òºâëºðñºí 100 ãàðóé èõ äýýä ñóðãóóëüä õºäººíººñ æèë á¿ð ìÿíãà ìÿíãààðàà èðæ ñóð÷ áóé çàëóóñûí õýä íü èéì áîäîë òºëºâëºãººòýé áàéäãèéã õýí õ¿íã¿é ë áàòàëæ áàéãàà õîéíî.


õºãæèëä äýâøèëä äàãóóëæ, áýðõ öàãèéã ýâ íýãäýëòýé òóóëàõàä íýãòãýæ ÷àäàæ áàéñàí. ÞÍÅÑÊÎ –îîñ ýðõëýí ãàðãàäàã “Êóðüåð” ñýòã¿¿ëýýñ íýãýí íèéòëýë óíøñàí ìèíü ñàíààíä òîäõîí ¿ëäæýý. Áè÷èã, õýë ÿðèàíààñ ¿¿äýí òàðõèíä ¿¿ñýõ õººðºë, ñààòëûí ãîëîìò ¿íäýñòýí á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã àæýý. Õÿòàä ìýò ä¿ðñ áè÷èãòýé àðä ò¿ìí¿¿ä áè÷èã ¿ñýã îéëãîõ, ÿðèàí óõàõ öýã¿¿ä íü òàðõèíû óðä õýñýã, äàãçíû õàâüä òºâëºðäºã áàéõàä ìîíãîë ìýò çàëãàìàë õýëòýé, àâèà ¿ñýãòýé àðä ò¿ìí¿¿äèéí õýë ÿðèà õ¿ëýýí àâàõ öýã ÷àìàðõàé îð÷èìä òºâëºðäºã ã.ì. Ýíý íü þóã õàðóóëæ áàéíà ãýõýýð ìîíãîë ñýòãýëãýý ìîíãîë õýë, áè÷ãèéí îð÷èíä ë òºëºâøèíº. Ìîíãîëîî ãýõ ñýòãýëòýé õ¿íèéã ìîíãîëäîî ë áýëòãýõýýñ ãàäíààñ “èìïîðòëîæ” ÷àäàõã¿é ýý ãýñýí ¿ã. 12 íàñ õ¿ðýýä ýõ õýëíèé îéëãîëò, ¿íäñýí ñýòãýëãýý íü òîãòâîðæîîä èðýõýýð ë ãàäààä õýëèéã ¿çñýí øèã ¿çýõ íü çîõèñòîé ãýäãèéã îíîë, ïðàêòèê õàðóóëààä áàéíà. Àìüäðàëààñ çºðºõ õýðýãã¿é. ªíººäºð íèéãìèéí õºäºëãºã÷ õ¿÷, ç¿òã¿¿ð íü áîëæ ÿâàà øèëäýã õ¿ì¿¿ñèéí äèéëýíõ íü ýõ õýëýýðýý àíõäàã÷ ìýäëýãýý îëæ àâñàí õ¿ì¿¿ñ ãýäãèéã õýí ÷ ¿ã¿éñãýæ ÷àäàõã¿é áèç. Ãýõäýý õýò ìîíãîë÷èðõîæ òóéëøðàõ õýðýãã¿é ãýäãèéã îíöîëæ õýëìýýð áàéíà. Ãàðèã ãýõýý áîëèîä õóó÷èí áè÷ëýãèéí äóóäëàãààð íü “ãàðàã” ãýæ ÿðüæ áè÷ëýý ãýýä þó õîæèâ? Õýðâýý òýãýõäýý òóëáàë íóëèìñ ãýõèéí îðîíä “íèëáàñó”, äýýë ãýõã¿é “äýáýë” ãýæ áàéõ ¸ñòîé áîëíî. Õýë áîë áàéíãà õóâèð÷ õºãæèæ áàéäàã æàìòàé ç¿éë áºãººä ¿¿íèéã óõðààæ, õýò ìîíãîë÷èðõîõ íü ýõ õýëýý äýýäýëæ áàéãàà õýðýã îãòõîí ÷ áèø. Ãàäààä õýë ýðäìèéí ò¿ëõ¿¿ð ìºí þì áîë ýõ õýë áîë èõ ìýäëýãèéí ñóóðü ãýæ ìóíõàãëàñíàà òà á¿õýíòýé õóâààëöàõ ãýæ ¿¿íèéã òýðëýâ.

2007îí


Õýäýí æèëèéí ºìíººñ ë ìàíàé õîëáîãäîõ ÿàì, àãåíòëàãèéíõàí Á¿ñ÷èëñýí Õºãæëèéí çàãâàð ãàðãàæ õýä õýäýí õîò ñóóðèí ãàçðûã á¿ñèéí òºâ ãýæ òóíõàãëàæ áàéñàí. Ñ¿¿ëèéí ¿åä á¿ð ÷èìýýã¿é áîë÷èõëîî. Ýíý ñàíàà÷ëàãûí ¿ðãýëæëýë, çàëãàìæ õºãæèë íü ºíººãèéí çàñãèéí áîäëîãîä ÷ ñàéí õàðàãäàõã¿é áàéíà. Íýãýíòýý çºâ ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí çàãâàðàà àæèë õýðýã áîëãîìîîð.

Óã íü 360 ñóìàíä òàðààæ öàöñàí (“öºëñºí” ãýæ çàðèì õ¿í õýëäýã) õ¿í, ìàë, õºðºíãºº òºâëºð¿¿ëæ, íýãòãýæ çàíãèäàõ òóõàé ë áîäëîãî ø¿¿ äýý. Õàíãàé, ãîâü õîñîëñîí íóòàãòàé á¿ñ-ìóæóóäàà ýäèéí çàñãèéí õóâüä áèåèé íü äààëãàæ, ìóæèéí çàõèðàã÷ íàð íü çàñãèéí ãàçðûí øàäàð ñàéäûí ýðõòýé áàéâàë, á¿ñ íóòãàà õýðõýí ÿàæ õºãæ¿¿ëýõ ñàíàë ñàíàà÷ëàãà íü àÿíäàà ë óíäðààä èðíý ãýæ áîäîãääîã þì.

Ìàë ìàëëàæ ÷àäàõã¿é íýã íü õîò ñóóðèí áàðààäàæ, ìàëàà æèíõýíý ¸ñîîð ìàëëàæ àøèã øèìèé íü àìü çóóëãûí áóñ àæ àõóéí õýìæýýíä àâààä ÿâæ ÷àäàõ õýä íü õ¿í õ¿÷, õºðºíãº ìºíãºº íýãòãýýä, òîìðîîä, õºãæººä ýõýëâýë ãàí ãà÷èã, çóä òóðõàíä àæðàõã¿é, çóòðàõã¿é, “íóòãèéí çºâëºëèéíõíºº öàðàé÷ëàõã¿é”, áèåý äààñàí òîì êîìïàíèóä áîëæ ÷àäíà. Òýä, òîâ÷õîí õýëýõýä, õºäºº íóòàãò áàÿëàã áèé áîëãîæ, õºãæèë äýâøëèéã á¿òýýí áîñãîíî. Òèéì ãàçàð ðóó õ¿í òýì¿¿ëäýã áîëîõîîñ çóãòàæ äàéæèõã¿é.

4. Ýäèéí çàñãèéí îíöãîé á¿ñ¿¿äèéã áàéãóóëìààð áàéíà

Ñàéíøàíäàä ãàçðûí òîñ, í¿¿ðñ, òºìºð, çýñèéí ¿éëäâýð áàéãóóëàõààð ñàíàà÷èëæ áóé òºñºë òºëºâëºãºº íàä èõ òààëàãäàæ áàéíà. Îþó òîëãîé, Òàâàí òîëãîéí ñòðàòåãèéí îðäóóäàä òóñ òóñàä íü áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä áàéãóóëàãäàíà ãýæ áè ýãýë ñýòãýæ áàéñàí þì. Ãýòýë òýð ¿éëäâýð áîëãîíû äýðãýä ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð áàðèíà ãýâýë àìàðã¿é, õàðèí Ñàéíøàíäàä íýã òîì ñòàíö áàðèàä äýðãýä íü áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äýý áàéãóóëàõ íü ìàø îíîâ÷òîé ñàíàà àæ. Òýãýýä ÷ Ñàéíøàíä áîë òºìºð çàìûí òîì çàíãèëàà áîëîõ áîëîìæòîé.


Åð íü àëèâàà òîì ¿éëäâýð áàéãóóëàõàä õàìãèéí ãîë íü ýõëýýä ýð÷èì õ¿÷, óñ, òýýâðèéí àñóóäëûã øèéääýã. Òýãýõýýð äýýðõ ¿éëäâýð¿¿äèéí õóâüä Ñàéíøàíä áîë ÿàõ àðãàã¿é õàìãèéí òîõèðîìæòîé öýã. Ñàéíøàíäûã á¿ð ýäèéí çàñãèéí îíöãîé á¿ñèéí ñòàòóñòàé áîëãî÷èõâîë äýýðõ ¿éëäâýð¿¿äèéã ººðèéí õºðºíãººð áîñãîîä ºãüå ãýõ õºðºíãº îðóóëàã÷äûí ºðñºëäººí ÷ èõñýíý.

Áèä ãàäíû õºðºíãºòí¿¿äèéã õè÷íýýí ë èõ ºðñºëä¿¿ëæ ÷àäíà, òºäèé ÷èíýý ë ¿íý öýíýý íýìýõ áîëîìæòîé áîëíî. Äýëõèéí õºðºíãºòí¿¿äýä ìºíãº îëîõ ýõ ¿¿ñâýð íü õàà áàéõ íü ñîíèí áèø, Ìîíãîëûí ãîâü áàéíà óó, Àôðèêèéí øèðýíãý áàéíà óó õàìààã¿é. Ãîë íü òóõàéí îðîíä áèçíåñýý ÿâóóëàõàä ÿìàð íºõöºë íü ýðñäýëòýé, ÿìàð íü òààòàé þì ãýäãèéã ë äýíñýëäýã. Õàðèí òýäýíä øóëóóëàõ óó, ýñ øóëóóëàõ óó ãýäýã áîë áèäíýýñ, ººðñäººñ ìààíü õàìààðàõ àñóóäàë.

Ñàéíøàíäûí ýíý ñàíàà, ñàíàà÷ëàãà, òºñºë áîë äàðàà äàðàà÷èéí èéì õýìæýýíèé àæèëä ¿ëãýð æèøýý áîëîõ íü äàìæèãã¿é. Èéìýðõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí îíöãîé á¿ñ¿¿äèéã áèä çºâõºí òºìºð, çýñ, öàéð, öàõèóð, àëò, ìºíãº, óðàí, í¿¿ðñ ã.ì. àøèãò ìàëòìàëûíõàà òîì îðäóóäàä ò¿øèãëýí áàéãóóëæ áîëîõ òºäèéã¿é, ìºí àÿëàë æóóë÷ëàë, ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóéí îíöãîé á¿ñ¿¿äèéã ÷ áàéãóóëæ áîëîõ. 40 ñàÿ ìàëàà á¿ãäèéã íü ºâ÷èíã¿é áàéëãàæ ÷àäàõã¿é áàéãààãààñ õîéø ýõëýýä òîäîðõîé àéìàã ñóìûí ìàëûã ýð¿¿ë áàéëãàæ áîëíî ãýæ áîäîõ þì. Òèéì îíöãîé á¿ñ¿¿äèéí ìàëûí ìàõûã ýêñïîðòîä ãàðãàõàä ÿìàð ÷ àñóóäàëã¿é.

5. Çàðèì ãàçðàà ãàäààäûíõàíä êîíöåññîîð ýçýìø¿¿ëìýýð áàéíà

1896 îíä àíãëè÷óóä Hong Kong ãýã÷ äàëàéí æèæèãõýí áîîìòûã õÿòàäóóäààñ 100 æèëèéí õóãàöààòàé ò¿ðýýñýëæ ýçýìøýýä 1996 îíä ¸ñëîë òºãºëäºð ýã¿¿ëýí ºãñíèéã áèä õàðñàí. Òóõàéí ¿åä ãàäààä èõ äàëàéä íî¸ðõîæ áàéñàí Èõ Áðèòàíèéí Ýçýíò ã¿ðýí ªìíºä Õÿòàäûí òýíãèñ äýõü ýíý æèæèã áîîìòûã õóäàëäààä


áàéæ öààøèä èë¿¿ ºðãºí ìýäëýã, ìýäýýëëèéã áàòòàé õ¿ëýýí àâàõ ñóóðü òîãòäîã. Ñóðãóóëü äýýðýý ë õàðü õýëíèé îð÷èíä áàéãààä ãóäàìæèíä ãàðàõààð ýõ õýëíèéõýý äàëàéä “æèâýýä”, çóðàãò, õýâëýë ìýäýýëýë íü ýõ õýë äýýð áàéõàä, ñóðàõ áè÷èã íü ãàäààä õýë äýýð áàéãààä áàéõàä “ýðëèéç” ñýòãýëãýýíýýñ ººð þó ÷ õ¿¿õäèéí áàë÷èð îþóíä òîãòîõã¿é. ¯åèéíõýíòýéãýý ÿã òàã îéëãîëöîæ, ìýäýð÷ ÷àäàõã¿é “òàð÷èëæ” êîìïëåêñò îðæ áàéãàà öººíã¿é õ¿¿õä¿¿äèéã õàðààä áè ñýòãýë ýìçýãëýæ, áèä òýäýíä òóñ áîëîõ ãýýä óñ áîëæ áàéõ øèã ñàíàãääàã. Õýðâýý õ¿¿õýä òàíü ºñºæ òîì áîëîîä “ìîíãîë îðîíä àæèëëàæ àìüäðàõ ¸ñã¿é, ýñâýë ãàäààäûíõàíòàé ë õàðüöàæ, àæèëëàæ àìüäàðíà” ãýæ òºëºâëºæ áàéãàà áîë ººð õýðýã ýý. Òýãâýë õîæèì àæèëëàæ àìüäðàõ îð÷èíä íü àíõíààñ íü ñóðãàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õýðýãòýé áîëíî. Áè ìîíãîë îðîíäîî èõèéã õèéæ, ýõ îðîíäîî îþóí áèëãýý çîðèóëàõ èðýýä¿éí èðãýäèéí òóõàé ÿðüæ áàéãàà áîëîõîîð æààõàí òóéëøðààä áàéãàà ñàíàãäàæ áîëîõ þì. Õýëã¿é áîë õºëã¿é ãýæ õýëöýæ èðñýí àðä ò¿ìíèé ¿ðñ ãàäààä õýëèéã ñóðàõ ̧ ñòîé, á¿ð ñàéí ñóðàõ ¸ñòîé. Ãýõäýý... ªíººäºð íèéãìèéí òîäîðõîé äàâõàðãûí ãèø¿¿äýä õ¿¿õäýý èòãýýä ºã÷èõººð îëèãòîéõîí ñóðãàëò, îð÷èí á¿õèé ñóðãóóëü õóðóó äàðàì áàéãàà íü ¿íýí. Áàãø íàðûí àâ÷ áàéãàà öàëèí íü ñóðãàõûã çîðüæ áàéãàà áîëîâñðîëòîéãîî ÿàãààä ÷ ä¿éöýõã¿é áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä ýíý íü ÷ àðãàã¿é þì øèã. Èéìä áèä íàð åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí îð÷èí íºõöºë, ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí øèíý÷ëýëèéã öîãöîîð íü íýí äàðóé øèéäýõ õýðýãòýé íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãàéã¿é îð÷èí íºõöºë á¿ðä¿¿ëñýí ñóðãóóëèóä íü “õýðýãëýã÷äèéí” øààðäëàãààð àðãà áóþó “ãàäààä õýë äýýðõ ñóðãàëòòàé” áîëîõ áîëíî. “Ìîíãîë õýë äýýð ñóðãàëòòàé” ãý÷èõýýð õ¿¿õäýý ºãºõºº áîëü÷èõíî ãýæ ýìýýäýã áîëîëòîé þì. Ãýòýë Îð÷ëîí çýðýã öººí ñóðãóóëèóä äóíä àíãèà òºãñòºë íü ýõ õýë äýýð íü ñóðãàëò õàæóóãààð íü ãàäààä õýëèéã ñàéí ñóðãàæ áîëîîä ë áàéíà ø¿¿ äýý. Ýõ õýëýý òºãñ ýçýìøñýí õ¿ì¿¿ñ ë ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ÷àäâàðòàé áàéäàã. Åðºíõèéëºã÷ Ô.Ðóçâåëüò ñàà ºâ÷èíä äàéðàãäàí òýðãýíöýð äýýð õàäàãäñàí ÷ ýõ õýëýýðýý óðàí ÿðóó èëòãýõ, ñýòãýõ ÷àäâàðûíõàà à÷ààð Àìåðèêèéí àðä ò¿ìíèéã


òîì áîëîîä îéëãîíî äîî” ãýæ ñóóñàíñàí. Õîæèì èõ ñóðãóóëü òºãñººä àæèë õèéæ áàéõ ¿åäýý ë ààâûí óõààíûã îéëãîæ áèëýý. Õàð áàãààñàà ãàäíûõàí äóíä áàéæ, ãàäààä õýëíèé îð÷èíä ºññºí íàéçóóä, õàìò àæèëëàãñàä ìààíü èõýíõ ç¿éëèéã ìîíãîë ñýòãýëãýý, ìîíãîë óëàìæëàë, íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàí ñýòãýõ, øèéäâýðëýõ ÷àäâàð, äàäàë õîìñ áîëîõûã òýãýõýä ë àíçààðñàí. Ìîíãîë õýë äýýð àíõäàã÷ ìýäëýã, ìýäýýëëýý àâ÷ áàéñàí õ¿ì¿¿ñò ìîíãîë îð÷èíä àæèëëàõàä òºäèéëºí áýðõøýýë àæèãëàãääàãã¿é. Ñóóðü ñýòãýëãýý íü ìîíãîë áîëîõîîð ë òýð áàéõ. Ýõ õýëýýðýý ñóóðü ìýäëýã, ìýäýýëëýý îëæ àâñàí õ¿í ë ýõ îðîí÷ ñýòãýëãýýòýé áîëæ òºëºâøäºã. Ýíä ë ààâûí óõààíûã îéëãîæ, áèøèð÷ áèëýý. Îðîñ ñóðãóóëü òºãñººä îðîñò àæèëëàñàí õ¿í íàäàä òýíäõèéí ñýòãýëãýýíä äàñòëàà áàñ çîâñîí òóõàéãàà ÿðüñíààñ ¿¿äýýä íàäàä “ÿàãààä áàãààñàà õàðü õýë ñóðñàí õ¿íä áèäíèé áîääîã øèã äàðäàí çàì íýýãäýõã¿é õàðèí ÷ õàðèëöààíû áýðõøýýë ¿¿ñýýä áàéíà” ãýäãèéã ýðãýö¿¿ëýõ ñýäýë òºðñºí þì. Áîëîâñðîëûí îíîë÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð õ¿¿õýä 12 íàñ õ¿ðòëýý á¿õ ìýäýýëëèéã ýõ õýë äýýðýý àâ÷ áàéæ îéëãîëò, ìýäëýãèéíõ íü ñóóðü áàòòàé òîãòäîã àæýý. Õýäèéãýýð 5, 6 íàñòàéãààñàà ãàäààä õýë ¿çýõýä äóóäëàãà öýâýð, òóõàéí õýëíèé ìýäðýìæ ñàéòàé áîëæ òºëºâøäºã ÷ ýõ õýë ÷ ¿ã¿é, ãàäààä õýë ÷ ¿ã¿é(ýíä áè àëü íýãýí õýëèéã òºãñ, òºðºëõ ìýò ýçýìøèõèéã îéëãîæ áàéíà) ¿ëäýõ íü îëîíòàà. Ç¿ãýýð ñàéõàí ýðëèéç ñýòãýëãýýòýé áîë÷èõ íü õýâèéí ¿çýãäýë. Ìîíãîë õ¿í áàéòëàà ñàðíààñ áóóñàí þì øèã ýíãèéí ç¿éëñèéã îéëãîæ ÿäààä, ãàäààä þì óó ãýõýýð ìîíãîë ÷ þì øèã ìóøãèæ îéëãîîä ó÷ðàà îëîõã¿é ÿâäàã öººíã¿é õ¿í áîë áàãààñàà õàðü õýë õàëòàðëàñàí “õàãàñ áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä” áîëîé.

Õýëã¿é áîë õºëã¿é

Ãàäààä õýë ñóðàõûí à÷ õîëáîãäëûã ¿ã¿éñãýõ ãýýã¿é ãýäãèéã ìèíü óíøèã÷ òà ñàéí îéëãîæ áàéãàà ãýæ íàéäàæ áàéíà. Ýõ õýëýý ñàéí ñóð÷èõààä äàðààãèéí õýë ð¿¿ãýý îðâîë ìýäëýã, îéëãîëò òàíü èë¿¿ áàòòàé áàéõ áîëíî ãýæ õýëýõ ãýýä áàéãààã ìèíü áàñ îéëãîîðîé. Õ¿¿õýä áàéãàëü äýëõèé, îð÷èí òîéðîí, ýõ ò¿¿õ, þìñ ¿çýãäëèéí òóõàé àíõäàã÷ îéëãîëò ìýäëýãýý ýõ õýë äýýðýý àâ÷


àâàõ íü áàéòóãàé, áóëààãààä àâ÷ ÷ ÷àäàõ áàéñàí ãýäýã. Ãýòýë òýä ýíý áîîìòûã êîíöåññ (concessional contract = òºðººñ îëãîäîã òóñãàé íºõöºë, áîëçîë, òºëáºð á¿õèé ãýðýýò çºâøººðºë) ãýäýã ãýðýýãýýð 100 æèë ýçýìøýýä õÿòàäóóäàä ºíººäðèéí äýëõèéí áàíê-ñàíõ¿¿ãèéí íýã òîì òºâ, îëîí óëñûí õóäàëäàà, òýýâðèéí òîì çàíãèëàà áîëñîí îð÷èí ¿åèéí ìåòðîïîëèñ Hong Kong-èéã õ¿ëýýëãýæ ºãñºí íü õýí ÷ ìàðãàøã¿é ò¿¿õýí ¿íýí.

Òýãýõýýð, ãàäààäûíõàíä ãàçàð íóòãàà àëäàõã¿éãýýð, óõààëàã ñàéí ãýðýýãýýð òîäîðõîé õóãàöààãààð ýçýìø¿¿ëæ, ãàäíûõíû ìºíãººð ãàçàð íóòãèéíõàà õýñãèéã ÷ áîëîâ õºãæ¿¿ëæ äýâæ¿¿ëýýä àâ÷ áîëäîã ë áàéíà. Äýëõèéí îëîí îðîí (çºâõºí ÿäóó îðíóóä ÷ áèø) èéì ãýðýýãýýð ãàçàð íóòàã äýýðýý íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé îíãîöíû áóóäàë, òºìºð çàì, àâòî çàì çýðãèéã ãàäààäûí 100%-èéí õºðºíãº îðóóëàëòààð á¿òýýí áîñãóóëæ, òîäîðõîé õóãàöààãààð ýçýìø¿¿ëæ àøèã øèìèé íü õ¿ðòýæ áàéíà. Íýãýíò ººðºº áàðü÷èõ ìºíãºã¿é áîë ìºíãºòýé áîëòëîî 100 æèë õ¿ëýýõ ¿¿, ýñâýë õ¿íèé ìºíãººð áàðèóë÷èõààä àøèã îðëîãîî àâààä ÿâæ áàéõ óó ãýäýã ñîíãîëò ë þì äàà.

ªâºã äýýäñèéíõýý ¿ëäýýñýí ¿¿öèéã çàäëààä áèä ãàçðûí òîñ ãýäýã ãàéõàëòàé ýäèéã ãàâüòàé îëñîíã¿é. Ýíý òîñ çºâõºí Åðºíõèéëºã÷èéí ìààíü áóñ õàðèí á¿õ ìîíãîë÷óóäûí ýíãýðèéã ìÿëààõ õýìæýýòýé îëãîéäîîä ýõýëâýë ÷ ¸ñòîé íºãºº “þóí áóóç, õóóøóóð ...” Ãîë íü ýíý òîñ ºíººäºð çàõ çýýëä, õ¿íèé õýðýãëýýíä õàìãèéí èõ ýðýëòòýé áàéãààäàà ë òýð õýäýí øåéõèéã òýãòýë íü ãýíýò áàÿæóóëàà áèç ýý. Ãýòýë ýíý áàÿëãèéí äýëõèé äàõèíû íººö íü ºíººäðèéí õýðýãëýýãýýð òîîöîõîä äº÷õºí æèëèéí íàñòàé ãýæ ñóäëàà÷èä áè÷ýýä áàéõ þì.

Ãýòýë áèäíèé õ¿ðçýýð óõàæ àâààä çóóõàíäàà ò¿ë÷èõäýã í¿¿ðñ ìààíü îð÷èí ¿åèéí ýð÷èì õ¿÷, õèìèéí ¿éëäâýðò òýð èõ ¿íýò ãàçðûí òîñíîîñ ÷ äóòàõã¿é ÷óõàë ò¿¿õèé ýä íü áîëîîä áàéãàà þì áàéíà. Í¿¿ðñèéã íýðæ øèíãýí ò¿ëø ãàðãàõ òàëààð ìàíàéõàí íèëýýí ÿðüæ, ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãààíä íèëýýä ìºíãº òºñºâëºñºí ãýñýí. Ýíý òåõíîëîãè áîë ºíººäðèéí ò¿âøèíä èõ ºíäºð ºðòºãòýé, ìàø òîì õºðºíãº îðóóëàëò, èõ


öàã õ¿÷ øààðäñàí àæèë ãýæ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ÿðüæ áàéñàí. Ãýòýë í¿¿ðñèéã óõàæ àâàõã¿éãýýð ãàçðûí ã¿íä íü õèéæ¿¿ëýýä ãàð÷ èðñýí ìåòàí õèéã íü øèíãýð¿¿ëæ ñàâëààä ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð áîëãîõ òåõíîëîãèéã àìåðèê, õÿòàä, ñîëîíãîñ÷óóä ãàðãóóä ñàéí ýçýìøèæ áàéãàà ãýíý. Ýíý íü õàðüöàíãóé õÿëáàð, õÿìä òåõíîëîãè þì áàéíà. Òýãýõýýð ìàíàéä í¿¿ðñíèé îðä õýä áàéãàà áèëýý? Õýä íü õºðºíãº îðóóëàëò þì óó ýñâýë çýýë õàéãààä, ýñâýë öºõðºíãºº áàðààä ñóóæ áàéãàà áèëýý? Äàðãà íàðûí ÿðèàãààð, ìàíàéõ í¿¿ðñíèéõýý íººöººð äýëõèéä ýõíèé òàâä îðäîã ãýñýí!

Ýíý õÿìðàëûí õ¿íä ¿åä èéì þì ìºðººäºæ áè÷èæ ñóóãàà ìèíü çàðèì õ¿íèé èíýýäèéã õ¿ðãýæ, çàðèìûíõ íü á¿ð óóð óöààð, äóðã¿éã íü ÷ õ¿ðãýæ áàéæ áîëîõ.

Ãýñýí õýäèé ÷ áèä ºíººäðèéíõºº áýðõøýýë çîâëîíãîîñîî àíãèæðàõûí òóëä çºâõºí ºíºº ìàðãààøèéã àðãàöààñàí áàéäëààð áóñ ýäãýýð çîâëîíòîé àñóóäëûíõàà óã ó÷ãèéã òàéëæ, äýëõèéí õºãæèíã¿é îðíóóäòàé õºë íèéë¿¿ëæ àëõàæ ÷àääàãã¿é þì àà ãýõýä õºñºð õàÿãä÷èõã¿é áàéõ îíîâ÷òîé õºãæëèéí çàìàà îëîõ òàëààð óõààí áîäëîî óðàëäóóëàõ íü õîé÷ ¿åèéíõýý ºìíº õ¿ëýýõ ìîíãîë õ¿í á¿ðèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà áóñ óó? “Õààøàà ÿâàõàà ìýäýæ áóé õ¿íä õîðâîî åðòºíö çàì òàâüæ ºãäºã” ãýñýí ìýðãýäèéí ìààíü ¿ã áèé.

2010


ÝÕ ÕÝË – ÈÕ ÌÝÄËÝÃÈÉÍ ÑÓÓÐÜ

Ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð ¿åýñ ãàäààä õýëèéã ìýäëýãèéí ò¿ëõ¿¿ð õýìýýí ¿íýëæ, òºâä, õÿòàä, ìàíæ õýë äýýðõ õ¿í òºðºëõòíèé îþóíû õºìðºãèéã ýõ õýë ð¿¿ãýý áóóëãàõ àæëûã øàìäàí õèéæ áàéëàà. Çóó çóóí áîòèîð ÿðèãäàõ Ãàíæóóð, Äàíæóóð çýðýã õºëãºí ñóäðóóäûã ºâãºä ìààíü ºíæèí õîíîí îð÷óóëñàí íü ºíºº áèäýíä õàäãàëàãäàí èðæýý. Õîæèì íü îðîñ õýë ñóðàõûã á¿õ íèéòèéí ¿éëñ áîëãîæ áàðàã ë àëáàí ¸ñíû õî¸ðäàõü õýë áîëîõ øàõàæ áàéëàà. Îäîî öàãò èðãýä õ¿¿õä¿¿äýý àìåðèê ñóðãóóëü, àíãëè, õÿòàä, ÿïîí, îðîñ õýëíèé ñóðãàëòòàé ñóðãóóëèóäàä áàãààñ íü ñóðãàõûã ýðõýìëýõ áîëæýý. ¯íýõýýð ÷ ãàäààä õýëã¿éãýýð îð÷èí öàãèéí àìüäðàë, õºãæëèéí õýìíýëòýé õºë íèéë¿¿ëýõ òóõàé ÿðèõ óòãàã¿é. Ãýõäýý ¿¿íä ó÷èð áèé ãýäãèéã áè ààâûíõàà óõààíààñ îëæ ìýäñýí þì.

Ààâûí óõààí

Á¿õ íèéòýýðýý õ¿¿õä¿¿ääýý îðîñ õýë ñóðãàõûã ýðìýëçäýã, îðîñ ñóðãóóëüä óðàëäàí ºãäºã áàéñàí 1970-ààä îíä Ãàäààäòàé Ýäèéí Çàñãèéí òàëààð Õàðèëöàõ Óëñûí Õîðîîíû äàðãààð àæèëëàæ áàéñàí ààâ ìèíü ýýæòýé çºðºí áàéæ á¿õ õ¿¿õäýý ìîíãîë ñóðãóóëüä ºã÷ýý. Õàâü îéðûíõ íü õ¿ì¿¿ñ õà÷èðõàí ÿðüäàã ÷ áàéæ. Òºðèéí ºíäºð àëáàí òóøààë õàøèæ áàéñíû õóâüä îðîñ ñóðãóóëèéí çàõèðàë ðóó ãàíö óòàñäààä ë õ¿¿õä¿¿äèéíõýý àñóóäëûã øèéä÷èõ áîëîìæ áàéñààð àòàë ÿàãààä èíãýñýí þì áîë? Ýãýë äàðóóõàí õàðàãäàõ ãýýã¿é íü ë ëàâòàé. Áè ë ëàâ òýð ¿åä çóñëàíãèéí á¿õ õ¿¿õä¿¿ä îðîñ ñóðãóóëüä ÿâààä áè îðîñ õýëã¿é ¿ëä÷èõ ãýæ áàéãàà þì øèã ñàíàãäàõäàà ààâäàà ãîìäîëëîæ ë áàéñàí þìäàã. Òýð ¿åä ààâ ìèíü îëîí ¿ã ÿðüñàíã¿é “Ìèíèé îõèí


Ñîõîð áóõèìäëûí õóðö àñàëòóóä áèäýíä õýðýãã¿é. Ýõýëñíýý ë ã¿éöýýå. Õóâü õ¿íèé ýðõèéã, ò¿¿í äîòðîî ºì÷èéí, ¿éëäâýðëýõ ýðõèéã ýçëýõ ̧ ñòîé çîõèõ õ¿íäòýé áàéðàíä íü òàâúÿ. ̄ ¿íýýñ ººð õºãæëèéí ãàðö ¿ã¿é.

2010


ÊÀÏÈÒÀËÈÑÒÃ¯É ÊÀÏÈÒÀËÈÇÌ

Áèä ÿìàð íèéãýìä àìüäàð÷ áàéíà âý? Êàïèòàëèçìä óó, ñîöèàëèçìä óó, ôåîäàëèçìä óó? Øóëóóõàí õàðèóë÷èõ õ¿í îëäîõã¿é. “Õ¿íëýã àðä÷èëñàí íèéãýì” ãýæ àðãàëíà. Ò¿¿íèéõýý æèøýýã çààãààä ºã ãýõýýð íàðòàä îëäîõã¿é. Õ¿ì¿¿ñèéí òºñººëæ áàéãààãààð áîë òýð íü ºëñãºëºíä íýðâýãäñýí Õîéä ñîëîíãîñ ëàâ áèø, ÀÍÓ, ªðíºäèéí ºíäºð õºãæèëòýé êàïèòàëèñò áàÿí îðíóóä áîëîëòîé. Ãýòýë Êàïèòàëèçì ãýæ ÿàãààä õýí ÷ øóóä õàðèóëàõã¿é áàéíà âý? Ýðãýí òîéðîíä ÿàãààä íýã ÷ êàïèòàëèñò õàðàãäàõã¿é áàéíà âý? ßàãààä áàÿëàã á¿òýýã÷ áèçíåñìåí¿¿ä ÷ºëººò çàõ çýýëèéã èíãýæ èõ ¿çýí ÿäíà âý? Õýí ÷ ãýñýí ÷àäàæ, õ¿ñ÷ ë áàéâàë ºíäºðò õ¿ð÷ ÷àäíà ãýñýí åðýýä îíû îðãèëóóí ñýòãýë ìààíü õàà÷èâ. Êàïèòàëèñò íü êàïèòàëûã õóðèìòëóóëæ àæëûí áàéð áèé áîëãîæ, ¿¿ãýýðýý áàÿëàã á¿òýýæ áàÿæäàã áîë îëèãàðõè íü òºðèéí ºíäºð àëáàí òóøààëàà àøèãëàæ õîðìûí äîòîð çóðäàã ãàðûí ¿ñãýýðýý óëñûí òºñâèéã õîîñîëæ áàÿæäàãààðàà ÿëãààòàé.

Í¯ÖÃÝÍ ¯ÍÝÍ

Àðäûí çàñàã ¿ðãýëæèëæ áàéíà. Õ¿ì¿¿ñò þó ÷ ºãäºãã¿é àòëàà øàí õ¿ðòýæ, áóñäûí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿íãýýð àìüäðàãñàäûã ººãø¿¿ëäýã òýð çàñàãëàë ¿ðãýëæèëæ, ýä áàÿëàã áîë òîäîðõîé ýçýíã¿é, íèéòèéí ºì÷ ãýæ ¿çýæ, ò¿¿íèéã äàõèí õóâààðèëàõ òóõàé á¿ä¿¿ëýã ýòãýýä¿¿ä ÷àë÷èöãààíà. Èðãýäèéí õóâèéí ýðõèéã òýãëýæýý.


Íèéãìèéí ñàéí ñàéõàí ãýã÷ ýçýí áèåã¿é ç¿éëèéí “ñàéí ñàéõíû” òºëºº, òºðèéí òºëºº ãýõ ìýò ñ¿ðòýé óðèàãààð í¿ä õóóð÷, àì òàãëàõ îí æèë¿¿ä õºâºðñººð.

Õóâü õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èæ, “Áóñäûí òºëºº, îëîíõèéí ñàéí ñàéõíû òóñûí òóëä” áóëààãààä àâ÷èõäàã äýýðýì÷èä ãàð÷ èðëýý. Õºäºëìºð÷èí èðãýäèéí ç¿òãýëèéí ¿ð ä¿íã áóëààæ àâ÷ áàéãàà þì. Ýíý á¿ëýã ÿã àäèëõàí àðãàòàé, àðä ò¿ìíèé äóó õîîëîé ãýæ ººðñäèéãºº çàðëàñàí, àäàë ÿâäàë õººñºí ººð äýýðýì÷äèéí á¿ëýãòýé ìºðãºëäºíº. Ýðõ ÷ºëººã óñòãà÷èõààä äàðàà íü ººð õîîðîíäîî çàñãèéí òºëºº òýìöýæ áàéíà.

Õÿìðàë í¿¿ðëýñýí õîîñîí ãóäìààð èñãýðýõ õ¿éòýí ñàëõè õààíààñ ¿ëýýæ áàéíà âý? Èíôëÿöè áîë ºðãºìæëºãäñºí òºðèéí ¿ð äàãàâàð. ¯íäýñíèé áàÿëãèéã öºëìºñíººð èíôëÿöèéã òºð¿¿ëíý. Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà áîë ìºí ÷àíàðûíõàà õóâüä àëáàäëàãàä ÷èãëýñýí áàéäàã íü ìàíàéä õýòðýýä ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí á¿ðýí õÿíàëò òºðèéí ìýäýëä òºâëºð÷ áàéíà. Õóâèéí ºì÷èä òºðèéí õÿíàëò òàâüäàã èéì ñèñòåìèéã ýòàòèçì ãýíý. ßìàð ÷ õàðèóöëàãà ¿¿ðýõã¿é ìºðòëºº õàìàã àøãèéã õàìààä àâ÷èõäàã áàéíà.

Èéì ÷ òºñºë àìæèëòòàé áîëëîî, òèéì ÷ òåíäåð çàðëàëàà, òºðèéí àëáàíûõíûã äýìæèíý ë ãýíý. Õýíèé ìºíãººð âý? Óëñûí ñàí ãýäýã íü èðãýäèéí õàëààñ þì. Àëü íýãýí äàðãûí ýðõèéã áóñàä õ¿ì¿¿ñ çàðäàë ãàðãàí õàíãàõ ¸ñã¿é. Õýí ÷ õàëààñàà ñóéëóóëàõ èðãýäèéã ºìãººëºõ ÷èìýý ãàðãàõã¿é áàéíà. Ïàðàçèòóóä óëñ îðíû øèì ø¿¿ñèéã ñîðæ, ýäèéí çàñàã äóóñàõ äýýðýý õ¿ð÷ýý. Ñîíãóóëü óëàì á¿ð ëóéâðûí øèíæòýé áîëæ, íèéãìèéí áàÿëàã øóäàðãà áóñààð õóâààðèëàãäàí áàÿí õîîñíû ÿëãàà íýìýãäýæ, òºðººñ òºðñºí îëèãàðõóóä òºðèéí ýðõ ìýäëèéã óëàì á¿ð àòãàñààð.

Òýãñýí àòëàà ò¿øìýäèéí õºíººëèéã áèçíåñìåí¿¿ä ¿¿ð÷ áàéíà. Òºðèéí íýð áàðüñàí öàãààí öàìöòàíãóóä õàìãèéí ¿ë á¿òýõ ç¿éë õèéñýí ÷ ÿìàð ÷ óñíààñ õóóðàé ãàð÷ ñóð÷ýý. Òºð áóðóóãàà áèçíåñìåí¿¿äýä òîõîæ îðõèâ. Áàÿëàã á¿òýýã÷èéã õóâèà áîäñîí øóíàëòàí ìýòýýð õàðæ, ¿íý õººðºãäëºº õýìýýí õàðààæ ç¿õýæ, ò¿øìýäèéã áîëîõîîð “àðä ò¿ìíèé òºëººëºë” ãýæ àëäàðøóóëàí


ìàãòæýý. Õýí íýãíèé ãà÷èãäëûã á¿õ íèéòèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû øàëãóóð áîëãîñîí ýíý óëñàä àøãèéã ãàðãàõ õºäºëìºð îäîî õýðýãã¿é áîëæýý.

Áèä ÿäóóãààñàà áîëæ çîâæ áàéãàà íü ¿íýí. Çîâëîíãèéí øàëòãààí íü òºðèéã äýýäýëæ, õóâü õ¿íèé ýðõèéã õºñºðä¿¿ëñýí ÿâäàë. Çîâëîíãîîñ ñàëàõ íü áàñ ¿íýí. Ãàðö íü ýðõ ÷ºëººíèé õàìãààëàã÷ êàïèòàëèçì. Øèíý áàÿëãèéã á¿òýýõ ýðõ ÷ºëºº êàïèòàëèçìûí ãîë íºõöºë. Áàÿëàã á¿òýýã÷ á¿õýí ÷ºëººò íèéãìèéí áèëýã òýìäýã.

Ýëáýã äýëáýã ¿éëäâýðëýëä õ¿íèéã õ¿ðãýæ ÷àäàõ ãàíö ñèñòåì áîëîõ êàïèòàëçìä õ¿ðýõ ò¿ëõ¿¿ð áîë õóâèéí ýðõ ÷ºëºº. Õàðèí õ¿íèé ýðõèéã çºâõºí ãýìò õýðýãòýí, çàñàã õî¸ð ë çºð÷äºã. Ãýìò õýðýãòí¿¿äýýñ õ¿íèéã õàìãààëàõûí òóëä çàñãèéã òîãòîîäîã áîë õ¿íèéã çàñãààñ õàìãààëàõûí òóëä ¯íäñýí õóóëèéã á¿òýýñýí. Ýðõèéí òóõàé íîìëîë íü õóâü èðãýäèéí ýñðýã áóñ çàñãèéí ýñðýã ÷èãëýãäñýí áàéäàã.

Áàãà ÷ ãýñýí áàéíãûí ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà õºðºíãº îðóóëàëò íü õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëæ, áèäíèé àìüäðàëûí ò¿âøèíã íýìæ áàéñàí. Àøãèéã ýäèéí çàñãèéí õºãæèë äýâøëèéí ãîë óðàìøóóëàë, ºðñºëäººí áîë ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí õóóëü ãýæ îéëãîäîã áèçíåñìýí¿¿ä 90 îíîîñ ýõëýí îëíîîð òºðæ, óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã áîãèíî õóãàöààíä õºãæ¿¿ëñýí. Ôðàíöûí õààí XIV Ëóé ôàáðèêèéí ýçäèéã öóãëóóëààä ¿éëäâýðëýëä íü þóãààð òóñëàõ õýðýãòýé áàéãààã àñóóñàíä ôàáðèêèéí ýçýí Ëåæàíäð “Áèäíèéã ç¿ãýýð ë çºíä íü îðõè÷èõ, áèòãèé çîõèöóóëàõ ãýæ áóæèãíóóëààä áàé, áèä þìàà õèéå” ãýñýí ãýäýã. Åð íü ¿éëäâýðæèëòèéí öýöýãëýëòèéã øààðäàæ áàéãàà ìºðòºº ò¿¿íèé ýõ áóëàãò äýíä¿¿ òîîìñîðã¿é õàíäàæ áàéãàà ýðõ áàðèã÷äûã ÿàæ óõààðóóëàõ âý?

Íýãýí òàíèë ÿïîí áàãø ìààíü “Ìàíàé óëñàä ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä, ýçýä òºð ÿàæ á¿ãäýýðýý àæèëëàæ áàéæ áÿëóóãàà òîìðóóëàõ âý ãýæ áîääîã áîë òàíàé óëñ òºð÷èä õàðèóã¿é æèæèã áÿëóóãàà ÿàâàë õóðäàí ººðñºääºº àøèãòàé õóâààæ äóóñãàõ âý ãýæ áîääîã” õýìýýæ áàéñàí.

Documents

Book Shantarch Ul Bolno