Arzu HÜSEYNOVA

Azərbaycanda innovasiya

potensialının

təhlili

Bakı – 2013

2

Elmi redaktor: iqt.e.d., prof. Qasımov Fərman Hüseyn oğlu

Rəyçilər: iqt.e.d., prof. Əliyev Tərbiz Nəsib oğlu

iqt.e.d., prof. Abdullayev Yaşar Rəhim oğlu

AMEA Elmi İnnovasiyalar Mərkəzinin Elmi şurasının

07.03.2013-cü il tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə edilmişdir

iqt.e.n., dos. Hüseynova Arzu Doğru qızı

Azərbaycanda innovasiya potensialının təhlili

Bakı: Elm və təhsil, 2013, 385 s.

Kitabda iqtisadiyyatda milli innovasiya sistemlərinin inkişafının

və sosial-iqtisadi inkişafın innovasiya modelinə keçidinin əsas

parametrlərinin: innovasiya potensialının təhlilinin və

qiymətləndirilməsinin əsas metodoloji, metodiki və təcrübi

prinsipləri verilmişdir.

Material geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur: elmi

işçilər və müəllimlərdən aspirantlara, magistrlərə, tələbələrə və

bakalavrlara qədər.

Hüseynova A.D., 2013

3

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ 7

FƏSİL 1. BİLİYƏ ƏSASLANAN İNNOVASİYA

İQTİSADİYYATININ SOSİAL-İQTİSADİ ƏSASLARI 11 1.1. Bilik iqtisadiyyatının formalaşması 11 1.2. Milli innovasiya sisteminin inkişaf modelləri 30 1.3. Milli innovasiya sisteminin formalaşması 38 1.4. Milli innovasiya sisteminin informasiya tərkibi 50 1.5. MİS-i qiymətləndirmə indikatorları 62

FƏSİL 2. İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİNİN İNFORMASİYA-

ANALİTİK TƏMİNATI 73 2.1. İnnovasiya iqtisadiyyatında informasiya sistemlərinin

xüsusiyyətləri 73 2.2. Elmi-texnoloji inkişafın informasiya təminatının təşkilati

problemləri 90 2.3. Müasir şəraitdə informasiya təminatının təşkilatı-

funksional strukturu 98 2.4. MDB iştirakçı dövlətlərində milli elmi-texniki informasiya

sistemlərinin inkişaf təcrübəsi 106

FƏSİL 3. AZƏRBAYCANDA VAHİD İNFORMASİYA

MƏKANININ FORMALAŞMASI VƏ İNKİŞAFI 110 3.1. "ETTKİ və innovasiyalar" informasiya sisteminin işlənib

hazırlanması və istifadəsi prinsipləri 110 3.2. Yeni məhsulun buraxılışı üzrə fəaliyyətin informasiya

təminatı sisteminin formalaşdırılması 117 3.3. Müasir şirkətlərin maliyyə fəaliyyətinin səmərəliliyinin

neyroşəbəkə texnologiyaları əsasında artırılmasına

innovasiya yanaşmaları 130 3.4. İnformasiya məkanının inkişafı 147

FƏSİL 4. ELM VƏ İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİNİN

MONİTORİNQ SİSTEMİNİN FORMALAŞMASI 164 4.1. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi

istiqamətləri 168 4.2. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üzrə

monitorinq sistemi 179 4.2.1. Monitorinqin aktuallığı, məqsədi və vəzifələri 179 4.2.2. Metodoloji baza 180 4.2.3. İndikatorlar 181

4

4.2.4. Monitorinqin nəticələri 182 4.3. Elm və innovasiya fəaliyyətinin monitorinqi sisteminin

formalaşmasına konseptual yanaşma 185 4.3.1. Elmi təşkilatların monitorinq sisteminin işlənməsi 190 4.3.2. Monitorinqə ümumi yanaşma 194 4.3.3. Monitorinq sisteminin formalaşması problemləri 196 4.3.4. Monitorinq sisteminin tərkib hissələrinin əsas

xüsusiyyətləri 198 4.3.5. Elm və innovasiya fəaliyyəti monitorinqinin

informasiya analitik təminatı 200

FƏSİL 5. AZƏRBAYCANIN ELMİ-TEXNOLOJİ

İNKİŞAFININ QİYMƏTLƏNDİRMƏSİ METODİKASI 204 5.1. İqtisadi zonaların elmi-texnoloji inkişafının müqayisəli

təhlili 204 5.2. İqtisadi zonaların müqayisəli qiymətləndirilməsi

metodikası 211 5.3. İqtisadi zonanın innovasiya inkişafının seçmə

qiymətləndirmə və müqayisəli xüsusiyyətlərinə görə

yoxlama hesablamaları 216 5.3.1. İqtisadi zonanın innovasiya indeksinin

qiymətləndirilməsi 216 5.4. Sosial-iqtisadi mühitin iqtisadi zonaların elmi-texniki

kompleksinə təsirinin təhlili 224

FƏSİL 6. ELMİ TƏŞKİLATIN FƏALİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 231 6.1. Elmi təşkilatların qiymətləndirilməsi üzrə sosial tədqiqatın

formatı 231 6.1.1. Məsələnin aktuallığı 231 6.1.2. Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri 232 6.1.3. Təhlilin aparılması üsulları 235

6.2. Elmi təşkilatların fəaliyyət xüsusiyyətləri 239 6.2.1. Müəssisələr üzrə təhlil 239 6.2.2. Elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor işlərinin

istiqamətləri 245 6.2.3. Dövlət proqramlarında iştirak 246 6.2.4. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi 248 6.2.5. Elmi tədqiqat və təcrübi-konstruktor işlərinin vəziyyəti 251 6.2.6. Patent fəaliyyəti 254 6.2.7. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin innovasiya

xüsusiyyətləri 261 6.3. Elmi təşkilatların ehtiyat təminatı 264

5

6.3.1. Maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi 266 6.3.2. Maddi-texniki ehtiyatlar 278 6.3.3. Elmi təşkilatların İKT ehtiyatları 280 6.3.4. Elmi təşkilatların kadr təminatı 285 6.3.5. Elmi təşkilatların informasiya təminatı 293

6.4. Elmi təşkilatların iqtisadi fəaliyyət sektoru ilə əlaqələri 307 6.4.1. Elmi təşkilatlar və iqtisadi fəaliyyət sektorunun

qarşılıqlı əlaqələrinin xüsusiyyətləri 307 6.4.2. Təhsil və elmin qarşılıqlı əlaqəsi 309

6.5. Azərbaycanda innovasiya inkişafına mane olan səbəblər 311 6.6. Elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi potensialının

qiymətləndirilməsi 313 6.6.1. İnnovasiya aktivliyi potensialının strukturunun

müəyyən edilməsi 313 6.6.2. İnnovasiya aktivliyi nüvəsinin xüsusiyyətlərinin tərkibi 317

6.7. Sosioloji sorğunun əsas nəticələri 322

ƏLAVƏLƏR 333 Əlavə 1. Ali sənədlər 333 Əlavə 2. İnnovasiya indeksinin hesablanması üçün əsas

göstəricilərin siyahısı 335 Əlavə 3. İnnovasiya indeksinin hesablanması üçün

Azərbaycanın statistikası üzrə əsas göstəricilər siyahısı 343 Əlavə 4. Sosial-iqtisadi mühit amillərinin təhlili üçün ilkin

göstəricilərin siyahısı 347 Əlavə 5. Sosial-iqtisadi mühit amillərinin təhlili üçün

Azərbaycan statistikası üzrə ilkin göstəricilərin siyahısı 354 Əlavə 6. Azərbaycanın innovasiya indeksinin hesablanması

üçün iqtisadi zonalar üzrə statistik göstəriciləri 357 Əlavə 7. Azərbaycanın innovasiya indeksinin hesablanması

üçün iqtisadi zonalar üzrə əsas göstəriciləri 360 Əlavə 8. Azərbaycanın sosial-iqtisadi mühit amillərinin təhlili

üçün iqtisadi zonalar üzrə statistik göstəriciləri 363 Əlavə 9. Azərbaycanın sosial-iqtisadi mühit amillərinin təhlili

üçün iqtisadi zonalar üzrə ilkin göstəriciləri 367 Əlavə 10. Təşkilatın elmi və innovasiya fəaliyyətini

qiymətləndirmək üçün ANKET 371

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 375

6

7

Elm yarandıqdan sonra hər şey zaman-zaman onun

qiyafətinə bürünüb səliqə-sahman tapdı və günlərin

birində o özünə də öz donluğundan paltar biçmək

fikrinə düşdü.

Əbu Turxan

GİRİŞ

Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasının dövlət siya-

sətinin vacib prioritetlərindən biri iqtisadiyyatın yeni inkişaf

yoluna - innovasiya iqtisadiyyatına keçiddir. Biliyə əsaslanan

iqtisadiyyat qlobal xüsusiyyətə malikdir və qlobal bazara

istiqamətlənib. Dünya təcrübəsinə görə yeni iqtisadiyyata keçid

münasib innovasiya mühitini təmin etməyə imkan verən yeni

alətlərin yaradılmasını tələb edir.

Azərbaycan Respublikasının innovasiya iqtisadiyyatına ke-

çidin - rəqabət qabiliyyətinin, müvəffəqiyyətinin iqtisadi artı-

mın, həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, digər milli üstünlüklərin

həyata keçməsinin - təmin edilməsinin əsas şərti elmi-tədqiqat

və işləmələrin nəticələrinin səmərəli istifadəsidir. Bu şəraitdə

texniki, istehsal, təşkilati, marketinq, maliyyə əməliyyatlarının

məcmusu olan və səmərəli yeniliklərin iqtisadiyyat və sosial

sahələrə tətbiqini təmin edən innovasiya potensialının inkişafı

daha böyük məna kəsb edir.

İnnovasiya potensialının təhlili sosial-iqtisadi siyasətin

aparılması, idarəetmə orqanlarının fəaliyyəti və tədbirlərinin

8

müəyyən edilməsi, innovasiya inkişafı və investisiya mühitinin

formalaşması üçün vacibdir.

Səmərəli fəaliyyət göstərən makroiqtisadi sistemin malik

olduğu innovasiya potensialının ölçülərini müəyyən etmək,

həmçinin innovasiya potensialının milli iqtisadiyyatın inkişa-

fına təsirinin düzgün qiymətləndirilməsi üçün, birincisi, inno-

vasiya potensialı anlayışının, ikincisi, onun tərkibinin dəqiq

tərifini vermək lazımdır. Bu məqsədlə onun dinamikasını

qabaqcadan müəyyən edən bütün əhəmiyyətli amilləri dəqiq

müəyyən etmək lazımdır.

İnnovasiya iqtisadiyyatının formalaşdırılması və inkişafı

məsələləri, innovasiya potensialının mahiyyətinin inikası kimi,

yerli və xarici müəlliflərin elmi işlərində geniş təsvir edilir.

Bununla birlikdə "innovasiya potensialı" anlayışının özü bir-

mənalı izaha malik deyil.

"İnnovasiya potensialı" anlayışı innovasiya fəaliyyəti feno-

meninin konseptual inikası oldu, o metodoloji, nəzəri və empi-

rik tədqiqatların gedişatında inkişaf etdirildi və dəqiqləşdirildi

və 80-ci illərin başlanğıcından etibarən inkişafa başladı.

İqtisadi ədəbiyyatda innovasiya potensialı anlayışı tez-tez

elmi, əqli, yaradıcı və elmi-texniki potensial anlayışları ilə

eyniləşdirilir.

Hal-hazırda bu anlayışda hansı iqtisadi münasibətlərin

təsbit edilməsi haqda vahid təsəvvür yoxdur. "İnnovasiya po-

tensialı" anlayışının iqtisadi aspektlərinin təhlili onların öyrə-

nilməsinə geniş spektrdə yanaşmalar aşkar edir. İnnovasiya

potensialının mahiyyətinə - potensialın mahiyyətinin müxtəlif

dərəcədə yaxınlığında yerləşən iqtisadi münasibətlərin iyerar-

9

xik təşkil olunmuş sistemi olan iqtisadi kateqoriya kimi yanaş-

maq lazımdır.

İqtisadi potensialın tərkib hissəsi kimi innovasiya

potensialı - məhsuldar qüvvələrin və istehsal münasibətlərinin

qarşılıqlı əlaqəsinin mürəkkəb mexanizmi ilə müəyyən edilir.

Buna əsaslanaraq deyə bilərik ki, innovasiya potensialı:

bir tərəfdən, innovasiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi

üçün lazım olan müxtəlif ehtiyatların məcmusudur; digər

tərəfdən isə, təkrar istehsal prosesində innovasiya fəaliy-

yətinin həyata keçirilməsinə müştərək innovasiya qabiliy-

yətinin formalaşdırılması üçün müxtəlif təsərrüfat fəaliy-

yəti subyektlərinin iqtisadi münasibətlərinin sistemidir.

İnnovasiya potensialı innovasiya fəaliyyəti və ya inno-

vasiya aktivliyi vasitəsilə reallaşdırılır. İnnovasiyaya əsaslanan

rəqabətlilik kompleks xüsusiyyətdir. Onun üçün biliyin gene-

rasiyası vacib şərtdir, ancaq kifayət deyil.

Ölkə səviyyəsində innovasiyanın kompleks xüsusiyyətini

və onun siyasətlə əlaqəsini açmağa imkan verən rəqabət

qabiliyyətlilik və artım üçün olan potensialın istifadəsinə im-

kan verən operativ model milli innovasiya potensialıdır.

Bu yanaşmanın əsası ondadır ki, iqtisadiyyatda innovasiya

potensialı yalnız ETTKİ təkliflərindən asılı deyil, həm də,

texnologiyaların tətbiqi, mənimsənilməsi və yayılmasından, bu

texnologiyaların generasiyası və istifadəsinə tələbatdan da ası-

lıdır. Siyasi baxımdan innovasiya potensialı innovasiyaların

idarə edilməsindən, başqa sözlə, innovasiya proseslərini

tənzimləyən qaydalardan asılıdır.

Təqdim olunan kitab məhz bu məsələlərə həsr olunmuşdur.

Kitab 6 fəsildən və əlavələrdən ibarət olmaqla, özündə bilik

10

iqtisadiyyatı, innovasiya, milli innovasiya sisteminin nəzəri və

tətbiqi-idarəetmə əsaslarını ehtiva edir. Kitabda müəllif tərə-

findən aparılan elmi təşkilatların qiymətləndirilməsi üzrə sosial

tədqiqatın və iqtisadi zonaların müqayisəli təhlilinin nəticələri

şərh edilmiş və innovasiya fəaliyyətində informasiya təminatı;

Azərbaycanda vahid informasiya məkanının formalaşması və

inkişafı; elm və innovasiya fəaliyyətinin monitorinq sistemi;

Azərbaycanın elmi-texnoloji inkişafının qiymətləndirilməsi;

elmi təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məsələlərinə

baxılmışdır.

Kitab innovasiya potensialı sahəsində klassik və ən yeni

nəzəri tədqiqatlara, yerli və xarici təcrübəyə əsaslanır, Azər-

baycanda innovasiya fəaliyyəti ilə məşğul olan dövlət qulluq-

çuları, elm adamları, iqtisadçılar, sahibkarlar, doktorantlar, tə-

ləbələr, ümumiyyətlə proqressiv insanlar üçün əyani vəsaitdir.

Bu kitabın hazırlanmasında aktiv iştirak etdikləri üçün

müəllif Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Elmi

İnnovasiyalar Mərkəzinin əməkdaşlarına öz təşəkkür və

minnətdarlığını bildirir.

11

FƏSİL 1. BİLİYƏ ƏSASLANAN İNNOVASİYA

İQTİSADİYYATININ SOSİAL-İQTİSADİ ƏSASLARI

1.1. Bilik iqtisadiyyatının formalaşması

XX əsrin 90-cı illərindən “bilik iqtisadiyyatı” və ya “biliyə

əsaslanan iqtisadiyyat” terminləri elmdə geniş yayılmağa

başlamışdır.

Bu yeni növ iqtisadiyyatı ona qədərki aqrar və sənaye

iqtisadiyyatından fərqləndirən, onun əsas amilinin bilik və

insan kapitalı olmasıdır. Bu gün inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi

artımın əsas mənbəyi məhz bilik istehsalıdır.

Müasir dinamik dünyada iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyəti

və sosial-iqtisadi inkişaf tempi iqtisadi subyektlərin, qabaqcıl

texnologiyaların, yeni bazarların öyrənilməsi və tətbiqindən,

biliyin generasiyası və onun əqli kapitala çevrilməsindən

asılıdır.

Dünya Bankının tədqiqatlarının nəticələrinə görə:

“...cəmiyyətin biliyi yaratmaq, seçmək, uyğunlaşdırmaq, gəlir

mənbəyinə çevirmək qabiliyyəti sabit iqtisadi inkişaf və əha-

linin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması üçün həlledici

əhəmiyyətə malikdir”, bilik iqtisadiyyatı - öz şəxsi inkişafını

sürətləndirən və rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün biliyi yara-

dan, yayan və istifadə edən iqtisadiyyatdır.

Müasir dünyada bilik və ehtiyatlar arasında balans biliyə

tərəf daha çox meyllənir. Ona görə də həyat tərzində bilik əsas

amildir. Müxtəlif dövlətlərdə qeyri-maddi aktivlərin (bilik

bazalarının (ETTKİ), təhsil və proqram təminatının) yaradıl-

12

masına kapital qoyuluşunun həcmi maddi aktivlərə qoyulan

kapitala bərabər və ya ondan çox olur.

Biliklərə əsaslanan iqtisadiyyat – əqli fəaliyyət nəticələri

olan yeni texnologiyalara və xidmətlərə, innovasiyaya və

yaradıcılığa əsaslanan iqtisadiyyatdır. Biliklərə əsaslanan iqti-

sadiyyat makro və mikro-iqtisadi səviyyədə öz keyfiyyətləri və

xüsusiyyətləri ilə fərqlənir.

Bir çox ədəbiyyatda “innovasiya iqtisadiyyatı”, “yeni iqti-

sadiyyat”, “bilik iqtisadiyyatı”, “əqli iqtisadiyyat”, “biliyə əsas-

lanan iqtisadiyyat”, “informasiya iqtisadiyyatı”, “innovasiya-

informasiya iqtisadiyyatı” terminləri sinonim kimi işlədilir.

Ədəbiyyatda “bilik iqtisadiyyatı” anlayışı birmənalı izah

edilmir (cədvəl 1.1). Bilik iqtisadiyyatı fundamental bilik və ya

informasiya cəmiyyətinin bazasıdır. Belə iqtisadiyyatın inkişafı

prosesi insan kapitalının, həyat səviyyəsinin, keyfiyyətinin artı-

rılması, yüksək texnologiyaların, bilik, innovasiya və xidmət-

lərin istehsalındadır. Bu gün inkişaf etmiş dövlətlərdə iqtisa-

diyyatın inkişafı mənbəyinin əsası - bilik və yüksək texnolo-

giyalar istehsalıdır.

Bilik iqtisadiyyatının formalaşmasının və inkişafının əsas

amili insan kapitalıdır. Bilik iqtisadiyyatı və ya biliyə əsaslanan

iqtisadiyyat - maddi nemətlərin istehsal üsuludur.

Bilik iqtisadiyyatı infrastrukturunun tərkibinə aşağıdakılar

aiddir:

- təhsil;

- fundamental elm;

- elmi-texniki vençur biznesi;

- geniş mənada insan kapitalı;

- bilik və yüksək texnologiyaların istehsalı;

13

- informasiya cəmiyyəti və ya bilik cəmiyyəti;

- ideya - fundamental elmdən innovasiya istehsalına və

istehsala qədərki kəşf və ixtiraların həyata keçməsi və transferi

infrastrukturudur.

Cədvəl 1.1

Bilik iqtisadiyyatı anlayışının açıqlanması

Geniş mənada bilik iqtisadiyyatı - iqtisadi

inkişafda bilik və innovasiyanın aparıcı

rol oynadığı iqtisadiyyatdır.

Our Competivtie future:

Building the knowledge

Economy. United

kingdom Department of

trade and industry.

London,1998.

Bilik iqtisadiyyatı – biliyin həlledici rol

oynadığı maddi nemətlərin istehsal

üsuludur. Bu iqtisadi inkişafın mənbəyi

isə bilik istehsalıdır.

Нейсбит D.

Mегатренды / Пер. с

англ. Б.Левина. М.:

АСТ: ЗАО НПП

Ермак, 2003, 380 с.

Bilik iqtisadiyyatı - öz şəxsi inkişafını

sürətləndirmək və rəqabət qabiliyyətini

artırmaq üçün biliyi yaradan, yayan və

istifadə edən iqtisadiyyatdır.

Dünya Bankı

Bilik iqtisadiyyatı - əsas inkişaf amili bilik

və insan kapitalı olan iqtisadiyyatdır.

Vikipediya

Bilik iqtisadiyyatı – postindustrial və

innovasiya iqtisadiyyatı inkişafının

yüksək mərhələsidir.

Vikipediya

Bilik iqtisadiyyatı - innovasiya iqtisadiy-

yatı inkişafının yüksək mərhələsidir.

Vikipediya

Bilik iqtisadiyyatı - innovasiya

iqtisadiyyatı inkişafının yüksək mərhələsi

və inkişaf etmiş dövlətlərin

iqtisadiyyatının və cəmiyyətinin

inkişafının növbəti mərhələsidir.

Vikipediya

Bilik iqtisadiyyatı innovasiya inkişafında bazaya, təşki-

latların rəqabət qabiliyyətini artıran əsas amilə çevrilir. Bu gün

14

ABŞ, Yaponiya, bir çox Avropa dövlətlərində bilik iqtisadiy-

yatı formalaşır. Fransa bilik iqtisadiyyatının inkişaf tempinin

sürətləndirilməsində innovasiyaya söykənmişdir. Çin isə qarşı-

sında belə iqtisadiyyatın yaradılması məqsədini qoyur.

Azərbaycanın da dövlət və cəmiyyət kimi məqsədi bilik

istehsal edən ölkəyə çevrilməkdir. Azərbaycan Respublikası

Prezidenti cənab İlham Əliyev dəfələrlə qeyd etmişdir ki,

“Qara qızıl”ın insan kapitalına çevrilməsi bizim təcrübəmizdə,

sadəcə, şüar deyil, real vəziyyətdir”.

Hazırda Azərbaycan hökuməti milli inkişafın zəruriliyi

nöqteyi-nəzərindən bu prosesə sosial qrupların aktiv üzvlərini

cəlb edərək iqtisadiyyatın modernləşdirilməsində 5 əsas

istiqamət müəyyən etmişdir:

I istiqamət - Azərbaycanın innovativ inkişafıdır. Bu istiqa-

mət Azərbaycanda fəaliyyət göstərən kompaniyaların müasir

texnologiyaları mənimsəməsini, istehsalatı yeni rəqiblərin is-

tehsal etdiyi məhsulla təmin etməyi və ixracat bazarlarını ge-

nişləndirməyi təklif edir.

II istiqamət - dinamik inkişaf edən bazarların möhkəm-

ləndirilməsi və rəqabəti təmin etməkdir. Bu istiqamət Azərbay-

canın iqtisadi siyasətinin əsas elementlərindən biridir ki, bu da

ölkə iqtisadiyyatına investisiya cəlb edilməsi məqsədi daşıyır.

III istiqamətdə yeni texnologiyaların tətbiqi ilə istehsalatın

genişləndirilməsi milli iqtisadiyyatın sonrakı mərhələlərində

iqtisadiyyatın dirçəlməsi, biliklərin iqtisadiyyatı və sənayedə

rəqabət qabiliyyətliliyinin artması güman edilir.

IV istiqamət insan kapitalının inkişafı, kadr hazırlığıdır. Bu

məqsədlə ölkədə təhsil sisteminin keyfiyyətli yenilənməsi nə-

zərdə tutulur.

15

Nəhayət, iqtisadiyyatın modernləşməsində V istiqamət isə

iqtisadi artımı təmin edən yeni mənbələrin yaradılmasıdır.

Müasir dövrdə Azərbaycanın qarşısında duran əsas məsələ

dünya ölkələrinin inkişaf prosesindən geri qalmamaq, iqtisa-

diyyatın səmərəliliyini və rəqabət qabiliyyətini artırmaq və

onun innovasiya əsaslı irəliləyişini təmin etməkdir. Başqa

sözlə, ənənəvi iqtisadiyyatdan bilik iqtisadiyyatına keçidi təmin

etməkdir. Bu isə yeni iqtisadi modelin formalaşdırılması, təhsil

sistemində dəyişikliklər etmək, İKT və elmin inkişafı demək-

dir. Həmin məsələlərin icrasını təşkil etmək üçün bazar iqtisa-

diyyatı şəraitində sağlam rəqabəti təmin edən səmərəli dövlət

tənzimlənməsi və sosial-iqtisadi sahələrin inkişafına kompleks

yanaşma prinsipləri rəhbər tutulmalı, iqtisadiyyatın innovasiya

inkişafı əsas götürülməlidir.

Azərbaycanın belə yüksək iddialardan çıxış etməsinə və

strateji məqsədə doğru inamlı addımlar atmasına real imkanlar

açılmışdır.

Bilik iqtisadiyyatı üçün iqtisadi azadlığın, mülki cəmiy-

yətin və demokratiyanın, bilik cəmiyyətinin yüksək indeksi

xarakterikdir.

Bilik iqtisadiyyatı əsrində iqtisadi siyasət digər funda-

mental prinsiplərə əsaslanmalıdır:

- investisiya mühitinin yaradılması və yüksək texnoloji

istehsalda investisiyanın genişlənməsi;

- iqtisadi artımı qidalandıran əsas ehtiyat kimi elm və

texnologiyanın inkişafı;

- innovasiyanın genişlənməsi və əmək istehsalının artımı

məqsədi ilə bütün iqtisadi agentlər üçün rəqabət şəraitinin yara-

dılması və dəstəklənməsi;

16

- şəraitə və risklərin idarə edilməsinə uyğunlaşan əmək

ehtiyatlarının formalaşması;

- institusional mühitin stimullaşdırılması.

Bilik iqtisadiyyatının dinamik inkişafı yeni elmi biliklərin

istehsalından savayı, onun sürətli paylaşması, mənimsədilməsi

və tətbiqini nəzərdə tutur.

Bu iqtisadiyyatın əsasını bilik və informasiya, inkişaf

mənbəyini isə bilik istehsalı təşkil edir. Bilik öz növbəsində

çox qiymətli ehtiyatdur. O heç vaxt köhnəlmir, əksinə, daimi

istifadə edildikdə inkişaf edir və daha qiymətli olur.

Şəkil 1.1-də biliyin, Azərbaycanda biliyə əsaslanan iqtisa-

diyyatın tədqiqi nəticəsində, təsnifatı verilmişdir. Bilik iqtisa-

diyyatında təqdim edilən biliyin təsnifatı biliyin idarə edilməsi

sahələrini, onların iqtisadi strukturunda istehsalı və inkişafı,

investisiyanın vacib istiqamətlərini əks etdirir [80].

Şəkil 1.1. Biliyin təsnifatı

Bilik iqtisadiyyatında innovasiya ehtiyat və kəşflərdən çox

elm və texnologiyaların məqsədyönlü inkişafı nəticəsində alı-

Bilik

Elmi

Texniki-

texnoloji

İnnovasiya

İnsan

kapitalı

Kadrların

səviyyəsi

İKT

17

nan bilik və informasiya axınına əsaslanır.

Bilik iqtisadiyyatının nüvəsini 3 müxtəlif sahənin kəsiş-

məsi təşkil edir: ETTKİ və innovasiya, təhsil, İKT (şəkil 1.2).

Bu sahələrin hər biri nisbətən sərbəst olsa da, hər birini digəri

olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. İnformasiya texnolo-

giyalarının digər sahələrə keçidi mütəxəssislərin uyğun pro-

fessional səviyyəsini və istifadəçilərin minimal informasiya

savadını tələb edir. Digər tərəfdən, yeni texnologiyaların yara-

dılması üçün yeni elmi biliklər və bu biliklərin kommersiya

məhsuluna (xidmətinə) çevrilmə mexanizmləri olmalıdır.

Deməli, bilik iqtisadiyyatı İKT və informasiyanın yayılması

üçün də əsas şərtdir [80].

İnnovasiya bilik iqtisadiyyatının bütün komponentlərini

hərəkətə gətirir. Və son nəticədə iqtisadi inkişaf və həyat

səviyyəsinin dəyişməsinə səbəb olur.

Bilik iqtisadiyyatında innovasiya aşağıdakı əsas şərtləri

təmin edir:

Şəkil 1.2. Bilik iqtisadiyyatının tərkibi və nüvəsi

İKT

Təhsil

ETTKİ

və

innovasiya

bilik

iqtisadiyyatının

nüvəsi

18

- elmi-bilik və informasiyanın geniş diffuziyası;

- innovasiya infrastrukturu, innovasiya şəbəkəsi və inno-

vasiya klasterlərinin formalaşması və inkişafı;

- yeni bilikləri mənimsəməyə hazır olan insan kapitalının

inkişafı;

- ictimai-özəl tərəfdaşlıq, yeni bilik və innovasiyaların

istifadəsinə əsaslanan iqtisadi inkişafda dövlət və biznesin

qarşılıqlı cavabdehliyi;

- ictimai və özəl institutların inkişafı.

İqtisadiyyatlarını elmin nailiyyətləri və aktiv innovasiya

prosesləri, başqa sözlə, bilik iqtisadiyyatı ilə bağlayan bir çox

dövlətlər milli innovasiya sisteminin, innovasiya inkişafının

konseptual və strateji perspektivlərini müəyyən edən qanunlar

qəbul ediblər. Belə dövlətlər siyahısına ABŞ, İngiltərə, Fransa,

Almaniya, bəzi Avropa Birliyi dövlətləri, MDB ölkələrindən

isə Rusiya, Ukrayna, Belarus, Qazaxıstan və sairə daxildir.

Bilik iqtisadiyyatını inkişaf etdirən və ya bu iqtisadiyyata

keçən dövlətlərin təcrübəsi göstərir ki, strateji məqsədləri olan

dövlətlər bilik iqtisadiyyatının inkişaf şərtlərini təmin edir,

milli innovasiya sistemini formalaşdırır.

Bilik iqtisadiyyatının informasiya cəmiyyəti olmadan

inkişafı mümkün deyil. Bununla əlaqədar bilik iqtisadiyyatının

yaradılması dinamikasının ölçülməsi böyük maraq doğurur.

Dünya təcrübəsində tətbiq edilən ölçü göstəricilərindən biri –

bilik iqtisadiyyatına investisiyadır. İƏİT-in (İqtisadi Əməkdaş-

lıq və İnkişaf Təşkilatı) ekspertləri biliyə investisiyanı təhsil,

ETTKİ və proqram təminatlarının işlənilməsinə milli xərclərin

toplusu kimi qiymətləndirirlər. Bu göstəriciyə görə İƏİT ölkə-

ləri arasında ABŞ (6,6% ÜDM) liderdir.

19

Dünya Bankının ölçmə metodikasına görə bilik iqtisadiy-

yatı aşağıdakı elementlərlə təqdim edilə bilər:

1) Elmi və texnoloji təfəkkürü formalaşdıran təhsil;

2) Bilik, texnologiya, innovasiyanın generasiyasını təmin

edən innovasiya sistemi;

3) Bilik iqtisadiyyatı institutları (təhsil və elmin, yeni tex-

nologiyaların adaptasiyasının investisiyasını dəstəkləyən insti-

tusional mühit);

4) İnformasiya-kommunikasiya infrastrukturu.

Dünya Bankının bu metodikasına görə bilik iqtisadiyyatını

ölçmək üçün yuxarıdakı 4 element üzrə 76 göstərici götürülür.

Bilik iqtisadiyyatı indeksinə (KEI) görə Azərbaycan 145 ölkə

arasında 79-cu yeri tutur.

Göründüyü kimi, hazırda Azərbaycanın bilik iqtisadiyya-

tına keçidi dövlətin aktiv rolu olmadan qeyri-mümkündür.

Bunun üçün ölkədə təhsil sisteminin əsaslı şəraitdə təkmilləş-

dirilməsinə, elmin və istehsalın səmərəli inteqrasiyasına nail

olunmalıdır. Bilik iqtisadiyyatı dövlətin innovasiya siyasətinin

formalaşmasına istiqamətlənir.

Son zamanlar Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafının əsas

amilləri sırasına istehsalatın və cəmiyyətin idarə edilməsinin

müxtəlif sahələrinə yeni ideya, elmi bilik, texnologiya və

məhsul növlərinin tətbiqinə əsaslanan innovasiya fəaliyyəti də

aid edilir.

Respublikada elm və innovasiya fəaliyyətinin inkişafı üçün

münbit şərait yaranmışdır. Son 20 il ərzində elm sahəsində və-

ziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün Azərbaycanda bir çox işlər görül-

müşdür, elmin inkişafı üzrə qanunverici baza yaradılmışdır.

Azərbaycanda elmə olan maraq gün-gündən artır (cədvəl

20

1.2). Dövlət büdcəsindən elmə ayrılan xərclər (şəkil 1.3), eləcə

də, fəlsəfə və elmlər doktorlarını hazırlayan müəssisələrin sayı

(2000-ci ildən 2012-ci ilə kimi uyğun olaraq 83-dən 103-ə və

21-dən 74-ə qədər) artmaqdadır. Fəlsəfə və elmlər doktor-

larının hazırlanması proqramı üzrə təhsil alanların sayı 963

nəfərdən 897 nəfərə və 47 nəfərdən 185 nəfərə kimi dəyiş-

mişdir [4].

Cədvəl 1.2

Elmi təşkilatların və kadrların sayı

İllər

ETTKİ yerinə

yetirən

təşkilatların sayı

Elmi

işçilərin

sayı

Elmlər

doktorlarının

sayı

Fəlsəfə

doktorlarının

sayı

2001 137 15809 678 3343

2006 146 18164 705 3322

2009 146 17942 750 3360

2010 148 17401 777 3321

2011 145 17924 843 3554

2012 143 18687 933 3727

Şəkil 1.3. Dövlət büdcəsindən elmə çəkilən xərclər, %

9,3

28,8

83,392,8

106,1122,6 129,1

0

20

40

60

80

100

120

140

İllər

21

Respublikada aparılan islahatlarda alimlərimiz yaxından

iştirak edir. Hazırda Azərbaycan elmi dünyanın aparıcı dövlət-

lərinin elmi dairələri ilə aktiv əməkdaşlıq əsasında irəliləyir.

Ölkədə elm-təhsil sahəsində maddi-texniki yeniliklər daimi və

ardıcıl olaraq istehsal edilir, metodik və informasiya təminatı

təkmilləşir.

Dövlətin sərəncam və göstərişlərini əsas tutaraq Azərbay-

can Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) elmi tədqiqatlarını

aktual sosial-iqtisadi problemlərin həllinə istiqamətləndirir.

Azərbaycanın elmi qüvvəsi yüksək nəticələr əldə etmək üçün

cəmiyyətin bütün sahələrinin inkişafına yönəldilib.

Respublikamız qlobal dəyişikliklərin, ekoloji problemlərin

öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması, fizika və riyaziyyat, mexa-

nika və kibernetika, biologiya, sosial-iqtisadi və texniki elmlər

sahəsində müvafiq potensiala malikdir. Respublikada xarici-

siyasi strategiya, dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiya, sosial-

iqtisadi inkişaf, iqtisadi və enerji təhlükəsizliyinin təmin

edilməsi standartları üzrə elmi tədqiqatlar aparılır və onların

nəticələri uğurla həyata keçirilir.

Ölkənin statusu, hər şeydən əvvəl beynəlxalq həyatın əsas

sferalarında, istər dünya iqtisadi əlaqələri, siyasi əlaqələri, mü-

nasibətləri və qərarları olsun, istərsə də elmi-texniki və mədəni

beynəlxalq əməkdaşlığın intensivliyi olsun, onun mövqeləri ilə

təyin edilir. Əlbəttə, ölkənin daxili sosial-iqtisadi və siyasi

inkişafı onun statusunun əsasıdır.

Ölkənin statusu ölkələrarası müqayisəli təhlilə, məsələn

BMT, YUNESKO, SİBMT, İƏİT, Avropa Birliyi, Davos

forumu, Ümumdünya Bankı, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı və

başqa beynəlxalq təşkilatlar və forumlarda aparılan təhlillərə

22

əsaslanan hər cür beynəlxalq reytinqlərdə əks olunur. Belə rey-

tinqlər tərtib edilərkən hər şeydən əvvəl iqtisadi göstəricilər-

dən, əsasən əsas problemləri, inkişafın vəziyyətini və meyl-

lərini əks etdirən kəmiyyət (mütləq və nisbi) göstəricilərindən

istifadə olunur. Məlumdur ki, iqtisadiyyat siyasətin davamıdır,

dövrümüzdə isə əhəmiyyətli dərəcədə elmi texnoloji və

innovasiya siyasətinin davamıdır [48].

Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına keçməsi kontekstində

bizim sistemin innovasiyalılığı və rəqabət qabiliyyətliliyi prob-

lemi dünya bazarının və qloballaşma prosesinin meyarlarını

dərk etməyin və uyğunlaşdırmağın zəruriliyini göstərir. Bey-

nəlxalq innovasiya şəbəkələrinin formalaşdırılması, müxtəlif

ölkələrin və korporasiyaların birgə elmi-texniki tədqiqatları və

işləmələri müasir dünya üçün səciyyəvidir. Çox zaman milli

biznesin və ya hakimiyyətin maraqları deyil, qlobal şirkətlərin

maraqları və nəticədə bütün dünyanın iqtisadi və elmi-texniki

inkişafı ön plana çəkilir.

İnsan potensialının inkişaf indeksi ölkədə insanın inkişaf

səviyyəsinin ümumi göstəricisidir, buna görə də bəzən onu

"yaşayış keyfiyyəti" və ya "həyat səviyyəsi" kimi anlayışların

sinonimi kimi istifadə edirlər. İnsan potensialının inkişaf

indeksi (İPİİ) bütün dünyada ölkələr üçün gözlənilən ömür

uzunluğunun, savadın, təhsilin və həyat səviyyəsinin kompleks

müqayisəli göstəricisidir. Bu indeks inkişaf etmiş, inkişaf edən

və az inkişaf etmiş ölkələr arasındakı fərqlərin üzə çıxarılması,

həmçinin həyat keyfiyyətinə iqtisadi siyasətin təsirinin

qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunur.

23

Azərbaycan 2011-ci ildə yüksək İPİİ ölkələri kateqoriya-

sına daxil olmuş və 0,700 İPİİ-lə Gürcüstandan sonra və Uk-

raynadan əvvəl 76-cı yeri tutur.

Cədvəl 1.3

2011-ci il dünya ölkələrinin insan potensialının

inkişaf indeksi [81]

Yer Ölkə İPİİ

Yüksək səviyyəli insan potensialının inkişaf indeksli ölkələr

65 Belorus 0,756

66 Rusiya 0,755

67 Qrenada 0,748

68 Qazaxıstan 0,745

75 Gürcüstan 0,733

76 Azərbaycan 0,731

76 Ukrayna 0,729

90 Tonqa 0,704

92 Türkiyə 0,699

93 Beliz 0,699

94 Tunis 0,698

Bu gün elm və innovasiyalar ölkənin inkişafında və rəqabət

qabiliyyətliliyində əsas rol oynayır. Dünyada nüfuzlu təşkilat

olan Ümumdünya İqtisadi Forumu 2012-ci ildə ölkələrin

rəqabət qabiliyyətliliyi üzrə növbəti hesabatında Azərbaycanın

nailiyyətlərini yüksək qiymətləndirərək onu 46-cı yerə layiq

görmüşdür. İqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinə görə ölkə

dünyada aparıcı yerlərdən birini tutur və bütün MDB

məkanında liderdir.

Elm və təhsilə investisiyaların artması əqli istehsalın və hər

şeydən əvvəl, elmi biliklərin istehsalının əhəmiyyətinin art-

masından deyir. YUNESKO-nun "Dünya elmi haqqında

24

məruzə - 2010" məruzəsinə [36, 9] əsasən, bütün dünyada

2007-ci ildə tədqiqatlara və işləmələrə (T və İ) ümumi daxili

məhsulun (ÜDM) 1,7%-i xərcləmişdir ki, bu da 1146 milyard

ABŞ dolları təşkil edir (YUNESKO-nun Statistika İnstitutunun

qiymətləndirməsi üzrə).

Cədvəl 1.4

Ümumdünya İqtisadi Forum: 2012-2013-cü illərin qlobal

rəqabət qabiliyyətlilik reytinqi [98]

İqtisadiyyat

The Global

Competitiveness

Index

2011 - 2012

The Global

Competitiveness

Index

2010 - 2011

Mövqelər

dəyişikliyi

2010 - 2011

Reytinq Qiymətləndirmə Reytinq Dəyişik-

lik

İsveçrə 1 5,72 1 0

Sinqapur 2 5,67 2 0

İsveç 3 5,55 4 1

Türkiyə 43 4,45 59 16

Litva 44 4,42 42 -2

Barbados 45 4,41 44 -1

Azərbaycan 46 4,41 55 9

Malta 47 4,41 51 4

Braziliya 48 4,40 53 5

Portuqaliya 49 4,40 45 -4

İndoneziya 50 4,40 46 -4

Qazaxıstan 51 4,38 72 21

Rusiya 67 4,20 66 -1

Ukrayna 73 4,14 82 9

Gürcüstan 77 4,07 88 11

Ermənistan 82 4,02 92 10

Moldova 87 3,94 93 6

Tacikistan 100 3,80 105 5

Qırğızıstan 127 3,44 126 -1

25

Keçmiş SSRİ ölkələrində 591,2 min alim çalışır. Onların

çox hissəsi (551,5 min) - Avropada yerləşmiş dövlətlərdə (Ru-

siya, Ukrayna, Belarus, Moldova, Gürcüstan və Azərbaycan)

işləyir.

Əqli mülkiyyət (ƏM) milli iqtisadi siyasətin vacib tərkib

hissəsinə çevrilib. Hökumətlər qarşısında seçim durur – siya-

sətin məqsədlərinə ən yaxşı şəkildə cavab verən ƏM sistemini

necə planlaşdırmalı. Bundan başqa, ƏM sistemi texnologiya və

biznes-modellərdəki dəyişikliklərə də cavab verməlidir ki, bu

da status-kvoya meydan oxuya bilər. Ümumdünya Əqli Mül-

kiyyət Təşkilatı (ÜƏMT) müxtəlif siyasi qərarların iqtisadi

nəticələrinin daha yaxşı dərk olunmasına öz töhfəsini verməyə

və ƏM iqtisadiyyatı üzrə informasiya axtaranların hamısı üçün

birinci giriş nöqtəsini təklif etməyə çalışır.

Thomson Reuters elektron nəşrinin bazasında 5000-dən

çox elmi məqalə və konfrans materialı vardır. Bu işlərə 13600

dəfə istinad olunmuşdur.

Web of Science bazasında Azərbaycandan ən çox sayda

məqaləsi olanlar Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Bakı

Dövlət Universiteti, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası,

Azərbaycan Texniki Universiteti, Azərbaycan Tibb Univer-

sitetidir.

2011-ci ildə Azərbaycandan cəmi 2 təşkilat - Azərbaycanın

Milli Elmlər akademiyası və Bakı Dövlət Universiteti SIR

World Report-ə daxil oldu. Bütün dünyadan 3290 təşkilat

arasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 1849-cu, Bakı

Dövlət Universiteti isə 2997-ci yeri tutmuşdur. Şərqi Avro-

panın elmi-tədqiqat təşkilatlarının reytinqində 197 təşkilat ara-

26

sında onlar müvafiq olaraq 100-cü və 197-ci, 2012-ci ildə isə

uyğun olaraq 1928-ci və 3212-ci yerləri tutmuşlar [31; 91; 92].

Belə şəraitdə Azərbaycanın qarşısında duran əsas məsələ

dünya ölkələrinin inkişafı prosesində geri qalmağa yol ver-

məməkdən, orta və uzun müddətli perspektivdə xammal əla-

vəsinə və dünya iqtisadiyyatının texnoloji "autsayderinə"

çevrilmək təhlükəsinin qarşısını almaqdan, iqtisadiyyatın

səmərəliliyini və rəqabət qabiliyyətliliyini yüksəltməkdən, in-

novasiya əsasında onun tərəqqisini təmin etməkdən ibarətdir.

Normativ-hüquqi bazanın inkişafı və təkmilləşdirilməsi

innovasiya sferasında dövlət siyasətinin reallaşdırılmasının

əsas mümkün istiqamətidir. Müstəqillik illəri ərzində respub-

likada elmi-texniki və innovasiya fəaliyyətinin təşkili və onun

maliyyə təminatı məsələlərini nizamlayan bir sıra normativ-

hüquqi aktlar qəbul edilmişdir. Onların arasında Müəlliflik

hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında, Standartlaşdırma

haqqında, Patent haqqında, Əmtəə nişanları və coğrafi

göstəricilər haqqında qanunları, Xüsusi iqtisadi zonaların

yaradılması haqqında, Sumqayıt Kimya Sənaye Parkının,

Balaxanı Sənaye Parkının, Yüksək Texnologiyalar Parkının

yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

fərmanlarını və digər sənədləri göstərmək olar. Bundan başqa,

müxtəlif sənaye sahələrində innovasiya inkişafı üzrə bir neçə

proqram təsdiq edilmişdir. Onların reallaşdırması üzrə Azər-

baycanda qəbul edilmiş elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya və

onun həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət proqramı 2009-2015

illərdə ölkə iqtisadiyyatının inkişafında, elm və texnika sahə-

sində idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsində, elmi-texniki

infrastrukturun müasirləşdirilməsində, elmin, təhsilin və isteh-

27

salın inteqrasiyasında, həmçinin elmi araşdırmaların və inno-

vasiya siyasətinin səmərəliliyinin artırılmasında elmin rolunun

artmasını təmin etməyə qadirdir. Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin fərmanı ilə "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış"

İnkişaf Konsepsiyası qəbul edilmişdir. Ölkəmizin yeni inkişaf

mərhələsinə daxil olması bu konsepsiyanın hazırlanması

zərurətini doğurmuşdur [10].

“Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası

məqsədə doğru gedən yolda həyata keçirilməsi vacib olan

islahatları özündə əks etdirir. İlk növbədə təbii ehtiyatlardan

asılılığın azaldılması və qeyri-neft sektorunun inkişaf etdiril-

məsi ilə yanaşı, elmtutumlu istehsal sahələrinə, innovasiyalara

diqqətin artırılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu istiqamətlərdə real

nəticələr əldə etmək üçün biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın

formalaşması, informasiya-kommunikasiya texnologiya-

larından səmərəli istifadə edilməsi, iqtisadi inkişafda yüksək

rentabelliyə nail olmaq yeni təfəkkürlü, kreativ gəncliyin

formalaşması məsələsini ön plana çəkir [3].

Konsepsiyanın əsas strateji baxışı – mövcud imkanları və

ehtiyatları nəzərə alaraq Azərbaycanda sabit iqtisadi artımın və

yüksək sosial firavanlığın, səmərəli dövlət idarəçiliyinin,

qanunların aliliyinin, bütün hüquqların və insan azadlıqlarının

və ölkənin ictimai həyatında vətəndaş cəmiyyətinin aktiv statu-

sunun üstünlüyünün tam təminatı ilə səciyyələnən inkişaf

mərhələsinə nail olmaqdır. 2020-ci ildə Azərbaycan bütün

sferalarda iqtisadi və sosial cəhətdən inkişaf etmiş, rəqabət

qabiliyyətli ölkə olacaqdır. Hətta Azərbaycanın ən ucqar

kəndlərində vətəndaşlarının rahat gündəlik həyatı üçün lazım

olan bütün kommunikasiyalar (əlaqə, internet, bank xidmətləri,

28

kommunal xidmətlər, yollar və s.), səhiyyə xidmətləri və təhsil

təmin ediləcəkdir. Azərbaycan yüksək gəlirli əhalisi, işsizliyin

minimal səviyyəsi, qabaqcıl insan kapitalı, mühafizə olunan və

sağlam ətraf mühiti, hər bir vətəndaşı üçün geniş imkanları

olan bir ölkə olacaqdır [3].

Azərbaycanda iqtisadi inkişafın innovasiya modelinin bəzi

istiqamətləri və tərkibi “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış”

İnkişaf Konsepsiyasında öz əksini tapmışdır.

Elmin inkişafının vəzifəsi iqtisadiyyatı texnoloji müasir-

ləşdirmək, elmi və elmi-texniki fəaliyyətin nəticəvi keyfiyyətli

artımı əsasında onun innovasiya inkişafı yoluna keçmək, inno-

vasiya fəaliyyətinin səmərəsini gözə çarpacaq dərəcədə

artırmaqdır.

Elmin inkişafının əsas məqsədi elmi, elmi-texniki və

innovasiya fəaliyyətinin aşağıdakı istiqamətlərdə təkmilləş-

dirilməsinə yönəldilmişdir:

- elmi tədqiqatların, işləmələrin və onların istehsalının

rəqabət qabiliyyətli sektorunun yaradılması;

- Azərbaycan Respublikasında səmərəli MİS-in yaradıl-

ması;

- iqtisadiyyatın texnoloji innovasiya əsasında müasirləş-

dirilməsi;

- qanunçuluğun təkmilləşdirilməsi, əqli mülkiyyət hüquq-

larının istifadəsi və təhlükəsizlik institutlarının inkişafı;

- Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq elmi-texniki

məkana inteqrasiya dərəcəsinin artırılması, əsasən də MDB

ölkələri ilə korporasiyalaşdırılması.

Konsepsiyada nəzərdə tutulmuş tədbirlərin reallaşdırılması

nəticəsində dövrün sonuna ölkədə adambaşına ÜDM-in həcmi

29

iki dəfədən çox artaraq 13000 ABŞ dollarına çatacağı

gözlənilir. Məqsəd belədir: 2020-ci ildə Azərbaycan Dünya

Bankının "adambaşına ümumi milli gəlir" təsnifatı üzrə

"yüksək insan inkişaflı ölkələr" arasında ilk sıralarda olsun və

BMT-nin İnkişaf Proqramının təsnifatına görə "yüksək orta

gəlirli ölkələr" qrupuna daxil edilsin. İqtisadi inkişaf nöqteyi-

nəzərindən beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində

Azərbaycan Respublikasının statusunun regionun lider-dövlə-

tindən yüksək rəqabət qabiliyyətliliyə malik iştirakçıya qədər

artmasına nail olunacaqdır. Bu məqsədlə, əlverişli coğrafi

mövqeyi və geniş potensialı nəzərə alaraq, ölkəni regionun

ticarət mərkəzinə çevirmək, qeyri-neft sektoru üzrə ixracın

adambaşına həcmini 1000 ABŞ dollarına qədər çatdırmaq

planlaşdırılır.

İnkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsinə əsasən bilik

iqtisadiyyatına keçid innovasiya siyasətinin elmi-texniki, ma-

liyyələşmə, sənaye və xarici ticarət siyasətinin uyğunlaşması

şəraitində mümkündür. Bilik iqtisadiyyatına keçiddə vahid

marağa nail olmalı və cəmiyyət, dövlət, biznes, elm və s.

arasında möhkəm münasibətlər olmalıdır.

Azərbaycan iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətli olması,

bilik iqtisadiyyatının inkişafı üçün iqtisadi fəaliyyət sahələrdə

geridə qalan idarəetmə sistemini yenidən qurmalıdır.

Azərbaycan bazarında biliyə tələb və təklif əsasında onun

keyfiyyəti artırılmalı, bunun üçün isə ilk növbədə təhsilin

keyfiyyəti və elmi tədqiqatlara xərclər artırılmalı, ölkədən

mütəxəssis axınının qarşısı alınmalı, sənaye müəssisələri və

elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi artırılmalıdır.

30

Göstərilən məqsədlərə nail olmaq üçün bazar iqtisadiyyatı

şəraitində sağlam rəqabəti təmin edən səmərəli dövlət

tənzimləməsi üsullarına, enerjidən səmərəli istifadə edən və

yüksək əlavə dəyər yaradan ixracat istiqamətinin iqtisadiyyata

transformasiyası və sosial-iqtisadi sferaların hərtərəfli inkişa-

fına təminat yarada bilən prinsiplərə riayət olunmalıdır.

Ölkənin bütün imkanlarından - mövcud iqtisadi, sosial və

siyasi ehtiyatlardan tam və maksimal səmərəli istifadə, respub-

lika potensialının gücləndirilməsi üçün şəraitin yaradılması

vacib şərtlərdəndir. İnnovasiya infrastrukturunun inkişafı,

regionların inkişafına daimi diqqət, hər bir regionun rəqabət

üstünlüklərini nəzərə alaraq müxtəlif inkişaf mərkəzlərinin

formalaşdırılması, şəhər və kəndlərdə infrastrukturun və sosial

xidmətlərin inkişafı nəzərdə tutulmuşdur ki, bu da

respublikanın elmi və innovasiya siyasətinin inkişaf etdirilməsi

və yenidən təşkili deməkdir.

1.2. Milli innovasiya sisteminin inkişaf modelləri

Milli innovasiya sisteminin inkişaf perspektivləri dövlət

siyasətində xüsusi yer tutur. Milli innovasiya sisteminin inkişaf

istiqamətlərini müəyyən etmək və perspektivləri qiymətləndir-

mək üçün iqtisadi yeniləşmələri və milli innovasiya sistem-

lərinin tiplərini nəzərdən keçirmək lazımdır.

Milli innovasiya sistemi fəaliyyət göstərmək üçün müəy-

yən struktura malik olmalıdır, başqa sözlə qarşılıqlı əlaqəli

blokların məcmusundan ibarət olmalıdır. Bütün milli innovasi-

ya sistemlərinin tərkibində mütləq 5 aşağıdakı blok vardır [26]:

1. kreativ blok – bilik yaradan blok;

31

2. texnologiyaların transferi bloku;

3. maliyyə bloku;

4. istehsal bloku;

5. kadr hazırlığı bloku.

Yuxarıda baxılan struktur elementləri bütün innovasiya sis-

temlərinə aid edilir. Digər tərəfdən, sistemlər təşkilati və fəaliy-

yət prinsiplərinə görə fərqlənirlər. Milli innovasiya sisteminin

xarakteri innovasiyanın inkişaf modellərindən asılıdır.

Bir çox ədəbiyyatda innovasiya inkişaf modellərini müx-

təlif kəsiklərdə verirlər. Lundvall V., Freeman S., Nelson R.,

İvanova N.İ., Qeys V.M., Seminojenko V.P., Fedulova L.İ.,

Solovyev V.P., Bubenko P.T., Koyuda A.P., Qasımov F.H.,

Əliyev T.N., Nəcəfov N.Z. və s. müəlliflərin əsərlərində MİS-

in təsnifatına bəzi yanaşmalar verilir.

Bəzi müəlliflər MİS-i tələbdən asılı olaraq (daxili və xarici

tələbə əsaslanan) 2 növə bölür. Digərləri innovasiya fəaliyyəti

üçün şərait yaradan və innovasiyanı bazara gətirən iqtisadi

subyektlərdən asılı olaraq 6 növə bölür. Daxili bazarın həcmi

və xarici bazarda tutduğu mövqeyə görə innovasiya inkişaf

modelinin 7 növünü qeyd edənlər də vardır [74].

V.V.İvanovun, T.Y.Mikuşevanın, A.V.Zverevin əsərlərin-

də innovasiya inkişaf modelinin 4 tipi verilir: [37; 39; 57]

1. Elmdə böyük həcmli layihələrin həyata keçirilməsində

liderliyə istiqamətlənmiş ölkələr (ABŞ, İngiltərə, Fransa).

2. Yeniliklərin yayılmasına əlverişli innovasiya mühitinin

yaradılması, iqtisadiyyatın bütün strukturlarının təkmilləşdiril-

məsinə istiqamətlənmiş ölkələr (Almaniya, İsveçrə, İsveç).

3. İnnovasiya infrastrukturunun inkişaf yolu ilə yenilikləri

stimullaşdıran ölkələr (Yaponiya, Cənubi Koreya).

32

4. İnnovasiya amillərinin istifadəsi ilə inkişaf etmiş sənaye

mühitinin yaradılmasına istiqamətlənmiş ölkələr (Çin, Hindis-

tan).

Bütün ölkələr inkişaf etmiş sosial-iqtisadi mühitin forma-

laşması hesabına innovasiya mühitinin yaradılması yolu ilə

gedirlər. İqtisadiyyatın innovasiya mühitinin sürətli inkişafı,

onun müxtəlif üsullarla təkmilləşdirilməsi həyata keçirilir

(cədvəl 1.5). Ona görə də innovasiya inkişaf modelinin əsas

baza topologiyasını, bu və ya digər modelə uyğun milli şəraiti

nəzərdən keçirmək lazımdır.

Cədvəl 1.5

Dünyada dövlət innovasiya siyasətinin

əsas istiqamətləri [37; 57]

İnnovasiya siyasətinin

istiqamətləri Xüsusiyyət Ölkələr

MİS strukturunun

optimallaşdırılması

İnnovasiya sahəsində ida-

rəetmə və planlaşdırma,

dövlət sisteminin

optimallaşdırılması

Yaponiya, Norveç,

Hindistan, Çili

Elm və innovasiya

sahəsinin dövlət

maliyyələşməsinin

optimallaşdırılması

ABŞ, Fransa, İngil-

tərə, Danimarka,

Norveç, Tayvan,

Avstraliya, İsveçrə

Fundamental tədqiqatların

inkişafı

İngiltərə, İsveçrə,

Slovakiya

Ölkədaxili biznes və

elmin innovasiya

kooperasiyasının

stimullaşdırılması

Universitet və kooperasi-

yaların simmetrik yaxın-

laşmasını stimullaşdırmaq

ABŞ, Finlandiya

Elm və innovasiya

sahəsinə böyük həcmli

dövlət kapitalı və milli

şəxsi kapitalın cəlb

edilməsi

İsrail, Finlandiya

33

Cədvəl 1.5-in ardı

İnnovasiya siyasətinin

istiqamətləri Xüsusiyyət Ölkələr

Xarici kapitalın innovasiya

sahəsinə cəlb edilməsi ilə özəl

sektorun innovasiya

aktivliyinin stimullaşdırılması

İngiltərə, İrlandiya,

Çin, Koreya,

Malayziya, Hİndistan,

İsrail

Elmi sektorun innovasiya

təşəbbüsünün

stimullaşdırılması

Almaniya, Yaponiya,

Yeni Zelandiya,

Danimarka

Beynəlxalq innovasiya

şəbəkəsinə inteqrasiya

Kompleks

inteqrasiya

Finlandiya, İsrail,

Niderland, Çin

Texnoloji ixtisaslaşdırma Koreya, Malayziya,

Sinqapur, Tayvan,

Hindistan

Daxili innovasiya şəbəkəsinin

sazlanması

İnnovasiya sahə-

sində əlaqələrin

yaradılması üçün

xüsusi şəraitin

yaradılması

ABŞ, Norveç,

İrlandiya

Milli regionların

təşəbbüsünün

stimullaşdırılması

Fransa, Almaniya,

Finlandiya

MİS-in formalaşması Elmin dövlət

sektorunun

strukturunun

dəyişdirilməsi

Bolqarıstan, Polşa,

Litva

Elm və təhsilin inteqrasiyası Litva, Estoniya, Çexiya

İnnovasiya sahəsinə kiçik və

orta biznesin cəlb edilməsi

Rumıniya, Çexiya, Slo-

vakiya, Litva, Estoniya,

Türkiyə, Çili

Yüksək texnologiya sahəsində

prioritet ekspert istiqamətinin

müəyyən edilməsi

Çexiya, Rumıniya, Çili,

Türkiyə

İnnovasiya prosesinin inkişafı və MİS-ə sistemli yanaşma

böyük tarixə malik deyil. İnnovasiya nəzəriyyəsinin inkişafı ilə

innovasiya prosesinin modelləri sadə xətti modeldən daha

mürəkkəb qeyri-xətti modelə təkamül edir.

34

Cədvəl 1.6

İnnovasiya prosesləri modellərinin təkamülü

Nəsil Dövr İnnovasiya prosesi modeli

I 1940-1960 “Texnoloji təkan” modeli

II 1960-1970 “Tələbin çağırışı”modeli

III 1970-1980 Uyğunlaşmış model, zəncirvari model

IV 1980-1990 Birləşmiş (inteqrə edilmiş) model

V 1990-2000 Sistem və şəbəkə modeli

I nəsil innovasiya prosesi dövründə sadə xətti model geniş

yayılmışdı. Bu model “texnoloji təkan” adlandırılırdı.

(Technologu push və ya science push) (şəkil 1.4).

Şəkil 1.4. “Texnoloji təkan” modeli

Bu model klassik modeldir və innovasiya nəzəriyyəsinin

klassikləri Y.Şumpeter, N.Rozenberq, A.Silins və s. əsərlərində

öz əksini tapmışdır. Bu modelin çatışmazlığı ondan ibarətdir ki,

yalnız 5% tədqiqatın nəticəsi istehsala tətbiq edilir.

II nəsil innovasiya proseslərinin “Tələbin çağırışı” adlan-

dırılmış modeli (market pull və ya demand-pull) şəkil 1.5-də

göstərilən xətti modeldir. İstehlakçı tələbinin innovasiyanın

mənbəyi olması bu modelin çatışmazlığıdır.

Şəkil 1.5. “Tələbin çağırışı” modeli

Yeni

tələb Marketinq ETTKİ İstehsalat

İnnovasiya

məhsulunun

satışı

Tədqiqatlar Təcrübi

konstruktor

işləri

İstehsalat Marketinq

və məhsulun

satışı

35

III nəsil innovasiya prosesi modelləri, yuxarıda göstərilən

modellərin çatışmazlıqları nəzərə alınmış, uyğunlaşmış və

zəncirvari qeyri-xətti modellərdir. Bu modellər texnologiya və

bazara tələbin qarşılıqlı əlaqəsi nəzərə alınaraq I və II nəsil

modellərin kombinasiyasıdır.

Şəkil 1.6. Uyğunlaşmış model

Şəkil 1.7. Zəncirvari model

IV və V nəsil innovasiya prosesləri modelləri şəkil 1.8-də

təsvir edilmişdir.

1980-ci illərdə K.Frimana görə milli innovasiya sistemi

yeni texnologiya, məhsul və xidmətə keçən yeni bilikləri

yaradan və yayan iqtisadi subyekt və ictimai institutların

(dəyər, norma, hüquq) qarşılıqlı təsirinin mürəkkəb sistemidir.

Milli innovasiya sisteminin yaranması konsepsiyası inno-

vasiya prosesləri nəzəriyyəsinin inkişafının əsas nəticələrin-

dəndir. Milli innovasiya sistemi innovasiyaya sistemli yanaş-

Tədqiqat

Bilik

Mümkün

olan bazar Satış Təcrübə

nümunəsi

və ya sınaq

Layihə

və ya modelin

işlənməsi

İstehsalat

Yeni

texnologiya İdeyaların

generasiyası

Yeni

tələblər

ETTKİ İstehsalat Marketinq Satış

36

maya imkan verir və əsas praktiki əhəmiyyətə malikdir. Ölkədə

innovasiya fəaliyyətindən maksimal tam senergetik səmərə

yalnız milli innovasiya sisteminin inkişafı yolu ilə alına bilər.

Şəkil 1.8. İnteqrə edilmiş model

P.Koyuda, V.Sergeyev, Y.Alekseyenkova, V.Neçayev

əsərlərində innovasiya inkişafının digər 3 əsas modelini qeyd

etmişlər: “avroatlantik”, “şərqiasiya”, “alternativ”. “Avroatlan-

tik” modeli “ənənəvi” də adlandırırlar.

İqtisadiyyatın innovasiya inkişafına istiqamətlənməsində

xarici təcrübəni nəzərdən keçirdik. Azərbaycan üçün “Alterna-

tiv” model ilkin mərhələdə daha aktualdır. Bu model milli mə-

dəniyyət və milli psixologiya, ənənələr, milli xüsusiyyətləri ön

plana çəkir. Digər ölkələrin MİS-in formalaşmasında topladığı

təcrübənin müxtəlif elementləri istifadə edilə bilər: Avropa Bir-

liyinin texnoparkların dövlət tərəfindən dəstəklənməsi və nəza-

rəti, kiçik biznesin dəstəklənməsi, Asiya ölkələrinin ərazi yük-

sək texnoloji inkişaf mərkəzlərinin yaradılması təcrübəsi və s.

funksional komandaların görüşü

Marketinq

Tədqiqat və işləmələr

Layihələndirmə və məhsulların işlənməsi

İnjinirinq

İstehsalat

buraxılış Marketinq

37

Cədvəl 1.7

İnnovasiya inkişafının baza modelləri

Model Xarakteristika Ölkələr

Ənənəvi Tam innovasiya dövrünün

modeli – innovasiya ideyasının

formalaşmasından hazır məhsu-

lun istehsalına qədər innovasiya

sistemi strukturunun bütün

komponentlərini əhatə edir;

fundamental və tətbiqi elm,

ETTKİ, təcrübi nümunənin

hazırlanması, istehsalı, maliyyə

mexanizmi, kadr hazırlığı

ABŞ, İngiltərə,

Almaniya, Fransa, İtaliya

[94]

İsveç, Niderland, İsveçrə,

Finlandiya [89]

Şərqiasiya Bu modeldə innovasiya dövrün-

də fundamental və bir qədər

tətbiqi elm komponenti yoxdur.

Bu model “ənənəvi inteqrasiya

modeli” ölkələrindən götürül-

müş yüksək texnoloji məhsulun

ixracına istiqamətlənmişdir

Yaponiya [96; 97]

Alternativ Bu model kənd təsərrüfatı iqti-

sadiyyatında böyük olmayan öl-

kələrdə istifadə edilir. Bu mo-

deldə innovasiya dövründə fun-

damental və tətbiqi elm bloku,

yüksək texnoloji komponent

yoxdur. Bu ölkələrin innovasiya

siyasəti yüksək texnologiyaların

alınması və yayılmasına, kadr

hazırlığına, yüngül sənayeyə,

kreativ sənaye inkişafına

yönəlir.

Tayland, Türkiyə, Çili,

İordaniya, Portuqaliya

[78]

Digər tərəfdən, ölkədaxili bəzi regional innovasiya sistem-

lərinin yaradılmasında “alternativ” model xüsusi diqqət tələb

edir (elmi potensialı olmayan, kənd təsərrüfatı inkişaf etmiş

regionlarda).

Azərbaycanın bəzi regionlarında regionun innovasiya po-

38

tensialı III modellə inkişaf etdirilə bilər, məsələn, yeni tex-

nologiyadan istifadə, təhsil və kadr hazırlığı, xidmət sahələri və

turizm inkişaf etdirilə bilər.

1.3. Milli innovasiya sisteminin formalaşması

Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının əsas

məqsədi innovasiyaya əsaslanan iqtisadiyyata keçiddir. Azər-

baycanda milli innovasiya sisteminin formalaşması üçün tələb

olunan mühit, bu sistemin və onun tərkib hissəsi olan ayrı-ayrı

altsistemlərin təsirli fəaliyyəti üçün hüquqi və inzibati zəmin

yaradılmalıdır.

Ümumiyyətlə, bütün inkişaf etmiş dövlətlərdə innovasiya

proseslərinin aktivləşdirilməsi məqsədi ilə innovativ iqtisadiy-

yatın inkişafının əsası olan milli innovasiya sistemi yaradırlar.

İnnovasiya sistemi elmi-texniki və innovasiya fəaliyyətinin

nəticələrinin toplanması, ötürülməsi və təcrübədə istifadəsinin

səmərəli mexanizmlərini istifadə etməklə ölkənin iqtisadi

inkişafının intensivliyini artırmağa imkan yaradır. Azərbaycan

iqtisadiyyatının yeni inkişaf mərhələsinə keçidi funksional,

sahə və regional altsistemlərin fundamental dəyişikliklər tələb

edən innovasiya fəaliyyətinin aktivləşməsini müəyyənləşdirir.

Buna əsasən biznesin aparılmasının institusional şəraitini

nəzərə alaraq köklü dəyişikliklər aparmaq, müasir informasiya

və kommunikasiya texnologiyalarının, bilik və yeniliklərin

istifadəsi sahəsində irəliləyişə nail olmaq mümkündür.

Azərbaycanda davamlı iqtisadi inkişafın təmin olunması

məqsədi ilə milli innovasiya sisteminin konseptual əsaslarının

formalaşması vacib məsələdir. Bu istiqamətdə sistemli tədqi-

39

qatlar hələ lazımınca aparılmamışdır. Bir çox göstəricilərinə

görə innovasiya inkişafının tətbiqində gerilik mövcuddur, milli

innovasiya sisteminin metodoloji əsasları tam işlənməmişdir.

Dövlətimiz üçün innovasiya sisteminin dünya təcrübəsinin

təhlili, onlarda tətbiq olan modellərin Azərbaycan şəraitində

istifadə olunması mümkünlüyü böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycanın milli innovasiya sisteminə kompleks yanaşma:

funksional, sahə və regional altsistemlərinin hər birinin ele-

mentlərini ayrı-ayrılıqda və əlaqəli şəkildə baxılması vacibdir.

Azərbaycan Respublikası milli innovasiya sisteminin əsas

komponentlərinin və institusional quruluşunun yaradılması,

innovasiya prosesində elm, təhsil, istehsalat və bazar arasında

əlaqələrin gücləndirilməsi; elmi-texniki məhsul bazarının

yaradılması; əqli mülkiyyət obyektləri də daxil olmaqla

yeniliklərin kommersiyalaşdırılması mexanizminin qaydaya

salınması; investisiyanın əsas katalizatoru kimi innovasiya

rəqabətinin və innovasiyanın rolunun gücləndirilməsi; müəs-

sisə və regionların innovasiya inkişafının əsas istiqamətlərinin

maliyyə və kadr ehtiyatları ilə təmin edilməsi ön plana keçmə-

lidir. İnnovasiya iqtisadiyyatının real sektorunun tələbatının

təmin edilməsi; milli iqtisadiyyatın innovasiya inkişafının fəal-

laşması, yeni rəqabət qabiliyyətli məhsulların istehsalı və əmə-

yin səmərəli təşkilat formalarının işlənməsi və tətbiqinin güc-

lənməsi; innovasiya fəaliyyəti infrastrukturunun genişləndiril-

məsi, yeni məhsul istehsalının artımına malik olmaq; xarici və

daxili bazarın tələblərinə uyğun innovasiya texnologiyaları

əsasında iqtisadiyyatın təkmilləşdirilməsi, müasir texnologiya

və texnikanın tətbiqi əsasında milli iqtisadiyyatın vacib ob-

yektlərinin genişləndirilməsi və yerləşdirilməsi; elmtutumlu

40

məhsulun istehsalı üzrə yeni müəssisə və qabaqcıl istehsalatın

yaradılması gözlənilir.

Yeni biliklər və texnologiyalar, onların sosial-iqtisadi

inkişafa səmərəli tətbiqi dünyada ölkənin yerini, xalqın həyat

səviyyəsini, milli təhlükəsizliyinin təminatını müəyyən edir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə dünya iqtisadiyyatının inkişafının

müasir tendensiyaları fonunda innovasiya siyasətinin forma-

laşmasına sistemli yanaşmanın tətbiqi vacib məsələlərin həllinə

şərait yaradır [8]:

- keyfiyyətli insan kapitalı uğrunda rəqabət dünya

innovasiya inkişafının əsas xüsusiyyətidir, yüksək ixtisaslı

personalın çevikliyinin artması, biliyin paylaşması prosesini

təmin edir;

- innovasiya aktivliyinin gələcək inkişafı üçün biliyin

paylaşması prosesində informasiya texnologiyalarının rolunu

da aktuallaşdırır;

- qloballaşma kompaniyaları daha yüksək səviyyəli texno-

logiya uğrunda rəqabət aparmağa və innovasiyaların ixtisaslaş-

dırılması və lokallaşması prosesini stimullaşdırmağa məcbur

edir.

İnnovasiya siyasətinə sistemli yanaşma konsepsiyasını

həyata keçirən ölkələr qısa müddət ərzində dövlətlərin qar-

şılıqlı təsir mexanizmini, biznesi, elmi və təhsili və ÜDM-də

elmtutumluluğu artırmağa imkan verən səmərəli milli inno-

vasiya sistemi (MİS) yarada biliblər.

Azərbaycan Respublikasında «yeni iqtisadiyyatın» sürətli

inkişafı, kapital bazarı və yeni texnologiyalar arasında artan

qarşılıqlı əlaqə, yeni texnologiyaların sosial istiqamətlərinin

güclənməsi, yeni biliklərin, texnologiyaların, ərzaqların, xid-

41

mətlərin yaradılması və istifadəsinin miqyaslı xüsusiyyətləri

MİS-in ölkənin innovasiya inkişafının institusional əsası kimi

yaradılmasına şərait yaradır. Lakin bu sistemi yaradan amillə-

rin səmərəli təsiri aşağıdakı şərtlər daxilində mümkündür [15]:

innovasiya prosesini işə salmaq üçün kifayət qədər əqli

və texnoloji potensialın olması;

innovasiya şəbəkəsinin iştirakçılarının sayının daim

artması, həmçinin, yeni sosial qrupların cəlb edilməsi;

innovasiya inkişafına istiqamətlənmiş institusional

sistemin yaradılması (formal və qeyri-formal elementləri daxil

olmaqla);

təsərrüfatçı subyekt, fiziki şəxslərin əksəriyyəti

tərəfindən innovasiyaya, MİS-ə tələbin olması;

innovasiya sistemini maliyyələşdirməyə imkan verən

iqtisadi inkişaf səviyyəsinin (adambaşına düşən ÜDM həcmi)

artımı.

Bütün bu şərtlərin yerinə yetirilməsi - sistem zəmininin

varlığı, innovasiya inkişafının nəzəri problemlərinin dərk

edilməsi, MİS-in milli sərhədlər çərçivəsində biliklərin

istehsalı və satışı ilə məşğul olan qarşılıqlı əlaqəli təşkilatların

məcmusu şəklində yaradılması və inkişafına imkan yaradır.

Səmərəli MİS-in yaradılması əsasında milli iqtisadiyyatın

rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılmasına imkan yaranır.

Hər konkret halda MİS-in inkişaf strategiyası dövlət vasi-

təsilə aparılan makroiqtisadi siyasət, normativ-hüquqi təminat,

birbaşa və bilavasitə dövlət tənzimlənməsi, elmi-texnoloji və

sənaye potensialı, daxili əmtəə bazarı, əmək bazarı, həmçinin

tarixi və mədəni ənənələri və xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir.

MİS-in bünövrəsini təşkil edən milli iqtisadiyyatın bazis

42

sahələrinə aiddir: biliyin generasiyası (elm və onun digər sahə-

lərində olan seqmenti); biliyin yayılması və tətbiqi, yeniliyin

(tədqiqat və işləmə məhsulunun istehsalı və xidməti) kom-

mersiyalaşdırılması; təhsil və kadrların peşəkar hazırlığı; inno-

vasiya-maliyyə təminatlı infrastruktur; idarəetmə və tənzim-

lənmə (hüquqi baza, dövlət makroiqtisadi və innovasiya siya-

səti, korporativ idarəetmə, bazar mexanizmi).

Dövlətin rolu - fundamental biliklərin (elmi-tədqiqat insti-

tutlarında) istehsalına və yüksək texnologiyalar kompleksinə

köməkdən, həmçinin innovasiya fəaliyyəti üçün infrastrukturun

və əlverişli institusional mühitin yaradılmasıdır.

MİS-in milli xüsusiyyətləri bu ümumi model çərçivəsində

formalaşır. Bu xüsusiyyətlər göstərilən formaların icra edilmə-

sində dövlətin və özəl sektorun rolunda, böyük və kiçik biz-

nesin rolunda, fundamental, tətbiqi tədqiqatlar və işləmələrin

münasibətində, inkişaf dinamikasında, innovasiya fəaliyyətinin

sahələr üzrə və regional quruluşlarında təzahür olunur.

MİS-in fəaliyyət prosesində innovasiyanı bilik sahəsindən

istehsalata ötürən təşkilatlar xüsusi əhəmiyyətə malikdirlər. Bu,

əqli mülkiyyət və innovasiya infrastrukturu bazarının yaradıl-

ması vasitəsilə əldə olunur. Axırıncıya biznes-innovasiya, tele-

kommunikasiya və ticarət şəbəkəsi, texnoparklar, biznes-

inkubatorlar, innovasiya-texnoloji mərkəzlər, konsaltinq firma-

ları, maliyyə və digər strukturlar aiddir.

MİS-in fəaliyyətində elmi-texniki informasiya sistemi, in-

formasiya-kommunikasiya texnologiyaları (İKT) əsasında in-

novasiya fəaliyyətinin informasiya təminatı, biznesin və döv-

lətin fəaliyyəti üçün elektron mühitin yaradılması, İnternet

şəbəkəsinin istifadəsi mühüm yer tutur.

43

MİS-in formalaşmasında əsas mövqe MİS-in fəaliyyəti

qaydalarını müəyyən edən maliyyələşmə də aid olmaqla lazımi

ehtiyat dəstəyini təmin edən dövlətə məxsusdur. Bu gün elmi

tədqiqatların və işləmələrin maliyyələşmə miqyasının artması

meylləri baş verir. Yüksək texnoloji müəssisələrin yaradılması

və artımının dövlət dəstəyi sxemi xüsusi halda dövlət

investisiyası və vençur fondu, vergi güzəştləri, sürətlənən

aşılanma vasitəsi ilə həyata keçir [9].

MİS-in sonrakı inkişafı onun regional və qlobal sistemlərə

birləşməsi ilə bağlıdır. Bu gün ümumi innovasiya inkişafı

strategiyası və ilk növbədə innovasiya sistemləri, insan ehtiyat-

larının inkişafı, informasiya və kommunikasiya texnologiya-

ları, işgüzar mühit kimi sahələrdə bu proseslərin həyata keçmə

mexanizmi üzrə aktiv siyasət aparılmağa başlanmışdır.

Yeni innovasiya biznesi bazar şəraitində fəaliyyət göstərən

MİS-in dünya təcrübəsi ilə yoxlanmış modelinə istiqamətlən-

məlidir. Tədqiqatların müsabiqə yolu ilə maliyyələşdirilməsi

prinsipi, innovasiya biznesinin yeni idarəetmə və iqtisadi dəs-

tək formalarının yaradılması, innovasiya və elmin vergi güzəşt-

ləri sisteminin formalaşmağa başlaması, əqli mülkiyyətdə hü-

ququn qanunlarla təmini yeni innovasiya müəssisələrinin for-

malaşmasına gətirib çıxarır.

İqtisadiyyatın texnoloji təkmilləşməsi və qabaqcıl texnolo-

giya əsasında onun rəqabət qabiliyyətliliyini təmin edən, elmi

potensialı iqtisadi inkişafın əsas ehtiyatlarından birinə çevirən

strategiyanın həyata keçməsinin məqsədi innovasiya fəaliy-

yətinin balanslaşdırılmış sektorunun və səmərəli innovasiya

sisteminin yaradılmasıdır.

Xarici qabaqcıl ölkələrdə MİS təcrübəsinin öyrənilməsi,

44

onun bizim şəraitə uyğunlaşdırılması və dünya təcrübəsinin ən

yaxşı nailiyyətlərinin tətbiqi Azərbaycanda innovasiya poten-

sialının istifadəsinin optimallaşdırılmasına, MİS-in yaradılması

əsasında milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin artırıl-

masına imkan verər.

MİS-in inkişafının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi üçün:

iqtisadiyyatın innovasiya inkişafı strategiyasının işlənməsi;

müəyyən müddətə texnoloji inkişaf proqnozunun işlənməsi və

elmi-texnoloji prioritetlərin təyin edilməsi; dövlətin elmi-

texniki və innovasiya siyasətinin, onun normativləri, ehtiyatları

və kadr təminatının formalaşması; innovasiya sahibkarlığının

inkişafına, MİS-in əsas subyektlərinin qarşılıqlı fəaliyyətini

yaxşılaşdırmağa köməklik edilməsi; innovasiya infrastruktu-

runun inkişafının dəstəklənməsi; innovasiya fəaliyyətinin ma-

liyyə tədbirlərinin birbaşa və dolayı stimullaşdırılmasının işlən-

məsi və həyata keçməsi; innovasiya menecmenti sahəsində

kadrların hazırlanması; tədqiqatlar və işləmələr sahəsinin

dəstəklənməsi istiqamətində böyük işlər görülməlidir. İnnova-

siya fəaliyyəti ölkənin iqtisadi inkişafına təsir göstərir.

Azərbaycanda milli innovasiya sisteminin formalaşması və

innovasiya inkişafının üstünlüklərinin həyata keçməsi istiqa-

mətində aşağıdakı məsələlərin həlli zəruridir: innovasiya inki-

şafının münasib texnoloji-iqtisadi mühitinin formalaşması üçün

qanunvericilik bazasının yaradılması; əqli mülkiyyətin müha-

fizəsi və idarə edilməsi dövlət proqramının işlənməsi; elmin

maddi texniki bazasının inkişafı dövlət proqramının hazır-

lanması və həyata keçirilməsi.

İqtisadi sistemin idarəçiliyinin əsas xüsusiyyətlərindən biri

sənaye, sosial, regional siyasəti innovasiya siyasətində birləş-

45

dirməkdir. Milli iqtisadiyyatın inkişafı istehsalın klassik amil-

lərinə əsaslanan iqtisadiyyatdan biliyə əsaslanan iqtisadiyyata

keçidin qanunauyğunluğu nəticəsində mümkündür.

İstənilən dövlətin iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətliliyi

müxtəlif sahələrdə texnoloji dəyişikliklərdən və yüksək texno-

loji istehsalatın formalaşmasından başqa, iqtisadiyyatın bütün

sahələrini və sektorları milli innovasiya sisteminə birləşdirən

təşkilati yeniliklərdən də asılıdır.

İqtisadiyyatı innovasiya istiqamətinə yönəltmək qəliz pro-

sesdir. Lissabon strategiyasında Avropa ölkələrinin innovasiya

inkişafı sahəsində müəyyən çətinliklərlə üzləşməsinin aşağı-

dakı səbəbləri qeyd olunmuşdur:

- innovasiya inkişafının qənaətbəxş olmaması;

- Avropa ölkələrində iqtisadiyyatın inkişaf tempinin geri

qalması;

- məhsuldar işçi qüvvələrinin qocalması;

- Avropa Birliyinin daha zəif inkişaf etmiş ölkələr

hesabına genişlənməsi.

«İnnovasiya siyasəti: Lissabon strategiyası kontekstində

müasir yanaşma» sənədində Avropa ölkələrində innovasiya

siyasətinin təkmilləşməsi üçün müəyyən təkliflər və aşağıdakı

prioritet istiqamətlər qeyd edilmişdir:

- milli siyasətin bütün istiqamətlərində innovasiyanın

tərkib hissələrini gücləndirmək və birləşdirmək yolu ilə

innovasiya mühitini yaxşılaşdırmaq;

- innovasiyaya bazar tələblərini stimullaşdırmaq;

- dövlət sektorunda innovasiyaların stimullaşdırılması;

- regional innovasiya siyasətinin gücləndirilməsi.

Avropa Birliyi ölkələri üçün həm vahid Avropa elmi və

46

innovasiya mühitinin formalaşması kontekstində, həm də

dövlət və region səviyyəsində texnoloji əməkdaşlığın və onun

tənzimlənməsi üsullarının əhəmiyyəti getdikcə artır. Bu ölkələr

üçün innovasiya siyasəti üç səviyyəlidir: regional, milli və

dövlətləri birləşdirən üst milli komponentlər.

Regional komponentlər günbəgün strukturlaşır. Dövlət

fundamental tədqiqatlar, kadr hazırlığı ilə məşğul olur, region-

lar isə innovasiyaların yayılması siyasətini həyata keçirir, Av-

ropa Birliyinin məqsədi müxtəlif ərazilərdə texnoloji və inno-

vasiya inkişafı arasında mütənasiblik yaratmaqdır, çünki döv-

lətlər elmi-texnoloji inkişaf etmiş regionlara üstünlük verirlər.

Müxtəlif ərazilərdə Avropa Birliyinin innovasiya inkişafına

təsiri innovasiyanı yayan mərkəzlərin regional şəbəkəsinin

fəaliyyətidir (İnnovation Relay Centers – İRC). Belə mərkəzlər

texnologiya və biznes sahəsində sərbəst məsləhətçi təşkilat

statusuna malikdirlər. Onlar Avropa komissiyasından sahib-

karlığa və innovasiya biznesinə aşağıdakı istiqamətlərdə

yardım edirlər:

- texnologiya transferi;

- ETTKİ nəticələrinin kommersiyalaşdırılması;

- əqli mülkiyyət obyektlərinin müdafiəsi;

- şirkətin yeni texnologiyaya keçid imkanları və uyğun-

laşma imkanlarının inkişafı;

- transmilli təşəbbüslərin həyata keçməsi;

- innovasiya siyasəti haqqında informasiyanın yayılması.

Regional innovasiya əməkdaşlığının inkişafı sərhəd proq-

ramları Avropa tədqiqatlar şəbəkəsinin (European Researsh

Area-ERA) yaradılması proqramı ilə nəzərdə tutulub. ERA

47

bütün Avropa dövlətlərinin potensiallarını birləşdirməyə imkan

verir.

Avropa Birliyinin digər layihələri də var. Azərbaycanın və

digər MDB ölkələrinin Avropa Birliyinin layihələrində iştirakı

beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən əlaqələndirilir və yeni dövlətin

ERA inteqrasiyasına kömək edir.

Belə təşkilatlara misal:

- Keçmiş SSRİ dövlətlərinin alimləri ilə əməkdaşlığa

kömək beynəlxalq assosiasiyası (INTAS);

- Beynəlxalq Elmi-Texniki İnformasiyası Mərkəzi

(BETİM);

- Ukrayna Elmi-Texniki Mərkəzi (UETM).

MİS inkişaf proqramı respublikada innovasiya inkişaf

konsepsiyasının həyata keçmə mexanizmidir. Azərbaycanda

MİS-in inkişafı bütün sahələrdə məcmu şəklində aparılır.

F.Qasımovun, Z.Nəcəfovun əsərlərində Azərbaycanın

innovasiya vəziyyəti təhlil edilmişdir. Onların fikrincə, respub-

lika iqtisadiyyatının bütün seqmentlərində innovasiya prose-

sinin aktivliyi təmin edilməlidir.

Respublikada sabit iqtisadi artımı və rəqabət qabiliyyət-

liliyi təmin etmək üçün vahid innovasiya sisteminin yara-

dılması zəruridir. Vahid innovasiya sistemi innovasiya proses-

lərini idarə etməyə, respublikada olan səy və ehtiyatları birləş-

dirilməyə imkan verər. Bu da MİS-in müxtəlif istiqamətlərdə

müxtəlif funksiyalar yerinə yetirən 3 altsisteminin birgə inkişa-

fını tələb edir.

F.Qasımovun, Z.Nəcəfovun təklif etdikləri MİS-in komp-

leks sxemi strukturunu şək. 1.9-dakı kimi təsvir etmək olar. [13]

MİS kompleksinin tətbiqinə nail olmaq üçün respublikada

48

innovasiya subyektlərində mövcud olan aşağıdakı daxili və

xarici problemlərin həllini qısa müddətdə sürətləndirmək

vacibdir.

Daxili problemlər:

- innovasiya proseslərinin innovasiya subyektləri ilə ob-

yektləri arasında fəaliyyəti əlaqələndirmək, vahid məqsədə

yönəltmək;

- nazirliklərin, komitələrin, səhmdar cəmiyyətlərin,

müəssisə və təşkilatların mülkiyyət sahibliyindən asılı olma-

yaraq innovasiya aktivliyini sürətləndirmək;

- kiçik innovasiya biznesinin inkişafını dəstəkləmək.

Xarici problemlər:

- əqli mülkiyyət kommersiyasını inkişaf etdirmək, elmi

potensialdan səmərəli istifadəni sürətləndirmək;

- texnoloji və əqli ehtiyatların təsərrüfat dövriyyəsinə

cəlb edilmə mexanizminin səmərəliliyini artırmaq;

- innovasiyanın idarə olunması sahəsində kadr hazırlığını

genişləndirmək;

- innovasiya tətbiqini genişləndirmək üçün vençur

maliyyələşməsini inkişaf etdirmək;

- innovasiya infrastrukturunun yaradılmasının miqyasını

genişləndirmək;

- elmi kadrların yaş həddinin yüksəkliyini nəzərə alaraq,

elmi-texniki mühitə gənclərin axınını artırmaq məqsədilə elmin

maliyyələşməsini gücləndirmək.

Sadaladığımız problemlərin aradan qaldırılması iqtisadiy-

yatın dayanıqlı inkişafını təmin edər və əhalinin sosial-iqtisadi

səviyyəsini daim yüksəldər.

49

Regional

altsistem

Qeyri-istehsal

sahəsi

Regionlar

- elmi

- texniki-

iqtisadi

- maliyyə

- informasiya

- riyazi və

proqram

- texnoloji

- kadr

- normativ-

hüquqi baza

- dövlət

tənzimlənməsi

- metodoloji

baza

- beynəlxalq

əməkdaşlıq

- biznes-planlar

- sahibkarlıq

- neft-qaz

- neft-kimya

- energetika

- aqrar -

istehsalat

kompleksi

- yeyinti

sənayesi

- tikinti

- nəqliyyat

- rabitə və IKT

- təhsil

- səhiyyə

- kommunal

təssərrüfatı

İstehsal

sahəsi

İcra

hakimiyyətləri

dəstəyi

M İ S

Sahə

altsistemi

İstehsal

sahələri

Qeyri-istehsal

sahələri

Digər müxtəlif mülkiyyət

formalarında iqtisadi

fəaliyyət sahələri

Funksional

altsistem

İdarəedici və

tənzimləyici

Dəstəkləyici

Şəkil 1.9. MİS-in kompleks sxemi

50

1.4. Milli innovasiya sisteminin informasiya tərkibi

Müasir zamanda biliyə əsaslanan innovasiya iqtisadiyya-

tının inkişafı 2 meylin qarşılıqlı əlaqəsi ilə xarakterizə edilir:

postindustrial cəmiyyətə keçid və qloballaşma. Bu, milli

rəqabət qabiliyyəti və onun informasiya ehtiyatları və

innovasiya nailiyyətləri yolları məsələlərini avtomatik olaraq

ön sıralara çıxarır [65].

Söylədiklərimiz müasir iqtisadi sistemin aşağıdakı

xüsusiyyətləri ilə də təsdiqlənir:

- iqtisadi inkişaf və rəqabət qabiliyyətlilik innovasiyaya

əsaslanan texnoloji modernləşmədən asılılıq. Bu halda nailiy-

yətin əsasını ənənəvi ehtiyatlar (torpaq, əmək, kapital) deyil,

innovasiyanın əsası olan bilik, informasiya və informasiya

ehtiyatları təşkil edir;

- fərqləndirici xüsusiyyəti yeniliyin az müddət ərzində

innovasiyaya çevrilməsi olan innovasiya iqtisadiyyatının

təşəkkülü;

- humanitar, xüsusilə iqtisadi elmlərin, rolunun artması.

Bu, yalnız istehsal proseslərinin təkmilləşdirilməsi ilə deyil,

bütün mənbələr hesabına maksimal səmərəlilik əldə edilməsi

zərurəti ilə bağlıdır. Bu şərait 2 sinif innovasiyanın seçilməsinə

əsas verir: istehsalat və ictimai-funksional. Bunlar da öz növ-

bəsində ictimai (sosial, iqtisadi, siyasi, mədəni) və funksionala

(təşkilati-idarəetmə və informasiya) bölünür.

- innovasiya bazarı da daxil olmaqla, vahid informasiya

ehtiyatları bazarının yaradılması. Yalnız bir ölkənin elmi po-

tensialını istifadə etməklə texnoloji liderlik əldə etmək

mümkün deyil, ona görə də innovasiyaların qloballaşması mü-

51

hümdür. Bu gün hər bir ölkə planetin istənilən nöqtəsində

maraqlı olan informasiya ehtiyatlarını və onların istehsalçıları

olan mütəxəssisləri nəzarət altına almağa çalışır.

Beləliklə, bilik iqtisadiyyatında informasiya ehtiyatlarının

və innovasiyaların rolu artır. Lakin innovasiya və informasiya

ehtiyatları fərqli nəzəriyyələrdir. Ona görə də biz onların

qarşılıqlı əlaqəsini müəyyən etməyə çalışacağıq.

Qarşıda qoyulan məsələni həll etmək üçün geniş elmi

inkişaf tapmış innovasiya nəzəriyyəsinin əsaslarını və onun

daxilində innovasiyalar ilə informasiya ehtiyatlarının (burada

elmi, sosial-iqtisadi, siyasi, hüquqi, təbiət, texniki, texnoloji və

digər xüsusiyyətli informasiyalar cəmi nəzərdə tutulur)

qarşılıqlı əlaqəsi sahəsini nəzərdən keçirək.

İnnovasiyalar və informasiya ehtiyatları arasındakı əlaqə

aşağıdakılara əsaslanır:

1. innovasiyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri - onun əqli

fəaliyyətin nəticəsi olmasıdır. Bu, informasiya ehtiyatlarına da

aiddir;

2. innovasiyanın qiymətli hissəsi – bazis hissəsi müasir

dövrdə informasiya ehtiyatlarının əsas hissəsinin mənbəyi olan

elmi nailiyyətlərə əsaslanır;

3. innovasiya proseslərinin hərəkətverici gücünün bütün

konsepsiyaları innovasiya fəaliyyətinin mühüm şərti kimi elmi

biliklərə, informasiyaya və informasiya ehtiyatlarına əsaslanır;

4. innovasiya prosesinin interaktiv və qeyri-xətti model-

lərinin tərkibinə innovasiya ideyasının mənbəyi rolunda çıxış

edən elementlər daxildir. Bu elementlər informasiya ehtiyat-

larına aiddir. Digər tərəfdən, informasiya ehtiyatları göstərilən

52

modellərdə digər keyfiyyətdə də çıxış edir: aralıq mərhələlərin

(tədqiqat və işləmələr) nəticələri kimi;

5. İnformasiya ehtiyatları istənilən subyektin informasiya

potensialının əsas hissəsini təşkil edir.

İnformasiya ehtiyatları və innovasiya arasında qarşılıqlı

əlaqə əsasında innovasiya prosesi strukturunda “informasiya

potensialı” anlayışını dəqiqləşdirək.

İnformasiya potensialı - innovasiya işinin işə salınmasını

və davam etməsi üçün normal şərait təmin edən və onun

nəticələri əsasında formalaşan informasiya ehtiyatları birliyidir.

Fikrimizcə, məhz bu, innovasiya və informasiya ehtiyatlarını

və birləşmə nöqtəsini dəqiqləşdirməyə və onların qarşılıqlı

əlaqəsini qeyd etməyə imkan verir.

İnformasiya mübadiləsinin cəmiyyətin inkişafında rolu.

İnformasiya mübadiləsi iqtisadiyyatın inkişafının yüksək

dinamikliyini təmin edir.

İnformasiya mübadiləsi inkişafı dövründə vaxta görə

bərabər olmayan 4 faza keçib: şifahi, yazılı, kitab və kompüter.

Müasir informasiya texnologiyaları və telekommunikasi-

yanın inkişafı qloballaşmanın əsasını qoydu.

İstehsalın texnoloji üsulu – bu, bütün istehsal güclərinin

tarixi təyin edilmiş birləşməsi xüsusiyyətləridir. Hər istehsalın

texnoloji üsulunun strukturunun vacib komponentləri

aşağıdakılardır:

İnsan əqli + müasir informasiya texnologiyaları (İT) +

+ informasiya

İnformasiya ehtiyatları (İE) - ümumi halda cəmiyyətdə

toplanan və məqsədli inkişaf üçün faydalı olan bilikdir.

53

İnformasiya iqtisadiyyatının ilk tədqiqatçılarından olan Q.Qro-

mov, V.Parxomenkoya görə informasiya ehtiyatları əmək

qabiliyyətli əhalinin daha ixtisaslı və yaradıcı aktiv hissəsinin

əqli fəaliyyətinin məhsuludur. [29; 59]

İE aktiv və passiv hissələrə bölünür:

Aktiv İE xüsusi daşıyıcılarda yerləşən avtomatlaşdırılmış

axtarış, saxlanma və emala məruz qala bilən əqli mülkiyyət

məhsuludur.

Passiv İE uyğun maddi daşıyıcısı olmayan və ona görə də

məhdud tətbiq sahəsi ilə xarakterizə olunan əqli mülkiyyət

məhsuludur.

İE - fəaliyyətin bütün sahələrində istifadə edilir. İE-nin

istifadəsinin tətbiqi nəticəliliyi istehsal sahəsində daha çox hiss

edilir. İstehsalda İE 3 əsas növə bölünür:

- ETTKİ nəticələri;

- patentlər və lisenziyalar;

- istehsalatın təşkili və idarə edilməsi sahəsində yeni

texnologiyalar.

İnformasiya iqtisadiyyatının (İİ) bir-biri ilə sıx əlaqəli olan

4 əsas komponentini qeyd edə bilərik. İnformasiya iqtisadiy-

yatının modeli şəkil 1.10-da verilir.

İnnovasiya fəaliyyətinin dəstəklənməsi infrastrukturunun

bu bloku məlumata girişin təmin edilməsi ilə bağlıdır. Bu

sahədə dövlət elmi-texniki informasiya mərkəzlərinin regional

sistemindən, kiçik biznesi dəstəkləyən strukturlardan, regional

informasiya şəbəkələrindən ibarət kifayət qədər şaxələnmiş

təşkilatlar şəbəkəsi mövcuddur. İnnovasiya problemləri üzrə

böyük həcmdə məlumat İnternetdə yerləşdirilməlidir.

54

Şəkil 1.10. İnformasiya iqtisadiyyatının modeli

Bu tərkibə aiddir:

- dövlət elmi-texniki informasiya sistemi;

- kiçik biznesin dəstəklənməsi strukturları ehtiyatları;

- informasiya şəbəkələri;

- İnternet.

İnformasiya infrastrukturu MİS-in inkişafında xüsusi rol

oynayır.

Bildiyimiz kimi innovasiya prosesi ideya, onun həyata

keçməsi və yayılması inkişaf dövrünü əhatə edir. Bu prosesə üç

əsas element daxildir:

- yenilik – yeni ideya, yeni bilik;

- innovasiya – qəbul edilmiş biliklərin praktiki tətbiqi;

- innovasiyanın diffuziyası (yayılması).

Bu elementlərin hər birində informasiya xüsusi rol oynayır.

Bu məsələnin üstündə bir az geniş dayanaq.

Birincisi, informasiya texnologiyalarının inkişafının özü

innovasiya prosesini sürətləndirir və “innovasiya oyununa”

yeni subyektlər cəlb edir.

İkincisi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, innovasiya prose-

İnformasiya iqtisadiyyatı

Maddi

istehsal

Təhsil

sistemi

İnformasiya yaranan,

emal edilən və

paylaşan bütün

təşkilatlar

Səhiyyə

sistemi

İşgüzar

informasiya ETİ Kommersiya

informasiyası Digər

55

sinin əsas elementlərindən biri bilikdir (yenilikdir). Bu biliyi

saxlamaq və innovasiyanın yayılması prosesini işə salaraq

səmərəli ötürmək, həmçinin bir sıra müşayiət edici problemləri

(məsələn: diffuziya prosesində innovasiyanın sonrakı marke-

tinqi) həll etmək üçün səmərəli informasiya kanalları və

banklar lazımdır. Demək olar ki, “bilik” və “informasiya” an-

layışları bir-birinə çox yaxın anlayışlardır.

Üçüncü, informasiya texnologiyalarının inkişafı da özlü-

yündə innovasiya prosesidir.

İnformasiya infrastrukturunun inkişafını həyata keçirmək

üçün iki əsas hissəni qeyd etmək olar: “baza” hissəsi (aparat

təminatı və uyğun əməliyyat sistemi, həmçinin, universal funk-

siyalar yerinə yetirən digər proqram təminatı) və innovasiya

“əlavəsi” (tematik ehtiyatlar; verilənlər bazası, ixtisaslaş-

dırılmış proqram təminatı). Aydındır ki, birinci hissə həyata

keçərsə, ikinciyə tələbat yaranar.

İnformasiya infrastrukturunu klassik üç səviyyəyə bölə

bilərik: makrosəviyyə, mezosəviyyə və mikrosəviyyə.

Makrosəviyyə - bütün MİS-in səviyyəsidir. İnnovasiya

sahəsində işə başlamaq üçün qanunçuluq, patent, dövlət

innovasiya siyasəti və s. haqqında informasiyaya malik olmaq

lazımdır. Ona görə də makrosəviyyədə dövlət informasiya

ehtiyatları lazımi informasiya toplayır və onlara keçid üçün

şlüz rolu oynayır. Bura müxtəlif lüğət, açıq keçid olan

verilənlər bazası və kommersiya firmalarının proqram təminatı

da aid edilə bilər.

Mezosəviyyə - subyektlərin birbaşa öz aralarında qarşılıqlı

təsir səviyyəsidir. Bu, bir neçə innovasiya subyektini birləş-

56

dirən kompakt ərazidir, xüsusi halda, regional innovasiya klas-

terləridir.

İnnovasiya klasteri – ümumi əlamətlərinə görə birləşmiş,

qarşılıqlı təsirləri böyük sinergetik effekt verə bilən müxtəlif

profilli bir sıra innovasiya subyektidir.

Subyektlərin qarşılıqlı təsirində sinergetik effekt və digər

müsbət imkanlar ilk növbədə informasiya mübadiləsidir. Bu

mübadilə şəbəkələrin qurulması ilə sadələşə bilər. Klasterlərin

xüsusiyyətindən asılı olaraq yerli, iri informasiya ehtiyatları,

verilənlər bazası və s. yaratmaq olar. İnformasiya axını kimi

işçi qüvvəsinin mobilliyini də qeyd edə bilərik. İşçilər bilik

yayıcılarıdır. Yeni texnologiyaların tətbiqində işçilərin bacarığı

və imkanı əsas rol oynayır. Klasterlərdə belə informasiya

mübadiləsi xüsusi rola malikdir.

Mikrosəviyyə - ayrıca götürülmüş müəssisə və ya təşkilat

daxildə informasiya axınının təsviridir. Bu səviyyə MİS-in bir

hissəsidir, çünki MİS subyektlərindən təşkil edilib. Bu səviy-

yədə subyektlər öz kommunikasiyalarını müxtəlif yollarla

qururlar, ona görə də belə məsələlərin həll yolları çoxdur. Bu

halda istənilən müasir təşkilat tədqiqat mənbəyi ola bilir.

Həmçinin “mikrosəviyyəsinin” bir hissəsi olan aralıq “me-

tasəviyyə” haqqında deyə bilərik ki, o, innovasiya infrastruk-

turu subyektlərinin açıq qarşılıqlı təsir üsuludur. Bu ilk növbə-

də elektron poçt və internet saytlarıdır. Elektron poçt və saytın

olması innovasiya infrastrukturunun vacib amilləri siyahısında

yoxdur. Lakin aydındır ki, bu vasitələr olmadan innovasiyanın

olması haqqında informasiya mübadiləsi çox çətin, bəzi hallar-

da isə mənasız olar.

İndi bu səviyyələr üzərində bir az geniş dayanaq.

57

Makrosəviyyədə informasiya ehtiyatları. İnnovasiyanın

inkişafını təmin edən informasiya infrastrukturunu yuxarı

makrosəviyyədən, başqa sözlə dövlət və ya bir neçə dövlət

səviyyəsindən nəzərdən keçir.

MİS-də makrosəviyyə nailiyyət əldə etmək üçün əsasdır.

Bəzi regional, yerli informasiya sistemləri, ayrıca götürül-

müş təşkilatın informasiya komponentlərinin səmərəsi aşağı da

ola bilər, lakin bu digər strukturların işləməsinə maneçilik

törətməyə bilər. Başqa sözlə, ümumi istehsal azalacaq, lakin

bütünlükdə MİS-in inkişaf etmə imkanı olacaq. Makrosəviyyə

vasitəsilə kommunikasiya imkanı olmadıqda MİS inkişafını

dayandıracaq.

Faktiki makrosəviyyə mərkəz tərəfindən formalaşır. Onun

ətrafında çoxlu subyektlər birləşir. Makrosəviyyədə kommu-

nikasiya təmin edən sistemlər bir neçə vacib məsələ həll edir.

Məsələn

- maraqlanan subyektləri innovasiya sahəsində milli

proqramlar haqqında informasiya ilə təmin etmək

- daha operativ informasiyalarla təmin etmə

- maraqlanan subyektlərə kontragentləri tapmağa imkan

yaratmaq

- subyektlər və subyektlə dövlət arasında informasiya

qarşılıqlı təsiri imkanı yaratmaq və s.

Bu halda belə informasiya ehtiyatı aşağıdakı tələblərə

cavab verməlidir

- informasiyanın tez (operativ) çatdırılması

- xüsusi halda açıqlığı

- əsas informasiyaya ümumi keçidin olması

58

- sistemə azad və ya daha sadə yolla keçidin olması

- ümumi informasiya daşıyıcılarından istifadə

- çeviklik və həcm

- istifadəçi ilə asan və məntiqi interfeysin olması və

verilənlər bazası ilə sadə işləmə imkanı.

Bu ehtiyat üçün baza internetdir. İnternet informasiya

sahəsində innovasiyanın tətbiqi üçün əla platformadır.

Məsələn: innovasiya.az saytı.

MİS-in informasiya infrastrukturunun digər hissəsi

mezosəviyyə, başqa sözlə innovasiya klasteridir.

Müxtəlif innovasiya subyektlərinin bir sistemə inteqrasiya-

sının 2 variantı var üfüqi və şaquli.

Bu klasterlərin formalaşması müxtəlifdir.

Üfüqi klasterlər müxtəlif subyektlərin real tələbatından

irəli gələrək formalaşır.

Belə birləşmələr sahə xüsusiyyətinə malikdir və eyni və ya

oxşar fəaliyyət dairəsi olan insanları birləşdirir.

Dövlət korporasiyaları yaradılarkən bu tip birləşmədən

istifadə edilir. Dövlət korporasiyası sərhədlərində sıx inteq-

rasiyaya görə ETTKİ sahəsində müxtəlif subyektlərin ehtiyat-

larından daha səmərəli istifadə planlaşdırılır. Məhz bu, inno-

vasiya klasteri termininin məğzini açır.

Şaquli inteqrasiyada subyektlər onlara təklif edilmiş

gübrəli mənbədən çoxalırlar. Şaquli klasterə elm şəhərciklərini

(burda administratorun rəhbərliyi ilə təşkilatlar inkişaf edirlər),

biznes inkubator, texnopark, iqtisadi zona və s. misal gətirmək

olar. Belə təşkilatlar üçün də üfüqi klaster var.

İnnovasiya klasteri və innovasiya infrastrukturu anlayışı

59

eyni deyil. İnnovasiya klasteri qarşısında infrastruktur yarat-

maq məqsədi qoyur. İnnovasiya infrastrukturu məhz, inkuba-

tor, texnopark olduğu halda, innovasiya klasteri daha genişdir.

Üfüqi və şaquli inteqrasiya təşkilatın klassik modellərini

(iyerarxik, matris və şəbəkə) yada salır. İndiki struktur matrisə

oxşayır.

Şaquli əlaqələr zəiflədikcə üfüqi əlaqələr güclənir. Əslində

strukturlar bir-birini əvəz edəcək, bu isə informasiya infrastruk-

turunun inkişafı ilə sıx əlaqədədir.

Bu gün innovasiya sahəsinin inkişafına həsr edilmiş çoxlu

tədqiqatlar aparılır, innovasiya sahəsinin müxtəlif göstərici-

lərinə görə geniş statistika aparılır, informasiya infrastrukturu

da daxil olmaqla innovasiya fəaliyyəti infrastrukturunun

komponentləri açıqlanır. İnnovasiya problemlərinə həsr edilmiş

informasiyalar geniş paylanır. Bu sahədə informasiya sistemi

geniş vüsət alır, ən böyük çətinlik, bazarlar haqqında infor-

masiyanın az olması və yeni işlər haqqında informasiyanın po-

tensial istifadəçiyə çatdırılmasındadır. Bilik iqtisadiyyatı, MİS

və innovasiya fəaliyyətinin informasiya infrastrukturuna həsr

edilmiş işlərdə bu əlaqənin məğzi açılmamışdır. Bu işlər bilik

iqtisadiyyatı, innovasiya sahəsinin inkişafı problemlərinə həsr

edilirlər.

Azərbaycanda MİS-in ümumi strukturunda informasiya

infrastrukturu funksional altsistemin dəstəkləyicisi altstruk-

turuna aid edilir.

Azərbaycanda innovasiya sisteminin inkişafının əsas

problemləri aşağıdakılardır:

- elm, təhsil və istehsal sahələri arasında əlaqələrin

zəifləməsi, innovasiya infrastrukturunun müxtəlif elementləri

60

arasında iqtisadi əlaqənin olmaması;

- innovasiya sahəsinin informasiya şəffaflığının aşağı

olması, yeni innovasiya texnologiyaları və məhsulları haqqında

informasiya çatışmazlığı.

Bu ani problemləri MİS-in informasiya sahəsini inkişaf

etdirərək həll etmək olar. İnfrastruktur lazımi ehtiyatlardan

ibarətdir. Azərbaycanda informasiya infrastrukturunun inkişafı

və innovasiya fəaliyyəti hələ yolun başlanğıcındadır. Əgər

SWOT təhlil üsulundan istifadə etsək Azərbaycanda

informasiya infrastrukturunun inkişafı haqqında aşağıdakıları

qeyd edə bilərik

Güclü cəhətlər Zəif cəhətlər

- “baza” hissəsinin inkişaf etməsi

- ayrı-ayrı elementlərin varlığı

- dövlət proqramları və layihələri

(elektron hökumət, elektron

saytlar)

- açıq informasiyalar

- İT sahəsində formaların olması.

- köhnəlmiş standart və

texnologiyalara

istiqamətlənmə

- dövlət strukturlarının zəif

addımları

- informasiyanın paylanmış

olması və ona keçidin rahat

olmaması

İmkanlar:

- informasiya emalı üzrə şəbəkələrin yaranması

- innovasiya qərarları hesabına informasiya şəbəkəsi

yaratmaq üçün İT sahəsinin inkişafı

- digər layihələr üçün işlənmiş qərarların tətbiqi

- iqtisadiyyatın innovasiya sahəsinin inkişafı üçün aktiv

dəstək göstərən sistemin yaradılması.

Təhlükə:

- dövlət proqramlarının formal yerinə yetirilməsi

61

- diqqətsizlik üzündən informasiya infrastrukturunun

inkişafının dayanması

- informasiya mənbələrinin sonralar paylaşması

- bütün informasiya ehtiyatlarına xələl gətirə bilən şəbəkə

komponentlərinin nasazlığı.

Təhlildən görünür ki, güclü tərəf daha çox bölmələrə

malikdir, imkanlar isə təhlükəyə nisbətən daha çoxdur. Ona

görə də məhz indi güclü tərəfə imkan yaradaraq inkişafı düz

istiqamətləndirmək lazımdır.

Digər tərəfdən, dövlət qarşısında innovasiya sahəsində in-

kişafda informasiya inkişafından fərqli digər mürəkkəb məsə-

lələr də durur. Ona görə də informasiya infrastrukturu inki-

şafında yeganə yol innovasiya fəaliyyəti subyektlərinin oyuna

qatılmasıdır.

Bu, informasiya ehtiyatlarını aktual vəziyyətdə saxla-

maqdan savayı yaxşılaşdırmağa imkan verəcəkdir. Əks əlaqə

mexanizmi sürətlə işləyəcək, bu da inkişaf tempini artıracaqdır.

Burada innovasiya üzrə dövlət və kommunikasiya infor-

masiya portları da ola bilər.

Təhlildən göründüyü kimi informasiya infrastrukturunda

köhnə texnologiya və standartların olması inkişafa mane olan

əsas amildir. Bunu isə düzəltmək olar, bu sistemləri tədricən

dəyişmək lazımdır.

Ümid edirəm ki, tədqiqatçılar MİS nəzəriyyəsini inkişaf

etdirəcəklər. Bu gün MİS-in nəzəri bazası ümumi məsələlərə

toxunur. MİS-in müxtəlif sahələrinin inkişafı yeni üsul və

yanaşmaların işlənməsi düzgün praktiki həllərin tapılmasına

kömək edər, bu da son nəticədə Azərbaycanda innovasiya

mühitinin inkişafına müsbət təsir edər.

62

Beləliklə, innovasiya və informasiya ehtiyatları arasında

qarşılıqlı əlaqə göstərildi, innovasiya prosesi strukturunda

“informasiya potensialı” kateqoriyasının yeri dəqiqləşdirildi.

Qeyd etməliyik ki, innovasiya və informasiya ehtiyatları

sahəsində onların qarşılıqlı əlaqəsinin say göstəriciləri, infor-

masiya ehtiyatlarını istifadə edərək innovasiya prosesinin nəti-

cəliliyinin artırılması üzrə praktiki təkliflər sisteminin işlə-

nilməsi üzrə tədqiqatlar zəruridir.

Azərbaycan statistik göstəricilərə görə innovasiya sahəsin-

də qabaqcıl dövlətlərdən geri qalır. Ona görə də informasiya alt

sisteminin inkişafı əsasında innovasiya yönümlü iqtisadiyyata

keçid - Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafı üçün əsas amildir.

1.5. MİS-i qiymətləndirmə indikatorları

Müasir dövrdə ölkənin innovasiya fəaliyyətinin qiymət-

ləndirilməsi üçün İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına

(İƏİT) üzv olan ölkələrdə, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə

olan ölkələrdə innovasiya icmal monitorinqləri (İİM) həyata

keçirilir. Aparılan bu monitorinqlər, bir tərəfdən, bəzi struktur

və göstəricilərinə görə oxşardır, digər tərəfdən, ölkənin milli və

spesifik xüsusiyyətlərindən asılı olaraq onların məzmun və təd-

qiqat sahələri nəticə etibarı ilə fərqlidir. Məsələn, 2002-ci ildə

Hollandiyada kənd təsərrüfatında, 1999-cu ildə Kanadada

tikinti sənayesi və təbii ehtiyatlar sektorunda və s. İİM-lər keçi-

rilmişdir [5]. Azərbaycanda da İİM aparılmalı, müxtəlif sahələr

üzrə ölkə və iqtisadi zona səviyyəsində innovasiya fəaliyyə-

tinin qiymətləndirilməsi məsələsinə baxılmalıdır. Bu məsələlər

bir çox yerli və xarici tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir.

63

Məlumdur ki, innovasiya potensialının tərkib hissələrindən

biri də elmi-texnoloji ehtiyatlardır. Ona görə də innovasiya

inkişafının qiymətləndirilməsinə elmi-texnoloji inkişaf

səviyyəsinin müqayisəli məsələsi kimi baxılır. Bu sahədə

analitik icmallar, tədqiqatlar aparılmışdır və aparılır. Bu

tədqiqatların əksəriyyətinin metodikasının əsasını ölkələrarası

müqayisənin beynəlxalq standartları, əsasən də “İnnovasiyanın

Avropa şkalası” (Europen Innovation Scoreboard) təşkil edir.

Digər tərəfdən, elmi-texniki inkişafı dəqiq qiymətləndirmə

sistemi yoxdur. Hər metodikanın öz çatışmazlıqları var.

Tədqiqatın obyekti elmi-texnoloji inkişaf indikatorları,

onlar arasında qarşılıqlı əlaqə və kompleks uyğunlaşma, təklif

edilən göstəricilər sistemi və indikatorların tətbiqi ilə qiymət-

ləndirmə və təhlil üsullarıdır.

Tədqiqatın metodoloji əsasını elmi-texnoloji kompleksin

fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və təhlilinə elmi-texnoloji sa-

hənin inkişafına təsir edən potensial və amillər ehtiyatı baxı-

mından yanaşma təşkil edir.

Tədqiqatın gedişində müəllif tərəfindən bu sahəyə aid işlər

öyrənilmiş, əsas olaraq Avropa Şurası, İƏİT tərəfindən MDB

dövlətlərində aparılan monitorinq və göstəricilər götürülmüş-

dür. Müəllifin diqqətini bu sahədə Rusiya və Ukraynada apa-

rılan işlər cəlb etmişdir, A.K.Kazantsev, S.N.Leora, İ.A.Niki-

tina, D.A.Rubvalter, S.A.Firsova, F.F.Bezdudnıy, S.V.Valdayt-

sev, Q.Y.Qoldşteyn, P.N.Zavlin, S.D.İlyenkova, N.D.Kondrat-

yev, Q.A.Krayuxin, V.V.Kobzev, N.P.Maslennikova, V.Q.Me-

dınskiy, L.E.Mindeli, Y.P.Morozov, A.İ.Priqojin, K.F.Rum-

yantsev, V.A.Ustinov, A.N.Svetkov, Y.V.Şlenov, Y.V.Yako-

vets [44; 54] tərəfindən aparılan müqayisə təhlili metodikası

64

əsas kimi götürülərək Azərbaycan üçün tətbiq edilmişdir.

Dünya təcrübəsində MİS və onun müxtəlif tərkib hissə-

lərini qiymətləndirmək üçün müxtəlif sistemlər tətbiq edilir.

İnkişafın innovasiya indeksi adətən kompleks rəqabət qabiliy-

yətlilik indeksləri tərkibində qiymətləndirilir. 2002-ci ildə

Ümumdünya İqtisadi Forumu əsas tərkib hissəsi NICI - iqtisa-

diyyatın innovasiya qabiliyyətlilik indeksi olan rəqabət qabiliy-

yətlilik indeksini müəyyən etdi. Ümumdünya İqtisadi Forumu

hər il 2 indeks: Global Competitiveness Index (qlobal rəqabət

qabiliyyətlilik indeksi GCI) və Bisness Competitiveness Index

(biznesin rəqabət qabiliyyətlilik indeksi, BCI) əsasında ölkə-

lərin reytinqini müəyyən edir.

İnnovasiyanın beynəlxalq statistikası İqtisadi Əməkdaşlıq

və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) və Avropa Birliyinin Statistika Xid-

mətinin (Eurostat) tövsiyələri əsasında aparılır.

Avrostatın Avropa Birliyi üzv ölkələrinin ekspertləri ilə

birgə innovasiya sahəsində innovasiyanın statistikası üzrə inno-

vasiya təftişi proqramı (Community Innovation Survey: CIS)

hazırlanmışdır [7].

Dünya təcrübəsində 2001-ci ildən başlayaraq “innovasiya

bencmarkinqi” (bencmarking – şirkətin işini yaxşılaşdırmaq

məqsədilə başqalarının səmərəli fəaliyyət nümunələrinin müəy-

yənləşdirilməsi, başa düşülməsi, uyğunlaşdırılması prosesidir)

adı altında birləşən üç metodikanı əsas götürürlər:

1. İnnovasiyanın Avropa şkalası (European Innovation

Scoredoard - EIS);

2. İnnovasiya şkalasına tədqiqi yanaşma (Exploratory

Approach to İnnovation Scoreboards - EXIS);

3. Avropa innovasiya siyasəti tədbirləri üzrə məlumat

65

bazası (Date-base of Innovation Policy Measures - DBIPM).

Bu alətlər Avropa Birliyi ölkələrində innovasiyalar üzrə

Trend Chart layihəsinin əsasını təşkil edir.

Bu alətlərdən hər biri müxtəlif məqsədlərlə sistemli istifadə

edilir. Birinci alət (EIS) ölkə və regionların sıralanması, inno-

vasiya indeksinin hesablanması üçün istifadə edilir. İkinci alət

(EXIS) Avropa ölkələrində innovasiya inkişafına mane olan

səbəbləri müəyyən edir. Üçüncü alət (DBIPM) Avropa ölkə-

lərində milli innovasiya sistemini dəstəkləyən sənədləri özündə

birləşdirir.

Bu gün Azərbaycan qarşısında innovasiya yönümlü iqtisa-

diyyatı inkişaf etdirmək durur. Başqa sözlə, Azərbaycanın in-

novasiya məkanında yerini qiymətləndirmək lazımdır. Azər-

baycanın innovasiya fəaliyyətinin Avropa Birliyi metodologi-

yası ilə qiymətləndirilməsi məqsədəuyğundur. Avropa Birliyi

metodologiyasına görə ölkənin innovasiya aktivliyi səviyyəsini

əks etdirən 7 kompozision indeks əsasında ümumi aqreqir

indeks qurulur. Kompozision indeksin hesablanmasında istifa-

də edilən indikatorlar 3 qrupa bölünür.

Şəkil 1.11. İnnovasiya aktivliyi indikatoru qrupları

Enablers (amillər) – firmaya nəzərən xarici olan innovasiya

fəaliyyətinin əsas hərəkətverici qüvvəsini əks etdirir. Bu qrupa

2 kompazision indeks daxil olur:

Enarbles

Amillər

Firm activites

Firmanın aktivliyi

Outputs

Çıxış

İnnovasiya aktivliyi

indikatoru

66

- I - kadr ehtiyatları (human resources).

- II - innovasiya layihələri üçün maliyyə ehtiyatları və

dövlət tərəfindən dəstəklənməsini nəzərdə tutur.

Firmanın aktivliyinə (firm activities) firmanın fəaliyyətini

əks etdirən göstəricilər daxil olur. Bura 3 kompozision

indikatorlar daxildir:

- I - elmi-tədqiqat və işləmələr üçün müəssisənin inves-

tisiyası (firm investments).

- II - əlaqələr və sahibkarlıq təşəbbüsü (linkafes *

entrepreneurship). Buna innovasiya sahəsində digər dövlət və

firmalarla əməkdaşlıq göstəriciləri aiddir.

- III - elmi-tədqiqat məhsullarının çıxışı (throughputs).

Çıxış (outputs) – firmanın innovasiya fəaliyyəti nəticələrini

əks etdirir. Bura 2 indikator daxildir:

- I - innovatorlar (innovators) – innovasiyanın məşğulluq,

ekspert və satış sahəsində iqtisadi müvəffəqiyyəti nəzərə alınır.

- II - iqtisadi səmərə (economic effects) milli innova-

siyanın bazarda kəmiyyət xüsusiyyətlərini verir (şəkil 1.12).

Avropa metodologiyasının 29 göstəricisi Azərbaycana

uyğun deyil. Həmçinin, Azərbaycan statistikasında yalnız fir-

manın innovasiya fəaliyyətini xarakterizə edən forma var.

Avropa metodologiyasına görə dinamikanın təhlili üçün hər

indeks üzrə 5 il ərzində orta illik temp götürülür. MİS-in bu

indekslər üzrə qiymətləndirilməsi müəyyən çətinliklərlə qarşı-

laşır. Beynəlxalq təcrübənin Azərbaycana uyğunlaşdırılması

bəzi milli xüsusiyyətlərlə səciyyələnir. Bu zaman uyğun

iqtisadi və təşkilati problemləri, Azərbaycanın statistik uçotu

və hesabatları, informasiya bazaları nəzərə alınmalıdır.

67

Şəkil 1.12. İnnovasiya aktivliyi indikatorlarının ümumi strukturu

- ümumi təşki-

latlardan yeni texnologiya

ötürən təşkilatla-

rın xüsusi çəkisi, %

- ümumi təşki-

latlardan marke-tinq innovasiya-

ları istifadə edən

təşkilatların xü-susi çəkisi, %

- innovasiya

səmərəliliyi, %

- işçilərin ümumi sa-

yından orta və yüksək texnoloji xidmətlərdə

məşğul olanların sayı, %

- işçilərin ümumi sayında yüksək texnoloji

xidmətlərdə məşğul

olanların sayı, % - ixracatda yüksək

texnoloji məhsul ixracı-

nın payı, %

- ixracat həcmində

elmtutumlu xidmətlərin

payı, % - dövriyyədə bazar

üçün yeni məhsulların

payı, % - dövriyyədə firma

üçün, bazar üçün yeni

olan məhsulların payı, %

İnnovasiya aktivliyi indikatorları (29)

Amillər (9)

İnsan poten-

sialı (5)

Maliyyə və

dəstəkləmə (4)

Çıxış (9)

Firmanın aktivliyi (11)

- hər 1000 nəfə-

rdən 20-29 yaşlı təhsilli insanların

sayı

- hər 1000 nəfər 25-34 yaşlı insan

arasında elm. nam.-

nin sayı - hər 100 nəfər

25-64 yaşlı insan

arasında ali təhsilli-lərin sayı

- hər 100 nəfər

25-64 yaşlı insan arasında kəsilməz

təhsili davam edən-

lərin sayı - 20-24 yaşlı

insanlar arasında

təhsil alanların

səviyyəsi, %

- ÜDM-də ETTKİ-yə döv-

lət xərci payı, %

- ÜDM-də vençur kapitalı

payı, (%)

- ÜDM-də təş-kilatlara verilən

kreditlərin payı,

(%) - firmaların

ümumi sayında

İnternetə girişi olanların payı,

(%)

- əhalinin mil-yon nəfərinə dü-

şən Avropa pa-

ten sayı - milyon nəfə-

rə düşən qey-

diyyatdan keç-miş yeni ticarət

markalarının

sayı - milyon nəfə-

rə düşən məhsul

dizaynı - ÜDM-də

texnologiyaların

ödəniş qalığı

payı, %

Sahibkar təşəbbü-

sü və əlaqələr (4)

Təşkilatın in-

vestisiyası (3)

ET məhsu-

lunun çıxışı

(4) - özəl sektorda

ET-lərə çəkilən

xərclərin ÜDM-də payı, (%)

- ÜDM-də

UKT inkişafına xərclərin payı, %

- dövriyyədə

texnoloji innova-

siya xərcləri, %

- KOM ümumi

sayında texnoloji innovasiya həyata

keçirənlərin payı,

% - birgə layihələr-

də iştirak edən təş-

kilatların xüsusi çəkisi, %

- ümumi təşkilat-

lardan yeni yaranan və ya bankrot olan

KOM-ların payı, %

- əhalinin milyon nəfərinə düşən özəl

və dövlət nəşrləri-

nin sayı

İnnovatorlar

(3)

İqtisadi

səmərə (6)

68

Azərbaycanın statistikasında 2№-li forma (Müəssisənin

texnoloji innovasiyalar, qabaqcıl istehsal texnologiyaları haq-

qında hesabat və beynəlxalq təcrübə), İƏİT standartlarına uy-

ğun olaraq, innovasiya potensialının statistik göstəriciləri siste-

minin, innovasiya statistikasının təkmilləşdirilməsinə gətirir.

İnnovasiya potensialının göstəriciləri məcmusunun sistemləş-

məsi cədvəl 1.8-də verilib. Təklif olunan 40 göstərici Azərbay-

canın innovasiya potensialını qiymətləndirməyə imkan verir.

Cədvəl 1.8

İnnovasiya potensialı göstəriciləri

İnnovasiya potensialı göstəriciləri (40)

İnnovasiya fəa-

liyyətinin əsas

göstəriciləri (2)

- innovasiya aktivliyinin ümumi səviyyəsi

- texnoloji, təşkilati və marketinq innovasiyasının

inkişaf səviyyəsi

İnnovasiya

fəaliyyəti (3)

Təşkilatların

sayı və tərkibi

Növləri

- innovasiya fəaliyyəti növlərinə

görə təşkilatların sayı və tərkibi

- korporativ əlaqələrin növü üzrə

təşkilatın sayı və tərkibi

- kiçik innov. təşkilatlarının sayı və

tərkibi

Xərclər göstəricisi

(6)

- texnoloji innovasiya

- innovasiya fəaliyyəti növlərinə görə

- innovasiya növləri üzrə

- maliyyələşmə mənbələri üzrə

- təşkilati innovasiyaları üzrə

- marketinq innovasiyaları üzrə

İnnovasiya işləri,

məhsul və

xidmətləri həcmi

(4)

- həcm göstəriciləri

- yenilik göstəriciləri

- baza üçün yeni

- firma üçün yeni

- təkmilləşmiş

- ixracat göstəriciləri

- marketinq innovasiyasının istifadəsilə istehsal

olunanların həcm göstəriciləri

69

Cədvəl 1.8-in ardı

İnnovasiya

fəaliyyəti nəticəsi

göstəricisi (5)

- assortimentin genişlənməsi

- satış bazarının və ya bazar payının genişlənməsi

- keyfiyyətin yaxşılaşdırılması

- məşğulluğun artırılması

- istehsalatın təkmilləşdirilməsi

Texnoloji

mübadilə göstəri-

ciləri: yeni

texnologiya alın-

ması və ötürül-

məsi prosesi (3)

- texnologiya alınması göstəriciləri

- texnologiya ötürülməsi göstəriciləri

- texnoloji mübadilə göstəricisi

İnnovasiyanın

tədqiqi və işlən-

məsi sahəsində

kooperasiya əla-

qənin intensivlik

göstəricisi (5)

- daimi kooperasiya göstəricisi

- layihə sərhədlərində kooperasiya göstəricisi

- birdəfəlik kooperasiya göstəricisi

- ölkə və regionlar üzrə kooperasiya göstəricisi

- həmkarın tipinə görə kooperasiya göstəricisi

İnnovasiyanın

informasiya mən-

bəyi göstəricisi

(3)

- informasiya daxili mənbəyi göstəricisi

- informasiyanın bazar mənbəyi göstəricisi

- informasiyanın institusional mənbəyi göstəricisi

Təhlükəsizlik

göstəricisi (2)

- formal təhlükəsizlik üsulları göstəricisi

- qeyri-formal təhlükəsizlik üsulları göstəricisi

İnnovasiya fəaliy-

yətinə maneçilik

törədən amillər

(2)

- iqtisadi amillər göstəricisi

- daxili amillər göstəricisi

Təşkilati innov.

göstəricisi (1)

Marketinq

innov.göstəricisi

(1)

Ümumi təşkilati-

iqtisadi göstəricilər

(4)

- məhsul, iş, xidmətlərin həyat dövrü

- əsas satış bazarları

- əsas kapitala investisiya

- işçilərin orta sayı

70

Oslo rəhbərliyi, Rusiya və MDB dövlətlərinin təcrübəsi,

Azərbaycanda statistikanın imkanları nəzərə alınaraq Azərbay-

canın innovasiya inkişafını xarakterizə edən indikatorlar sis-

temi işlənmişdir (cədvəl 1.9). Bu indikatorlar elə seçilib ki,

həm dünya təcrübəsində qəbul edilmiş innovasiya inkişaf

indikatorlarına uyğun gəlir, həm də Azərbaycanda innovasiya

inkişafını qiymətləndirməyə imkan verir.

Azərbaycanda MİS-i qiymətləndirmək üçün təklif edilən

strukturun təhlili və indikatorlar yığımı verilən indikatorların

innovasiya inkişafı beynəlxalq indikatorlar sisteminin bir

hissəsi olduğunu əks etdirir.

Dövlətin innovasiya inkişafı regionların innovasiya fəaliy-

yətinin məcmusudur. İndikatorlar sistemi sosial-iqtisadi

inkişafın aspektlərindən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, innova-

siya-sabit inkişaf indikatorlar sistemi çoxsəviyyəli blok prinsipi

ilə qurula bilər. (şəkil 1.13) Bu indikatorlar sistemi 3 əsas

altsistemlə təyin edilir. İnnovasiya inkişaf indikatorlar blokuna

2 qrup indikatorlar daxildir: dövlət statistikası tərəfindən müəy-

yən edilən indikatorlar qrupu və digər mənbələrdən müəyyən

edilən indikatorlar qrupu.

Təklif olunan regionunun innovasiya-sabit inkişaf indika-

torlar sisteminin digər indikatorlar sistemi ilə müqayisəsindən

belə nəticəyə gəlmək olar ki, indikatorlar sisteminin struktu-

runun dəqiqləşməsi və onların ölçülməsi metodikası hələ öyrə-

nilməli və genişləndirilməlidir.

71

Cədvəl 1.9

İnnovasiya inkişaf indikatorları

İnnovasiya inkişaf indikatoru (15)

İqtisadi

indikator (1)

- əhalinin bir nəfərinə düşən ÜDM-in məbləği, min

manat

Maliyyə

ehtiyatları

(2)

- ölkədə ETTKİ çəkilən xərclərin ÜDM-də payı, %

- sahibkarlıq sektorunda ETTKİ-yə çəkilən xərclərin

ÜDM-də payı, %

- digər sektorlarda ETTKİ-yə çəkilən xərclərin ÜDM-də

payı, %

ETTKİ-də

insan ehti-

yatları

indikatoru

(3)

- hər 10 min nəfərə düşən ETTKİ-də məşğul olan

tədqiqatçıların sayı

- iqtisadi aktiv əhalinin hər 10 min nəfərinə düşən

sahibkarlıq sektorunda ETTKİ-də məşğul tədqiqatçıların

sayı

- iqtisadi aktiv əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən

ETTKİ-də çalışan 25-34 yaşlı, elmi dərəcəsi olanların

sayı

ETTKİ

nəticələri

indikatoru

(3)

- nəşr aktivliyini əks etdirən hər 1000 nəfərə düşən elmi

əsərlərin sayı

- elmi-istehsalat əlaqəsini xarakterizə edən, sahibkarlıq

sektorunda ərzaq və texnoloji innovasiya ilə məşğul

firmaların payı, %

- ölkə əhalisinin hər 1000 nəfərinə düşən beynəlxalq

patentlərin sayı

Elmlə

istehsalat

əlaqəsi

indikatorları

(3)

- sahibkarlıq sektoru tərəfindən maliyyələşən dövlət

elmi sektorunda yerinə yetirilən ETTKİ-lərin ÜDM-də

payı, %

- sahibkarlıq sektoru tərəfindən maliyyələşən, AMEA

və ali təhsil ocaqlarında yerinə yetirilən ETTKİ-lərin

ÜDM-də payı, %

Beynəlxalq

əməkdaşlıq

indikatoru (1)

- yerli alimlərin beynəlxalq aləmlə əlaqəsini göstərən,

xarici həmmüəlliflərlə yazılan elmi işlərin ümumi elmi

işlərdə payı, %

Sahibkarlıq

mühiti indi-

katoru (2)

- əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən kiçik sahibkarlıq

subyektlərinin sayı

- vençur investisiyasının ÜDM-in ümumi həcmindəki

payı, %

72

Şəkil 1.13. Regionun innovasiya–sabit inkişaf indikatorları sisteminin strukturu

Sabit inkişaf

indikatorları

Dövlət

statistika

indikatorları

- elm və

innovasiya

- istehsalat və

innovasiya

- təhsil

Digər mən-

bə indika-

torları

- innovasiya

potensialı

- investisiya

aktivliyi

Dövlət statistika

mənbəyi

indikatorları

- ekoloji

- sosial

- demokratik

- ətraf mühit

- əhali

- həyat səviyyəsi

- səhiyyə

Regionlar

üzrə indi-

katorlar

- ətraf

mühit

- əhali

- həyat

səviyyəsi

- səhiyyə

Regionun innovasiya-sabit

inkişaf indikatorlar sistemi

İnnovasiya inkişafı

indikatorları

İqtisadi inkişaf

indikatorları

Dövlət

statistikası

indikatorları

- ÜDM

- milli

sərvətlər

- investisiyalar

Digər mənbə

indikatorları

- iqtisadi

inkişaf

reytinqi

- investisiya

cəlb ediciliyi

73

FƏSİL 2. İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİNİN

İNFORMASİYA-ANALİTİK TƏMİNATI

2.1. İnnovasiya iqtisadiyyatında informasiya

sistemlərinin xüsusiyyətləri

Müasir şəraitdə istehsalın maddi bazasının inkişafının

müvəffəqiyyətləri getdikcə daha çox informasiya mühitinin

keyfiyyətindən, cəmiyyətin istehsal güclərinin intellektləşdirmə

dərəcəsindən asılı olur. İnformasiya mühitinin inkişaf səviyyəsi

ictimai münasibətlərin xüsusi növünün - informasiya növünün

strukturunu müəyyən edir [63]. Alimlərin, konstruktorların,

menecerlərin (həm istehsal, həm də məhsulun reallaşdırılması

sahələrində) və nəhayət, mal və xidmət istehlakçılarının imkan-

larının, maraqlarının və səylərinin məqsədyönlü birləşməsinin

təminatı nəzərdə tutulur.

Dövlət bazar iqtisadiyyatı şəraitində mərkəzləşdirilmiş

elmi-texniki informasiya orqanlarının maddi-texniki bazasını

müasir səviyyədə dəstəkləyə və inkişaf etdirə bilmir.

İnformasiya ehtiyatları bazarının yaranması yeni rəqabət

qabiliyyətli məhsula keçid məsələlərinin həlli üçün informa-

siyanın əldə edilməsinə çəkilən xərclərin kəskin artması faktını

daha aydın şəkildə göstərir. Eyni zamanda, informasiyanın

dəyişikliklər proseslərini müəyyən edən ictimai təcrübə sferası

sürətlə genişlənir və sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə

çalışan əhalinin məşğulluğunun əsas sferası olur, ictimai

təcrübənin başqa növlərinin simasını müəyyən edir, sosial

münasibətlərin, vətəndaşların fərdi və kollektiv fəaliyyətinin

yeni modellərini formalaşdırır.

74

Xarici mütəxəssislər dəyərin əsas fondlara (torpaq, tikililər,

avadanlıq) düşən, hasilat və sənaye şirkətlərinin ümumi bazar

qiyməti ilə bağlı hissəsinin sabit azalma tendensiyanı təsbit

etmişlər. Bu hissə 80-ci illərin əvvəllərində ABŞ üçün 62,3%

təşkil etdiyi halda, 90-cı illərin əvvəllərində artıq yalnız 37,9%

təşkil edirdi [42]. Bu sübut edir ki, bu gün investisiyaların hətta

ənənəvi sənaye sahələrinə qoyulması riski investisiya prosesinə

cəlb edilmiş əsas fondların həcmindən daha çox informasiya

komponentindən asılıdır.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində innovasiya

prosesləri iki qarşılıqlı əlaqəli fundamental amilə söykənirdi.

Birinci amil - sənayenin və elmi-texniki inkişafın yüksək

səviyyəsi, biliklərin təmərküzləşməsi və müasir cəmiyyətin

fəaliyyətində əqli tərkibin və informasiya təminatının əhəmiy-

yətinin və dəyərinin kəskin artması.

İkinci amil - əmək məhsuldarlığının və sənaye tipli iqtisa-

diyyatın inkişafı nəticəsində maddi istehsal sferasının ümumi

səmərəliliyinin nail olunmuş, müvafiq olaraq cəmiyyətin əsas

maddi tələbatlarının yüksək səviyyədə ödənilməsini təmin edən

yüksək səviyyəsidir. Nəticədə yeni iqtisadiyyat insan və kapital

ehtiyatlarını infrastrukturun müxtəlif sektorlarına, xidmət

sferalarına və qeyri-maddi məhsul istehsalı sferasının sürətlə

genişlənməsinə yenidən istiqamətləndirməyi bacardı.

Başqa sözlərlə, iqtisadiyyatın sənaye tipinin inkişafı, bir

tərəfdən, qeyri-maddi məhsul istehsalının genişləndirilməsi

əsasında yüksək texnologiyalar tələb edən iqtisadiyyatın infor-

masiya məzmununun anlanmasına həssas mühiti formalaşdırdı,

digər tərəfdən isə bunun üçün heç də az əhəmiyyətli olmayan

75

zəruri elmi-texniki və iqtisadi-maliyyə zəmini, həmçinin

kapital qoyuluşunun yeni formalarını yaratdı.

İnnovasiya sferasına məqsədyönlü dövlət dəstəyi,

qanunvericiliyin və tənzimləmə siyasətini təkmilləşdirilməsi,

iqtisadi inkişafın strateji prioritetlərinin ənənəvi sənaye

sahələrindən əqli istehsal sferasına istiqamətlənməsi həyata

keçirilmədən elmi-texnoloji sferanın kommersiyalaşdırılması

və qeyri-maddi məhsul istehsalı sferasında iqtisadi artıma nail

olunması, təcrübədə müvafiq bazar mexanizmlərinin işlənib-

hazırlanması və reallaşdırılması qeyri-mümkündür.

Bütövlükdə söhbət dövlətin qeyri-maddi məhsul istehsalı

sferasına əsas sənaye sahələrinin yalnız "müşayiətçisi" kimi

baxması münasibətinin dəyişməsindən və ehtiyatların deyil,

son məhsulun ixrac səviyyəsinin artımı üçün bu sferanın stra-

teji əhəmiyyətinin daha dərin anlamının formalaşdırılmasından

gedir. Bu sferada islahatlara, əqli məhsullar bazarının və əqli

potensial bazarının bütün komponentlərinin formalaşması və

inkişafına, elmi-texnoloji şirkətlərinin fəaliyyətinin kommersi-

yalaşdırılması və müvafiq infrastrukturun inkişaf proseslərinə

dəstək sisteminin yaradılması üçün dövlətin fəal təsirləri

lazımdır.

Avropa Birliyinin İnnovasiya proqramından göründüyü

kimi, dövlət iqtisadiyyatının innovasiya inkişaf strategiyasının

reallaşdırılması tələb edir ki, "texnologiyaların sərbəst dövriy-

yəsi, malların sərbəst dövriyyəsi ilə eyni şəkildə əhəmiyyətli

olsun". Ancaq bu bəyannamənin reallaşdırması hətta Avropa

Birliyi üçün böyük çətinliklər yaradır. Bu onunla bağlıdır ki,

tarifləri ləğv etmək, standartları unifikasiya etmək olar, inno-

vasiyalar isə, məlum olduğu kimi, bilikləri bölüşmək qabiliy-

76

yətindən yüksək dərəcədə asılıdır. Bu, müəssisə və ya firma

daxilində kifayət qədər mürəkkəb prosesdir, müxtəlif sənaye

sahələrinin, xüsusilə, müxtəlif ölkələrin təmsilçiləri tərəfdaş

olduqda isə daha mürəkkəb prosesdir.

Öz-özlüyündə elmi araşdırmalar və işləmələr tərəqqiyə,

inkişafa gətirib çıxara bilmir. ABŞ və ya Yaponiya ilə müqa-

yisədə Avropa həm baza, həm də tətbiqi tədqiqatların sayına

görə lider olaraq qalır. Amma o, eyni zamanda, hər iki rəqibi

ilə müqayisədə, bazar məhsullarının işlənməsinə gəlirinin daha

az hissəsini xərcləyir və daha az patent qeydə alır. Nəticədə

dünya kontekstində Avropaya zəif innovasiya mühiti kimi

baxırlar. Buna də görə zəruri texnologiyaların novatorlara

verilməsi, idarəetmə layihələrində və innovasiya layihələri

iştirakçılarının əqli mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsinin təmi-

natında kömək göstərilməsi yolu ilə innovasiya proseslərinin

dəstəyinə istiqamətləndirilmiş Avropa Birliyinin İnnovasiya

proqramı qəbul edilmişdir.

Amerika Birləşmiş Ştatları kimi böyük ölkələr həm

innovasiyaların daxili istifadəsindən, həm də onların dünya

bazarında satışından aşkar şəkildə xeyir götürürlər. Spektrin

digər tərəfində kiçik ölkələr durur, məsələn, Skandinaviya

ölkələri dünya bazarının bir neçə seqmentində özünü böyük

oyunçular kimi tanıtmağa müvəffəq olur. Amma orta səviyyə

ölkələri çətin vəziyyətə düşə bilər, çünki onların təsərrüfat

sistemləri dar ixtisaslaşdırılmış bazarlara istiqamətlənərək

strukturlaşdırılmamışdır və eyni zamanda milli miqyasda

mürəkkəb sənaye strukturunu səmərəli dəstəkləmək üçün

kifayət qədər güclü deyillər.

Çıxış yolu - həm böyük, həm də kiçik ölkələrin imkan-

77

larının kombinasiyasını təşkil edən çoxmillətli şirkətlərin

yaradılmasıdır. Əlbəttə, orta ölkələr öz ərazisində çoxmillətli

şirkətləri yerləşdirərək, hər şeydən əvvəl xarici personalın

texniki və idarə qabiliyyətlərindən fayda əldə edir, halbuku

milli sənaye onlardan sənaye sifarişləri almaya da bilər. Ancaq

şirkətlər arasındakı əməkdaşlıq, xüsusilə firmalar oxşar texniki

ixtisaslaşdırmaya, amma müxtəlif bazarlara malik olduqda,

yenə də müsbət nəticəyə gətirir, məsələn, aviasiya və mühərrik

qayırma sahələrində. Təcrübənin göstərdiyi kimi, çoxmillətli

şirkət çərçivəsində akademik əməkdaşlıq sərfəlidir, çünki bilik-

lər axını hər iki istiqamətə hərəkət edir. Yeni bilikləri özü ilə

aparan xarici tələbələr haqqında məsələ həmişə mövcud olacaq.

Amma çoxmillətli şirkətlərdə iştirakın üstünlükləri yalnız,

ən azı üç daxilən ziddiyyətli fəaliyyət istiqamətini dəstəkləmək

zərurətini nəzərə almalı olan, balanslaşdırılmış daxili innova-

siya siyasəti zamanı yaranır:

- Rəqiblərdən irəlidə olmaq – bu, milli innovasiyaların

müvəffəqiyyətli beynəlxalq istifadəsinin əsas amilidir. Milli

liderləri dəstəkləyən və idxala mane olan dövlət siyasəti

rəqabət reallığına təbii reaksiyadır.

- Dövlət çoxmillətli şirkətlərin öz ərazisində yerləş-

dirilməsini stimullaşdırmaqla onları cəlb etməlidir.

- Şirkətlər arasında əməkdaşlığın inkişafı milli şirkətləri

dəstəkləyən, həmçinin başqa əməkdaşlıq edən qruplar

tərəfindən rəqabəti yumşaldan dövlət siyasətinə tələbat duyur.

Həm elmin, həm də yüksək texnologiyalı istehsalın inkişafı

zamanı xarici ənənələrin və təcrübənin qəbul edilməsi kimi

mürəkkəb, ağrılı və məsuliyyətli problem Azərbaycan üçün bu

gün ikinci dərəcəli problem deyil.

78

Hər cəhətdən inkişaf etmiş sosial mühitdə elm o mənada

müstəqildir ki, onun sərhədləri məqsədlərin, dəyər istiqamət-

lərinin, insanların peşəkar bacarıqlarının xüsusi şəkildə təşkil

edilmiş xüsusiyyətləri ilə verilmişdir. Elmin xüsusi institut

kimi mövcudluğu - bütün cəmiyyətin sosial və mədəni inkişaf

göstəricisidir. Dövlətin sivil inkişafı şəraitində elm, bir növ,

"nail olunmuşlardan" inkişaf edir.

Prinsipial yeni sosial, iqtisadi, siyasi, mədəni şəraitin

formalaşdırılması zərurəti yalnız onda açıq meydana çıxır ki,

elm faydalı "idxal" predmeti kimi qəbul edilir.

Müasir Avropa mədəniyyətində "elm" yalnız eksperimental

fəaliyyət nümunələrilə, tədris kursları və ümumiləşdirici

monoqrafiyalar şəklində təqdim edilmir, həm də çoxsaylı

qaydalar şəklində - metodoloji normalar və təlimatlar şəklində

təqdim edilir. Bütün sadalanan fenomenlər, sanki, kontinental

və dövlət sərhədlərinə malik deyil. Və, bununla belə, vahid

elmi-texnoloji məkanın təşkili cəhdləri və daha ətraflı

müzakirəsi zamanı gizli, amma kifayət qədər dəqiq və çox vaxt

çətin keçilən sədlər aşkar olur. Görünür ki, burada alimin

yaşadığı və formalaşdığı mədəni, semiotik mühiti, gələcək peşə

seçiminin aşkar və naməlum qaydalarını (üstünlüklərini),

kitablardan və başqa informasiya mənbələrindən istifadə

ənənələrini öyrənmədən keçinmək olmaz.

Bu kontekstdə səmərəli elmi-texniki siyasətin işlənilməsi

və reallaşdırılması aşağıdakı problemlərin nəzərə alınmasını və

həllini tələb edir:

- elmin iqtibas olunmuş idxal modeli çərçivəsində

inkişafı;

- elmin özünün və maarifləndirmənin inkişafları nisbəti;

79

- milli elmin özünü qiymətləndirməsinin və ictimai

qiymətləndirilməsinin inkişaf trayektoriyalarının fərqi və

"müxtəlif vektorluluğu" (peşəkar məqsədlər, məsələlər, son

təyinatlar haqqında təsəvvürlər nəzərdə tutulur);

- elmi fəaliyyətin informasiya mühitinin tədqiqi və

optimallaşdırması.

Dövlət siyasətinin elm və texnologiyaların inkişafı sahəsin-

də məqsədinin ölkənin innovasiya inkişaf yoluna keçidi

olduğunu nəzərə alaraq deyə bilərik ki, müasir mərhələdə elmi,

elmi-texniki və innovasiya fəaliyyətinin milli informasiya

sisteminin əsas vəzifələrindən biri, seçilmiş prioritetlər əsa-

sında milli iqtisadiyyatın innovasiya inkişafının informasiya

təminatı və biliklərə əsaslanan iqtisadiyyat şəraitində ona yeni

statusun verilməsidir. Etiraf etmək lazımdır ki, innovasiya

fəaliyyəti inkişafının səviyyə və xarakteri kifayət qədər fəal

deyil. Mövcud informasiya infrastrukturu ideyanın yaran-

masından tətbiq edilməsinə və innovasiya fəaliyyətinin nəti-

cəsinin reallaşdırılmasına qədər bütün innovasiya tsiklinin

etibarlı və keyfiyyətli informasiya müşayiətini təmin etmir,

yəni tam mənası ilə innovasiya iqtisadiyyatının tələblərinə

uyğun deyil.

Beynəlxalq ictimaiyyət də həmçinin, informasiya infra-

strukturunun inkişafdan qalmasının işləmələrin kommersiyalaş-

dırılması üçün maneələr yaratdığını anlayaraq, innovasiya

proseslərinin intensivləşdirilməsində informasiyanın müəyyən-

edici rolunu vurğulayır. İnnovasiya fəaliyyətinin statistik tədqi-

qatı üzrə metodik rəhbərlik (Oslo rəhbərliyi) beynəlxalq

standartında innovasiyalarda ən vacib altı prioritetli investisiya

istiqaməti sırasına aşağıdakılar daxil edilmişdir:

80

• informasiya mübadiləsi (məlumat şəbəkələrinin inkişafı

və s.);

• innovasiyalar üçün informasiya mənbələri və innova-

siya prosesinə maneələrin üzə çıxarılması.

Beləliklə, elmi, elmi-texniki və innovasiya fəaliyyətinin

mövcud informasiya infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi, həlli

ölkədə innovasiya fəaliyyətinin aktivləşməsi üçün vacib

şərtlərdən birini yaradacaq əsas məsələlərdən biridir.

Yeni informasiya infrastrukturunda informasiya ehtiyat-

larının, texnologiyaların, proqram və linqvistik təminatın,

ekspert və əqli sistemlərin yaradılması üzrə funksional vəzi-

fələr alimlərin, mütəxəssislərin və rəhbərlərin obyektiv infor-

masiya tələbatlarının xarakteristikaları əsasında elmi, elmi-

texniki və innovasiya fəaliyyətinin real mövcud olan məsə-

lələrini nəzərə alaraq formalaşdırılmalıdır. Faktiki olaraq bu,

informasiya ehtiyatlarının yeni növlərinin, o cümlədən komp-

leks, kombinasiya olunmuş, problem-istiqamətli növlərinin

formalaşdırılmasını bildirir.

İnformasiya istehlakçıları dedikdə, informasiyanı elmi və

ya praktiki işdə, həmçinin innovasiya prosesləri üçün alan və

ya istifadə edən şəxslər və ya kollektivlər anlaşılırlar. Baş-

lanğıc mərhələdə istehlakçı profilinin aşağıdakı bəndlər üzrə

qurulması təklif edilir: istehlakçı qrupları – say – ödəmə qabi-

liyyəti – qarşılıqlı təsirin mümkün formaları – informasiyanın

verilməsinə sorğuların ən ehtimal edilən formaları.

Yeni informasiya infrastrukturunun informasiya ehtiyat-

larının tərkib və strukturu və bu ehtiyatları istehsal edən

təşkilatların tərkibi tam mənası ilə innovasiya prosesinin

iştirakçılarından və onların informasiya tələbatlarından asılıdır.

81

Məhz onlar və onların tələbatları informasiya ehtiyatlarının

əsas növlərini, elmi informasiya sistemləri tərəfindən təqdim

edilən informasiya xidmətlərinin əsas növlərini müəyyən edir.

Bir halda ki, informasiya fəaliyyəti istehlakçıların iş

məkanından asılı olmayaraq onların yaradıcılıq fəaliyyətinin

bütün forma və istiqamətlərinin intensivləşdirməsinə kömək

edir, innovasiya tsiklinin bütün mərhələlərində praktik olaraq

ictimai istehsalda məşğul olan bütün mütəxəssis qrupları infor-

masiya sisteminin istifadəçiləri kimi çıxış edir. Müxtəlif

sahələrdə innovasiya fəaliyyətinin məqsədləri üçün istehlak

bazarını aşağıdakı kateqoriyalar üzrə strukturlaşdırmaq məqsə-

dəuyğundur:

1. dövlət hakimiyyəti aparatı;

2. elmi-maarifləndirici mühit;

3. sənaye və biznes;

4. informasiya strukturları;

5. xarici istehlakçılar.

Kəmiyyət qiymətləndirmələrini, müəyyən dərəcədə, müx-

təlif növ məlumat kitabçalarında təqdim edilmiş verilənlərin

təhlili əsasında əldə etmək olar.

İnformasiyanın istehlakçılara təqdim edilməsinin aşağıdakı

əsas formalarını qeyd etmək olar:

• Xəbərlər bülleteni – elmi-informasiya və analitik

mərkəzlər tərəfindən yaradılır və yayılır;

• Arayış - konkret suala cavabdır (məsələn: müəyyən

istiqamət üzrə konfranslar, müəyyən istiqamət üzrə dövrü

nəşrlərin siyahısı; məhsul və xidmət istehsalçıları və s.);

• Analitik icmal;

• İnformasiya icmalı;

82

• Referativ icmal;

• Biblioqrafik icmal;

• Qısa məlumat;

• Proqnoz informasiyası;

• Nəşrlərin və ya onlardan məqalələrin toplusu;

• Digər informasiya ehtiyatları.

Lazım olan məlumatlar həm baza və verilənlər bank-

larından, həm də ənənəvi çap mənbələrindən alına bilər.

Təqdim etmə forması istehlakçının arzusuna uyğun olaraq

ənənəvi (kağızda) və ya elektron formada ola bilər.

İstehlakçılar və informasiya ehtiyatların təchizatçıları

arasında qarşılıqlı fəaliyyət forması aşağıdakılar ola bilər:

- kommersiya;

- əməkdaşlıq (informasiya mübadiləsi, birgə tədbirlərin

keçirilməsi və s.);

- dövlət sifarişi şəklində;

- qeyri-kommersiya (məsələn, işlərin başlanğıc mərhə-

ləsində – elmi-informasiya və analitik mərkəzlər üçün onların

funksiyalarının reklam bülletenlərinin pulsuz yayılması).

Beləliklə, innovasiya prosesinin bütün iştirakçıları infor-

masiya məhsullarının və innovasiya istiqamətli xidmətlərin

istehlakçısıdır: qanunverici orqanlar, respublika, regional və

idarə səviyyəli icra orqanları, elm və təhsil təşkilatları, istehsal-

texnoloji infrastruktur subyektləri, informasiya və maliyyə

infrastrukturu təşkilatları, biznes və sənaye nümayəndələri,

innovasiyaları hüquqi dəstəkləyən təşkilatlar. Müxtəlif dərəcəli

mütəxəssislərin tələbatları fərqlidir. Müxtəlif təşkilatlarda

lazımlı informasiyanın alınmasına maraq müxtəlifdir.

İnnovasiya sferası üçün informasiya ehtiyatlarını inno-

83

vasiya məhsuluna tələb və təklifin qarşılıqlı əlaqələrinin təmin

edilməsi məqsədilə innovasiya tsiklinin bütün mərhələləri üçün

yaratmaq lazımdır. Bu ehtiyatlar təhsil sferasının və innovasiya

prosesinin aktivləşməsi üçün Azərbaycanda yaradılan yeni

sənaye regionlarının spesifikasını nəzərə almalıdır. Beləliklə,

dövlət, regional, sahə və şirkətdaxili innovasiya proseslərini

əhatə edən innovasiya proseslərinin informasiya təminatının

birbaşa sisteminin yaradılması innovasiya fəaliyyəti inkişafının

ən vacib istiqamətidir.

İnnovasiya tsiklinin mərhələləri: ideyanın meydana gəl-

məsi; fundamental tədqiqatlar; tətbiqi tədqiqatlar; sənaye

nümunələrinin işlənib hazırlanması; məhsulun kommersiyalaş-

dırılması; seriyalı istehsal və innovasiya məhsulunun reallaş-

dırılması. Yuxarıda sadalanan mərhələlərdən hər biri müəyyən

informasiya dəstini tələb edir: elmi-texniki, patent, perspektivli

işləmələr haqqında məlumatlar, analitik-proqnoz informasiyası,

kommersiya, marketinq, statistik və tərəfdaşların maliyyə duru-

mu haqqında demoqrafik, birja və maliyyə, hüquqi məlumatlar,

rəqiblər haqqında informasiya, müxtəlif strukturların innova-

siya aktivliyi haqqında məlumatlar, potensial istehlakçılar

haqqında informasiyalar.

İnformasiya ehtiyatları vəziyyətinin son illərdə keçirilmiş

tədqiqatları göstərir ki, onlar əsasən elm və təhsil sferalarının

dəstəklənməsinə yönəldilmişdir. İnnovasiya fəaliyyəti subyekt-

ləri üçün kifayət qədər çoxsaylı ehtiyatlar mövcuddur ki,

onların bir çoxu olduqca aktualdır. Amma onlar çox zaman,

daha dəqiq desək, demək olar ki, heç vaxt innovasiya

sisteminin tələblərinə cavab vermir. Bu, tam mənası ilə

innovasiya fəaliyyəti üçün xidmətlər haqqında məlumat verən

84

bir çox saytlara da aiddir. Dövlət innovasiya siyasəti, inno-

vasiya fəaliyyətinə dövlət dəstəyinin metodları və formaları

haqqında, o cümlədən, kiçik və orta biznes, dövlət, regional,

idarə, innovasiya proqramları və layihələri haqqında, digər

dövlət, sahə və regional proqramların innovasiya tərkib

hissələri haqqında kompleks şəkildə informasiya təqdim

edilməmişdir.

Yuxarıda adı çəkilən informasiyanın əsas çatışmazlığı

ondan ibarətdir ki, praktik olaraq bu ehtiyatlar üzrə naviqasiya

yoxdur. Şəbəkədə analitik informasiya olduqca zəif və

pərakəndə şəkildə təqdim edilmişdir.

Beləliklə:

1. Mövcud ehtiyatlar həm formalaşma üsullarına görə,

həm də istehlakçılara təqdim edilmə formalarına görə dağınıq

halındadır. İnnovasiyaların təminatı üçün kompleks informa-

siyaya "vahid giriş nöqtəsi" (naviqasiya sistemi) yoxdur.

2. Dolğunluq nöqteyi-nəzərindən mövcud olan ehtiyatlar

sənaye kataloqları və təcrübə nümunələri haqqında qaydaya

salınmış məlumatlarla (məlumat bazaları formasında); yeni

işləmələr üzrə faktoqrafik məlumatlarla; rəsmi nəşrləri, müəllif

və təşkilatları əlaqələndirən məlumatlarla; tammətnli

ehtiyatlarla; texniki-iqtisadi göstəricilər haqqında obyektiv

verilənlərlə və s. ilə tamamlanmalıdır.

3. İşgüzar informasiyanın tərkibinin dəqiqləşdirilməsi və

ümumi qəbul edilmiş göstəricilər əsasında göstəricilərin

tutuşdurula bilməsi üçün onun formalaşdırılmasının təmin

edilməsi lazımdır. Bu, demoqrafik, iqtisadi və sosial infor-

masiyaya aiddir. İşgüzar informasiyanı elmi istiqamətlərin

inkişafının proqnoz qiymətləri ilə, şirkətlər və firmalar haq-

85

qında, onların işlərinin və istehsal etdikləri məhsulun

istiqamətləri haqqında məlumatlarla, əmək bazarı, xidmətlər və

s. haqqında informasiya ilə tamamlamaq lazımdır. Qeyd etmək

lazımdır ki, mövcud informasiyanın yayılması passiv xarakter

daşıyır, çünki informasiya ehtiyatlarının yayılmasının və

formalaşdırılmasının interaktiv metodlarından fəal istifadə

olunmur.

4. İnnovasiya fəaliyyətinin inteqrasiya etmiş informasiya

infrastrukturunun informasiya ehtiyatlarının tərkibində aşağı-

dakılar yoxdur:

- kitabxanaların və aparıcı informasiya mərkəzlərinin

fondlarında prioritetli istiqamətlər və böhranlı texnologiyalar

üzrə xarici dövrü nəşrlərin dolğun spektri;

- regionlarda, sahələrdə elmi və innovasiya fəaliyyətinin

vəziyyəti haqqında, elmin inkişafının prioritetli istiqamətləri

üzrə işlərin yerinə yetirilməsi və məqsədlərə nail olunması

haqqında, böhranlı texnologiyalar və çox əhəmiyyətli innova-

siya layihələri haqqında inteqrasiya etmiş və kütləvi

informasiya;

- layihələr və tərəfdaşlar haqqında, o cümlədən, mümkün

investorlar haqqında verilənlər bazası. Belə ehtiyatların yara-

dılmasına cəhdlər edilməsinə baxmayaraq, onlar da həmçinin

iri milli informasiya sisteminə inteqrasiya etməmişdir və

müvafiq olaraq, innovasiya fəaliyyətinin bütün iştirakçıları

onlardan istifadə edə bilmir;

- texniki-iqtisadi və metodiki informasiya, kiçik və orta

biznes müəssisələrinin iqtisadi işində onlara kömək etməli olan

zəruri texniki-iqtisadi normativlər;

86

- innovasiya fəaliyyəti subyektləri haqqında tam inteq-

rasiya edilmiş və sistemləşdirilmiş informasiya;

- müsabiqələr (həmçinin elmi araşdırmalara və işləmələrə

qrantlar) və iri sənaye korporasiyaları tərəfindən keçirilən

tenderlər haqqında informasiya.

Beləliklə, yeni informasiya sistemi mövcud informasiya

ehtiyatlarını sistemləşdirməli və birləşdirməli və yeni infor-

masiya ehtiyatlarını formalaşdırmalıdır.

İnformasiya tələbatının tədqiqi göstərdi ki, ölkədə innova-

siya sisteminin səmərəli inkişafı üçün qərarların qəbul

olunmasını, onların həm dövlət və regional səviyyədə icra və

qanunverici hakimiyyət orqanları tərəfindən, həm də

innovasiya fəaliyyəti subyektlərinin özü tərəfindən icrasına

nəzarət və təhlil imkanını təmin edən informasiya ehtiyatlarını

formalaşdırmaq lazımdır. Bunu nəzərə alaraq demək olar ki,

innovasiya fəaliyyətinin müasir informasiya infrastrukturunun

formalaşdırılmasının həlledici strateji istiqaməti - inteqrasiya

etmiş bölüşdürülmüş informasiya sisteminin yaradılmasıdır.

İnnovasiya fəaliyyəti subyektlərinin informasiya tələbat-

larının təhlili göstərdi ki, informasiya ehtiyatlarının aşağı-

dakıları təmin edən ən azı üç böyük blokunu yaratmaq

lazımdır: a) dövlət innovasiya siyasətinin işlənilməsi və həyata

keçirilməsi zamanı informasiya müşayiəti və qərarların qəbul

olunmasının təminatı; b) innovasiya tsiklinin bütün mərhələ-

lərində bilavasitə onun iştirakçıları tərəfindən qərarların qəbul

olunmasının informasiya təminatı və müşayiəti və innovasiya

fəaliyyətinin həyata keçirilməsi; c) innovasiya fəaliyyəti üçün

xidmətlər haqqında məlumatların təqdim edilməsi.

87

Beləliklə, ilkin baxışda innovasiya fəaliyyəti üçün

informasiya ehtiyatlarının tərkib və strukturu aşağıdakı kimi

görünə bilər:

1. İnnovasiya siyasəti.

Bu bölmənin məzmunu aşağıdakı məlumatları özündə

ehtiva etməlidir:

- elmin, elmi-texniki və innovasiya fəaliyyətinin inkişafı

sahəsində qanunverici və icra orqanlarının rəsmi sənədləri;

- dövlət və regional innovasiya proqramları, layihələri və s.;

- dövlət əhəmiyyətli ən vacib innovasiya layihələri;

- innovasiya sferasının inkişafının və elmi fəaliyyətin

nəticəliliyinin əsas məqsədli indikatorları;

- yuxarıda adı çəkilən proqramların reallaşdırılmasının

gedişi haqqında analitik materiallar;

- Azərbaycanın regionlarında innovasiya haqqında məlu-

matlar;

- regionların, sahələrin və milli iqtisadiyyat subyektlərinin

innovasiya aktivliyi indikatorları;

- elmi və innovasiya fəaliyyətinin məhsuldarlıq indi-

katorları;

- elmi və innovasiya siyasətinin, elmi-texnoloji və inno-

vasiya prioritetlərinin hazırlanması və aktuallaşdırılması üçün

lazım olan elmi proqnoz-analitik informasiya;

- dövlətə mənsub olan əqli mülkiyyət obyektlərinin

reyestri;

- dövlətin innovasiya fəaliyyətini statistik müşahidəsinin

məlumatları;

- prioritetli istiqamətlərin monitorinqinin proqnoz-analitik

materialları;

88

- digər məlumatlar.

İnformasiya sistemində həm cari, həm də retrospektiv

verilənlər təqdim edilməlidir.

2. Bilavasitə innovasiya fəaliyyəti iştirakçılarının infor-

masiya tələbatlarının təminatına yönəldilmiş informasiya. Bu

informasiya aşağıdakı verilənlər bazalarında və məlumat

banklarında yerləşdirilir:

- yeni biliklərin alınmasına istiqamətləndirilmiş proqram-

lar və fundamental tədqiqatların istiqamətləri;

- faydalı ideyaların, modellərin və effektlərin konkret

tətbiqlərinin müəyyən edilməsinə istiqamətləndirilmiş proq-

ramlar və axtarış və tətbiqi tədqiqatların istiqamətləri;

- tətbiqi elmi tədqiqatların nəticələrinin yeni məhsulların,

texnologiyaların ideyalarına çevrilməsi üzrə işləmələr, onların

laboratoriya modelləri və eksperimental nümunələri;

- patent informasiyası;

- yerli və xarici alim və mütəxəssislərin elmi, elmi-

texniki və innovasiya fəaliyyətinin dərc edilmiş nəticələri;

- elmi və elmi-texniki hesabatlar və dissertasiyalar;

- proqnoz və analitik işləmələr və digər problem-

istiqamətləndirilmiş informasiya;

- keçmiş və qarşıdakı beynəlxalq və xarici konfranslar,

simpoziumlar və digər elmi tədbirlər;

- sərgilər və yarmarkalar;

- texniki-iqtisadi, elmi-texniki informasiya standartları,

texniki reqlamentləri və ümumölkə təsnifatları (dövlət stan-

dartları və texniki şərtlər, İSO, BEK və digər beynəlxalq

standartlar);

- metroloji informasiya;

89

- innovasiya məhsulları, texnologiyaları və xidmətlərinə

qoyulan ekoloji normativlər və tələblər;

- materialların, maddələrin və s. xüsusiyyətləri haqqında

faktoqrafik informasiya;

- sənaye kataloqları;

- innovasiya sistemi üçün informasiya formalaşdıran

informasiya mərkəzləri və kitabxanaları;

- inşaat normaları və qaydaları;

- innovasiya məhsulu bazarları;

- məhsulların, xidmətlərin və s. təsnifatlaşdırıcıları, döv-

lət və iqtisadi təsnifatlaşdırıcılar;

- personaliya: "Personaliya" məlumat bazası (innovasiya

fəaliyyətinin iştirakçıları - yerli və xarici alimlər, rəhbərlər və

mütəxəssislər haqqında, xaricdəki elmi diaspora, ekspertlər

haqqında məlumatlardan ibarətdir);

- elmi-texniki ədəbiyyat (elmi-texniki ədəbiyyat üzrə

toplu elektron kataloq);

- və digər məlumat bazaları.

İnnovasiya prosesinin iştirakçıları üçün bu ehtiyatlara giriş

"vahid" nöqtədən həyata keçirilməlidir (söhbət informasiya

ehtiyatları üzrə səmərəli naviqasiya sistemindən gedir).

Bundan başqa, MİS-in informasiya infrastrukturu çərçi-

vəsində interaktiv elektron informasiya xidmətləri olmalıdır,

məsələn, dövlət satınalmalarının keçirilməsi üzrə müsabiqələri

və tenderləri elan və təşkil etməyə imkan verən elektron hər-

racların elanlarına giriş xidməti, qeyri-dövlət korporasiya-

larının və təşkilatların tender informasiyanın yerləşdirilməsi və

tenderlərinin keçirilməsi üzrə; innovasiya məhsul və texno-

logiyalarının istehlakçıları və istehsalçıları arasında, investorlar

90

və adı çəkilən məhsul və texnologiyaları işləyib hazırlayanlar

arasında, sifarişçilər və tətbiqi tədqiqatlar və ETTKİ icraçıları

arasında əlaqələr qurmağa qadir olan texnologiyalar birjası,

layihənin ehtimal edilən iştirakçıları ilə məhdudlaşdırılmayan

əməkdaşlıq xidməti (çünki başqa məqsədlər üçün tərəfdaşlar

axtaran biznes-cəmiyyətin nümayəndələri tərəfindən də istifadə

olunur, məsələn, yeni texnologiyaların kommersiya istismarı

üçün) üzrə; istifadəçi sorğularına xidmət göstərən əqli xidmət.

Şübhəsiz, göstərilən informasiya ehtiyatlarının tərkibinə

sahə informasiya strukturlarının, AMEA təşkilatlarının və ali

məktəblərin informasiya mərkəzlərinin, innovasiya prosesi

istehlakçılarının tələblərinə uyğun olan, ümumi və xüsusi

informasiya ehtiyatları daxil olmalıdır.

İnnovasiyalar üçün milli informasiya sisteminin infor-

masiya portalı elm və innovasiyalar üzrə (razılaşdırılmış

şərtlərlə) ən əhəmiyyətli xarici informasiya ehtiyatlarına girişi

təmin etməlidir, həmçinin elmi və innovasiya portallarına və

Azərbaycan, beynəlxalq və xarici təşkilatların saytlarına, xarici

elektron kitabxanalara istinadlar ehtiva etməlidir.

Belə portalda, yuxarıda adları çəkilən elmi-texniki məz-

munlu informasiya ehtiyatlarından başqa, innovasiya fəaliyyəti

iştirakçılarının informasiya tələbatlarını təmin edən başqa

informasiya da təqdim edilməlidir.

2.2. Elmi-texnoloji inkişafın informasiya təminatının

təşkilati problemləri

Çəmiyyətin informasiyalaşdırması sahəsində elmi-texniki

məlumat (ETM) sferası ilə tamamlanan informasiya siyasətinin

91

mahiyyəti, adətən aşağıdakına gətirib çıxarır [53]. Cəmiyyət,

hər gün yeni biliklər istehsal edərək, onların rasional istifadəsi

problemi ilə toqquşdu. Yeni biliklərin dağılmasının və itmə-

sinin proqressiv şəkildə artması, işləmələrin və tədqiqatların

faydasız şəkildə tirajlanması baş verir. Buna görə də elm,

istehsal və təhsil arasında informasiya əlaqələrini təmin edəcək

xüsusi biliklərin təşkili sistemlərinin yaradılması bu gün

prinsipial olaraq vacib ictimai problemdir.

Bu problemin müvəffəqiyyətli həllinin ilkin şərtləri

aşağıdakılardır:

- ixtisaslaşdırılmış elmi-texniki informasiya xidmətlə-

rinin milli şəbəkəsinin inkişafının planlaşdırılması;

- elmi-texniki informasiyanın inkişafı sahəsində əsas

sistemlərin və layihələrin dövlət maliyyələşdirilməsi;

- informasiya məhsulu və xidmətlərinin dəyərinin

azaldılması üzrə tədbirlər;

- ixtisaslaşdırılmış informasiya təşkilatlarının fəaliyyə-

tinin əlaqələndirilməsi.

ETM sahəsində ictimai əhəmiyyətli layihələrin maliyyələş-

dirməsinə və alınmış nəticələrin səmərəliliyinin qiymətləndi-

rilməsinə iqtisadi yanaşma informasiya siyasətinin vacib ele-

menti olmalıdır. Şübhəsiz ki, ETM institutlarının və mərkəz-

lərinin cari xərcləri, bir qayda olaraq, informasiya məhsulunun

və xidmətlərinin reallaşdırılmasından daxil olmaların hesabına

ödənməlidir. Büdcə təşkilatları deyil, ETM milli sisteminin

innovasiya inkişafının baza məsələlərini dəstəkləməlidir, bura

aiddir:

- Azərbaycanda geniş istifadə üçün nəzərdə tutulmuş

verilənlər baza və banklarının yaradılması;

92

- elmi-texniki ədəbiyyatın və sənədlərin regional

fondlarının komplektləşdirilməsi və modifikasiyası;

- dövlət idarəetmə orqanları üçün analitik informasiya və

proqnoz materiallarının hazırlanması.

ETM institutları və mərkəzləri üçün güzəştli vergi rejimi

tətbiq etmək, imkan daxilində onları müxtəlif rüsumlardan və

yığımlardan azad etmək məqsədəuyğundur. Bu halda azad

olmuş vəsaitləri informasiya emalı sistemlərinin inkişafına və

bu təşkilatların maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə

istiqamətlənmək lazımdır. Yeni biliklərdən istifadənin stimul-

laşdırılması və onların alınmasına çəkilən xərclərin ixtisarı

üçün yerli ETM sistemindən informasiya materialları əldə edən

müəssisələri və təşkilatları stimullaşdıran vergi güzəştləri təyin

etmək məqsədəuyğundur.

Bazar iqtisadiyyatı "tədqiqat – işləmə - istehsal - satış -

istismar" tsiklinin bütün mərhələlərində innovasiya prosesləri

iştirakçılarının arasında horizontal informasiya əlaqələrini

aktivləşdirir. Bu zaman elmi və texniki informasiyaya tələbatla

birlikdə iqtisadi, konyunktur, statistik, sosial-demoqrafik və

ekoloji informasiyaya tələbat artır.

Məhz bu vəziyyət ilk növbədə dünya səviyyəsində istehlak

xüsusiyyətlərinə malik olan yerli elmtutumlu məhsulun işlənib

hazırlanması və buraxılışı üzrə mütəxəssislərin informasiya

təminatına istiqamətlənmiş informasiya massivlərinin struktu-

runun planlaşdırılması zamanı nəzərə alınmalıdır. Elmi

tədqiqatların nəticələrinin, texnologiyaların və yeni texniki

məmulatların rəqabət qabiliyyətliliyi ölkənin iqtisadi tərəq-

qisini müəyyən edən amil olmalıdır.

93

Şübhəsiz ki, müasir ETM sisteminin təşəkkülündə ən

mühüm rol ölkənin elmi-texniki inkişafını idarəetmə orqan-

larına məxsusdur. Elmi-texniki (ET) inkişafa informasiya dəs-

təyi sisteminin radikal dəyişikliklərinin prinsipial istiqamətləri

aşağıdakılardır:

- bazar münasibətlərinin aktivləşməsini və regionların

müstəqilliyinin artmasını nəzərə alaraq ET inkişafın prioritetli

istiqamətlərinin müəyyən edilməsi sahəsində elmi-texniki

fəaliyyətin dövlət-ictimai nizamlanması mexanizminin bütün

bölmələrinin artan rolu və məsuliyyəti;

- elmi-texniki cəmiyyətin idarəetmə qərarları layihə-

lərinin hazırlanmasına, əsaslandırılmasına və ekspertizasına

geniş cəlb edilməsi;

- sosial-iqtisadi inkişaf məsələləri üzrə qərarların hazır-

lanması, əsaslandırılması və qəbulu sahəsində alimlərin, mütə-

xəssislərin və dövlət aparatı işçilərinin fəaliyyətinin peşə-

karlaşdırılması;

- informasiya əlaqələrinin xarakter və istiqamətlərinin

dəyişməsi, yeni informasiya mənbələrinin aktuallaşdırılması;

- elmin və elmi xidmətlərin göstərilməsinin təşkilində

dəyişikliklər, müqavilə əsasında maliyyələşdirilən kompleks

məqsədli layihələrin yerinə yetirilməsi üçün yüksək ixtisaslı

problem yönümlü mütəxəssis kollektivlərinin formalaşdırılması

üçün real imkanların yaranması.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, ET inkişaf sahəsində qəbul

edilən qərarların səmərəliliyinin artırılmasının mühüm aləti

innovasiya proseslərinin əsas amillərinin və xarakteristika-

larının informasiya-analitik monitorinqidir. Bu halda ilk

növbədə ümumdövlət miqyasında innovasiya fəaliyyətini

94

xarakterizə edən amillər nəzərə alınmalıdır, məhz: ET

inkişafınaa ictimai tələbat, ET inkişafın inkişaf məqsədləri və

strategiyası (elmi, texniki və sənaye potensiallarının inkişaf

dinamikası, beynəlxalq elmi-texniki əlaqələr və s.). Bu növ

monitorinq tələb edilən informasiya bazisinin yaradılması üçün

son dərəcə zəruridir, lakin ET inkişaf problemlərinin, onun

meylləri və qanunauyğunluqlarının təhlilində və qiymətlən-

dirilməsində ixtisaslaşan peşəkarlar - problem analitikləri cəlb

edilmədən həyata keçirilə bilməz.

ET inkişaf sahəsində idarəetmənin informasiya təminatının

səmərəliliyi analitik informasiya xidmətləri qarşısında məsə-

lənin düzgün qoyulmasından çox asılıdır. ET inkişaf məka-

nında idarəetmənin informasiya təminatının əsas funksional

istiqamətlərini aşağıdakı qaydada qısaca və dürüst ifadə etmək

olar:

- elmi-texniki fəaliyyətin proqnozlaşdırılması, təhlili və

ekspertizası;

- innovasiya proseslərinin əsas amillərinin və xarakte-

ristikalarının informasiya-analitik monitorinqi;

- ixtisaslaşdırılmış (problem istiqamətli) məlumat baza-

larının formalaşması.

ETİ sisteminin elmi-texniki fəaliyyətin proqnozlaş-

dırılması, təhlili və ekspertizası sahəsində əsas vəzifəsi dövlət

elmi-texniki siyasətinin prioritetlərinin seçilməsi və onun

reallaşdırması mexanizmlərinin müəyyən edilməsi zamanı

dövlət idarəetmə orqanlarının keyfiyyətli informasiya ilə təmin

edilməsidir. Bu məsələnin müvəffəqiyyətli icrası aşağıdakıları

nəzərdə tutur:

95

- dünyada elmin və texnikanın inkişafının əsas istiqa-

mətləri üzrə proqnoz materialların yığılması və sistem-

ləşdirilməsini, xalq təsərrüfatı kompleksinin dünya iqtisadiy-

yatına inteqrasiyasının perspektivlərini nəzərə alaraq proqnoz-

ların nəticələrinin yerli imkanlara və tələbatlara uyğun-

laşdırılması;

- dövlət elmi-texniki siyasətinin prioritetlərinin seçilmə-

sinə dair əsaslandırmalar və tövsiyə xarakterli analitik infor-

masiyanın hazırlanması;

- əsas məqsədin xülasəsindən, əsas işlərin siyahısının

müəyyən edilməsindən və proqramın strukturundan başlamış

alınmış nəticələrin praktiki istifadəsinin müşayiətinə qədər

dövlət elmi-texniki proqramlarının formalaşdırılmasının və

reallaşdırılmasının bütün mərhələlərində idarəetmə qərarlarının

əsaslandırılması proseslərinə informasiya dəstəyi;

- dövlətin elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsinə müxtə-

lif təsir mexanizmlərinin səmərəliliyinin təhlili, dünya təcrü-

bəsini nəzərə almaqla onların istifadəsi üçün təkliflərin

hazırlanması.

Burada əks əlaqə idarəetmə prinsipini həyata keçirmək

üçün ET inkişafın ayrı-ayrı istiqamətləri üzrə fəaliyyət nəti-

cələrini analitik materiallar şəklində ETİ orqanlarına vermək

lazımdır. Bu materiallarda sosial və peşəkar qrupların maraq-

ları, regional və ümumdövlət maraqları nəzərə alınaraq döv-

lətin elmi-texniki siyasətinin prioritetləri və onun reallaşdı-

rılması mexanizmləri təklif edilir və əsaslandırılır.

İnnovasiya proseslərinin əsas amillərinin və xarakteristika-

larının informasiya-analitik monitorinqinin əsas vəzifəsi dövlət

elmi-texniki siyasətinin işlənib hazırlanması və həyata

96

keçirilməsi üçün etibarlı və mötəbər informasiya bazisinin

yaradılmasıdır. Bu vəzifənin müvəffəqiyyətli icrası üçün

aşağıdakılar lazımdır:

- ET inkişaf istiqamətlərindən hər biri üzrə maraq və

tələbatın strukturunu və dinamikasını aydınlaşdırmaq üçün mə-

lumatları toplamaq və sistemləşdirmək;

- dövlət elmi-texniki proqramlarının ehtiyarlarla təminatı

və reallaşdırması səmərəliliyinin müasir kəmiyyət qiymət-

ləndirilməsi üsullarını işləyib hazırlamaq və istifadə etmək;

- proqramın məqsədlərinə nail olmanın alternativ üsul-

larını ifadə etmək və onların müqayisəsini aparmaq;

- proqramın məqsədlərinə nail olunmasının nəticələrini,

istehlakçıların alınmış nəticələrlə təmin olunma dərəcəsini,

ekologiya, sosiologiya və demoqrafiya nöqteyi-nəzərindən

nəticələrin əhəmiyyətini və ziddiyyətsizliyini təhlil etmək;

- elmi-texniki potensialın vəziyyətinin, elmi-texniki fəa-

liyyət statistikalarının, elmi-texniki fəaliyyət xərclərinin səmə-

rəlilik göstəricilər sistemini formalaşdırmaq və təkmil-

ləşdirmək;

- yerli elmi-texniki potensialın beynəlxalq səviyyədə

rolunun qiymətləndirilməsi üzrə analitik materiallar hazır-

lamaq.

ET inkişafın müəyyən istiqaməti üzrə monitorinq nəticə-

sində ET inkişafın maraqlarının və tələbatının strukturu, konk-

ret proqramların gedişi və icrasının nəticələri, elmi-texniki

fəaliyyətə çəkilən xərclərin növləri və həcmləri, yerli elmi-

texniki potensialın vəziyyəti haqqında sistemləşdirilmiş infor-

masiyanı özündə əks etdirən analitik materiallar meydana

çıxmalıdır.

97

İxtisaslaşdırılmış (problem istiqamətli) məlumat bazala-

rının yaradılmasının əsas vəzifəsi - informasiya texnologiya-

larını reallaşdırmaq və elmi-texniki fəaliyyətin proqnozlaşdırıl-

ması, təhlili və ekspertizasının informasiya xidmətlərini instru-

mental vasitələrlə təmin etmək üçün analitik, metodik və proq-

ram-texniki instrumentari işləyib hazırlamaqdır. Nəzərdə tutu-

lur ki, məlumat bazalarını təşkil edən ən vacib operativ in-

formasiya mənbəyi innovasiya proseslərinin əsas amil və

xarakteristikalarının informasiya-analitik monitorinqinin veri-

lənləridir.

Bu vəzifənin müvəffəqiyyətli icrası üçün aşağıdakılar

lazımdır:

- iqtisadiyyatda və siyasi sferada yeni münasibətlər şərai-

tində informasiya mənbələrinə və kommunikasiyalarına tələb-

ləri ciddi şəkildə ifadə etmək;

- analitik fəaliyyətdə istifadəyə istiqamətlənmiş məlumat-

axtarış sistemlərinin işlənib hazırlanması da daxil olmaqla

verilənlər bazalarının və banklarının lokal şəbəkələrinin yara-

dılmasını və fəaliyyətinin dəstəklənməsini təmin etmək;

- ET inkişafın dövlət-ictimai nizamlanması sferasında

qərarların əsaslandırılması və qəbul olunması üçün zəruri

informasiyanı özündə əks etdirən dövlət ETİ sisteminin və

digər sistemlərin orqanları ilə təsdiq edilmiş reqlament

əsasında daim qarşılıqlı fəaliyyətdə olmaq.

Bu məsələnin həlli müvafiq problemlər üzrə faktoqrafik

informasiya massivlərinin yaradılmasını, elmi-texniki fəaliy-

yətin proqnozlaşdırmasının, təhlilinin və ekspertizasının

informasiya xidmətlərinin onlara müraciətini, həmçinin maraqlı

istehlakçıların geniş əhatəsi üçün innovasiya proseslərinin əsas

98

amillərinin və xarakteristikalarının informasiya-analitik moni-

torinqini təmin etməlidir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ET inkişafı idarəetmənin

informasiya təminatının təşkilati strukturu yalnız o halda səmə-

rəli ola bilər ki, onun özü bazara məxsus fəaliyyət formalarına

və azad sahibkarlığa əsaslansın.

Əgər elmdə institut deyil, müqavilə üzrə işləyən tədqiqat

kollektivi əsas bənddirsə, dövlət idarəetmə orqanlarını zəruri

informasiya ilə kiçik dövlət təşkilatları (müəssisələri) - dövlət

informasiya təhlili mərkəzləri təmin etməlidir. Onların fəaliy-

yəti informasiya təchizatçılarının və sifarişçilərinin iqtisadi və

peşəkar maraqlarının yekdilliyi əsasında qurulmalıdır.

Belə informasiya təhlili mərkəzlərinin formalaşdırılması

zamanı inhisarçılıqdan və istehlakçı maraqlarına laqeydlikdən

qaçmaq vacibdir, əsas prinsiplər səmimiyyət, rəqabət və tam

təsərrüfat hesabı olmalıdır.

İnformasiya təhlili mərkəzlərinin fəaliyyəti elmi-texniki

ictimaiyyətin innovasiya fəaliyyəti sferasında məşğul olan

dövlət və kommersiya strukturları ilə məhsuldar əməkdaşlığına

yardım etməlidir və bu fəaliyyəti stimullaşdırmalıdır.

2.3. Müasir şəraitdə informasiya təminatının təşkilatı-

funksional strukturu

Müasir informasiya kommunikasiyaları əsasən böyük

informasiya massivlərini emal etməyə və istifadəçilərin geniş

kütləsinin informasiyaya girişini təmin etməyə imkan verən

sistemlər şəklində inkişaf edir. Müxtəlif ölkələrdə bu proseslər

99

müxtəlif sistemlərlə təşkil edilsə də informasiya sistemləri bəzi

ümumi əlamətlərlə qurulur. [60]

Dünyanın iri informasiya mərkəzlərinin iş təcrübəsi

göstərir ki, onların fəaliyyətinin əsası ümumi kataloqların

yaradılmasından ibarətdir. Demək olar ki, bütün elektron

kataloqlar standart protokollar üzrə yaradılır. Ümumi kataloq

iki əsas informasiya vahidini özündə əks etdirir: sənədin

biblioqrafik təsviri və onun sahibinin ünvanı.

Ümumi kataloqların yaradılmasından sonra növbəti addım

iki hissədən ibarət korporativ informasiya sistemlərinin yara-

dılmasıdır: informasiya ehtiyatlarının və korporativ şəbəkələrin

təsnifat sistemləri [23]. Korporativ informasiya sistemlərinin

fəaliyyətinin əsas məqsədi aşağıdakılardır:

- ilkin informasiya mənbələrinin analitik-sintetik emalına

xərclərin azaldılması;

- elektron kataloqların və məlumat bazalarının infor-

masiya və linqvistik uyğunluğunun təminatı;

- informasiya cəmiyyətinin tələblərinə adekvat infor-

masiya məkanının yaradılması;

- istifadəçilərin dolğun informasiya ilə təminatı.

Dünyanın aparıcı ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, informa-

siya insan cəmiyyətinin ən əhəmiyyətli ehtiyatlarından biridir

və strateji ehtiyatdur. İnnovasiya inkişafı üçün bu strateji ehti-

yatun saxlanması, inkişafı və səmərəli istifadəsi təxirəsalınmaz

məsələlərdən biridir [76]. Eyni zamanda artıq yığılmış infor-

masiya həcmlərinin çox böyük olması, ona unifikasiya edilmiş

girişin olmaması onun səmərəli istifadəsinə çətinliklər törədir.

İnformasiya sistemləri və ya informasiya təminatı sistemləri bu

çətinliklərin aradan qaldırılmasına imkan yaradır [27].

100

Yaponiyada Təhsil, Elm və Texnologiyalar Nazirliyinin

rəhbərliyi altında İnternetə girişi olan çoxsəviyyəli və şaxə-

lənmiş Milli elmi-texniki informasiya sistemi formalaş-

dırılmışdır. Sistemin əsas vəzifəsi informasiyanın yığılması,

emalı, saxlanması və ötürülməsidir. Yaponiyanın Milli ETİ

sistemi informasiya sferası fəaliyyətinin, informasiya mübadi-

ləsinin, elmi-tədqiqat işinin, kadrlarının hazırlığının və

ixtisasının artırılmasının mərkəzləşdirilmiş şəkildə tənzimlən-

məsi funksiyalarını yerinə yetirən rabitə informasiya şəbəkələri

sayəsində informasiya elmi-tədqiqat institutlarını, təşkilatları,

dövlət idarəetmə orqanlarını, müəssisələri və s. birləşdirir [72].

ABŞ-da ümumi informasiya siyasətini milli telekommu-

nikasiya və informasiya agentliyi həyata keçirir. Milli

informasiya ehtiyatları Ticarət Nazirliyinin Elmi-texniki İnfor-

masiya Xidmətində saxlanılır. [59] İnformasiya şəbəkəsinin

yaradılması və dəstəklənməsi təşkilatları ilə resurs təşkilat-

larının qarşılıqlı fəaliyyəti sayəsində istifadəçilərin informasiya

sənədləri ilə ümumi tanışlığı üçün şərait yaradılır.

Çində Elmi-Texniki İnformasiya İnstitutu, sahə infor-

masiya institutları, akademik kitabxanaların informasiya sis-

temi və Elmlər Akademiyasının informasiya mərkəzləri ümum-

dövlət səviyyəsində qarşılıqlı fəaliyyətdədir və ETİ sistemi

milli səviyyədə şaxələnmə prinsipi üzrə fəaliyyət göstərir. [59]

Yaponiyanın, ABŞ-ın, Çinin milli ETİ sistemləri - çoxillik

fəaliyyət təcrübəsinə malik güclü və inkişaf etmiş şəbəkələrdir.

Norveçin inkişaf etmiş informasiya şəbəkəsi isə qısa müddət

ərzində qurulmuşdur.

101

İnformasiya təminatının korporativ əsaslarını müəyyən

etmək üçün sistemlərin fəaliyyətinin bəzi aspektlərini gözdən

keçirək.

Ümumi elmi anlamda sistem öz aralarında münasibət və

əlaqədə olan çoxsaylı elementlərdən ibarətdir. Ümumi halda

sistemlər üçün aşağıdakılar səciyyəvidir:

- onun elementləri arasındakı əlaqə və münasibətlərdəki

mütəşəkkillik;

- elementlərin xüsusiyyətləri cəminin vahid tamın

xüsusiyyətlərindən fərqlənməsinə gətirən xüsusi, inteqrativ

əlaqələri;

- sistemin bütöv olduğu mühitlə qırılmaz vəhdəti;

- quruluşun iyerarxiyalılığı, yəni, istənilən sistemə daha

yüksək səviyyə sisteminin elementi kimi, onun elementlərinə

isə aşağı səviyyənin sistemləri kimi baxıla bilər.

İnformasiya təminatı prosesini sistemin fəaliyyəti kimi

nəzərdən keçirərək deyə bilərik ki, bu iqtisadi sistemdir. İqti-

sadi sistem - məhsul və xidmətlər istehsalı, mübadilə, istehlak

və s. proseslərdə insanların qarşılıqlı fəaliyyətidir. İqtisadi

sistemdə təsərrüfat fəaliyyəti təşkil edilməli və müvafiq şəkildə

əlaqələndirilməlidir.

İqtisadi sistemin səciyyəvi xüsusiyyəti - istehsal şəraiti ilə

müəyyən edilmiş strukturun olmasıdır. Belə strukturun ele-

mentləri arasındakı qarşılıqlı fəaliyyət, dəstəklənməsi müvafiq

təsərrüfat mexanizmi tələb edən texniki-iqtisadi və təşkilatı-

iqtisadi münasibətlərlə xarakterizə olunur. Yəni, ayrı-ayrı ele-

mentlərin qarşılıqlı fəaliyyəti üçün informasiya ötürülməsinin

təminatı sistemin fəaliyyət şərtlərindən biridir.

102

Azərbaycanda elmi-texniki informasiya sferası ümumi

funksiyalarla və fəaliyyət prinsipləri ilə birləşmiş, müvafiq

idarəetməyə malik milli sistem kimi işləmir. Digər tərəfdən,

yeni informasiya texnologiyaları informasiya fəaliyyətinin

metodologiyasını da dəyişdirir. Xarici ölkələrin təcrübəsi

göstərir ki, ETİ sisteminin özünün tərkib hissələrinin müasir

qarşılıqlı fəaliyyəti prinsipləri əsasında qurulması zəruridir.

Hal-hazırda elmi-texniki informasiya təminatı məkanında

ixtisaslaşdırılmış təşkilat - Azərbaycan Milli Elmlər Akademi-

yasının Elmi İnnovasiyalar Mərkəzidir (EİM).

Xarici təcrübənin göstərdiyi kimi, informasiya sistemləri

informasiya ehtiyatları əsasında formalaşdırılır. EİM işinə belə

nöqteyi-nəzərdən baxılması onun fəaliyyətini ehtiyat tərkib

hissəsi kimi qəbul etməyə imkan verir.

EİM-in informasiya ehtiyatları massivi sənəd və elektron

fondlardan ibarətdir. ETİ sferasında sənəd informasiya

ehtiyatlarına kitablar, jurnallar, ETTKİ hesabatları, normativ-

texniki və digər sənədlər aiddir. Elm, texnika, iqtisadiyyat

sferalarının ixtisaslaşdırılmış nəşrləri sənədli fondun əsasını

təşkil edir. Bu, ilk növbədə, bütün növ elmi və elmi-texniki

nəşrlər, o cümlədən dövri, referativ nəşrlər, elmi-texniki nailiy-

yətlərin, texnologiyaların şərhləri, elmi-tədqiqat işləri haqqında

hesabatlar, standartlaşdırma üzrə normativ sənədlərdir.

Son zamanlar bütün dünyada elektron informasiya ehti-

yatları istifadəçilərin informasiya təminatının təşkilində

əhəmiyyətli rol oynamağa başlayır [24]. Dünya təcrübəsində

korporativlik - vahid missiya ilə birləşmiş subyektlər dairəsin-

də spesifik münasibətlərin olmasıdır. EİM üçün belə bir

missiya - istifadəçilərin etibarlı və müəyyən şəkildə təsnifatlaş-

103

dırılmış informasiya ehtiyatları əsasında səmərəli informasiya

təminatıdır. Korporativ prinsiplərin müstəqil təsərrüfatçılıqla

məşğul olan subyektlərin fəaliyyətinə tətbiqi imkan verir ki,

unifikasiya edilmiş informasiya məhsullarının, bölüşdürülmüş

informasiya ehtiyatlarının yaradılması, texnoloji proseslərin

standartlaşdırması və s. hesabına fəaliyyətinin səmərəliliyi

yüksəldilsin [60].

ETİ orqanlarının fəaliyyətinin əsas prinsipləri və nəticələri

sübut edir ki, onlar güclü elmi və mədəni mərkəzlər olmaqla

bərabər, həm də lazımi təşkilati və metodiki rəhbərlik olduqda

şəbəkədə texnoloji birləşməyə qadir olan təşkilatlardır.

Mərkəzlər lokal şəbəkələrdə birləşən müasir kompüter

texnikası ilə təchiz edilmişdir, İnternet şəbəkəsində öz Web-

səhifələrinə malikdir. Onların arasında operativ əlaqə həm

ənənəvi vasitələrin köməyi ilə, həm də elektron poçtla həyata

keçirilir.

Korporativ şəbəkənin formalaşdırılmasının metodiki

təminatı məqsədi ilə, informasiya emalının və son informasiya

məhsulunun hazırlanmasının vahid qayda və üsullarını tətbiq

etmək imkanı olan elmi-texniki mərkəzlərdə yerinə yetirilən

işlərin əsas növlərini daha ətraflı nəzərdən keçirək

İnformasiya ehtiyatlarının formalaşması. İnformasiya-

məlumat fondları (İMF) bütün bilik sferaları və cəmiyyətin

həyat fəaliyyəti sferaları üzrə qaydaya salınmış ilkin sənədlər

məcmusu olmaqla elm, texnika, iqtisadi məsələlər üzrə patent

və normativ sənədlər, dövri və qeyri-dövri nəşrlər, biblioqrafik,

məlumat və başqa informasiya materiallarının yerli və xarici

ilkin informasiya mənbələrinin geniş spektrini özündə əks

104

etdirir. İMF, informasiya tələbatları nəzərə alınaraq,

komplektləşdirilir.

İMF-in formalaşdırılması üşün məlumat-axtarış aparatı

yaradılmalıdır. Ənənəvi Fond biblioqrafik kartoçkalardan

ibarət kataloqlar şəklində kağız daşıyıcılarda yaradılırdı. Ancaq

yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə Fond elektron

formada yaradılır.

Fondun yaradılmasını informasiya-məlumat fondunun for-

malaşdırılması prosesinə aid etmək məqsədəuyğundur, çünki

massivin analitik-sintetik emal metodu ilə yaradılmasına bax-

mayaraq, son informasiya məhsulu deyil. O, informasiya axta-

rış vasitəsidir və informasiya massivinin tərkibinə daxildir.

Yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi bütün dünyada

elektron informasiya ehtiyatlarının çox sürətli inkişafına gətirib

çıxardı ki, bunu həm Azərbaycanda, həm də Ukraynada,

Belarusda, Rusiyada və s. ETİ orqanlarının iş praktikası sübut

edir. İnformasiyanın prinsipial olaraq yeni, elektron formada

hazırlanması, toplanması və saxlanılması onu operativ emal və

istifadə etməyə və yaymağa imkan verir [45; 52].

İnformasiya materiallarının və nəşriyyat-poliqrafiya

işlərinin hazırlığı üzrə işlər arasında istifadəçilərin sorğularının

icrasına görə işlər mühüm yer tutur.

Nəşriyyat fəaliyyəti. Bu, birincisi, elmi-texniki fəaliyyətin

nəticələrini elan etməyə imkan verən vacib fəaliyyət növüdür,

ikincisi, EİM fəaliyyətinin reklamının əyani vasitəsidir; məhz

nəşriyyat fəaliyyəti nəticəsində informasiya məhsulu maddi

forma alır.

EİM-in "Elm və innovasiya" jurnalı ISNN nömrəsi

verilməklə kütləvi informasiya vasitəsi kimi qeyd edilmişdir.

105

Elmi, texniki, iqtisadi nailiyyətlərinin yayılması üzrə

tədbirlər. ETİ orqanları elmi-texniki tədbirlərin (konfranslar,

seminarlar, dəyirmi masalar və s.) keçirilməsinə böyük diqqət

ayırır, çünki bu müxtəlif profilli mütəxəssislərinin ünsiyyətinə,

fikir və təcrübə mübadiləsinə, elmi-texniki nailiyyətlərin

istehsala tətbiqinə, regionların gələcək iqtisadi və sosial

inkişafı haqqında vacib qərarların qəbuluna imkan yaradır.

Beləliklə, yaradılan informasiya ehtiyatları bazasında

informasiya təminatı sistemi formalaşdırılır. İstifadəçilərin sa-

yının və onların müxtəlif kateqoriyalar üzrə bölgüsünün art-

ması bir tərəfdən informasiya təşkilatlarının fəaliyyətinin sabit-

liyini, digər tərəfdən isə sonrakı inkişaf üçün kifayət qədər

böyük potensialı sübut edir. Daimi istifadəçilərin informasiya

tələbatlarının təminatının və elmi-texniki informasiyaya girişin

müasir texnologiyalarının işlənib hazırlanmasının və tətbiqinin

informasiya təminatı sisteminə yeni istifadəçilərin cəlb edil-

məsi ilə keyfiyyət dərəcəsinin artırılması nəzərdə tutulur.

Sənədləşdirilmiş informasiyanın elektron formalarının

yaxşı saxlanmasının və müdafiəsinin təminatının, müasir rabitə

kanalları sayəsində sürətli sənəd dövriyyəsinin təminatının

texnoloji amili iqtisadiyyatın innovativ inkişafının informasiya

təminatı sferasının inkişafına və idarə edilməsinə yeni

yanaşmalar axtarışını tələb edir [70].

Bütün informasiya strukturları müstəqil təsərrüfatçılıq

subyektləridir. Bazar şəraitində avtoritar idarəetmə mümkün

deyil, bütün səviyyələrdən olan istifadəçiləri informasiya ilə

təmin edəcək vahid müəssisənin yaradılması da mümkün deyil.

Digər tərəfdən, yeni informasiya texnologiyaları əsasında

informasiya sferasında daimi dəyişikliklər müxtəlif struktur-

106

ların işgüzar qarşılıqlı fəaliyyətinə yeni yanaşmalar forma-

laşdırır. Belə yanaşmalardan biri korporativlik metodudur ki,

onun tətbiqi informasiya işlərinin icra edilməsi, informasiya

ehtiyatlarının yaradılması texnologiyalarına, istifadəçilərlə

qarşılıqlı əlaqələrə yeni prinsiplər gətirir. Dünyanın aparıcı

ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, müxtəlif istiqamətlərdə infor-

masiya təşkilatlarının kooperasiyası və sistemləri, idarəetmənin

korporativ metodlarının inkişafı üçün şəraitin yaradılması

istifadəçilərin informasiya təminatının əsasıdır. İdarəetmənin

belə metodları metodik prinsiplərə (müasir texnologiyalardan

istifadə), iqtisadi (bazar) və təşkilati (çevik qarşılıqlı əlaqələr)

mexanizmlərə əsaslanmalıdır.

2.4. MDB iştirakçı dövlətlərində milli elmi-texniki

informasiya sistemlərinin inkişaf təcrübəsi

Milli iqtisadiyyatların islahatı prosesində, MDB iştirakçı

dövlətlərinin ETİ sistemləri mürəkkəb iqtisadi şəraitə düşdülər,

bu da informasiya xidmətləri sayının ixtisarına, milli informasi-

ya ehtiyatlarının formalaşdırılmasına və onların dövlətlərarası

mübadiləsinə əhəmiyyətli ziyan vurulmasına gətirib çıxardı.

Müxtəlif MDB iştirakçı dövlətlərində dövlət çərçivəsində

milli ETİ sisteminin fəaliyyətini əlaqələndirən ETİ mərkəzləri

onların əsas vəzifələrini müəyyən edən müxtəlif dövlət

idarəçiliyi orqanlarına tabe edilmişdir (cədvəl 2.1). Bir sıra

MDB iştirakçı dövlətlərində milli ETİ sisteminin status və

funksiyaları qanunvericilik səviyyəsində təhkim edilmişdir.

107

Cədvəl 2.1

MDB iştirakçı dövlətlərində milli ETİ sistemlərinin baş

təşkilatları və dövlət idarəetmə orqanları

MDB

iştirakçı

dövlətləri

Milli ETİ sisteminin baş

təşkilatının adı

İdarəetmə

orqanının adı

Belarus

Respublikası

Belarus Elmi-Texniki Sfera-

nın Sistem Təhlili və İnfor-

masiya Təminatı İnstitutu

(BelİSA)

Dövlət Elm və

Texnologiyalar

Komitəsi

Qazaxıstan

Respublikası

Qazaxıstan Respublikası

Milli Elmi-Texniki İnforma-

siya Mərkəzi (NSNTİ)

"Samqau" Milli

Elmi-Texnoloji

Holdinqi SC

Qırğız

Respublikası

Dövlət Əqli Mülkiyyət

Agentliyi (Kırqızpatent)

Qırğız Respubli-

kası hökuməti

Moldova

Respublikası

Milli İqtisadiyyat və

İnformasiya İnstitutu (NİEİ)

İqtisadiyyat

Nazirliyi

Rusiya

Federasiyası

Rusiya Elmlər Akademiya-

sının Ümumrusiya Elmi və

Texniki İnformasiya

İnstitutu (VİNİTİ RAN)

Rusiya Elmlər

Akademiyası

Tacikistan

Respublikası

Tacikistan Respublikası

Milli Patent-İnformasiya

Mərkəzi (NPİSentr)

İqtisadi İnkişaf və

Ticarət Nazirliyi

Özbəkistan

Respublikası

Elmi-Texniki İnformasiya

Mərkəzi (SNTİ)

Özbəkistan Res.

NK yanında Elm

və Texnologiya-

ların İnkişafının

Əlaqələndirilməsi

Komitəsi

Ukrayna Ukrayna Elmi-Texniki və

İqtisadi İnformasiya

İnstitutu (UkrİNTEİ)

Ukrayna Təhsil və

Elm Nazirliyi

Azərbaycan

Respublikası

Elmi İnnovasiyalar Mərkəzi Azərbaycan Milli

Elmlər

Akademiyası

108

ETİ orqanları innovasiya proseslərinin informasiya təmi-

natı üzrə yeni vəzifələr yerinə yetirməklə yanaşı, bir qayda

olaraq, ETİ sisteminin dövlət sektorunda informasiya-analitik

fəaliyyətin aşağıdakı ənənəvi funksiyaları da saxlanıldı:

- informasiyanın yığılması, dövlət qeydiyyatı, emalı,

elmi, elmi-texniki və innovasiya fəaliyyəti nəticələrinin infor-

masiya banklarının və verilənlər bazalarının yaradılması;

- elmi-texniki informasiyanın (həm dərc edilmiş, həm də

edilməmişlər) ilkin mənbələrinin analitik-sintetik emalı, kata-

loqların, verilənlər bazalarının yaradılması, onların saxla-

masının və onlara, o cümlədən, şəbəkəyə girişin təminatı;

- müxtəlif səviyyələrin istehlakçıları üçün analitik-infor-

masiya materiallarının hazırlanması;

- elmi, texniki, istehsal nailiyyətlərinin geniş istifadəsinə

kömək üzrə elmi-texniki tədbirlərin təşkili və keçirilməsi;

- informasiya-analitik və məlumat-axtarış işləri, elmi,

elmi-texniki və innovasiya fəaliyyətinin nəticələri üzrə infor-

masiya materiallarının nəşri;

- istehlakçıların sorğuları üzrə onlara informasiya xidməti

sistemlərinin yaradılması və istifadəsi;

- əqli mülkiyyət, standartlaşdırma, başqa informasiya

problemləri üzrə hüquqi və fiziki şəxslərin informasiya-

məsləhət təminatı;

- informasiya işçiləri kadrlarının, həmçinin innovasiya

fəaliyyəti mütəxəssislərinin hazırlanması və yenidən hazırlan-

ması üzrə tədris tədbirləri.

ETİ sistemlərinin səmərəli fəaliyyətinin təmin edilməsi

üçün aşağıdakı istiqamətlər üzrə milli informasiya ehtiyatları

yaradılmalıdır:

109

- informasiyanın bütün növlərinin daxil olmasının, saxlan-

masının, analitik-sintetik emalının, yayılmasının və istifadəsi-

nin təşkili;

- elmi-texniki və innovasiya fəaliyyəti məkanında elekt-

ron informasiya ehtiyatlarının (bölüşdürülmüş məlumat baza-

ları) formalaşdırılması;

- ETİ sisteminin sənədli fondlarının formalaşdırılması və

inkişafı və məlumat bazaları və banklarının bölüşdürülmüş

komplektləşdirməsi əsasında sorğu-axtarış aparatının, ETİ-yə

girişin naviqasiya sistemlərinin və başqa vasitələrinin yara-

dılması;

- ETİ sistemi çərçivəsində telekommunikasiya məlumat

şəbəkəsi sisteminin yaradılması və fəaliyyətinin təminatı üçün

proqram-texnoloji vasitələrin işlənib hazırlanması və uyğun-

laşdırılması.

İnformasiya ehtiyatlarının formalaşdırılmasına aşağıdakı

informasiya proseslərini və texnologiyaları aiddir:

- informasiyanın istənilən əqli və ya avtomatlaşdırılmış

emal formalarının tətbiqi ilə toplanması və emalı, həmçinin

müxtəlif növ daşıyıcılara köçürülməsi;

- verilənlər bazalarının, veb-saytların, kitabxanaların

(həmçinin elektron kitabxanaların), sorğu-informasiya fond-

larının, ETİ-nin başqa massivlərinin dəstəklənməsi (doldurul-

ması, aktuallaşdırılması);

- arxivlərin, sığorta surətlərinin yaradılması, ETİ sax-

lanılması üzrə başqa tədbirlərin keçirilməsi.

110

FƏSİL 3. AZƏRBAYCANDA VAHİD İNFORMASİYA

MƏKANININ FORMALAŞMASI VƏ İNKİŞAFI

3.1. "ETTKİ və innovasiyalar" informasiya sisteminin

işlənib hazırlanması və istifadəsi prinsipləri

Hazırda elmi-texniki istehsalın əsas amillərinin tərəqqisi və

əqliləşdirilməsi iqtisadi inkişafda aparıcı rol oynayır. İnkişaf et-

miş ölkələrdə ümumi daxili məhsul artımının 70%-dən 85%-ə

qədər hissəsi özündə yeni bilik və ya qərarları əks etdirən

texnologiyaların, məhsulların, avadanlıqların payına düşür,

iqtisadi rəqabətdə innovasiya fəaliyyəti üçün əlverişli şəraiti

təmin edən ölkələr və firmalar qalib gəlir. Buna görə də sahə

üzrə elmin innovasiya potensialının aşkar edilməsi və

reallaşdırılmasının əhəmiyyəti, onun sənaye ilə qarşılıqlı inno-

vativ fəaliyyəti problemləri, tamamlanmış ETTKİ, innovasiya

təklifləri və layihələrinin səmərəliliyinin və kommersiyalaşdı-

rılmasının qiymətləndirilməsi problemləri indi daha aktualdır,

bu istiqamətdə artıq çox işlər görülür.

Müəllif EİM-də "Elmi-texniki və innovasiya fəaliyyətinin

inkişafının təhlilinin və proqnozunun informasiya təminatı

sisteminin işlənib hazırlanması" elmi-tədqiqat işi çərçivəsində

respublikada görülən elmi işlərin avtomatlaşdırılmış uçotunu

aparan aşağıdakı analitik informasiya sistemlərini (AİS)

hazırlamışdır:

Azərbaycanda ETTKİ üzrə informasiya sistemi;

Elmi-tədqiqat işləri aparan təşkilatlar haqqında veri-

lənlər bazası;

111

Azərbaycanda innovasiya layihələri üzrə informasiya

sistemi;

Azərbaycanın elmi kadr potensialı haqqında infor-

masiya sistemi;

Elmi sahələr üzrə açar sözlərinin tezaurusu.

Yaradılmış informasiya sistemləri aşağıdakı məsələlərin

həlli üçün nəzərdə tutulmuşdur:

- başa çatdırılmış ETTKİ, innovasiya təklifləri və layihə-

ləri haqqında informasiyanın toplanması, saxlanılması, analitik

emalı və yayılması;

- başa çatdırılmış ETTKİ, innovasiya təklifləri və layihə-

ləri haqqında analitik hesabat;

- innovasiya layihələri və məqsədli innovasiya proqram-

ları paketlərinin reallaşdırmasının bazar mexanizminin analitik

təhlilinin aparılması;

- innovasiya fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrin və

təşkilatların elmi-texniki və istehsal-texnoloji potensialının

monitorinqi.

Yuxarıda sadalanmış məsələlərin həlli və məlumat bazala-

rının aktuallaşdırılması üçün ETTKİ-nin müvafiq informasiya

vərəqi işlənib hazırlanmış və tətbiq edilmişdir. Onun strukturu

xüsusi formada təşkil edilmişdir və aşağıdakı bölmə və bənd-

lərdən ibarətdir: işin adı, layihənin tipi, icraçı haqqında verilən-

lər, layihənin başa çatdırılmış mərhələsi, onun icrasına çəkilən

xərclər, təklif edilən məhsulun adı və növü, mümkün tətbiq sa-

hələri, seçilmiş analoqla müqayisədə əsas texniki-iqtisadi üs-

tünlükləri, əqli mülkiyyət layihəsinin reallaşdırılması nəticəsin-

də yaradılanın məhsulun yeniliyi və patenti, xarakteri, məhsul

buraxılışı üçün istehsal bazasının hazırlıq dərəcəsi və onun xa-

112

rakteristikası, dünya bazarına çıxış imkanının əsaslandırılması

və s. Bundan başqa, hər bir elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruk-

tor, texnoloji və ya innovasiya layihəsinin mahiyyəti və müm-

kün tətbiqindən gözlənilən nəticələr haqqında qısa şərh verilir.

Məlumat bazasında informasiyanın analitik emalı prose-

sinin avtomatlaşdırılması, həmçinin imkan verir ki, onun istifa-

dəsinin yeni istiqamətlərindən biri olan - müxtəlif ETTKİ və

innovasiyaların qarşılıqlı əlaqəsinin üzə çıxarılması və bu

layihələrin kompleks maliyyələşdirməsi və yaxın istiqamətli

işlərin ilk növbədə maliyyələşdirilməsi haqqında təkliflərin

formalaşdırılması həyata keçirilsin.

Məlumat bazasından istifadənin ən vacib göstəricisi onda

toplanan informasiyanın potensial istifadəçi və investorlar

arasında yayılmasıdır. Bunun üçün EİM tərəfindən "Elm və

İnnovasiya" jurnalı, həmçinin "İnnovasiya texnologiyalarının

qeydiyyat bülleteni", "İnnovasiya texnologiyalarının referativ

toplusu", "ETTKİ qeydiyyat bülleteni", "ETTKİ referativ

toplusu" nəşr olunur. Bu nəşrlər müxtəlif maliyyə, kredit və

investisiya institutlarının rəhbər və menecerlərinə, həmçinin

sənaye müəssisələri və elmi-tədqiqat təşkilatlarına, başqa sözlə

- innovasiya ilə özü maraqlanan, ya da öz vəsaitlərini səmərəli

şəkildə innovasiya məhsulunun istehsalına qoymaq istəyən

bütün müəssisə və təşkilatlara ünvanlanır.

Qoyulmuş məsələlərin reallaşdırılması üçün proqram əla-

vəsi kimi seçilmiş "Microsoft Access" VBİS xüsusi, forma-

laşdırılmış və ya formalaşdırılmamış sorğular instrumentarisi-

nin köməyi ilə geniş məlumat axtarışı və emalı imkanlarına

malikdir. Ümumi halda "Microsoft Access"-də sorğuların for-

malaşdırılması üçün strukturlaşdırılmış sorğular dili - SQL

113

(structured query language) istifadə olunur. Öyrənilməsi

kifayət qədər sadə və rahat olan bu dil bir çox proqram

məhsulları üçün standartdır.

SQL-sorğu (sonra - sadəcə sorğu) müəyyən şərtləri təmin

edən məlumatların axtarışı, seçilməsi və emalı üçün yaradılır.

"Microsoft Access"-də formalaşdırılan sorğular həmçinin bir

neçə yazını eyni zamanda yeniləməyə və ya silməyə, infor-

masiya-analitik xarakterli məsələlərin həlli üçün lazım olan

quraşdırılmış və ya xüsusi hesablamaları yerinə yetirməyə

imkan verir.

Qeyd etmək lazımdır ki, "Microsoft Access" sorğuları

çoxistifadəçili rejimdə həyata keçirməyə imkan verdiyindən

"ETTKİ və innovasiyalar" verilənlər bazası ilə korporativ

kompüter şəbəkəsində də işləmək olar.

Verilənlər bazasında informasiyanın analitik emalı prose-

sinin avtomatlaşdırılması, həmçinin onun istifadəsinin yeni

istiqamətlərindən olan - müxtəlif ETTKİ və innovasiyaların

qarşılıqlı əlaqəsinin üzə çıxarılması, bu layihələrin kompleks

maliyyələşdirməsi və yaxın istiqamətli işlərin ilk növbədə

maliyyələşdirilməsi haqqında təkliflərin formalaşdırılması kimi

məsələləri reallaşdırmağa kömək edir.

İnnovasiya texnologiyalarının informasiya təminatı sistemi

olan "ETTKİ və innovasiyalar" sistemi vasitəsilə avtomatlaşdı-

rılmış kataloq yaradılması prosesləri asanlaşdırılır, həmçinin

bütün iştirakçılar üçün proseslərin maksimal şəffaflığı və

sadəliyi təmin edilir. "ETTKİ və innovasiyalar" sistemi əsas iki

moduldan - "ETTKİ" və “İnnovasiya texnologiyaları” modul-

larından ibarətdir. Gələcəkdə sistem iş proseslərinin müxtəlif

seqmentlərini avtomatlaşdıran, onları işlənib hazırlanmış və

114

artıq işləyən modullarla üzvi surətdə əlaqələndirən yeni

modullar hesabına genişləndirilə bilər.

"ETTKİ" modulu. Modul, müasir informasiya texnologi-

yaları və proqram vasitələrini tətbiq etməklə, ənənəvi kağız

üzərindəki hesabat sistemini əvəz edir.

Sistemin işinin əsasını təşkilatlardan elektron variantda

asan və səmərəli informasiya yığımını təmin edən elektron

formalar təşkil edir (şəkil 3.2).

Elektron formalarla işin mahiyyəti aşağıdakılardan

ibarətdir: istifadəçi informasiyanı ardıcıllıqla formanın, hər biri

müəyyən məlumat tipinin saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuş,

sahələrinə daxil edir. Elektron forma doldurulduqdan sonra

yadda saxlanılır. Daha sonra informasiya formadan asanlıqla,

verilənlərin ötürülməsi mexanizmlərinin köməyi ilə Mərkəzin

ümumi verilənlər bazasına (VB) əlavə edilir.

Başqa sözlə, elektron formalar - verilənlərin biliklərə

çevrilməsi, məlumat mübadiləsi, informasiyanın çevik idarə

edilməsinin sadə üsuludur.

Son istifadəçilər üçün elektron formalar rahat sənəd

dövriyyəsi vasitəsidir və doldurulan kağız sənədlərə nisbətən

"ETTKİ"

modulu

"İnnovasiya

texnologiyaları"

modulu

...

...

...

Şəkil 3.1. "ETTKİ və innovasiyalar" sistemi

"ETTKİ və

innovasiyalar"

sistemi

115

bir sıra üstünlüklərə malikdir: klaviaturadan sürətli doldurma,

müxtəlif növ informasiyanın (açılan siyahılar, işarə qutuları,

avtomatik doldurulan sahələr) daxil edilməsinin geniş

imkanları, doldurulmanın düzgünlüyünə nəzarət.

Şəkil 3.2. Elektron formanın ekran görünüşü

Beləliklə, elektron forma həm hesabat blanklarını dolduran

son istifadəçilər, həm də müəssisənin sənəd dövriyyəsində

iştirak edən struktur bölmələri üçün əlverişlidir.

Modulun tətbiqindən əldə edilən nəticələr:

- ETTKİ haqqında informasiyanın çox qısa müddətdə

əldə edilməsi;

116

- informasiyanın istifadə üçün tam və sadə olması;

- sistemin bütün iştirakçıları - həm informasiyasını daxil

edən əməkdaşlar, həm də informasiyasını alan əməkdaş və

strukturlar üçün informasiya ilə işin rahatlığı.

"İnnovasiya texnologiyaları" modulu. Təşkil olunma for-

masına görə modul avtomatlaşdırılmış sistemdir, burada kağız

sənədləri informasiyanın toplanması və saxlanılmasının elekt-

ron vasitələri – elektron formalar əvəz edir.

Modulun işi məlumatların yaradılmasının və təsvirinin ra-

hat vasitəsi olan elektron formaların və məlumatların saxlaması

və emalı vasitəsi olan məlumat bazalarını idarəetmə sistem-

lərinin əlaqəsində qurulur.

Modul innovasiya texnologiyalarının aşağıdakı seqment-

lərinin avtomatlaşdırması üçün rahat alətdir:

- rubrikalar üzrə innovasiyaya sifarişlərin formalaşdı-

rılması;

- işlərin ümumi siyahısının formalaşdırılması;

- sorğuların formalaşdırılması;

- kataloqların formalaşdırılması.

"İnnovasiya texnologiyaları" modulunun ümumi iş prinsipi

proqram alətlərinin və onların istifadəsi üzrə təşkilati-texniki

tədbirlərinin vahid kompleksi çərçivəsində innovasiya texnolo-

giyalarının avtomatlaşdırması üzərində qurulmuşdur.

İnnovasiya texnologiyalarının ümumi sxemində modulun

əhatə dairəsi şəkil 3.3-də təsvir edilmişdir.

Əldə edilən fayda:

- innovasiya texnologiyalarının nəticələrinin şəffaflığı –

bütün maraqlı istifadəçilərə texnologiyaları çevik təhlil etməyə

və onlara nəzarət imkanın yaradılması;

117

İnnovasiya texnologiyaları kataloqu

Təşkilatlardan

texnologiyalar

Təşkilatlardan

texnologiyalar

Təşkilatlardan

texnologiyalar

Rubrikatorlar

üzrə kataloq İinnovasiyalar üzrə

kataloq

Şəkil 3.3. İnnovasiya texnologiyalarının ümumi sxemi

- kataloqun yaradılması prosesinin əhəmiyyətli dərəcədə

sadələşdirilməsi, böyük miqdarda informasiyanı emal etməsi

prosesinin daha da asanlaşdırılması;

- proseslərin avtomatlaşdırması hesabına vaxta qənaət

edilməsi.

3.2. Yeni məhsulun buraxılışı üzrə fəaliyyətin

informasiya təminatı sisteminin formalaşdırılması

İqtisadiyyatın inkişafının innovasiya prinsiplərinə keçid

məcburi qaydada istehsal sisteminin informasiya komponen-

tinin korreksiyasını tələb edir. Bu zaman informasiya kompo-

nentinin yeni məhsul istehsalının planlaşdırılmasının keyfiy-

yətinə təsirinin və məhsulun reallaşdırmasından gözlənilən gə-

lirə onun töhfəsinin artırılması məqsədi güdülür. Bu problem

investisiyaların informasiya müşayiəti rakursunda xüsusilə

aktual olur.

İstehsalın texnoloji inkişafının informasiya təminatı siste-

118

minin optimal təşkilinin mürəkkəbliyi ənənəvi plan iqtisadiy-

yatı ilə bağlıdır. Yeni məhsul istehsalının informasiya təminatı

sistemi isə, əsasən, mərkəzləşdirilmiş xarakter daşıyır və iki

əsas tərkib hissəsini özündə əks etdirir: dövlət idarəetmə siste-

minə aid olan dövlət statistika orqanları və elmi-texniki infor-

masiya orqanları. Bu halda bütün təşkilatlar və müəssisələr

informasiya və məlumatları (normativ informasiya) müəyyən

formalara və müəyyən müddətlərə uyğun olaraq hazırlamalı və

dövlət statistika və elmi-texniki informasiya orqanlarına gön-

dərməlidir.

Elmi-texniki informasiya orqanlarına gəlincə, burada

qeyri-normativ informasiyanın - müxtəlif növ nəşrlərin yığıl-

ması da baş verirdi və baş verməkdədir. Yəni elmi-texniki

informasiya orqanları aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

• bütün çap məhsulunun (kitabxana fondları) yığılması və

məzmununun şərh edilməsi, müəyyən elmi-texniki fəaliyyət

növlərinin (ETİ, ixtiralar, patentlər və s.) qeydiyyatı;

• informasiya xidmətlərinin göstərilməsi.

Qeyd etmək lazımdır ki, mərkəzləşdirilmiş plan

iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi və elmi-texniki informasiya

emalının bütün növləri əsasən dövlətin büdcəsi hesabına yerinə

yetirilirdi, yəni informasiyanın istehsalı və istehlakı praktiki

olaraq iqtisadi agentlərin fəaliyyətinin maliyyə göstəricilərinə

təsir etmirdi.

Yuxarıda informasiya emalı spesifikasını, onu üç böyük

sinfə - məzmunlu, fon və hiddətləndirici verilənlərə bölməklə,

kifayət qədər ətraflı nəzərdən keçirdik. Müxtəlif növ verilən-

lərin emalının təşkilinin xüsusiyyətləri və tələbləri artıq gös-

tərildiyi kimi informasiya emalı vasitələrinin iyerarxiyalaşdırıl-

119

ması və sistemin funksiyalarının xüsusi kommunikasiya sis-

temlərinin, axtarış və emal nəticələrinin interaktiv təsviri alqo-

ritmlərinin köməyi ilə onun iyerarxiya səviyyələri arasında

optimal bölgüsü yolu ilə reallaşdırılır [23]. İndi də istehsalın

yeni məhsul buraxılışına hazırlığı zamanı belə strukturlaşdırıl-

mış informasiyanın emalının bəzi xüsusiyyətlərini nəzərdən

keçirək [52].

Məzmunlu verilənlər son istifadəçi tərəfindən idarəetmə və

qərarların qəbul olunması alqoritmlərində ilkin məlumatlar

kimi cəlb edilir. Onlar istehsalın və ya məhsulun reallaşdır-

masının məqsədlərindən asılı olaraq bu və ya digər ehtiyatlar-

dan, texnologiyalardan, avadanlıqlardan istifadə etmək imkan-

larını xarakterizə edirlər. Məzmunlu verilənlərin yığılması və

saxlanılması üçün kağız və ya elektron məlumat daşıyıcıları

əsasında xüsusi bazalar yaradılır.

Məzmunlu informasiyanın axtarışı, emalı və onun son

istifadəçisinə verilməsi alqoritmləri, birincisi, köhnə və yeni

informasiya məhsulu nümunələrinin uyğunsuzluq dərəcəsi ilə,

ikincisi, informasiyanın axtarışı və ötürülməsinin texniki im-

kanları ilə və, üçüncüsü, informasiyanın son istifadəçisinin

kommersiya imkanları ilə təyin edilir. Təcrübənin göstərdiyi

kimi, yeni məhsulun istehsala hazırlığının informasiya təmi-

natının müvəffəqiyyətinin sadalanan amilləri tez-tez bir-biri ilə

ziddiyyətə girir və onda məhdudiyyətlər şəraitində (maddi,

müvəqqəti, maliyyə) münasib nəticəyə nail olunması üçün

xüsusi tədbirlərin qəbul edilməsi tələb olunur.

Kəskin rəqabət şəraitində məhsul istehsalçısı yalnız bazarı

tədqiq etmir, həm də yeni məhsulun bazar sabitliyinin

dərəcəsini proqnozlaşdırmağa məcbur olur. Proqnozlaşdırılan

120

tədqiqatların zəruriliyi ilkin informasiyanın dolğunluğunun və

etibarlılığının qiymətləndirilməsinin xüsusi metodlarından isti-

fadəni tələb edir. İnformasiyanın qeyri-qənaətbəxş dolğunlu-

ğuna və etibarlılığına səbəb olan təhriflər idarəetmə keyfiyyə-

tinin azalmasına gətirir və istehsal sistemində qərarların qəbul

olunmasını çətinləşdirir.

Qeyd olunan təhriflərin mənbələri aşağıdakılar ola bilər:

- ilkin informasiya bloklarının formalaşdırılmasının zama-

na görə qeyri-bərabərliyi;

- paralel mənbələrdən informasiyanın alınmasının qeyri-

sinxronluğu;

- ilkin informasiyanın ayrı-ayrı bloklarının müxtəlif

anlaşılma dərəcəsi.

Fon verilənlərinə xarici verilənlər aiddir ki, bazarın cari

konyunkturunun, tərəfdaşların maliyyə sabitliyinin, normativ-

hüquqi sferada dəyişikliklərin və s. təhlili məqsədi ilə müəs-

sisənin fəaliyyəti prosesində daim izlənilməlidir. Eyni zaman-

da, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu məlumatlar məhz idarəetmə

və qərarların qəbul olunması alqoritmlərində demək olar ki,

istifadə olunmur.

Fon verilənlərinin emalı burada, hər şeydən əvvəl, yeni

məhsul növlərinin bazara çıxarılması ilə əlaqədar, müəssisənin

(firmanın) inkişaf strategiyasının müəyyən edilməsi üçün la-

zımdır. Çünki metodiki olaraq fon verilənlərinin emalı ən sadə

halda seçmə və qiymətləndirmə prosedurlarının reallaş-

dırmasından ibarətdir, belə emalın nəticələri ilk növbədə

menecer və marketoloqların operativ fəaliyyətlərinin tənzim-

ləməsi üçün faydalı olacaq.

Hiddətləndirici verilənlər və ya əngəllər, ümumiyyətlə,

121

məzmunlu və fon verilənləri ilə eyni zamanda müəssisənin

informasiya girişinə daxil olur. Onlar struktur və formalarına

görə sonunculardan seçilmir və faydalı məlumatı təhrif edir.

Hiddətləndirici verilənlərin emalı məsələsi onların tanıması və

aradan qaldırmasından ibarətdir. Təxribat xarakterli verilənlər

və rəqibləri qəsdən yanlış fikrə salmaq məqsədi ilə xüsusi

olaraq informasiya mühitinə buraxılmış verilənlər də bura aid

edirlər.

İndi informasiya xidmətinin iqtisadi funksiyasının yeni

məhsulun istehsalına hazırlıq zamanı istifadə üçün təklif edilə

bilən bir modelini nəzərdən keçirək. Bu halda əvvəlcə qəbul

edəcəyik ki: 1) yeni məhsulun istehsalı sifarişçi tərəfindən irəli

sürülür; 2) sifarişi alan müəssisə tələb edilən texnoloji avadan-

lığa malikdir, ancaq avadanlığın müasirləşdirilməyə və yeni-

lənməyə ehtiyacı var; 3) müəssisənin əsas materialların və

komplektləşdiricilərin təchizatçıları ilə sabit əlaqələri var;

4) müəssisə həm istehsalın texnoloji hazırlığı üçün, həm də

istehsal tsiklinin reallaşdırılması üçün lazımlı kadr potensialına

malikdir. Bundan başqa, maliyyələşdirmə, məhsulun yayılması,

istehsalda məhsulun mənimsənilməsinə lazım olan vaxt üzrə

mümkün məhdudiyyətləri, həmçinin başqa məhsul növlərinin

paralel istehsalı ilə bağlı istehsal ehtiyatlarının bölgüsü ilə

yaranmış məhdudiyyətləri nəzərə almayacağıq. Hesab etmək

olar ki, hadisələr guya şərti plan sistemi şəraitində inkişaf edir:

sifarişçi özü bütün sadalanan məhdudiyyətləri nəzərə alır, ona

məlumdur ki, nəyi və harada istehsal etmək lazımdır, bu məh-

sul kimə lazımdır. O, istehsalın texnoloji hazırlığının və isteh-

sal tsiklinin reallaşdırmasının tam maliyyələşdirilməsini təmin

edir, alınmış gəliri özü sərf edir və ya mümkün zərərləri ödəyir.

122

Assosiativ-informasiya yanaşması əsasında bu vəziyyətin

formal şərhini verək [53].

Hesab edəcəyik ki, yeni məmulatın istehsalına Z sifarişini

onun Ld = (ld1, ld2,..., ldN) konstruksiya, Le=-i (le1, le2,..., leM)

istismar və Lc-ı = (lc1, lc2,..., lcK) istehlak xüsusiyyətlərinin (xa-

rakteristikalarının) qaydaya salınmamış L siyahısı (çoxluğu)

şəklində təsəvvür etmək olar. Bizim formallaşdırmamız çərçi-

vəsində Z tapşırığının icrası bildirir ki, Ld, Le, Lc alt siyahısının

hər bir elementi üçün reallaşdırılma "zənciri" tapılacaq ki, onu

da həmçinin texnoloji əməliyyatın zamana görə qaydaya

salınmış siyahısı (çoxluq) şəklində təsəvvür etmək olar, Rj, j =

=1, 2,..., (N+M+K).

Hər bir texnoloji əməliyyat özünün reallaşdırılması üçün

müəyyən növ texnoloji avadanlıq, müəyyən keyfiyyətdə və

nomenklaturada komplektləşdirici və materiallar, müəyyən

ixtisasa malik və lazımlı miqdarda işçi qüvvəsi tələb edir.

Beləliklə, daha üç qaydaya salınmamış siyahı (çoxluq) haqqın-

da danışmaq olar ki, texnoloji əməliyyatlarının reallaşdırması

imkanına malik olurlar. Nəzərdə tutulur ki, TM texnoloji ava-

danlığının siyahısı, KM komplektləşdirici və materialların siya-

hısı və WM ixtisaslı işçi qüvvəsinin siyahısıdır. Avtomatlaş-

dırılmış istehsal halında istehsalın və texnoloji prosesin hazır-

lığı elementlərini idarəetməni təmin edən kompüter vasitələrini

WM siyahısına daxil edəcəyik.

Və, nəhayət, assosiativ-informasiya yanaşmasının metodiki

alətlər dəstindən istifadə etmək üçün, elementlərin xüsusiy-

yətlərini (xarakteristikasının) xarakterizə edən standartlaş-

dırılmış "ən sadə"

123

tmiTM, i = 1, 2,..., NTM, kmiKM, i = 1, 2,..., NKM,

wmiWM, i = 1, 2,..., NWM

siyahılarını (çoxluqlarını) da daxil edək.

Bu son siyahıları əlifba adlandıracağıq və uyğun olaraq

αTM, αKM, αWM kimi işarə edəcəyik.

İndi biz Z tapşırığını yerinə yetirməli olan müəssisənin

informasiya modelini qura bilərik. Bunun üçün xüsusi şəkildə

αTM, αKM, αWM çoxluqlarının elementlərindən qurulmuş

σtmSTM, σkmSKM, σwmSWM alt çoxluqlarını təşkil edən STM,

SKM, SWM "operasional" elementlər siyahıları (çoxluqları)

anlayışını daxil edəcəyik. Operasional elementlər, birincisi,

bəzi meyarlar üzrə qaydaya salınmış çoxluqlardır və ikincisi,

bu çoxluqların ayrı-ayrı elementləri αTM, αKM, αWM ilkin

çoxluqlarının "ikiqat artırılmış", "üçqat artırılmış" və

ümumiyyətlə n-qat artırılmış elementləri ola bilər. Beləliklə,

texnoloji əməliyyat yol verilə bilən əvəzetmə sisteminin tətbiqi

əsasında bir operasional elementdən başqasına keçidlər

şəbəkəsi ilə (ən sadə halda zəncirlə) təsvir edilə bilər.

İstənilən texnoloji əməliyyat (Rj çoxluğunun ri elementi)

STM, SKM, SWM baza çoxluğundan ən azı operasional elementlər

üçlüyü ilə təsvir edilə bilər (prinsip etibarilə isə n sayda), həm

də hər n-cidə hər bir baza çoxluğundan heç olmasa bir element

olmalıdır.

Bu onu göstərir ki, texnoloji əməliyyat yalnız o halda

həyata keçirilə bilər ki, zəruri komplektləşdiricilər və

materiallar, boş texnoloji avadanlıq olsun, əməliyyatın icra

edilməsi prosesi ixtisaslaşdırılmış idarəetmə ilə təmin edilsin.

İstehsal fəaliyyətinin sərt mərkəzləşdirilmiş planlaşdırması

124

şəraitində informasiya xidmətinin əsas həcmi məhsulun

sifarişçisinə düşür. Bu zaman yeni məhsulun istehsalına hazır-

lıq halında informasiya xidmətinin bölmələrinin fəaliyyəti əsa-

sən informasiya istehlakçısını məlumatlarla, vəziyyətlərin

təsviri, təcrübənin şərhi ilə təmin edilməsinə çevrilir [59].

Məlumat, bir qayda olaraq, avadanlıqlara, məmulatlara,

materiallara, personala aid olan, istehsal proqramının planlaş-

dırılması üçün analoqlar və ilkin şərtlər kimi nəzərdən keçirilə

biləcək nəşrlər, standartlar, kataloqlar, patentlər, yerinə yetiril-

miş ETTKİ haqqında hesabatlar və s. haqqında informasiyanı

özündə əks etdirir.

Vəziyyətlərin təsviri analitik, müqayisə, proqnoz və ya

başqa xarakter daşıya bilər (məsələn, patent vəziyyətinin

qiymətləndirilməsi) və həm elmi araşdırmalara və işləmələrə,

həm də istehsal, istismarlar sferalarına, elmi-texniki məhsul

bazarına aid ola bilər.

Təcrübənin şərhi müəyyən fəaliyyət sahələrinə aiddir,

məsələn, idarəetmə sferalarına və ya institusional strukturlara,

xüsusilə də müxtəlif elmi-istehsalat və satış təşkilatlarına.

Bütün kateqoriyalardan olan informasiya adətən kağız

surətlər, mikrosurətlər, maşın daşıyıcılarında surətlər şəklində

təqdim edilir.

Plan sistemi şəraitində riRj əməliyyatının icra edilməsini

təklif edilən modelə uyğun olaraq bir sıra ardıcıl mərhələlər

şəklində təsəvvür etmək olar.

Sadalanan mərhələlərin yerinə yetirilə bilməsi, hər şeydən

əvvəl, operasional elementlərin informasiya uyğunluğundan

asılı olur ki, o da burada tətbiq edilmişdir. Assosiativ-informa-

siya yanaşması çərçivəsində informasiya uyğunluğu bir opera-

125

sional elementi başqasına çevirən yol verilən əvəzetmələr sis-

teminin mövcudluğu ilə təyin edilir. Yalnız belə uyğunluq ol-

duğu halda son məqsədə nail olunmasına - əmtəə məhsulunun

buraxılışına maddi və enerji ehtiyatlarını sərf etməyin mənası

var. İnformasiya uyğunluğu öz-özlüyündə yaranmır, onun tə-

minatı üçün də istehsalın texnoloji hazırlığı və istehsal tsiklinin

reallaşdırması prosesinin informasiya xidməti mövcuddur.

Cədvəl 3.1

riRj əməliyyatının icra edilməsi mərhələləri

Mərhələnin

nömrəsi Mərhələnin məzmunu

Mərhələnin icrasını

təmin edən operasio-

nal elementin tipi

1 ri əməliyyatının icra alqorit-

minin müəyyən edilməsi

SWM

2 Zəruri komplektləşdiricilərin

və materialların çatdırılması

STM, SWM

3 Texnoloji avadanlığın

sazlanması

SWM

4 Texnoloji əməliyyatın icrası STM, SKM, SWM

5 İcra edilmiş əməliyyatın

qiymətləndirilməsi

SWM

Təklif edilən informasiya modeli operasional elementləri

formalaşdırmaq, texnoloji əməliyyatların icrasını təşkil etmək

və yeni məhsul buraxılışının bütün istehsal tsiklini reallaş-

dırmaq zərurəti ilə bağlı lazım gələn xərcləri qiymətləndirməyə

imkan verir. Planlı təsərrüfatçılıq sistemli müəssisə üçün bu,

hər şeydən əvvəl, TM, KM və WM siyahılarını özündə ehtiva

edən verilənlər bazalarının aparılmasına və texnoloji əməliy-

yatların optimal yerinə yetirilmə variantlarının seçilməsinə

çəkilən xərclərdir. Yeni məhsulun buraxılışı istifadə edilən

komplektləşdiricilərin və materialların nomenklaturasının və

126

yeni avadanlığın quraşdırılmasının genişləndirilməsini tələb

edə bilər ki, bu da TM və KM siyahılarının genişlənməsi

deməkdir. Nəticədə yeni məhsulun buraxılışı üzrə istehsal

proqramının tapşırıqlarını dərk etməyi və öyrənməyi bacaran

ixtisaslı heyət çatışmaya bilər. Rəsmi olaraq bu WM siyahısının

müəssisə qarşısında qoyulmuş məsələlərə uyğunsuzluğunu

bildirir, yəni heyətin yenilənməsi və ya yenidən öyrədilməsi

zərurətini müəyyən edir. Təklif edilən model çərçivəsində

heyətin yeniləməsi və ya yenidən öyrənilməsi αWM çoxluğunun

genişlənməsini və SWM operasional elementlər çoxluğunun yeni

strukturunun formalaşdırılmasını bildirir.

Müəssisə yalnız işçi qüvvəsinin (αWM çoxluğun genişlən-

dirilməsi) zəruri ixtisas səviyyəsinə nail olduqdan və onun

təşkilinin yeni prinsiplərini reallaşdırdıqdan sonra (SWM

operasional elementlər çoxluğunun yeni strukturunun formalaş-

dırılması) sifarişçinin tapşırığını qəbul etməyə və STM, SKM

operasional elementlər çoxluğunun yeni strukturunu formalaş-

dırmağa qadir olur.

Plan sistemi şəraitində bütün sadalanan xərcləri, bir qayda

olaraq, sifarişçi çəkir. Yeni məhsuldan istifadə də, həmçinin,

onun müstəsna hüququdur. Məhsulu buraxan müəssisənin vəzi-

fəsi adətən zəruri əmək şəraitinin təminatı ilə və çarəsiz qal-

dıqda isə köhnəlmiş avadanlığın əvəz edilməsi məsələlərinin

həlli ilə məhdudlaşdırılır. Beləliklə, müəssisənin informasiya

xidməti burada texnoloji inkişafın və bazar konyunkturunun

ümumi təmayüllərinin izlənməsində köməyə çevrilir ki, bu da

müəssisəyə yuxarı təşkilatların yeni tapşırıqlarının icrasına

hazır olmaq imkanı verir. İnformasiya xidməti sisteminin

qurulmasının keçmiş SSRİ üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətləri

127

buradan irəli gəlir. O dövrdə ümumittifaq informasiya mərkəz-

ləri sahə və regional informasiya orqanlarını yarımfabrikatlarla

- referativ nəşrlər, verilənlər bazaları, sənədlərin surətləri ilə

təmin edirdi. Yeni məhsul buraxılışının tapşırıldığı müəssisənin

informasiya xidməti xərcləri, daha doğrusu, əsasən işçi qüvvə-

sinin peşəkarlığının genişləndirilməsi ilə məhdudlaşdırılırdı.

Bu xərclərin optimallaşdırması ən sadə xətti metodlar əsasında

elə müəssisənin seçilməsi ilə nəticələnirdi ki, orada işçi qüvvə-

si yeni texnologiyanın, yeni avadanlığın, yeni əmək şəraitinin

dərk edilməsinə daha yaxşı şəkildə hazırlanmış olsun. Bu xərc-

lərin müəyyən edilməsi proseduru aşağıdakılardan ibarətdir.

1) İstehsalın hazırlığı və yeni məhsulun buraxılışı üçün

lazım olan işçi qüvvəsinin ixtisas siyahısını müəyyən edən

WMPR ={ wmj}, j = 1, 2,..., NPR çoxluğu verilir.

2) Seçilmiş müəssisədə işçi qüvvəsi defisitini müəyyən

edən W= { wmj WM}, j = 1, 2,..., NPR çoxluğu təyin edilir.

3) Hər bir wmjW üçün αWM əlifbasının ən əlverişli

genişlənməsi təyin edilir: ya yenidən hazırlama, yəni wmj

(WM\W) elementlərdən birinin müəyyən edilməsi yolu ilə, ya

da ştat cədvəlinin genişləndirilməsi yolu ilə, yəni WM

çoxluğunun gücünün artırılması yolu ilə.

Lakin, yeni texnikanın tətbiqinin informasiya təminatının

müəssisəyə düşən hissəsinə sifarişçinin xərcləri bir qayda

olaraq, avadanlığın yenilənməsinə, oriyentasiyanı yeni komp-

lektləşdiricilərdən və materiallardan istifadəyə dəyişməyə çəki-

lən xərclərdən əhəmiyyətli dərəcədə kiçik olurdu. Buna görə

belə məsələlər mühüm hesab edilmirdi.

Bu gün, bazar iqtisadiyyatı şəraitində, yalnız müəssisəyə

yuxarı təşkilatın göstərişlərini yerinə yetirmək deyil, əhəmiy-

128

yətli elmi nəticələrə nail olunması və yeni məmulatların isteh-

salı üçün ən səmərəli yolları axtarmaq, konkret istifadəçilər

tərəfindən hansı məhsulun real olaraq tələb ediləcəyini "hesab-

lamaq" lazım gəlir. Bu onu göstərir ki, informasiya xidməti

sistemini məhz müəssisəyə yönəltmək lazımdır. Bu halda

müəssisəyə verilən informasiya həm struktura görə, həm də

məzmuna görə əvvəllər sahələr və regionlar səviyyəsində isti-

fadə olunan informasiyadan əhəmiyyətli şəkildə fərqlənəcək.

Bu fərq müasir müəssisələrin rəhbər tutduğu məqsədlərlə təyin

edilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisəyə salamat

qalmaq və inkişaf etmək üçün yalnız minimal xərclərə deyil,

həm də real təşkil edilmiş satış sisteminə oriyentasiya edərək

bütün istehsal-texnoloji prosesi diqqətlə layihələndirmək la-

zımdır. Beləliklə, müasir informasiya sistemi sadəcə olaraq

onun istifadəçilərinə analoqları və ya başqa məlumatları tap-

mağa deyil, həm də mürəkkəb problemli vəziyyətlərdə optimal

qərarları tapmağa kömək etməlidir.

Müasir informasiya sistemləri, əlbəttə, yalnız yeni məhsulu

istehsal edən müəssisələrin xidmətinə deyil, həm də bu

məhsulun mümkün sifarişçilərinə oriyentasiya etməlidir. Bu

gün sifarişçiyə xidmətdəki fərq yalnız ondan ibarətdir ki, əgər

əvvəllər yeni məhsulun sifarişçisi praktik olaraq yalnız dövlət

idisə, indi sifarişçilərin arasında sahibkarlar, ayrı-ayrı dövlət

müəssisələri, daxili və xarici investorlar da var. Bütövlükdə,

əgər planlı iqtisadiyyat şəraitində istehsalın texnoloji hazırlığı

və yeni məhsul buraxılışı üzrə istehsal tsiklinin təşkili "yeni

texnikanın tətbiqi" adlandırılırdısa, indi həmin əməliyyatlar

investisiya prosesinin spesifikasını əldə etdi. Və yeni məhsul

istehsalının informasiya xidmətinin iqtisadi funksiyasına bu

129

gün məhz investisiya prosesinin informasiya xidmətinin iqti-

sadi funksiyası kimi baxılmalıdır.

Belə məsələnin mürəkkəbliyi, hər şeydən əvvəl, ondan

ibarətdir ki, yeni şəraitdə sifarişçi də, icraçı da öz

fəaliyyətlərinin planlaşdırılması prosesində həm öz tərəfdaş-

larının, həm də rəqiblərinin imkanlarını nəzərə almağa, o

cümlədən, proqnozlaşdırmağa məcburdur. Şübhəsiz ki, bunun

üçün onlar istehsal-iqtisadi mühitin müəyyən sektorlarının

keyfiyyətli, daim yenilənən informasiya modellərinə malik

olmalıdır. Bu zaman lazımlı informasiyanın alınmasına və

emalına xərclər kəskin artır, lakin vəziyyətin tədqiqində

informasiya çatışmadıqda qərarların qəbulunun maliyyə riski

daha çox artır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bəzi müəssisələr həm

sifarişçi kimi, həm də icraçı kimi çıxış edə bilər. Əksər hallarda

müasir müəssisə investisiyalarla münasibətdə resipiyent kimi

çıxış edir. İnformasiya xidməti sistemi bu halda yeni biznesin

təşkilindən başlayaraq çoxsaylı funksiyaların reallaşdırmasına

kömək etməlidir. Burada müəssisənin imkanlarına uyğun sifa-

rişlərin seçilməsinin, müəssisənin buraxdığı məhsulun reklam

edilməsinin, onun işgüzar imicinin, ən perspektivli texnoloji

inkişafın müəyyən edilməsinin, mürəkkəb məmulatların birgə

istehsalı üçün tərəfdaşların seçilməsinin informasiya dəstəyi

vacib əhəmiyyətə malikdir.

Əgər müəssisə hər hansı məhsulun sifarişçisi rolunda çıxış

edirsə, ona bir çox tipik investor məsələlərini həll etmək lazım

gəlir. Məsələn, kredit ərizəçisinə etibar etmək olarmı, hansı

sığorta və maliyyə riskinin minimallaşdırılması sistemini üstün

tutmaq, razılaşmaya görə tərəfdaşa etibar edilmiş vasitələri

130

onun təyinatına uyğun olaraq və səmərəli xərclədiyinə necə

zəmanət almaq kimi suallara cavab axtarmaq lazım gəlir. Bu

zaman inflyasiyanın templəri, valyuta məzənnələri, qiymətli

kağız bazarlarının vəziyyəti, mülklər, kreditlər kimi dövlət

maliyyə sisteminin ümumi vəziyyətini xarakterizə edən bir çox

məsələləri nəzərə almaq lazımdır. Əmtəə dövriyyəsinin qanu-

nauyğunluqları, o cümlədən, dünya qiymətlərinin artıb-düşməsi

haqqında məlumatlar lazım olacaq. Bütün bu istiqamətlərin

informasiya təminatı zəruri informasiyanın zənginləşdiril-

məsini, ona giriş sistemlərini, həmçinin həm informasiya

təminatı sistemindən, həm də informasiya tədqiqatlarının nəti-

cələrindən istifadə etmək bacarığını tələb edir.

Bu gün öz fəaliyyətində avtomatlaşdırılmış informasiya

təminatı sistemlərini tətbiq edən maliyyə şirkətləri daha aktiv

və səmərəlidir. Bununla əlaqədar olaraq aşağıdakı bölmədə

maliyyə sferasında qərarların qəbul olunmasının hazırlığı

məqsədi ilə neyroşəbəkə texnologiyalarından istifadə imkan-

larının qısa şərhi (ədəbiyyat və İnternet məlumatları əsasında)

verilmişdir.

3.3. Müasir şirkətlərin maliyyə fəaliyyətinin

səmərəliliyinin neyroşəbəkə texnologiyaları

əsasında artırılmasına innovasiya yanaşmaları

Müasir şirkətin maliyyə fəaliyyətinin əsasında duran

təşkilati prinsiplər hər şeydən əvvəl onun aktivlərinin idarə

edilməsinin optimallaşdırması üzrə qərarların qəbul olunma-

sının analitik-informasiya dəstəyini təmin etməlidir. Bunun

üçün müəyyən bazarın cari vəziyyətinin və bazar konyunk-

131

turuna "təsir amillərinin", vəziyyətin inkişaf proqnozlarının və

onların əsasında bu şəraitdə şirkət portfelinin optimal idarə

edilməsi üzrə tövsiyələrin icmalından ibarət informasiya

arayışlarının (newsletters) dövri olaraq hazırlanması tələb olu-

nur. Tövsiyə variantları bazarda qəbul edilmiş oyun strategiyası

ilə fərqlənə bilər. Adətən üç mümkün oyun strategiyası nəzərə

alınır: minimal riskli, maksimal gəlirli və tənzimlənmiş.

Maliyyə sferasında qərar qəbulu hazırlığının müasir

informasiya texnologiyaları seçilmiş strategiyadan asılı olma-

yaraq beş əsas komponentdən (bloklardan) ibarət olan analitik

proqram kompleksinin mövcudluğunu tələb edir [60].

Birinci blokun təyinatı ilkin məlumatların yığılması və

hazırlanmasıdır. Müasir qərb analitiki bir neçə min maliyyə

informasiyası təchizatçısından birini seçə bilər. MDB-nin istə-

nilən ölkəsinin analitikinin seçimi əhəmiyyətli dərəcədə kasıb-

dır. Belə ki, 1999-cu ilə qədər Rusiyada yalnız beş böyük xarici

maliyyə agentliyi ("Blumberg", CQG, "Dow Jones", "Reuters"

və "Tenfore") və təxminən əlli yerli informasiya agentliyi fəal

işləyirdi, həm də Rusiya maliyyə informasiyası mənbələrindən

yalnız iyirmisi həqiqətən ilkin maliyyə informasiyasının

yığılması və yayılması ilə məşğul idi, qalanları isə alverçilər

idi. Ancaq maliyyə informasiyası təchizatçılarının hətta nisbə-

tən belə azsaylı informasiya axınlarının emalı üçün də xeyli

maliyyə vəsaiti tələb edilir.

Xarici agentliklərdən informasiya axınlarının qoşulmasına

ilkin xərclər adətən 2 dollardan 12 min dollara qədər (avadan-

lıq, proqram təminatı və peyk "boşqablarının" quraşdırılması

daxil olmaqla), aylıq abunə haqqı 200 dollardan 2000 dollara

qədər təşkil edir. Kapital qoyuluşunun həcminə görə Rusiya

132

təchizatçılarından informasiya (qoşulmaya görə 200-2000

dollar və o qədər də aylıq abunə haqqı üçün) daha ucuz başa

gəlir, ancaq onlarla iş bir ciddi texniki problemlə bağlıdır.

Məsələ ondadır ki, Rusiya təchizatçıları maliyyə informasi-

yasının saxlanılmasının standart qərb formatları (yeri gəlmiş-

kən, belələri cəmi altıdır) əvəzinə, özlərinin, qərb analitikləri

üçün "yararsız", proqram paketlərindən istifadə etməyə üstün-

lük verirlər. Bu problemin etibarlı həlli yalnız son zamanlar

Smart DownLoader universal məlumat konvertoru paketinin,

müxtəlif informasiya agentliklərinin məlumat formatlarına

köklənməyi və onları MetaStock analitik paketinin formatına

(istənilən başqa paketin anlaması mümkün olan) çevirməyi

bacaran konvertor paketinin meydana çıxması ilə tapılmışdı.

Yeri gəlmişkən, Smart DownLoader proqramının (Green Line

versiyası) son versiyalarından biri istifadəçiləri Rusiya

agentliklərinin sevimli fokusundan - müştəriləri xəbərdar etmə-

dən məlumatların formatlarının dəyişdirilməsindən sığorta edə-

rək, ömürlük xidmətlə və proqramın aylıq yeniləməsi ilə təda-

rük edilir. Azərbaycan daxil olmaqla, MDB ölkələrində infor-

masiya mənbələrinin və emal sistemlərinin standartlaşdırılma

səviyyəsinin müxtəlifliyi ilə vəziyyət ən pis tərəfə fərqlənir.

İkinci blok - məlumatın texniki təhlilidir. Ötən onilliyin

sonunda maliyyə analitikinin xidmətində müasir analitik

metodların bütün spektrini əhatə edən 300-dən çox texniki

təhlil paketi var idi. "Omega Research", "Equis", AIQ və

MESA firmalarının məhsulları çox məşhur idi. MDB ölkələri

bazarına gəlincə, burada "Equis" firmasının 160-dan çox texni-

ki təhlil indikatorunu təmsil edən və müstəsna inkişaf etmiş və

rahat xidmət funksiyaları ilə təchiz edilmiş MetaStock paketi

133

aşkar lider idi. Bu paket yerli treyderlərin və maliyyə analitik-

lərinin əksəriyyəti üçün vaxtında ortaya çıxdı.

Göstərilən paketin MDB ölkələrində məşhurluğu məlu-

matların hazırlanmasının rahatlığından (Smart DownLoader

proqramının sayəsində), həmçinin rus dilində mükəmməl

sənədlərin mövcudluğundan irəli gəlir. Yeri gəlmişkən, son

zamanlar MetaStock paketi Qərbdə də şöhrət qazanmaqdadır.

Təsadüfi deyil ki Qreq Morris özünün "dünyanın ən yaxşı

treyderlərinin 450 strategiyası" kolleksiyasını həyata keçirmək

üçün MetaStock seçdi.

Üçüncü (əsas) analitik kompleks bloku - proqnozlaşdırma

blokudur. Proqnozlaşdırmanın riyazi metodlarının ondan çox

növü bu gün müxtəlif maliyyə məsələlərində "bazarda

yoxlamadan" keçir. Neyron şəbəkələri prinsipi əsasında reallaş-

dırılmış proqnozlaşdırma vasitələri ən keyfiyyətli və sabit

nəticələr göstərir. İlkin olaraq hərbi müəssisələrin sifarişinə

görə təsvirlərin tanınması və vəziyyətin modelləşdirməsi məsə-

lələri üçün işlənib hazırlanmış neyron şəbəkələri tezliklə maliy-

yə əlavələri üçün də uyğunlaşdırılmışdı. 70-dən çox neyroşə-

bəkə paketləri çoxsaylı maliyyə məsələlərini müvəffəqiyyətlə

həll edir. Dünyada ən çox yayılmış neyropaket "California Scie

ETİ fic Software" firmasının Brain Maker Professional neyro-

paketidir. Ancaq analitikanın kompleks məsələlərinin həlli

üçün başqa paketə, "Ward Systems Group" firmasının The AI

Trilogy paketinə üstünlük verirlər. Faktiki olaraq bu, paket

deyil, ümumi interfeyslə birləşdirilmiş üç proqramdan ibarət

olan xüsusi "konstruktordur". "Trilogiyada" neyroşəbəkənin 16

növünü reallaşdıran olduqca güclü NeuroShell neyropaketi,

geniş NeuroWindows kitabxanası və genetik optimallaşdırma

134

proqramı GeneHunter vardır. Əsas komponentlərinin rusiyalı-

lar tərəfindən işlənib hazırlanması dünya bazarını fəth etmiş

The AI Trilogy (indi tamamilə ruscalaşdırılmış) paketinə əlavə

imic verir.

Dördüncü blokun təyinatı - proqnozlaşdırma sisteminin

sazlanması və iş qabiliyyətinin saxlanmasıdır. Bu blok, onun

köməkçi xarakterinə baxmayaraq, müstəsna dərəcədə

əhəmiyyətlidir, çünki proqnozlaşdırmanın istənilən proqramı

daimi sazlanma, nəzarət və proqnozların keyfiyyətinin qiymət-

ləndirilməsini tələb edir. The AI Trilogy paketi əsasında

qurulmuş analitik sistemlərdə üçüncü və dördüncü blokun

funksiyaları ümumi interfeyslə birləşdirilmişdir. Başqa sistem-

lərdə proqnozların keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi və

proqnozlaşdırma alqoritmlərinin sazlanması üçün əlavə alətlər

dəstindən istifadə olunur.

Beşinci blok - optimal oyun strategiyalarının təkmilləş-

dirməsi və yekun hesabatın formalaşdırılmasıdır. Bu blokun

əsası çox meyarlı optimallaşdırmanın müxtəlif alqoritmləridir.

Ən səmərəli yanaşmalardan biri genetik alqoritmlərə əsaslanan

optimallaşdırmanın müasir metodları əsasında reallaşdırılır.

Onların üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onlar zəif qərarları dönə-

dönə çıxdaş edərək və ən güclüləri tətbiq edərək bir növ ən

yaxşı qərarların "seleksiyanı" təşkil edirlər.

Strategiyanın belə seçilməsi nəticəsində "sağ qalmışlar"

rəqiblərini zəmanətli şəkildə üstələyirlər ki, bu həddindən artıq

doymuş qərb bazarlarında xüsusilə əhəmiyyətlidir. Artıq yuxa-

rıda qeyd olunmuş "Trilogiyanın" tərkibinə daxil olan

GeneHunter paketi ümumi təyinatlı sistemlərdə geniş istifadə

edilir. Bazarın hansısa konkret sektoruna sazlanmış ixtisas-

135

laşdırılmış sistemlərdə, bir qayda olaraq, verilmiş alətlərdə

oyunun spesifikasını nəzərə alan) xüsusi proqram paketləri

(məsələn, yüksək gəlirli, amma texniki olaraq opsionların

mürəkkəb bazarı üçün Option Vie paketi tətbiq edilir) geniş

istifadə olunur.

Əgər indi yuxarıda sadalanmış proqram komponentlərinin

dəyərini cəmləşdirsək, onda belə nəticəyə gələrik ki, infor-

masiya axınlarının qoşulmasını, proqramların quraşdırılmasını

və sazlanmasını daxil etməklə, şirkətin analitik bölməsinin

təchizatının tam tsikli və hətta personalın təchizatı, 60-100 min

dollara qədər təşkil edir (bacarıqla planlaşdırdıqda 50 min

dollarla da kifayətlənmək olar). Bu göstərir ki, analitik bölmə-

lərin müasir təchizatı bu gün yalnız böyük biznes balinaları

üçün deyil, həm də orta (və hətta kiçik) maliyyə şirkətləri üçün

də əlçatandır.

Eyni zamanda Moskvanın və MDB ölkələrinin paytaxt-

larında satıcıların hər dollar uğrunda mübarizə apardığı həddən

artıq doymuş kompüter bazarında kompüter məmulatlarının bir

növü, həm də hansısa "ekzotika" deyil, Qərbdə "hər bankda və

hər tankda" tapılması mümkün olan kütləvi məmulat tamamilə

yoxdur. Söhbət neyroplatalar və neyrokompüterlərdən gedir.

Xaricdə bu məmulatların illik satış həcmi 600 milyon dollardan

çox qiymətləndirilir və müvafiq bazarın artım sürəti yalnız

mobil rabitə sənayesindən geridə qalır. Əminliklə təsdiq etmək

olar ki, onların əsasında neyroplatalar, neyrokompüterlər və

neyron şəbəkələri yerli maliyyə analitiklərinin iş yerində də adi

hal olacaq, bununla əlaqədar olaraq maliyyə sferası işçilərinin

bu innovasiya əmək alətinin əsas üstünlüklərindən bəzilərini

təsvir edəcəyik.

136

"Citicorp" maliyyə korporasiyası valyuta kurslarının təhlili

və tərəddüdlərinin qısamüddətli qabaqcadan söylənməsi üçün

böyük ixtisaslaşdırılmış neyrokompüteri tətbiq edir. Neyro-

kompüterdən istifadənin bir ili ərzində toplanmış statistikaya

müvafiq olaraq qabaqcadan söyləmələrin ümumi dəqiqliyi

korporasiyanın ən təcrübəli brokerlərinin nəticələrini üstələdi.

Qeyd etmək vacibdir ki, neyrokompüterlər, əsasən birja iflas-

larının qabaqcadan söylənməsi üçün deyil (hərçənd ki, onlar

üçün də həmçinin), dünyanın aparıcı birjalarında valyuta

qiymət təyin etmələrinə hər gün, hər saat, tez-tez, hər dəqiqə

edilən korreksiyası üzrə böyük həcmli atil, amma olduqca

məsuliyyətli işin icrası üçün istifadə olunur.

"Chemical Bank" 23 ölkənin valyuta birjalarında aktiv ma-

liyyə əməliyyatları aparır. Bütün dünyadan hər gün onun ana-

litik bölməsinə bank brokerləri tərəfindən həyata keçirilmiş

minlərlə saziş haqqında informasiya daxil olur. Bütün infor-

masiya axınını təhlil etmək (və hətta gözdən keçirmək) praktiki

olaraq mümkün deyil. Buna görə də bankda "Neural Data"

firmasının şübhəli sazişləri "süzgəcdən keçirərək" informa-

siyanın ilkin emalını həyata keçirən böyük proqram sistemi

işlədilir. Analitik bölmənin ekspertləri bu sistemlə işləyir və

hər bir halda brokerin düzgün işləməməsinin səbəblərini

aydınlaşdırırlar.

"LBS Capital Management" maliyyə şirkəti öz analitik

bölməsində kiçik neyrokompüter quraşdıraraq, əvvəllər istifadə

edilən statistik təhlil paketləri ilə müqayisədə S&P 500 birja

indekslərinin qabaqcadan söylənməsinin dəqiqliyinin əhəmiy-

yətli artımına nail oldu.

"George Pugh-un" məsləhətçi firması bankların və kredit

137

şirkətlərinin sifarişləri üzrə müxtəlif firmaların maliyyə

durumunun qiymətləndirilməsində ixtisaslaşdırılır. 1500 dollar

dəyərində neyropaketin quraşdırılmasından və sazlanmasından

sonra firma öz ilkin qiymətləndirmələrinin sonrakı ətraflı

auditor yoxlamalarının nəticələri ilə praktik olaraq 100% üst-

üstə düşməsinə nail oldu.

Əmlak ticarəti ilə məşğul olan "Richard Borst" firması

satış üçün nümayiş etdirilən evlərin və mənzillərin qiymət-

ləndirilməsinin dəqiqləşdirilməsi üçün son dərəcə ucuz ney-

ropaket ("universitet neyropaketi") tətbiq edir. Necə firmanın

yaşlıları təsdiq edirlər ki, neyropaketin tətbiqi (cəmi 300 dol.

dəyərində) Nyu-Yorkda və Pensilvaniyada firmanın dövriy-

yəsini 6% artırdı.

İndi dünyada neyron şəbəkələri və onların kommersiya tət-

biqində ixtisaslaşdırılan 100-dən çox firma məlumdur. Yalnız

ABŞ-da belə firmaların sayı 70-dən çoxdur. Neyroşəbəkə

məhsullarının dünya bazarı ildə sabit olaraq 40%-dən az olma-

yaraq artır və 1999-cu ildə 1,5 milyard dollardan çox təşkil

etdi. Bu zaman neyron şəbəkələri sənayesinə qoyulan vasitə-

lərin əsas həcmi bahalı unikal nümunələrə deyil, seriyalarla

istehsal olunan məmulatların geniş spektrinə düşür. Belə ki,

"California Scientific Software" firması artıq toplam olaraq

300-dən 50000 dollara qədər qiymətlərlə 20 min neyropaket və

neyrokompüter satdı.

Beləliklə, təsdiq etmək olar ki, son onillikdə qərb dünyası

neyroşəbəkə məhsullarından istifadədə əsl inqilab yaşadı. Hər

bir qərb bankı, hər bir maliyyə şirkəti və böyük sənaye firma-

larının əksəriyyəti öz sərəncamında maliyyə təhlili üçün - bazar

konyunkturunun proqnozlaşdırılması, kredit və investisiya risk-

138

lərinin qiymətləndirilməsi, səhmlərin və valyuta məzənnələ-

rinin qabaqcadan söylənməsi və bir çox başqaları üçün proq-

ram-aparat komplekslərinə malikdir. Bu komplekslərdən bəzi-

ləri korrelyasiya təhlilinin ənənəvi metodlarından istifadəyə,

bəziləri ekspert sistemlərinə, bir çoxları isə neyroşəbəkə qərar-

larına əsaslanırlar. Əfsuslar olsun, yenə də belə nəticəyə gəl-

mək olar ki, bu inqilab MDB ölkələrinə tamamilə toxunmadı.

MDB ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda da, hələlik

"mərkəzləşdirilmiş" emal ideologiyası əsasında qurulmuş

maliyyə sferasının təhlili üçün proqram paketləri daha çox

yayılmışdır. Belə ki, "Ksikom-soft" firması onun tərəfindən

işlənib hazırlanmış kiçik və orta müəssisələrin menecmentinin

avtomatlaşdırmış DELOPRO 1.0 FOR WINDOWS sistemini

təklif edir ki, bu sistem satış üzrə menecerin avtomatlaşdırılmış

iş yerindən müəssisənin kommersiya təklifi formalaşdırmağa

imkan verir, "İNEKS" firması isə təkliflər (oferta) probleminin

həllinin daha güclü instrumental vasitəsini - ixtisaslaşdırılmış

1.0 FOR WINDOWS paketini təklif edir [63]. BARGAIN

proqram paketi ilə formalaşdırılan çıxış sənədləri yalnız

bilavasitə təkliflər sənədi olmur, həm də sazişin kalkulyasiyası,

risk-raport və hüquqi arayış olur.

Yeri gəlmişkən, BARGAIN paketinin fərqləndirici xüsu-

siyyəti onun modullarının qeyri-səlis riyaziyyat və saziş haq-

qında ilkin informasiya növünə tələbkar olmamaq əsasında

qurulmasıdır ki, bu da istifadəçilər üçün əlavə rahatlıqlar yara-

dır. Maliyyə təhlili üçün qeyri-səlis çoxluqlar metodologiya-

sından istifadə, məsələn MS Excel elektron cədvəlləri əsasında,

Qərbdə də kifayət qədər yayılmışdır [70]. Bu metodologiyada

qurulmuş proqram vasitələri investisiya qərarlarının qəbulunun

139

avtomatlaşdırmasına, proqnozların yaradılmasına, satışların və

marketinqin təhlilinə, həmçinin bir çox başqa biznes-situasi-

yanın emalına imkan verir. Azərbaycanda maliyyə təhlili prob-

lemlərinin tam iş qabiliyyətli həlli Fazzy for Excel proqram

məhsulunu yaratmış "İNEKS" firması tərəfindən təklif edilmiş-

dir [72]. Bu məhsul Excel-üstqurum şəklində yerinə yetirilmiş-

dir və buna görə MS Excel-in istisnasız olaraq bütün imkan-

larını və üstünlüklərini saxlayır.

Demək lazımdır ki, maliyyə analitiklərinə neyron şəbəkə-

lərini geniş miqyaslı şəkildə mənimsəməkdən əvvəl, iqtisadi

qərarların qəbulunun məntiqi səviyyəsində riskin minimallaş-

dırılması ideologiyasını mənimsəmək lazımdır. Təəssüf ki, bu

gün dövlət maliyyə siyasəti banklara öz risklərini yüz faiz

müştərilərin üzərinə qoymağa imkanı verir. Bazar münasibətlə-

rinə görə mədəni ölkələrdə bankirlər çoxdan ya müştəri axtar-

mağa, ya da hansısa bir risklə - heç olmasa, mütləq hesab-

lamaların elə də kiçik olmadığını göstərdiyi, minimal risklə

maliyyə əməliyyatını həyata keçirməyə vərdiş ediblər.

Proqram təminatının inkişafının bu istiqaməti riski idarə

etmənin vasitələri kateqoriyasına aiddir. Formal aparat nöqteyi-

nəzərindən risk nəzəriyyəsi metodlarının böyük hissəsi ehtimal

nəzəriyyəsinin və riyazi statistikanın xüsusi riyazi aparatından

istifadəyə əsaslanır. Çoxluqlar nəzəriyyəsi metodları şəklində

əlavə xərclərin məqsədə uyğunluğunun, analoqlardan istifadə-

nin, ekspert qiymətləndirmələrinin və s. təhlilinin kifayət qədər

güclü alqoritmlərini işləyib hazırlamağa imkan verir. Kiyev

mütəxəssisləri belə alqoritmlərin reallaşdırması üçün risk me-

necmentin xüsusi Fazzy-texnologiyasını işləyib hazırladılar

[76]. Bu texnologiya sayəsində qeyri-səlis və natamam ilkin və

140

cari məlumatlarla, unikal şəraitdə - statistika mövcud olmadıq-

da və hətta riskin xarici və daxili amilləri yalnız şifahi təsvirlər

səviyyəsində keyfiyyətlə verildikdə səmərəli işləmək olar.

Ancaq, mövcud riyazi yanaşmalardan biri çərçivəsində

təsvir edilə bilən risklərlə yanaşı, böyük miqdarda risklər möv-

cuddur ki, düzgün təsəvvür etmək və müvafiq olaraq ehtimal

nəzəriyyəsi, statistika, qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi vasitə-

ləri ilə qiymətləndirmək praktik olaraq qeyri-mümkündür. Belə

məsələlər siyasi, adi-təbii, ekoloji, kriminal riskləri, fors-major

şəraiti risklərini nəzərə almaq cəhdi zamanı yaranır. Burada da

yenidən neyron şəbəkələri nəzəriyyəsinə və metodologiyasına

müraciət etmək lazım gəlir.

"Neyron şəbəkələri nəzəriyyəsi" söz birləşməsi riyaziy-

yatın tamamilə konkret və formal sahəsinin ümumiləşdirilmiş

adından başqa bir şey deyil. Riyazi nöqteyi-nəzərdən neyron

şəbəkəsi çox təbəqəli, eyni tipli (nisbətən sadə) prosessor

elementlərindən - neyronlardan ibarət olan şəbəkə strukturunu

təşkil edir. Öz aralarında mürəkkəb birləşmə topologiyası ilə

bağlanmış neyronlar təbəqələrdə (bir qayda olaraq, iki-üç)

qruplaşır ki, bunların da arasında giriş və çıxış seçilir.

Proqnozlaşdırma üçün tətbiq edilən neyron şəbəkələrində giriş

təbəqəsinin neyronları vəziyyətin parametrləri haqqında infor-

masiyanı qəbul edir, çıxış təbəqəsi isə bu vəziyyətə mümkün

reaksiya haqqında siqnal verir.

Normal istismar prosesinə başlanmazdan əvvəl, neyron

şəbəkəsi xüsusi sazlama təlim mərhələsi keçir. Bir qayda ola-

raq, şəbəkəyə hər biri üçün şəbəkənin tələb edilən reaksiyası

məlum olan böyük miqdarda (yüz və min) qabaqcadan hazır-

lanmış nümunə təqdim edilir. Əgər şəbəkə növbəti nümunəyə

141

qeyri-adekvat reaksiya verirsə, yəni çıxış təbəqəsinin vəziyyəti

veriləndən fərqlənirsə, səhvin minimallaşdırılması üçün şəbəkə

daxili struktur bəzi modifikasiyaya məruz qalır (çox zaman

birləşmələrin çəkilərinə düzəliş edilir).

Müəyyən təlim müddətindən sonra şəbəkə minimal toplam

səhvə müvafiq vəziyyətə çatır. Bəzi məsələlər üçün toplam

səhv 2-3% təşkil edir, başqaları üçün 10-15%-ə qədər çata

bilər, bir sıra məsələlər isə neyron şəbəkələrində həllini heç

tapa bilmir. Xoşbəxtlikdən, bu gün neyron şəbəkələri nəzəriy-

yəsinin tətbiqi aspektləri o qədər öyrənilmişdir ki, hər bir

istifadəçi məsələsi onun həlli üçün praktik olaraq neyron

şəbəkəsi strukturunun ən yarayanın təsvirini, həmçinin nəticə-

lərin gözlənilən keyfiyyətini tapa bilər.

Kommersiya nöqteyi-nəzərindən neyron şəbəkəsi proqram

paketləri (bəzən hətta ilkin mətnləri ilə birlikdə çatdırılan,

məsələn, QWL paketi) şəklində, fərdi EHM, neyro-BİS-lər

üçün sürətləndirici platalar, həmçinin ixtisaslaşdırılmış neyro-

kompüterlər şəklində həyata keçirilirlər. Ən mürəkkəb və ya

çox spesifik proqramlardan başqa, əlavələrin əksəriyyəti üçün

ilk vaxtlarda sadə proqram paketi kifayət edir.

Maliyyə əlavələri üçün neyron şəbəkəsinin tətbiqini İnter-

netdə şərh edilmiş sadə nümunə əsasında nəzərdən keçirək.

Təsəvvür edək ki, siz fond birjasında brokersiniz və öz

"oyunçu portfelinizdə" dəyişikliklərin proqnozlaşdırılması

üçün neyropaketdən istifadə etmək istəyirsiniz. Deyək ki, sizi

"portfelinizə" daxil olan iyirmi firmanın səhmlərinin sabahkı

kotirovkası maraqlandırır. İntuitiv olaraq aydındır ki, bu koti-

rovkalar (daha çox və ya daha az, bir başa və ya qismən)

özünün əvvəlki qiymətlərindən, birjada təqdim edilmiş qalan

142

bütün qiymətli kağızların kotirovkasından, əsas valyuta məzən-

nələrindən və inflyasiya indekslərindən, bir sıra makroiqtisadi

parametrlərdən, həmçinin bəzi əlavə amillərdən - dünənki rek-

lamlardan, parlamentə gələcək seçkilərdən və s. asılıdır. Bütün

bu amillər şəbəkənin sazlanması üçün giriş qiymətləri vekto-

runu yaradır.

İndi kifayət qədər uzun müddətli dövr üçün birja vəziyyəti

haqqında məlumatları toplayaq. Proqnozların bəzi növləri üçün

1-2 həftəlik məlumatlar kifayətdir, başqaları üçün isə bir neçə

rüb ərzində çıxarışlar lazımdır. ABŞ-da belə maliyyə məlumat-

ları bazalarının özü kommersiya məhsuludur (yeri gəlmişkən,

çox da ucuz olmayan) və uzun illər ərzində diqqətlə aparılır.

Azərbaycanda istehsal fəaliyyətinin bəzi növləri üzrə sta-

tistika da bir neçə onillik ərzində izlənilir. Məsələn, şəkər isteh-

salı statistikası üzrə keçən yüzilliyin 20-ci illərinin ortalarından

məlumatlar var.

Bütün parametrlər üzrə kifayət qədər uzun müddətli dövr

üçün bizim əhəmiyyətli hesab etdiyimiz məlumatlar yığıl-

dıqdan sonra həmin dövr üçün tələb olunan çıxış parametrləri

(bizim portfelin iyirmi səhminin məzənnələri) üzrə təlim üçün

istifadə olunacaq məlumatları hazırlayaq. Bütün məlumatları

olduqca sadə cədvəllər şəklində bir mətn faylında yığaq və

neyropaketimizi təlim rejimində işə salaq. Əgər nümunələr

azdırsa, onları bir neçə dəfə buraxmaq olar. Bir qayda olaraq,

bir neçə dəqiqədən sonra sizin paketiniz öyrədilir və ekspert

sisteminə çevrilir.

Sonra, birja vəziyyəti üzrə real cari məlumatları daxil

edərək səhmlərinizin sabahkı vəziyyəti haqqında proqnozunun

143

cavabını almazdan əvvəl, istifadə edilən ekspert sistemini iki-

üç nümunədə testdən keçirmək lazımdır.

İstifadə edilən ekspert sisteminin intellektini artırmaq üçün

baza paketinə informasiyanı bilavasitə elektron poçtla yayılan

məlumatlardan alaraq neyropaketə verilənləri avtomatik yeni-

ləməyə imkan verən kiçik proqram daxil etmək olar, və belə-

liklə, sizin analitik kimi, vaxtınızı və gücünüzü sərf etmədən,

sizi birja məlumatları ilə və hətta birja oyununun strategiyası

ilə silahlandıran həqiqətən güclü silahınız yaranır.

Maliyyə bazarlarının təhlili məqsədi ilə neyron şəbəkə-

lərinin tətbiqinin əsas üstünlüklərini qısaca sadalayaq:

1. Neyron şəbəkələrinin ən qiymətli xüsusiyyəti vəziyyətin

inkişaf qanuna uyğunluqları və giriş və çıxış məlumatları ara-

sında heç bir asılılıq məlum olmadığı hallarda çoxlu nümunə-

lərlə öyrədilmək qabiliyyətidir.

Belə hallarda (onlara isə maliyyə təhlili məsələlərinin

80%-ə qədərini aid etmək olar) həm ənənəvi riyazi üsullar, həm

də klassik ekspert sistemləri geri çəkilirlər.

2. Neyron şəbəkələri natamam, təhrif edilmiş, "küylü" və

daxilən ziddiyyətli giriş informasiyasına əsaslanaraq qoyulmuş

məsələləri müvəffəqiyyətlə həll etməyi bacarırlar.

3. Hətta korrelyasiya təhlili üsullarından istifadə üçün

peşəkar riyaziyyatçı lazımdır. Öyrədilmiş neyron şəbəkəsindən

isə yuxarı sinif şagirdi də asanlıqla istifadə edə bilər.

4. Neyroşəbəkə paketləri sayəsində məlumat bazalarına,

elektron poçta və s. son dərəcə asan qoşulmaq və məlumatların

daxil edilməsi və ilkin emalı prosesini avtomatlaşdırmaq olar.

5. Neyron şəbəkələrinə məxsus olan daxili paralelizm sizin

neyrosisteminizin gücünü praktik olaraq hədsiz artırmağa (və-

144

saitlərin imkan verdiyi qədər) imkan verir. Sadə və ucuz paket-

dən başlamaq, sonra peşəkar versiyaya keçmək, bir-iki-üç sü-

rətləndirici plata əlavə etmək, sonra isə daha əvvəl yaradılmış

proqram təminatının hamısının tam işlənə biləcəyi zəmanəti ilə

ixtisaslaşdırılmış neyrokompüterə keçmək tövsiyə edilir.

MDB ölkələrində artıq yaxın vaxtlarda neyrosistemə

tələbatın artacağının açıq əlamətləri var. Məsələn, artıq bu gün

neyropaketdən aşağıdakılar istifadə edir:

- hökumət müəssisələri - relyef modelləşdirilməsi və

iqtisadi proqnozlaşdırma üçün;

- xüsusilə topdansatış taxıl tədarükündə ixtisaslaşdırılan

böyük şirkətlər – məhsulun və dənli bitkilərə tələbatın

proqnozlaşdırılması üçün;

- nəinki böyük, həm də orta miqyaslı banklar - birja

əməliyyatlarının keçirilməsi və kredit risklərinin təhlili üçün;

- kiçik maliyyə şirkətləri - fond birjasında oyun üçün;

- akademik və sahə elmi-tədqiqat institutları - kimyəvi

reaksiya nəticələrinin təhlili, siqnalların və təsvirlərin emalı

üçün və s.;

- kiçik kompüter firmaları - birja və maliyyə proqramları

üçün öz paketlərinin yaradılması məqsədi ilə.

Neyron şəbəkələri Rusiya Federasiyasının Mərkəzi Ban-

kında, Moskvanın vergi müfəttişliyində, bir neçə neft şirkətin-

də, tibb müəssisələrində, ali məktəblərdə və bir sıra idarələrdə

işlədilirlər.

Qərbdə bahalı neyroşəbəkə sistemləri milyonlarla dollar

xərclərin həddən artıq görünmədiyi bank sferasında daha geniş

yayılmışdır. Hərbi müəssisələr də, demək olar ki, həmçinin

neyroşəbəkə sistemlərindən istifadə edir. Nisbətən kiçik şirkət-

145

lərdə isə ayrı-ayrı ixtisaslaşdırılmış neyrokompüterlər və ya

sürətləndiricilər müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir. Digər istifadə-

çilər adətən adi proqram sistemləri ilə keçinməyi mümkün

hesab edirlər ki, bu, hələlik bizdə də müasir şirkətlərin inno-

vasiya əsasında maliyyə fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırıl-

masında ilk addım kimi məsləhət görülə bilər.

Bütövlükdə MDB-nin kompüter bazarında neyrosistemlərə

artıq ilk meyllər yaranmışdır. Maliyyə proqramları üçün neyro-

paketləri böyük, ehtiyatlı və ağırtərpənən bankların deyil,

özlərinin analitik sistemlərini qurmağa və maliyyə bazarına

birinci çıxmağa tələsən kiçik "diribaş" firmaların fəal şəkildə

əldə etməsi və mənimsəməsi buna imkan yaradır. Onların

əməllərində sadə iqtisadi xeyir izlənilir. Neyrosistemi istənilən

banka təklif etsəniz sizə cavab verəcəklər ki, onlara 1500

dollara instrumental paket lazım deyil, amma vacib məsələləri

həll etməyə və birja əməliyyatlarından gəliri artırmağı imkan

verən sazlanmış sistemi onlar, çox güman ki, 20 minə də ala

bilərlər (yaxşı qərb paketlərinə lisenziyalar təxminən o

məbləğdə qiymətləndirilir). Halbuki sazlanmış sistemi iki

proqramçı yuxarıda qeyd olunan instrumental paketdən iki ay

ərzində yarada bilər. Yeri gəlmişkən, Qərbdə neyron şəbəkələri

üzrə ixtisaslaşmış firmaların əksəriyyəti pulu məhz bu yolla

qazanır. Neyrosistem bazarının təxminən 55%-ni proqram

paketləri və aparat vasitələri deyil, "açar altında" təhvil verilən

sifarişli sistemlər təşkil edir.

Daşınmaz əmlak alqı-satqısı ilə məşğul olanlar, sığorta

şirkətləri, tibb işçiləri və digər müştərilər üçün tirajlanan kiçik

paketlərin yaradılması bu kateqoriyadan olan işlərə aiddir.

Bir az fantaziyaya malik olan istənilən proqramçı 300

146

dollar yatıraraq orijinal neyroşəbəkə paketinin (məsələn,

rentgenoqrama görə diaqnoz qoymağı və ya səsə görə

həmsöhbəti avtomatik müəyyən etməyi bacaran paket) müəllifi

və sahibi ola bilər.

Rusiya və Ukraynada tətbiqi neyroşəbəkə sistemlərinin

istifadəsi sahəsində, "əl ilə" işləyən tamamilə ixtisaslaşmış

maliyyə analitiklərinin qiymətləndirmələrini əhəmiyyətli dərə-

cədə yaxşılaşdıran ən səmərəli nəticələr aşağıdakı istiqamət-

lərdə alınmışdır:

- fyuçer kotirovkalarının proqnozlaşdırılması;

- valyuta məzənnələrinin qısamüddətli dinamikası;

- qida məhsullarına topdan satış qiymətlərinin proqnozu;

- kredit risklərinin qiymətləndirilməsi;

- bir sıra tibbi və sənaye diaqnostikası məsələləri;

- yüksək gəlirli futbol totalizatorunun qurulması;

- fövqəladə vəziyyətlərin inkişafının proqnozu.

Beləliklə, neyron şəbəkələri, bütün iş dünyasını on ildən

yuxarı müvəffəqiyyətlə fəth edərək, bizim bazarda da peyda

olmağa başladı. Kim ki, qabaqcadan onların gəlişinə hazırlaş-

mışdır - istər kommersiya bankı, kompüter ticarəti evi və ya

sərbəst proqramçı olsun - artıq böyük rəqabət üstünlükləri və

ağır çəkili dividentlər alır. Lakin maliyyə bazarına istiqamət-

lənmış müasir informasiya texnologiyalarının mənimsənil-

məsinə cəhd edərkən də yadda saxlamaq lazımdır ki, neyro-

şəbəkə peşəkarlar tərəfindən yerinə yetirilmiş ciddi sazlama

olmadan işləməyə başlamayacaq. Bununla belə, neyron

şəbəkələrindən istifadənin perspektivləri ilə ciddi olaraq ma-

raqlanan hər kəs mənimsəmənin kiçik maneələrinin öhdəsindən

gəlmək imkanını mütləq tapacaq, çünki başlanğıc üçün

147

istənilən təşkilat proqram vasitələrinin minimal konfiqura-

siyasının alınması və verilənlərin hazırlanması üçün iş qabiliy-

yəti sistemin quraşdırılması, şəbəkənin öyrədilməsi və sonrakı

proqnozlaşdırma və ya başqa qərar və tövsiyələrin qəbulu üçün

bir neçə min dollarla kifayətlənə bilər.

3.4. İnformasiya məkanının inkişafı

İnfоrmasiya-kоmmunikasiya tехnоlоgiyalarının inkişaf et-

dirilməsi Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasətinin əsas

prioritet istiqamətlərindən biridir. 2003-cü ildə təsdiq edilmiş

"Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə infоrmasiya-

kоmmunikasiya tехnоlоgiyaları üzrə Milli Strategiya (2003-

2012-ci illər)" yaxın 10 il ərzində görüləcək işlərin ümumi

xəttini müəyyənləşdirmişdir. Azərbaycan Respublikası Cənubi

Qafqazda bu sahə üzrə Milli Strategiya qəbul etmiş yeganə

ölkədir. Bu siyasətin davamı olaraq İKT sahəsində dövlət

proqramının hazırlanması vacib məsələ kimi irəli sürülmüş və

"Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologi-

yalarının inkişafı üzrə 2010-2012-ci illər üçün Dövlət Proq-

ramı" (Elektron Azərbaycan)” hаzırlаnmış və təsdiq edilmişdir.

“Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanlarında informa-

siya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə tədbirlər haqqında”

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 2004-cü il

tarixli 172 nömrəli Fərmanına uyğun olaraq, Azərbaycan Res-

publikasının dövlət orqanları üçün İnternet şəbəkəsi seqmen-

tinin yaradılması, saxlanılması və inkişafının təmin edilməsi

çərçivəsində Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidməti tərəfindən

“AZSNET” (Azerbaijan State Network) İnternet şəbəkəsi seq-

148

menti yaradılmış, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İcra

Aparatı, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi, Azər-

baycan Respublikasının Nazirlər Kabineti, 25-dən artıq dövlət

orqanı yüksəksürətli İnternetlə təmin edilmiş və

www.president.az, www.meclis.gov.az, www.cabmin. gov.az,

eləcə də İnternetlə təmin edilmiş digər dövlət orqanlarının veb

səhifələri həmin seqmentdə yerləşdirilmişdir.

Bu gün ölkənin istisnasız olaraq bütün nazirlik və dövlət

müəssisələrinin veb-səhifəsi vardır, bəzi idarələr isə İnternetlə

fəal interaktiv məsləhət xidmətləri göstərirlər. Dövlət Gömrük

Komitəsi, Ədliyyə Nazirliyi, Satınalmalar üzrə Dövlət Agent-

liyi və bir sıra digər orqanlar daxili elektron sənəd dövriyyəsi

mexanizmlərini yaradırlar, Vergilər Nazirliyi isə vergi deklara-

siyalarını elektron formatında qəbul və emal edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Vergilər Nazirliyi artıq bir çox

illərdir ki, ölkədə yaradılmış e-government sisteminin lideridir.

Nazirlik 2010-cu ilin əvvəlindən kommersiya fəaliyyəti ilə

məşğul olan hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı üçün “vahid

pəncərə” sistemini tətbiq etmişdir. Avtomatlaşdırılmış vergi

informasiya sisteminin (AVİS) imkanları genişləndirilmişdir:

“Online-kargüzarlıq”, “Elektron vergi hesab-fakturası”, inter-

aktiv xidmətləri yaranmış, çeklərin vurulması prosesinə nəzarət

məqsədilə, işçi prosesinə müdaxilə etmədən nəzarət-kassa apa-

ratlarına məsafədən verilənlərin elektron ötürülməsi qurğuları

tətbiq edilmiş, e-audit sistemi yaradılmağa başlamış, “vahid

pəncərə” prinsipi ilə vergi ödəyicilərinin online-qeydiyyatı

aparılır.

Azərbaycanda “Elektron imza və elektron sənəd haqqın-

da”, “Elektron ticarət haqqında” qanunları hələ yeddi il əvvəl

149

qəbul edilsə də, yalnız cari ildə bu qanunların həyata keçməsi

üçün şərait yaranmışdır. Xüsusilə, 2011-ci ilin mayında yara-

dılmış Milli açıq açar infrastrukturu və Milli sertifikatlaşdırma

mərkəzi “Elektron Azərbaycan” layihəsinin mühüm kompo-

nentləri oldular. Milli sertifikatlaşdırma mərkəzi dövlət və

şəxsi müəssisə və təşkilatlara sertifikat verəcəkdir. Bu sistemin

yaradılması ilə hər bir Azərbaycan vətəndaşı yalnız “Elektron

hökumət”in yaranması üçün deyil, həm də elektron ticarətin və

elektron bankinqin inkişafı üçün də böyük əhəmiyyəti olan

elektron imza ala bilir.

«Milli Elektron İdarəetmə Təşəbbüsü» texniki yardım

proqramı çərçivəsində, həmçinin vahid verilənlərin ötürülməsi

elektron şəbəkəsi – AzDataCom yaradılmışdır. Şəbəkənin Bakı

və Sumqayıtı əhatə edən komponentləri təhvil verilmişdir.

Paytaxtda AzDataCom 28 ATS-i əhatə edir ki, şəhərin istənilən

nöqtəsindən 10 giqabit/san sürətilə operativ qaydada şəbəkəyə

qoşulmaq olur. Ölkənin təxminən iyirmiyə qədər rayonunun

inzibati mərkəzi AzDataCom-a qoşulmuşdur, yaxın bir neçə il

ərzində isə bu sürətli şəbəkə bütün periferiya və mərkəzi dövlət

idarəetmə sistemini tam şəkildə birləşdirəcəkdir.

“Elektron hökumət” proqramının birinci mərhələsi əsasən

tədqiqat xarakteri daşıyırdı və bütövlükdə texniki baza və

şəbəkə infrastrukturunun yaradılmasına, həmçinin dövlət

strukturlarında lokal informasiya kontentinin formalaşmasına

yönəldilmişdi. Növbəti mərhələsi e-government sisteminin

ölkənin hər yerində bütün dövlət strukturlarını əhatə etməklə

bilavasitə genişləndirilməsini nəzərdə tutur. Bununla əlaqədar

“elektron hökumət” layihəsinin kuratoru olan Rabitə və

İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi “elektron hökumət”in

150

yaradılması üzrə fəaliyyət planı işləmişdir. Bu sənədin

hazırlanması sektorun potensialından tam istifadə etməklə onu

lider mövqeyinə (neft-qaz sektoru ilə birgə) çıxarmalı olan

Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya

texnologiyalarının inkişafı üzrə 2010-2012-ci illər üçün

Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan) çərçivəsində

nəzərdə tutulmuşdur.

Onun mühüm komponenti olan “elektron hökumət”

sisteminə gəldikdə isə, növbəti mərhələdə inteqrasiya, qarşılıqlı

informasiya təminatı məsələləri emal edilmiş, kütləvi elektron

xidmətlərinə keçid üçün vahid standartlar və tövsiyələr

hazırlanmışdır. Həmçinin dövlət orqanlarının əsas infrastruktur

qovşaqlarının və informasiya portallarının təhlükəsizliyinin

təminatı üzrə işlər aparılmış, normativ-hüquqi bazaya əlavələr

edilmiş, dövlət orqanlarının işə cəlb etdiyi İKT mütəxəs-

sislərinin bilik səviyyəsi yüksəldilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Dövlət orqan-

larının elektron xidmətlər göstərməsinin təşkili sahəsində bəzi

tədbirlər haqqında” Fərmanı (23 may 2011-ci il tarixli 429

nömrəli) e-government layihəsinin realizəsinə qoşulmuş dövlət

orqanlarının sayını artırmağa yönəldilmişdir. Sənəd operativliyi

yüksəltməyi, korrupsiya üçün potensial məkanı daraltmaqla

cəmiyyətlə dövlət arasında qarşılıqlı əlaqəni sadələşdirməyi və

şəffaflaşdırmağı nəzərdə tutan elektron xidmətlərin tətbiqinin

genişləndirilməsinə yönəldilmişdir. Fərmana müvafiq olaraq

hər bir dövlət orqanının internet-səhifəsində xüsusi elektron

xidmət bölməsi yaradılmalıdır. Elektron xidmətlərin siyahısı və

onların göstərilməsi üçün zəruri sənədlərin dəqiq siyahısı

yerləşdirilməli, elektron ərizə və blank variantları, həmçinin

151

digər rəqəmli rekvizitlər göstərilməlidir. Vətəndaş sayta tələb

olunan sənədlərin elektron surətini göndərməklə gecikdiril-

mədən e-poçtla kargüzarlıq prosesinin başlamasını təsdiq edən

xəbərdarlıq almalıdır. Sənədlərin əsli yalnız dövlət orqanları

elektron axtarış-informasiya bazasından lazımi məlumat ala

bilmədikdə tələb oluna bilər.

Günümüzdə avtomatlaşdırılmış sənəd dövriyyəsi “Giriş-

çıxış və qeydiyyat”, “Azərbaycan Respublikası əhalisinin

dövlət reyestri” sistemlərinin, vahid miqrasiya sisteminin

verilənlər bazalarını, uçota götürülmüş fiziki şəxslərin axtarış

bazalarını, Azərbaycanın ünvanlar reyestrini, Tələbə Qəbulu

Dövlət Komissiyasının, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları,

Vergilər nazirliklərinin, Gömrük Komitəsinin və s. portallarını

birləşdirir.

Gələcəkdə bu siyahı sahibkarlara xidmət göstərən və ya

sosial müdafiə və əhalinin məşğulluğu, təhsil, elm, səhiyyə,

hüquq, mədəniyyət, turizm, gənclər, idman, nəqliyyat və s.

sahələrdə fəaliyyət göstərən bütün digər idarə və dövlət

təşkilatlarını da əhatə edəcəkdir.

Dövlət rüsumlarını ödəmək və dövlət orqanları tərəfindən

göstərilmiş elektron xidmətlər üçün qanunvericiliklə nəzərdə

tutulmuş digər ödəmələr üçün, bütün növ rüsumlar və onların

konkret hədləri haqqında məlumat verən rusum.az saytı yara-

dılmışdır. Bundan başqa, bəzi dövlət orqanları rüsumların və

digər ödənişlərin internetlə ödənilməsi üçün distant ödəmə

sistemi tətbiq etmişlər.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaş-

lara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin

tabeliyində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il

152

13 iyul tarixli 685 nömrəli Fərmanına əsasən “ASAN xidmət”

mərkəzləri yaradılmışdır. “ASAN xidmət” mərkəzləri dövlət

orqanları tərəfindən göstərilən xidmətlərin vahid və

əlaqələndirilmiş formada həyata keçirilməsini təmin edən

qurumlardır. 2012-ci ilin sonunda “Asan xidmət”in ilk ofisi

açılmış və onun rəsmi saytı www.asan.gov.az. fəaliyyətə

başlamışdır. “Asan xidmət” əvvəllər Ədliyyə, Daxili İşlər,

Vergilər nazirliklərinin, Dövlət Əmlak, Gömrük, Torpaq və

Xəritəçəkmə komitələrinin, Miqrasiya Xidmətinin, Sosial

Müdafiə Fondu və Milli arxiv İdarəsinin göstərdiyi xidmətləri

yerinə yetirir. Saytda 21 xidmətin siyahısı verilmişdir. Bu,

əsasən arayışların verilməsi, sənədlərin verilməsi və dəyiş-

dirilməsi, nikahların qeydiyyatı, notarial xidmətlər, sürücülük

vəsiqələrinin dəyişdirilməsi, doğum və ölüm hallarının, ad və

soyadın dəyişdirilməsinin qeydiyyatı, arxiv məlumatlarının

verilməsidir.

Beləliklə, Azərbaycanda “vahid pəncərə” prinsipi ilə bütün

elektron xidmətləri göstərmək üçün birləşdirilmiş elektron

portal olan e-government sisteminin özəyinin yaradılması

planlaşdırılır. Belə mərkəzi portal vasitəsilə hər bir vətəndaş

istənilən dövlət strukturunun elektron bölmələrinə girə bilə-

cəkdir, bu cür yanaşma zəruri məlumat və ya xidmətin

axtarışının daha sadə və anlaşılan üsulunu təmin edir.

Vahid informasiya məkanı vahid prinsiplər və ümumi

qaydalar üzrə təşkilatların və vətəndaşların qarşılıqlı infor-

masiya əlaqəsinin, həmçinin onların informasiya tələbatlarının

ödənilməsinin təmin edilməsi əsasında işləyən məlumat baza-

larının və banklarının, onların aparması və istifadəsi texnolo-

giyaların, informasiya-telekommunikasiya sistemlərinin və

153

şəbəkələrin məcmusunu təşkil edir. Vahid informasiya məkanı-

nın formalaşdırılmasında respublikanın ümummilli telekommu-

nikasiya şəbəkəsinin yaradılmasına əhəmiyyətli yer ayrılır, ki,

bu da istehlakçılara müvafiq ərazi cəhətdən-bölüşdürülmüş

informasiya ehtiyatlarına girişi, məlumatların ötürülməsi və

elektron poçt rejimlərində informasiya mübadiləsini təmin

edərək müxtəlif şəbəkələri, sistemləri və əlaqə vasitələrinin

komplekslərini birləşdirməyə imkan verəcək.

Məsələn, ümumdünya informasiya toru – İnternet. Başqa

sözlərlə vahid informasiya məkanı aşağıdakı əsas kompo-

nentlərdən formalaşır:

- məlumatları və bilikləri özündə saxlayan, müvafiq

məlumat daşıyıcılarında təsbit edilmiş informasiya ehtiyatları;

- vahid informasiya məkanının fəaliyyətini və inkişafını,

məsələn, informasiyanın yığımını, emalını, saxlanmasını,

yayılmasını, axtarışını və ötürülməsini təmin edən təşkilati

strukturlar;

- proqram-texniki vasitələri və təşkilati-normativ sənəd-

ləri özündə ehtiva edən müvafiq informasiya texnologiyaları

əsasında informasiya ehtiyatlarına girişi təmin edərək vətən-

daşların və təşkilatların qarşılıqlı informasiya əlaqəsi vasitələri.

Azərbaycanın vahid informasiya məkanının formalaşma-

sının əsas siyasi və iqtisadi aspekti idarəetmə və kommersiya

strukturlarının informasiya ehtiyatlarının açılmasında informa-

siya inhisarçılığının aradan qaldırılmasıdır. Dövlət informasiya

ehtiyatlarının açıqlığının hüquq dəstəyi Azərbaycanın vahid

informasiya məkanının Avropa və dünya informasiya məka-

nına inteqrasiyasının təminatının zəruri ilkin şərtidir.

154

Azərbaycanın vahid informasiya məkanının formalaşdırıl-

masının və inkişafının məqsədi aşağıdakılardır:

- vətəndaşların informasiya hüquqlarının təminatı;

- sabit inkişaf üçün lazım olanların yaradılması və

dəstəklənməsi;

- vətəndaşlara və ictimai təşkilatlara, dövlət hakimiyyəti

orqanlarının, respublika və yerli hakimiyyət orqanları subyekt-

lərinin hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətinə nəzarət imkanının

verilməsi;

- açılmış elmi-texniki, sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi infor-

masiyadan, həmçinin təhsil, mədəniyyət və s. sferalarının infor-

masiya fondlarından dövlət strukturları ilə bərabər istifadə

etmək imkanının verilməsi yolu ilə vətəndaşların işgüzar və

ictimai fəallığının artırılması.

Azərbaycanın vahid informasiya məkanının və müvafiq

dövlət informasiya ehtiyatlarının formalaşdırılması və inkişafı

sahələrarası və regionlararası problemdir. O mürəkkəb təşkilati

və texniki-texnoloji məsələlərinin həllini, əhəmiyyətli xərclər

tələb edir və bir anda həll edilə bilməz.

Azərbaycanın vahid informasiya məkanının formalaş-

dırılması və inkişafı, ilk növbədə, mövcud olan informasiya

ehtiyatlarına operativ girişin təminatını və onların vahid infor-

masiya məkanına əlavə edilməsi üzrə işlərin görülməsini

nəzərdə tutur. Vahid informasiya məkanına daxil edilən

yenidən formalaşdırılmış informasiya ehtiyatları dövlət idarə-

etmə orqanlarına, təsərrüfatçılıq edən subyektlərə, vətəndaşlara

qanuni əsasda açıq olmalıdır.

Ayrı-ayrı hakimiyyət orqanlarının və respublika subyekt-

lərinin hakimiyyət orqanlarının hal-hazırda qüvvədə olan və

155

işlənib hazırlanan informasiya-idarəetmə sistemləri, idarə və

idarələrarası ərazi-bölgü sistemləri və informasiya yığımı,

emalı və yayılması şəbəkələri yeni informasiya texnologiya-

larının tətbiqinin bazası kimi xidmət edə bilər. Onlar

Azərbaycanın vahid informasiya məkanının formalaşdırılma-

sının əsasını təmin etməlidir və informasiyanın ənənəvi yayıl-

ma vasitələri ilə informasiya texnologiyalarının yeni vasitələ-

rinin biri-biri ilə birləşdirilməsinə və ona girişin təşkilinə

zəmanət verməlidir: kütləvi informasiya vasitələrinin, jurnal və

kitab nəşrlərinin çap və elektron variantlarının, kitabxana və

arxivlərin, poçt və teleqrafın və s.

Azərbaycanın informasiya məkanının müasir vəziyyəti

onun bərabər hüquqlarla dünya informasiya cəmiyyətinə

qoşulmasına mane olur. Azərbaycanda vahid informasiya

məkanının ayrı-ayrı tərkib hissələri inkişaf edir.

Azərbaycanın vahid informasiya məkanının formalaşdırıl-

ması və inkişafı probleminin həlli zamanı bütün dövlət haki-

miyyəti orqanlarının səylərinin koordinasiyası üçün təşkilati

tədbirlər kompleksini hazırlamaq lazımdır. Bu tədbirlər

kompleksi vahid informasiya məkanının formalaşdırılması və

inkişafının əsas göstəricilərinin və mərhələlərinin müəyyən

edilməsi qaydalarının təyin edilməsinin, qanunverici aktların

və normativ sənədlərin, o cümlədən, bu məkanın subyektlərinin

fiziki və hüquqi şəxslərinin informasiya ehtiyatlarının aktiv

formalaşdırılmasına və istifadəsinə stimullaşdıran qarşılıqlı

əlaqələrinin funksiya və qaydalarını müəyyən edən standart-

ların işlənib hazırlamasının ardıcıllığını nəzərdə tutmalıdır.

Tədbirlər kompleksində vahid informasiya məkanının məqsəd-

lərinin, vəzifələrinin və imkanlarının təbliğatını, vətəndaşlara

156

informasiya savadının əsaslarının təlimini təmin edən tədbirlər

nəzərdə tutulmalıdır. Bu vətəndaşların və cəmiyyətin informa-

siya ehtiyatlarına müraciətini aktivləşdirəcək, ölkənin infor-

masiya infrastrukturunun inkişafını sürətləndirəcək, informa-

siya ehtiyatlarını, texnologiyalarını və xidmətlər bazarını qay-

daya salacaq.

Azərbaycanın informasiya məkanının dövlət hakimiyyəti

orqanlarının maraqlarında formalaşdırılması onların səmərəli

idarəetmə fəaliyyətinin təminatı üçün nəzərdə tutulmuş

mövcud analitik-informasiya ehtiyatlarının birləşdirilməsinə və

inkişafına istiqamətləndirilməlidir. Dövlət hakimiyyəti orqanla-

rının informasiya məkanının əsasını həm iqtisadiyyatı idarəet-

mə sferasında, həm də şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin təhlü-

kəsizliyi sahəsində informasiya dəstəyini təmin etməyi bacaran

informasiya-telekommunikasiya sistemləri təşkil etməlidir.

Vahid informasiya məkanının hüquqi əsası informasiya

istehsalçılarının və istehlakçılarının münasibətlərini tənzimlə-

məyə, vahid informasiya məkanında dövlət hakimiyyəti orqan-

larının fəaliyyətinin koordinasiyasını təmin etməyə və

vətəndaşların və təşkilatların konstitusiya hüquqlarına və azad-

lıqlarına riayət edilməsinə zəmanət verməyə qadirdir.

Vahid informasiya məkanında qanunvericilik aşağıdakı-

ların təminatına istiqamətləndirilməlidir:

- vətəndaşlar və ictimai təşkilatlar tərəfindən dövlət

hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinə nəzarət imkanlarına;

- informasiya ehtiyatlarına, informasiya texnologiyalarına

və onların təminatı vasitələrinə əmlak mülkiyyəti hüquqlarının

və müəllif hüququnun müdafiəsinə;

- informasiya bazarının və rəqabət mühitinin yaradılması,

157

dövlət antiinhisar siyasətinin aparılması yolu ilə bütün

mülkiyyət formalarının bərabərliyi şəraitində informasiya

ehtiyatlarının formalaşdırılmasına və istifadəsinə;

- informasiya ehtiyatlarının formalaşdırılması və onların

istifadəsi zamanı vahid informasiya məkanının subyektlərinin

qanunu pozmalarına görə məsuliyyətinə, xüsusilə, dövlət

informasiya ehtiyatlarının formalaşdırılmasının keyfiyyətinə və

onlara girişə görə dövlət hakimiyyəti orqanlarının rəhbərlərinin

şəxsi məsuliyyətinə;

- vahid informasiya məkanının yaradılması və istifadəsi

sahəsində dövlət hakimiyyəti orqanlarının qərarlarının yekdil-

liyinə;

- MDB-nin üzv ölkələri ilə sıx qarşılıqlı informasiya

əlaqəsinə və beynəlxalq əməkdaşlıq sistemində aktiv informa-

siya mübadiləsinin;

- informasiya təhlükəsizliyinə.

Beləliklə, vahid informasiya məkanının formalaşdırılma-

sının və inkişafının qanunverici təminatı (informasiya qanun-

vericiliyi) informasiya ilə, onun istehsalı, yayılması və istifa-

dəsi ilə bağlı bütün ictimai münasibətlər kompleksini tənzim-

ləməlidir.

Vahid informasiya məkanı cəmiyyətdə fəaliyyətin bütün

sferalarına toxunur, ölkənin bütün regionlarını və ərazilərini

əhatə edir.

Beynəlxalq təcrübə istənilən dövlətin milli təhlükəsizli-

yinin təminatı üçün informasiya təhlükəsizliyi problemlərinin

aktuallığını təsdiq edir. Vahid informasiya məkanında subyekt-

lərin qarşılıqlı informasiya əlaqəsi hüquqi təminatla yanaşı

informasiyanın qorunması üçün təşkilati və texniki tədbir-

158

lərinin qəbulunu tələb edir. Bu tədbirlər aşağıdakıları nəzərdə

tutmalıdır:

- informasiyanın sızmasının, itkisinin və saxtalaşdırılma-

sının qarşısının alınması;

- şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin informasiya təhlükə-

sizliyinə təhdidlərin qarşısının alınması;

- informasiyanın məhv edilməsi, modifikasiya edilməsi,

təhrif edilməsi, surətinin çıxarılması, bloklanması üzrə icazə

verilməmiş işlərin qarşısının alınması;

- informasiya ehtiyatlarına və informasiya sistemlərinə

qanunsuz müdaxilənin başqa formalarının qarşısının alınması,

informasiyanın və sənədlərin mülkiyyətin obyekti kimi hüquqi

rejiminin təminatı;

- informasiya proseslərində və informasiya sistemlərinin,

informasiya texnologiyalarının və onların təminatı vasitələrinin

işlənib hazırlanması, istehsalı və tətbiqi zamanı təsərrüfatçı

subyektlərin hüquqlarının təminatı;

- regional sistemlərdə informasiya təhlükəsizliyi xidmət-

lərinin yaradılması üçün kadrların hazırlanması və onların

təlimi;

Vahid informasiya məkanı subyektlərinin təşkilati qarşılıqlı

əlaqə qaydaları qanunların icrasını, dövlət və kommersiya sir-

rinin saxlanılmasını təmin etməlidir. Bu qaydalar qanunveri-

ciliklə və qanuni aktlarla nizamlanmalıdır.

Vahid informasiya məkanında müəyyən edilmiş davranış

qaydalarının pozulması dövlət və ya kommersiya sirrinin açıl-

masına, fiziki və ya hüquqi şəxslərə maddi və ya mənəvi

ziyanın vurulmasına, həmçinin vətəndaşların informasiya ehti-

yatlarına giriş hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxa-

159

ra bilər. Belə pozuntularının qarşısını almaq üçün hüquqi təmi-

nata icazə verilməmiş hərəkətlərə görə məsuliyyət, o cümlədən,

cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan normalar əlavə edilməlidir.

Vahid informasiya məkanının yaradılmasının bütün isti-

qamətləri üzrə dövlət hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyəti sub-

yektlərinin hakimiyyət orqanlarının və yerli özünü idarəetmə

orqanlarının dövlət informasiya ehtiyatlarının yaradılması və

onlara girişin təşkili üzrə qanunvericiliklə, həmçinin sənəd

formalarının, klassifikatorların, informasiya texnologiyalarının,

rabitə protokollarının və başqa informasiyalandırma vasitələ-

rinin standartlaşdırılması və unifikasiyası sistemi ilə nizamlan-

malıdır.

Müasir mərhələdə Azərbaycanın vahid informasiya məka-

nının formalaşması və inkişafı üçün informasiya ehtiyatlarına

operativ girişin təminatı vasitələrini və sistemlərini standart-

laşdırma və lisenziyalaşdırma üzrə işlərin görülməsinin komp-

leksliyi xüsusilə zəruridir. Standartlaşdırma üzrə işləri informa-

siya ehtiyatlarına operativ girişin təminatı vasitələrini və sis-

temlərini lisenziyalaşdırmanın normativ, instrumental və meto-

dik bazasının yaradılmasının vahid proqramı çərçivəsində apar-

maq məqsədəuyğundur. Bu proqramda dövlət informasiya

ehtiyatlarının formalaşması və istifadəsi və dövlət hakimiyyəti

orqanlarının informasiya ehtiyatlarına operativ girişin təminatı

zamanı məcburi tətbiq üçün baza və funksional standartlar

kompleksinin inkişafı üzrə işləmələr nəzərdə tutulmalıdır.

Standartlar kompleksinin əsasını beynəlxalq və dövlət standart-

ları və başqa normativ sənədlər təşkil etməlidir. Bu sənədlər

informasiya ehtiyatlarına operativ girişin təminatı vasitələrinin

və sistemlərinin həyat tsiklinin, keyfiyyətinə nəzarətin,

160

sınaqlarının və lisenziyalaşdırılmasının bütün mərhələlərində

onlara tələblərin əsası olmalıdır.

Göstərilən proqramın formalaşdırılması və reallaşdırılması

informasiya ehtiyatlarına operativ girişin təminatı və Azər-

baycanın vahid informasiya məkanının tərkib hissələrinin

inkişafı sferasında dövlət siyasətinin reallaşdırması zamanı

dövlət hakimiyyəti orqanlarının qarşılıqlı əlaqələrinin təşkilinin

əhəmiyyətli formasıdır.

Azərbaycanın vahid informasiya məkanının formalaş-

masının və inkişafının prinsipial xüsusiyyəti dövlət informasiya

ehtiyatlarının formalaşdırılması zamanı hamı üçün məcburi sərt

texnoloji intizamın təyin edilməsi zərurətidir.

Azərbaycanın vahid informasiya məkanı dünya informasi-

ya məkanının əhəmiyyətli tərkib hissəsi olmalıdır. Bu Azərbay-

canın informasiya ehtiyatlarına operativ girişin təminatı sahə-

sində başqa ölkələrlə və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığını

tələb edir.

Xaricdən alınan və idxal lisenziyaları üzrə ölkədə istehsal

edilən vasitələrdən, beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində həyata

keçirilən proqramlar və iş planlarından Azərbaycanın asılılığı-

nın sürətlə və əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması üçün yeni

informasiya texnologiyaları vasitələri yerli sənayenin inkişaf

proqramları ilə uyğunlaşdırılmalıdır. Onlarda dövlət hakimiy-

yəti orqanlarının və respublika subyektlərinin hakimiyyət or-

qanlarının beynəlxalq əlaqələrinin koordinasiyasını nəzərdə

tutmaq lazımdır. Bu zaman aşağıdakıları nəzərdə tutmaq

lazımdır:

- qabaqcıl ölkələrin təşkilati və texniki təcrübəsindən

istifadə;

161

- yerli informasiya ehtiyatlarının formalaşdırılması üçün

xarici informasiyadan istifadə;

- yerli informasiya ehtiyatlarının ixracının təşkili;

- Azərbaycanın hüquqi və filizi şəxslərinin inkişaf etmiş

dünya ölkələrinin informasiya ehtiyatlarına giriş imkanların

təmin edilməsi;

- informasiyanın təqdim edilməsi formalarını nizamlayan

beynəlxalq standartların, istifadəçilərin öz kənar qurğularından

beynəlxalq rabitə və telekommunikasiya sistemlərinə girmə-

sinin təminatı üçün rabitə və kommunikasiyaların protokol-

larının tətbiqi;

- dünya informasiya məkanının formalaşdırılması ilə

bağlı beynəlxalq proqramlarda və layihələrdə Azərbaycanın

tam hüquqlu üzv kimi iştirakının təminatı;

- yeni informasiya texnologiyalarının və dünya əmək-

daşlığının tətbiqi istiqamətlərinin (dünya bank informasiyası,

elmi-texniki informasiya sistemlərinin və s. yaradılması və

istifadəsi) informasiya ehtiyatlarına operativ girişinin təmina-

tının yaradılması;

- informasiya ehtiyatlarının, informasiya texnologiyaları

vasitələrinin, telekommunikasiya və rabitə sistemlərinin, infor-

masiya ehtiyatlarına operativ girişin təminatı sistemlərinin

yaradılması və inkişafı sferasında qanunverici, hüquqi və

normativ tənzimləmə ilə bağlı sənədlərin işlənib hazırlanması

zamanı beynəlxalq təşkilatların işində iştirakın təminatı;

- Azərbaycanın vahid informasiya məkanının sabit inki-

şafını təmin edən yeni informasiya texnologiyaları vasitələrinin

alınması üçün xarici firmalarla müqavilələrin bağlanması

imkanları.

162

Vahid informasiya məkanının formalaşdırılması və inkişafı

üzrə işlərin koordinasiyası məqsədi ilə informasiya ehtiyat-

larına operativ girişin təminatı mərkəzlərini yaratmaq lazımdır.

Bu mərkəzlər həmçinin müvafiq səviyyələrdə dövlət infor-

masiya registri funksiyasını yerinə yetirə və hüquqi və filizi

şəxslərə sorğu-informasiya xidməti, sistemlərin və onların

elementlərinin sertifikatlaşdırılması, informasiya fəaliyyətinin

lisenziyalaşdırılması üzrə işləri apara bilər. Azərbaycanın vahid

informasiya məkanının formalaşdırılmasının və inkişafının

ümumi xərcləri ayrı-ayrı istiqamətlərin və bu məkanın tərkib

hissələrinin inkişaf proqramlarına çəkilən xərclərdən forma-

laşacaq.

Kommersiya informasiya xidmətləri sferası, yeni infor-

masiya texnologiyaları vasitələrini istehsal edən müəssisələrin

özəlləşdirməsi, həmçinin rabitə və telekommunikasiya müəs-

sisələrinin inhisarsızlaşdırılması və özəlləşdirilməsi inkişaf

etdikcə ölkədə Azərbaycanın vahid informasiya məkanının

inkişafına investisiyaların böyük əksəriyyətini təmin edən

rəqabət mühiti və informasiya sənayesinin güclü özəl sektoru

yaradılacaq.

Özəlləşdirilmiş müəssisələrə və yeni kommersiya struktur-

larına dövlət dəstəyi informasiya texnologiyaları, rabitə xid-

mətləri və informasiya xidmətləri vasitələrinin əlverişli şərt-

lərlə dövlət idarələrinin tələbatları üçün alınmasında ifadə

edilməlidir.

Respublikanın subyektlərinin informasiya ehtiyatlarına

operativ girişin təminatı sistemlərinin inkişafı, geniş istifadə

olunan dövlət informasiya ehtiyatlarının formalaşdırılması,

rabitə sistemlərinin inkişafı, dövlət depozitariləri şəbəkəsinin

163

inkişafı və fəaliyyətinin təminatı və başqaları kimi Azərbay-

canın vahid informasiya məkanının inkişafının ayrı-ayrı istiqa-

mətləri üzrə maliyyələşdirmə prosedurunun işlənib hazırlan-

ması lazımdır.

Hər bir inkişaf proqramı üzrə vahid informasiya məkanının

tərkib hissələrinin maliyyələşdirilmə mənbələri və həcmləri bu

proqramın sifarişçisi tərəfindən inkişaf istiqamətləri üzrə dövlət

sifarişçiləri ilə razılaşdırılaraq təyin edilməlidir.

164

FƏSİL 4. ELM VƏ İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİNİN

MONİTORİNQ SİSTEMİNİN FORMALAŞMASI

Dövlət orqanları tərəfindən hazırlanan əsas sənədlərdə

innovasiya fəaliyyətini stimullaşdırmaq üçün təşkilati, hüquqi

və iqtisadi şəraitin tam sisteminin formalaşmasına istiqamət-

lənmiş tədbirlər kompleksi nəzərdə tutulur.

Bunlardan biri innovasiya sisteminin inkişaf əsas indika-

torlarına əsasən innovasiya fəaliyyəti sahəsi üzrə statistik nəza-

rət sisteminin yaradılmasıdır. Elm və innovasiyanın ölçülməsi

və təsnifatına yanaşmalar, bu sahə üzrə statistik termin və

anlayışları inkişaf etdirmək deməkdir.

Müasir dövrdə elm və innovasiyanın statistikası aktiv

inkişaf etdirilir. Bu, innovasiya potensialının qiymətləndir-

məsinin yeni alətidir.

İnnovasiya iqtisadiyyatının idarəetmədə əksini təmin etmək

üçün innovasiyanın statistik tədqiqinin yeni metodologiyası,

innovasiya statistikasının toplanması və emalı alqoritminin

yeni forması yaradılıb. Məhz yeni statistik ölçmə standartları

innovasiyanın idarə edilməsinə və vəziyyətin təhlilinə xidmət

edir.

Azərbaycanda statistika aparıcı beynəlxalq təşkilatların

(İƏİT və Avrostat) statistik rəhbərliyinə maksimum uyğunlaş-

dırılmağa çalışılır.

Beynəlxalq innovasiya statistikasının əsası 1989-cu ildə

qoyulmuşdur. Onda İƏİT və Skandinaviya ölkələrinin sənaye

inkişafı fondu tərəfindən innovasiya fəaliyyətinin statistik

ölçülməsinin əsas metodoloji prinsipləri formalaşdırılmışdır.

Bu sənəd Oslo rəhbərliyi kimi tanınır. Sonralar bu rəhbərlik

165

İƏİT və Avropa birliyinin statistika xidməti (Avrostat) tərə-

findən təkmilləşdirilmişdir [64].

Oslo rəhbərliyinin 3-cü nəşrində innovasiya proseslərinin

statistik öyrənilməsi metodologiyasında böyük dəyişikliklər

edilmişdir.

Bu rəhbərlik bir çox istiqamətlər üzrə innovasiya fəaliy-

yətini, innovasiyanın daha dəqiq tədqiqinə, innovasiya inkişa-

fının şərait və amillərinin say və keyfiyyət qiymətləndirilmə-

lərinə imkan verir.

Oslo rəhbərliyində 4 tip innovasiya təsvir edilir: məhsul,

proses, marketinq və təşkilatı.

Məhsul innovasiyası - yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsul-

dur (xidmət). Bura texniki xüsusiyyətlərin, komponentlərin,

materialların, proqram təminatının və ya digər funksional

xüsusiyyətlərin təkmilləşməsi aid edilir.

Proses innovasiyası - yeni və ya təkmilləşdirilmiş istehsal

və ya təchizat metodudur. Bura avadanlıq və ya proqram

təminatı metodlarında dəyişiklik də daxildir.

Marketinq innovasiyası - yeni marketinqin üsullarıdır

(məhsulun bazara çıxarılması). Bura məhsulun dizaynı və ya

qablaşdırılması, irəliləyişi və ya qiymət qoymada dəyişikliklər

aiddir;

Təşkilati innovasiya - sahibkarlıq təcrübəsində yeni iş yer-

lərinin və ya xarici əlaqələrin təşkilinin yeni təşkilatı üsuludur.

Bu gün Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti haqqında anla-

yışlar sistemi, informasiya haqqında anlayışlar sistemi, infor-

masiyanın toplanması və şərhi metodikasını təkmilləşdirmək,

informasiyanın toplanması və şərhinin yerli üsullarını ümum-

avropa təcrübəsinə yaxınlaşdırmaq lazımdır.

166

İnkişaf etmiş və innovasiya inkişaf yoluna keçən ölkələr

tədqiqatı Oslo rəhbərliyi əsasında aparırlar. Respublikada inno-

vasiya fəaliyyətində vəziyyətin dəyişməsi, iqtisadiyyatın

inkişafı və dünyada gedən qloballaşma prosesləri innovasiya

qiymətləndirməsi üzrə metodika və formaların təkmilləşdiril-

məsini tələb edir.

İnnovasiya ölçülməsi sistemi 3 istiqamətdə genişlənir:

- yeni tip innovasiya tədqiq edilir;

- marketinq və təşkilatı-idarəetmə;

- digər təşkilatlarla əməkdaşlıq əlaqələri. İnnovasiya

vacibliyi nəzərə alınır.

Oslo metodikası əsasən innovasiya aktivliyini öyrənir,

məhsul və texnologiyanın spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınır.

Elm və innovasiya statistikası üzrə beynəlxalq standartlar

əsas göstəricilər üzrə çərçivə tələbləri qoyur. İnnovasiyanın

statistika sisteminin hazırlanması innovasiya inkişafının güclü

amilidir. İnnovasiyanın statistik aləti olmadan innovasiya

inkişafının vəziyyəti və inkişafını qiymətləndirmək çox çətin

olur. Əslində yeni statistik alətlər tətbiq etmədən də ölkənin

innovasiya potensialının çox da yüksək olmadığı görünür.

İnnovasiya prosesinin özəlliyi onun çoxtərəfli və qeyri-

müəyyənliyindədir. Məhz buna görə ənənəvi funksiyalara əsa-

sən statistik ölçmə standartları, təhlil və proqnozlaşma üzrə

yeni informasiya sistemləri yaradılır.

Statistik ölçmənin ənənəvi informasiya funksiyaları aşağı-

dakılardır:

- innovasiya inkişafının əsas göstəricilərinin monitorinqi;

- iqtisadi və dövlət institutlarının səmərəliliyinin təhlili;

- reytinq (bencmarkinq);

167

- regionlararası və dövlətlərarası müqayisə.

İnnovasiya statistikası innovasiya proseslərinin proqnozlaş-

dırılması və idarə edilməsində daha aktiv rola malik olur. Sta-

tistik nəzarət inkişafa aşağıdakı vacib istiqamətlərdə şərait

yaradır:

- təhlil obyektinin mürəkkəbləşdirilməsi. İnnovasiya fəa-

liyyətinin xətti modelindən milli innovasiya sistemi haqqında

kompleks təsəvvürə keçid;

- göstəricilərin qiymətləndirilməsinin sahə xüsusiyyətləri

ilə doldurulması;

- diqqəti tədricən yeniliyin iqtisadi səmərəliliyinin tədqi-

qindən biliyin (texnologiyanın) yaradılması, yayılması və isti-

fadəsi kimi sosial-iqtisadi proseslərin təhlilinə tərəf yönəltmək.

İnnovasiya fəaliyyəti sahəsində statistik tədqiqatlar aşağı-

dakı əsas prinsiplərə əsaslanır:

- xarici mühitlə (sosial, siyasi və mədəni əhatədə) qarşı-

lıqlı əlaqədə innovasiya proseslərinin tədqiqini təmin edən in-

novasiyaların ölçülməsinə sistemli yanaşma;

- innovasiya proseslərinin kompleks tədqiqi. Burada elmi

tədqiqatın aparılması, işləmənin tədqiqi, məhsulun bazara çıxa-

rılması və iqtisadi səmərənin alınması mərhələlərini əhatə

etmək nəzərdə tutulur;

- statistik nəzarətin sonralar innovasiyanın müxtəlif tip və

iqtisadi fəaliyyət növlərini əhatə etməsi;

- statistikanın bütün mərhələləri üçün innovasiya fəaliy-

yətinin əsas göstəricilərinin qarşılıqlı əlaqə və varisliyini təmin

edən vahid anlayışlar aparatının işlənməsi və istifadəsi;

- innovasiya fəaliyyəti göstəricilərinin beynəlxalq müqa-

yisəsinin təmin edilməsi;

168

- innovasiya fəaliyyəti üzrə nəzəri və praktiki məna kəsb

edən informasiyanın qəbulunu təmin edən statistik göstəricilər

sisteminin proqram təminatının hazırlanması;

- statistik tədqiqatların sistematik xüsusiyyəti.

Azərbaycanda innovasiya statistikası inkişaf prosesindədir

və Avropa standartlarına yaxınlaşır. Lakin bu inkişaf müəyyən

çətinliklərlə rastlaşır. İnnovasiya sahəsində sorğu və tədqi-

qatların nəticələrinə görə müəyyən edilir. Bu sorğu və tədqi-

qatlar sistematik aparılmır.

Ona görə də innovasiya statistikasının təkmilləşdirilməsi

üçün aşağıda verilənlərə əməl etmək lazımdır:

- qiymətləndirmə üzrə monitorinqlər müntəzəm, müəy-

yən müddət fasiləsi ilə aparılmalıdır.

- monitorinqlərin aparılması üçün müasir elektron üsul-

lardan istifadə edilməlidir;

- mövcud statistik formalar optimallaşdırılmalıdır;

- innovasiya statistikası üzrə vahid metodika işlənmə-

lidir;

- innovasiya haqqında tam və dəqiq informasiya alınma-

sının vahid formatı hazırlanmalıdır.

4.1. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi

istiqamətləri

Müasir dövrdə qabaqcıl dövlətlərin innovasiya cəmiy-

yətinin formalaşmasının əsas xarakterik xüsusiyyəti biliyə

əsaslanan yeni dövrə keçiddir.

Bu gün dövlətin rəqabət qabiliyyətliliyini artırmaq üçün

ölkədə elmi, təhsili, milli innovasiya sistemini, innovasiya

169

fəaliyyəti sahəsində tam dövlət siyasətini və qanunvericiliyini

inkişaf etdirmək lazımdır.

Azərbaycanın inkişafının belə modelini təşkil edən ele-

mentlərdə islahatlar aparılmalıdır:

- fundamental elmlər (dövlət statusu olan elmi təşkilatlar,

ali təhsil məktəbləri);

- tətbiqi tədqiqatların və texnoloji işləmələrin aparılma-

sını, onların nəticələrinin istehsalata tətbiqini, bəzi istiqamət-

lərdə rəqabət üstünlüklərini təmin etmək;

- təhsilin səmərəlilik sistemi;

- innovasiya strukturunun bəzi elementlərinin – innova-

siya texnoloji mərkəzləri, transfer texnoloji mərkəzləri, texno-

parklar, innovasiya sahibkarlığını dəstəkləyən fondlar, vençur

fondları və s. olması.

Bundan əlavə, Azərbaycanda innovasiya sisteminin forma-

laşması aşağıdakı problemlərlə qarşılaşır:

- iqtisadiyyatın real sektoru tərəfindən ETTKİ nəticələri-

nə, kommersiya tətbiqi nöqteyi-nəzərindən, tələbatın az olması;

- innovasiya fəaliyyətini həyata keçirmək üçün inkişaf

etmiş normativ hüquqi bazanın, dövlətin birbaşa və dolayı

dəstəkləmə mexanizmlərinin olmaması;

- elmin inkişafı üçün prioritet istiqamətlərin inkişaf

mexanizmlərinin olmaması;

- elm, təhsil və istehsalat arasında əlaqələrin zəifləməsi;

- innovasiya sahələrinin informasiya qıtlığı. İlk növbədə,

yeni texnologiya və innovasiya məhsulunun satış bazarları,

investorlar haqqında informasiya çatışmazlığı;

- innovasiya sahibkarlığının inkişaf səviyyəsinin aşağı

olması.

170

Nəticədə Azərbaycanın innovasiya sahəsi üçün aşağıdakı

xüsusiyyətlər xarakterik olaraq qalır:

- iqtisadiyyatın real sektorunun müəssisələrinin aşağı

innovasiya aktivliyi;

- innovasiya infrastrukturları arasında iqtisadi qarşılıqlı

əlaqələrin aşağı olması;

- elmi nəticələrə kapital qoyulmaması, elmi- və

innovasiya-aktiv müəssisələrin investorları cəlb etməməsi;

- əqli fəaliyyətin nəticələrinin tətbiqinin iqtisadi və

hüquqi mexanizmlərinin inkişaf etməməsi.

Ona görə də Azərbaycan dövləti tərəfindən ilk növbədə

aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilməyə başlamışdır:

- dövlət tərəfindən ETTKİ-nin dəstəklənməsi;

- innovasiya fəaliyyətinin dövlət və hüquqi dəstəklənməsi

əsaslarının formalaşması;

- kiçik innovasiya müəssisələrinin birbaşa dəstəklənmə

sisteminin formalaşması;

- regional innovasiya sistemlərinin formalaşması üzrə

layihələrin işlənməsi;

- texnopark, inkubator və s. infrastrukturların yaradılma-

sının dövlət tərəfindən dəstəklənməsi;

- innovasiya sisteminin alt sistemlərinin inkişafının dəs-

təklənməsi.

Elmin qiymətləndirilməsi. Bu gün elmin və innovasiyanın

inkişafının əsas məqsədi iqtisadiyyatın texnoloji yeniləşməsini

və onun qabaqcıl texnologiyalar əsasında rəqabət qabiliyyətini

artırmaq, elmi potensialı sabit iqtisadi inkişafın əsas ehtiyat-

larından birinə çevirən ETTKİ sektorunun və səmərəli inno-

vasiya sisteminin formalaşmasıdır.

171

Azərbaycanda elmin, texnologiya və texnikanın inkişaf

istiqamətlərinin dövlət prioritetlərinin həyata keçməsi mexa-

nizmləri işlənməkdədir.

Azərbaycanda ETTKİ strukturunun əsas inkişaf tempinin

milli təhlükəsizliyin təmini və sahibkarlığın qabaqcıl texnolo-

giyalara olan tələbatına tam cavab verməməsi, Azərbaycanın

elmi potensialının ölkənin iqtisadi inkişafında öz yerini tapması

üçün şəraitin və ETTKİ nəticələrinin kommersiyalaşdırılması

mexanizmlərinin olmaması, tətbiqi tədqiqatlar sahəsinin inkişaf

səviyyəsinin aşağı olması, kommersiyalaşmada innovasiya

infrastrukturunun inkişaf etməməsi, sahibkarların innovasiya

aktivliyini artırmaq üçün dövlət tərəfindən heç bir güzəştin

olmaması əsas problemlərdəndir.

Problemləri aradan qaldırmaq üçün innovasiya inkişafını

təmin edən şərtlərin dəyişilməsi - elmə investisiyaların cəlb

edilməsi və əsas mühitin saxlanılması ilə yüksək texnolo-

giyaların istifadəsi üçün şəraitin yaradılması lazımdır.

Elmin inkişafının vəzifəsi iqtisadiyyatı texnoloji müasirləş-

dirmək, elmi və elmi-texniki fəaliyyətin nəticəvi keyfiyyətli

artımı əsasında onun innovasiya inkişafı yoluna keçmək, inno-

vasiya fəaliyyətinin səmərəsini gözə çarpacaq dərəcədə

artırmaqdır.

Azərbaycanda elmin inkişafının əsas məqsədi elmi, elmi-

texniki və innovasiya fəaliyyətinin təkmilləşməsinə yönəl-

dilmişdir. Bunun üçün vacib şərtlər aşağıdakılardır:

- elmi tədqiqatların, işləmələrin və onların istehsalının

rəqabət qabiliyyətli sektorunun yaradılması;

- Azərbaycan Respublikasında səmərəli MİS-in yara-

dılması;

172

- texnoloji innovasiya əsasında iqtisadiyyatın müasir-

ləşdirilməsi;

- qanunçuluğun təkmilləşdirilməsi, əqli mülkiyyət hüquq-

larının istifadəsi və təhlükəsizliyi institutlarının inkişafı;

- Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq elmi-texniki

məkana inteqrasiya dərəcəsinin artırılması, əsasən də MDB

ölkələri ilə korporasiyalaşdırılması.

2003-cü ilin yanvar ayında Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin fərmanına əsasən AMEA-ya dövlətin elmi və

elmi-texniki siyasətini həyata keçirən, bütün elmi idarə və ali

məktəblərin elmi-tədqiqat fəaliyyətini əlaqələndirən və istiqa-

mətləndirən ali dövlət elm təşkilatı statusu verilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin aprel 2008-ci il

tarixli fərmanına əsasən Azərbaycan elmində islahatlar aparıl-

ması üçün dövlət komissiyası yaradılmışdır. Komissiyanın işi-

nin nəticəsi olaraq 2009-cu ilin may ayında ölkə Prezidentinin

sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında elmin inkişafı üzrə

Milli Strategiya (2009-2015) və onun yerinə yetirilməsi üzrə

Dövlət Proqramı təsdiq edilmişdir.

Dövlətin sərəncam və göstərişlərini əsas tutaraq AMEA

elmi tədqiqatların istiqamətlərini aktual sosial iqtisadi prob-

lemlərin həllinə yönəldir. Azərbaycanın elmi qüvvəsi yüksək

nəticələr əldə etmək üçün cəmiyyətin bütün sahələrinin inki-

şafına yönəldilmişdir.

AMEA qarşısında qoyulan məsələlərin müvəffəqiyyətlə

həyata keçməsi üçün aşağıdakı tədbirlər yerinə yetirilməlidir

[10]:

- fundamental elmdə «elmin generasiyası» mühitini

dəstəkləmək üçün əsasən ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının

173

əsas istiqamətlərinin, innovasiyanın prioritetlərinin elmi-

texniki sahəsinin təmin olunması şərtlərinə cavab verən elmi

istiqamətlərə üstünlük vermək;

- Azərbaycanda elmi-tədqiqatların və təcrübi-konstruktor

işlərinin beynəlxalq rəqabətliliyini təmin edən inkişafı,

humanitar sahəyə lazım olan milli təhlükəsizliyi təmin etmək;

- dünya səviyyəsinə iddia olunan fundamental tədqiqatlar

istiqamətində xarici texnologiyalardan istifadə etmək.

Azərbaycan Respublikasında elmin inkişafı tendensiyası

[10]:

- Azərbaycanın qabaqcıl texnologiyalarının dünya baza-

rında rəqabət qabiliyyətliliyini təmin etmək;

- elmi potensialı davamlı iqtisadi inkişafın əsas ehtiyatına

çevirmək;

- elmin informasiya təminatını gücləndirmək;

- beynəlxalq elmi əlaqələri dərinləşdirmək;

- Azərbaycan elminin beynəlxalq elm məkanına inteqra-

siyasını gücləndirmək;

- elmi tədqiqatların və innovasiya siyasətinin səmərəsini

artırmaq;

- dövlətin iqtisadi, siyasi, sosial və digər sahələrdə yüksə-

lişini təmin etmək məqsədi ilə elm və texnologiyaların nailiy-

yətlərinin tətbiqinə kömək etmək;

- innovasiyaların son dövr texnoloji, iqtisadi, ekoloji, ida-

rəetmə, hərbi, siyasi, mədəni-sosial, hüquqi və s. növlərindən

geniş istifadə etmək üçün təkliflər hazırlamaq;

- dərc olunmuş elmi işləri, elmi və texnoloji işləmələri,

təşkil olunmuş beynəlxalq və milli tədbirləri, elm və inno-

vasiya sahəsində qanunverici və başqa normativ aktları, proq-

174

ramları, layihələri, ekspertiza qərarlarını əks etdirən innovasiya

sahəsində fəaliyyətin nəticələri haqqında məlumat hazırlamaq;

- təhsilin bütün pillələri üçün nəşr olunmuş dərs vəsait-

lərini, digər təşkilatlarla birgə həyata keçirilən proqram və

layihələri, elm və innovasiya sahəsində birgə yaradılmış qu-

rumların bir-biri ilə əlaqələrini əks etdirən ölkədaxili təşki-

latlarla əməkdaşlıq haqqında məlumat mübadiləsi aparmaq;

- innovasiya fəaliyyəti infrastrukturunu inkişaf etdirmək,

o cümlədən texnoparklar, texnoloji mərkəzlər, biznes inkuba-

torları şəbəkəsini genişləndirmək;

- innovasiya fəaliyyətinə dövlət tərəfindən maliyyə

dəstəyinin verilməsi haqqında təkliflər hazırlamaq;

- xarici ölkələrdə elmin idarə edilməsi təcrübəsini

öyrənmək və tətbiq etmək;

- elmi innovasiya siyasətini beynəlxalq hüquqi əsaslara

və normalara uyğun aparmaq;

- elmi qurumların dövlətlərarası elmi əməkdaşlığın təşki-

lində fəal iştirakı;

- dünya elminin nailiyyətlərini öyrənmək və onların ölkə-

nin sosial-iqtisadi sahələrində geniş tətbiqi haqqında təkliflər

hazırlamaq;

- innovasiyaların idarə edilməsi sahəsində xarici ölkələr-

də təhsil almaq və təcrübə keçmək yolu ilə yüksəkixtisaslı

kadrların hazırlanması üzrə işlər aparmaq;

- dünya elminin inkişafı kontekstində Azərbaycan elmi-

nin problem və vəziyyətlərini öyrənmək;

- elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsi üçün müxtəlif

beynəlxalq fondlardan vəsaitlərin cəlb olunması məqsədi ilə

175

müvafiq tədbirlər həyata keçirmək və beynəlxalq təşkilatların

qrant müsabiqələrində fəal iştirakı təmin etmək;

- dünya elminin son nailiyyətlərindən istifadə etməklə

konkret sosial, iqtisadi, ictimai, mədəni və digər məsələlərin

həllində elmi nəticələrin və yeni texnologiyaların xarici ölkə-

lərdən alınması, icarəyə götürülməsi və ya xüsusi kontraktlar

formasında onlardan istifadə edilməsi haqqında informasiya

mübadiləsini təşkil etmək;

- elmin innovasiya fəaliyyətinin gücləndirilməsi, tədqi-

qatların bilavasitə tətbiqi mexanizmini hazırlamaq;

- elmi müəssisələrdə dövlət orqanları ilə elmi və texnoloji

məhsulun istehsalçıları arasındakı münasibətləri, innovasiya

siyasətini bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun tənzimləyən

müvafiq hüquqi normativ bazanı təkmilləşdirmək;

- elmi işçilərin statusu, elm və texnika sahəsində dövlət

proqramları və onların icra mexanizmi, innovasiya siyasəti,

alim və mütəxəssislərin hüquqlarının qorunması, əqli mülkiy-

yət və elmi proqnozlaşdırma haqqında hüquqi sənədlərin

hazırlanması sahəsində təkliflər hazırlamaq;

- fənlərarası yanaşma çərçivəsində elmi modellərdən və

göstəricilərdən ibarət milli informasiya bankını təşkil etmək;

- elmin təşkilini, idarə olunmasını və alınmış elmi

nəticələrin tətbiqini gücləndirmək məqsədi ilə «elektron elm»

modelinin hazırlanmasında iştirak etmək;

- milli innovasiya sisteminin formalaşması haqqında kon-

sepsiya və inkişaf proqramının layihəsinin həyata keçirilməsi

üzrə təkliflər hazırlamaq.

Qarşıda qoyulan məqsədə çatmaq üçün ilk növbədə elmi

təşkilatların ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına təsirini artırmaq

176

lazımdır. Bunun üçün isə elmi təşkilatların fəaliyyətləri qiymət-

ləndirilməlidir. Qiymətləndirmək üçün ümumi yanaşma və

prinsiplər işlənməlidir, ekspert üsullarından istifadə edil-

məlidir.

Bu gün elmin əsas hissəsi dövlət tərəfindən maliyyələş-

dirilir. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi elmi

tədqiqatların əsas istiqamətlərini müəyyən etməyə köməklik

göstərəcək. Qiymətləndirmə üçün xüsusi alət tələb edilir.

Dövrün tələblərini və dünya təcrübəsini nəzərə alaraq elmi

təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı

istiqamətləri qeyd edə bilərik:

1. Elmi potensial və elmi tədqiqatların nəticəsi;

2. ETTKİ nəticələrinin kommersiyalaşdırılması və tətbiqi

məsələsi;

3. Təşkilatın milli və dünya elmi cəmiyyətinə cəlb edil-

məsi;

4. Təşkilatın kadr təminatı;

5. Təşkilatın inkişaf perspektivləri.

Bu göstəricilər sistemi işlənərkən İqtisadi əməkdaşlıq və

inkişaf təşkilatı və Avrostat tərəfindən hazırlanmış Farskati və

Oslo rəhbərliklərindəki elmi-statistik göstəricilər sistemindən

istifadə edilmişdir.

Bu istiqamətlərin hər birinin ayrı-ayrılıqda qiymətləndirmə

xüsusiyyətləri və göstərişləri sxemlərini quraq (şəkil 4.1- 4.5).

177

Şəkil 4.1. Elmi potensial və elmi tədqiqatların nəticələri

Şəkil 4.2. ETTKİ nəticələrinin

kommersiyalaşdırılması və tədqiqi

Vacib elmi

layihələr

Nəşr

aktivliyi

Elmi

müdafiələr

- elmi layihələrin adları və

qısa icmalı

- layihələrdə tərəf

müqabilləri

- layihələrin əsas elmi

nəticələri

- layihələrin maliyyə həcmi

- layihələrdə iştirak edən

işçilərin sayı

- layihələrin maliyyə

mənbəyi

- dissertasiya

şuralarının siyahısı

- müdafiələrin

sayı

- müdafiə olunan

ixtisasların

siyahısı

- ekspert

şuralarına daxil

olan işçilərin sayı

- nəşrlərin sayı

- onlardan yerli AAK

jurnallarında

- xarici AAK

jurnallarında

- indeksləşən jurnallarda

- xarici elektron nəşrlərə

aid olan jurnallarda

- çap edilən işçilərin

sayı

- nəşr sahələri

Elmi potensial və

elmi tədqiqatların

nəticələri

İqtisadiyyatın

tədqiqi

Yerinə yetirilən

sifarişlər

- tətbiq edilən

ETTKİ təsviri

- tətbiq edilən

ETTKİ sayı

- sifarişlərin sayı

- sifarişlərin

istiqamətlərinin

siyahısı

- sifarişlərin maliyyə

həcmi

- sifarişlərin maliyyə

mənbəyi

- texnologiyanın sayı

- istiqamət

- əqli mülkiyyətin obyektlə

siyahısı

- əqli mülkiyyət şəhadətnamə

sayı

- patent sayı

- patent və şəhadətnaməsi

olan işçilərin sayı

- yerli patent sayı

- xarici patent sayı

ETTKİ nəticələrinin

kommersiyalaşdırılması və

tədqiqi

İnnovasiya

texnologiyası

178

Şəkil 4.3. Təşkilatın milli və dünya elmi cəmiyyətinə cəlb

edilməsi

Şəkil 4.4. Təşkilatın kadr təminatı

Şəkil 4.5. Təşkilatın inkişaf perspektivləri

- istiqamət

- kağız perspektivləri

- kommersiyalaşma perspektivləri

- təşkilatın inkişaf

perspektivi

İnkişaf perspektivləri

Kadr

ehtiyatları

Elmi işçilərin inkişafı

üzrə tədbirlər

Gənc alimlər 35

yaşına qədər

- elmi işçilərin sayı

- onlardan qadınlar

- kişilər

- elmlər doktoru

- fəlsəfə doktoru

- lazım olan işçilərin sayı

- 35 yaşına

qədər sayı

- doktorant

sayı

- ixtisasartırma kursları

keçənlərin sayı

- təcrübə keçməyə

göndərilən işçilərin sayı

- işçilərin səviyyəsini

qaldırmaq üçün treninq sayı

Orta əməkhaqqı Kadr təminatı

- layihələrin

siyahısı

- nəticələr

- maliyyə həcmi

- işçilərin sayı

- təşkilatların

siyahısı

- təşkilatın elmi tədbirlər siyahısı

- xarici və yerli elmi tədbirlərdə

məruzələrin sayı

- tədbirlərdə iştirakların sayı

- ezamiyyətlərin sayı

- AAK siyahısına aid jurnal olması

- beynəlxalq şəbəkədə iştirak

- beynəlxalq birliklərin üzvü

olması

- qrant sayı

- qrant silinən

fondlar siyahısı

- qrantlar siyahısı

- maliyyə həcmi

- istiqamətlər

siyahısı

Birgə layihələr Qrant və müqavilə Elmi tədbirlərdə iştirak

Milli və dünya elmi

cəmiyyətinə cəlb edilmə

179

4.2. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi

üzrə monitorinq sistemi

İnnovasiya fəaliyyəti haqqında tam və dəqiq məlumatın

toplanması və alınan nəticənin qiymətləndirilməsi elmi-texniki

sahədə iqtisadiyyatın inkişafını təmin edən atributdur. Bu

qiymətləndirməni isə monitorinq sistemi təmin edir. İnnovasiya

prosesinin mürəkkəbliliyi və çoxbucaqlılığı, bu prosesin moni-

torinqi və qiymətləndirilməsinin müxtəlif metodikalarının ya-

ranmasına səbəb olur.

Elm və innovasiya fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin

ənənəvi formaları universal deyillər. Bizim tərəfimizdən moni-

torinq - elm və innovasiya fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin

əsas forması kimi təklif edilir. Kitabda elm və innovasiya

fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün aparılan monitorinqin

nəticələri təhlil edilmiş, bu monitorinqin nəticələrinin emalı

zamanı baş verən problemlər və onların mümkün həll yolları

müəyyən edilmişdir.

4.2.1. Monitorinqin aktuallığı, məqsədi və vəzifələri

Statistik məlumatların cəlb edilməsi ilə sosioloji monitorin-

qin nəticələri əsasında amillərin bu qruplarının elmi təşkilatlara

təsirini təhlil etməyə təşəbbüs göstərilmişdir.

Sosioloji monitorinqin ümumi məqsədi elmi təşkilatların

elmi-tədqiqat və innovasiya fəaliyyətini, iqtisadi və sosial

aspektlərini xarakterizə edən problemlər və proseslər haqqında

sistemləşdirilmiş təsəvvürlərin alınmasıdır. Ümumi məqsədə

180

uyğun olaraq tədqiqatın konkret məsələləri aşağıdakı bəndlərin

qiymətləndirilməsidir:

• elmi təşkilatların ehtiyat təminatı;

• elmi təşkilatların fəaliyyətinin istiqaməti, məhsuldarlığı

və vəziyyəti;

• elmi təşkilatların ali təhsil sistemi ilə qarşılıqlı əlaqəsi;

• elmi təşkilatların iqtisadiyyatın real sektoru ilə qarşılıqlı

əlaqəsi;

• elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi potensialı;

• ölkədə innovasiyaların inkişafının qabağını alan sə-

bəblər.

Elmi təşkilatların fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərini

qiymətləndirməyə imkan verən, işlənib hazırlanmış indikatorlar

sistemi qoyulmuş məsələlərin reallaşdırmasının metodoloji

əsası olmuşdur.

4.2.2. Metodoloji baza

Sosioloji monitorinqin hazırlığı zamanı Azərbaycanın,

xarici ölkələrin və beynəlxalq təşkilatların (BMT, Avropa

Birliyi, İƏİT, ASİƏ, MDB-nin Statistika Komitəsi və s.)

qanunverici materiallarından istifadə olunmuşdur. Metodoloji

əsas kimi V.İ.Vinokurov, O.P.Rıbak, L.Q.Zubov, O.N.And-

reev, O.A.Antropov, Y.V.Arjanıxın "Elmi təşkilatlar dövlət

tədqiqat və işləmələr sektorunda islahatlar şəraitində: sosioloji

tədqiqatın nəticələri” tədqiqatı götürülmüşdür [22; 38].

Sosioloji tədqiqatın obyekti dövlət sektorunun elmi

təşkilatlarıdır.

Sosioloji tədqiqatın subyekti elmi təşkilatların öz

181

təşkilatları haqqında tam informasiyaya malik olan və onun

fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərinin qiymətləndirilməsinə görə

ekspert rolunda çıxış edən rəhbərlərdir (rəhbərlərin

müavinləri).

Tədqiqatın predmeti elmi-tədqiqat və innovasiya kompo-

nentlərini, həmçinin onların fəaliyyətinin başqa iqtisadi və

sosial aspektlərini əks etdirən bir sıra indikatorlar əsasında elmi

təşkilatların fəaliyyətində problemlər və proseslər spektridir.

Metodik instrumentari - elmi təşkilatların rəhbərlərinin (rəhbə-

rin müavinlərinin) sorğusu üçün nəzərdə tutulmuş formal-

laşdırılmış anket, sorğudur.

Elmi təşkilat rəhbərlərinin sosioloji sorğusunun keçirilməsi

üçün elmi təşkilatlar məcmusu Azərbaycan Milli Elmlər

Akademiyasının Elmi İnnovasiyalar Mərkəzində olan “ölkənin

elmi təşkilatları haqqında məlumat bazası”na əsasən

formalaşdırıldı.

4.2.3. İndikatorlar

Sosioloji tədqiqat məsələlərinin reallaşdırmasının əsası

elmi təşkilatların fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini və aspekt-

lərini qiymətləndirməyə imkan verən indikatorlar sistemidir.

Elmi təşkilatların inkişafının iqtisadi (elmi-tədqiqat və inno-

vasiya proseslərinə aksentlə) və sosial aspektlərini əks etdirən

aşağıdakı indikatorlar seçilmişdir:

• elmi təşkilatların elmi-tədqiqat və innovasiya fəaliy-

yətinin qiymətləndirilməsi;

• elmi təşkilatların iqtisadi fəaliyyətinin qiymətləndi-

rilməsi;

182

• elmi təşkilatların fəaliyyətinin sosial aspektlərinin

qiymətləndirilməsi;

• dövlətin elmi-texniki və innovasiya siyasətinin

qiymətləndirilməsi;

• informasiya fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi.

Elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi potensialının qiymət-

ləndirilməsi üçün onların fəaliyyətinin patent, innovasiya və

maliyyə kimi üç ən vacib tərkib hissəsinin komponentlərini

müsbət xarakterizə edən indikatorlar istifadə edilmişdir. Onla-

rın əsasında aktiv və müvəffəqiyyətli patent, innovasiya və ma-

liyyə fəaliyyətinin bütün əlamətlərinə eyni zamanda malik

olan, elmi təşkilatların nüvəsini təşkil edən mütləq fəallığın

potensialı müəyyən edilmişdi.

Təklif edilmiş yanaşma elmi təşkilatların bütün subyekt-

lərinin informasiya inteqrasiyasını təmin etməyə və elmin

inkişafı çərçivəsində istehsal, innovasiya və iqtisadi-idarə pro-

seslərinin kompleks tədqiqatını aparmağa qadirdir.

Beləliklə, elmin inkişafının və elmi təşkilatların monito-

rinqi sisteminin işlənib hazırlamasının informasiya inteqrasi-

yası vasitəsi ilə hərtərəfli təhlilinin keçirilməsi elmi cəhətdən

əsaslandırılmış aktiv elmi və innovasiya siyasəti aparmağa im-

kan verir.

4.2.4. Monitorinqin nəticələri

Monitorinq çərçivəsində keçirilmiş sosioloji tədqiqatların

əhəmiyyəti elmi təşkilatların elmi-tədqiqat və innovasiya, iqti-

sadi və sosial aspektlərinin qarşılıqlı əlaqəsində onun fəaliy-

yətinin təhlilindən ibarətdir.

183

Tədqiqatın ümumiləşdirilməsi əsasında aşağıdakı əsas

nəticələr alınmışdır:

• Tİ-nin islahatlarının ümumi nəticələrinin elmi cəmiyyət

tərəfindən qiymətləndirilməsi;

• elmi təşkilatların fəaliyyətində dəyişikliklərin vəziyyət

və istiqamətlərinin qiymətləndirilməsi;

• elmi təşkilatların ali təhsillə və iqtisadiyyatın real

sektoru ilə qarşılıqlı əlaqələrinin qiymətləndirilməsi;

• elmi təşkilatların elmi-tədqiqat və innovasiya fəaliyyəti-

nin məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi;

• elm və innovasiyalar sahəsində dövlət siyasətinə elmi

cəmiyyətin münasibəti.

Nəticələrin elmi-praktiki dəyəri Azərbaycan iqtisadiyya-

tının müasirləşdirməsi məqsədilə elmi biliklərin və nailiyyət-

lərin daha intensiv istifadəsi istiqamətində dövlət elmi-texniki

və innovasiya siyasətinin təkmilləşdirilməsi prosesində rəsmi

statistik məlumatların təhlili ilə ahəngdə onların tətbiqi

imkanından ibarətdir.

Elmi təşkilatlar yalnız elmi-tədqiqat deyil, həm də inno-

vasiya fəaliyyəti subyektidir, müasir şəraitdə yeni biliklərin

formalaşma və istifadə prosesində onların rolu artmalıdır.

Elmi təşkilatların fəaliyyətinin səmərəliliyi həm dövlət

siyasətinin səmərəliliyindən, həm də təşkilatın özündən asılıdır.

Dövlət səviyyəsində bu gün qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi

və ona riayət edilməsi üçün nəzarət, normal rəqabət mühitinin

yaradılması, korrupsiya ilə mübarizə, tədqiqat və işləmələrə

tələbatın stimullaşdırılması əsasında iqtisadiyyat strukturunun

müasirləşdirməsi, kiçik və orta biznesə dəstək, peşə hazır-

lığının və mütəxəssislərin yenidən hazırlanması genişmiqyaslı

184

proqramların reallaşdırılması kimi məsələlərin həlli aktualdır.

Elmi təşkilatların inkişafın özünütəşkilinin yaxşılaşdırılması

üzrə səyləri inkişaf strategiyanın və taktikasının işlənib

hazırlanmasında və reallaşdırılmasında, büdcədən kənar vasitə-

lərin real iqtisadiyyat sektorundan aktiv cəlb etməsində, sosial

məsuliyyət və ədalət prinsiplərində əmək münasibətləri siste-

minin, ilk növbədə elmi əməyin motivasiyası və stimullaş-

dırılması sahəsində təkmilləşdirilməsində əks olunmalıdır.

Bunlarsız cəmiyyətdə elmi əməyin nüfuzunu yüksəltmək, ən

istedadlı gənc mütəxəssisləri cəlb etmək, möhkəmləndirmək və

Azərbaycan elmində onların özünü təsdiqləməsi üçün əlverişli

şərait yaratmaq mümkün deyil.

Bu gün idarəetmənin əsas amili informasiya amilidir.

Bunun səbəbi milli informasiya mühitinin inkişaf prosesi və

onun subyektlərinə tələbatın artmasıdır. İdarəetmənin əsas

elementlərindən biri ölkənin elm siyasətidir.

Elmi təşkilatlar milli innovasiya sisteminin və elmin iqti-

sadiyyatının formalaşdırılmasında və inkişafında böyük rol oy-

nayır. İnnovasiya proseslərinə elmin təsiri artır. Elm və təhsilin

inteqrasiyası prosesi gedir, elmin ölkə iqtisadiyyatı ilə qarşılıqlı

təsiri güclənir.

Dövlət elmi siyasətində elmi subyektlərin və iqtisadi

fəaliyyətin stimullaşdırılması, nailiyyətlərin istehsala tətbiqi,

elmin kommersiyalaşdırılması məsələlərinə böyük diqqət ayrı-

lır. Müasir şəraitdə elmi təşkilatların vəziyyətinə və inkişafına

xarici və daxili amillər qrupları təsir edir.

Xarici amillər qrupuna aşağıdakılar aiddir:

- normativ-hüquqi təminat;

- tədqiqatların və işləmələrin maliyyələşdirilməsi;

185

- elmi kadrların dəstəklənməsi.

Başqa sözlə, amillərin bu qrupu dövlətin əsas funksiyaları-

nın reallaşdırması çərçivəsində hərəkət edir ki, ölkə iqtisadiy-

yatının rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılmasında və innovasiya

fəaliyyətinin formalaşdırılmasında böyük rol oynayır. Amil-

lərin daxili qrupuna elmi təşkilatlarda elmi prosesin təşkili aid-

dir. Yəni, amillərin bu qrupu elmi təşkilatlarda idarə sisteminin

səmərəli işinin formalaşdırılması ilə bağlıdır.

İndiki halda elmi təşkilatların innovasiya aktivliyini statis-

tik göstəricilərə görə müəyyən etmək mümkün deyil. Bu gün

elmi-tədqiqat və innovasiya fəaliyyətinin subyektləri kimi elmi

təşkilatın inkişaf strategiyaları və perspektivləri haqqında sis-

tem informasiyası yoxdur. Belə şəraitdə sosioloji tədqiqatların

aktuallığı artır.

4.3. Elm və innovasiya fəaliyyətinin monitorinqi

sisteminin formalaşmasına konseptual yanaşma

Monitorinq (ingilis sözü “monitorinq”-dən götürülüb, latın

dilində monitor – nəzarətçi kimi tərcümə edilir) – hər hansı

prosesə daimi nəzarətdir.

“Monitorinq”-in nəzəri bazasının və sosial-iqtisadi sistem

və proseslərin qiymətləndirilməsi texnologiyalarının inkişafının

əsası 1970-80-ci illərdə qoyulub. O illərdə Amerika maliyyə-

çiləri K.Veysin, M.Skivenin, M.Pettonun əsərləri şöhrət tap-

mışdı. Sonralar bu nəzəriyyə H.Hatrinin əsərlərində “idarəetmə

fəaliyyətinin monitorinqi” anlayışı ilə daha da inkişaf etdiril-

mişdir [84].

Monitorinq sisteminin parametrini müəyyən etmək üçün

186

baxılan prosesin məğzini başa düşmək lazımdır. H.Hatrinin

nəzəriyyəsinə görə prosesin məğzi aşağıdakı kimi müəyyən

edilir: alınan səmərəni və proqramın səmərəliliyini ölçmək

üçün müəyyən indikatorları təyin və tətbiq etməyə imkan verir.

Belə informasiya xərclərin formalaşması və əsaslandırılma-

sında, ehtiyatların istifadəsi üçün lazımi yolların təyin edil-

məsində istifadə edilir.

M.Qaradja görə monitorinq fəaliyyətinin planlaşdırılması

və nəzarəti sisteminin əsasını qoyulan məqsəddən asılı olaraq

nəticəni əldə etmək üçün nəzərdə tutulan göstəricilərdən

istifadə təşkil edir [25].

S.Hortona görə isə: monitorinq - lazımi indikatorlara

nisbətən sistematik verilənlər icmalını təyin edən kəsilməz

funksiyadır. Monitorinq idarə edən heyəti istehsalın inkişaf

dərəcəsini və qoyulan məqsədi xarakterizə edən verilənlərlə

təmin etmək məqsədi ilə həyata keçirilir [83].

Deyilən fikirləri ümumiləşdirək. Monitorinq:

1. idarəetmə səmərəsini ölçmə alətidir;

2. planlaşdırma və nəzarət sisteminin hissəsidir;

3. vacib göstəricilərin vəziyyətini daim izləyən funk-

siyadır.

Başqa sözlə, monitorinq faktiki əldə olunmuş nəticələrin

planlaşdırmış nəticələrə uyğunluğunun təhlili məqsədi ilə

informasiya sistemlərindən istifadə və statistik verilənlər

əsasında həyata keçən innovasiya layihələrindən əldə edilən

nəticələrin daimi izlənməsi prosesidir.

Monitorinq sistemi istənilən an istifadəçiyə həyata keçən

layihələr, sorğular, maliyyə və s. haqqında strukturlaşmış infor-

masiya təqdim edə bilir. Rəsmi statistika innovasiya fəaliyyəti

187

haqqında informasiya tələbatını qismən təmin edir. Bu da inno-

vasiya sahəsində qərar qəbul etmək üçün kifayət etmir. Yalnız

statistik hesabatlar bazası əsasında innovasiya proseslərinin

geniş və hərtərəfli qiymətləndirilməsini əldə etmək olmur.

Müasir iqtisadiyyatın inkişafının əsas amili olan innovasiya

fəaliyyəti - iqtisadiyyatın kompleks və dinamik kateqoriyasıdır.

Ona görə də onun daimi öyrənilməsi lazım gəlir. İnnovasiya

inkişafının tədqiqi üçün monitorinqdən istifadə edilir. Monito-

rinq nəticəsində öyrənilən obyekt haqqında tam informasiya

əldə edilir.

Monitorinq - öyrənilən obyekt, onun emalı, sistemləşdiril-

məsi, təhlili, qiymətləndirilməsi, gələcək inkişaf proqnozu haq-

qında ardıcıl informasiya toplama prosesidir.

Monitorinqin əsas məqsədi qərar qəbul etmək və təhlil

üçün informasiyanın toplanması, öyrənilməsi və hazırlan-

masıdır.

Ona görə də monitorinq sistemi 2 xüsusiyyətə malik olma-

lıdır: informasiya proseslərinin məqsədli istiqamətlənməsi;

verilənlərin emalı mərhələsində alınan nəticələrin obyektivliyi

[56]. İnnovasiya inkişafının monitorinqi - innovasiya prosesi

üzərində daimi nəzarət və nəticələrin verilənlərinin toplanması,

iqtisadi sistemin vəziyyətinin dəyişmə sisteminin izlənməsi və

innovasiya prosesinin inkişaf tendensiyasının müəyyən edil-

məsidir.

İnnovasiya inkişafının monitorinq sisteminin əsas məqsədi:

- idarəetmə orqanlarını verilən subyektdə gedən innova-

siya prosesləri haqqında tam, operativ və dəqiq informasiya ilə

təmin etmək;

188

- vaxtında müsbət və mənfi tendensiyaları müəyyən

etmək, onların nəticəyə təsirini qiymətləndirmək;

- iqtisadi sistemin idarəetmə səmərəsini artırmaq.

Subyektlərin monitorinqi və qiymətləndirilməsi innovasiya

bazarına say və keyfiyyət göstəriciləri əldə etməyə imkan verir:

- alim, mütəxəssislər arasından aktiv və işgüzarları mü-

əyyən etmək;

- aktiv təşkilat və müəssisələri müəyyən etmək;

- vacib işləmələrin siyahısının alınması və onlar üçün

istehlakçıların axtarılması;

- alimlər arasında əlaqələrin yaradılması;

- elmi-texniki sahədə işlərin əlaqələndirilməsi;

- elmi təşkilatların məhsullarının yayılması;

- patent, müəllif hüquqları və s., başqa sözlə, əlqi mülkiy-

yətin idarə edilməsi.

Monitorinqin bəzi say göstəriciləri innovasiya indeksləri-

nin hesablamalarında istifadə edilir. Sonrakı bölmələrdə in-

dekslərin hesablanma düsturları və göstəriciləri təqdil edilə-

cəkdir.

Beləliklə, innovasiya sisteminin işinin səmərəliliyini

qiymətləndirmək üçün bütövlükdə sistemin və tərkib

hissələrinin müntəzəm olaraq monitorinqi təşkil edilməlidir.

Metodikaların tətbiqi, yeni monitorinq tədqiqatları

metodikalarının tətbiqi, innovasiya fəaliyyətinin vəziyyətinin

diaqnostika üsullarının təkmilləşməsi innovasiya siyasətinin

optimal istiqamətlərinin axtarılması üçün zəmin yaradır. Bu da

innovasiya aktiv təşkilatların sayının artırılmasını, ölkənin

innovasiya inkişafını təmin verir.

İqtisadi subyektlərin innovasiya fəaliyyətinin səmərəliliyini

189

artırmaq üçün idarəetmə sistemi təkmilləşdirilməlidir.

İqtisadi subyektlər arasında informasiya mübadiləsinin

səmərəliliyini artırmaq üçün innovasiya işləmələri, investorlar

bankına keçidi olan və onları vaciblik dərəcəsinə görə ranqlaş-

dıran informasiya sisteminin yaradılması lazımdır. İnnovasiya

bazarı və aparılan tədbirlərin nəticəliliyi tendensiyası haqqında

daha tam informasiyanı rəsmi statistika ilə əlaqəli monitorinq

sistemi təmin edir [56].

Monitorinqin obyekti elm və innovasiya sahəsində inkişaf

tendensiyası, proseslərin dinamikası, xarici mühitlə onun sis-

temli qarşılıqlı təsiri ola bilər. Monitorinqin məqsədi elmi,

elmi-texniki və innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasə-

tini və normativ-hüquqi tənzimləmə funksiyalarını yerinə ye-

tirən respublika icra hakimiyyətinin, digər maraqlı istifadə-

çilərin informasiya təminatı və analitik tələbatıdır. Burda ma-

raqlı istifadəçi qismində cəmiyyətlər, birliklər, fondlar, elmi

təşkilatlar, Elmlər Akademiyası, dövlət təşkilatları, işgüzar

dairələr və s. iştirak edə bilərlər.

Deməli, bu təşkilatlardan hər birinə monitorinqin

nəticələrinə keçid təmin edilməli, giriş verilənlərin bir hissəsini

açıq qoymalı, mütəmadi ictimai fikri öyrənmə vasitələri nəzərə

alınmalıdır.

Sərbəst problemlərdən biri də sistemə dəqiq informasiyanı

təqdim etmək üçün stimulların yaradılmasıdır. Müsbət stimul -

verilən sistemdən istifadə imkanının olmasıdır. Monitorinq

sisteminin interaktiv (sorğulara cavab verən informasiya

sistemi) olması sistemə marağı artırar. Lakin interaktivlik bir

çox texniki problemlərlə rastlaşır. Başqa sözlə, əvvəlcədən sis-

temin strukturunda gələcəkdə qarşılaşılacaq problemlərin ara-

190

dan qaldırılması və zamanın tələbinə əsasən genişləndirilməsi

imkanları nəzərə alınmalıdır.

Verilənlərin iyerarxiyası. Sistemdə nəticələrin müxtəlifli-

yindən və fundamental xüsusiyyətli səbəblərdən (informasi-

yanın insan tərəfindən qəbul edilməsi) giriş verilənlərinin iye-

rarxiya vasitələri nəzərə alınmalıdır: hipermətn texnologiyası,

materialın birləşdirilmiş və diaqram şəklində təqdimat vasi-

tələri. Belə texnologiyaların monitorinq sisteminin tələblərinə

uyğunlaşdırılması sistemin işlədilməsində əsas götürülməlidir.

Keçidin iyerarxiyası. Bir çox səbəblərə görə sistem

istifadəçilərinin, onun bəzi komponentlərinə keçidinə məhdu-

diyyət qoyulması lazım gəlir. Ona görə də istifadəçilərin iye-

rarxiyası nəzərə alınmalıdır.

Yuxarıda deyilən fikri ümumiləşdirsək deyə bilərik ki,

monitorinq sistemi işlənərkən onun əsasına toxunmadan

təkmilləşdirilməlidir. Bu sistemdə rəsmi dövlət statistik

verilənlər sistemi ilə elm, texnologiya və innovasiya statistikası

sahəsində beynəlxalq standartlar sistemini qarşılaşdırıla bilər.

4.3.1. Elmi təşkilatların monitorinq sisteminin işlənməsi

“Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin

inkişafı üzrə Milli Strategiya”nın və “Azərbaycan Respublika-

sında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strate-

giyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı”nın elmin

qarşısında qoyduğu vəzifələr AMEA-nın elmi təşkilatlarının

cavabdehliyini artırıb. Müasir şərait tədqiqatların planlaşdırma

strategiyasının və maliyyələşməsinin, innovasiya və elm siya-

sətinin yenidən qiymətləndirilməsini tələb edir.

191

Bu məsələlərin həlli üçün elm və innovasiya fəaliyyətinin

müasir tendensiyasının qiymətləndirilməsi lazımdır. Bunun

üçün isə elm və innovasiya sahəsi aşağıdakı mərhələlərlə təhlil

edilməlidir:

- elmin kompleks təhlil və monitorinq metodologiyası;

- elmin inkişafının kompleks təhlili;

- elmin monitorinq sisteminin qurulması.

Hər mərhələni ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək.

1 bəndin (monitorinqin) nəticələri əsasında qərar qəbul

etmə matrisini formalaşdırmaq, təşkilat, onun perspektivləri

haqqında rəy (nəticə) hazırlamaq, elmi təşkilatların monitorinq

sisteminin mexanizmlərinin realizəsi üzrə ümumi fəaliyyət

ardıcıllığını müəyyən etmək lazımdır (şəkil 4.6).

Şəkil 4.6. Elmi təşkilatların monitorinq sistemləri mexanizmi

Elmin inkişafının kompleks təhlili üçün ilk növbədə elmi

təşkilatları aşağıdakı istiqamətlər üzrə təhlil etmək lazımdır:

1. Elmi təşkilatların ümumi xüsusiyyətləri;

2. Elmin əsas istiqamətlərinin tədqiqi;

Monitorinq

təşkili

Statistika

mənbələri

Ekspert

qiymətləndirməsi

üçün verilənlər

(xüsusi forma)

Digər mənbələr-

dən verilənlər

(ETTKİ

hesabatları,

SCOPUS və s.) Hesablanan

göstəricilər

Monitorinqin

ümumiləşmiş

göstəriciləri

Tədbir və

təkliflərin

işlənməsi

Əsas

göstəricilər

192

3. Elm siyasətinin əsas fondlarının təhlili.

Elmi təşkilatların innovasiya fəaliyyətini təhlil etmək üçün

lazımdır:

a) Elmi təşkilatların əlavələrində göstərilən göstəricilər

qrupu üzrə innovasiya aktivliyinin təyin edilməsi;

b) Ekspertlərin fikirlərinin öyrənilməsi;

c) Elmi təşkilatların innovasiya inkişafının müqayisəli

təhlilinin aparılması.

Sonra elmi-texniki səviyyə (innovasiya potensialının) təyin

edilməlidir. Bunun üçün aşağıdakılar lazımdır:

1. Təşkilat tərəfindən aparılan innovasiya layihələrinin

elmi-texniki səviyyəsini təyin etmək;

2. İnnovasiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyini qiymət-

ləndirmək;

3. Elmi-texniki, innovasiya inkişafının prioritet istiqamət-

lərini təyin etmək;

4. Elmi-tədqiqat və işləmələrdə məşğul heyəti qiymətlən-

dirmək;

5. Elmin istiqamətləri üzrə tədqiqatların paylanmasını

qiymətləndirmək;

6. İnnovasiya istiqamətlərinin mənbələrini tədqiq etmək.

Elmi siyasətin digər mərhələsində elmi təşkilatların moni-

torinq sistemi qurulmalıdır. Şəkil 4.7-də monitorinq sisteminin

qurulmasının konseptual sxemi verilmişdir.

Yuxarıda göstərilən mərhələlərin həlli yüksək ixtisaslı

mütəxəssislərin, ilkin informasiya və onun emalı metodikasının

monitorinq üsulunun olmasını tələb edir. Təklif edilən yanaşma

elmin bütün subyektlərinin informasiya inteqrasiyasını təmin

etməyə, elmin inkişaf sərhədlərində innovasiya və iqtisadi-

193

idarəetmə proseslərinin kompleks tədqiqatının aparılmasına

imkan verir.

Şəkil 4.7. Elmin inkişafının kompleks təhlili və monitorinqi

Beləliklə, elmin inkişafının kompleks təhlili və elmi təşki-

latların monitorinq sisteminin işlənməsi elmi əsaslanmış aktiv

elmi və innovasiya siyasətini aparmağa imkan verir.

Bir çox alimlərin işlərində (H.D.Polufalov, H.K.Xamanov,

V.İ.Vinokurov, O.P.Rıbak, O.N.Andreyeva, O.A.Antropova,

Y.V.Arjanıx, L.Q.Zubova və s.) monitorinqlərə müasir infor-

masiya texnologiyalarının tətbiqinin əsas metodoloji, metodik

və texnoloji yanaşmaları, həmçinin elmi təşkilatların fəaliy-

Mütəxəssis və

ekspertlərin

rəylərinin

monitorinqi

Elmi təşkilatlar

ETİ İnternet

Əqli axtarış

sistemlərindən

istifadə

etməklə

monitorinq

Elmi-texniki

informasiya

və digər infor-

masiyanın

monitorinqi

Elmin inkişafının

qanunverici

həllinin qəbulu

Elmi təşkilatların tədqiqinin

birləşmiş məlumat mühiti

Təşkilatın

elmi innova-

siya proses-

lərinin

monitorinqi

Təşkilatın

elmi innova-

siya proses-

lərinin

monitorinqi

Elmi təşkilat

İctimai rəyin

monitorinqi

Elmi siyasət

Elmin motivasiyasının vacib

ehtiyatlarının müəyyən

edilməsi və formalaşdırılması

Elmi siyasət tərəfindən verilmiş meyar

və göstəricilərin dəyişdirilməsi

Elmin

inkişafının

kompleks

təhlili

İdarə həllinin

qəbulu

194

yətinin və innovasiya aktivliyinin monitorinq sisteminin forma-

laşmasının əsasları verilir. [38]

Monitorinqlərin əsas məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir:

- elmin müxtəlif sahələri üzrə elmi tədqiqatlar və elmi

təşkilatların məlumat bazalarının müəyyən edilməsi;

- elmi tədqiqatlar, elmi təşkilatlar və texnologiyaların

transferi üzrə məlumat bazalarının formalaşması və dövri

aktivləşməsi;

- elmi təşkilatların fəaliyyəti haqqında məlumatın top-

lanması;

- toplanan informasiyanın elmi təşkilatların fəaliyyətinin

və innovasiya aktivliyinin qiymətləndirilməsi nöqteyi-nəzə-

rindən təhlili;

- elmin və innovasiya sisteminin inkişafı üçün monitorinq

nəticələrinin istifadə edilməsi.

Müəllif müəyyən edilmiş göstəricilər əsasında elmi təşki-

latların fəaliyyətlərinin qiymətləndirilməsi monitorinqinin apa-

rılması metodologiyasını, metodikasını, bu metodika üzrə apa-

rılan yoxlama monitorinqinin nəticələrinin təhlili və moni-

torinqin təşkilinin təkmilləşməsi məsələlərini araşdırmışdır.

4.3.2. Monitorinqə ümumi yanaşma

Monitorinqin nəticələrinin təhlil üsullarının problemi dəqiq

statistik bazaların formalaşmasındadır. Dövlətin elm siyasətini

həyata keçirmək üçün elmi fəaliyyət, elmi tədqiqatların vəziy-

yəti haqqında tam, adekvat və sistemli informasiyaya malik

olmaq lazımdır.

195

Deməli, monitorinq sistemi elmi fəaliyyətin bütün sahə-

lərini əhatə etməlidir, başqa sözlə monitorinq kompleks aparıl-

malıdır. Elmi təşkilatların qiymətləndirilməsinin məqsədi, qiy-

mətləndirmə xüsusiyyətləri onun məxsus olduğu elmi sahədən

asılı olur. Aparılan tədqiqatların nəticələrinin qiymətləndiril-

məsi işin xüsusiyyətindən asılı olaraq “fərdi” göstəricilər tələb

edir. Ona görə də ekspertiza elmi təşkilatın aid olduğu sahənin

xüsusiyyətlərini nəzərə alan “fərdi” göstəricilər və “universal”

göstəricilər əsasında aparılır.

“Universal” göstəricilər kimi, elmi kadrlar, maliyyə təmi-

natı və s. bu kimi ümumi göstəriciləri misal göstərə bilərik.

Elmi təşkilatın fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin əsas

hissəsi olan ekspertiza üsulundan çox istifadə olunur. Bunun

üçün qiymətləndirmə metodikasında təklif edilmiş göstəricilər

qrupları üzrə monitorinq aparılması tələb olunur.

Elmi təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində aşa-

ğıdakılar əsas götürülməlidir:

- göstəricilər sisteminin təkmilləşdirilməsi;

- ekspertiza sisteminin inkişafı;

- korporativ sistemlərin formalaşması.

Tədqiqatların monitorinqinə aid edilməlidir:

- elmi təşkilatların elmi tədqiqat proqram planlarının,

hesabatlarının öyrənilməsi;

- elmi təşkilatların fəaliyyətinin mütəmadi tədqiqi;

- elmi təşkilatın müxtəlif məlumat bazalarının, elmi isti-

qamət və mövzularının aktuallıq və elm səviyyəsi nöqteyi-

nəzərindən təhlili.

Aparılan monitorinq sistemi elmi təşkilat haqqında tam

həcmli, dəqiq informasiya əldə etməyə imkan verməlidir.

196

Qiymətləndirmə üzrə ekspertizanın aparılması üçün elmi işlər,

hesabatlar, təşkilat fondları, sitat bazasının yaradılması vacib

hesab edilir.

4.3.3. Monitorinq sisteminin formalaşması problemləri

Müasir iqtisadi inkişaf şəraitində müxtəlif sahələrdə

vəziyyətin qiymətləndirilməsi problemi mühüm əhəmiyyətə

malikdir. Dövrümüzdə elm və innovasiya sahəsində baş verən

proseslərin məzmunu, istiqaməti və intensivliyi, bu sahənin

amillərinin və nəticələrinin daimi izlənməsini tələb edir.

Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsində toplanan rəsmi

informasiya respublikadakı vəziyyəti tam əhatə etmir. Bu

səbəbdən də elm və innovasiya fəaliyyətinin qiymətləndiril-

məsi üçün əlavə informasiya əldə etməkdən ötrü Statistika

Komitəsində, müvafiq informasiya orqan və təşkilatlarında,

fondlarda toplanan informasiyadan savayı, aşağıda göstərilən

səbəblərə görə fərdi tədqiqat, monitorinq aparmaq lazım gəlir:

- elm və innovasiya sahəsində baş verən proseslərin tam

əhatə edilməsi (əsasən keyfiyyət baxımından);

- Azərbaycanda gedən sosial-iqtisadi proseslərin inkişafı

şəraitində informasiyanın gecikməsi sahəsində onun əhəmiy-

yətinin azalması;

- idarəetmə qərarlarının verilməsi üçün informasiyanın

təqdim formalarının mükəmməl olmaması.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, olan statistik verilənlər inno-

vasiya fəaliyyətinin kompleks qiymətləndirilməsi, təhlili və

proqnozlaşdırılması məsələlərini tam həcmdə əhatə etmir.

İlk növbədə innovasiya fəaliyyətinin təşkilatların işinə tə-

197

sirini xarakterizə edən göstəriciləri təyin etmək və tələb olan

metodologiyanı formalaşdırmaq lazımdır. Bunun üçün isə veri-

lənlərin toplanması və emalını, statistik tədqiqatı təkmilləş-

dirmək tələbi irəli gəlir.

Qeyd edək ki, Azərbaycanda tədqiqat və işləmələr, texno-

logiyalar və innovasiyaların statistikasının aparılması metodi-

kası beynəlxalq təcrübə və rəhbərliklərə (Fraskati, Oslo, Kan-

berri və s. ) əsaslanır.

Dövlət elmi-texniki və innovasiya siyasətinin formalaş-

ması, rəqabət qabiliyyətli sistemin formalaşması prosesinin

tənzimlənməsi, biliyin yayılması və istifadəsi, milli innovasiya

sisteminin yaradılması üçün monitorinqlərin aparılması vacib

şərtlərdəndir.

Monitorinq nəticələrinin praktiki realizəsi dövlət innova-

siya sisteminin formalaşması üçün informasiya-analitik siste-

min yaradılmasına imkan verir və aşağıda sadalanan məsələ-

lərin həllinə köməklik edir:

- elmi-texniki və innovasiya fəaliyyətinin prioritet istiqa-

mətlərinin təyin edilməsi;

- elmi-texniki və innovasiya fəaliyyəti göstəricilərinin

formalaşması;

- innovasiya fəaliyyətinin iqtisadi inkişaf və iqtisadiy-

yatın rəqabət qabiliyyətinə təsirinin, ölkənin innovasiya inkişaf

yoluna keçidinə hazırlıq dərəcəsinin müəyyən edilməsi;

- Azərbaycanın innovasiya inkişafını təmin edən məsə-

lələrin həll yollarının elmi əsaslarının hazırlanması;

- elmi-texniki və innovasiya siyasətinin formalaşmasının

informasiya dəstəyinin təmin edilməsi;

198

- innovasiya sistemlərinin fəaliyyət mexanizmlərinin ya-

radılması;

- elmi-texniki və innovasiya proqramlarının formalaşması

və monitorinqi;

- texnologiyaların kommersiyalaşdırılması məsələlərinin

təşkilati və iqtisadi mexanizmlərinin işlənməsi və realizəsi;

- elmi-innovasiya komplekslərinin, innovasiya təşkilat-

larının yaranmasına dəstək.

Elmi və innovasiya fəaliyyətinin monitorinq sisteminin for-

malaşması üzrə metodoloji təkliflərdə monitorinqin təşkilati

strukturunun yaradılması, obyektlər arasında informasiya mü-

badiləsi problemlərinə xüsusi diqqət vermişik.

4.3.4. Monitorinq sisteminin tərkib hissələrinin əsas

xüsusiyyətləri

Elm və innovasiya fəaliyyətinin monitorinq sistemi veri-

lənlər banklarından ibarət olan, kompüter şəbəkəsindən kol-

lektiv istifadə üçün nəzərdə tutulan, telekommunikasiya vasi-

tələri ilə təmin edilən paylanma sistemidir.

Şəkil 4.8. Məlumat bankının ümumi strukturu

Administrator

Telekommunikasiya

sistemi

Daxili məlumat bazası

Müxtəlif

məlumat-

lar bazası

Statistika

məlumat

bazası

Anket

məlumat

bazası

İstifadəçi

məlumat

bazası

Müxtəlif

mənbə

informasiyası

İnformasiya sistemi

199

Bu sistemin istifadəçiləri İstifadəçi məlumat bazasına

(İMB) keçidə malik olurlar.

İMB-də administrator tərəfindən yarımavtomat rejimində

sistemdən alınan informasiyadan hazırlanan sənədlər saxlanılır.

Bu sistemdə Daxili məlumat bazası (DMB) daim təzələnir

və təkmilləşir. DMB-yə 3 məlumat bazası daxil edilir:

1) Müxtəlif məlumatlar bazasına (MMB) - elm və innova-

siya fəaliyyəti ilə əlaqəsi olan sənədlər, onlara aid olan əlavə-

lər, təkmilləşmə təklif və tələbləri yerləşdirilir;

2) Statistika məlumat bazasına - elmi-texniki və innovasi-

ya fəaliyyətini səciyyələndirən müxtəlif statistik göstəricilər

yerləşdirilir. Bu məlumat bazası bütün monitorinq sistemlərinin

ənənəvi tərkib hissəsidir. Onun tərkibi şəkil 4.9-da verilmişdir.

3) Anket məlumat bazası - elmi-texniki və innovasiya po-

tensialının müxtəlif tədqiqat sorğularının emallarının nəticələri

yerləşdirilir.

Sistem istifadəçilərin sorğusuna konkret verilənlər və ana-

litik sənəd formasında cavab verir. Analitik sənədin daxili

strukturu sorğunun tipindən və xüsusiyyətlərindən asılı olaraq

müxtəlif ola bilər.

Şəkil 4.9. Statistika məlumat bazasının tərkibi

Statistika məlumat

bazası

Elmi-texniki

təsnifatlar Uçot

obyektləri

alt sistemi

Göstəricilərin

hesablanması

metodologiya-

sının təsviri

Statistik

göstəricilər

siyahısı Şəxsi

informasiya

alt sistemi

Metodologiya alt sistemi

200

Monitorinq sistemində istifadəçi məlumat bazası ədədi in-

formasiya ilə yanaşı daim təzələnən müxtəlif tip həcmli və

məzmunlu analitik sənədlər mənbəyidir. Monitorinq sistemi

istifadəçi interfeysinə malik olmalıdır.

4.3.5. Elm və innovasiya fəaliyyəti monitorinqinin

informasiya analitik təminatı

Elmi və innovasiya fəaliyyəti monitorinqinin təşkilati

strukturunun yaradılması problemlərindən savayı, monitorinq

aparan orqanlar arasında qarşılıqlı əlaqə və informasiya müba-

diləsinin təşkili ilə bağlı kompleks problemlər də mövcuddur.

Bu problemin həllində Azərbaycan Dövlət Statistika Komitə-

sinin təcrübəsindən istifadə etmək olar. Bu Komitə elmi təşki-

latlar haqqında məlumat toplanması üzrə metodologiya, alətlər

və normativ sənədlərə malikdir. Əsasən də dövlət reyestrini

aparır. Elmi təşkilatların dövlət reyestri Statistika məlumat

bazasının struktur elementlərindəndir. Bu baza elmi təşkilatlar

haqqında ümumi məlumatı özündə birləşdirir: istiqamətləri və

maliyyə vəziyyətləri; material-texniki inkişaf səviyyəsi, elmi

kadrların sayı, strukturu və s.

Əvvəllər qeyd etdiyimiz kimi, dünya inkişafının müasir

tendensiyası elmi-texniki tərəqqinin iqtisadi inkişafı və əhalinin

rifahının yüksəlməsi ilə xarakterizə edilir. Müasir dövrdə ölkə-

nin rəqabət qabiliyyətliliyi elmin inkişaf səviyyəsi və elmi və

innovasiya potensialından səmərəli istifadə ilə müəyyən edilir.

Elm və innovasiya sahəsindəki proseslərin intensiv dinamikası

monitorinqlərin aparılmasını tələb edir.

Monitorinqin göstəricilər sistemi statistik göstəricilərlə sıx

201

əlaqəli olmalıdır. Göstəricilərin tərkibi, məzmunu və hesabla-

ma üsulları monitorinqin metodoloji əsasıdır. Elm və innovasi-

ya fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilər sisteminin forma-

laşması metodologiyası müəyyən tələbləri ödəməlidir. Bunlara

aiddir:

- tədqiqatın əsas məsələsinin həlli;

- göstəricilər sisteminin metodoloji vəhdəti;

- göstəricilərin sıralanmasının məntiqi ardıcıllığı;

- göstəricilərin tərkibindən əhəmiyyətli əlamətlərin se-

çilməsi;

- göstəricilər sisteminin tədqiqatı kompleks və hərtərəfli

xarakterizə etməsi;

- sistemin optimal kompaktlığı;

- göstəricilər sisteminin mövcud statistik uçot və hesabat-

lara uyğunlaşdırılması.

Elm və innovasiya fəaliyyətinin göstəriciləri innovasiya

potensialı haqqında tam real təsəvvür yaratmalıdır. Göstəricilər

sistemi formalaşdırılarkən yuxarıda sadalanan tələblər nəzərə

alınmışdır .

Elmin, texnologiyanın və innovasiyanın statistikası iqtisadi

statistikanın vacib və dinamik inkişaf istiqamətidir. Elm və

innovasiya fəaliyyətinin statistik müşahidəsində dövrü statistik

hesabatlardan və xüsusi birdəfəlik tədqiqatların nəticələrindən

istifadə edilir. Azərbaycanda tətbiq edilən elm və innovasiya-

nın statistikası metodologiyası beynəlxalq təcrübəyə və beynəl-

xalq rəhbərliklərə (Farskati, Oslo, Kanberri və s.) əsaslanaraq

təkmilləşir.

Azərbaycanda innovasiya statistikasında 2 statistik forma-

dan istifadə edilir: ETTKİ-nin aparılması haqqında və Təşki-

202

latın innovasiya fəaliyyəti haqqında. Bu göstəricilər elm və

innovasiya sahəsində gedən prosesləri tam əhatə etmir, onların

təkmilləşməsi və yenilənməsi üzrə işlər gedir. Ona görə də bu

sahədə monitorinqlərdə informasiya toplamaq üçün seçmə

tədqiqatlar aparılır. Lazımi məlumatın toplanmasının əsas üsul-

ları sosioloji sorğu və təşkilatın innovasiya aktivliyinin ekspert

qiymətləndirmə tədqiqatlarıdır. Monitorinqlər zamanı informa-

siyanın toplanması və emalı üçün analitik informasiya sis-

temlərı yaradılır.

Nəticədə qeyd edə bilərik ki, elm və innovasiya sahəsində

statistik müşahidənin təşkili və metodologiyası sahəsində mü-

əyyən təcrübə toplanıb. Lakin mövcud olan elm və innovasiya

statistikası bu sahələrdə fəaliyyətin qiymətləndirilməsi və

təhlili üçün lazım olan verilənləri əldə etməyə imkan vermir.

Elm və innovasiya sahəsində monitorinqin aparılması üçün

elm və innovasiyanın sosial-iqtisadi inkişafa təsiri öyrənil-

mədir. Beynəlxalq statistikada bu məqsəd üçün istehsalın elm

tutumlu göstəricisi istifadə edilir.

Elmi təşkilatların fəaliyyətinin və innovasiya aktivliyinin

qiymətləndirilməsi üzrə monitorinqlərin aparılması üçün xüsusi

“Elmi təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üzrə” və

“ETTKİ-nin innovasiya yönümlüyünün müəyyən edilməsi

üçün müstəqil ekspertizanın aparılması üzrə” metodikalar və

sorğu formaları işlənmişdir. Bu metodikalar əsasında bir elmi

istiqamətdə yoxlama monitorinqi təşkil edilmiş, onun nəticələ-

rinə əsasən bəzi təklif və tövsiyələr hazırlanmışdır.

Bir tədqiqatın məlumatlarının yekununa görə nəticə çıxar-

maq çox çətindir. Gələcəkdə sorğu anketini təkmilləşdirmək,

sorğunun yeni formalarını hazırlamaq, elmi təşkilatların qiy-

203

mətləndirilməsi metodikasını dəqiqləşdirmək, elmi təşkilatların

hərtərəfli təhlilini aparmaq lazımdır.

Nəticələr. Aparılan yoxlama monitorinqinin nəticələrinə

görə aşağıdakıları təklif edə bilərik:

1. Monitorinqlərin aparılması məqsədəuyğundur. Monito-

rinqlər əsasında təşkilatların fəaliyyət səmərəliliyi artır.

2. Anketləri təkmilləşdirmək lazımdır. Elmi təşkilatlar

üçün anketin doldurulmasının izahlı qaydaları və onların elekt-

ron formaları işlənməlidir.

3. Planları müqayisə etmək, onlara keçidin olması, plan-

larla tanışlığın operativliyini artırmaq üçün elmi planların ki-

tabxanalarını yaratmaq lazımdır.

4. Elm və innovasiya fəaliyyətinin bütün aspektlərini qiy-

mətləndirmək üçün yeni forma və metodikaların yaradılması

lazımdır.

204

FƏSİL 5. AZƏRBAYCANIN ELMİ-TEXNOLOJİ

İNKİŞAFININ QİYMƏTLƏNDİRMƏSİ METODİKASI

5.1. İqtisadi zonaların elmi-texnoloji inkişafının

müqayisəli təhlili

Avropa təcrübəsi bir daha göstərir ki, aparılan tədqiqatlar

vahid beynəlxalq standart və tələblərə uyğunlaşdırılmalıdır.

Daha dəqiq desək, əvvəllər göstərdiyimiz kimi, tədqiqat və

işləmələrin statistikası Oslo və Fraskati rəhbərliklərində göstə-

rilən göstəricilər sisteminə keçməlidir. Lakin bu rəhbərliklərdə

elmi təşkilatların fəaliyyətini nəzərə alan göstəricilər sistemi və

hesablama metodikası MDB-yə üzv dövlətlərdə müqayisəli

təhlil aparmağa imkan vermir. MDB-yə üzv dövlətlərdə qəbul

edilmiş standartlar hələ qüvvədə deyil.

MDB-yə üzv dövlətlərdə göstərilən sahədə işləri sürətlən-

dirmək üçün aşağıdakı istiqamətlərdə də işlər aparılmalıdır:

- hüquqi bazanın yaradılması gücləndirilməlidir;

- beynəlxalq qiymətləndirmə alətlərini istifadə etməklə

monitorinqlər aparılmalıdır;

- elmi-tədqiqat təşkilatlarını innovasiya prosesinə cəlb

etmək üçün onların qarşısında dəqiq məqsədlər qoyulmalıdır;

- innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırma alətləri təkmil-

ləşdirilməlidir;

- innovasiya fəaliyyətinin sürətləndirilməsi üçün tədbirlər

proqramı tərtib edilməlidir;

- tədqiqatların təbliği, tətbiqi və kommersiyalaşdırılması

üzrə milli mərkəzlər yaradılmalıdır.

MDB dövlətlərinin dünyada gedən innovasiya proseslərinə

205

inteqrasiyası sahəsində MDB İqtisadi Şurası sənəd və proq-

ramlar hazırlayıb və onları həyata keçirir. Misal olaraq bunları

göstərə bilərik: “MDB-yə üzv dövlətlərin innovasiya sahəsində

əməkdaşlığı üzrə 2020-ci ilə qədər dövlətlərarası məqsədli

proqramın Operatoru haqqında Əsasnamə”, “MDB patent və

innovasiyalar bankının yaradılması Konsepsiyası”, “MDB-yə

üzv dövlətlərin innovasiya sahəsində proqram və layihələrin

elmi-məlumat təminatı Konsepsiyasının gedişatı haqqında Qə-

rar” və s. Azərbaycan bu proqramlarda iştirak etmir. Lakin res-

publikamız dünyada baş verən innovativ proseslərə inteqrasiya

etmək üçün özü sərbəst tədbirlər və proqramlar həyata keçirir.

Dövlət səviyyəsində Belarus, Ukrayna, Macarıstanın dövlət

innovasiya, transfer agentlik və mərkəzləri ilə müqavilələr

bağlanmışdır. İnnovasiya fəaliyyəti sahəsində dünyada gedən

proseslər diqqət mərkəzində saxlanılır, bəzi hallarda dövlət

siyasətinə uyğun bu proseslərdə iştirak edilir. Azərbaycanda

Avropa Birliyi ölkələrində aparılan innovasiya inkişafının

müqayisə metodikasının milli səviyyədə tətbiq edilməsi üzrə

araşdırmalar aparılır.

Nəzərə alaq ki, Azərbaycanın iqtisadi zonalarının sosial-

iqtisadi vəziyyəti müxtəlifdir. Hər iqtisadi zonanın öz spesifik

xüsusiyyətləri mövcuddur və innovasiya potensialının paylaş-

ması qeyri-mütənasibdir. Məsələn, elmi potensial müəyyən iq-

tisadi zonalarda inteqrasiya edilib. “Azərbaycan Respublika-

sının Məşğulluq Strategiyası (2006-2015-ci illər)” (26 oktyabr

2005), “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında

yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı”

(15 sentyabr 2008), “Azərbaycan Respublikası regionlarının

2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”

206

(14 aprel 2009), "2011-2013-cü illərdə Bakı şəhərinin və onun

qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramı"

(4 may 2011), “Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strate-

giyasının həyata keçirilməsi üzrə 2011-2015-ci illər üçün

Dövlət Proqramı” (15 noyabr 2011) və s. kimi ali sənədlərdə

sosial-iqtisadi problemləri aradan qaldırmaq üçün tədbirlər

nəzərdə tutulub.

Azərbaycan iqtisadiyyatının innovasiya yönümlü inkişafı

dövlət tərəfindən qəbul edilmiş otuza qədər ali qanunverici

sənəddə əksini tapmışdır (əlavə 1). Onların arasında iqtisadi

sənaye zonalarının, texnoparkların yaradılması barədə sənədlər

də var (“Azərbaycan Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların

yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti-

nin Fərmanı” (06 mart 2007), “Xüsusi iqtisadi zonalar haq-

qında Azərbaycan Respublikasının Qanunu” (14 aprel 2009),

“Sumqayıt Kimya Sənaye Parkının yaradılması haqqında Azər-

baycan Respublikasının Prezidentinin Fərmanı” (21 dekabr

2011), “Bakı şəhərində Balaxanı Sənaye Parkının yaradılması

haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Sərən-

camı” (28 dekabr 2011), “Yüksək Texnologiyalar Parkının

yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Fərmanı” (5 noyabr 2012).

Bu gün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham

Əliyevin sərəncamı ilə Azərbaycanın üçüncü sənaye şəhəri

olan Sumqayıtda 17 zavoddan ibarət texnoloji park salınır.

Sumqayıt texnoloji parkında müxtəlif məhsullar, o cümlədən

kabellər, yüksək gərginlik avadanlığı, transformatorlar, hidro-

turbinlər, su nasosları, elektrik mühərrikləri, borular, texniki

qazlar istehsal edilir. Bundan başqa bu sənaye zonasında yaxın

207

illərdə Kimya Sənaye Parkı fəaliyyətə başlamalıdır, günəş və

külək energetikası seqmentlərindən ibarət energetik texno-

parkın tikintisi nəzərdə tutulur.

AMEA-da da milli innovasiya sisteminin formalaşması və

tənzimlənməsi sahəsində tədqiqatlar aparılır, proqramlar işlə-

nilir, dövlətə müəyyən təklif və layihələr təqdim edilir. 1994-cü

ildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə

yaradılmış Elmi İnnovasiyalar Mərkəzi (EİM) AMEA-nın bu

sahədə aparıcı təşkilatlarındandır. Elmi-tədqiqat və təcrübi-

konstruktor işlərinin aparılması proseslərinin və eləcə də əldə

olunan nəticələrin iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində operativ

və keyfiyyətli informasiya təminatı əsasında tətbiqinin səmərə-

liliyini artırmaq məqsədi ilə informasiya sistemində ümum-

respublika mərkəzi funksiyasını icra edən EİM fəaliyyətini

MİS-in yaranması və inkişaf etməsinə yönəltmişdir.

EİM MDB dövlətləri ilə sıx əlaqələr yaradır. Tacikistan

Respublikası Milli Patent-İnformasiya Mərkəzi, Ukrayna Elmi-

Texniki və İqtisadi İnformasiya İnstitutu, Ümumrusiya Elmi-

Texniki İnformasiya Mərkəzi, Ümumrusiya Elmi-Texniki İn-

formasiya İnstitutu, Qazaxıstanın Milli Elmi-Texniki İnfor-

masiya Mərkəzi ilə informasiya mübadiləsi və əməkdaşlıq üzrə

müqavilələr bağlanmışdır. EİM 2008-ci ildən Beynəlxalq Elmi-

Texniki İnformasiya Mərkəzinin üzvüdür.

EİM-də elmi-tədqiqat təşkilatlarının innovasiya proses-

lərində iştirakını qiymətləndirmək üçün metodikalar işlənib

hazırlanıb və aprobasiya edilir. EİM milli və beynəlxalq inno-

vasiya infrastrukturunun bir hissəsi olaraq informasiya və

məsləhət mərkəzi qismində fəaliyyət göstərir, innovasiyaların

təbliği ilə məşğul olur, fəaliyyət göstərən internet-portalında

208

yerli və xarici innovasiya texnologiyalarını yerləşdirməklə

alimlərimizin işləmələrinin real iqtisadi sektora ötürülməsinə

şərait yaradır, sorğular vasitəsi ilə bazarda olan tələb və təklifi

öyrənir, beynəlxalq müqavilələrin bağlanmasına köməklik edir.

MDB dövlətləri arasında innovasiyaya dəstək təşkilatları

çoxdur. Aparılan araşdırmalar və EİM-in beynəlxalq fəaliy-

yətinə əsasən söyləyə bilərik ki, Rusiya və Belarusda inno-

vasiya infrastrukturu obyektləri daha çoxdur. Belaruslar bu

sahədə Rusiya təcrübəsindən geniş istifadə edirlər. Rusiyada

innovasiya fəaliyyətinin inkişafına çox böyük diqqət verilir. Bu

diqqət əsasən iqtisadi zonalar səviyyəsində özünü göstərir: re-

gionlarda innovasiya inkişaf proqramlarının həyata keçirilməsi,

müxtəlif iqtisadi zonalar arasında tədqiqat və işləmələr sahə-

sində əməkdaşlığın təşkili və innovasiya layihələrinin həyata

keçirilməsi, Avropa Birliyinin innovasiya bencmarkenqi

sahəsindəki metodikasına əsasən tədqiqatların aparılması və s.

Belə işlərə misal olaraq Rusiya Texnologiya Transferi

şəbəkəsini (RSTTS, www.brin_net.ru), Elmi-texniki fəaliyyətin

innovasiya infrastrukturu və regional innovasiya sistemlərinin

monitorinqi üzrə milli informasiya-analitik mərkəzi

(www.miiris.ru), “Rusiya regionlarında elm və innovasiyalar”

informasiya-analitik portalını (www.regions.extech.ru), “İnno-

vasiya və sahibkarlıq” portalını (www.innovbusiness.ru); iqti-

sadi zonaların innovasiya indeksini, innovasiya potensialını,

innovasiya inkişafının göstəricilər sisteminin formalaşması

sahəsində aparılan tədqiqatları göstərə bilərik.

Adətən dövlətlərdə qəbul edilmiş innovasiya potensialının

qiymətləndirilməsi metodikası həmin dövlətin qanunveri-

ciliyinə əsaslanır. Ona görə də Avropa Birliyi dövlətlərində

209

standart qiymətləndirmə metodikasının tətbiqi zamanı izah

edilməyən əhəmiyyətli fərqlər üzrə çıxır. Beynəlxalq stan-

dartları hazırlayarkən bütün dövlətlərin spesifik xüsusiy-

yətlərini nəzərə almaq olmur, beynəlxalq yanaşmada ümu-

miləşmiş göstəricilər sistemi qəbul edilir, dövlətlərin siyasi

məqsədləri nəzərə alınmır. Son vaxtlar bir çox dövlətlərdə elmi

siyasət və strateji-texnoloji planlaşmaya tələb artıb. Bu isə milli

və iqtisadi zona səviyyəsində qərar qəbul etmə prosesinin

informasiya təminatının təkmilləşməsinə gətirir.

Qeyd etdiyimiz kimi Monrealda yerləşən YUNESKO-nun

Statistika İnstitutu tərəfindən işlənmiş rəhbərliklər və gös-

təricilər sistemi müxtəlif dövlətlərin milli innovasiya sistem-

lərinin xüsusiyyətlərini əks etdirmirlər. Norveç üzrə EİS sər-

hədlərində hazırlanmış hesabatlar buna misaldır. Qəbul edilən

indikatorlar sistemi və innovasiya siyasətinin təhlil üsullarını

ölkəyə tətbiq etmək olmaz [71]. Ona görə də hər bir dövlətdə

özünə uyğun innovasiya inkişaf indikatorlar sisteminin yara-

dılması üzrə tədqiqatlar aparılır. Göstəricilər sisteminin yara-

dılmasında məlumatın toplanması və emalı üzrə informasiya

təminatının imkanları, ölkənin inkişafı üzrə məsələlərin həllinə

istiqamətlənmək əsas meyar qəbul edilir.

Azərbaycanda bu sahədə tədqiqatlar hələ geniş vüsət alma-

mışdır. Ayrı-ayrı alimlər innovasiya potensialının bəzi tərkib

hissələrinin qiymətləndirilməsi üzrə tədqiqatlar aparmışlar,

Z.M.Nəcəfovun, F.A.Qasımovun, T.M.Əliyevin, S.Abasovanın,

A.Muradovanın və s. [14; 31; 48] işləri misal gətirə bilər. La-

kin bu alimlərin hər biri məsələyə fərdi yanaşmış, kompleks

göstəricilər sistemi və onun informasiya təminatı üzrə araş-

dırmalar aparmamışlar.

210

Bu tədqiqat aparılarkən Rusiya Elmlər Akademiyasının El-

min İnkişaf Problemləri İnstitutunun, Elmin Tədqiqi və Statisti-

kası Mərkəzinin, Belarus Elmi-Texniki Sahənin Sistem Təhlili

və İnformasiya Təminatı İnstitutunun (Belisa), Qazaxıstan El-

mi-Texniki İnformasiya Mərkəzinin tədqiqatları əsas götü-

rülmüşdür.

Azərbaycanda elmi-texnoloji sahənin qiymətləndirilməsi

və təhlilində Rusiyanın bu sahədə təcrübəsini nəzərə alaraq

“Rusiyanın regional elmi-texnoloji kompleksləri: qiymətləndir-

mə indikatorları və müqayisəli təhlil metodikası”nda qiymət-

ləndirmə təhlilinin sxemi və metodikası əsas götürülmüşdür

[44]. Bu metodika Azərbaycanın milli və spesifik xüsusiy-

yətlərini, bu sahədə statistik göstəriciləri, toplana və emal edilə

bilən informasiyaları, iqtisadi zonaların və sahələrin innovasiya

potensialını nəzərə alaraq dəqiqləşdirilmiş, göstəricilər sistemi

dəyişdirilmiş və Azərbaycan üçün hesablanmışdır.

Tətbiq edilən metodikaya əsasən Azərbaycan üzrə dəyişdi-

rilmiş elmi-texnoloji və innovasiya fəaliyyətinin qiymətlən-

dirmə və müqayisəli təhlili göstəricilərinin ümumi strukturu

şəkildə verilir [44].

İnnovasiya indeksinin hesablanması üçün lazım olan veri-

lənlərin hamısı Azərbaycanın statistik göstəricilərində hələ öz

əksini tapmayıb. Müxtəlif digər mənbələrdən alınan verilən-

lərdən innovasiya indeksinin hesablanmasında istifadə etmək

məqsədəuyğun olmadığından, əlavə 2-də verilən əsas göstəri-

cilərin siyahısından yalnız Azərbaycan Statistika Komitəsinin

kitabından verilənlər seçilib və onlar əsasında hesablamalar

aparılmalıdır (əlavə 6, 7).

211

Şəkil 5.1. İnnovasiya fəaliyyətinin göstəricilər sistemi

İnnovasiya indeksi təşkilatın innovasiya sahəsindəki

fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilər əsasında hesablanır.

Sosial-iqtisadi mühitin göstəricilərinə isə xarici amil kimi

baxılır. Xarici amillər innovasiya indeksinin formalaşmasına

birbaşa təsir edir. Amillər göstəricilərinin hesablanma meto-

dikası əlavə 4-5-də təklif edilir. Məhz amillər göstəriciləri üzə-

rində qurulan reqressiya modeli hər amilin innovasiya indek-

sinə təsirini təyin etməyə imkan verir.

5.2. İqtisadi zonaların müqayisəli qiymətləndirilməsi

metodikası

Əsas götürdüyümüz “İnnovasiyanın Avropa Şkalası”

(European Innovation Scoreboard) metodikası innovasiya in-

deksi bazasında elmi-texniki kompleksin təhlil və qiymətlən-

dirilməsinin informasiya mənbəyini, meyar və göstəricilərinin

tərkibini, təşkilati yolları, ümumi qaydaları müəyyən edir. Bu

metodika 4 mərhələdən ibarətdir.

İnnovasiya indeksi

Elmi-texniki mühitin sosial-iqtisadi amilləri

İnformasiya

təminatı

Əhalinin

həyat

səviyyəsi

Təhsil

mühiti

İnfrastruktur

inkişafı

İqtisadi

inkişaf

Fəaliyyətin

ehtiyatları

Fəaliyyətin

miqyası

Fəaliyyətin

nəticələri

212

Şəkil 5.2. Metodikanın mərhələləri

Hər mərhələnin ayrı-ayrılıqda izahını verək.

Birinci mərhələdə innovasiya indeksini hesablamaq üçün

lazım olan göstəricilərin seçilməsi, toplanması işləri aparılır.

Əvvəl qeyd etdiyimiz kimi göstəricilər xüsusiyyətlərinə görə

qruplaşdırılmışdır.

İkinci mərhələdə hər qrup göstəricilərə görə indekslər

hesablanaraq cəmlənir.

Üçüncü mərhələdə innovasiya indeksinin qiymətinə görə

iqtisadi zonalar ranqlaşdırılır və klaster təhlili üzrə elm-texniki

inkişaf səviyyəsinə görə oxşarlar seçilir.

Dördüncü mərhələ sosial-iqtisadi mühit amillərinin innova-

siya indeksinin formalaşmasına təsirini müəyyən edən reqres-

siya modelinin qurulmasıdır.

Bizim halda obyekt kimi iqtisadi zonalar götürülmüşdür.

Əslində biz obyekt kimi dövlətləri, nazirlikləri, təşkilatları,

elmi-tədqiqat institutlarını, universitetləri və s. götürə bilərik.

Bu qoyulan məsələdən asılıdır.

Deyildiyi kimi, göstəricilər sistemi iqtisadi zonanın elmi-

texniki kompleksini və sosial-iqtisadi mühitini xarakterizə edir.

Bütün göstəricilər statistik sistemə uyğundur. Metodikanın iş-

lənməsi zamanı elmi-texnoloji inkişafın, sosial-iqtisadi mühitin

göstəriciləri, onların arasında qarşılıqlı əlaqə və kompleks

uyğunluq, təklif edilən göstəricilər və indikatorlar sisteminin

I mərhələ II mərhələ III mərhələ IV mərhələ

İlkin

verilənlər

bazasının

formalaşması

İnnovasiya

indeksinin

təyin edilməsi

İnnovasiya

indeksinə görə

ranqlaşdırma

(klaster təhlili)

Reqresiya

modelinin

qurulması

(amillərin təhlili)

213

tətbiqi ilə qiymətləndirmə və təhlil üsulları nəzərə alınmışdır.

Bu metodikanın aləti çoxölçülü statistika üsuludur. Biz

iqtisadi modelləşmə vəsaiti kimi SPSS 17 statistik paketi və

MS Excel elektron cədvəlindən istifadə etmişik. İlk növbədə

istifadə edilən göstəricilər müqayisə edilə bilən hala gətirilir,

başqa sözlə göstəricilərin vahid miqyası yaradılır.

Göstəricilərin normalaşdırılması xətti miqyaslaşma meto-

dikası ilə həyata keçir:

minmax

min

GG

GGG i

nor

(1)

Burada Gnor – göstəricinin normalaşdırılmış qiyməti; Gi –

ilkin qiyməti, Gmin və Gmax – uyğun olaraq ən kiçik və ən böyük

qiymətidir.

Xətti dəyişdirmə proseduru verilənləri eyni miqyasa salır.

Bütün kəmiyyətlər [0; 1] intervalında yerləşir. Belə verilənlər

asan şərh edilir. Normalaşdırma proseduru təhlilin nəticələrinə

təsir etmir, çünki məqsədimiz say göstəricilərinin araşdırılması

əsasında keyfiyyət qiymətləndirilməsidir.

Göstəricilərin normalaşdırılmış qiymətləri onların funk-

sional strukturuna müvafiq birinci səviyyə indikatorlarında

birləşdirilir. Məsələn: əvvəl alt qruplar üzrə normalaşdırılmış

göstəricilərin orta qiyməti, sonra isə qrup üzrə xüsusi indeks

təyin edilir. Başqa sözlə “Ehtiyatlar” qrupunun “Əmək ehti-

yatları”, “Maddi-texniki baza” alt qruplarının normalaşmış

göstəricilərinin orta qiymətinə görə qrupun (“Ehtiyatlar”)

xüsusi indeksi hesablanır (əlavə 4).

Qruplar üzrə orta göstəricilər ( jG , j=1,2,3 qruplarını

göstərir) aşağıdakı düsturla hesablanır:

214

n

G

G

n

i

i

j

1 (2)

Burada Gi - qrupa daxil olan i-ci göstəricidir, n-göstərici-

lərin sayıdır. Alınan jG ranqlaşdırma və klaster təhlilinin əsa-

sını təşkil edir. Qruplar üzrə alınan xüsusi indekslər innovasiya

indeksini müəyyən etməyə imkan verir. İnnovasiya indeksi (I)

aşağıdakı kimi hesablanır:

3

321 GGGI

(3)

Burada jG - j=1,2,3 qrupları üzrə orta qiymətdir.

Göstəricilərin normalaşdırılması üzrə aparılan hesabatların

əsasında seçilən göstəricilər sistemi üzrə obyektlərin bölün-

məsinin təhlili aparılır.

İqtisadi zonaların ranqlaşdırılmış məcmusu əsasında onla-

rın klasterlərə qruplaşması həyata keçir.

Klaster üsulu - çoxölçülü statistik prosedurdur. Bu üsul

olan məlumat əsasında obyektləri nisbətən oxşar əlamətə görə

qruplarda nizamlayır.

Klaster təhlili üsulu bir çox addımlardan ibarətdir:

1. Alqoritm seçilməsi.

2. Obyektlərin klasterlərdə birləşməsi prosesinin strategi-

yasını (birləşmə əlamətləri) müəyyən edən klaster üsulunun

seçimi.

3. Klasterlərdə birləşmiş obyektlərin fərqli cəhətlərini

müəyyən edən klaster arası məsafənin hesablanma üsulunun

seçimi.

4. Klasterlərin sayının müəyyən edilməsi.

215

Bizim halda obyektlərin sayı az olduğundan iyerarxiya

alqoritmi Uord (Vard) üsulu seçilir.

Aparılan təhlil üsulu amillərin təhlilini də aparmağa imkan

verir. Burada da ilkin olaraq göstəricilər normalaşır. Sonra isə

yoxlanırlar.

Sosial-iqtisadi amillər mühitə həm müsbət, həm də mənfi

təsir göstərə bilər. Ona görə də onlar uyğun olaraq iki qrupa

bölünməlidirlər. Belə hazırlanan ilkin verilənlər reqressiya

modelinin qurulmasında istifadə edilə bilər. Ondan sonra isə

amil göstəricilərinin yekun əlamətlərə təsirini müəyyən etmək

üçün korrelyasiya modelini qurmaq lazımdır.

Modelləşmə prosesində yekun əlamətlər üçün əhəmiyyətli

olan göstəricilər müəyyən edilir. İqtisadi zonalar üçün verilən

quruluş amillər indikatorunun funksional quruluşuna uyğun

olan mərhələlərə bölünür.

Birinci mərhələdə innovasiya indeksinə təhsil səviyyəsinin

təsirini; regionun informasiya infrastrukturu elementləri ilə

təmin olunma səviyyəsini; həyat səviyyəsini; iqtisadi inkişaf

səviyyəsini və s. əks etdirən reqressiya tənliyinin parametrləri

hesablanır.

Modelləşmənin sonrakı mərhələsi hər amil əlamətinə görə

dispersiya və determinant əmsalının hesablanmasıdır. Bu əm-

sallar əsasında xüsusi göstəricilərin reqressiya modelinə qoşul-

ması haqda qərar qəbul edilir və hər klaster üçün cüt reqressiya

modeli qurulur.

Bu model amil göstəricilərinin qiymətlərinin dəyişməsin-

dən asılı olan innovasiya indeksinin qiymətini proqnoz-

laşdırmağa imkan verir.

216

5.3. İqtisadi zonanın innovasiya inkişafının seçmə

qiymətləndirmə və müqayisəli xüsusiyyətlərinə görə

yoxlama hesablamaları

5.3.1. İqtisadi zonanın innovasiya indeksinin

qiymətləndirilməsi

1. Seçilən göstəricilərin strukturuna uyğun olan məlumat

bazasının yaradılması.

Təcrübi baza olaraq Azərbaycanın on iqtisadi zonasından

səkkiz zonanı götürək (cədvəl 5.1). Çünki iki zonada elmi po-

tensial yoxdur (Yuxarı-Qarabağ, Kəlbəcər-Laçın zonaları işğal

altındadır).

Cədvəl 5.1

Azərbaycanın iqtisadi zonaları

Abşeron

Gəncə-Qazax

Şəki-Zaqatala

Lənkəran

Quba-Xaçmaz

Aran

Dağlıq-Şirvan

Naxçıvan

Yuxarı-Qarabağ

Kəlbəcər-Laçın

İqtisadi zonaların verilən siyahısı Azərbaycan Dövlət

Statistika Komitəsinin siyahısına əsaslanır.

Metodikaya əsasən innovasiya inkişafının xüsusi indikator-

larının və ümumi indeksin hesablaması üçün əlavə 6-dakı ilkin

verilənlər istifadə edilmişdir.

Hesablamalar SPSS 17.0 paketi vasitəsilə aparılmışdır.

Göstərdiyimiz kimi iqtisadi zonanın fəaliyyətini xarakterizə

edən göstəricilərin bəziləri Azərbaycan Dövlət Statistika Ko-

mitəsinin rəsmi statistik məlumatlarında yerləşdirilməyib (emal

217

edilməyib). Ona görə də göstəricilər sistemini bir qədər sıxmalı

(azaltmalı) olduq. Göstəricilərin normalaşması xətti miqyas-

lama üsulu ilə həyata keçirilir.

Qeyd etdiyimiz kimi göstəricinin normalaşmış göstəricisi

jG işarə edilir (j-uyğun göstəricinin kodudur). Yuxarıda qeyd

etdiyimizin alqoritmi quraq. Əlavə 3-dən göründüyü kimi

göstəricilər sistemi üç qrupa bölünür: “Ehtiyatlar”, “Miqyas”,

“Nəticələr”. Bu qrupların hər biri də alt qruplara bölünürlər

(cədvəl 5.2) (əlavə 3).

Cədvəl 5.2

Göstəricilər sisteminin bölgüsü

Qruplar Altqruplar

Göstəricilər sisteminin

bölgüsü Xüsusi indeks

göstəricisi Meto-

dikada

Faktiki

Cəmi İqtisadi

zona

Ehtiyatlar

Əmək

ehtiyatları 4 4 1

jG11 , j= 4,1

Maddi-

texniki baza 7 2 1

jG12 , j= 2,1

Miqyas

Elmi

fəaliyyət 7 6 4

jG21 , j= 7,1

İnnovasiya

fəaliyyəti 5 1 0 jG22 , j=1

Nəticə

Elmi

fəaliyyət 4 0 0

İnnovasiya

fəaliyyəti 6 0 0

Cədvəl 5.2-dən göründüyü kimi üçüncü qrup göstəricilər

üzrə rəsmi statistik məlumat olmadığından, o qrup bizim he-

sablarımızda və alqoritmimizdə iştirak etməyəcək. Əvvəldən

göstərdiyimiz empirik düsturlara əsasən alqoritmi quraq

(şəkil 5.3).

218

Şəkil 5.3. Hesablama alqoritmi

Bizim halda n=2, çünki nəticə fəaliyyət göstəricilərini

hesablamaq üçün ilkin verilənlər yoxdur.

Göstərilən alqoritm üzrə hesablamaları apardıqdan sonra

cədvəl 5.3-ü alırıq. Alınan nəticədə innovasiya inkişafına görə

iqtisadi zonalar ranqlaşdırılır.

Biz hesablamaları iqtisadi zonalar üzrə apardığımızdan on-

ların sayı məhduddur və klasterlərə bölməyə ehtiyac qalmır.

Qruplar üzrə ilkin verilənlərin daxil edilməsi

Göstəricilərin hesablanması Gij

Göstəricilərin normallaşması

Gij i=1, n; j=1, m; n=2

minmax

min

GG

GGG

ij

ijnor

Xüsusi indikatorların hesablanması iG

n

Gn

i

ij1

i=1, n; j=1, m; n=2

İnnovasiya indeksinin hesablanması

n

Gİ

i

i

, i=1, n; n=2

İnnovasiya indeksinin hesablanması

,n

II

i i=1, 2; n=2

219

Cədvəl 5.3

İnnovasiya inkişafına görə iqtisadi zonalar üzrə

innovasiya indeksi

Göstəricilər I1 I2 I

Şəki-Zaqatala 0,037363 0,145204 0,091283

Quba-Xaçmaz 0,087007 0,17371 0,130358

Gəncə-Qazax 0,109372 0,225259 0,167315

Abşeron 0,117459 0,234816 0,176137

Aran 0,120869 0,104973 0,112921

Lənkəran 0,143004 0,129577 0,13629

Naxçıvan 0,248108 0,228631 0,23837

Dağlıq Şirvan 0,312987 0,048597 0,180792

Bakı 0,355347 0,40469 0,380019

Normalaşmış verilənlərlə aparılmış hesablamalar seçilən

göstəricilər sistemi üzrə iqtisadi zonaların ilkin paylaşmasını

aparmağa imkan verir. Əyanilik üçün alınan innovasiya indeksi

və ona daxil olan qruplar üzrə diaqramlar qurulmuşdur (şəkil

5.4-5.9).

Şəkil 5.4. İqtisadi zonaların maddi-texniki baza indikatoruna

görə paylanması

0,0313

0,0313

0,0313

0,0313

0,1094

0,1295

0,2292

0,2353

0,5

0,0 0,2 0,4 0,6

Gəncə-Qazax

Şəki-Zaqatala

Lənkəran

Aran

Quba-Xaçmaz

Abşeron

Naxçıvan

Bakı

Dağlıq Şirvan

220

Şəkil 5.5. İqtisadi zonaların miqyas-elm indikatoruna görə

paylanması

Şəkil 5.6. İqtisadi zonaların ehtiyatlar indikatoruna görə

paylanması

0,097194202

0,209946017

0,259153788

0,290408188

0,347419298

0,450518916

0,457261722

0,469631719

0,809379423

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1

Dağlıq Şirvan

Aran

Lənkəran

Şəki-Zaqatala

Quba-Xaçmaz

Gəncə-Qazax

Naxçıvan

Abşeron

Bakı

0,037362646

0,120869127

0,087007346

0,143003758

0,10937151

0,117458975

0,312986883

0,248108471

0,355347349

0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 0,35 0,4

Şəki-Zaqatala

Aran

Quba-Xaçmaz

Lənkəran

Gəncə-Qazax

Abşeron

Dağlıq Şirvan

Naxçıvan

Bakı

221

Şəkil 5.7. İqtisadi zonaların miqyas indikatoruna görə

paylanması

Şəkil 5.8. İqtisadi zonaların innovasiya indeksinə görə

paylanması

0,145204094

0,104973008

0,173709649

0,129576894

0,225259458

0,23481586

0,048597101

0,228630861

0,404689712

0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50

Şəki-Zaqatala

Aran

Quba-Xaçmaz

Lənkəran

Gəncə-Qazax

Abşeron

Dağlıq Şirvan

Naxçıvan

Bakı

0,09128337

0,112921068

0,130358497

0,136290326

0,167315484

0,176137417

0,180791992

0,238369666

0,38001853

0,00 0,10 0,20 0,30 0,40

Şəki-Zaqatala

Aran

Quba-Xaçmaz

Lənkəran

Gəncə-Qazax

Abşeron

Dağlıq Şirvan

Naxçıvan

Bakı

222

Şəkil 5.9-dan göründüyü kimi, innovasiya indeksinin tərkib

hissələrinə görə Bakı şəhəri kəskin fərqlənir, sonra Naxçıvan,

Quba, Abşeron, Gəncə-Qazax, Dağlıq Şirvan, Aran iqtisadi

zonalarını bir, Kəlbəcər-Laçın, Lənkəran, Yuxarı-Qarabağ

iqtisadi zonalarını ayrı qruplaşdırmaq olar. Yuxarı-Qarabağ,

Kəlbəcər-Laçın isə bugünkü gün işğal altında olduğundan

onları təhlil etmək olmur. Beləliklə, iqtisadi zonalar üç qrupa

bölünür.

Şəkil 5.9. İqtisadi zonaların innovasiya indeksinin tərkib

hissələrinə görə paylanması

SPSS-17 aparılan klaster təhlili bizim yuxarıda söylədik-

lərimizi bir daha təsdiq etdi.

Aparılan bölgüyə görə iqtisadi zonaların sıralanmasına

baxaq.

Şəki-

Zaqatala

Aran

Quba-

Xaçmaz

Lənkəran

Gəncə-Qazax

Abşeron

Dağlıq

Şirvan

Naxçıvan

Bakı

-0,05

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

0,35

0,4

0,45

-2 0 2 4 6 8 10 12 14

ehti

ya

t

miqyas

22

3

Cədvəl 5.4

İnnovasiya inkişaf səviyyəsinə görə iqtisadi zonaların qruplaşması

İqtisadi zona

Xüsusi indekslər

İnnovasiya

indeksi

Ehtiyatlar Miqyas

Kadr Maddi-

texniki baza

Xüsusi

indeks Elm

Xüsusi

indeks

Klaster 1

Bakı şəhəri 0,475369 0,235326 0,355347 0,809379 0,809379 0,582363

Klaster 2

Naxçıvan 0,26705 0,229167 0,248108 0,457262 0,457262 0,352685

Abşeron 0,105454 0,129464 0,117459 0,469632 0,469632 0,293545

Gəncə-Qazax 0,187493 0,03125 0,109372 0,450519 0,450519 0,279945

Quba-Xaçmaz 0,06464 0,109375 0,087007 0,347419 0,347419 0,217213

Orta qiymət 0,156159 0,124814 0,140487 0,431208 0,431208 0,285847

Klaster 3

Dağlıq Şirvan 0,125974 0,5 0,312987 0,097194 0,097194 0,205091

Lənkəran 0,254758 0,03125 0,143004 0,259154 0,259154 0,201079

Aran 0,210488 0,03125 0,120869 0,209946 0,209946 0,165408

Şəki-Zaqatala 0,043475 0,03125 0,037363 0,290408 0,290408 0,163885

Orta qiymət 0,158674 0,148438 0,153556 0,214176 0,214176 0,183866

224

Cədvəldə iqtisadi zonalar klasterlər üzrə qrup və altqruplar

üçün normalaşmış xüsusi indeks və innovasiya indeksi, hər

klaster üzrə orta qiymətlər verilmişdir.

Göründüyü kimi Bakı irəlidədir, çünki əsas elmi potensial

bu şəhərdə toplanır. Klasterdə yerləşən iqtisadi zonalar

vacibliyinə görə Azərbaycanda xüsusi yer tuturlar. Bu

zonalarda elmi potensial toplanmaqdan əlavə, Abşeronda

texnopark və azad iqtisadi zonalar yaranır, Naxçıvan Muxtar

Respublikasında hər sahədə və idarəetmədə innovasiya

inkişafına xüsusi diqqət yetirilir. Digər iki zona: Gəncə-Qazax

və Quba-Xaçmazda, o cümlədən klaster 3-də yerləşən iqtisadi

zonalarda isə xüsusi indikatorların qiymətləri arasında tərs

mütənasiblik var. Başqa sözlə, kadr sahəsində yüksək qiymətə

malik zonaların MTB-də qiyməti aşağıdır. Əlavə verilən xarici

amillər iqtisadi zonaların innovasiya inkişaf səviyyəsinin

qiymətləndirməsində amil təhlilini aparmağa imkan yaradır.

İnnovasiya inkişaf səviyyəsinə sosial-iqtisadi mühitin

təsirini təhlil edək.

5.4. Sosial-iqtisadi mühitin iqtisadi zonaların elmi-

texniki kompleksinə təsirinin təhlili

Yuxarıda göstərdiyimiz kimi Kuznetsovun metodikasında

5 qrupu birləşdirən 43 göstərici götürülmüşdür (əlavə 6). Biz

milli xüsusiyyətləri və AR Statistika Komitəsinin rəsmi mənbə-

lərindəki məlumatların tam olmamasını nəzərə alaraq göstə-

ricilərin sayını bir qədər azaltmışıq. Cədvəl 5.5-də əsaslandığı-

mız metodika ilə bizim dəyişənlər arasındakı fərq verilmişdir.

225

Cədvəl 5.5

Sosial-iqtisadi mühit amillərinin təhsil üçün göstəriciləri

bölgüsü

Amillər

Göstəricilər sisteminin bölgüsü Xüsusi indeks

göstəricisi Metodika Faktiki

Cəmi İqtisadi zona

Təhsil

səviyyəsi 10 5 3

5,1,1 iG ia

Həyat

səviyyəsi 9 4 2 4,1,2 iG ia

İnformasiya

təminatı

səviyyəsi

10 3 0 3,1,3 iG ia

İnfrastruktur

elementinin

təminatı

səviyyəsi

7 1 1 4,1,4 iG ia

İqtisadi

inkişaf

səviyyəsi

6 2 2 2,1,5 iG ia

İnnovasiya indeksinin hesablanmasında olduğu kimi bu

dəfə də göstəricilər eyni miqyasa gətirilməlidir (gətirilmə üsulu

əvvəlki paraqraflarda verilib). Bu addımda göstəricilərin seçimi

iki mərhələdə keçir. Birinci mərhələdə statistikada ilkin

verilənləri olmayan göstəricilər atılırlar, sonra isə korrelyasiya

matrisası əsasında dəyişənlərarası asılılıq əmsalı əlaqənin

iqtisadi məzmununa cavab verməyən göstəricilər atılırlar. Belə

seçilməyən sonra qalan göstəricilər amillər qrupları üzrə

müvafiq indekslərin hesablanmasında istifadə olunurlar.

İkinci mərhələdə reqressiya modeli üçün göstəricilər seçilir.

Burada maksimal sayda müxtəlif göstəricilər götürmək

226

lazımdır. Sonda təhsil səviyyəsi indeksi 3 göstəriciyə görə

hesablanır: G12, G13, G14. Həyat səviyyəsi indeksi də 1 gös-

təricisi üzrə hesablanır: G27. İKT indeksini hesablaya bilmirik,

çünki iqtisadi zonalar üzrə rəsmi statistik verilənlər yoxdur.

İnfrastruktur göstəricilər qrupu üzrə isə 1 göstərici hesablanır:

G41. İqtisadi göstəricilər indeksini hesablaya bilmirik, çünki

iqtisadi zonalar üzrə rəsmi statistik verilənlər yoxdur. Bütün

hesablanan göstəricilərini qiymətləri cədvəl 5.6-da verilir.

Burada iqtisadi zonalar artan sıra ilə düzülüblər.

Cədvəl 5.6

Amil indeksi

№ İqtisadi zona

İndeks

İnnovasiya Təhsil Həyat

səviyyəsi İnfrastruktur

9 Quba-Xaçmaz 0,1353314 0,01552 0,150648 0,23982595

8 Şəki-Zaqatala 0,1552562 0,032513 0,165321 0,26793471

7 Lənkəran 0,1619498 0,04267 0,176193 0,26698667

6 Dağlıq Şirvan 0,1659169 0,030055 0,134221 0,33347475

5 Aran 0,1839129 0,025665 0,166893 0,35918047

4 Gəncə-Qazax 0,2595628 0,191951 0,253392 0,33334487

3 Naxçıvan 0,2817092 0,237058 0,198661 0,40940835

2 Abşeron 0,4974446 0,283127 0,209206 1

1 Bakı şəhəri 0,9176619 1 1 0,7529858

Bakının amil indeksinin orta qiyməti o biri zonalardan

kəskin fərqlənir. Qalan klasterlər də bir-birindən amil

qiymətlərinə görə fərqlənirlər. Sonrakı mərhələdə innovasiya

aktivliyinin müxtəlif amil qruplarına daxil olan göstəricilər

arasında asılılığı göstərən reqressiya modelləri qurulur.

Nəticədə bütün bloklar üzrə bərabərlik alınmışdır. Bildiyimiz

227

kimi reqressiya təhlili asılı və asılı olmayan dəyişənlər arasında

asılılığı təyin edir.

Reqressiya bərabərliklərini qurmaq üçün SPSS proqram

təminatından istifadə edilmişdir. Burada girişdə nəticə dəyişəni

ilə amil dəyişəni verilir. Çıxışda isə:

1. Korrelyasiya matrisi;

2. Reqressiya bərabərliklərinin əmsalları;

3. R kvadrat bərabərliklərinin əmsalları;

4. Modelin vacibliyi səviyyəsini təyin edən qiymətlər.

Alınan reqressiya bərabərlikləri və statistika cədvəl 5.7-də

verilmişdir. Xətti reqressiya modeli aşağıdakı göstəricilər üçün

qurulmuşdur:

- G13 – 1000 nəfərə tələbələrin sayı;

- G23 – işsizliyin səviyyəsi, % (mənfi əmsal olduqda,

innovasiya səviyyəsi işsizlik səviyyəsi ilə tərs mütənasib olur);

- G41 – 1000 nəfərə mobil telefon abunəçilərinin sayı.

Cədvəl 5.7

Amillər qrupu üçün xətti reqressiya tənlikləri

Amillər qrupu Xətti reqressiya

tənliyi

Determinasiya

əmsalı

Darbin-Uotson

əmsalı

Təhsil

səviyyəsi İ=0,15+0,80Itəh R

2=0,93 1,575

Əhalinin rifah

səviyyəsi İ=0,11+0,82Irif R

2=0,76 0,831

İnfrastruktur

inkişafı

səviyyəsi

İ=0,03+0,60Iinf R2=0,56 1,530

Qeyd edək ki, determinasiya əmsalı innovasiya indeksinin

göstəricidən tam asılıdır, Darbin-Uotson əmsalı isə 2-dən kiçik

olduğundan o deməkdir ki, bərabərlikdə iştirak edən göstə-

228

ricilər üçün avtokorellasiya adekvatdır. İnnovasiya əmsalının

təhsil səviyyəsindən, əhalinin rifah səviyyəsindən, infrastruk-

turun inkişaf səviyyəsindən asılılıq modellərində determinasiya

əmsalları onu göstərir ki, innovasiya indeksi modelə daxil olan

göstəricilərdən asılıdır: ən çox təhsil səviyyəsindən (93%), ən

az isə infrastrukturun inkişaf səviyyəsindən (56%).

Çoxölçülü reqressiya modeli verilib. Burada innovasiya

indeksinin amil qrupları üzrə hesablanmış indekslərlə asılılığı

qurulur:

i = 0,337i1+ 0,332i2+0,329i3 +0,01 (4)

ii –amil qrupları indeksi, ai – onların əmsalıdır.

DW=2; R2=1

Bu bərabərliyin əmsalları hesablandıqda alınır ki, Darbin-

Uotcon əmsalı 2-yə bərabər olduğundan, bərabərlikdə iştirak

edən göstəricilər üçün avtokorellasiya mümkün deyil. Beləliklə,

bu model işçi ola bilməz. Alırıq ki, innovasiya indeksinin

amillər qrupunun hamısından ümumi asılılıq yoxdur.

Reqressiyanın addım üsulundan istifadə edərək modeli

quraq. Bu modeldə bərabərliyə dəyişənlər bir-bir daxil edilir,

hər mərhələdə birinci addım reqressiya modelinin nəticəsində

determinasiya əmsalı R2=0,93 yuxarıdır.

İ=0,15+0,80Itəh (5)

Burada Itəh - təhsil elementləridir.

Çoxölçülü reqressiya modelində təhsil elementlərinin əsas

olduğu görünür. Beləliklə, innovasiya indeksinin dəyişməsi

93% iqtisadi zonanın təhsil elementlərindən asılıdır.

Nəticə

Ölkədə MİS-in formalaşmasında elmi-texnoloji potensialın

229

ərazi üzrə paylanması və innovasiya inkişafının idarə edilməsi

vacib məsələlərdəndir.

Azərbaycanda MİS-in formalaşması sistemin regional

modullarının yaradılması və inkişafını nəzərdə tutur. Regionlar

innovasiya infrastrukturunun formalaşmasında, biliyin təşkili

və müəssisələrlə qarşılıqlı təsir sisteminin yaradılmasında,

elmi-texniki nailiyyətlərin istifadəsinin təmin edilməsində

həlledici rol oynayır.

MİS tərkibi alt sistemlərdən ibarətdir. Bu alt sistemləri 2

hissəyə bölə bilərik: idarə edən və idarə edilən.

Elmi-texnoloji kompleks idarə edilən altsistem, elmi-

texnoloji siyasət isə idarə edən altsistemdir. Bu altsistemlər

mürəkkəb quruluşa malikdir.

Regional elmi-texnoloji siyasət – idarə edən altsistem – 3

bərabər gücün təsiri altındadır: regional siyasət, elmi-inno-

vasiya siyasəti, regional sosial-iqtisadi siyasət. Məhz bu üç ele-

mentin birləşməsi regional elmi-texnoloji kompleksin qurulma-

sına gətirir. Bu da bir tərəfdən regionun iqtisadi artımını, digər

tərəfdən isə ölkənin innovasiya inkişafını təmin edir.

Azərbaycanda elm-texnologiya sahəsi bu gün təkmilləş-

məlidir. Ölkədə milli innovasiya sisteminin inkişaf etdiyi dövr-

də iqtisadi zonalarda elmi-texniki potensialın və innovasiyanın

inkişafı əsas məsələlərdəndir. Milli innovasiya sisteminin for-

malaşması iqtisadi zonaların inkişafını tələb edir. Tədqiqat nə-

ticəsində iki metodika Azərbaycana uyğunlaşdırılmış və

hesablamalar aparılmışdır: elmi-texniki kompleksin inkişafının

qiymətləndirilməsi və elmi-texnoloji kompleksin inkişafının

amil təhlili metodikaları. Hər iki metodika elmi-texnoloji

kompleksin daxili və xarici mühit və amillərini xarakterizə

230

edən göstəricilər sisteminə əsaslanır. Təklif edilən

metodikalarda beynəlxalq aləmdə geniş tətbiq edilən alətlərdən

istifadə edilir.

Müəllif tərəfindən beynəlxalq aləmdə ölkələrarası və

reqionlararası müqayisə əsasında aparılan işlər öyrənilmiş, o

modellər əsas götürülərək Azərbaycan üçün xarakterik

göstəricilər sistemi seçilmiş və hesablanmışdır.

Elmi-texnoloji inkişafın qiymətləndirilməsi üçün beynəl-

xalq aləmdə qəbul edilən prinsiplərə əsasən innovasiya indeksi

formalaşdırılırmışdır. Azərbaycanın elmi-texnoloji potensialı-

nın müqayisəli qiymətləndirilməsinə görə hər iqtisadi zona

üçün innovasiya indeksi tapılmış, bu indeksə görə zonalar

ranqlaşdırılmış və klaster təhlili aparılmışdır.

Seçilən göstəricilər sistemi müxtəlif ərazilərin innovasiya

inkişaf səviyyəsini qiymətləndirməyə, iqtisadi zonalarda inno-

vasiya indeksinə təsir edən amillərin təhlilini aparmağa imkan

verir. Biz iqtisadi zonaları klasterlərə böldük və amillər təhlili

apardıq.

Qeyri-səlis çoxluqlar üsulu ilə amillər əsasında innovasiya

potensialının ölçülməsi metodikası hazırlanmışdır.

Ölkənin elmi-texnoloji potensialının ərazi paylaşması və

klaster təhlilini aparmağa imkan verən seçilən göstəricilər

sistemi əsasında iqtisadi zonaların innovasiya aktivliyi

ölçülmüşdür.

231

FƏSİL 6. ELMİ TƏŞKİLATIN FƏALİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

6.1. Elmi təşkilatların qiymətləndirilməsi üzrə sosial

tədqiqatın formatı

6.1.1. Məsələnin aktuallığı

Bu gün elmi-tədqiqat işlərində biliyə əsaslanan milli

innovasiya sisteminin formalaşması, iqtisadiyyatın və cəmiy-

yətin qurulmasında elmin böyük rolu var. Yeni biliklərin

generasiyasında elmi-tədqiqat müəssisələri böyük potensiala

malikdir. Elmin innovasiya prosesinin müxtəlif mərhələlərinə

təsiri gün-gündən artır. Müasir dövrdə elm və təhsilin inteq-

rasiya prosesi gedir, elmin iqtisadiyyata təsiri artır, bilik və tex-

nologiyaların iqtisadiyyata ötürülməsi fəaliyyəti aktivləşir və s.

Elmi tədqiqatların və işləmələrin səmərəliliyi yeni bilik və

texnologiyaların iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə praktik

tətbiqi dərəcəsi ilə təyin edilir.

Dövlətin elm siyasətində elmi nailiyyətlərin istifadəsi və

texnoloji innovasiyaların bazara çıxarılması marağına, elm və

iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin sıx və səmərəli qarşılıqlı əlaqə-

sinin stimullaşdırılmasına daha çox diqqət verilir.

Müasir dövrdə Azərbaycanda elmin əsasını təşkil edən

fundamental və tətbiqi istiqamətli elmi müəssisələrin fəaliy-

yətinin qiymətləndirilməsi və dəstəklənməsi üzrə müəyyən

işlər aparılır. Bu işlər elmi cəmiyyətlərin fikrini nəzərə almaqla

aparılır. Bu şəraitdə elmi müəssisələrin fəaliyyətinin qiymət-

ləndirilməsində elmi tədqiqat və işləmələr sahəsində baş verən

232

dəyişikliklərin vəziyyəti və keyfiyyəti haqqında informasiya

əldə etməyə kömək edən sosioloji tədqiqatın aktuallığı artır.

6.1.2. Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri

Sosioloji tədqiqat elmi təşkilatların vəziyyəti və inkişafında

keyfiyyət dəyişikliklərinin qiymətləndirilməsinə yönəlmişdir.

Bu gün praktiki olaraq elmi müəssisələrin elmi-tədqiqat və

innovasiya fəaliyyətinin subyekti kimi strategiyaları və inkişaf

perspektivləri haqqında sistemli informasiya yoxdur. Sosioloji

alətlər belə informasiyanın alınmasına imkan yaradır.

Sosioloji tədqiqatın aparılmasının ümumi məqsədi elmi-

tədqiqat müəssisələri və ali məktəblərin fəaliyyəti haqqında bu

təşkilatların rəhbərlərinin fikir və qiymətləndirməsi əsasında

sistemli təsəvvür əldə etmək idi.

Bu tədqiqatın obyekti elmi fəaliyyətlə məşğul olan

müxtəlif nazirliklərə, səhmdar cəmiyyətlərinə və s. aid olan

elmi-tədqiqat institutları və ali məktəblərdir.

Tədqiqatın qarşıya qoyduğu məsələ ümumi məqsədə uyğun

aşağıdakı sahələr üzrə qiymətləndirmə aparmaqdır:

1. Elmi müəssisənin istiqaməti, fəaliyyətinin nəticəsi və

vəziyyəti;

2. Elmi müəssisənin innovasiya aktivliyi, potensialı;

3. Elmi müəssisənin ehtiyat təminatı;

4. Təhsil və elmin qarşılıqlı əlaqəsi;

5. Elmi müəssisələrin iqtisadiyyatın fəaliyyət sektoru ilə

qarşılıqlı əlaqəsi;

6. Elmi müəssisənin informasiya təminatı

7. Ölkədə innovasiya inkişafına mane olan amillər.

233

Qoyulan məsələnin həllinin metodoloji əsası elmi müəssisə

fəaliyyətlərinin müxtəlif aspektlərini qiymətləndirməyə imkan

verən göstəricilər sistemidir. Bu göstəricilər sistemi bu sahədə

aparılan beynəlxalq sosioloji tədqiqatların nəticələri və yerli

xüsusiyyətlər nəzərə alınaraq işlənib hazırlanmışdır.

Göstəricilər sistemi öz əksini müəllif tərəfindən hazırlan-

mış, elmi müəssisələrdə sorğu aparmaq üçün nəzərdə tutulan,

metodik alət olan anketdə tapmışdır (əlavə 10). Anket 8 sahə-

dən ibarətdir (şəkil 6.1).

Bu sahələrin hər biri də alt sahələrə bölünür. Hər sahəni

qiymətləndirmək üçün xüsusi göstəricilər işlənmiş və ümumi-

ləşdirilmişdir. Bu göstəricilər işlənərkən bir çox beynəlxalq təş-

kilatların reytinq göstəriciləri, elmin və innovasiyanın qiymət-

ləndirilməsi üzrə Oslo və Farskati rəhbərlikləri əsas götürül-

müşdür.

Bu anketlər üzrə “Anket” avtomatlaşdırılmış sistemi yara-

dılmışdır. Bu proqram təminatında anketlər müəssisələr üzrə

kodlaşdırılmışdır. Proqramın ekranı 8 pəncərədən ibarətdir.

Pəncərənin hər biri anketin bir sahəsini əhatə edir (şəkil 6.2).

Pəncərələr müəssisənin kodu ilə bir-birilə əlaqələndirilir.

Anket göndərilən elmi təşkilatların 44,8%-i sosioloji

sorğuya cavab vermişdir. Sosioloji sorğuların keçirilməsi

praktikasında qəbul edilmiş meyarlara əsasən bu, seçilən

məcmunun mötəbərliyi üçün kifayətdir. Nəticədə 136 elmi

təşkilat arasında 61 elmi təşkilatdan məlumat toplanmışdır.

23

4

Şəkil 6.1. Təşkilatın elmi və innovasiya fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi anketinin strukturu

235

Şəkil 6.2. “Anket” avtomatlaşdırılmış sisteminin görünüşü

6.1.3. Təhlilin aparılması üsulları

Sosioloji sorğu AMEA Elmi İnnovasiyalar Mərkəzində

qeydiyyatdan keçmiş elmi müəssisələr, o cümlədən elmi fəaliy-

yətlə məşğul ali məktəblər arasında aparılmışdır. Anketlər 136

müəssisəyə paylanmışdır. Cədvəl 6.1-də anketlərin paylandığı

təşkilatların aid olduqları təşkilat, nazirlik, səhmdar cəmiy-

yətlərin siyahısı verilmişdir.

Cədvəldən göründüyü kimi sorğu göndərilən təşkilatlardan

yalnız 44,8%-i, o cümlədən AMEA institutlarından yalnız

31%-i, anketə cavab vermişdir.

236

Cədvəl 6.1

Sorğu göndərilən təşkilatların aid olduqları təşkilat,

nazirlik, səhmdar cəmiyyətlərə paylanma siyahısı

Baş təşkilat

Anket göndə-

rilmiş təşki-

latların sayı

Cavab

verənlər

AMEA 38 12

AR Təhsil Nazirliyi 33 15

AR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 17 8

AR Səhiyyə Nazirliyi 14 9

AR Müdafiə Sənayesi Nazirliyi 6 4

AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi 4 3

"Azneftkimyamaş" ASC 3 1

Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi 2 2

AR Dövlət Neft Şirkəti 2 2

Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı

ASC 2

AR Fövqəladə Hallar Nazirliyi 2

«Azərbaycan Hava Yolları» QSC 1 1

«Olefin Elmi-Tədqiqat və İstehsalat

Mərkəzi» ASC 1

AR Ədliyyə Nazirliyi 1 1

AR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi 1 1

AR Standartlaşdırma, Metrologiya və

Patent üzrə Dövlət Komitəsi 1 1

AR Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi

Nazirliyi 1

Azərittifaq 1 1

AR «Azərsu» SC 1

AR Prezident Aparatı 1

Azərenerji SC 1

Dövlət Tikinti və Arxitektura Komitəsi 1

AR İqtisadi İnkişaf Nazirliyi 1

“İnformatika ET kompleksi” SC 1

Cəmi 136 61

237

Sorğuya 61 elmi müəssisə cavab vermişdir: 43 elmi-

tədqiqat institutu və 18 ali məktəb. Sorğuya cavab verən elmi

müəssisələrin aid olduqları təşkilat və nazirliklər, səhmdar

cəmiyyətlər üzrə paylanma strukturu şəkil 6.3-də, fəaliyyət

növünə görə paylanması cədvəl 6.2-də verilir.

Qeyd edək ki, təhlil obyekti anketdə olan müxtəlif sahə-

lərdir. Anket sorğularının bəzi suallarına ya cavab verilməmiş,

ya da yarımçıq cavab verilmişdir.

Anket sorğusunun cavablarının təhlilinin nəticələri çox

fərqlidir. Təhlil zamanı müxtəlif xüsusiyyətlərinin onların fəa-

liyyət göstəricilərinə təsirini müəyyən etmək üçün elmi müəs-

sisələr müxtəlif göstəricilər üzrə qruplaşdırılmışlar. Məsələn,

elmi-tədqiqat institutu və ali məktəblərdə işçilərin sayını müqa-

yisə etmək olmaz. Çünki ali məktəblərdə pedaqoji işçilər də

var. Deməli, bu göstərici üzrə ali məktəbləri və elmi-tədqiqat

25%

20%

15%

13%

6%

5%

16% AR Təhsil Nazirliyi

AMEA

AR Səhiyyə Nazirliyi

AR Kənd Təsərrüfatı

Nazirliyi

AR Müdafiə Sənayesi

Nazirliyi

AR Ekologiya və Təbii

Sərvətlər Nazirliyi

digər

Şəkil 6.3. Müəssisələrin aid olduqları baş təşkilatlar üzrə

paylanması

238

institutlarını fərqli qruplarda müqayisə etmək lazımdır. Digər

tərəfdən, bu qrupları kadr hazırlığı üzrə də ayırmaq lazımdır.

Cədvəl 6.2

Sorğuya cavab verən təşkilatların aid olduqları baş təşkilatlar

üzrə fəaliyyət növünə görə paylanması

Baş təşkilat

Elmi-

tədqiqat

institutu

Ali

məktəb Cəmi

"Azərbaycan Hava Yolları" QSC 1 1

"Azneftkimyamaş" ASC 1 1

AMEA 12 12

AR Ədliyyə Nazirliyi 1 1

AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi 3 3

AR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 7 1 8

AR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi 1 1

AR Səhiyyə Nazirliyi 9 9

AR Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent

üzrə Dövlət Komitəsi 1 1

AR Təhsil Nazirliyi 2 13 15

Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi 1 1 2

AR Dövlət Neft Şirkəti 2 2

Azərittifaq 1 1

AR Müdafiə Sənayesi Nazirliyi 4 4

Cəmi 43 18 61

Təhlil zamanı anketlərin doldurulmasında müəyyən səhvlər

aşkar edilmişdir. Ona görə də bəzi göstəricilərin təhlilində qar-

şıya qoyulan məsələlər bir qədər dəyişdirilmişdir. Əsasən də

anketin maliyyə sahəsinə aid olan sualları bütün müəssisələr

tərəfindən tam açıqlanmamış, maliyyə məbləğləri göstərilmə-

mişdir (yalınz 5 müəssisə bu sualları cavablandırmışdır). Bu

səbəbdən elmi müəssisələrin maliyyə həcmini təhlil etmək

olmur, yalnız maliyyə mənbəyinə görə təhlil aparmaq müm-

239

kündür. Bu məsələyə sahənin təhlili zamanı bir daha qayıdı-

lacaqdır.

İndi isə anketin sahələr üzrə təhlilini nəzərdən keçirək.

6.2. Elmi təşkilatların fəaliyyət xüsusiyyətləri

Ölkə iqtisadiyyatının innovasiya modelinə keçidinin mü-

vəffəqiyyəti tədqiqat və işləmələr sahəsinin fəaliyyətinin səmə-

rəliliyindən, ilk növbədə onların nəticələrinin istehsalata ötü-

rülməsinin keyfiyyət və sürətindən asılıdır. Ona görə də aparı-

lan sosioloji tədqiqatın qarşısında qoyulan məsələlərdən biri də

elmi təşkilatların fəaliyyət nəticələrinin qiymətləndirilməsi və

onların innovasiya komponentlərinin müəyyən edilməsidir.

6.2.1. Müəssisələr üzrə təhlil

Yuxarıda anket sorğusuna cavab vermiş elmi müəssisələrin

baş təşkilatlar üzrə paylanmasına baxdıq. Şəkil 6.3-dən görün-

düyü kimi Təhsil Nazirliyinin, Azərbaycan Milli Elmlər Aka-

demiyasının, Səhiyyə Nazirliyi və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi

müəssisələri böyük üstünlük təşkil edir. Digər tərəfdən, cədvəl

6.3-dən göründüyü kimi ali məktəblər də sorğuya maraq

göstəriblər.

Elmi müəssisələri bu və ya digər elmi bölmə və istiqamətə

görə qruplaşdırıb qiymətləndirdikdə aşağıdakı nəticələr əldə

edilmişdir (şəkil 6.4-6.5).

240

Şəkil 6.5-dən göründüyü kimi tibb və kənd təsərrüfatı elmi

26%

23%17%

16%

3%

3%12%

biologiya

elmləritexniki elmlər

tibb elmləri

humanitar

elmləryer haqqında

elmlər

16%

15%

10%

7%7%

5%3%

3%

3%

3%

3%

3%

2%

2%

2%

2% 2%

2%

2% 2%

2% 2% 2%2% 2% tibb

kənd

təsərrüfatıbütün

sahələrneft-qaz

texnika

incəsənət

biologiya

ekologiya

ədəbiyyatşün

aslıqfizika

Səkil 6.5. Elmi müəssisələrin elmi istiqamətlər üzrə

paylanması

Şəkil 6.4. Elmi müəssisələrin elmi bölmələr üzrə paylanması

241

istiqamətləri müəssisələr arasında üstünlük təşkil edir.

Şəkil 6.6-da elmi müəssisələrin təşkilat-hüquqi formalara

görə bölgüsü verilmişdir. Göründüyü kimi dövlət müəssisələri

85%, özəl müəssisələr 5% təşkil edir.

Elmi müəssisələrin təşkilati-hüquqi formalar və elmi

bölmələr üzrə paylanması diqqəti cəlb edir (şəkil 6.7).

Şəkil 6.6-dən göründüyü kimi təşkilat-hüquqi formalara

görə elmi müəssisələr 3 yerə bölünür. Şəkil 6.7-də isə dövlət və

səhmdar cəmiyyətinin elmi bölmələr üzrə paylanması göstə-

rilmişdir. Özəl müəssisələr yalnız ali məktəblərdir və huma-

nitar elmləri əhatə edir.

Elmi müəssisələrin təşkilat-hüquqi formalara və fəaliyyət

növlərinə görə paylanmasına baxdıqda görürük ki, səhmdar

cəmiyyətlərin elmi müəssisələrinin 50%-ni ali məktəblər təşkil

edir (şəkil 6.8) və yalnız humanitar və texniki elmlər sahələrini

səhmdar

cəmiyyətləri;

10%

özəl müəssisələr;

5%

dövlət

müəssisələri;

85%

səhmdar cəmiyyətləri

özəl müəssisələr

dövlət müəssisələri

Şəkil 6.6. Elmi müəssisələrin təşkilati-hüquqi formaya görə

paylanması

242

əhatə edirlər (bölgü proporsionaldır: hər bir təşkilati-hüquqi

formada 33% texniki elmlər, 17% humanitar elmlər təşkil edir).

Dövlət müəssisələrində elmi sahələr çox şaxəlidir. Burada

da əsasən humanitar və texniki elmlər üstünlük təşkil edir.

77%

23%

Dövlət müəssisələri

elmi-tədqiqat institutları

universitetlər

50%50%

Səhmdar cəmiyyətləri

elmi-tədqiqat institutları

universitetlər

Şəkil 6.8. Elmi müəssisələrin təşkilat-hüquqi formalara və

fəaliyyət növlərinə görə paylanması

Şəkil 6.7. Elmi müəssisələrin təşkilat-hüquqi formalar və

elmi bölmələr üzrə paylanması

243

Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin verilənlərinə

əsasən Azərbaycanda 36 dövlət və 15 özəl ali məktəb müəs-

sisəsi fəaliyyət göstərir. Ümumilikdə ali məktəblərin elmi

bölmələr üzrə paylanmasına nəzər salsaq görərik ki, humanitar

və texniki elmlərlə məşğul ali məktəblər üstünlük təşkil edir.

Ali məktəblərin 50%-i humanitar bölməyə aiddir (şəkil 6.9).

Özəl unversitetlər də əsasən bu sahəni əhatə edir.

Təhlil edilən təşkilatların ölçülərinə baxdıqda kiçik ölçülü

(işçilərin sayı 200-ə qədər olan təşkilatlar) təşkilatların xüsusi

çəkisi 54% təşkil edir, böyük (işçilərin sayı 500-dən çox olan

təşkilatlar) və orta (işçilərin sayı 200-dən 500-ə qədər olan

təşkilatlar) təşkilatların xüsusi çəkisi təxminən eynidir – 12%

və 16%.

Şəkil 6.9. Ali məktəblərin elmi bölmələr üzrə paylanması

Böyük ölçülü təşkilatlar əsasən AR Təhsil Nazirliyinin

tərkibində olan ali məktəblərdir (67%). AMEA təşkilatlarından

50%-ni kiçik və 42%-ni orta təşkilatlar təşkil edir (cədvəl 6.3).

biologiya

elmləri; 5%

bütün sahələr;

6%

humanitar

elmlər; 50%

texniki

elmlər; 39%

244

Şəkil 6.10. Təşkilatların ölçüsü

Cədvəl 6.3

Təşkilatların ölçüsünə görə bölgü

Baş təşkilat Təşkilatın ölçüsü

böyük kiçik orta

"Azərbaycan Hava Yolları" QSC 1

"Azneftkimyamaş" ASC 1

AMEA 1 6 5

AR Ədliyyə Nazirliyi 1

AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi 3

AR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 6 2

AR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi 1

AR Müdafiə Sənayesi Nazirliyi 3 1

AR Səhiyyə Nazirliyi 1 5 3

AR Standartlaşdırma, Metrologiya və

Patent üzrə Dövlət Komitəsi 1

AR Təhsil Nazirliyi 8 4 3

Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi 2

AR Dövlət Neft Şirkəti 1 1

Azərittifaq 1

Cəmi 12 33 16

orta; 26%

böyük;

20%

kiçik; 54%

245

Elmi təşkilatların müqayisəli təhlili təşkilati-hüquqi forma,

aid olduqları elmi bölmə göstəriciləri və s. görə aparılmışdır.

6.2.2. Elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor işlərinin

istiqamətləri

Müasir dövrdə sahələrarası xüsusiyyətə malik ETTK işləri

daha aktual və perspektivlidir. Bu gün yeni ideyalar və kəşflər

bilik sahələrinin kəsişməsində meydana gəlir. Sosialoji

sorğunun nəticələrindən görürük ki, anketə cavab verən elmi

təşkilatların 56%-i tədqiqatları müəyyən sahə üzrə, 5%-i

sahələrarası istiqamətdə, 39%-i isə həm müəyyən sahə, həm də

sahələrarası istiqamətdə aparır.

Cədvəl 6.4

ETTKİ istiqamətləri

ETTKİ istiqaməti Sayı

Sahə 34

Sahələrarası 3

Hər ikisi 24

Cəmi 61

ETTKİ-nin istiqaməti elmi təşkilatın statusunu müəyyən

edir. Yalnız sahələrarası xüsusiyyətli tədqiqatlar dövlət

müəssisələrində aparılır (5,77%). Həmçinin dövlət müəssisə-

lərinə həm müəyyən sahə və sahələrarası istiqamətdə (38,46%),

həm də müəyyən sahə üzrə (55,77%) tədqiqatlar da

xarakterikdir. Özəl və səhmdar cəmiyyətlər müəyyən sahə və

ya həm müəyyən sahə, həm də sahələrarası istiqamətdə

tədqiqatlar aparır (şəkil 6.11).

246

Şəkil 6.11. ETTKİ istiqamətlər üzrə

(sorğu aparılanların sayına görə %-lə)

Elmi-tədqiqat istitutlarında müəyyən sahə istiqamətində

tədqiqat aparanlar üstünlük təşkil edirlər (60,47%), ali mək-

təblərdə isə həm müəyyən sahə, həm də sahələrarası istiqa-

mətdə tədqiqat aparanlar üstünlük təşkil edirlər (50%).

Biologiya, tibb və texniki elmlər, sahələrarası istiqamət-

lərdə də tədqiqatlar aparılır.

6.2.3. Dövlət proqramlarında iştirak

Nəticələrdən göründüyü kimi həm təşkilati-hüquqi forma,

fəaliyyət növləri, həm də elmi sahələr üzrə müəyyən sahədə

aparılan tədqiqatlar üstünlük təşkil edir.

Sorğuda iştirak edən təşkilatların əksəriyyəti (52,46%) son

3 ildə dövlət proqramlarında iştirak etməyib. Son 3 ildə dövlət

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

dövlət

müəssisələri

səhmdar

cəmiyyətləri

özəl

müəssisələr

elmi-tədqiqat

institutları

ali məktəblər

38,46

50,00

33,33 34,88

50,00

55,77

50,00

66,67

60,47

44,44

5,77 4,65 5,56

hər ikisi sahə sahələrarası

247

proqramlarında iştirak edən müəssisələr arasında üstünlüyü

dövlət müəssisələri təşkil edir (51,92%), onların arasında elmi

tədqiqat institutları və ali məktəblərin xüsusi çəkisi təxminən

eynidir (şəkil 6.12). Anketə cavab verənlər arasında dövlət

proqramında iştirak edən AMEA təşkilatları üstünlük təşkil

edir (cədvəl 6.5).

Şəkil 6.12. Son 3 ildə dövlət proqramlarında iştirak

Şəkil 6.12-dən görünür ki, sahələrarası və müəyyən sahə

xarakterli tədqiqatlara istiqamətlənmiş elmi təşkilatlar təxmi-

nən eyni xüsusi çəkiyə malikdir.

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

sahələrarası

sahə

hər ikisi

ali məktəblər

elmi-tədqiqat institutları

səhmdar cəmiyyətləri

özəl müəssisələr

dövlət müəssisələri

33,33

47,06

50

44,44

48,84

16,67

33,33

51,92

66,67

52,94

50

55,56

51,16

83,33

66,67

48,08

iştirak edib iştirak etməyib

248

Cədvəl 6.5

Son 3 ildə dövlət proqramlarında iştirak (baş təşkilatlara görə)

Baş təşkilat

Son 3 ildə

proqramlar Proqram-

larda işt.

etməyən.

Cəmi iştirak

edənlər

proqram.

sayı

AMEA 9 21 3 12

AR Təhsil Nazirliyi 5 18 10 15

AR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 4 6 4 8

AR Müdafiə Sənayesi Nazirliyi 4 18 4

AR Səhiyyə Nazirliyi 2 4 7 9

"Azərbaycan Hava Yolları" QSC 1 1 1

AR Ədliyyə Nazirliyi 1 4 1

AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər

Nazirliyi 1 10 2 3

AR Mədəniyyət və Turizm

Nazirliyi 1 3 1

AR Dövlət Neft Şirkəti 1 1 1 2

"Azneftkimyamaş" ASC 1 1

AR Standartlaşdırma, Metrologi-

ya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi 1 1

Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz

Gəmiçiliyi 2 2

Azərittifaq 1 1

Cəmi 29 86 32 61

6.2.4. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi

Nəşr, xüsusi ilə də xarici jurnallarda, elmi fəaliyyətin əsas

göstəricilərindəndir. Sorğunun nəticələrinə görə sorğuya cavab

verən təşkilatlardan əksəriyyəti (93,44%) son 3 ildə xarici jur-

nallarda məqalə çap etdirib. Təşkilatı-hüquqi formasına, elmin

bölmələri, ETTKİ istiqaməti və fəaliyyət növünə görə məqalə

çap etdirən təşkilatların sayı və məqalələrin sayı nisbətinə

249

baxdıqda təşkilatlar çox fəaldır. ETTKİ istiqaməti üzrə

müəyyən sahədə tədqiqat aparan təşkilatlar üstünlük təşkil edir.

Məqalələrin sayına görə AR Təhsil Nazirliyi və AMEA

müəssisələri üstünlük təşkil edir (uyğun olaraq 45% və 35%)

(şəkil 6.13).

Cədvəl 6.6-dan göründüyü kimi texniki elmlər üzrə çap

edilən məqalələrin sayı üstündür. Elmi-tədqiqat institutları və

ali məktəblər arasında məqalələrin sayına baxsaq, deyə bilərik

ki, ali məktəblərin sayının az olmasına baxmayaraq çap edilən

məqalələrin sayı təxminən eynidir. Ən çox məqalə çap etdirən

təşkilat AMEA Fizika İnstitutudur (627), sonra ADNA (462)

və ATU (450) gəlir. Digər elmi təşkilatlar məqalələrin sayına

görə onlardan çox geri qalır (cədvəl 6.6).

Şəkil 6.13. Baş təşkilatlar üzrə məqalə sayı

45%

35%

6%

6%

4%4%

AR Təhsil Nazirliyi

AMEA

AR Kənd Təsərrüfatı

Nazirliyi

AR Səhiyyə Nazirliyi

"Azərbaycan Hava

Yolları" QSC

digər

250

Cədvəl 6.6

Xarici jurnallarda məqalə çapı

Məq.çap

etdirən Məq. çap

etdirməyən

təşkilat.

sayı

Cəmi

təşkilat.

sayı təşkilat.

sayı

məq.

sayı

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

dövlət müəssisələri 50 4271 2 52

özəl müəssisələr 3 76 3

səhmdar cəmiyyətlər 4 180 2 6

Fəaliyyət növü üzrə

elmi-tədqiqat institutları 40 2477 3 43

ali məktəblər 17 2050 1 18

Baş təşkilatlar üzrə

"Azərbaycan Hava Yolları" QSC 1 160 1

"Azneftkimyamaş" ASC 1 5 1

AMEA 12 1572 12

AR Ədliyyə Nazirliyi 1 17 1

AR Ekol. və Təbii Sərvət. Nazirliyi 3 18 1 3

AR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 8 290 8

AR Mədən. və Turizm Nazirliyi 1 46 1

AR Müdafiə Sənayesi Nazirliyi 4 59 4

AR Səhiyyə Nazirliyi 9 271 1 9

AR Standartlaşdırma, Metrologiya və

Patent üzrə Dövlət Komitəsi 1 4 1

AR Təhsil Nazirliyi 15 2032 15

Az. Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi 2 2 2

AR Dövlət Neft Şirkəti 2 42 2

Azərittifaq 1 11 1

Elmi bölmələr üzrə

biologiya elmləri 15 481 1 16

bütün sahələr 3 452 3

humanitar elmlər 13 469 13

kimya elmləri 2 110 2

sahələrarası elmlər 1 24 1

texniki elmlər 12 2606 2 14

tibb elmləri 9 343 1 10

yer haqqında elmlər 2 42 2

251

6.2.5. Elmi tədqiqat və təcrübi-konstruktor işlərinin

vəziyyəti

Sorğu zamanı ETTKİ-nin Azərbaycanda, MDB-də, xaricdə

və qabaqcıl dövlətlərdə vəziyyəti haqqında müqayisəli qiymət-

ləndirmə aparılmışdır.

Şəkil 6.14-də ETTKİ-nin Azərbaycanda, MDB-də, xaricdə

və qabaqcıl dövlətlərdə vəziyyəti haqqında cavabların paylan-

ması göstərilmişdir.

75,41

40,98

50,8247,54

4,92

16,39

4,92 6,56

4,92 3,28 3,28 1,640,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

80,00

Azərbaycanda MDB Xaricdə Qabaqcıl dövlətlərdə

inkişaf

durğunluq

zəifləyib

Şəkil 6.14. ETTKİ-nin Azərbaycanda, MDB-də, xaricdə və

qabaqcıl dövlətlərdə vəziyyəti

(sorğuda iştirak edənlərin sayına görə %-lə)

Sorğuda iştirak edənlərin 86,9%-i bu suala cavab verib və

əksəriyyəti elmin inkişaf etdiyini qeyd etmişdir. Azərbaycanda

ETTKİ-nin vəziyyəti ən yüksək qiymət almışdır - bütün

mərhələlər üzrə 85,25%, MDB-də 60,66%, xaricdə 59,02% və

qabaqcıl dövlətlərdə 55,74%. Həm Azərbaycan, həm də digər

252

ölkələr üzrə elmin zəifləməsini qeyd edən təşkilatların sayı

aşağıdır (13,11%, hər dövlət üzrə 4,92%-dən 1,64%-ə kimi

dəyişir). Təşkilatların əksəriyyəti (75,41%) Azərbaycan elmi-

nin inkişaf etdiyini qeyd etmişdir. Durğunluq mərhələsində ən

yüksək faiz (16,39%) MDB-dədir.

Ümumiləşmiş şəkildə suala müsbət (inkişaf) və mənfi (dur-

ğunluq və zəifləyib) cavabların nisbəti əmsalı cədvəl 6.7-nin

birinci sətrində verilmişdir: Azərbaycanda - 7,7; MDB-də -

2,08; xaricdə - 6,2; qabaqcıl dövlətlərdə - 5,8. Bu əmsallar

suala müsbət və mənfi cavablar arasındakı əlaqəni əks etdirir.

Əmsal nə qədər yüksək olsa, müsbət qiymətlərin çəkisi də bir o

qədər yüksəkdir.

Cədvəlin digər sətirlərində təşkilati-hüquqi forma, elmi

bölmələr, fəaliyyət növü və təşkilatlar üzrə əmsallar

verilmişdir. MDB və xarici dövlətlər üzrə əmsallar Azərbaycan

və qabaqcıl dövlətlərdə ETTKİ-nin vəziyyətini göstərən

əmsallardan geri qalır.

Cədvəldən göründüyü kimi təşkilatların əksəriyyəti müsbət

cavab seçiblər. Daha dolğun təhlil fəaliyyət növünə görə

aparıla bilir. Burda elmi-tədqiqat institutları və ali məktəblərin

qiymətləndirməsində fərq var. Ali məktəblər öz ETTK işlərinin

səviyyələrini daha yüksək qiymətləndirir.

Göründüyü kimi, sorğuda iştirak edən elmi təşkilatlar məş-

ğul olduqları sahələrin Azərbaycanda vəziyyətini yüksək qiy-

mətləndirir. Dünyada elmin inkişaf etdiyi qeyd edilmişdir.

ETTKİ islahatlarının yeni mərhələsi iqtisadi tənzimləmə mexa-

nizmlərinin və institusional əsasların təkmilləşdirilməsinə isti-

qamətlənmişdir və elmin müxtəlif sahələrində ETTKİ-nin inki-

şafı üçün daha əlverişli şəraitin yaradılmasına kömək etməlidir.

253

Cədvəl 6.7

Müsbət və mənfi cavabların nisbət əmsalı

(müsbət və mənfi cavabların nisbəti, say)

Azər-

baycan MDB Xaric

Qabaqcıl

dövlətlər

Seçimə görə orta 7,7 2,08 6,2 5,8

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

dövlət müəssisələri 8,4 2 7 6,5

özəl müəssisələr ** ** ** **

səhmdar cəmiyyətlər 2 2 2 2

Elmin bölmələri üzrə

biologiya elmləri 2,75 1,2 8 7

bütün sahələr 2 * * *

humanitar elmlər ** 3 6 6

kimya elmləri ** ** ** **

sahələrarası elmlər ** ** ** **

texniki elmlər 10 3 7 7

tibb elmləri ** 4 ** **

yer haqqında elmlər ** * 1 1

Fəaliyyət növü üzrə

elmi-tədqiqat institutları 6,2 1,7 5,75 5,25

ali məktəblər 15 4 8 8

Baş təşkilatlar üzrə

"Azərbaycan Hava Yolları" QSC ** ** ** **

"Azneftkimyamaş" ASC * * * *

AMEA 11 2,3 9 9

AR Ekolog. və Təbii Sərvətlər Nazirl. * 1 1 1

AR Ədliyyə Nazirliyi ** * ** **

AR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 7 1 ** **

AR Mədən. və Turizm Nazirliyi ** * * *

AR Müdafiə Sənayesi Nazirliyi 3 3 ** **

AR Səhiyyə Nazirliyi ** 3 ** **

AR Standartlaşdırma, Metrol. və

Patent üzrə Dövlət Komitəsi **

AR Təhsil Nazirliyi 12 ** ** **

Az.Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçil. ** ** ** **

AR Dövlət Neft Şirkəti ** * 1 1

254

Azərittifaq ** **- mənfi cavab yoxdur, *-müsbət cavab yoxdur

6.2.6. Patent fəaliyyəti

Elmi fəaliyyətin nəticələrini patentləşdirmək və əqli mül-

kiyyətin məhsullarına müəlliflik hüququnun alınması innova-

siyanın yaradılması, yeni bilik və texnologiyaların paylanması

prosesində böyük əhəmiyyətə malikdir. Son illər inkişaf etmiş

dövlətlərdə patent və müəlliflik hüququnun qorunması aktivli-

yinin artması müşahidə olunur.

Müasir dövrdə patent fəaliyyəti, patent aktivliyi, müəlliflik

hüquqları məsələləri hələ tam öyrənilməyib. Buna səbəb bu

prosesin mürəkkəb, çoxamilli və birmənalı olmamasıdır. Buna

baxmayaraq, ETTKİ-nin nəticələrinin patentləşdirilməyə və

müəlliflik şəhadətnaməsinin alınmasına əqli məhsulun qorun-

ması vasitəsi kimi baxılır. Patent və lisenziyaların satışı elmi

fəaliyyətin kommersiyalaşdırılması hesab edilir. Patent aktivli-

yinin artması elmin inkişaf strategiyasının əsas məqsədli göstə-

ricilərindəndir.

Sosioloji sorğunun nəticələri elmi təşkilatların patent fəa-

liyyəti haqqında təsəvvür yaradır. Bu məqsədlə patent aktivliyi

(patent ərizələri verən təşkilatların təşkilatların ümumi sayına

nisbəti), patent ərizələrinin sayı, müəlliflik şəhadətnamələri və

onun üçün verilən ərizələrin sayı kimi göstəricilərdən istifadə

edilmişdir (cədvəl 6.8).

Orta hesabla təşkilatların əksəriyyətini patent fəaliyyət-

lərinə əsaslanaraq patent aktiv adlandıra bilərik. Verilən patent

ərizələrinin orta sayı - 12, müəlliflik şəhadətnaməsinə ərizələ-

rin orta sayı - 5, patent ərizələrinin maksimal sayı - 45, müəllif-

lik şəhadətnaməsi ərizələrinin maksimal sayı - 26 təşkil edir.

25

5

Cədvəl 6.8

Elmi təşkilatların patent aktivliyi

Elmi təşkilatların sayı

Cəm

i p

aten

t v

ə m

üəl

lifl

ik

akti

vli

yi

səviy

yəs

i

pat

ent

akti

vli

yi

səv

iyyəs

i

mü

əlli

flik

akti

vli

yi Patent

ərizələrinin

sayı

Müəlliflik

şəhadətnamə-

si ərizələrinin

sayı

Cəmi patent və

müəlliflik

şəhadətnaməsi

ərizələrinin sayı

Cəm

i

pat

ent

və

mü

əlli

flik

şəhad

ətn

aməs

i

əriz

əsi

ver

ilib

həm

çin

in p

aten

t

əriz

əsi

ver

ilib

həm

çin

in m

üəl

lifl

ik

şəhad

ətn

aməs

i

əriz

əsi

ver

ilib

max

min

ort

a

max

min

ort

a

max

min

ort

a

Cəmi 61 33 30 10 0,54 0,49 0,16 45 1 12 26 1 5 45 1 12

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

dövlət müəssisələri 52 28 25 9 0,54 0,48 0,17 45 1 12 26 1 6 45 1 13

özəl müəssisələr 3 1 1 1 0,33 0,33 0,33 1 1 1 1 1 1 2 2 2

səhmdar cəmiyyətlər 6 4 4 0,67 0,67 0,00 42 1 12 42 1 12

Elmin bölmələri üzrə

biologiya elmləri 16 10 8 6 0,63 0,50 0,38 24 1 8 26 2 8 36 1 11

bütün sahələr 3 2 2 1 0,67 0,67 0,33 14 4 9 1 1 1 15 4 10

humanitar elmlər 13 4 3 2 0,31 0,23 0,15 3 1 1,67 4 1 3 4 1 3

kimya elmləri 2 2 2 1 1 0 8 6 7 8 6 7

sahələrarası elmlər 1 0 0 0

texniki elmlər 14 10 10 0,71 0,71 0 42 1 19,1 42 1 19

25

6

Cədvəl 6.8-in ardı

tibb elmləri 10 3 3 1 0,3 0,3 0,1 5 2 3 2 2 2 5 2 4

yer haqqında elmlər 2 2 2 1 1 0 45 3 24 45 3 24

Fəaliyyət növü üzrə

elmi-təd. institutları 43 23 7 21 0,53 0,16 0,49 45 1 8 26 1 7 45 1 9

ali məktəblər 18 10 3 9 0,56 0,17 0,5 42 1 21 4 1 2 42 2 19

Baş təşkilatlar üzrə

"AHY" QSC 1 1 1 1 0 1 42 42 42 42 42 42

"Azneftkimyamaş" ASC 1 0 0 0

AMEA 12 7 1 7 0,58 0,08 0,58 20 4 9 1 1 1 20 4 10

AR ETSN 3 1 1 0,33 0,00 0,33 2 2 2 2 2 2

AR ƏN 1 0,00 0,00 0,00

AR KTN 8 7 6 5 0,88 0,75 0,63 24 2 11,4 28 4 11 38 4 19

AR MTN 1 0,00 0,00 0,00

AR MSN 4 3 3 0,75 0,00 0,75 2 1 1 2 1 1

AR SN 9 3 1 3 0,33 0,11 0,33 5 2 3 2 2 2 5 2 4

AR SMPDK 1 1 1 1,00 0,00 1,00 1 1 1 1 1 1

AR TN 15 6 2 5 0,40 0,13 0,33 31 1 23 4 1 3 31 2 20

ADXDG 2 1 1 0,5 0 0,5 2 2 2 2 2 2

AR DNŞ 2 2 2 1 0 1 45 3 24 45 3 24

Azərittifaq 1 1 1 1 0 1 3 3 3 3 3 3

257

Diqqət edin ki, elmi-tədqiqat institutları və ali məktəblərin

patent və müəlliflik aktivlikləri təqribən eynidir (0,53 və 0,56),

lakin verilən ərizələrin sayı müxtəlifdir (9 və 19). Ən yüksək

patent aktivliyi səhmdar cəmiyyətlərindədir (0,67), lakin

müəlliflik aktivliyi burada 0-a bərabərdir. Dövlət müəssisələri,

aktivlik dərəcələrinə görə səhmdar cəmiyyətlərindən geri qal-

masına baxmayaraq, ərizələrin sayına görə irəlidədir. Bu da

göstəricilər arası asılılığın qeyri-xətti olmasını göstərir.

Elmin bölmələri üzrə ən yüksək aktivlik texniki elmlər-

dədir (0,71), lakin burada da müəlliflik aktivliyi 0-dır. Müəl-

liflik aktivliyi biologiya elmlərində digərlərinə nisbətən yük-

səkdir (0,38), bu da AR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin təşkilat-

ları hesabınadır.

Dünya təcrübəsinə görə elmi-texniki fəaliyyət sahəsində

patentləşmə və patentin paylanmasında beynəlmiləlləşdirmə

səviyyəsi artır. Azərbaycanın bu prosesdə iştirakı hələ çox

zəifdir. Bunu sorğunun nəticələri də göstərir. Alınan nəticələrə

görə xaricə yalnız 0,85% patent ərizəsi verilmiş və 0,95%

patent alınmışdır, müəlliflik şəhadətnaməsi üçün heç ərizə

verilməmişdir, uyğun olaraq MDB dövlətləri üzrə bu

göstəricilər müvafiq olaraq 5,15% və 6,36%-dir.

Bu gün alınan və istifadə edilən patent problemləri də

aktualdır. Sosioloji sorğuda alınan və istifadə edilən patentlərin

və müəlliflik şəhadətnamələrinin alınması və istifadəsi qiymət-

ləndirilmişdir. Təşkilatların 54%-i patent və 21,31%-i müəllif-

lik şəhadətnaməsi almış, 27,86%-i patent istifadə edir. Cədvəl

6.9-da müxtəlif göstəricilər əsasında alınan və istifadə edilən

patent və müəlliflik şəhadətnaməsi üzrə qiymətləndirmə veril-

mişdir.

258

Cədvəl 6.9

Elmi təşkilatlarda alınan və istifadə edilən patentlər

Patenti olan

təşkilatların

xüsusi

çəkisi

Patentlərin sayı

Müəlliflik

şəhadətna

məsi olan

təşkilatlar

ın xüsusi

çəkisi

Müəlli

flik

şəhad

ətnam

əsi

sayı

alınan istifadə

edilən alınan

alın

an

istifa

də

edilə

n

max

min

ort

a

max

min

ort

a

alınan

max

min

ort

a

Cəmi 54,1

0

26,2

3

3

1 1

1

0

5

0 0 7 21,31 9 1 3

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

dövlət

müəssisələri

45,9

0

26,2

3

3

1 1

1

0

5

0 0 7 19,67 9 1 3

özəl

müəssisələr 3,28 0 3 1 2 1,64 1 1 1

səhmdar

cəmiyyətlər 4,92 0

3

1 1

1

2

Elmin bölmələri üzrə

biologiya

elmləri

13,1

1

11,4

8

2

3 1 7

1

6 1 6 13,11 9 1 4

bütün sahələr 1,64 0,00

1

4

1

4

1

4 3,28 4 1 3

humanitar

elmlər 8,20 1,64 3 1 2 1 1 1 1,64 1 1 1

kimya elmləri 3,28 1,64 8 5 7 2 2 2 0,00

sahələrarası

elmlər 0,00 1,64 1 1 1 1,64 3 3 3

texniki elmlər

16,3

9 6,56

3

1 1

1

8

5

0 1

1

6 0,00

tibb elmləri 8,20 3,28 8 1 3 3 0 1 1,64 1 1 1

yer haqqında

elmlər 3,28 0,00

3

0 2

1

6 0,00

259

Cədvəl 6.9-un ardı Fəaliyyət növü üzrə

elmi-tədqiqat

institutları

39,3

4

21,3

1

3

0 1 6

5

0 0 6 18,03 9 1 3

ali məktəblər

14,7

5 4,92

3

1 1

1

8

1

6 3

1

0 3,28 1 1 1

Baş təşkilatlar üzrə

"AHY” QSC 1,64 0,00

3

1

3

1

3

1 0

"Azneftkimya

maş" ASC 0,00 0,00 0

AMEA

11,4

8 9,84

1

4 3 8 6 1

1

0,

5

6,56 4 1 3

AR ETSN 1,64 1,64 2 2 2 1 1 1 0,00

AR ƏN 1,64 1,64 1 1 1 1 1 1 0,00

AR KTN 8,20 6,56

2

3 1 9 4 1 8 9,84 9 1 4

AR MTN 0,00 0,00 0,00

AR MSN 3,28 0,00 1 1 1 0,00

AR SN

8,20 3,28 8 1

3

,

2

3 0 1 1,64 1 1 1

AR SMPDK 1,64 0,00 1 1 1 0,00

AR TN

11,4

8 3,28

3

1 1

1

8 2 3

6,

5 1,64 1 1 1

ADXDG 0,00 0,00 0,00

AR DNŞ 3,28 0,00

3

0 2

1

6 0,00

Azərittifaq 1,64 0,00 3 3 3 0,00

260

Cədvəldən göründüyü kimi alınan patentlər və müəlliflik

şəhadətnamələri arasında lider dövlət müəssisələridir (45,9%

və 19,67%), istifadə edilən patentlər yalnız dövlət müəssisələ-

rindədir (26,23%). Özəl müəssisələrdə istifadə edilən patent

yoxdur. Alınan və istifadə edilən patentlər arasındakı asılılıq

düz mütənasibdir. Məsələn, 45,9% dövlət müəssisəsi patent

almış və 26,23% müəssisə patent istifadə edir. 39,34% elmi-

tədqiqat institutu patent almış və 21,31% elmi-tədqiqat institutu

patent istifadə edir. Ən çox patent alan təşkilatlar texniki

elmlərlə (16,39%), ən çox patent istifadə edən təşkilatlar

biologiya elmləri ilə (11,48%) məşğul olur. Alınan və istifadə

edilən patentlərin və müəlliflik şəhadətnamələrinin sayına görə

AMEA təşkilatları yüksək xüsusi çəkiyə malikdir (uyğun

olaraq 11,48%, 9,84% və 6,56%).

Alınan patentlərin sayı 1-dən 31-ə qədər dəyişir və orta

qiyməti 10 patent təşkil edir. İstifadə edilən patentlərin sayı 0-

dan 50-yə dəyişir və orta qiyməti 7 patent təşkil edir. Müəlliflik

şəhadətnamələrinin sayı 1-dən 9-a kimi dəyişir və orta qiyməti

3 şəhadətnamə təşkil edir. Alınan patentlərin sayına görə dövlət

müəssisələri və səhmdar cəmiyyətləri liderdir (31), lakin orta

qiymətinə görə səhmdar cəmiyyətlər üstünlük təşkil edir (12

patent). İstifadə edilən patentlərin maksimal sayına görə lider

dövlət müəssisələri (50 patent), texniki elmlərdir. Texniki

elmlərə görə istifadə edilən patentlərin orta qiyməti 16

patentdir. İstifadə edilən patentlərin sayına görə lider AMEA

təşkilatlarıdır (cədvəl 6.9).

Azərbaycan iqtisadiyyatında patentlərin istifadə edilməsi

sayının artması problemi aktualdır, əqli fəaliyyətin nəticələ-

rinin tənzimlənməsi hüquqlarının, qanunvericiliyin təkmilləş-

261

dirilməsi istiqamətində böyük işlər görülür. Əqli mülkiyyət

obyektlərinin istifadəsi üçün qanunvericilikdən əlavə iqtisa-

diyyatın real sektoru tərəfindən elmi-texniki fəaliyyətin nəti-

cələrinə tələbatın artması istiqamətində iqtisadi həvəsləndirmə

tədbirləri görülməlidir.

6.2.7. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin innovasiya

xüsusiyyətləri

Aparılan sorğudan göründüyü kimi, elmi-tədqiqat təşkilat-

larının fəaliyyəti təkcə tədqiqatla məhdudlaşmır, onların fəaliy-

yətində innovasiya istiqaməti də öz əksini tapır. Buna əsas an-

ketin “innovasiya istiqaməti”-nə olan cavablardır (şəkil 6.15).

Sorğuda iştirak edən təşkilatların 90%-i bu suala cavab

vermişdir. Alınan nəticələr elmi təşkilatların elmi-innovasiya

prosesində reallaşmış mərhələlərin sayına görə paylaşmasına

əsasən innovasiya prosesində iştirakını qiymətləndirməyə

imkan verir.

Sorğuda iştirak edən elmi təşkilatlardan 26,2%-i elmi-

innovasiya prosesinin 3-dən çox mərhələsində iştirak edib. Təş-

kilatların hər dördüncüsü 2 mərhələdə iştirak edir. Yalnız 9,9%

təşkilatın fəaliyyətində innovasiya istiqamətinin daha dolğun

olduğu görünür. Bu təşkilatların 50%-i Kənd Təsərrüfatı

Nazirliyinin tabeliyindədir.

Sorğuya cavab verən təşkilatlardan 8 mərhələdə iştirak

edəni yoxdur, 4 təşkilat 7, 6, 5 mərhələdə iştirak edir. (şəkil

6.16) Bu 4 təşkilatın innovasiya hərəkətinin xarakterik

xüsusiyyətləri cədvəl 6.10-da görünür.

26

2

0

10

8

23

28

16

38

74

36

0 20 40 60 80

digər

məhsulun bazara çıxarılması, marketinq tədqiqatı, reklam

yüksək keyfiyyətli məhsulun xüsusi çəkisini artırmaq

işləmə, texnalogiya nəticələrinin istehsala verilməsi

təcrübi-konstruktor işləri

yeni məhsulun mənimsənilməsi

istehsala tətbiqdə iştirak

tətbiqi tədqiqat

fundamental tədqiqat

Şəkil 6.15. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin innovasiya xüsusiyyətləri

(cavab verən təşkilatların ümumi sayına nisbətən, %-lə)

263

Şəkil 6.16. Elmi təşkilatların elmi-innovasiya prosesində iştirak

mərhələlərinin sayına görə paylanması

Cədvəl 6.10

İnnovasiya hərəkəti üzrə aktiv təşkilatlar

Xüsusiyyəti Təşkilatın sayı

Cəmi 6

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

dövlət müəssisələri 6

Elmin bölmələri üzrə

biologiya elmləri 4

texniki elmlər 1

yer haqqında elmlər 1

Fəaliyyət növü üzrə

elmi-tədqiqat institutları 4

ali məktəblər 2

Baş təşkilatlar üzrə

AR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 3

AR Müdafiə Sənayesi Nazirliyi 1

AR Təhsil Nazirliyi 1

AR Dövlət Neft Şirkəti 1

Cədvəldən görürük ki, 6 təşkilat dövlət müəssisəsidir, on-

lardan 4-ü biologiya bölməsinə aiddir. Sorğuda iştirak edən

1 mərhələ;

29,52 mərhələ;

24,6

3 mərhələ; 9,8

4 mərhələ;

16,4

5 mərhələ; 3,3

6 mərhələ; 3,3

7 mərhələ; 3,30

5

10

15

20

25

30

35

0 2 4 6 8

%

mərhələlərin sayı

264

AMEA təşkilatları maksimum 4 mərhələdə iştirak edir. Ümumi

anketə cavab verən elmi-tədqiqat təşkilatlarının 4-ü yalnız fun-

damental tədqiqatla məşğuldur, onlardan da 2-si AMEA-nın, 2-

si isə Təhsil Nazirliyinin müəssisələridir. 10 təşkilat isə yalnız

tətbiqi tədqiqatla məşğuldur, onlardan 50%-i Səhiyyə Nazir-

liyinin təşkilatlarıdır, 2-si AMEA-nın, 2-si isə Təhsil Nazir-

liyinin müəssisələridir. 7 təşkilat isə həm fundamental, həm də

tətbiqi tədqiqatlarla məşğuldur. Bu təşkilatlar əsasən dövlət

müəssisələridir.

Şəkil 6.15-dən göründüyü kimi sorğuda iştirak edənlərin

74%-i digər mərhələlərlə birgə tətbiqi tədqiqatlarla məşğuldur.

Anketdə hər mərhələdə iştirak faizini yazmaqlarını xahiş

etmişdik. Təşkilatlar faizləri göstərmədiklərindən mərhələlərdə

iştirak paylarını təhlil edə bilməmişik.

Beləliklə, elmi-təşkilatların fəaliyyəti yalnız bilik generasi-

yası və onun nəticələrinin fundamental və tətbiqi tədqiqatlara

təcəssüm edilməsi ilə kifayətlənmir. Müasir dövrdə elmi təşki-

latların fəaliyyətində gələcəkdə kommersiyalaşma meyli nəzər-

də tutulan innovasiya tərkibi var. Bu, dövlət müəssisələrində

özünü daha geniş göstərir (şəkil 6.17).

6.3. Elmi təşkilatların ehtiyat təminatı

Elmi təşkilatların sabit maliyyə vəziyyəti elmi-tədqiqat fəaliy-

yətinin inkişafının əsas sərti və amilidir. Aparılan sosioloji

sorğunun nəticələri elmi təşkilatların maliyyə vəziyyətini qiy-

mətləndirməyə imkan verir. Sorğuda elmi təşkilatların aktiv-

liyinin qiymətləndirilməsində müxtəlif maliyyə mənbələrindən

istifadəyə diqqət verilmişdir.

26

5

Şəkil 6.17 Müxtəlif təşkilati-hüquqi formalı müəssisələrin fəaliyyətində

innovasiya istiqaməti

18

40

20

9

15

12

5

5

2

2

2

3

3

1

2

2

1

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

fundamental tədqiqat

tətbiqi tədqiqat

istehsala tətbiqdə iştirak

yeni məhsulun mənimsənilməsi

təçrübi-konstruktor işləri

işləmə, texnologiya nəticələrinin istehsala verilməsi

yüksək keyfiyyətli məhsulun xüsusi çəkisini artırmaq

məhsulun bazara çıxarılması, marketinq tədqiqatı, …

digər

dövlət müəssisələri özəl müəssisələr səhmdar cəmiyyətləri

266

Bu gün Azərbaycan elmə çəkilən xərclərin ümumi daxili

məhsula nisbətən faizlə göstəricisi üzrə bir çox dövlətlərdən

geri qalır. Xarici dövlətlərdə elm xərclərində qeyri-dövlət xərc-

ləri üstünlük təşkil edir. Azərbaycanda, cədvəl 6.11-dən görün-

düyü kimi, elm xərcləri strukturunda büdcə xərcləri üstünlük

təşkil edir. Azərbaycan elm siyasətinin əsas vəzifəsi elm xərc-

lərini artırmaqdan əlavə büdcədənkənar mənbələrin faizini

artırmaqdır.

Statistik göstəricilərdən fərqli olaraq aparılan sorğunun

nəticələri imkan verir ki, elmi təşkilatların maliyyə vəziyyəti

daxildən subyektiv qiymətləndirilsin. Alınan nəticələri nəzər-

dən keçirək.

6.3.1. Maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

Sosioloji sorğunun nəticələrinə görə elmi təşkilatlardan

21%-i maliyyə vəziyyətini “yaxşı”, 66%-i “kafi”, 10%-i “qey-

ri-kafi” qiymətləndirmişdir, 5% isə heç qiymətləndirməmişdir

(şəkil 6.18).

Elmi-təşkilatların maliyyə vəziyyətini dövlət müəssisə-

lərinin 65%-i “kafi”, 17%-i “yaxşı” qiymətləndirmişdir. Səhm-

dar cəmiyyətlərinin 50%-i, yer və kimya elmləri istiqamətli

təşkilatlar maliyyə vəziyyətini “yaxşı” hesab edir. Ali məktəb-

lər, biologiya, humanitar və texniki istiqamətli təşkilatlar

maliyyə vəziyyətlərini “kafi” qiymətləndirirlər. Tibb elmləri

istiqamətli elmi təşkilatlardan 20%-i bu sualı cavablan-

dırmamışdır. Özəl müəssisələrdən maliyyə vəziyyətini “qeyri-

kafi” hesab edəni yoxdur, onların 67%-i maliyyə vəziyyətini

“kafi” və 33%-i “yaxşı” qiymətləndirmişdir.

26

7

Cədvəl 6.11

Elmin əsas göstəriciləri [4]

2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011

Dövlət büdcəsindən elmə çəkilən xərclər:

milyon manat 9,3 28,8 43,9 62,1 83,3 92,8 106,1

ümumi daxili məhsula nisbətən, faizlə 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2

dövlət büdcəsinin xərclərinə nisbətən, faizlə 1,2 1,3 0,7 0,6 0,8 0,8 0,7

Tədqiqat və işləmələrə çəkilən daxili xərclər:

milyon manat 15,9 27,5 48,2 66,4 88,9 92,1 109,8

ümumi daxili məhsula nisbətən, faizlə 0,3 0,2 0,2 0,2 0,3 0,2 0,2

Tədqiqat və işləmələrdə istifadə olunan əsas vəsaitlər,

milyon manat 54,9 79,9 84,9 85,1 82,3 97,6 95,2

26

8

Cədvəl 6.12

Tədqiqat və işləmələrə çəkilən daxili xərclərin maliyyə mənbələri üzrə bölgüsü

2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011

Tədqiqat və işləmələrə çəkilən daxili

xərclər - cəmi, min manat 15852,6 27542,2 48229,8 66442,8 88919,9 92073,2 109809,8

o cümlədən maliyyə mənbələri

üzrə:

büdcə vəsaiti 10750,9 21345,0 36886,8 48682,6 66108,0 81823,2 98511,7

büdcədən kənar vəsait 745,2 362,3 1276,8 968,8 727,1 1730,6 804,6

öz vəsaiti 2846,5 1459,6 3184,3 5812,1 8748,6 6080,6 6920,6

sifarişçinin vəsaiti 1484,6 3699,6 6832,3 10904,8 13270,7 2128,8 3458,6

ali təhsil müəssisələrini saxlamaq üçün

büdcə təxsisatları 22,4 5,8 - - - 289,1 114,3

xarici mənbələrin vəsaiti 3,0 669,9 49,6 74,5 65,5 20,9 -

26

9

Şəkil 6.18. Elmi təşkilatların maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

(Sorğu aparılanların sayına görə %-lə)

56

67

62

50

100

71

70

50

58

78

65

67

50

66

25

8

7

9

11

12

0

0

10

13

33

31

50

21

10

50

26

11

17

33

50

21

6

20

7

6

5

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

biologiya elmləri

bütün sahələr

humanitar elmlər

kimya elmləri

səhalərarası elmlər

texniki elmlər

tibb elmləri

yer haqqında elmlər

elmi-tədqiqat institutları

ali məktəblər

dövlət müəssisələri

özəl müəssisələr

səhmdar cəmiyyətləri

orta qiymət

kafi qeyri-kafi yaxşı cavab verməyib

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

Elmi-fəaliyyət forması üzrə

Elmi bölmələr üzrə

270

Müxtəlif maliyyələşmə mənbələrinin qiymətləndiril-

məsinin əhəmiyyəti

Sorğunun nəticələrinə görə elmi təşkilatları müxtəlif

maliyyə mənbələrinin əhəmiyyətliliyi dərəcəsinə görə müxtəlif

xüsusiyyətlərindən asılı olaraq sıralaya bilərik. Müxtəlif

maliyyə mənbələrinin əhəmiyyətliliyinin qiymətləndirilməsi

şəkil 6.19-da əks olunub.

Bütün maliyyə mənbələri arasında əhəmiyyətliliyinə görə

birinci yeri dövlət büdcəsi vəsaitləri tutur (bu bölmə üzrə

göstəricilərin cəmi 67-dir). Dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait-

lərdən ən yüksəyi “Büdcə”-dən maliyyələşmədir (73,77%).

İkinci yerdə büdcədənkənar Azərbaycan mənbələri durur –

burada 25 göstərici var. Bunların arasında aparıcı rolu “digər

dövlət təşkilatlarının vəsaiti” (13,11%) tutur. Elmi təşkilatların

maliyyələşmə mənbələri arasında üçüncü yeri xarici büdcədən-

kənar mənbələr tutur – bu mənbədə 9 göstəricidir. Burda ən

böyük qiyməti “beynəlxalq təşkilatların hesabına” göstəricisi

alıb (8,20%).

Sonra elmi təşkilatların maliyyə vəsaitləri mənbələrinin

strukturu açıqlanır.

Maliyyələşmənin dövlət büdcəsi mənbəyi

Dövlət büdcəsindən maliyyələşmə - ETTKİ-nin aparıl-

masına maliyyə vəsaitlərinin paylanmasının əsas kanalıdır. Bu

kanallar tərkibi və təyinatına görə müxtəlifdirlər. Şəkil 6.19-da

müxtəlif tip elmi təşkilatlar üçün büdcə vəsaitlərinin növlərinin

yayılması və əhəmiyyətliliyini xarakterizə edən qiymətlən-

dirmə aparılmışdır.

27

1

Dövlət büdcəsi Azərbaycanda büdcədənkənar Xarici mənbələr

1 büdcə 1 dövlət fondları 1 beynəlxalq təşkilatların vəsaiti

2 elmin inkişaf fondu 2 vençur fondu 2 dövlət tədqiqat təşkilatları

3 büdcədə dövlət proqramı 3 özəl firma vəsaiti 3 qeyri-kommersiya fondları

4 prezidentin ehtiyat fondundan 4 digər dövlət təşkilatlarının vəsaiti 4 sahibkarlıq sektoru

5 büdcədə tender, qrant 5 ictimai cəmiyyətlər və s. vəsaiti 5 universitetlər

6 digər mənbələrdən 6 icarə haqları 6 digər mənbələrdən

7 sahibkarların gəliri hesabına

8 kommersiya fəaliyyəti vəsaitləri

9 digər mənbələrdən

Şəkil 6.19. Elmi təşkilatların müxtəlif maliyyə mənbələrindən maliyyələşməsinin əhəmiyyətinin

qiymətləndirilməsi

73,77

16,39

6,561,64

4,92 6,56 6,56 4,92

13,11

1,64 1,64 1,64

11,488,20

1,644,92

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6

Dövlət büdcəsi

Azərbaycanda büdcədənkənar

Xarici mənbələrdən

272

Büdcədə dövlət proqramı

Dövlət əhəmiyyətli proqramlar maliyyə ehtiyatlarını üstün

istiqamətlərin həllində birləşdirir. Aparılan sorğunun nəticə-

lərinə görə dövlət proqramından maliyyələşən təşkilatlar 6,56%

təşkil edir. Sorğuda iştirak edən dövlət müəssisələrinin 5,77%-i

və səhmdar cəmiyyətlərinin isə 16,67%-i dövlət proqram-

larından maliyyələşir (cədvəl 6.13).

Cədvəl 6.13

Elmi təşkilatların büdcə maliyyələşmə mənbələrinin

əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi

(sorğu aparılan təşkilatların sayına görə %-lə)

Büdcə

Elmin

inkişaf

fondu

Büdcə-

də

dövlət

proqra-

mı

Prezi-

dentin

ehtiyat

fondun-

dan

Büdcə-

də

tender,

qrant

Dövlət

büdcə-

sindən

digər

mənbə-

lərdən

Təşkilati-hüquqi formaya görə

dövlət müəssisələri 73,08 15,38 5,77 1,92 5,77 5,77

özəl müəssisələr 66,67 66,67 0,00 0,00 0,00 33,33

səhmdar cəmiyyət. 83,33 0,00 16,67 0,00 0,00 0,00

orta 73,77 16,39 6,56 1,64 4,92 6,56

Elmi bölmələrə görə

biologiya elmləri 62,50 18,75 6,25 0,00 6,25 6,25

bütün sahələr 33,33 33,33 0,00 0,00 0,00 33,33

humanitar elmlər 69,23 15,38 15,38 0,00 7,69 7,69

kimya elmləri 100,00 50,00 0,00 0,00 0,00 0,00

sahələrarası elmlər 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

texniki elmlər 78,57 7,14 7,14 0,00 7,14 7,14

tibb elmləri 100,00 10,00 0,00 10,00 0,00 0,00

yer haqqında elmlər 50,00 50,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Elmi fəaliyyət növünə görə

elmi-tədqiqat

institutları 81,40 18,60 2,33 2,33 6,98 2,33

ali məktəblər 55,56 11,11 16,67 0,00 0,00 16,67

273

Ali məktəblər dövlət proqramından daha aktiv maliyyələşir

(16,67%). Elmi-tədqiqat təşkilatlarının 2,33%-i dövlət proqra-

mının maliyyələşməsindən istifadə edir.

Aparılan sorğuya görə biologiya, humanitar və texniki elm-

lərdən savayı digər elmi sahələr proqram maliyyələşməsindən

istifadə etmir. Dövlət proqramının maliyyələşməsindən daha

çox humanitar elmlər (15,38%) istifadə edir.

Dövlət proqramından maliyyələşmə büdcədən maliyyənin

cəlb edilməsi ilə xarakterizə edilir. Bu maliyyələşmə mənbəyi

innovasiya iqtisadiyyatının inkişafının səmərəli alətidir. Bu

aləti daha da təkmilləşdirmək, proqramın realizəsinə və

nəticələrinə nəzarət mexanizmlərini təkmilləşdirmək lazımdır.

Büdcə

Büdcə smeta (sonra büdcə adlandırılacaq) maliyyələşməsi

elmi-tədqiqat və işləmələr sahəsinin hələ də əsas aləti olaraq

qalır. Təşkilatlar büdcə maliyyələşməsindən savayı büdcə və

büdcədənkənar vəsaitlərin digər mənbələrindən də istifadə edə

bilərlər.

Sosioloji sorğuya görə büdcə smeta maliyyələşməsi

əhəmiyyətinə görə birinci yerdə durur (cədvəl 6.13).

Bu maliyyələşmə mənbəyini sorğuda iştirak edən təşki-

latların böyük əksəriyyəti qeyd etmişdir (73,77%), əsasən də

dövlət müəssisələri (73,08%). Büdcə maliyyələşməsi tibb, kim-

ya və sahələrarası sahələr, elmi-tədqiqat institutları (81,40%)

üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Smeta büdcə maliyyələş-

məsinin fərqləndirici cəhəti dövlət maliyyələşməsinin zəma-

nətli olmasıdır. Elmi təşkilatın fəaliyyətinin nəticəsindən asılı

olmayaraq maliyyələşmə həmişə olur.

Bununla bərabər sorğudan görünür ki, elmi təşkilatlar büd-

274

cədənkənar maliyyələşmə mənbələrindən də istifadə edirlər.

Maliyyələşmədə həm Azərbaycan, həm də xarici mənbələr işti-

rak edirlər. Beləliklə, dövlət elmi təşkilatları dəstəkləyir.

Bu günün tələbi, inkişaf etmiş dövlətlərdə həyata keçən

elmi tədqiqatların maliyyələşməsinin müsabiqə mexanizmləri

əsasında aparılmasıdır. Tədqiqat və işləmələr sahəsində nəticə-

lərin qiymətləndirilməsi parametrlərini və meyarlarını müəy-

yən etmək, hələ ki, mürəkkəb və həll edilməyən məsələdir.

Elmi prosesin nəticələri heç də həmişə işləmələrin kommersi-

yalaşdırılması ilə bitmir. Ona görə də dövlət siyasətində elmi

tədqiqat və işləmələrə münasibətdə innovasiya bu sahənin

xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla mümkün qədər çevik olmalı-

dır. Təcrübədən görünür ki, respublikada aparılan müsabiqələr

tam obyektiv və şəffaf deyil. Müsabiqə sisteminin səmərəliliyi

üçün xüsusi qaydalar yaradılmalıdır, daima təkmilləşməlidir və

icrasına ciddi nəzarət olunmalıdır. Bu gün elmi təşkilatlar

tədqiqat və işləmələrin nəticələrinin tətbiqinə və yeni məhsulun

bazarda hərəkətinə daha çox diqqət yetirirlər.

Müsabiqə yolu ilə maliyyələşmə

Sorğuda müsabiqə yolu ilə maliyyələşmə mənbələri: elmin

inkişaf fondu, büdcədə dövlət proqramları, prezidentin ehtiyat

fondu, büdcədə tender və qrantlar hesab edilir.

Bu mənbələr müsabiqə yolu ilə ayrılmış büdcə vəsaitləri

hesabına elmi tədqiqatları və işləmələri maliyyələşdirir.

Sosioloji sorğunun nəticələrinə görə müsabiqə yolu ilə

maliyyələşmə mənbələrindən ən çox elmin inkişaf fondu

(16,39%) qeyd edilib (cədvəl 6.13).

275

Dövlət proqramı vəsaitlərinin istifadəsində lider səhmdar

cəmiyyətləri (16,67%), digər mənbələrdə isə dövlət müəssisə-

ləridir. Elmi sahələr üzrə lider biologiya və texniki elmlərdir.

Fəaliyyət növünə görə müsabiqə yolu ilə maliyyələşmə

mənbələri üzrə elmi tədqiqat institutları liderdir. Yalnız dövlət

proqramı mənbəyindən ali məktəblər (16,67%) daha çox

istifadə edir.

Büdcədənkənar maliyyələşmə mənbələri

Elmi təşkilatların tədqiqat və işləmələrində büdcədənkənar

maliyyələşmə mənbələrindən, yerli və xarici, istifadə etməsi ar-

tır. İnnovasiya yönümlü iqtisadiyyatın formalaşmasında büdcə-

dənkənar maliyyələşmə mənbələri tərkibi və əhəmiyyətinə görə

artır.

Büdcədənkənar maliyyələşmənin yerli mənbələri

Sosioloji sorğuda Azərbaycanda büdcədənkənar maliyyə-

ləşmə üzrə 9 mənbə götürülmüşdür. Bunlardan sonuncusunu -

“digər mənbələr”-i 11,48% müəssisə qeyd etmişdir. Burada

diqqəti cəlb edən mənbə “Lukoyl xeyriyyə cəmiyyəti”-dir.

Digər dövlət təşkilatlarının vəsaiti ilə maliyyələşmə xüsusi

ilə əhəmiyyətlidir: sorğuda bu mənbə təşkilatlar tərəfindən

daha çox qeyd edilmişdir (13,11%). Bu mənbə üzrə lider

səhmdar cəmiyyətləridir. Digər dövlət təşkilatları ilə daha fəal

əməkdaşlıqda kimya və yer elmləri sahəsi, fəaliyyət növünə

görə ali məktəblər çoxluq təşkil edir.

Cədvəldən də göründüyü kimi, digər mənbələr üzrə liderlik

dövlət müəssisələrində, əsasən də ali məktəblərdədir. Sahibkar-

lığın gəliri hesabına mənbə ilə maliyyələşən yalnız texniki

elmlər (7,14%), icarə haqqı mənbəyi üzrə isə humanitar elmlər

qeyd edilib.

27

6

Cədvəl 6.14

Elmi təşkilatların büdcədənkənar maliyyələşdirilməsində Azərbaycan mənbələrinin payı

(sorğu aparılan təşkilatların sayına görə %-lə)

Dövlət

fond-

ları

Ven-

çur

fondu

Özəl

firma

vəsaiti

Digər döv-

lət təşkilat-

larının

vəsaiti

İctimai

cəmiy-

yət və s.

vəsaiti

İcarə

haq-

ları

Sahib-

karların

gəliri

hesabına

Kom-

mersiya

fəaliyyəti

vəsaitləri

Digər

Azərbaycan

mənbə-

lərindən

orta 6,56 4,92 13,11 1,64 1,64 1,64 11,48

Təşkilati-hüquqi formaya görə

dövlət müəssisələri 7,69 0,00 5,77 11,54 1,92 1,92 1,92 0,00 13,46

özəl müəssisələr 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

səhmdar cəmiyyətləri 0,00 0,00 0,00 33,33 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Elmi bölmələrə görə

biologiya elmləri 0,00 0,00 6,25 12,50 6,25 0,00 0,00 0,00 6,25

bütün sahələr 0,00 0,00 33,33 33,33 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

humanitar elmlər 0,00 0,00 7,69 7,69 0,00 7,69 0,00 0,00 15,38

kimya elmləri 0,00 0,00 0,00 50,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

sahələrarası elmlər 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

texniki elmlər 14,29 0,00 0,00 14,29 0,00 0,00 7,14 0,00 21,43

tibb elmləri 20,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 10,00

yer haqqında elmlər 0,00 0,00 0,00 50,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Elmi fəaliyyət növünə görə

elmi-tədqiqat institutları 9,30 0,00 2,33 11,63 2,33 0,00 0,00 0,00 9,30

ali məktəblər 0,00 0,00 11,11 16,67 0,00 5,56 5,56 0,00 16,67

277

Göründüyü kimi vençur fondu maliyyələşmə mənbəyindən

istifadə edən yoxdur, çünki Azərbaycanda bu maliyyələşmə

mənbəyi yox dərəcəsindədir. Eləcə də kommersiya fəaliyyəti

vəsaitləri hesabına da maliyyələşmə qeyd edilməyib. Bu onu

göstərir ki, elmi təşkilatlar bazar şəraitinə keçməyib və əqli

mülkiyyətə tələb azdır.

Büdcədənkənar maliyyələşmənin xarici mənbələri

Sorğuda büdcədənkənar maliyyələşmənin xarici mənbələri

qismində 6 mənbə təqdim edilmişdir. Sonuncu, 6-cı mənbə

“digər mənbələr” göstərilmişdir (4,92%). Sorğuda göstərilmə-

yən digər xarici mənbələrdən maliyyələşənlər əsasən dövlət

müəssisələri, yer (50%), tibb (10%) və texnika (7,14%) elmləri

sahələrində çalışan təşkilatlardır.

Xarici mənbələrdən maliyyələşmədə əsasən beynəlxalq

təşkilatların vəsaiti mənbəyi (8,20%) qeyd edilmişdir. Bu mən-

bədən istifadə edənlər texnika, tibb, humanitar və biologiya

elmləri sahəsində çalışan dövlət müəssisələridir. Bu mənbə üz-

rə lider elmi-tədqiqat institutlarıdır.

Təşkilatlar “dövlət tədqiqat təşkilatları”, “sahibkarlıq sek-

toru” və “universitetlər” mənbələrini qeyd etməyiblər. Xarici

qeyri-kommersiya fondları mənbəyini qeyd edən təşkilatlar

1,64% təşkil edir. Bunlar biologiya sahəsində çalışan dövlət

elmi-tədqiqat institutlarıdır.

Sorğunun nəticələrindən görünür ki, elmi təşkilatlar yalnız

büdcə vəsaitləri ilə kifayətlənməyib, büdcədənkənar vəsaitləri

də cəlb etməyə çalışsalar da bazar iqtisadiyyatı şəraitinə tam

uyğunlaşmayıblar. Təşkilatların 83,61%-i büdcədən maliyyə-

ləşməni, 32,79%-i büdcədənkənar yerli mənbələrdən maliyyə-

ləşməni, 14,75%-i xarici mənbələrdən maliyyələşməni qeyd

278

edib. Göründüyü kimi, büdcə vəsaiti hesabına maliyyələşmə

payı hələ çox böyükdür. Lakin elmi təşkilatlar bazara da

çıxmağa cəhd edirlər. Bu da elmin durğunluq mərhələsindən

inkişaf mərhələsinə keçidini təmin edir.

Cədvəl 6.15

Elmi təşkilatların büdcədənkənar maliyyələşmənin xarici

mənbələrinin əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi

(sorğu aparılan təşkilatların sayına görə %-lə)

beynəl.

təşkilat-

ların

vəsaiti

dövlət

tədqiqat

təşkilat-

ları

qeyri-

kom-

mersiya

fondları

sahib-

karlıq

sekto-

ru

uni-

versi-

tetlər

digər

mən-

bə-

lərdən

orta 8,20 1,64 4,92

Təşkilati-hüquqi formaya görə

dövlət müəssisələri 9,62 0,00 1,92 0,00 0,00 5,77

özəl müəssisələr 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

səhmdar cəmiyyətləri 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Elmi bölmələrə görə

biologiya elmləri 6,25 0,00 6,25 0,00 0,00 0,00

bütün sahələr 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

humanitar elmlər 7,69 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

kimya elmləri 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

sahələrarası elmlər 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

texniki elmlər 14,29 0,00 0,00 0,00 0,00 7,14

tibb elmləri 10,00 0,00 0,00 0,00 0,00 10,00

yer haqqında elmlər 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 50,00

Elmi fəaliyyət növünə görə

elmi-tədqiqat

institutları 9,30 0,00 2,33 0,00 0,00 4,65

ali məktəblər 5,56 0,00 0,00 0,00 0,00 5,56

6.3.2. Maddi-texniki ehtiyatlar

Elmin inkişafı əsasən maddi-texniki bazanın vəziyyətindən

asılıdır. Sosioloji sorğunun nəticələrinə görə elmi təşkilatların

27

9

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Elmi-tədqiqat institutları

Ali məktəblər

biologiya elmləri

bütün sahələr

humanitar elmlər

kimya elmləri

səhalərarası elmlər

texniki elmlər

tibb elmləri

yer haqqında elmlər

Dövlət müəssisələri

Özəl müəssisələr

Səhmdar cəmiyyətlər

Orta hesabla

31,25

25

27,27

50,00

100,00

41,67

16,67

100,00

29,17

30,00

33,33

22,95

43,75

68,75

100,00

63,64

0,00

41,67

50,00

52,08

55,00

100,00

16,67

40,98

25

6,25

9,09

50,00

16,67

33,33

18,75

15,00

50,00

14,75

dünya standartları səviyyəsində respublika standartları daxili standartlar

Təşkilatı-hüquqi formaya görə

Elmin sahələrinə görə

Fəaliyyət növü üzrə

Şəkil 6.20. Elmi-təşkilatın maddi-texniki ehtiyatlarla təminatı

(sorğuda iştirak edənlərin sayına görə %)

28

0

maddi-texniki ehtiyatlarının dünya standartları ilə müqayisədə

keyfiyyəti qiymətləndirilmişdir (şəkil 6.20). Müasir avadanlıq

təchizatına ehtiyacı olan elmi bölmələr üçün ehtiyat təmina-

tının bu aspekti çox aktualdır. Bu suala cəmi 78,69% təşkilat

cavab vermişdir. Sorğuda iştirak edən təşkilatların 40,98%-i

təşkilatların maddi-texniki vəziyyətini respublika standartları

səviyyəsində, 22,95%-i dünya standartları səviyyəsində oldu-

ğunu hesab edir.

Dövlət müəssisənin 55%-i, özəl müəssisələrin 100%-i

maddi-texniki təchizatının respublika səviyyəsində olduğunu

hesab edir. Səhmdar cəmiyyətlərinin 50%-i avadanlığın daxili

standartlar səviyyəsində olduğunu hesab edir. Ali məktəblərin

əksəriyyəti də təchizatın respublika standartları səviyyəsində

olduğunu hesab edir. Elmi bölmələrdən tibb və kimya

elmlərinə aid olan təşkilatlar təchizatının dünya standartları

səviyyəsində olduğunu hesab edir.

Səkil 6.20-dən göründüyü kimi elmi təşkilatların maddi-

texniki təchizatının dünya standartları səviyyəsindən geri

qalması məsələsi müsbət istiqamətdə həll edilir.

6.3.3. Elmi təşkilatların İKT ehtiyatları

İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarından (İKT) is-

tifadə elmi-tədqiqat prosesinin ayrılmaz hissəsidir. İKT innova-

siya fəaliyyətinin məhsulu kimi elmi məhsulun xüsusiyyətinə,

məzmununa, şəraitinə və onun təşkilinin formasına təsir göstə-

rir. Dəyişikliklər yalnız fərdi professional fəaliyyətə deyil, həm

də real vaxt rejimində qlobal elmi əməkdaşlığa da təsir edir.

281

Cədvəl 6.16

İKT-nin əsas infrastruktur göstəriciləri [4]*

Göstəricilərin adı 20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

Əhalinin hər 100 nəfərinə düşən əsas telefon

aparatlarının sayı, ədəd 13 14 14 15 16 16 16

Əhalinin hər 100 nəfərinə düşən mobil telefon

nömrə. sayı, nömrə 27 39 52 70 87 99

10

4

Əhalinin hər 100 nəfərinə düşən kompüterlərin

sayı, ədəd 2,3 3,1 3,7 4,4 5,7 9,4

12,

3

Əhalinin hər 100 nəfərinə düşən internet

istifadəçilərinin sayı, nəfər 8 10 11 17 27 46

65*

*

Əhalinin hər 100 nəf. düşən genişzolaqlı internet

istifadəç.sayı, nəfər

0,0

2 2 4 7 11 15 30

Adambaşına beynəlxalq internet kanallarının

həcmi, kbit/s

0,0

4

0,0

9

0,7

3 1,2 1,7 4,6

10,

1

Mob. rabitə ilə əhatə olun. ərazidə yaş.əhalinin

ölkə əhalisində xüs. çəkisi, %

99,

0

99,

0

99,

0

99,

0

99,

6

99,

8

99,

8

Ay ərzində internetdən 20 saatlıq istifadə üçün

orta tarif, manat 5,0 4,8 4,0 2,1 2,0 1,9 1,5

İnternetdən istifadə tarifinin adambaşına düşən

orta aylıq ümumi milli gəlirə nisbəti, % 4,5 2,9 1,7 0,9 0,7 0,6 0,5

Ay ərzində 100 dəqiqə mobil rabitə ilə danışıq

üçün orta tarif, manat

18,

0

16,

0

12,

0 9,0 8,0 7,7 7,4

Mobil rabitə danışığı tarifinin adambaşına düşən

orta aylıq ümumi milli gəlirə nisbəti, %

16,

1 9,7 5,0 3,4 2,6 2,5 2,4

İKT-nin inkişaf indeksi*** 2,5

8

2,7

0

2,9

1

3,1

1

3,6

3

4,8

9

5,1

2

*Beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq, ölkədə fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı,

işçilərinin sayı 5 nəfərdən az olan ticarət müəssisələri və hüquqi şəxs yaratmadan

fəaliyyət göstərən fərdi sahibkarlar statistika müşahidəsinə cəlb olunmamışdır.

Bununla belə, aparılmış statistik təhlillər əsasında yalnız bir göstərici – mövcud

kompüterlərin sayı işçilərinin sayı 5 nəfərdən az olan ticarət müəssisələrində - 17,9

min ədəd, hüquqi şəxs yaratmadan fəaliyyət göstərən fərdi sahibkarlarda olan

kompüterlərin sayı isə 28,6 min ədəd miqdarında qiymətləndirilmişdir. Məcmuədəki

təhlil, cədvəllərdə verilmiş məlumatlar müşahidəsi aparılmış vahidlərə aiddir. **15-24 yaş qrupu üzrə hesablanıb ***İKT-nin inkişafı indeksi - dünya ölkələrində İKT-nin inkişaf dinamikasını

xarakterizə edən əsas göstərici hesab olunur və BTİ tərəfindən müəyyənləşdirilmiş

bu göstərici İKT üzrə əsas göstəricilərin birgə təmsil olunması və

ümumiləşdirilməsi, onların müvafiq dövrlər üzrə müqayisəsi ilə xarakterizə olunur.

282

Bu gün Azərbaycanda “Elektron dövlət” proqramı həyata

keçirilir. Azərbaycan Statistika Komitəsinin İKT-nin əsas inf-

rastruktur göstəricilərindən görünür ki, bütövlükdə Azərbaycan

iqtisadiyyatının informasiyalaşması prosesinə müsbət tenden-

siya xarakterikdir. Statistik müşahidələrin nəticələrinə görə

elmi tədqiqat və işləmələr sahəsində təşkilatların İKT-ehtiyat-

ları üzrə təminatında səviyyənin artma tendensiyası izlənilir.

Lakin bu göstəricilər elmi təşkilatların tələbatı və dünya

səviyyəsi ilə müqayisəni nəzərə almır. Bu məsələlər aparılan

sosioloji sorğuda müəyyən səviyyədə nəzərə alınmışdır.

Aparılan sosioloji sorğuda elmi təşkilatların İKT ehtiyat-

larının dünya standartları ilə müqayisə əsasında qiymətləndiril-

məsi məsələsi qoyulmuşdur. Bizim zənnimizcə, bu, elmi təşki-

latların ehtiyat təminatlarını keyfiyyət səviyyəsində qiymət-

ləndirməyə imkan verir.

Sorğunun nəticələrinə görə müəyyən edilmişdir ki, sorğuda

iştirak edən bəzi təşkilatların İKT səviyyəsi dünya standartları

səviyyəsinə yaxınlaşır. Təşkilatlardan 20%-i İKT-nin vəziyyə-

tini dünya standartları, 57,1%-i isə respublika standartları sə-

viyyəsində qiymətləndirir (şəkil 6.21). Təşkilatı-hüquqi forma-

ya görə dövlət müəssisələrinin 58,6%-i, səhmdar cəmiyyətlə-

rinin 75%-i İKT səviyyəsini respublika standartları səviyyəsin-

də qiymətləndirmişdir. İKT təchizatının daha yüksək səviyyəsi

özəl müəssisələrdə müşahidə olunur. Elmi bölmələrə görə də

cavabların paylanması çox fərqlənmir. Tibb və humanitar böl-

məyə aid təşkilatlar İKT ehtiyatları səviyyəsini respublika stan-

dartları səviyyəsində qiymətləndirmişdir. Sahələrarası, yer və

kimya elmləri bölmələri təşkilatlarının əksər hissəsi İKT ehti-

yatlarını dünya standartları səviyyəsində qiymətləndirmişlər.

28

3

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 90,0 100,0

elmi-tədqiqat institutları

ali məktəblər

biologiya elmləri

bütün sahələr

humanitar elmlər

kimya elmləri

səhalərarası elmlər

texniki elmlər

tibb elmləri

yer haqqında elmlər

dövlət müəssisələri

özəl müəssisələr

səhmdar cəmiyyətləri

orta hesabla

22,7

15,4

12,5

50,0

100,0

37,5

50,0

24,1

20,0

45,5

76,9

62,5

88,9

50,0

37,5

75,0

58,6

100,0

25,0

57,1

31,8

7,7

25,0

100,0

11,1

25,0

25,0

50,0

17,2

75,0

22,9

dünya standartları səviyyəsində respublika standartları daxili standartlar

Təşkilatı-hüquqi formaya görə

Elmin sahələrinə görə

Fəaliyyət növü üzrə

Şəkil 6.21. Elmi təşkilatların İK təminatı (sorğuda iştirak edənlərin sayına görə %-lə)

284

Fəaliyyət növlərinə görə həm ali məktəblərin, həm də elmi-

tədqiqat institutlarının əksər hissəsi İKT ehtiyatlarını respub-

lika standartları səviyyəsində qiymətləndirir. Səkil 6.21-dən də

göründüyü kimi daxili standartlar səviyyəsi cavabını qeyd edən

təşkilatlar azlıq təşkil edir.

Ümumilikdə qeyd edə bilərik ki, təşkilatlar tərəfindən

ehtiyatların qiymətləndirilməsinə verilən cavablar bir-birindən

çox da fərqlənmir.

Qeyd edildiyi kimi, təşkilatların informasiyalaşdırılmasını

qiymətləndirən göstəricilərdən biri də saytlarının olmasıdır.

Sorğunun nəticələrinə görə cavab verən təşkilatların 47,54%-i

veb sayta malikdir.

Şəkil 6.22. Veb saytı olan elmi təşkilatlar

(sorğuda iştirak edənlərin sayına görə %-lə)

285

Qiymətləndirmənin təşkilati-hüquqi formaya görə paylan-

masında görürük ki, veb saytın olması üzrə lider səhmdar

cəmiyyətləridir (83%). Bu daha çox onların tədqiqat fəaliyyət-

lərinin xüsusiyyətlərindən asılıdır.

Səkildə görünür ki, sorğuya cavab verən ali məktəblərin

əksəriyyəti veb sayta malikdir (72%). Elmi bölmələr arasında

isə üstünlüyə sahələrarası və yer haqqında elmlər malikdir.

Saytı olanlar arasında ən aşağı faiz biologiya elmləri təşkilat-

larındadır.

Statistik göstəricilərə və dünya İKT indekslərinə görə

Azərbaycan informasiyalaşma prosesinə aktiv qoşulub. Sosio-

loji sorğunun nəticələrindən görünür ki, elmi təşkilatların əksə-

riyyəti (təqribən 80%-i) İKT ehtiyatlarının dünya standart-

larından aşağı olduğunu qeyd etmişdir. Azərbaycanın İKT ba-

zarını inkişaf etdirdiyini və yeni texnologiyalarla təmin olundu-

ğunu nəzərə alsaq, elmi təşkilatların İKT ehtiyatlarının təzələn-

məsi məsələsinin onların maliyyə vəziyyətlərindən asılı oldu-

ğunu deyə bilərik.

6.3.4. Elmi təşkilatların kadr təminatı

Biliyə əsaslanan iqtisadiyyatın formalaşması ictimai tərəq-

qinin maraqları daxilində biliyin istehsalı, paylaşması və istifa-

dəsini güman edir. Belə iqtisadiyyatın əsas şərti biliyin daşı-

yıcısı olan tədqiqat işləri və yeni elmi nailiyyətləri innovasiya

fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində səmərəli istifadə etmə qabi-

liyyətinə malik olan yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin olması və

artırılmasıdır.

Azərbaycanın elmi kadr potensialının struktur və dinami-

286

kasının bilik iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunluğunu müəyyən

etmək üçün statistik verilənlərin və sosioloji sorğu nəticələrinin

təhlilini aparaq.

Statistik göstəricilərə görə 2011-ci ildə elmi tədqiqat və

işləmələrlə məşğul olan heyətin sayı 18687 nəfər olmişdur ki,

bu da 2010-cu illə müqayisədə 104% təşkil edir. ETTKİ ilə

məşğul olan tədqiqatçıların sayı 11891 min nəfər təşkil

etmişdir. ETTKİ ilə məşğul olanlar arasında qocalma gedir:

5395 min nəfərin yaşı 50-dən yuxarıdır.

İctimaiyyətin tələbləri əsasında elmi kadrların artması

alimlərin həyat dövrünü - məktəbdən başlayaraq, ali məktəb,

doktorantura, fəaliyyət dövrü - əhatə edən dövlət tənzim-

lənməsi şəraitində mümkündür. Stabillik, maddi təminat, işinin

qiymətləndirilməsi elmi fəaliyyəti cəlb edici edir və gəncləri

Azərbaycanda elmlə məşğul olmağa əmin edər. Yalnız belə

yanaşma elmin inkişafı və möhkəmlənməsi üçün əsas olar.

Mütəxəssislərə tələbin qiymətləndirilməsi

Sosioloji sorğuda elmi təşkilatların müxtəlif səviyyəli elmi

kadrlara ehtiyacları haqqında sual qoyulmuşdur. Alınan qiy-

mətlərə görə bütün təşkilatların kadrlara ehtiyacı var. Elmi

təşkilatların 98,36%-inin “bir neçə elmi istiqamət üzrə”,

72,13%-inin “gənc mütəxəssislərə”, 57,38%-inin “elmlər

doktoruna”, 54,1%-inin “fəlsəfə doktoruna”, 6,56%-inin

“köməkçi heyətə”, 3,28%-inin “digər” mütəxəssislərə ehtiyacı

vardır. “Digər” bəndini dolduran təşkilatlar informasiya

texnologiyaları üzrə mütəxəssislərə ehtiyacı olduqlarını qeyd

etmişlər. Əsas fərqləndirici göstəricilərə görə vəziyyət az

dəyişir. Bütün təşkilatlarda mütəxəssislərə müəyyən qədər

ehtiyac vardır (cədvəl 6.17).

28

7

Cədvəl 6.17

Elmi təşkilatların kadr tələbi göstəriciləri (%)

bir neçə elmi istiqamət

üzrə mütəxəssislər

gənc

mütəxəssislər

elmlər

doktorları

fəlsəfə

doktorları

köməkçi

heyət digər

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

dövlət müəssisələri 83,61 76,92 59,62 59,62 7,69 1,92

özəl müəssisələr 100,00 33,33 66,67 0,00 0,00 0,00

səhmdar cəmiyyətlər 100,00 50,00 33,33 33,33 0,00 16,67

orta 98,36 72,13 57,38 54,10 6,56 3,28

Elmin bölmələri üzrə

biologiya elmləri 100,00 100,00 75,00 62,50 6,25 0,00

bütün sahələr 100,00 33,33 100,00 66,67 33,33 33,33

humanitar elmlər 100,00 61,54 53,85 38,46 0,00 0,00

kimya elmləri 100,00 100,00 50,00 50,00 0,00 0,00

səhalərarası elmlər 100,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00

texniki elmlər 100,00 42,86 50,00 64,29 7,14 7,14

tibb elmləri 100,00 80,00 40,00 50,00 10,00 0,00

yer haqqında elmlər 50,00 100,00 50,00 50,00 0,00 0,00

Fəaliyyət növü üzrə

elmi-tədqiqat institutları 97,67 81,40 51,16 53,49 9,30 2,33

ali məktəblər 100,00 50,00 72,22 55,56 0,00 5,56

28

8

Şəkil 6.23. Elmi təşkilatların elmi bölmələr üzrə kadr tələbi göstəriciləri

289

Sorğunun nəticələrindən görünür ki, dövlət müəssisələrinin

və səhmdar cəmiyyətlərinin ən çox gənc mütəxəssislərə, özəl

müəssisələrin isə elmlər doktoruna ehtiyacı vardır. Elmi

təşkilatların köməkçi heyətə isə ehtiyacı azdır. Texniki elmlər

sahəsinin, elmi dərəcəsi olan mütəxəssislərə ehtiyacı gənc

mütəxəssislərə olan ehtiyacından daha çoxdur. Sahələrarası

təşkilatların isə əsas ehtiyacı yalnız gənc mütəxəssislərədir.

Cavab variantlarını ehtiyaca görə sıralasaq sonuncu yerdə

köməkçi heyət və digər variantı durur. Elmi təşkilatların gənc

mütəxəssis və elmi dərəcəsi olanlara ehtiyacı vardır.

Beləliklə, elmin inkişafı üçün gənc mütəxəssislərin elmə

gəlməsi problemi ən aktual məsələ olaraq qalır.

Elmi təşkilatların təhsil prosesində iştirakı

Elmi-texniki və innovasiya sahəsi üçün kadrların hazırlan-

ması innovasiya prosesində əsas məsələlərdən biridir. Elmi

təşkilat və ali məktəblərin bu sahədə təcrübəsi vardır. Bu gün

elmi tədqiqatla məşğul olanların əksəriyyəti ali məktəblərdə

dərs deyir, buraxılış işlərinə rəhbərlik edir, tələbələr elmi təşki-

latlarda təcrübə keçirlər. Ali məktəblər və elmi-tədqiqat insti-

tutları birgə elmi tədqiqat işləri aparır, seminar, konfrans, tre-

ninq və s. keçirir. Ali məktəblərin tərkibində elmi-tədqiqat böl-

mələri, laboratoriyaları, institutları fəaliyyət göstərir.

Sosioloji sorğunun nəticələri elmi təşkilatların yüksək ixti-

saslı kadrların hazırlanması prosesində iştirak dərəcəsini müəy-

yən etməyə, elmi təşkilatların təhsil ocaqları ilə geniş yayılmış

qarşılıqlı əlaqə formalarını müəyyən etməyə kömək edəcək.

Burada yalnız elmi-tədqiqat institutlarının cavabları təhlil

edilmişdir. Sorğuda 43 elmi-tədqiqat institutu iştirak etmiş və

290

onların 95,35%-i bu və digər formada mütəxəssislərin

hazırlanması prosesində iştirak edir (şəkil 6.24).

Şəkil 6.24. Elmi-tədqiqat institutlarında kadr hazırlığı

43 elmi-tədqiqat təşkilatının 8-ində kafedra (18,6%), 12-də

elmi-tədris mərkəzi və ya laboratoriya (27,91%) var. Bunlardan

da 9-u dövlət müəssisəsi və 1-i səhmdar cəmiyyətidir. Tərkib-

lərində kafedra, laboratoriya və tədris mərkəzləri olan elmi

təşkilatlardan 6-sı tibb, 4-ü biologiya, 3-ü humanitar və qalan-

ları digər elmlərə aiddir. Gəncləri elmi mühitə cəlb edən belə

strukturlar keyfiyyətli tədris təşkil etmək və təşkilatın material-

texniki bazasından istifadə etməklə gənc mütəxəssisləri məhz

özləri hazırlayırlar.

Sorğunun nəticələrinə görə elmi-tədqiqat institutlarının

95,35%-i kadr hazırlığı ilə məşğul olur, bu, əsasən biologiya

(35,56%), tibb (20,93%) və texniki (16,28%) sahələrə aiddir.

Daha geniş yayılan formalardan biri də elmi işçilərin ali

məktəblərdə dərs deməsi (58,14%), tələbələrin təcrübə keçməsi

(79,07%) və ali məktəblərlə əlaqənin olmasıdır (76,04%).

76,74

18,60

39,53

60,47

27,91

58,14

79,07

4,65

0 50 100

ali təhsil müəssisələri ilə əlaqə var

kafedra var

diplom rəhbəri

doktorantura var

elmi-tədris mərkəzi (laboratoriya) yaradılıb

ali məktəblərdə dərs deyilir

tələbələr təcrübə keçir

kadr hazırlığı digər

29

1

Şəkil 6.25. Elmin bölmələri üzrə kadr hazırlığında iştirak

ali təhsil

müəssisələri

ilə əlaqə var

kafedra vardiplom

rəhbəri var

doktorantura

var

elmi-tədris

mərkəzi

(laboratoriya) yaradılıb

ali

məktəblərdə

dərs deyilir

tələbələr

təcrübə keçirdigər

biologiya elmləri 25,58 2,33 11,63 18,60 6,98 20,93 23,26 2,33

bütün sahələr 4,65 4,65 2,33 4,65 4,65 4,65 0,00

humanitar elmlər 6,98 2,33 4,65 6,98 4,65 9,30 9,30 2,33

kimya elmləri 4,65 2,33 4,65 4,65 2,33 0,00

səhalərarası elmlər 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 0,00

texniki elmlər 11,63 2,33 6,98 9,30 9,30 11,63 0,00

tibb elmləri 16,28 4,65 4,65 11,63 9,30 9,30 20,93 0,00

yer haqqında elmlər 4,65 4,65 4,65 2,33 2,33 4,65 0,00

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

faiz

292

Şəkil 6.25-dən göründüyü kimi elmi təşkilatların kadr

hazırlığında iştirakının ümumi meyli bütün elmi sahələrdə

müəyyən qədər saxlanılır. Fərq yalnız hər sahənin

xüsusiyyətindən irəli gəlir.

Elmi təşkilatların 2-si (4,65%) kadr hazırlığında iştirak

etmir. Onlardan biri AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazir-

liyinin Elmi-Tədqiqat Meşəçilik İnstitutu, digəri isə AR

Səhiyyə Nazirliyinin Milli Onkologiya Mərkəzidir. Beləliklə,

bütün elmi sahələrin təşkilatları kadr hazırlığı ilə məşğul

olurlar və ali məktəblərlə sıx əlaqədədirlər.

Müxtəlif təşkilat-hüquqi formalı elmi təşkilatlar kadr

hazırlığında iştirak edir. Dövlət müəssisələri kadr hazırlığının

bütün istiqamətlərində iştirak edir. Səhmdar cəmiyyətlər də

kadr hazırlığında fəal iştirak edir, yalnız xüsusiyyətlərindən

asılı olaraq doktorantura və kafedraları yoxdur (şəkil 6.26).

Sorğunun nəticələrinə görə özəl elmi təşkilatlar kadr

hazırlığında iştirak etmirlər. Çünki bizim sorğuda iştirak edən

özəl müəssisələr ali məktəblərdir. Onların cavablarını biz bu

bölmədə qiymətləndirməmişik, çünki ali məktəblər birbaşa

kadr hazırlığı ilə məşğuldurlar. Təşkilatı-hüquqi formasından

asılı olmayaraq təşkilatların elmi işçiləri ali məktəblərdə dərs

deyirlər və tələbələrə təcrübə keçmək üçün şərait yaradırlar.

Əvvəlki bölmələrdə qeyd etdiyimiz kimi elmi təşkilatların

gənc mütəxəssislərə ehtiyacı var. Digər tərəfdən də onlar kadr

hazırlığı ilə məşğul olurlar. 85% kadr hazırlığı ilə məşğul olan

elmi təşkilatların gənc mütəxəssisə ehtiyacı var. Ziddiyyət

yaranır: kadr hazırlığında iştirak edən elmi təşkilatlar özlərini

gənc mütəxəssislə təmin edə bilmirlər. Beləliklə, elmin yüksək

ixtisaslı mütəxəssislərlə təmin olunması yalnız elm və ali

293

məktəbin inteqrasiyası ilə həll edilə bilməz. Bunun üçün

cəmiyyətdə daha dərin dəyişikliklər etmək lazımdır.

Şəkil 6.26. Təşkilati-hüquqi formalar üzrə kadr hazırlığı

Sorğunun nəticələrindən alınır ki, elmi-tədqiqat təşkilatları

təhsil ocaqları ilə aktiv əməkdaşlıq edir. Ali məktəblərdə elmi-

tədqiqat işləri aparılır, elm və təhsil təşkilatları birgə layihələr-

də iştirak edir və kadr hazırlığı ilə məşğul olurlar. Elm və

təhsilin qarşılıqlı əlaqəsinin inkişafı hüquqi-normativ sənəd-

lərin olmamasından zəifləyir.

Bu problem qanunvericilik səviyyəsində həll edilsə biliyə

əsaslanan iqtisadiyyatın formalaşması əsasında elm və təhsilin

əlaqəsini aktivləşdirmək üçün yeni imkanlar açılar.

6.3.5. Elmi təşkilatların informasiya təminatı

Anketdə elmi təşkilatların informasiya təminatının vəziy-

yətini qiymətləndirmək üçün 3 sual qoyulmuşdur.

75

20

40

65

27,5

60

77,5

5

100

33,33 33,33 33,33

100

0

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

ali təhsil

müəssisələri ilə

əlaqə var

kafedra var diplom rəhbəri

var

doktorantura

var

elmi-tədris

mərkəzi

(laboratoriya)

yaradılıb

ali məktəblərdə

dərs deyilir

tələbələr

təcrübə keçir

digər

Dövlət müəssisələri Səhmdar cəmiyyətləri

294

İnformasiya ehtiyatlarından istifadə

Müasir qloballaşma dövrünün tələbi beynəlxalq aləmə

inteqrasiya etməkdir. Bu isə beynəlxalq informasiya ehtiyatları

vasitəsi ilə həyata keçirilə bilər. Elmi təşkilatların bu

ehtiyatlardan istifadəsi onun dünya elminə yaxınlaşmasına

dəlalət edir.

Şəkil 6.27. İnformasiya ehtiyatlarından istifadə (%)

Sorğunun nəticələrinə görə elmi təşkilatların 34,43%-i

informasiya ehtiyatlarından istifadə etmə sualına cavab

verməyib. Elmi təşkilatlardan əksəriyyəti (45,9%) yeli qeyri-

kommersiya informasiya ehtiyatlarından istifadə etdiyini qeyd

etmişdir. Ən aşağı istifadə edilən ehtiyat xarici kommersiya

ehtiyatlarıdır (4,92%). Xarici kommersiya ehtiyatlarına xarici

nəşriyyatlar, elektron kitabxanalar, məlumat bazaları və c.

aiddir. Bütün dünya bu informasiya ehtiyatlarına keçidi təmin

edir. Elsevir, Thomson Ruter kimi tanınmış nəşriyyatlardan

istifadə Azərbaycan elminin də dünya bazarlarına çıxışını,

22,95

45,9

27,87

4,92

0 10 20 30 40 50

yerli

kommersiya

yerli qeyri-

kommersiya

xarici qeyri-

kommersiya

xarici

kommersiya

295

jurnallarda çapını təmin edər. Xarici kommersiya informasiya

ehtiyatlarından istifadənin məhdudluğu elmin yeni nailiyyətləri

haqqında informasiyaya malik olmaması deməkdir.

Şəkil 6.28. İnformasiya ehtiyatlarından istifadə mənbələri

“...informasiya ehtiyatlarından istifadə edilir” sualına elmi

təşkilatların 34,43%-i cavab verməyib, onlardan 1,64%-i 4

mənbəni, 1,64%-i 3 mənbəni qeyd ediblər. Çoxları isə 1 mən-

bəni qeyd ediblər. Göründüyü kimi elmi təşkilatlar informasiya

ehtiyatlarından istifadə edirlər.

Ən az istifadə edilən xarici kommersiya ehtiyatlarıdır

(cədvəl 6.18). Bu da bu ehtiyatların qiymətlərinin çox baha

olmasından irəli gəlir. Bu mənbədən istifadə edən yalnız dövlət

elmi-tədqiqat müəssisələridir.

Sorğunun nəticələrinə görə kimya elmi sahəsində çalışan

elmi təşkilatlar yerli qeyri-kommersiya ehtiyatlarından, sahə-

lərarası və yer haqqında elmlərə aid təşkilatlar yerli və xarici

qeyri-kommersiya ehtiyatlarından istifadə edir. Texniki elmlər

1 mənbə;

34,432 mənbə;

27,87

3 mənbə ;

1,64

4 mənbə;

1,64

qeyd

edilməyib;

34,43

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

35,00

40,00

0 1 2 3 4 5 6

296

sahəsindən olan elmi təşkilatlar xarici kommersiya ehtiyat-

larından istifadə edir.

Cədvəl 6.18

İnformasiya ehtiyatlarından istifadə

Yerli

kommer-

siya

Yerli qeyri-

kommer-

siya

Xarici

qeyri-

kommer-

siya

Xarici

kommer-

siya

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

dövlət müəssisələri 17,31 48,08 28,85 5,77

özəl müəssisələr 66,67 33,33 33,33 0,00

səhmdar cəmiyyətləri 50,00 33,33 16,67 0,00

Elmi sahələr üzrə

biologiya elmləri 31,25 37,50 6,25 0,00

bütün sahələr 33,33 66,67 33,33 33,33

humanitar elmlər 30,77 46,15 38,46 0,00

kimya elmləri 0,00 50,00 0,00 0,00

sahələrarası elmlər 0,00 100,00 100,00 0,00

texniki elmlər 21,43 35,71 35,71 7,14

tibb elmləri 10,00 50,00 30,00 10,00

yer haqqında elmlər 0,00 100,00 50,00 0,00

Fəaliyyət növü üzrə

elmi-tədqiqat

institutları 23,26 48,84 27,91 6,98

ali məktəblər 22,22 38,89 27,78 0,00

İnformasiya ehtiyatlarına keçid

Dünyada və Azərbaycanda olan kommersiya informasiya

ehtiyatlarına keçidin olub-olmaması haqqında suala sorğuda

iştirak edən təşkilatlardan 9,84%-i cavab verməyib, onlardan

33,3%-i (suala cavab verməyənlərə əsasən %) ehtiyatlardan

istifadə sualını da cavabsız qoyub.

Ehtiyatlardan istifadə etməyənlərin 52,38%-inin

kommersiya ehtiyatlarına keçidi yoxdur, 38,09%-i isə keçidi

297

olduğunu qeyd edib. Sorğudan görünür ki, kommersiya

informasiya ehtiyatlarına keçidi olmayan elmi təşkilatlar da bu

informasiya ehtiyatlarından istifadə edir. Bütün mənbələr üzrə

kommersiya ehtiyatlarına keçidi olmayanlar var. Kommersiya

informasiya ehtiyatlarına keçidi olmayanlar və xarici qeyri-

kommersiya informasiya ehtiyatlarından istifadə edənlər

üstünlük təşkil edir (31%), cavab verməyənlər və yerli

kommersiya informasiya ehtiyatlarından istifadə edənlər isə

50% təşkil edir.

Şəkil 6.29. İnformasiya ehtiyatlarına keçid və istifadənin

kəsişməsi

Cədvəl 6.19-dan göründüyü kimi kommersiya informasiya

ehtiyatlarına keçidi olanların arasında özəl müəssisələr və

səhmdar cəmiyyətləri üstünlük təşkil edir. Kommersiya infor-

masiya ehtiyatlarına keçidi olanlar arasında tibb elmləri

sahəsinə aid müəssisələr (71,43%) və ali məktəblər (61,11%)

üstünlük təşkil edir. Texniki elmlər sahəsində çalışan müəs-

sisələrin heç birinin kommersiya ehtiyatlarına keçidi yoxdur.

50,00

16,67

44,44

33,33

7,41

2

29,00

30,00

31,00

1

yerli kommersiya

yerli qeyri-kommersiya

xarici qeyri-kommersiya

xarici kommersiya

yox hə cavab verməyib

298

Cədvəl 6.19

İnformasiya ehtiyatlarına keçid

Cavab

verməyib Hə Yox

Təşkilatı-hüquqi forma üzrə

dövlət müəssisələri 11,54 40,38 48,08

özəl müəssisələr 0,00 66,67 33,33

səhmdar cəmiyyətlər 0,00 66,67 33,33

Elmi sahələr üzrə

biologiya elmləri 11,54 40,38 48,08

bütün sahələr 25,00 25,00 50,00

humanitar elmlər 0,00 33,33 66,67

kimya elmləri 0,00 53,85 46,15

sahələrarası elmlər 0,00 50,00 50,00

texniki elmlər 0,00 0,00 100,00

tibb elmləri 0,00 71,43 28,57

yer haqqında elmlər 20,00 30,00 50,00

Fəaliyyət növü üzrə

elmi-tədqiqat institutları 13,95 37,21 48,84

ali məktəblər 0,00 61,11 38,89

İnformasiya növlərindən istifadə

Sorğuda iki növ – işgüzar və professional informasiyadan

istifadə haqqında sual verilmişdir. Sorğunun nəticələrinə görə

cavab verən təşkilatların hamısı professional informasiyadan,

77,05%-i işgüzar informasiyadan istifadə edir.

Anketdə professional informasiyanın 11 və işgüzar

informasiyanın 9 mənbəyi göstərilmişdir.

Sorğuya cavab verən təşkilatların təşkilati-hüquqi forması,

aid olduğu elmi sahə və fəaliyyət növündən asılı olmayaraq

hamısı (100%) professional informasiyadan istifadə edir.

İşgüzar informasiyadan ən çox səhmdar cəmiyyətlər (83,33%),

kimya və yer haqqında elmlər sahəsi, ali məktəblər (94,44%)

299

istifadə edir (cədvəl 6.20). Ən az istifadə edən özəl müəssisələr

(3,77%) və biologiya elmləri sahəsidir.

Cədvəl 6.20

İnformasiya növlərindən istifadə

Professional İşgüzar

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

dövlət müəssisələri 100,00 76,92

özəl müəssisələr 5,66 3,77

səhmdar cəmiyyətləri 100,00 83,33

Elmi sahələr üzrə

biologiya elmləri 100,00 68,75

bütün sahələr 100,00 100,00

humanitar elmlər 100,00 84,62

kimya elmləri 100,00 100,00

sahələrarası elmlər 100,00 0,00

texniki elmlər 100,00 78,57

tibb elmləri 100,00 70,00

yer haqqında elmlər 100,00 100,00

Fəaliyyət forması üzrə

elmi-tədqiqat institutu 100,00 69,77

ali məktəblər 100,00 94,44

Elmi təşkilatlar həm professional, həm də işgüzar

informasiyadan fəal istifadə edir, professional informasiyaya

tələbatları isə daha çoxdur.

İndi isə hər növ informasiyanı ayrı-ayrılıqda təhlil edək.

Professional informasiyadan istifadə

Diaqramdan göründüyü kimi elmi təşkilatlar ən çox çap

materiallarından (96,72%) və konfrans materiallarından

(86,89%) istifadə edir. Ən az istifadə edilən analitik icmal

(21,31%), hüquqi (24,56%) və proqnoz (26,23%) infor-

masiyalarıdır (şəkil 6.30).

300

Şəkil 6.30. Professional informasiyadan istifadə

Şəkil 6.31-dən görünür ki, sorğuda iştirak edən təşkilatların

4,92%-i 10 və 11 mənbədən istifadə edir. Ən böyük faiz

(26,23%) 5 mənbədən istifadə edən təşkilatlardadır. Burdan

alınır ki, elmi təşkilatlar professional informasiyadan fəal

istifadə edir.

Dövlət müəssisələri professional informasiyadan daha çox

çap məlumatlarından (100%) və konfrans materiallardan

(92,31%), ən az hüquqi və analitik icmallardan istifadə edir.

Səhmdar cəmiyyətləri bütün növ professional informasiyadan

təxminən eyni dərəcədə istifadə edir, özəl müəssisələr isə

“analitik icmal”, “standartlar”, “biblioqrafik, referat icmalı” və

“professional (əhatəli) məlumatdan” istifadə etmir (şəkil 6.32).

Cədvəl 6.21-dən göründüyü kimi elmi-tədqiqat təşkilatları

ən az hüquqi, ali məktəblər isə analitik icmaldan istifadə edir.

96,7245,9044,26

63,9324,59

62,3031,15

21,3126,23

40,9886,89

0 50 100 150

çap məlumatı (kitab, jurnallar)patent

standartlarbiblioqrafik, referativ icmal

hüquqiETTKİ hesabatları

sorğuların nəticələrianalitik icmal

proqnozlarprofessional (əhatəli) məlumat

konfrans materialları

30

1

Şəkil 6.31. Professional ehtiyatlardan istifadə mənbələri

1 mənbə

1,64

2 mənbə

4,92

3 mənbə

14,75 4 mənbə

13,11

5 mənbə

26,23

6 mənbə

14,75

7 mənbə

8,20

8 mənbə

3,28

9 mənbə

3,28

10 mənbə

4,92

11 mənbə

4,92

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

%

30

2

Şəkil 3.32. Təşkilati-hüquqi formalara görə professional informasiyadan istifadə

100

44,23

44,23

65,38

19,23

63,46

28,85

19,23

25

42,31

92,31

66,67

66,67

66,67

33,33

66,67

66,67

100

83,33

50

66,67

83,33

50

66,67

33,33

50

16,67

50

33,33

0 20 40 60 80 100 120

çap məlumatı (kitab, jurnallar)

patent

standartlar

biblioqrafik, referativ icmal

hüquqi

ETTKİ hesabatları

sorğuların nəticələri

analitik icmal

proqnozlar

professional (əhatəli) məlumat

konfrans materialları

səhmdar cəmiyyətləri özəl müəssisələr dövlət müəssisələri

30

3

Cədvəl 6.21

Professional informasiyadan istifadə

Çap

məl

um

atı

(kit

ab,

jurn

al)

Pat

ent

Sta

nd

artl

ar

Bib

lio

qra

fik

,

refe

rati

v i

cmal

Hü

qu

qi

ET

TK

İ

hes

abat

ları

So

rğu

ları

n

nət

icəl

ərin

dən

An

alit

ik i

cmal

Pro

qn

ozl

ar

Pro

fess

ion

al

(əh

atəl

i)

məl

um

at

Ko

nfr

ans

mat

eria

llar

ı

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

dövlət müəssisələri 100,00 44,23 44,23 65,38 19,23 63,46 28,85 19,23 25,00 42,31 92,31

özəl müəssisələr 66,67 66,67 0,00 0,00 66,67 33,33 66,67 0,00 66,67 0,00 100,00

səhmdar cəmiyyətləri 83,33 50,00 66,67 83,33 50,00 66,67 33,33 50,00 16,67 50,00 33,33

Elmi sahələr üzrə

biologiya elmləri 100,00 31,25 43,75 50,00 18,75 68,75 6,25 0,00 25,00 25,00 87,50

bütün sahələr 100,00 33,33 33,33 100,00 0,00 0,00 33,33 0,00 0,00 0,00 66,67

humanitar elmlər 92,31 38,46 30,77 53,85 38,46 46,15 61,54 30,77 38,46 38,46 92,31

kimya elmləri 100,00 100,00 0,00 100,00 0,00 50,00 0,00 0,00 50,00 50,00 100,00

sahələrarası elmlər 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 100,00 100,00

texniki elmlər 92,86 64,29 71,43 85,71 42,86 78,57 35,71 28,57 21,43 42,86 78,57

tibb elmləri 100,00 40,00 30,00 60,00 0,00 60,00 30,00 40,00 20,00 70,00 90,00

yer haqqında elmlər 100,00 100,00 100,00 50,00 50,00 100,00 50,00 50,00 50,00 50,00 100,00

Fəaliyyət forması üzrə

elmi-tədqiqat institutları 97,67 41,86 44,19 60,47 11,63 58,14 16,28 16,28 18,60 34,88 86,05

ali məktəblər 94,44 55,56 44,44 72,22 55,56 72,22 66,67 33,33 44,44 55,56 88,89

304

Bütün sahələr ən çox çap məmulatlarından, ən az isə

analitik informasiya növündən istifadə edirlər. Bütün sahələr

üzrə az istifadə edilənlər analitik icmal, hüquqi və proqnoz

informasiyalarıdır.

Göründüyü kimi elmi təşkilatlar professional informasiya

növündən, əsasən çap məmulatlarından, geniş istifadə edir.

İşgüzar informasiyadan istifadə

Anketə cavab verən elmi təşkilatlar daha çox işgüzar

informasiyanın statistik mənbələrindən (59,02%), ən az

kommersiya meylli və sənaye işləmələri haqqında (11,48%)

informasiyadan istifadə etdiklərini qeyd etmişlər (şəkil 6.33).

Şəkil 6.33. İşgüzar informasiyadan istifadə

Şəkil 6.34-dən görünür ki, sorğuda iştirak edən təşkilatların

2,13%-i işgüzar informasiyanın 8 mənbəyindən istifadə edir.

Ən böyük faizə 1 mənbədən istifadə edən (27,66% ) təşkilatlar

aiddir. Buradan alınır ki, elmi təşkilatlar işgüzar informa-

siyadan professional informasiyaya nisbətən daha az istifadə

edirlər.

3,28

11,48

11,48

13,11

16,39

19,67

31,15

49,18

59,02

0 20 40 60

digər

kommersiya meylli

sənaye işləmələri haqqında

investisiya mühiti ilə əlaqədar

marketinq fəaliyyəti haqqında

maliyyə meylli

operativ xarakterli

sərgilər haqqında

statistik

305

Şəkil 6.34. İşgüzar informasiyadan istifadə mənbələri

İşgüzar informasiyadan ən fəal istifadə edən dövlət müəs-

sisələridir. Onlar da daha çox statistik (61,54%) informasiyanı

qeyd ediblər. Səhmdar cəmiyyətlər isə maliyyə meylli informa-

siyadan çox istifadə edir. Elmi sahələr və fəaliyyət növlərinə

görə də elmi təşkilatlar statistik informasiyadan daha çox

istifadə etdiklərini qeyd ediblər (cədvəl 6.22).

Digər tərəfdən, sərgilər haqqında informasiya mənbəyini

seçən təşkilatlar da üstünlük təşkil edir. Bu mənbədən istifadə

edən əsasən səhmdar cəmiyyətləri, kimya və texniki sahələrdə

işləyən təşkilatlar, fəaliyyət növünə görə ali məktəblərdir.

İşgüzar informasiyadan ən çox istifadə edən dövlət

müəssisələridir (85,11%), fəaliyyət növünə görə elmi-tədqiqat

institutlarıdır (63,82%).

Bu bölmənin təhlilindən belə nəticəyə gələ bilərik ki, fəa-

liyyət növü və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq bü-

tün elmi təşkilatlar informasiyadan fəal iştirak edir.

1 mənbə

27,66

2 mənbə

25,533 mənbə

21,28

4 mənbə

10,64

5 mənbə

4,26

6 mənbə

4,26

7 mənbə

4,26 8 mənbə

2,13

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

%

mənbə

30

6

Cədvəl 6.22

İşgüzar informasiyadan istifadə

Mal

iyy

ə

mey

lli

Sta

tist

ik

Op

erat

iv

xar

akte

rli

məl

um

atla

r

İnv

esti

siy

a

mü

hit

i il

ə

əlaq

ədar

Ko

mm

ersi

ya

mey

lli

Sən

aye

işlə

məl

əri

haq

qın

da

məl

um

at

Mar

ket

inq

fəal

iyy

əti

haq

qın

da

info

rmas

iya

Sər

gil

ər

haq

qın

da

məl

um

at

Dig

ər

orta 19,67 59,02 31,15 13,11 11,48 11,48 16,39 49,18 3,28

Təşkilati-hüquqi formaya görə

dövlət müəssisələri 15,38 61,54 30,77 11,54 9,62 9,62 13,46 46,15 3,85

özəl müəssisələr 0,00 33,33 0,00 0,00 33,33 0,00 33,33 33,33 0,00

səhmdar cəmiyyətləri 66,67 50,00 50,00 33,33 16,67 33,33 33,33 83,33 0,00

Elmi sahələr üzrə

biologiya elmləri 25,00 56,25 18,75 12,50 6,25 0,00 0,00 18,75 6,25

bütün sahələr 0,00 100,0 0,00 0,00 0,00 0,00 33,33 33,33 0,00

humanitar elmlər 7,69 69,23 53,85 7,69 7,69 15,38 30,77 53,85 7,69

kimya elmləri 0,00 100,0 0,00 0,00 0,00 50,00 0,00 100,00 0,00

sahələrarası elmlər 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

texniki elmlər 35,71 42,86 35,71 35,71 28,57 21,43 21,43 78,57 0,00

tibb elmləri 10,00 60,00 30,00 0,00 10,00 10,00 10,00 40,00 0,00

yer haqqında elmlər 50,00 50,00 50,00 0,00 0,00 0,00 50,00 100,00 0,00

Fəaliyyət növü üzrə

elmi-tədqiqat institutları 18,60 55,81 27,91 11,63 11,63 9,30 11,63 41,86 4,65

ali məktəblər 22,22 66,67 38,89 16,67 11,11 16,67 27,78 66,67 0,00

307

Professional informasiya növündə üstünlüyü çap məmulat-

larına, işgüzar informasiyada isə statistik informasiyaya verir-

lər. Elmi təşkilatlar konfrans və sərgilərə də maraq göstərir.

Digər tərəfdən, elmi təşkilatlar hüquqi, analitik, proqnoz və

kommersiya meylli informasiyalardan az istifadə edir. Bu da ya

belə informasiyadan istifadə bacarığının olmaması və ya da

belə informasiyaya keçidin olmamasından irəli gəlir.

Deməli, elmi təşkilatları bütün növ informasiyalardan isti-

fadə etməyə yönəltməli və mümkün qədər informasiya mənbə-

lərinə keçid yaradılmalıdır. Digər tərəfdən, maliyyə çatışmazlı-

ğı kommersiya növlü informasiyadan istifadəyə məhdudiyyət

qoyur. Elmi təşkilatlar üçün əlavə maliyyə mənbələri cəlb edil-

məli və investorlar tapılmalıdır.

6.4. Elmi təşkilatların iqtisadi fəaliyyət sektoru ilə

əlaqələri

6.4.1. Elmi təşkilatlar və iqtisadi fəaliyyət sektorunun

qarşılıqlı əlaqələrinin xüsusiyyətləri

Biliyin istifadəsinə əsaslanan iqtisadi artım yeni elmi işlə-

mələrin iqtisadi sektorda böyük həcmlə tətbiqi şəraitində müm-

kündür. Ancaq müasir dövrdə ölkəmizdə elmi fəaliyyətin nəti-

cələrinə tələbat azdır. Azərbaycanda sahibkarların innovasiya

aktivliyi hələ aşağıdır.

İnnovasiya fəaliyyətinin məqsədi elmi nəticələrin praktiki

istifadəsidir. Ona görə də elmi təşkilatlar innovasiya məhsulu-

nun sənayedə istifadəsi və istehsalı təmin edən iqtisadi sektor

təşkilatları ilə sabit tərəfdaş əlaqələrinin olmasında maraqlıdır.

308

Qarşılıqlı əlaqə

Şəkil 6.35-də sosioloji sorğuda iştirak edən elmi təşkilat-

ların iqtisadi sektorun subyektləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi verilmiş-

dir. Sorğunun nəticələrindən görünür ki, elmi təşkilatların

31%-i dövlət sektoru ilə, 15%-i sahibkarlarla və 8%-i səhmdar

cəmiyyətləri ilə işləyir. Elmi təşkilatların 25%-inin iqtisadi

sektor subyektləri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Şəkil 6.35. Elmi təşkilatların iqtisadi sektorun subyektləri ilə

əlaqəsi (ümumi saya nisbətən %-lə)

Elmi təşkilatların dövlət qurumları ilə qarşılıqlı əlaqəsi

yüksək aktivliyə (31%) malikdir, özəl sektor və səhmdar cə-

miyyətləri ilə, demək olar ki, qarşılıqlı əlaqə yoxdur.

Elmi təşkilatların elmi bölmələrə məxsusluğu baxımından

biologiya və texniki sahə fərqlənir. Bu sahələr iqtisadi fəaliyyət

subyektlərin hər biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Bu daha çox

elmin bu sahələrinin tətbiqi xarakterindən irəli gəlir. Kimya və

yer haqqında elmlərdən savayı digər elmi sahələrdə məşğul

olan təşkilatlar sahibkarlarla sıx əlaqədədir. Ən aşağı aktivlik

yer haqqında elmlər sahəsindədir.

24,59

3,28

1,64

8,20

14,75

31,15

0 20 40

aparılmayıb

digər

xarici firmalar üçün

səhmdar cəmiyyətləri üçün

sahibkarlar üçün

dövlət qurumları üçün

309

Fəaliyyət növünə görə elmi-tədqiqat institutları iqtisadi

fəaliyyətin bütün sektorları ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir.

Qarşılıqlı əlaqənin xüsusiyyətləri

Şəkil 6.36-da sosioloji sorğuda iştirak edən elmi

təşkilatların dövlətlərin iqtisadi sektor subyektləri ilə əlaqəsini

qiymətləndirməyə imkan verən nəticələri təsvir olunub.

Şəkil 6.36. Elmi təşkilatların dövlətlərin iqtisadi sektorları ilə

əlaqəsi

Sorğunun nəticələrindən alınır ki, Azərbaycanda ən aktiv

əlaqə daxili qarşılıqlı əlaqədir: elmi təşkilatların 25%-i iqtisadi

fəaliyyət subyektləri ilə mütəmadi və 16%-i vaxtaşırı əlaqədə-

dir. Burada biologiya, humanitar və texnika bölmələrinin döv-

lət müəssisələri (24%) daha çox fərqlənir.

İqtisadi fəaliyyət sektorları ilə ən zəif əlaqələr xariclədir.

6.4.2. Təhsil və elmin qarşılıqlı əlaqəsi

Sorğuya cavab verən elmi təşkilatlarda ümumi işçilərdən

elmi dərəcəsi olanların xüsusi çəkisi 22,7% təşkil edir. Ali

25

2

2

16

5

5

10

11

8

13

25

26

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Azərbaycanda

MDB-də

Xaricdə

mütəmadi vaxtaşırı danışıqlar aparılır aparılmır

310

məktəblərdə bu göstərici 27%, elmi-tədqiqat institutlarında

17,2%-dir. Nəzərə alsaq ki, elmi-tədqiqat institutlarında işlə-

yənlərdən bəziləri ali məktəblərdə dərs deyirlər, onda ali mək-

təblərdə və elmi-tədqiqat institutlarında elmi dərəcələri olan

işçilərin xüsusi çəkiləri təqribən bərabər olur.

Şəkil 6.37. Təşkilatlarda işçilərin sayı ilə elmi dərəcəsi

olanların nisbəti

Cədvəl 6.23

Sorğuya cavab verən təşkilatlarda işçilərin və elmi dərəcəsi

olanların sayı

İşçilərin

sayı

Elmi dərəcəsi

olanlar

Elmi dərəcəsi olanların

xüsusi çəkisi

Təşkilati-hüquqi formalar üzrə

dövlət müəssisələri 17288 3942 22,80

özəl müəssisələr 2432 551 22,66

səhmdar cəmiyyətləri 1203 251 20,86

Elmi bölmələr üzrə

biologiya elmləri 2347 444 18,92

bütün sahələr 943 221 23,43

humanitar elmlər 5825 1383 23,74

kimya elmləri 473 115 24,31

sahələrarası elmlər 384 18 4,69

texniki elmlər 6535 2082 31,86

tibb elmləri 3173 330 10,40

yer haqqında elmlər 1243 151 12,149

Elmi-tədqiqat institutları

Ali məktəblər

9303

11620

1600

3144

işçilərin sayı elmi dərəcəsi olanlar

311

6.5. Azərbaycanda innovasiya inkişafına mane olan

səbəblər

Beynəlxalq təcrübəyə görə milli innovasiya sisteminin

(MİS) formalaşmasında dövlət həlledici rola malikdir. Bir neçə

ildir ki, MİS-in formalaşması Azərbaycanda aktualdır.

Sosioloji sorğuda da bu məsələyə toxunulmuşdur. Sorğuda

seçim üçün Azərbaycanda informasiya inkişafına mane olan

səbəblərin siyahısı təqdim edilmişdir. Şəkil 6.38-də ölkədə

innovasiya inkişafına mane olan səbəblər vaciblik dərəcəsi üzrə

sıralanmışdır.

Ümumiləşmiş qiymətləndirməyə görə elm və innovasiya

inkişafı prosesinin tənzimlənməsində daha çox əhəmiyyətli sə-

bəblər bunlardır: mütəxəssislərin çatışmazlığı (innovasiya

menecmenti üzrə), özəl investisiyalarının olmaması, elmtu-

tumlu və yüksək texnoloji məhsul bazarının tədqiqinin zəifliyi,

dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyinin zəifliyi, beynəlxalq

texnoloji əməkdaşlığın zəif olması, əqli mülkiyyətin qanun

bazasının zəifliyi, innovasiya infrastrukturunun inkişaf etmə-

məsi, xarici investorlarla əlaqə, innovasiya fəaliyyətini tən-

zimləyən qanunvericilikdəki boşluqlar və s. Başqa sözlə, elmi

təşkilatların cavablarından belə nəticəyə gələ bilərik ki, elmi

işçiləri daha çox dövlətin innovasiya prosesini stimullaşdırması

və tənzimləməsi siyasəti qane etmir.

Qalan amillər dövlətin tənzimləmə siyasətindən çox bazar

mexanizmləri və alətlərinin fəaliyyəti ilə bağlıdır, elmi təş-

kilatlar tərəfindən əhəmiyyətli və ya az əhəmiyyətli kimi qiy-

mətləndirilmişdir.

31

2

Şəkil 6.38. İnnovasiyanın inkişafına mane olan səbəblər (ümumi saya görə %-lə)

0

3,28

8,20

8,20

16,39

21,31

24,59

27,87

29,51

31,15

31,15

31,15

36,07

36,07

39,34

44,26

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50

məhsul bazarının tədqiqinin zəifliyi

digər mane olan səbəblər

innovasiya ideyalarının olmaması

vençur investisiyanın olmaması

investisiya riskinin yüksəkliyi

elmi-texniki və sənaye siyasətinin zəifliyi

texnoloji tələb və təklifin inkişaf etməməsi

innovasiya fəaliyyətini tənzimləyən …

xarici investorlarla əlaqə

innovasiya infrastrukturunun inkişaf etməməsi

əqli mülkiyyətin qanun bazasının zəifliyi

beynəlxalq texnoloji əməkdaşlığın zəif olması

dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyinin zəifliyi

elmtutumlu və yüksək texnoloji məhsul bazarının …

özəl investisiyaların olmaması

mütəxəssislərin çatışmazlığı (innovasiya …

313

Qeyd edək ki, elmi təşkilatlar tərəfindən elmi-innovasiya

prosesinin tənzimlənməsi məsələlərində dövlətin zəifliyinin

qeyd edilməsinin əks tərəfi də var. Alınan nəticələr müasir

elmin bazar şəraitinə kifayət qədər uyğunlaşmamasına, onların

yeni iqtisadi şəraitdə öz qüvvələrinə arxalanmasına hazır

olmamalarına sübutdur.

Beləliklə, sosioloji sorğunun nəticələrinə görə müasir elmi

təşkilatlar iqtisadi fəaliyyət sektorunun müxtəlif subyektləri ilə

- dövlət qurumları (31,15%), sahibkarlarla (14,75%), səhmdar

cəmiyyətlərilə (8,20%), xarici firmalarla (1,64%) - aktiv qarşı-

lıqlı əlaqədədir.

Beləliklə, elmi təşkilatların cavablarına görə ölkədə elm və

innovasiyanın inkişafına mane olan əsas səbəb MİS-in forma-

laşmasında elmi-texniki və sənaye siyasətinin razılaşması mə-

sələlərində dövlətin təsirinin az olmasıdır.

6.6. Elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi potensialının

qiymətləndirilməsi

6.6.1. İnnovasiya aktivliyi potensialının strukturunun

müəyyən edilməsi

Sosioloji sorğunun nəticələrindən göründüyü kimi elmi

təşkilatlar elmi tədqiqat və işləmələr aparılması ilə kifayətlən-

mirlər. Sorğuya cavab verən elmi təşkilatların 10-30%-i inno-

vasiya prosesinin müxtəlif mərhələlərində iştirak edir.

Sosioloji sorğudan alınan informasiyanın təhlili zamanı

elmi təşkilatların innovasiya aktivliyinin qiymətləndirilməsi

üçün onların fəaliyyətinin 3 əsas komponentini (patent, inno-

314

vasiya və maliyyə) səciyyələndirən indikatorlar yığımı istifadə

edilib. Belə yanaşmanın əsas şərti patent və innovasiya fəaliy-

yətinin nəticələrini maliyyə fəaliyyətinin nəticələri ilə əlaqə-

ləndirməkdən ibarətdir. Bu da tədqiqat aparılan təşkilatların

içindən innovasiya tərzinə görə aktiv və müvəffəqiyyətli təş-

kilatları seçməyə imkan verir.

Elmi təşkilatların hər komponenti üzrə innovasiya tərzinin

aktivliyi və müvəffəqiyyətliyi əlaməti kimi cədvəl 6.24-də veri-

lən indikatorlar istifadə edilmişdir.

Cədvəl 6.24

Elmi təşkilatların hər komponenti üzrə innovasiya aktivliyi

indikatorları

Patent fəaliyyəti

sahəsində

Patent üçün verilən ərizələrin sayı

Müəlliflik şəhadətnaməsi üçün verilən

ərizələrin sayı

Alınan patentlərin sayı

Alınan müəlliflik şəhadətnamələrinin sayı

İstifadə edilən patentlərin sayı

İnnovasiya

fəaliyyəti sahəsində

İqtisadi fəaliyyət sektoru ilə əlaqə

(mütəmadi və ya vaxtaşırı)

Maliyyə fəaliyyəti

sahəsində

Maliyyə təminatının vəziyyəti

Büdcə və büdcədənkənar maliyyə vəsaitlərin

nisbəti

Cədvəl 6.25-də elmi təşkilatların fəaliyyətinin əsas kom-

ponentlərinin innovasiya aktivliyi indikatorlarını müəyyən

edən anket suallarının nömrəsi və cavab kodları göstərilir.

Sosioloji sorğunun nəticələrinin qiymətləndirilməsi hər

komponentə yuxarıda qeyd edilən indikatorlara uyğun olan

elmi təşkilatlar dairəsini müəyyən etməyə imkan verdi. Sonda

innovasiya aktivliyi potensialı tədqiq edilən təşkilatların nüvə

və onun ətrafının strukturu şəklində verildi (cədvəl 6.26).

315

Cədvəl 6.25

Elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi indikatorları

Komponent və indikatorlar Anketdə sualın

nömrəsi

Cavabların

kodu

Patent fəaliyyəti sahəsində

Patent üçün verilən ərizələrin sayı

2,4 Müxtəlif

saylar

Müəlliflik şəhadətnaməsi üçün

verilən ərizələrin sayı

Alınan patentlərin sayı

Alınan müəlliflik şəhadətnamələrinin

sayı

İstifadə edilən patentlərin sayı 2,5 1

İnnovasiya fəaliyyəti sahəsində

İqtisadi fəaliyyət sektoru ilə əlaqə

(mütəmadi və ya vaxtaşırı) 6,2 1 və ya 2

Maliyyə fəaliyyəti sahəsində

Maliyyə təminatının vəziyyəti 4,1 1 və ya 2

Büdcə və büdcədənkənar maliyyə

vəsaitlərin nisbəti 4,2 hesablanır

Cədvəl 6.26

Elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi potensialı

Komponentlər və potensial Elmi təşkilatların sayı

İnnovasiya aktivliyi komponentləri

1. Patent fəaliyyəti 42

2. İnnovasiya fəaliyyəti 39

3. Maliyyə fəaliyyəti 48

Komponentlər üzrə innovasiya aktivliyi potensialı

1 və 2-ci komponentlərə görə 29

1 və 3-cü komponentlərə görə 34

2 və 3-cü komponentlərə görə 30

3 komponentə görə 22

İnnovasiya aktivliyi potensialının strukturu

Mütləq aktivlik potensialı (nüvə) 22

Nisbi aktivlik potensialı (ətraf) 39

Cəmi 61

316

Cədvəl 6.26-dan görünür ki, sorğuya cavab verən 61 elmi

təşkilatdan 39-unun iqtisadi fəaliyyət sektoru ilə əlaqəsi var;

48-i maliyyə vəziyyətlərini yaxşı və kafi hesab edir və büdcə

və büdcədənkənar maliyyə vəsaitindən istifadə edir; 42-si

patent fəaliyyəti ilə məşğuldur.

Müxtəlif komponentlərin kəsişməsi elmi təşkilatların inno-

vasiya aktivliyi potensialını təyin etməyə imkan verir: ən bö-

yük potensial patent və maliyyə komponentlərinin kəsişməsin-

də (34 elmi təşkilat və ya sorğuda iştirak edənlərin 55,74%-i),

ən kiçik potensial patent və innovasiya komponentlərinin

kəsişməsində (29 elmi təşkilat və ya sorğuda iştirak edənlərin

47,54%-i) alınır. Hər üç komponentin kəsişməsində mütləq

aktivlik potensialı – elmi təşkilatların nüvəsi təyin edilib. Sor-

ğuda iştirak edənlərin 36,07%-i eyni vaxtda aktiv və müvəf-

fəqiyyətli patent, innovasiya və maliyyə fəaliyyəti əlamətlərinə

malikdir.

Elmi təşkilatların nüvəsi çox ciddi seçilir. Qeyd edək ki, 22

mütləq aktiv potensiallı elmi təşkilatın - nüvə təşkilatlarının 6-

sı (ümumi sorğuda iştirak edənlərin 9,84%-i, nüvə təşkilat-

larının 40,91%-i) liderdir. Onlar daha əmin və sabit innovasiya

aktivliyinə malikdir. Lider elmi təşkilatlar patent fəaliyyətinin

hər üç indikatoruna eyni zamanda malikdirlər, yəni patent

ərizələri veriblər, patent alıblar və istifadə ediblər, maliyyə

vəziyyətlərini yaxşı qiymətləndirirlər və iqtisadi fəaliyyət

sektoru ilə sıx əlaqədədirlər. Qalan 16 nüvə təşkilatı patent

fəaliyyətinin 3 indikatorundan 1-i və ya 2-sinə eyni zamanda

malikdir, maliyyə vəziyyətləri ilə də qismən razıdır.

İnnovasiya aktivliyi potensialının strukturu şəkil 6.39-da

verilir.

317

Şəkil 6.39. İnnovasiya aktivliyi potensialının strukturu

Belə yanaşma sorğuda iştirak edən elmi təşkilatlardan

innovasiya aktivlik nöqteyi-nəzərindən qabaqcıl elmi təşkilat-

ları - nüvəni ayırmağa imkan verdi. Bu təşkilatlar fəaliy-

yətlərində qarşıya qoyulan tələbləri patent, innovasiya və ma-

liyyə nöqteyi-nəzərindən eyni zamanda ödəyir.

Qalan elmi təşkilatlar nisbi aktivlik potensialını (ətraf)

təşkil edir. Bu təşkilatlar fəaliyyətlərində innovasiya aktivli-

yinin ayrı-ayrı əlamətlərinə və müxtəlif birləşmələrinə malik-

dir. Məsələn, elmi təşkilatlar patent, innovasiya və maliyyə

fəaliyyətində eyni zamanda bütün şərtlərə malik deyil, hər

hansı fəaliyyət növü bu təşkilatlarda qoyulan tələbləri ödəmir.

6.6.2. İnnovasiya aktivliyi nüvəsinin xüsusiyyətlərinin

tərkibi

Sosioloji sorğunun verilənlərinin təhlili nəticəsində mütləq

aktivlik potensialını (nüvə) formalaşdıran elmi təşkilatların

tərkibi təyin edilib.

Aktiv patent

fəaliyyəti

komponentləri -42

Aktiv

maliyyə fəaliyyəti

komponentləri -48

Aktiv innovasiya

fəaliyyəti

komponentləri -39

Nüvə -22

318

Cədvəl 6.27-də nüvənin əsas xüsusiyyətləri seçimin orta və

nisbi aktivlik potensialı (ətraf) göstəriciləri ilə müqayisədə

verilmişdir.

Cədvəl 6.27

Elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi nüvəsinin xüsusiyyətləri

(sorğuda iştirak edənlərin sayına görə %-lə)

Orta Nüvə Ətraf

Təşkilati-hüquqi forma üzrə

dövlət müəssisələri 85,25 90,91 82,05

özəl müəssisələr 4,92 7,69

səhmdar cəmiyyətləri 9,84 9,09 10,26

Elmi sahələr üzrə

biologiya elmləri 26,23 27,27 25,64

bütün sahələr 4,92 9,09 2,56

humanitar elmlər 21,31 4,55 30,77

kimya elmləri 3,28 0,00 5,13

sahələrarası elmlər 1,64 0,00 2,56

texniki elmlər 22,95 36,36 15,38

tibb elmləri 16,39 13,64 17,95

yer haqqında elmlər 3,28 4,55 0,00

Elmi fəaliyyət növü üzrə

elmi-tədqiqat institutları 70,49 81,82 64,10

ali məktəblər 29,51 18,18 35,90

Nüvə elmi təşkilatlarının 90,91%-i dövlət müəssisəsi və

9,09%-i səhmdar cəmiyyətləridir. Nüvə təşkilatlarının əksə-

riyyəti texniki və biologiya elmləri sahələrinə aiddir, kimya və

sahələrarası sahə təşkilatları innovasiya aktiv təşkilatlara daxil

deyil. Mütləq aktiv təşkilatların 18-i (81,82%) elmi-tədqiqat

institutlarıdır.

319

22 nüvə elmi təşkilatının 68,19%-i 5 nazirliyin tabe-

liyindədir, ən böyük faiz Kənd Təsərrüfatı və Təhsil Nazir-

liklərindədir (cədvəl 6.28).

Cədvəl 6.28

Nüvə elmi təşkilatları baş təşkilatlar üzrə

Baş təşkilat sayı %

AMEA 3 13,64

AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər

Nazirliyi 1 4,55

AR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 4 18,18

AR Müdafiə Sənayesi Nazirliyi 3 13,64

AR Səhiyyə Nazirliyi 3 13,64

AR Təhsil Nazirliyi 4 18,18

Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz

Gəmiçiliyi 1 4,55

AR Dövlət Neft Şirkəti 2 9,09

AR Standartlaşdırma, Metrologiya və

Patent üzrə Dövlət Komitəsi 1 4,55

Nüvə elmi təşkilatlarının 68,18%-i kiçik elmi təşkilatlardır

(işçilərin sayı 200-dən azdır), 18,18%-i böyük təşkilatlardır.

Aktiv elmi təşkilatların ehtiyat təminatı daha çox

respublika səviyyəsinə (40,91% ) uyğundur, İKT təminatı haq-

qında suallara bir çox təşkilatlar (31,82%) cavab verməyib.

Nüvə təşkilatlarının kadrlara olan tələbatı strukturu elmi

təşkilatların elmi tələbatlarından fərqlənmir. Yüksək tələbat bir

neçə istiqamət üzrə mütəxəssislərədir (95,45% nüvə təşkilat-

larında, 98,36% orta), ən aşağı tələb köməkçi heyətədir.

Göründüyü kimi nüvə təşkilatlarında gənc mütəxəssislərə tələb

var və yüksəkdir (cədvəl 6.29).

320

Cədvəl 6.29

Nüvə elmi təşkilatlarının kadrlara olan ehtiyacı

(ümumi saya nisbətən %-lə)

nüvə orta

Bir neçə elmi istiqamət üzrə 95,45 98,36

Gənc mütəxəssislər 68,18 72,13

Fəlsəfə doktorları 54,55 54,10

Köməkçi heyət 9,09 39,34

Elmlər doktorları 50,00 18,03

Digər (məzmununu açın) 9,09 3,28

Cədvəl 6.30

Nüvə elmi təşkilatlarının dövlət proqramlarında iştirakı

Dövlət proqramlarında

iştirak

Nüvə təşkilatları Sorğuda iştirak

edən təşkilatlar

sayı % sayı %

edib 9 40,91 29 47,54

etməyib 13 59,09 32 52,46

Nüvə elmi təşkilatlarının böyük hissəsi dövlət proq-

ramlarında iştirak etməyiblər (59,09%). Bu faiz sorğuda iştirak

edən təşkilatlarda da yüksəkdir (52,46%).

Nüvə və ətraf elmi təşkilatların innovasiya prosesinin

mərhələlərində iştirak faizləri şəkil 6.40-da verilib. Şəkildən

görünür ki, nüvə və ətraf elmi təşkilatların aktivliyi daha çox

tətbiqi tədqiqatlarda izlənir. Aktiv təşkilatların mərhələlərdə

iştirakının qiymətləndirilməsi ən aşağı qiyməti məhsulun xüsu-

si çəkisini artırmaq mərhələsində alır. Diaqramdan görünür ki,

bu təşkilatların istehsalatla əlaqəsi var, yalnız bazarla əlaqəsi

yoxdur və məhsullarının kommersiyalaşdırılması məsələləri ilə

məşğul olmurlar.

32

1

Şəkil 6.40. Elmi innovasiya prosesinin mərhələləri

9,09

9,09

18,18

31,82

36,36

45,45

50,00

81,82

7,69

12,82

15,38

38,46

15,38

17,95

30,77

69,23

0 50 100

yüksək keyfiyyətli məhsulun

xüsusi çəkisini artırmaq

məhsulun bazara çıxarılması,

marketinq tədqiqatı, reklam

yeni məhsulun mənimsənilməsi

fundamental tədqiqat

işləmə, texnologiya

nəticələrinin istehsala verilməsi

təcrübi-konstruktor işləri

istehsala tətbiqdə iştirak

tətbiqi tədqiqat

ətraf təşkilatlar nüvə təşkilatları

322

6.7. Sosioloji sorğunun əsas nəticələri

Azərbaycanda elmi təşkilatlarda islahatlar aparılır. Apa-

rılan sosioloji sorğunun nəticələri elmi təşkilatların vəziyyəti

və fəaliyyəti haqqında təsəvvür yaradır. Alınan informasiya

Azərbaycan elminin bu günü və gələcəyinin təhlilinə imkan

verir.

Elmi təşkilatların ehtiyat təminatı

Maliyyə vəziyyəti

Sorğunun nəticələrinə görə elmi təşkilatlar bazar iqtisa-

diyyatı şəraitinə uyğunlaşırlar. Elmi təşkilatların 21%-i maliy-

yə vəziyyətini “yaxşı”, 66%-i “kafi”, 10%-i “qeyri-kafi” qiy-

mətləndirmişdir, 5% isə heç qiymətləndirməmişdir. Göründüyü

kimi əksər təşkilatlar maliyyə vəziyyətlərini nisbətən məqbul

hesab edir.

Təşkilatların qiymətləndirməsi müxtəlif maliyyə mənbələ-

rini onların fəaliyyəti üçün önəmlilik dərəcəsinə görə sırala-

mağa imkan verir.

Müasir təşkilatlar yalnız büdcə vəsaitləri ilə kifayət-

lənmirlər, mümkün digər maliyyə mənbələri axtarır, büdcə-

dənkənar vəsaitlər cəlb edirlər. Təşkilatlardan 83,61% büdcə-

dən maliyyələşməni və 40,98% büdcədənkənar maliyyələşməni

qeyd edib. Göründüyü kimi büdcə vəsaiti hesabına maliyyələş-

mə payı hələ çox böyükdür. Buna baxmayaraq elmi təşkilatlar

bazara çıxmağa cəhd edirlər. Bu da elmin durğunluq mərhələ-

sindən inkişaf mərhələsinə keçidini təmin edir.

Elmi təşkilatların maliyyə vəziyyətinin qiymətləndiril-

məsinə görə bəzi elmi təşkilatlar inkişaf mərhələsinə keçirlər.

323

Maddi-texniki ehtiyatlar

Azərbaycan elminin səviyyəsi maddi-texniki bazanın və-

ziyyəti ilə müəyyən edilir. Ehtiyat təminatının bu aspekti elm

sahələrinin tədqiqi üçün çox aktualdır. Sorğunun nəticələrinə

görə elmi təşkilatların maddi-texniki ehtiyatlarının keyfiyyət

qiyməti dünya standartları səviyyəsi ilə müqayisədə alınmışdır.

Sorğuda iştirak edən təşkilatların 40,98%-i təşkilatların maddi-

texniki vəziyyətini respublika standartları səviyyəsində,

22,95%-i dünya standartları səviyyəsində olduğunu hesab edir.

Göründüyü kimi elmi təşkilatların maddi-texniki təchiza-

tının dünya standartları səviyyəsindən geri qalması məsələsi

müsbət istiqamətə həll edilir.

İKT ehtiyatları

Sorğunun nəticələrindən alınır ki, statistik göstəricilərə gö-

rə və dünya İKT indekslərinə görə Azərbaycan da informasiya-

laşma prosesinə aktiv qoşulub. Sosioloji sorğunun nəticələrin-

dən görünür ki, elmi təşkilatların əksəriyyəti (təqribən 80%-i)

İKT ehtiyatlarının dünya standartlarından aşağı olduğunu qeyd

etmişdir. Nəzərə alaq ki, Azərbaycanda İKT bazarı inkişaf edir

və yeni texnologiyalarla təmin olunur. Odur ki, elmi təşki-

latların İKT ehtiyatlarının təzələnməsi onların maliyyə vəziy-

yətlərindən asılıdır.

Elmi təşkilatların informasiya təminatı

Sorğudan belə nəticəyə gələ bilərik ki, fəaliyyət növü və

təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq bütün elmi təşki-

latlar informasiyadan fəal istifadə edir. Professional informa-

siya növündə çap məmulatlarına, işgüzar informasiyada isə

statistik informasiyaya üstünlük verirlər. Elmi təşkilatlar konf-

rans və sərgilərə də maraq göstərir.

324

Digər tərəfdən elmi təşkilatlar hüquqi, analitik, proqnoz və

kommersiya meylli informasiyalardan az istifadə edir. Bu da ya

belə informasiyadan istifadə bacarığının olmaması və ya da

belə informasiyaya keçidin olmamasından irəli gəlir.

Deməli, elmi təşkilatları bütün növ informasiyalardan isti-

fadə etməyə yönəltməli və mümkün qədər informasiya mənbə-

lərinə keçid yaradılmalıdır.

Digər tərəfdən maliyyə çatışmazlığı kommersiya növlü

informasiyadan istifadəyə məhdudiyyət qoyur. Elmi təşkilatlar

üçün əlavə maliyyə mənbələri cəlb edilməli və investorlar

tapılmalıdır.

Kadr təminatı

Sorğudan alınan qiymətlərə görə bütün təşkilatların kadr-

lara ehtiyacı var. Elmi təşkilatların 98,36%-inə “bir neçə elmi

istiqamət üzrə”, 72,13%-inə “gənc kadrlar”, 57,38%-inə “elm-

lər doktoru”, 54,1%-inə “fəlsəfə doktoru”, 6,56%-inə “köməkçi

heyət”, 3,28%-inə “digər” mütəxəssislər lazımdır. “Digər” bən-

dini dolduran təşkilatlar informasiya texnologiyaları üzrə mütə-

xəssislərə ehtiyacları olduqlarını qeyd etmişlər.

Cavab variantlarını ehtiyaca görə sıralasaq sonuncu yerdə

köməkçi heyət və digər variantları durur. Elmi təşkilatların

gənc mütəxəssislərə və elmi dərəcəsi olanlara ehtiyacı var.

Beləliklə, sorğunun nəticələrindən də görünür ki, elmin in-

kişafı üçün gənc mütəxəssislərin elmə gəlməsi problemi ən

aktual məsələ olaraq qalır.

Elmi təşkilatların fəaliyyətlərinin xüsusiyyətləri

Elmi təşkilatların istiqamətləri

Müasir zamanda müxtəlif elmi sahələrin kəsişməsində olan

tədqiqatlar xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Sorğunun nəticələrinə

325

görə, tibb və kənd təsərrüfatı elmi istiqamətləri müəssisələr

arasında üstünlük təşkil edir. Müasir dövrdə sahələrarası

xüsusiyyətə malik ETTK işləri daha aktual və perspektivlidir.

Bu gün yeni ideyalar və kəşflər bilik sahələrinin kəsişməsində

meydana gəlir. Sosialoji sorgunun nəticələrindən görürük ki,

anketə cavab verən elmi təşkilatların 56%-i müəyyən sahə üzrə,

5%-i sahələrarası istiqamətdə, 39%-i isə həm müəyyən sahə,

həm də sahələrarası istiqamətdə tədqiqatlar aparır.

Elmi müəssisələrin təşkilat-hüquqi formalara və fəaliyyət

növlərinə görə paylanmasına baxdıqda görürük ki, səhmdar

cəmiyyətlərinin elmi müəssisələrinin 50%-ni ali məktəblər

təşkil edir (şəkil 5) və yalnız humanitar və texniki elmlər

sahələrini əhatə edirlər (bölgü proporsionaldır, hər bir təşkilati-

hüquqi formada 33% texniki elmlər, 17% humanitar elmlər

təşkil edir).

Təhlil edilən təşkilatlardan kiçik ölçülü (işçilərin sayı 200-

ə qədər olan təşkilatlar) təşkilatların xüsusi çəkisi 54% təşkil

edir, böyük (işçilərin sayı 500-dən çox olan təşkilatlar) və orta

(işçilərin sayı 200-dən 500-ə qədər olan təşkilatlar) təşkilatların

xüsusi çəkisi təxminən eynidir – 12% və 16%-dir.

Elmi təşkilatların fəaliyyətinin innovasiya

xüsusiyyətləri

Elmi təşkilatların fəaliyyəti yalnız fundamental və tətbiqi

tədqiqatlar aparmaqdan ibarət deyil, onların fəaliyyətində inno-

vasiya istiqaməti də öz əksini tapır. Sorğunun nəticələrindən

görünür ki, bu xüsusilə dövlət müəssisələrində geniş yayılıb.

Elmi nəşrlər

Nəşr, xüsusi ilə də xarici jurnallarda, elmi fəaliyyətin əsas

göstəricilərindəndir. Sorğunun nəticələrinə görə sorğuya cavab

326

verən təşkilatlardan əksəriyyəti (93,44%) son 3 ildə xarici

jurnallarda məqalə çap etdirib. Təşkilatı-hüquqi formasına, el-

min bölmələri, ETTKİ istiqaməti və fəaliyyət növünə görə

məqalə çap etdirən təşkilatların sayı və məqalələrin sayı nis-

bətinə baxdıqda təşkilatlar çox aktivdirlər.

Patent fəaliyyəti

Sosioloji sorğunun nəticələri elmi təşkilatların patent fəa-

liyyəti haqqında təsəvvür yaradır. Bu məqsədlə patent aktivliyi(

patent ərizələri verən təşkilatların təşkilatların ümumi sayına

nisbəti), patent ərizələrinin sayı, müəlliflik şəhadətnamələri və

onun üçün verilən ərizələrin sayı kimi göstəricilərdən istifadə

edilmişdir

Orta hesabla təşkilatların əksəriyyətini patent fəaliyyət-

lərinə əsaslanaraq patent aktiv adlandıra bilərik. Verilən patent

ərizələrinin orta sayı 12, müəlliflik şəhadətnaməsinə ərizələrin

sayı 5, patent ərizələrinin maksimal sayı 45, müəlliflik şəha-

dətnaməsi ərizələrinin maksimal sayı 26 təşkil edir.

Bu gün alınan və istifadə edilən patent problemləri də ak-

tualdır. Sosioloji sorğuda alınan və istifadə edilən patentlərin

və müəlliflik şəhadətnamələrinin alınması və istifadəsi qiy-

mətləndirilmişdir. Təşkilatların 54%-i patent və 21,31%-i mü-

əlliflik şəhadətnaməsi almış, 27,86%-i patent istifadə edir.

Müxtəlif göstəricilər əsasında alınan və istifadə edilən patent

və müəlliflik şəhadətnaməsi üzrə qiymətləndirmə verilmişdir.

Alınan patentlər və müəlliflik şəhadətnamələri arasında

lider dövlət müəssisələrdir (45,90% və 19,67%), istifadə edilən

patentlər yalnız dövlət müəssisələrindədir (26,23%), özəl

müəssisələrdə istifadə edilən patent yoxdur. Alınan və istifadə

edilən patentlərin və müəlliflik şəhadətnamələrinin sayına görə

327

AMEA təşkilatları yüksək xüsusi çəkiyə malikdir (uyğun

olaraq 11,48%, 9,84% və 6,56%).

Alınan patentlərin sayı 1-dən 31-ə qədər dəyişir və orta

qiyməti 10 patent təşkil edir. İstifadə edilən patentlərin sayı 0-

dan 50-yə dəyişir və orta qiyməti 7 patent təşkil edir. Müəlliflik

şəhadətnaməsi sayı 1-dən 9-a kimi dəyişir və orta qiyməti 3

şəhadətnamə təşkil edir. Alınan patentlərin sayına görə dövlət

müəssisələri və səhmdar cəmiyyətləri liderdir (31), lakin orta

qiymətinə görə səhmdar cəmiyyətləri üstünlük təşkil edir (12

patent).

İstifadə edilən patentlərin maksimal sayına görə lider

dövlət müəssisələri (50 patent), texniki elmlərdir (50 patent,

orta qiymət 16 patent).

Azərbaycan iqtisadiyyatında patentlərin istifadə edilməsi

sayının artması problemi aktualdır. Nəticədə, əqli fəaliyyətin

nəticələrinin tənzimlənməsi hüquqlarının, qanunvericiliyin tək-

milləşdirilməsi istiqamətində böyük işlər görülür. Əqli mül-

kiyyət obyektlərinin istifadəsi üçün qanunvericilikdən əlavə

iqtisadiyyatın real sektoru tərəfindən elmi-texniki fəaliyyətin

nəticələrinə tələbatın artması istiqamətində iqtisadi həvəs-

ləndirmə tədbirləri görülməlidir.

ETTKİ-nin vəziyyəti

Sorğuda iştirak edənlərinin əksəriyyəti elmin inkişaf etdi-

yini qeyd etmişdir. Həm Azərbaycanda, həm də digər ölkələrdə

elmin zəifləməsini qeyd edən təşkilatların sayı aşağıdır

(13,11%), hər dövlət üzrə 4,92%-dən 1,64%-ə kimi dəyişir.

Təşkilatların əksəriyyəti Azərbaycan elminin inkişaf etdiyini

(75,41%) qeyd etmişdir. Durğunluq mərhələsində ən yüksək

faiz MDB-dədir (16,39%).

328

Sorğunun nəticələrinə görə elmi təşkilatlar məşğul olduq-

ları sahələrin Azərbaycanda vəziyyətini yüksək qiymətləndirir.

Dünyada elmdə inkişaf getdiyini qeyd edilmişdir. ETTKİ-nin

islahatlarının yeni mərhələsi iqtisadi tənzimləmə mexanizm-

lərinin və institusional əsasların təkmilləşdirilməsinə istiqamət-

lənmişdir və elmin müxtəlif sahələrində ETTKİ-nin inkişafı

üçün daha əlverişli şəraitin yaradılmasına kömək etməlidir.

Elmi təşkilatların iqtisadi fəaliyyət sektoru ilə əlaqələri

Sorğunun nəticələrindən görünür ki, elmi təşkilatların

31%-i dövlət sektoru ilə işləyir. Qarşılıqlı əlaqə sahibkarlar

(15%) və səhmdar cəmiyyətlərilə (8%) aparılır. Elmi təşkilat-

ların 25%-inin iqtisadi sektorun subyektləri ilə heç bir əlaqəsi

yoxdur.

Elmi təşkilatların qarşılıqlı əlaqəsi dövlət qurumları ilə

(30%) yüksək aktivliyə malikdir. Özəl sektor və səhmdar

cəmiyyətlərilə qarşılıqlı əlaqə, demək olar ki, yoxdur.

Fəaliyyət növünə görə elmi-tədqiqat institutları iqtisadi

fəaliyyətin bütün sektorları ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir.

Qarşılıqlı əlaqənin xüsusiyyətləri

Sorğunun nəticələrindən alınır ki, ən aktiv Azərbaycan-

daxili qarşılıqlı əlaqədir: elmi təşkilatların 25%-i iqtisadi fəa-

liyyət subyektləri ilə mütəmadi və 16%-i vaxtaşırı əlaqədədir.

Bu halda biologiya, humanitar və texnika bölmənin dövlət

müəssisələri (24%) daha çox fərqlənir.

İqtisadi fəaliyyət sektorları ilə ən zəif əlaqələr xariclədir.

Elmi təşkilatların təhsil prosesində iştirakı

Müasir dövrdə elmi-texniki və innovasiya sahəsində elmi-

tədqiqat institutları və ali məktəbləri bir-birindən ayırmaq

329

olmur. Bu əlaqələr artır. Ali məktəblərin tərkibində elmi-təd-

qiqat bölmələri, laboratoriyaları, institutları fəaliyyət göstərir.

Sosioloji sorğunun nəticələri elmi təşkilatların yüksək

ixtisaslı kadrların hazırlanması prosesində iştirak dərəcəsini,

elmi təşkilatların təhsil ocaqları ilə geniş yayılmış qarşılıqlı

əlaqə formalarını müəyyən etməyə kömək edəcəkdir. Bu sualı

təhlilində yalnız elmi-tədqiqat institutlarının cavablarından

istifadə edilmişdir. Sorğuda 43 elmi-tədqiqat institutu iştirak

etmişdir, onların 95,35%-i bu və digər formada mütəxəssis

hazırlığı prosesində iştirak edir. Kadrların hazırlanması

innovasiya prosesində əsas məsələlərdən biridir.

Sorğunun nəticələrindən alınır ki, elmi-tədqiqat təşkilatları

təhsil ocaqları ilə aktiv əməkdaşlıq edir. Ali məktəblərdə elmi-

tədqiqat işləri aparılır, elm və təhsil təşkilatları birgə layihə-

lərdə iştirak edirlər və kadr hazırlığı ilə məşğul olurlar. Elm və

təhsilin qarşılıqlı əlaqəsinin inkişafı hüquqi-normativ sənədlə-

rin olmamasından zəifləyir. Bu problemi qanunvericilik səviy-

yəsində həll etdikdə biliyə əsaslanan iqtisadiyyatın formalaş-

ması əsasında elm və təhsilin əlaqəsini aktivləşdirmək üçün

yeni imkanlar açılır.

İnnovasiya inkişafına mane olan səbəblər

Sorğunun nəticələrinin ümumiləşdirilmiş qiymətləndiril-

məsinə görə elm və innovasiya inkişafı prosesinin tənzimlən-

məsində ən ciddi səbəblər bunlardır: mütəxəssis çatışmazlığı

(innovasiya menecmenti üzrə), özəl investisiyaların olmaması,

elmtutumlu və yüksək texnoloji məhsul bazarının tədqiqinin

zəifliyi, dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyinin zəifliyi, beynəl-

xalq texnoloji əməkdaşlığın zəif olması, əqli mülkiyyətin

qanun bazasının zəifliyi, innovasiya infrastrukturunun inkişaf

330

etməməsi, xarici investorlarla əlaqə, innovasiya fəaliyyətini

tənzimləyən qanunvericilikdəki boşluqlar və s. kimi səbəblərlə

bağlıdır. Başqa sözlə, elmi təşkilatların cavablarından belə

nəticəyə gələ bilərik ki, onları daha çox dövlətin innovasiya

prosesini stimullaşdırması və tənzimləməsi siyasəti qane etmir.

Qeyd edək ki, elmi təşkilatlar tərəfindən elmi-innovasiya

prosesinin tənzimlənməsi məsələlərində dövlətin iştirakının

zəifliyini qeyd edilməsinin əks tərəfi də var. Alınan nəticələr

müasir elmin bazar şəraitinə kifayət qədər uyğunlaşmamasına,

onların yeni iqtisadi şəraitdə öz qüvvələrinə arxalanmasına

hazır olmamalarına sübutdur.

Sosioloji sorğunun nəticələrinə görə müasir elmi təşkilatlar

iqtisadi fəaliyyət sektorunun müxtəlif subyektləri ilə aktiv

qarşılıqlı əlaqədədir: dövlət qurumları ilə (31,15%), sahib-

karlarla (14,75%), səhmdar cəmiyyətlərilə (8,20%), xarici

firmalarla (1,64%).

Beləliklə, elmi təşkilatların cavablarına görə ölkədə elm və

innovasiyanın inkişafına mane olan əsas səbəb MİS-in forma-

laşmasında elmi-texniki və sənaye siyasətinin razılaşması

məsələlərində dövlətin təsirinin az olmasıdır.

Elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi potensialının

qiymətləndirilməsi

Elmi təşkilatların innovasiya aktivliyinin qiymətləndiril-

məsi üçün onların fəaliyyətinin 3 əsas komponentini (patent,

innovasiya və maliyyə) səciyyələndirən indikatorlar yığını

istifadə edilib. Belə yanaşmanın əsas şərti patent və innovasiya

fəaliyyətinin nəticələrini maliyyə fəaliyyətinin nəticələri ilə

əlaqələndirməkdən ibarətdir. Bu da mütləq aktivlik potensialı –

elmi təşkilatların nüvəsini müəyyən etməyə imkan verir. Sor-

331

ğuda iştirak edənlərin 36,07%-i eyni vaxtda aktiv və müvəf-

fəqiyyətli patent, innovasiya və maliyyə fəaliyyəti əlamətlərinə

malikdir.

22 mütləq aktiv potensiallı elmi təşkilatın - nüvə təşkilat-

larının 6-sı (ümumi sorğuda iştirak edənlərin 9,84%-i, nüvə

təşkilatlarının 40,91%-i) liderdir. Onlar daha əmin və sabit

innovasiya aktivliyinə malikdirlər. Lider elmi təşkilatlar patent

fəaliyyətinin hər üç indikatoruna eyni zamanda malikdir, yəni

patent ərizələri veriblər, patent alıblar və istifadə ediblər,

maliyyə vəziyyətlərini yaxşı qiymətləndirirlər və iqtisadi

fəaliyyət sektoru ilə sıx əlaqədədirlər. Qalan 16 nüvə təşkilatı

patent fəaliyyətinin 3 indikatorundan 1-i və ya 2-sinə eyni

zamanda malikdir, maliyyə vəziyyətləri ilə də qismən razıdır.

Qalan elmi təşkilatlar nisbi aktivlik potensiallıdır (ətraf),

onlar çoxluq təşkil edir. Bu təşkilatlar fəaliyyətlərində inno-

vasiya aktivliyinin ayrı-ayrı əlamətlərinə və müxtəlif birləş-

mələrinə malikdirlər. Məsələn, elmi təşkilatlar patent, innova-

siya və maliyyə fəaliyyətinin eyni zamanda bütün şərtlərinə

malik deyil, hər hansı fəaliyyət növü bu təşkilatlarda qoyulan

tələbləri ödəmir.

Nüvə və ətraf elmi təşkilatların aktivliyi daha çox tətbiqi

tədqiqatlarda izlənir. Aktiv təşkilatların mərhələlərdə iştirakı-

nın qiymətləndirilməsinin ən aşağı qiyməti məhsulun xüsusi

çəkisini artırmaq mərhələsində alınır. Sorğunun nəticələrindən

alınır ki, təşkilatların istehsalatla əlaqəsi var, yalnız bazarla

əlaqəsi yoxdur və məhsullarının kommersiyalaşması məsələləri

ilə məşğul olmurlar.

Elmi təşkilatların fəaliyyətlərinin qiymətləndirilməsi me-

yarlarını müəyyən etmək üçün bu sorğunun nəticələri və bey-

332

nəlxalq təcrübə öyrənilmiş, bu sahədə olan indikatorlar milli

xüsusiyyətlərə uyğunlaşdırılmışdır.

Təqdim edilən tədqiqat anketdə qoyulan məsələləri təşki-

latların özlərinin qiymətləndirməsi əsasında aparılmışdır.

Bir sosioloji sorğunun əsasında elmi təşkilatların inkişaf

meylləri haqqında birmənalı nəticə çıxarmaq çətindir. Sosioloji

sorğunun nəticələrinə görə elmi təşkilatların arasında inkişaf

edən lider təşkilatlar və çoxluq təşkil edən bazar şəraitinə

uyğunlaşan təşkilatlar var. Yaxın illərdə hansı meylin üstünlük

təşkil edəcəyini müntəzəm keçirilən sorğular göstərə bilər.

Elmi təşkilatların fəaliyyətini daha dəqiq qiymətləndirmək

üçün sorğuların formaları daha da təkmilləşməli, təşkilatların

tələblərə cavab verməlidir.

Nəticə

Göstərilən istiqamətlər üzrə elmi təşkilatların fəaliyyətini

qiymətləndirmək üçün metodika hazırlanmışdır.

Bu monitorinqlərin nəticəsində elmin iqtisadiyyatın inki-

şafında rolunu artırmaq üçün elmi təşkilatlarda islahatlar

aparılmalıdır.

Elmi təşkilatların qiymətləndirilməsi elm sahəsində aşa-

ğıdakı məsələlər üzrə idarəetmənin səmərəliliyini artırmağa im-

kan verir:

- elm sahəsində strateji və əməli idarəetmə mexanizm-

lərinin səmərəliliyinin artırılması;

- elm sahəsində büdcə xərclərinin səmərəliliyini artırmaq;

- milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin inkişafına

elmin təsirinin artırılması.

333

ƏLAVƏLƏR Əlavə 1

Ali sənədlər

1. Xarici investisiyanın qorunması haqqında Azərbaycan

Respublikasının Qanunu, Bakı şəhəri, 15 yanvar 1992-ci il.

2. Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının

Qanunu, Bakı şəhəri, 15 dekabr 1992-ci il.

3. İnvestisiya fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının

Qanunu, Bakı şəhəri, 13 yanvar 1995-ci il.

4. Haqsız rəqabət haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu,

Bakı şəhəri, 2 iyun 1995-ci il.

5. Standartlaşdırma haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu,

Bakı şəhəri, 16 aprel 1996-cı il

6. Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında Azərbaycan

Respublikasının Qanunu, Bakı şəhəri, 5 iyun 1996-cı il

7. Patent haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı şəhəri,

25 iyul 1997-ci il

8. Əmtəə nişanları və coğrafi göstəricilər haqqında Azərbaycan

Respublikasının Qanunu, Bakı şəhəri, 12 iyun 1998-ci il

9. İnteqral sxem topologiyalarının hüquqi qorunması haqqında

Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı şəhəri, 31 may 2002-ci il

10. Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və

kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya (2003-2012-ci illər).

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı, Bakı şəhəri, 17 fevral

2003-cü il

11. Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının "Beynəlxalq patent

təsnifatı haqqında Strasburq Sazişi"nə qoşulmaq barəsində Azərbaycan

Respublikasının Qanunu, Bakı şəhəri, 13 may 2003-cü il № 447-IIQ

12. Məlumat toplularının hüquqi qorunması haqqında Azərbaycan

Respublikasının Qanunu, Bakı şəhəri, 14 sentyabr 2004-cü il

13. İnformasiya əldə etmək haqqında Azərbaycan Respublikasının

Qanunu, Bakı şəhəri, 30 sentyabr 2005-ci il

14. Azərbaycan Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması

haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, 06 mart 2007

15. Biometrik informasiya haqqında Azərbaycan Respublikasının

Qanunu, Bakı şəhəri, 13 iyun 2008-ci il

16. Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı

üzrə Milli Strategiya və Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə

elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət

334

Proqramı. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı, Bakı şəhəri, 4

may 2009-cu il

17. Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında Azərbaycan Respublikasının

Qanunu, 14 aprel 2009-cu il

18. Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə

sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı. Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin Fərmanı, Bakı şəhəri, 14 aprel 2009-cu il

19. Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya

texnologiyalarının inkişafı üzrə 2010-2012-ci illər üçün Dövlət Proqramı

(Elektron Azərbaycan). Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı,

Bakı şəhəri, 11 avqust 2010-cu il

20. İnvestisiya fondları haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu,

Bakı şəhəri, 22 oktyabr 2010-cu il

21. “2011-2021-ci illərdə Azərbaycan təhsilinin inkişafı üzrə Milli

Strategiya”nın hazırlanması haqqında Azərbaycan Respublikasının

Prezidentinin Sərəncamı, Bakı şəhəri, 11 iyul 2011-ci il

22. Sumqayıt Kimya Sənaye Parkının yaradılması haqqında

Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Fərmanı, 21 dekabr 2011-ci il

23. Bakı şəhərində Balaxanı Sənaye Parkının yaradılması haqqında

Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Sərəncamı, 28 dekabr 2011-ci il

24. 2012-2020-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasında alternativ və

bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəyə dair Dövlət Strategiyasının

hazırlanması haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin

Sərəncamı, Bakı şəhəri, 29 dekabr 2011-ci il

25. Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları

Nazirliyinin tabeliyində İnformasiya Texnologiyalarının İnkişafı Dövlət

Fondunun yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin

Sərəncamı, Bakı şəhəri, 15 mart 2012-ci il

26. Əqli mülkiyyət hüquqlarının təminatı və piratçılığa qarşı mübarizə

haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı şəhəri, 22 may 2012-ci

il

27. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara

Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin fəaliyyətinin

təmin edilməsi haqqında fərman, Bakı şəhəri, 5 sentyabr 2012-ci il

28. Yüksək Texnologiyalar Parkının yaradılması haqqında Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin Fərmanı, Bakı şəhəri, 5 noyabr 2012-ci il

29. “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, 29 dekabr 2012-ci il

33

5

Əlavə 2

İnnovasiya indeksinin hesablanması üçün əsas göstəricilərin siyahısı

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Blok 1. Ehtiyatlar

Qrup 11. Əmək ehtiyatları

Əhalinin hər 1000

nəfərinə düşən

tədqiqat və

işləmələrlə məş-

ğul olan mütəxəs-

sislərin sayı

111 nəfər 1000*111

ящ

m

S

SG

Sm – tədqiqat və işləmələrlə məşğul olan mütəxəssislərin

sayı, nəfər

Səh - region əhalisinin sayı, nəfər (əhalinin hal-hazırkı

vəziyyəti və demoqrafik statistika)

Göstərici tədqiqat və işləmələrlə bağlı fəaliyyətin regionda

yayılmasını əks etdirir

Ümumi tədqiqat-

çıların sayında

yaşı 40-a qədər

olan tədqiqatçı-

ların payı, %

112 faiz %100*39112

цмС

СЭ

S39 - 40 yaşa qədər tədqiqatçıların sayı, nəfər

Süm- regionda tədqiqatçıların ümumi sayı, nəfər

Göstərici elmi kadrların yenilənməsi prosesini əks etdirir

və regionun elmində sosial problemlərin həllinin gərginlik

səviyyəsinin dolayı xarakteristikasıdır

Tədqiqatçıların

ümumi sayında

elmlər doktoru və

fəlsəfə doktorları-

nın payı, %

113 faiz %100*113

цм

елмфд

С

ССЭ

Selm-elmlər doktorlarının sayı, nəfər

Sfd- fəlsəfə doktorlarının sayı, nəfər

Süm-regionda tədqiqatçıların ümumi sayı, nəfər

Regionda tədqiqatçı kadrların keyfiyyət səviyyəsi

göstəricisidir

Tədqiqatçıların

ümumi sayında

təbii və texniki

elmlərlə məşğul

olan tədqiqatçı-

ların payı

114 faiz %100*114

цм

техтяб

С

ССЭ

Stəb- təbii elmlər sahəsindəki tədqiqatçıların sayı, nəfər

Stex- texniki elmlər sahəsindəki tədqiqatçıların sayı, nəfər

Tədqiqat təşkilatlarının işlərinin peşəkar idarə olunmasını

xarakterizə edir, regionda elmin innovasiya proseslərinin

həyata keçirilməsinə cəlb edilməsi dərəcəsini göstərir

33

6

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Qrup 12. Maddi-texniki baza

Tədqiqat və

işləmələrin əsas

vəsaitlərin dəyəri

(bir təşkilata

düşən)

121 mln.m

anat %100*121

тм

ясв

С

ДЭ

Dəsv - regionda tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin

dəyəri, mln.manat

Stm- region üzrə tədqiqat və işləmələri həyata keçirən

təşkilatların sayı, vahid

Regionun iri təşkilatlarında elmi-texniki potensialın

miqdarını xarakterizə edir

Əsas vəsaitlərin

ümumi dəyərində

maşın və

avadanlığın payı

122 faiz %100*122

яс

актщ

Д

ДЭ

Dakth - tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin aktiv

hissəsinin dəyəri, mln. manat

Dəs - regionda tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin

dəyəri, mln. manat

Tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin strukturunu əsas

vəsaitlərin növləri üzrə xarakterizə edir

Son 5 il ərzində

istifadəyə

verilmiş yeni əsas

vəsaitlərin payı

123 faiz %100*5123

актщ

н

Д

ДЭ

Dn5 - son 5 il ərzində istifadəyə verilmiş maşın və

avadanlıqların dəyəri, mln.manat

Dakth - tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin aktiv

hissəsinin dəyəri, mln. manat

Tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin yaşa görə

strukturunu xarakterizə edir

Əsas vəsaitlərin

yenilənmə əmsalı 124 faiz %100*1124

актщ

н

Д

ДЭ

Dn1 - son il ərzində istifadəyə verilmiş maşın və

avadanlıqların dəyəri, mln.manat

Dakth - tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin aktiv

hissəsinin dəyəri, mln. manat

Maşın və avadanlıq parkının yenilənmə intensivliyini

xarakterizə edir

33

7

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Əsas vəsaitlərin

çıxma əmsalı 125 faiz %100*125

актщ

кющяв

Д

ДЭ

Dköhəv - il ərzində silinmiş, tam köhnəlib sıradan çıxmış

əsas vəsaitlərin dəyəri, mln.manat

Dakth - tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin aktiv

hissəsinin dəyəri, mln. manat

Maşın və avadanlıq parkının yenilənmə intensivliyini

xarakterizə edir

Tədqiqat və

işləmələrin aktiv

hissəsinin orta

yaş həddi

126 yaş %100*126

актщ

и

н

и

и

Д

ЖН

Э

NiCi – i-ci ildə istifadəyə verilmiş əsas vəsaitlərin dəyəri,

mln.manat

Dakth - tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin aktiv

hissəsinin dəyəri, mln. manat

Əsas fondların yaşa görə strukturunu xarakterizə edir

Tədqiqat işləmə-

lərin tam sıradan

çıxmış əsas

vəsaitlərinin

xüsusi çəkisi

127 faiz

%100*127

актщ

кющяв

Д

ДЭ

Dköhəv - elmi təşkilatların balansında olan köhnəlib sıradan

çıxmış əsas vəsaitlərin dəyəri, mln.manat

Dakth - tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin aktiv

hissəsinin dəyəri, mln. manat

Əsas fondların yaşa görə strukturunu xarakterizə edir

Blok 2. Fəaliyyətin miqyası

Qrup 21. Elmi fəaliyyət

1000 nəfər əhali-

yə əsasən tədqiqat

və işləmələrlə

məşğul olan

təşkilatların sayı

211 vahid 1000*211

ящ

тяд

С

СЭ

Stəd - regionda tədqiqat və işləmələri həyata keçirən

təşkilatların sayı, vahid

Səh - regiondakı əhalinin sayı, mln nəfər

Regionda tədqiqat fəaliyyətinin yayılma miqyasını

xarakterizə edir

33

8

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Bir təşkilatda

tədqiqat və

işləmələrlə

məşğul olan

mütəxəssislərin

sayı

212 nəfər

тдт

тд

С

СЭ 212

Std-tədqiqat və işləmələrlə məşğul olan mütəxəssislərin

sayı, nəfər

Stdt - region üzrə tədqiqat və işləmələri həyata keçirən

təşkilatların sayı, vahid

Regionda tədqiqat fəaliyyətinin yayılması miqyasını və

tədqiqat fəaliyyətinin konsentrasiyasını xarakterizə edir

Bir təşkilata

əsasən tədqiqat və

işləmələrə çəkilən

daxili cari xərclər

213 mln.

manat тдт

цм

С

ХЭ 213

Xüm-tədqiqat və işləmələrə çəkilən daxili cari xərclər,

mln.manat

Stdt - region üzrə tədqiqat və işləmələri həyata keçirən

təşkilatların sayı, vahid

Region üzrə tədqiqat fəaliyyətinin yayılması miqyasını və

tədqiqat fəaliyyətinin konsentrasiyasını xarakterizə edir.

212 göstəricisi ilə birlikdə regionlar arasında tədqiqat

təşkilatlarındakı əmək məhsuldarlıqlarının fərqinin təhlili

üçün istifadə olunur

Texniki və təbii

elmlər sahəsində

tədqiqatların payı

214 faiz %100*214

цм

техтяд

Х

ХХЭ

Xtəb və Xtex - təbii və texniki elmlər sahəsində tədqiqatlara

çəkilən xərclər, mln.manat

Xüm - tədqiqat və işləmələrə xərclənən daxili cari xərclər,

mln.manat

İqtisadiyyatın real sektorunda kommersiyalaşdırma imkanı

ilə bilavasitə bağlı sahələrdə tədqiqat və işləmələrin

yayılma dərəcəsinin xarakterizə edir

Tədqiqat və

işləmələrə çəkilən

xərclər

(adambaşına)

215 mln.

manat ящ

цм

С

ХЭ 215

Xüm- tədqiqat və təcrübələrə çəkilən daxili cari xərclər,

mln.manat

Səh-region üzrə əhalini sayı, nəfər

Regionda tədqiqat işlərinin miqyasını xarakterizə edir

33

9

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Ümumdaxili

məhsulda elmə

çəkilən xərclərin

payı

216 faiz ЦРМ

ХЭ цм216

Xüm - tədqiqat və işləmələrə xərclənən daxili cari xərclər,

mln.manat

ÜRM - ümumi regional məhsul, mln.manat

Regionda tədqiqat işlərinin miqyasını xarakterizə edir

Büdcədənkənar

vəsaitlər hesabına

elmə çəkilən

xərclərin payı

217 faiz %100*217

цм

бцджяцм

Х

ХХЭ

Xüm- tədqiqat və işləmələrə xərclənən daxili cari xərclər,

mln.manat

Xbüdcə- büdcədən tədqiqat və işləmələrə çəkilən daxili cari

xərclər, mln.manat

Regionda tədqiqat və işləmələrin maliyyə mənbələrini

xarakterizə edir

Qrup 22. İnnovasiya fəaliyyəti

Regionun

innovasiya

aktivliyi səviyyəsi

221 faiz %100*221

цм

иа

М

МЭ

Mia – reqionda innovasiya-aktiv müəssisələrin sayı, vahid

Müm - regionda ümumi müəssisələrin sayı (müəssisə və

təşkilatların statistik registr verilənləri)

Regionun innovasiya aktivliyi göstəricisi

Tədqiqat və

işləmələrə çəkilən

xərclərdə

sahibkarlıq

sektorunun payı

222 faiz %100*222

цм

сс

Х

ХЭ

Xss – sahibkarlıq sektoru təşkilatlarının hesabına yerinə

yetirilmiş tədqiqat və işləmələrə xərclər, mln.manat

Xüm - regionda tədqiqat və işləmələrə çəkilən ümumi daxili

xərclər, mln.manat

İqtisadiyyatın real sektorundakı təşkilatların innovasiya

proseslərinə cəlb edilməsini xarakterizə edir

1 müəssisə üzrə

innovasiya

xərcləri

223 mln.

manat %100*223

ин

цмин

С

ХЭ

Xümin - regionda innovasiya fəaliyyətinə çəkilən xərclər,

mln.manat

Sin - regionda innovasiya-aktiv müəssisələrin sayı, vahid

Regionun müəssisələrində innovasiya fəaliyyətinin

konsentrasiyası göstəricisidir

34

0

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Texnoloji innova-

siya xərclərinin

ümumi məbləğin-

də əqli mülkiyyət

obyektlərinin

alınması xərcləri-

nin payı

224 faiz %100*224

цмин

иа

Х

ХЭ

Xia - əqli mülkiyyətin alınmasına çəkilən xərclər,

mln.manat

Xümin - regionda innovasiya fəaliyyətinə çəkilən xərclər,

mln.manat

İnnovasiya xərclərinin innovasiya fəaliyyəti növləri üzrə

strukturu göstəricisidir

Adambaşına

düşən texnoloji-

innovasiya

xərcləri

225 mln.

manat %100*225

ящ

цмин

С

ХЭ

Xümin - regionda innovasiya fəaliyyətinə çəkilən xərclər,

mln.manat

Seh - regionda əhalinin ümumi sayı, nəfər (əhalinin

siyahıya alınması və cari demoqrafik statistika verilənləri)

Regionda innovasiya fəaliyyətinin yayılması miqyasının

göstəricisidir

Blok 3. Fəaliyyətin nəticələri

Qrup 31. Elmi fəaliyyət

İxtiraçılıq fəallığı

əmsalı 311

vahid,

hər

1000

nəfərə

düşən

1000*311

ящ

фяС

ПБИЭ

İfə - ixtiraçılıq fəallığı əmsalı, vahid, əhalinin hər 1000

nəfərinə düşən

Səh - əhalinin sayı, mln.nəfər

PB – ixtiraya patent ərizələrinin sayı

Tədqiqat və işlə-

mələr sektoru təş-

kilatlarının aktiv-

lərinin ümumi

məbləğində qeyri-

maddi aktivlərin

payı

312 faiz %100*312

а

гма

С

СЭ

Sqma - qeyri-maddi aktivlərin dəyəri, mln.manat

Sa - təşkilatların aktivlərinin ümumi məbləği, mln.manat

Tədqiqat və işləmələrin nəticələrinin

kommersiyalaşdırılması göstəricisidir

34

1

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Müsabiqə

əsasında

maliyyələşdirilən

tədqiqatların payı

313 faiz %100*313

цм

мцса

Х

ХЭ

Xmüsa - Müsabiqə əsasında maliyyələşdirilən tədqiqatların

aparılmasına çəkilən xərclər, mln.manat

Xüm - regionda tədqiqat və işləmələrə çəkilən ümumi daxili

xərclər, mln.manat

Maliyyə mənbələrinin axtarışında tədqiqat kollektivinin

aktivliyinin, aparılan işlərin keyfiyyətinin göstəricisidir

1 tədqiqatçıya

düşən nəşrlərin

sayı

314 vahid %100*314

цмС

КМЭ

KM - region üzrə tədqiqatçıların nəşrlərinin sayı, vahid

Süm - regionda tədqiqatçıların ümumi sayı , nəfər

Region üzrə tədqiqat və işləmələrin elmi nəticəliliyinin

göstəricisidir

Qrup 32. İnnovasiya fəaliyyəti

1 təşkilata düşən

innovasiya

məhsulunun

həcmi

321 mln.

man ин

ин

С

МЭ 321

Min - göndərilən innovasiya məhsulunun həcmi, mln.manat

Sin – innovasiya-aktiv təşkilatların sayı

İnnovasiya fəaliyyəti nəticələrinin, iri müəssisələrdə

innovasiya fəaliyyətinin konsentrasiyası göstəricisidir

İnnovasiya

məhsulunun

ümumi həcmində

prinsipcə yeni

məhsulun payı

322 faiz %100*322

ин

яин

М

МЭ

Məin – prinsipcə yeni məhsulun buraxılış həcmi, mln.manat

Min – innovasiya-aktiv müəssisələrin göndərdiyi

innovasiya məhsulunun ümumi həcmi, mln.manat

Məhsul və proses innovasiyalarının mənimsənilməsi

gedişində edilmiş dəyişikliklərin göstəricisidir

Göndərilmiş

ümumi innova-

siya məhsulu həc-

mində tədqiqat,

işləmələr və tex-

noloji innovasiya

xərcləri %-lə

323 faiz %100*323

ин

инцм

М

ХХЭ

Xüm - regionda tədqiqat və işləmələrin aparılmasına

xərclənən daxili cari xərclər, mln.manat

Xin - regionda innovasiya xərcləri, mln.manat

Min - regionda göndərilən innovasiya məhsulunun həcmi,

mln.manat

İnnovasiya fəaliyyətinin bütün növlərinin aparılması

xərclərinin ödənmə göstəricisidir

34

2

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Adambaşına

düşən innovasiya

məhsulunun

həcmi

324 mln.

man ящ

ин

С

МЭ 324

Min - göndərilmiş innovasiya məhsulunun həcmi,

mln.manat

Səh - regionda əhalinin sayı, mln.nəfər

Regionlararası müqayisə üçün innovasiya fəaliyyətinin

məhsuldarlıq göstəricisidir

Xaricə göndərilən

innovasiya

məhsulunun payı

325 faiz %100*325

цм

ин

И

ИЭ

İin - ixrac edilən innovasiya məhsulunun həcmi, mln.manat

İüm - region üzrə ixracın ümumi həcmi

Regionda ixracatın texnolojilik göstəricisidir

Kiçik innovasiya

sahibkarlığında

çalışanların

sayının artırılması

326 faiz

%100*00

11

326

коткот

коткот

ВС

ВСЭ

0

котС - baza dövründə texnoloji profilli kiçik və orta

müəssisələrdə çalışanların sayı 0

котВ - baza dövründə texnoloji profilli kiçik və orta

müəssisələrdə vakansiyaların sayı 1

котС Skot - hesabat dövründə texnoloji profilli kiçik və orta

müəssisələrdə çalışanların sayı 1

котВ - hesabat dövründə texnoloji profilli kiçik və orta

müəssisələrdə vakansiyaların sayı

34

3

Əlavə 3

İnnovasiya indeksinin hesablanması üçün Azərbaycanın statistikası üzrə əsas göstəricilər siyahısı

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Blok 1. Ehtiyatlar

Qrup 11. Əmək ehtiyatları

Əhalinin hər 1000

nəfərinə düşən tədqi-

qat və işləmələrlə

məşğul olan mütəxəs-

sislərin sayı

111 nəfər 1000*111

ящ

m

S

SG

Sm – tədqiqat və işləmələrlə məşğul olan

mütəxəssislərin sayı, nəfər

Səh - region əhalisinin sayı, nəfər

Göstərici tədqiqat və işləmələrlə bağlı fəaliyyətin

regionda yayılmasını əks etdirir

Ümumi tədqiqatçıların

sayında yaşı 40-a

qədər olan tədqiqatçı-

ların payı, %

112 faiz %100*39112

цмС

СЭ

S39 - 40 yaşa qədər tədqiqatçıların sayı, nəfər

Süm- regionda tədqiqatçıların ümumi sayı, nəfər

Göstərici elmi kadrların yenilənməsi prosesini əks

etdirir və regionun elmində sosial problemlərin

həllinin gərginlik səviyyəsinin dolayı

xarakteristikasıdır

Tədqiqatçıların

ümumi sayında elmlər

doktoru və fəlsəfə

doktorlarının payı, %

113 faiz %100*113

цм

елмфд

С

ССЭ

Selm-elmlər doktorlarının sayı, nəfər

Sfd- fəlsəfə doktorlarının sayı, nəfər

Süm-regionda tədqiqatçıların ümumi sayı, nəfər

Regionda tədqiqatçı kadrların keyfiyyət səviyyəsi

göstəricisidir

Tədqiqatçıların

ümumi sayında təbii

və texniki elmlərlə

məşğul olan

tədqiqatçıların payı

114 faiz %100*114

цм

техтяб

С

ССЭ

Stəb- təbii elmlər sahəsindəki tədqiqatçı sayı, nəfər

Stex- texniki elmlər sahəsindəki tədqiqatçı sayı, nəfər

Tədqiqat təşkilatlarının işlərinin peşəkar idarə

olunmasını xarakterizə edir, regionda elmin

innovasiya proseslərinin həyata keçirilməsinə cəlb

edilməsi dərəcəsini göstərir

34

4

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Qrup 12. Maddi-texniki baza

Tədqiqat və

işləmələrin əsas

vəsaitlərin dəyəri (bir

təşkilata düşən)

121 mln.

manat %100*121

тм

ясв

С

ДЭ

Dəsv - regionda tədqiqat və işləmələrin əsas

vəsaitlərinin dəyəri, mln.manat

Stm- region üzrə tədqiqat və işləmələri həyata keçirən

təşkilatların sayı, vahid

Regionun iri təşkilatlarında elmi-texniki potensialın

miqdarını xarakterizə edir

Əsas vəsaitlərin

yenilənmə əmsalı 124 faiz %100*1124

актщ

н

Д

ДЭ

Dn1 - son il ərzində istifadəyə verilmiş maşın və

avadanlıqların dəyəri, mln.manat

Dakth - tədqiqat və işləmələrin əsas vəsaitlərinin aktiv

hissəsinin dəyəri, mln. manat

Maşın və avadanlıq parkının yenilənmə intensivliyini

xarakterizə edir

Blok 2. Fəaliyyətin miqyasları

Qrup 21. Elmi fəaliyyət

1000 nəfər əhaliyə

düşən tədqiqat və

işləmələrlə məşğul

olan təşkilatların sayı

211 vahid 1000*211

ящ

тяд

С

СЭ

Stəd - regionda tədqiqat və işləmələri həyata keçirən

təşkilatların sayı, vahid

Səh - regiondakı əhalinin sayı, mln nəfər

Regionda tədqiqat fəaliyyətinin yayılma miqyasını

xarakterizə edir

Bir təşkilatda tədqiqat

və işləmələrlə məşğul

olan mütəxəssislərin

sayı

212 nəfər

тдт

тд

С

СЭ 212

Std-tədqiqat və işləmələrlə məşğul olan mütəxəssislərin

sayı, nəfər

Stdt - region üzrə tədqiqat və işləmələri həyata keçirən

təşkilatların sayı, vahid

Regionda tədqiqat fəaliyyətinin yayılması miqyasını və

tədqiqat fəaliyyətinin konsentrasiyasını xarakterizə edir

34

5

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Bir təşkilatda tədqiqat

və işləmələrə çəkilən

daxili cari xərclər

213 mln.

manat тдт

цм

С

ХЭ 213

Xüm-tədqiqat və işləmələrə çəkilən daxili cari xərclər,

mln.manat

Stdt - region üzrə tədqiqat və işləmələri həyata keçirən

təşkilatların sayı, vahid

Region üzrə tədqiqat fəaliyyətinin yayılması miqyasını

və tədqiqat fəaliyyətinin konsentrasiyasını xarakterizə

edir. 212 göstəricisi ilə birlikdə regionlar arasında

tədqiqat təşkilatlarındakı əmək məhsuldarlıqlarının

fərqinin təhlili üçün istifadə olunur

Texniki və təbii elmlər

sahəsində

tədqiqatların payı

214 faiz %100*214

цм

техтяд

Х

ХХЭ

Xtəb və Xtex - təbii və texniki elmlər sahəsində

tədqiqatlara çəkilən xərclər, mln.manat

Xüm - tədqiqat və işləmələrə xərclənən daxili cari

xərclər, mln.manat

İqtisadiyyatın real sektorunda kommersiyalaşdırma

imkanı ilə bilavasitə bağlı sahələrdə tədqiqat və

işləmələrin yayılma dərəcəsinin xarakterizə edir

Tədqiqat və işləmələrə

çəkilən xərclər,

adambaşına

215 mln.

manat ящ

цм

С

ХЭ 215

Xüm- tədqiqat və təcrübələrə çəkilən daxili cari xərclər,

mln.manat

Səh-region üzrə əhalini sayı, nəfər

Regionda tədqiqat işlərinin miqyasını xarakterizə edir

Ümumdaxili məhsulda

elmə çəkilən xərclərin

payı

216 faiz ЦРМ

ХЭ цм216

Xüm - tədqiqat və işləmələrə xərclənən daxili cari

xərclər, mln.manat

ÜRM - ümumi regional məhsul, mln.manat

Regionda tədqiqat işlərinin miqyasını xarakterizə edir

34

6

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Büdcədənkənar

vəsaitlər hesabına

elmə çəkilən xərclərin

payı

217 faiz %100*217

цм

бцджяцм

Х

ХХЭ

Xüm- tədqiqat və işləmələrə xərclənən daxili cari

xərclər, mln.manat

Xbüdcə- büdcədən tədqiqat və işləmələrə çəkilən daxili

cari xərclər, mln.manat

Regionda tədqiqat və işləmələrin maliyyə mənbələrini

xarakterizə edir

Qrup 22. İnnovasiya fəaliyyəti

Tədqiqat və işləmələrə

çəkilən xərclərdə

sahibkarlıq sektorunun

payı

222 faiz %100*222

цм

сс

Х

ХЭ

Xss – sahibkarlıq sektoru təşkilatlarının hesabına yerinə

yetirilmiş tədqiqat və işləmələrə xərclər, mln.manat

Xüm - regionda tədqiqat və işləmələrə çəkilən ümumi

daxili xərclər, mln.manat

İqtisadiyyatın real sektorundakı təşkilatların innovasiya

proseslərinə cəlb edilməsini xarakterizə edir

34

7

Əlavə 4

Sosial-iqtisadi mühit amillərinin təhlili üçün ilkin göstəricilərin siyahısı

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Qrup 21. Təhsil səviyyəsi

Əhalinin savadlılıq

səviyyəsi 2101 faiz %100*

15

15

2101

С

СЭ

г

Sq15+ - oxumağı və yazmağı bacaran 15 və yuxarı

yaşda olan əhalinin sayı

S15+ - 15 və yuxarı yaşda olan əhalinin sayı

1000 nəfər əhaliyə

düşən tələbələrin sayı 2102 nəfər 1000*2102

ящ

тл

С

СЭ

Stl - tələbələrin sayı, nəfər

Səh -əhalinin sayı, nəfər

1000 nəfər əhaliyə

düşən tələbə qəbulu 2103 nəfər 1000*2103

ящ

тлгб

С

СЭ

Stlqb - tələbə qəbulu, nəfər

Səh - əhalinin sayı, nəfər

1000 nəfər əhaliyə

düşən tələbə buraxılışı 2104 nəfər 1000*2104

ящ

тлбр

С

СЭ

Stəbr - tələbə buraxılışı, nəfər

Səh - əhalinin sayı, nəfər

Bir tələbəyə xərclər,

adambaşına ÜRM-ə

nisbətən %-lə

2105 faiz %100*2105

ад

тящ

ЦРМ

ХЭ

Xtəh - regional büdcə hesabına bir tələbəyə düşən ali

təhsil xərcləri

ÜRMad - əhalinin adambaşına düşən ümumi regional

məhsul

Tələbələrin ümumi

sayında xarici tələbə-

lərin payı

2106 faiz %100*2106

тл

дштл

С

СЭ

Sdştl - xarici tələbələrin sayı

Stl -regionda ümumi tələbələrin sayı, nəfər

34

8

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

1000 nəfər əhaliyə

düşən aspirant və

doktorantların sayı

2107 nəfər 1000*2107

ящ

докасп

С

ССЭ

Sasp - aspirantların sayı, nəfər

Sdok - doktorantların sayı, nəfər

Səh - region əhalisinin sayı, nəfər

1000 nəfər əhali

sayına aspirantura və

doktoranturaya qəbul

2108 nəfər 1000*2108

ящ

аспгб

С

СЭ

Saspqb - aspiranturaya qəbul, nəfər

Səh - əhalinin sayı, nəfər

1000 nəfər əhali

sayına aspirantura və

doktorantura buraxılışı

2109 nəfər 1000*2109

ящ

аспбр

С

СЭ

Saspbr - aspiranturadan buraxılış, nəfər

Səh - əhalinin sayı, nəfər

Aspirantura və

doktoranturanı

dissertasiya müdafiə

edərək bitirənlərin

xüsusi çəkisi

2110 faiz %100*2110

докасп

мцд

С

СЭ

Smüd - aspirantura və doktoranturanı dissertasiya

müdafiə edərək bitirən şəxslərin sayı, nəfər

Sasp+dok - regionda aspirantura və doktorantura

bitirənlərin ümumi sayı, nəfər

Qrup 22. Rifah səviyyəsi

Əhalinin adambaşınaa

ÜRM 2201

min

manat %100*2201

ящС

ЦРМЭ

ÜRM – ümumi daxili regional məhsul, mln. manat

Səh - əhalinin sayı, nəfər

ÜRM artımı 2202 faiz %100*0

1

2202ЦРМ

ЦРМЭ

ÜRM1- hesabat dövründə ümumi daxili regional

məhsul, mln. manat

ÜRM0 - bazis dövründə ümumi daxili regional

məhsul, mln. manat

34

9

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

İşsizlik səviyyəsi 2203 faiz %100*2203

игакящ

иш

С

СЭ

Siş - əmək qabiliyyətli yaşda iş axtaran şəxslərin sayı

Siqakəh - iqtisadi-aktiv əhalinin sayı

Gəliri yaşayış

minimumundan aşağı

olan əhalinin payı

2204 faiz %100*2204

ящ

йма

С

СЭ

Syma - verilmiş regionda toplam gəliri yaşayış

minimumuna çatmayan ev təsərrüfatı üzvlərin sayı,

nəfər

Səh - region əhalisinin sayı, nəfər

Fiziki şəxslərin bank

əmanətlərinin orta

həcmi

2205 min

man %100*2205

ямн

фш

С

ЖЭ

Cfş - regionun maliyyə təşkilatlarında fiziki şəxslərin

əmanətlərin ümumi məbləği, mln. manat

Səmn - regionun kredit müəssisələri əmanətçilərinin

toplam sayı, nəfər

Adambaşına gəlirin

səviyyəsi 2206

min

manat %100*2206

ящ

тс

С

ЭЭ

Gts - ev təsərrüfatları sektorunun toplam gəlirləri,

mln. manat

Səh - region əhalisinin sayı, nəfər

Adambaşına

avtomobillərin sayı 2207 vahid %100*2207

ящС

МЭ

M - regionda qeydiyyata alınmış avtomobillərin sayı,

vahid

Səh- region əhalisinin sayı, nəfər

Adambaşına

xəstəxana

çarpayılarının sayı

2208 vahid %100*2208

ящС

ХЭ

X - regionn stasionar tibb müəssisələrində çarpayı-

yerlərin ümumi sayı

Səh- region əhalisinin sayı, nəfər

1000 nəfərə yaşayış

binalarının istifadəyə

verilməsi

2209 kv.m %100*2209

ящС

ЙБЭ

YB – istifadəyə verilmiş yaşayış binalarının ümumi

sahəsi, kv.m

Səh - region əhalisinin sayı, nəfər

35

0

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Qrup 23. İnformasiya təminatı səviyyəsi

Öz istehsalı olan

məhsul göndərilib və

İKT sektoru xidmət

göstərib, ÜRM-ə

nicbətən faizlə

2301 faiz %100*2301ЦРМ

МХЭ ИКТ

MXikt - məhsulların və İKT sektorunun xidmətlərinin

ümumi həcmi

ÜRM - ümumidaxili regional məhsul

İKT sektoru işçiləri

sayının region iqtisa-

diyyatında məşğul

olanların ümumi sayı-

na faizlə nisbəti

2302 faiz %100*2302

мяш

ИКТ

С

СЭ

Sikt- İKT sektorunda çalışan işcillərin sayı, nəfər

Sməş - regionun iqtisadiyyatında çalışan insanların

ümumi sayı

İKT sektorunda əsas

kapitala sərmayələrin

regionda ümumi

sərmayə həcminə

faizlə nisbəti

2303 faiz %100*2303

цм

ИКТ

И

ИЭ

İikt - İKT sektoruna sərmayələrin həcmi

İüm - regionda sərmayələrin ümumi həcmi

100 işçiyə düşən

kompüterlərin sayı 2304 vahid %100*2304

иш

фк

С

СЭ

Sfk- təşkilatlarda fərdi kompüterlərin sayı, vahid

Siş - təşkilatların işçilərinin sayı, nəfər

Əhalinin 100 nəfərinə

düşən internet-

serverlərin sayı

2305 vahid 100*2305

ящ

щ

С

СЭ

Sh - internet serverlərin (hostların) sayı

Səh- region əhalisinin sayı, nəfər

Əhalinin 100 nəfərinə

düşən internet

istifadəçilərin sayı

2306 nəfər 100*2306

ящ

интернет

С

СЭ

Sinternet - regionda internet istifadəçilərinin sayı, nəfər

Səh- region əhalisinin sayı, nəfər

35

1

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Təşkilatların ümumi

sayında, kompüterdən

istifadə edən təşkilat-

ların xüsusi çəkisi

2307 faiz %100*2307

цм

фк

ТС

ТСЭ

TSfk- fərdi kompüterlərdən istifadə edən təşkilatların

sayı

TSüm- regionda tədqiq olunan təşkilatların ümumi

sayı

Təşkilatların ümumi

sayında İnternetdən

istifadə edən təşkilat-

ların xüsusi çəkisi

2308 faiz %100*2308

цм

интернет

ТС

ТСЭ

TSinternet- internetdən istifadə edən təşkilatların sayı,

TSüm- regionda tədqiq olunan təşkilatların ümumi

sayı

Ümumi sayda web-

səhifəsi olan təşkilat-

ların xüsusi çəkisi

2309 faiz %100*2309

цм

www

ТС

ТСЭ

TSwww - web- səhifəsi olan təşkilatların sayı

TSüm - regionda tədqiq olunan təşkilatların ümumi

sayı

İşçilərin ümumi sayın-

da İnternetə çıxışı olan

fərdi kompüterdən

istifadə edən işçilərin

xüsusi çəkisi

2310 faiz %100*2310

ящ

фкинтернет

С

СЭ

Sfkinternet - təşkilatlarda internetə bağlanan fərdi

kompüterlərdən istifadə edən işçilərin sayı, vahid

Səh - təşkilatlarda işçilərin sayı

Qrup 24. Regionun infrastruktur elementləri ilə təmininatı səviyyəsi

Əhalinin 100 nəfərinə

düşən mobil telefon

şəbəkələri abonent-

lərinin sayı

2401 nəfər %100*2401

ящ

моб

С

ТЭ

Tmob - mobil telefon şəbəkələri abonentlərin sayı,

nəfər

Səh - region əhalisinin sayı, nəfər

Əhalinin 100 nəfərinə

düşən stasionar və

mobil telefonların sayı

2402 vahid %100*2402

ящ

стасмоб

С

ТТЭ

Tmob+Tstas - mobil və stasionar telefonların sayı,

vahid

Səh - regionda əhalinin sayı, nəfər

35

2

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Televiziya yayımı ilə

əhatə olunmuş

əhalinin xüsusi çəkisi

2403 faiz %100*2403

ящ

тв

С

СЭ

Stv - televiziya verilişlərini qəbul edə bilən əhalinin

sayı

Səh - regionda əhalinin sayı

Əhalinin 100 nəfərinə

qəzet buraxılışı 2404 vahid 100*2404

ящС

ГЭ

Q - qəzetlərin ümumi tirajı, ədəd

Səh- regionda əhalinin sayı

Möhkəm örtüklü

yolların xüsusi çəkisi 2405 faiz %100*2405

цм

мщ

Й

ЙЭ

Ymh - regionda möhkəm örtüklü yolların uzunluğu,

km

Yüm - regionda yolların ümumi uzunluğu, km

Adambaşına nəqliyyat

xidmətləri 2406

mln.

manat ящ

нг

С

ХЭ 2406

Xnq - regionda nəqliyyat təşkilatlarının göstərdiyi

xidmətlərin ümumi həcmi, mln.manat

Səh - regionda əhalinin sayı

Adambaşına rabitə

xidmətləri 2407

mln.

manat ящ

рб

С

ХЭ 2407

Xrb - regionda rabitə təşkilatlarının göstərdiyi

xidmətlərin ümumi həcmi, mln.manat

Səh - regionda əhalinin sayı

Qrup 25. Regionun iqtisadi inkişaf səviyyəsi

Regionun ümumi

sənaye buraxılışı

həcmində emal sahə-

lərinin payı

2501 faiz %100*2501

цм

ем

СМ

СМЭ

SMem - regionun emal sənaye müəssisələrlə

hazırlanan sənaye məhsulunun həcmi, mln.manat

SMüm - regionun ümumi sənaye buraxılışı həcmi

Kiçik müəssisə

məhsulunun (iş,

xidmət) ümumi ÜRM

həcmində payı

2502 faiz %100*2502ЦРМ

МХЭ ксы

MXks - regionda kiçik sahibkarlarlıq subyektlərinin

yerinə yetirdiyi məhsul, iş, xidmətlərin həcmi, mln.

manat

ÜRM - ümumdaxili regional məhsul

35

3

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Emal sənayesinin əsas

vəsaitlərinin aşınma

dərəcəsi

2503 faiz %100*2503

емал

ашынма

ЯВ

ЯВЭ

ƏVaşınma - emal sənayesinin əsas vəsaitlərinin aşınma

dəyəri, mln. manat

ƏVemal - emal sənayesi təşkilatlarının əsas

vəsaitlərinin ümumi dəyəri, mln. manat

Emal sənayenin

tamamilə aşınmış əsas

fondlarının xüsusi

çəkisi

2504 faiz %100*2504

ем

ташынма

ЯВ

ЯВЭ

ƏVtaşınma - emal sənayesinin əsas vəsaitlərin tam

aşınma dəyəri, mln.mayat

ƏVem - emal sənaye müəssisələrin əsas vəsaitlərin

ümumi dəyərimln.manat

Adambaşına əsas

kapitala sərmayələr 2505

mln.

manat ящ

цм

С

СЭ 2505

Süm - regionun iqtisadiyyatına qoyulan sərmayələrin

ümumi həcmi

Səh- regionda əhalinin sayı

Adambaşına xarici

sərmayələr 2506

mln.

manat ящ

хар

С

СЭ 2506

Sxar - regionun iqtisadiyyatına qoyulan xarici

sərmayələrin ümumi həcmi, mln.manat

Səh- regionda əhalinin sayı

35

4

Əlavə 5

Sosial-iqtisadi mühit amillərinin təhlili üçün Azərbaycan statistikası üzrə ilkin göstəricilərin siyahısı

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

Qrup 21. Təhsil səviyyəsi

Əhalinin

savadlılıq

səviyyəsi

2101 faiz %100*15

15

2101

С

СЭ

г

Sq15+- oxumağı və yazmağı bacaran 15 və yuxarı yaşda

olan əhalinin sayı

S15+ - 15 və yuxarı yaşda olan əhalinin sayı

1000 nəfər

əhaliyə düşən

tələbələrin sayı

2102 nəfər 1000*2102

ящ

тл

С

СЭ

Stl - tələbələrin sayı, nəfər

Səh -əhalinin sayı, nəfər

1000 nəfər

əhaliyə düşən

tələbə qəbulu

2103 nəfər 1000*2103

ящ

тлгб

С

СЭ

Stlqb - tələbə qəbulu, nəfər

Səh - əhalinin sayı, nəfər

1000 nəfər

əhaliyə düşən

tələbə buraxılışı

2104 nəfər 1000*2104

ящ

тлбр

С

СЭ

Stəbr - tələbə buraxılışı, nəfər

Səh - əhalinin sayı, nəfər

Tələbələrin ümu-

mi sayında xarici

tələbələrin payı

2106 faiz %100*2106

тл

дштл

С

СЭ

Sdştl - xarici tələbələrin sayı

Stl -regionda ümumi tələbələrin sayı, nəfər

Qrup 22. Rifah səviyyəsi

Əhalinin

adambaşına

ÜRM

2201 min

manat %100*2201

ящС

ЦРМЭ

ÜRM – ümumi daxili regional məhsul, mln. manat

Səh - əhalinin sayı, nəfər

35

5

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

İşsizlik səviyyəsi 2203 faiz %100*2203

игакящ

иш

С

СЭ

Siş - əmək qabiliyyətli yaşda iş axtaran şəxslərin sayı

Siqakəh - iqtisadi-aktiv əhalinin sayı

Adambaşına

düşən

avtomobillərin

sayı

2207 vahid %100*2207

ящС

МЭ

M - regionda qeydiyyata alınmış avtomobillərin sayı,

vahid

Səh- region əhalisinin sayı, nəfər

Adambaşına

düşən xəstəxana

çarpayılarının

sayı

2208 vahid %100*2208

ящС

ХЭ

X - regionn stasionar tibb müəssisələrində çarpayı-

yerlərin ümumi sayı

Səh- region əhalisinin sayı, nəfər

Qrup 23. İnformasiya təminatı səviyyəsi

Öz istehsalı olan

məhsul

göndərilib və

İKT sektoru

xidmət göstərib,

ÜRM-ə nicbətən

faizlə

2301 faiz %100*2301ЦРМ

МХЭ ИКТ

MXikt - məhsulların və İKT sektorunun xidmətlərinin

ümumi həcmi

ÜRM - ümumidaxili regional məhsul

İKT sektoru

işçiləri sayının

region iqtisadiy-

yatında məşğul

olanların ümumi

sayına faizlə

nisbəti

2302 faiz %100*2302

мяш

ИКТ

С

СЭ

Sikt- İKT sektorunda çalışan işcillərin sayı, nəfər

Sməş - regionun iqtisadiyyatında çalışan insanların ümumi

sayı

35

6

Göstəricilər Göst.

kodu

Ölçü

vahidi Hesablama Qeyd

İKT sektorunda

əsas kapitala

sərmayələrin

regionda ümumi

sərmayə həcminə

faizlə nisbəti

2303 faiz %100*2303

цм

ИКТ

И

ИЭ

İikt - İKT sektoruna sərmayələrin həcmi

İüm - regionda sərmayələrin ümumi həcmi

Ümumi sayda

web-səhifəsi olan

təşkilatların

xüsusi çəkisi

2309 faiz %100*2309

цм

www

ТС

ТСЭ

TSwww - web- səhifəsi olan təşkilatların sayı

TSüm - regionda tədqiq olunan təşkilatların ümumi sayı

Qrup 24. Regionun infrastruktur elementləri ilə təmininatı səviyyəsi

Əhalinin 100

nəfərinə düşən

mobil telefon

şəbəkələri

abonentlərinin

sayı

2401 nəfər %100*2401

ящ

моб

С

ТЭ

Tmob - mobil telefon şəbəkələri abonentlərin sayı, nəfər

Səh - region əhalisinin sayı, nəfər

Qrup 25. Regionun iqtisadi inkişaf səviyyəsi

Adambaşına əsas

kapitala

sərmayələr

2505 mln.

manat ящ

цм

С

СЭ 2505

Süm - regionun iqtisadiyyatına qoyulan sərmayələrin

ümumi həcmi

Səh- regionda əhalinin sayı

Adambaşına

xarici sərmayələr 2506

mln.

manat ящ

хар

С

СЭ 2506

Sxar - regionun iqtisadiyyatına qoyulan xarici sərmayələrin

ümumi həcmi, mln.manat

Səh- regionda əhalinin sayı

35

7

Əlavə 6

Azərbaycanın innovasiya indeksinin hesablanması üçün iqtisadi zonalar üzrə statistik göstəriciləri

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Ehtiyatlar

Əmək ehtiyatları

Tədqiqat və işləmələr-

lə məşğul olan

mütəxəssislərin sayı 28

91

6

22

90

0

11

23

27

47

72

19

5

22

4

11

4

12

7

14

14

Əhalinin sayı

92

35

,1

21

22

,3

52

9,1

12

05

,2

58

1,7

85

5,7

50

5,4

18

63

,5

62

8,8

23

2,9

29

2,0

41

8,5

40 yaşa qədər olan

tədqiqatçıların sayı 40

23

Ümumi

tədqiqatçıların sayı 11

89

1

Elmlər doktoru

dərəcəsi olan

tədqiqatçıların sayı

19

49

17

25

24

82

1

16

6 4

91

35

8

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Fəlsəfə doktoru

dərəcəsi olan

tədqiqatçıların sayı 8 5

14

7 1

34

15

7

57

8

4

65

18

36

21

50

1

Təbii elmlər üzrə

tədqiqatçıların sayı 53

27

Texniki elmlər üzrə

tədqiqatçıların sayı 20

27

Maddi-texniki baza

Tədqiqat və

işləmələrin əsas

vəsaitlərin dəyəri

(mln. manat)

95

,2

85

,4

5,6

0,3

0,1

0,1

0,2

0,2

0

0

3,2

0,1

Tədqiqat və işləmələri

həyata keçirən

təşkilatların sayı

14

3

11

2

8

9

1

2

2

2

0

0

1

6

Son il ərzində maşın və

avadanlıqların dəyəri,

mln. manat

17

,4

35

9

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Tədqiqat və işləmələrin

əsas vəsaitlərinin aktiv

hissəsinin dəyəri,

mln.manat

Tədqiqat və işləmələrə

çəkilən daxili xərclər

(min manat)

10

9 8

09

,8

95

385

,2

7 6

48

,5

2 7

04

,2

33

0,0

20

6,0

81

9,4

6,0

0

0

2 7

10

,5

Təbii və texniki elmə

çəkilən daxili xərclər

(min manat) 73

95

7,3

Büdcə hesabına

tədqiqat və işləmələrə

çəkilən daxili xərclər

(min manat) 98

51

1,7

Sahibkarlıq sektoru he-

sabına tədqiqat və

işləmələrə çəkilən daxi-

li xərclər (min manat) 19

43

6,1

36

0

Əlavə 7

Azərbaycanın innovasiya indeksinin hesablanması üçün iqtisadi zonalar üzrə əsas göstəriciləri

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Ehtiyatlar

Əmək ehtiyatları

Əhalinin hər 10000

nəfərinə düşən tədqiqat

və işləmələrlə məşğul

olan mütəxəssislərin

sayı 19

8,6

165

47

10

7,9

018

21

,224

72

12

22

,792

89

7

1,2

377

51

4

2,2

788

36

04

1

4,4

321

33

0,6

117

5

0

0

4,3

493

15

33

,787

33

57

2

Ümumi tədqiqatçıların

sayında yaşı 40-a qədər

olan tədqiqatçıların

payı, % 0,3

383

23

1

Tədqiqatçıların ümumi

sayında elmlər doktoru

və fəlsəfə doktorlarının

payı, %-lə 0,8

799

09

18

0,7

450

17

2

0,0

152

21

6

0,0

555

04

2

0,0

004

20

5

0,0

068

11

87

5

0,0

015

13

7

0,0

035

3

0

0

0,0

021

02

0,0

497

85

55

2

Tədqiqatçıların ümumi

sayında təbii və texniki

elmlərlə məşğul olan

tədqiqatçıların payı 0,6

184

50

93

36

1

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Maddi-texniki baza

Tədqiqat və işləmələrin

əsas vəsaitlərin dəyəri

(bir təşkilata düşən)

5,1

0,8

0,8

0,0

0,1

0,1

0,1

0,1

3,2

0,0

166

66

66

7

Əsas vəsaitlərin

yenilənmə əmsalı

0,1

827

73

11

Fəaliyyətin miqyasları

Elmi fəaliyyət

1000 nəfər əhaliyə

düşən tədqiqat və

işləmələrlə məşğul olan

təşkilatların sayı 10

2,2

090

43

52

,772

93

5

15

,120

01

51

7,4

676

40

2

1,7

190

99

2

2,3

372

67

73

4

3,9

572

61

6

1,0

732

5

0

0

3,4

246

58

14

,336

91

75

6

Bir təşkilatda tədqiqat

və işləmələrlə məşğul

olan mütəxəssislərin

sayı 13

51

,228

17

20

4,4

642

9

14

0,3

75

30

5,2

222

2

72

97

,5

11

2

57

12

7

23

5,6

666

66

7

36

2

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Bir təşkilatda tədqiqat

və işləmələrə çəkilən

daxili cari xərclər

85

1,7

95

6,1

30

0,5

33

0,0

10

3,0

40

9,7

3,0

0

45

1,8

Texniki və təbii elmlər

sahəsində tədqiqatların

payı 0

,67

35

03

64

Tədqiqat və işləmələrə

çəkilən xərclər,

adambaşına

70

,552

96

86

44

,944

25

9

14

,455

67

95

2,2

437

77

0,5

673

02

7

0,2

407

38

57

7

1,6

212

90

1

0,0

032

2

0

0

0

6,4

767

02

50

9

Ümumdaxili məhsulda

elmə çəkilən xərcin

payı, %-lə

Büdcədənkənar vəsait

hesabına elmə çəkilən

xərclərin payı

10

98

08

,903

36

3

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

İnnovasiya fəaliyyəti

Tədqiqat və işləmələrə

çəkilən xərclərdə

sahibkarlıq sektorunun

payı 0,1

769

97

86

Əlavə 8

Azərbaycanın sosial-iqtisadi mühit amillərinin təhlili üçün iqtisadi zonalar üzrə statistik göstəriciləri

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Təhsil səviyyəsi

15 və yuxarı yaşda

olan əhalinin təhsil

səviyyəsi, %

99

,8

99

,8

99

,8

99

,9

99

,9

99

,9

99

,9

99

,9

99

99

,9

99

,9

99

,9

15 və yuxarı yaşda

olan əhalinin sayı

68

07

,467

16

49

,386

39

6,5

77

89

1,2

77

43

6,2

96

60

7,2

16

36

4,7

86

13

67

,742

41

9,8

11

16

8,9

98

20

7,3

39

29

8,0

39

36

4

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Əhalinin1000

nəfərinə düşən

tələbələrin sayı 14

3,1

11

0,9

7

8,0

81

12

,299

1,0

4

1,9

41

0,4

83

2,6

0

0

0,4

68

5,2

69

Əhalinin 1000

nəfərinə düşən tələbə

qəbulu 35

,437

27

,345

2,0

7

3,1

09

0,2

61

0,4

95

0,1

47

0,6

12

0

0

0,1

16

1,2

82

Əhalinin1000

nəfərinə düşən tələbə

buraxılışı 30

,812

24

,374

1,6

44

2,4

16

0,1

62

0,4

08

0,0

8

0,4

55

0

0

0,0

85

1,1

88

Tələbələrin ümumi

sayında xarici tələbə-

lərin payı 2,0

96

1,3

76

0,1

64

0,1

04

0,0

55

0,0

35

0,0

44

0,1

12

0,0

23

0,0

1

0,0

25

0,1

48

Rifah səviyyəsi

Ümumi daxili

məhsul (manat)

51

157

,5

İşsizlərin sayı

38

33

0

12

53

8

12

07

27

46

13

75

12

47

11

33

10

35

4

42

70

18

80

15

48

32

36

5

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Ümumi avtomobil

sayı

1 0

37

626

64

7 7

52

35

870

95

316

30

434

43

852

23

076

92

01

3

34

09

25

941

12

13

8

27

82

5

Ümumi xəstəxana

çarpayılarının sayı 42

37

1

16

70

5

27

97

46

73

16

40

18

64

12

95

62

64

21

20

12

10

72

1

30

82

İnformasiya təminatı səviyyəsi

İKT sektoruna

sərmayə həcmi

2,7

570

15

3

İqtisadi fəal əhalinin

sayında İKT-də

çalışan işçilər (min

nəfər)

18

,5

İKT sektorunda

xidmətlərin və

məhsulların ümumi

həcmi (buraxılışı)

12

36

,4

36

6

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Web-səhifəsi olan

təşkilatların sayı 1 4

66

Mobil telefon

abonentlərinin sayı 9

39

6,5

0

3 9

03

,80

1 1

80

,00

90

0,6

35

0

51

0

27

0,5

1 4

92

,10

22

6,2

0

18

3,3

38

0

Regionun iqtisadi inkişaf səviyyəsi

İqtisadiyyata

yönəldilən

sərmayələrin ümumi

həcmi (mln. manat) 17

04

8,8

Xarici sərmayələr

(mln. manat)

68

49

,8

36

7

Əlavə 9

Azərbaycanın sosial-iqtisadi mühit amillərinin təhlili üçün iqtisadi zonalar üzrə ilkin göstəriciləri

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Təhsil səviyyəsi

Əhalinin savadlılıq

səviyyəsi

2,8

085

81

47

0,0

605

1

0,2

516

54

0,1

119

74

0,2

287

4

0,1

643

56

7

0,2

735

85

0,0

73

0,2

377

26

0,5

905

4

0,4

813

4

0,3

351

91

1000 nəfər əhaliyə

düşən tələbələrin sayı 83

0,9

52

,287

6

15

,273

11

10

,204

95

1,7

878

6

2,2

683

18

3

0,9

556

79

73

4,0

0

0

1,6

027

4

12

,590

2

1000 nəfər əhaliyə

düşən tələbə qəbulu

24

,483

57

84

12

,884

6

3,9

123

04

2,5

796

55

0,4

486

8

0,5

784

73

8

0,2

908

59

0,3

284

0

0

0,3

972

6

3,0

633

21

1000 nəfər əhaliyə

düşən tələbə buraxılışı

20

,725

78

61

11

,484

7

3,1

071

63

2,0

046

47

0,2

784

9

0,4

768

02

6

20

,725

79

0,2

442

0

0

0,2

911

2,8

387

1

36

8

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Tələbələrin ümumi

sayında xarici

tələbələrin payı

0,3

278

31

65

0,0

124

0,0

202

95

0,0

084

56

0,0

528

8

0,0

180

31

9

0,0

910

97

0,0

432

0,0

534

2

0,0

280

89

Rifah səviyyəsi

Əhalinin adambaşına

ÜRM

5,5

394

63

57

İşsizlik səviyyəsi

4,1

504

69

4

5,9

077

4

2,2

812

32

2,2

784

6

2,3

637

6

1,4

572

86

4

2,2

417

89

5,5

562

6,7

907

12

8,0

721

34

5,3

013

7

0,0

764

64

Adambaşına düşən

avtomobillərin sayı

82

6,4

866

04

30

5,2

12

67

,794

37

79

,087

29

52

,319

1

2,1

783

33

5

45

,658

88

49

,376

5,4

214

38

11

1,3

826

41

,568

5

66

,487

46

36

9

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Adambaşına düşən

xəstəxana

çarpayılarının sayı

79

45

,984

57

79

10

,53

5,2

863

35

3,8

773

65

2,8

193

2

2,1

783

33

5

2,5

623

27

3,3

614

0,3

371

5

5,1

953

63

2,4

691

8

7,3

643

97

İnformasiya təminatının səviyyəsi

Öz istehsalı olan

məhsul göndərilib və

İKT sektoru xidmət

göstərib, ÜRM-ə

nicbətən faizlə

0,0

241

68

5

İKT sektoru işçiləri

sayının region iqtisa-

diyyatında məşğul

olanların ümumi sayı-

na faizlə nisbəti

İKT sektorunda əsas

kapitala sərmayələrin

regionda ümumi

sərmayə həcminə

faizlə nisbəti

37

0

Göstəricilər

Üm

um

i

Ba

kı

Ab

şero

n

Gən

cə-

Qa

zax

Şək

i-

Za

qa

tala

Lən

kər

an

Qu

ba

-

Xa

çma

z

Ara

n

Yu

xa

rı-

Qa

rab

ağ

Kəl

bəc

ər-

La

çın

Da

ğlı

q

Şir

va

n

Na

xçı

va

n

Ümumi sayda web-

səhifəsi olan təşkilatla-

rın xüsusi çəkisi

10

,3

Regionun infrastruktur elementləri ilə təmininatı səviyyəsi

Əhalinin 100 nəfərinə

düşən mobil telefon

şəbəkələri

abonentlərinin sayı

8,4

1,8

394

2

2,2

302

02

0,7

472

62

0,6

016

8

0,5

960

03

3

0,5

352

2

0,8

007

0,3

597

33

0

0,6

277

4

0,9

080

05

Regionun iqtisadi inkişaf səviyyəsi

Adambaşına əsas

kapitala sərmayələr 1,8

Adambaşına xarici

sərmayələr

0,7

417

13

68

37

1

Əlavə 10

Təşkilatın elmi və innovasiya fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün

ANKET

1. Təşkilat haqqında məlumat

1.1. Adı _________________________________________________________________________

1.2. Baş təşkilat ___________________________________________________________________

1.3. Elmi sahə _____________________________________________________________________

1.4. İşçilərin sayı onlardan, qadınlar , elmi dərəcəsi olanlar ;

1.5. Web saytın ünvanı ______________________________________________________________

2. ETTKİ xüsusiyyətləri (birini qeyd edin)

2.1. ETTKİ istiqaməti

- sahə; - sahələrarası; - hər ikisi

2.2. Sizin təşkilat son 3 ildə dövlət proqramlarında iştirak edibmi?

- proqramların sayı - iştirak etməyib

2.3. Sizin təşkilatın işçiləri son 3 ildə xarici elmi jurnallarda neçə məqalə çap etdirib?

- məqalələrin sayı - çap etdirməyib

2.4. Patent və müəlliflik şəhadətnaməsi:

Azərbaycanda MDB ölkələrində Xaricdə

Patent üçün verilən ərizələrin sayı

Alınan patentlərin sayı

Müəlliflik şəhadətnaməsi üçün verilən ərizələrin sayı

Alınan müəlliflik şəhadətnamələrinin sayı

2.5. Son 3 ildə sizin təşkilatda istifadə edilən patentlərin sayı:

- istifadə edilən patentlərin sayı; - yoxdur

3. İnnovasiya istiqaməti

3.1. Sizin təşkilatda elmi-innovasiya prosesinin hansı mərhələsi həyata keçirilir (bir neçəsini qeyd etmək olar) (mümkünsə %-lə

göstərin):

37

2

- fundamental tədqiqat - təçrübi-konstruktor işləri

- tətbiqi tədqiqat - işləmə, texnologiya nəticələrinin istehsala verilməsi

- istehsala tətbiqdə iştirak - yüksək keyfiyyətli məhsulun xüsusi çəkisini artırmaq

- yeni məhsulun mənimsənilməsi - məhsulun bazara çıxarılması, marketinq tədqiqatı, reklam

- digər (məzmununu açın)_____________________

3.2. Sizin təşkilatın aid olduğu elmi sahənin vəziyyətini qiymətləndirin:

(inkişaf -1, durğunluq - 2, zəifləyib - 3)

Azərbaycanda MDB-də Xaricdə Qabaqcıl dövlətlərdə

4. Maliyyə

4.1. Siz təşkilatınızın maliyyə təminatını necə qiymətləndirirsiniz?

- yaxşı - kafi - qeyri-kafi

4.2. Siz təşkilatınızın elmi-innovasiya mövzularının maliyyə mənbələri hansılardır? (bir neçəsini qeyd etmək olar)

4.2.1. Dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlər (məbləğ)

- büdcə - büdcədə dövlət proqramı - büdcədə tender, qrant

- elmin inkişaf fondu - prezidentin ehtiyat fondundan - digər mənbələrdən __________

4.2.2. Büdcədənkənar vəsaitlər

Azərbaycan (məbləğ)

- dövlət fondları - vençur fondu - özəl firma vəsaiti

- digər dövlət təşkilatlarının vəsaiti - ictimai cəmiyyət və s. vəsaiti - icarə haqları

- sahibkarların gəliri hesabına - kommersiya fəaliyyəti vəsaitləri - digər mənbələrdən _____

Xarici mənbələr(məbləğ)

- beynəlxalq təşkilatların vəsaiti - qeyri kommersiya fondları - universitetlər

- dövlət tədqiqat təşkilatları - sahibkarlıq sektoru - digər mənbələrdən __________

5. Ehtiyat (resurs) təminatı

5.1. Maddi-texniki və İKT ehtiyatlarının səviyyəsi

(dünya standartları səviyyəsində – 1, respublika standartları - 2, daxili standartlar – 3)

Alətlər, avadanlıq, material İKT ehtiyatları

37

3

5.2. Elmi kadrlara olan ehtiyac (bir neçəsini qeyd etmək olar)

- bir neçə elmi istiqamət üzrə - fəlsəfə doktorları - elmlər doktoru

- gənc mütəxəssis - köməkçi heyət - digər (məzmununu açın)______________

5.3. Kadr hazırlığı məsələləri necə həll edilir (bir neçəsini qeyd etmək olar)

- ali təhsil müəssisələri ilə əlaqə var - elmi-tədris mərkəzi (laboratoriya) yaradılıb

- kafedra var - ali məktəblərdə dərs deyilir

- diplom rəhbərliyi - tələbələr təcrübə keçir

- doktorantura var - digər (məzmununu açın)__________________

6. İqtisadi fəaliyyət sektoru ilə əlaqələriniz

6.1. İqtisadi sektor üçün layihə, digər işlər aparılıb (bir neçəsini qeyd etmək olar):

- dövlət qurumları üçün - səhmdar cəmiyyətlər üçün - sahibkarlar üçün

- xarici firmalar üçün - aparılmayıb - digər (məzmununu açın)_________

6.2. İqtisadi sektorla əlaqənizi necə qiymətləndirirsiniz? (mütəmadi - 1, danışıq aparılır - 3, vaxtaşırı - 2, aparılmır - 4)

Azərbaycanda MDB-də Xaricdə

7. Sizin təşkilatın informasiya təminatı haqqında nə deyə bilərsiniz?

7.1. Hansı informasiya növündən istifadə edilir (bir neçəsini qeyd etmək olar):

Professional (peşə və ixtisar yönümlü)

- çap məlumatı (kitab, jurnallar) - hüquqi - proqnozlar

- patent - ETTKİ hesabatları - professional (əhatəli) məlumat

- standartlar - sorğuların nəticələrindən - konfrans materialları

- biblioqrafik, referat icmal - analitik icmal

İşgüzar (ETİ-nin yerinə yetirilməsi üçün zəruri olan təyinatlı informasiya)

- maliyyə meylli - statistik - kommersiya meylli

- operativ xarakterli məlumatlar - investisiya mühiti ilə əlaqədar

- Marketinq fəaliyyəti haqqında informasiya - Sənaye işləmələri haqqında məlumat

- Sərgilər haqqında məlumat - Digər_________________________

7.3. Sizin təşkilatda hansı elm və innovasiyaların informasiya ehtiyatlarından istifadə edilir (bir neçəsini qeyd etmək olar)?

- yerli kommersiya - yerli qeyri-kommersiya

37

4

- xarici qeyri-kommersiya - xarici kommersiya

7.4. Sizin təşkilatın kommersiya elmi və innovasiyaların informasiya ehtiyatlarına (elektron kitabxana, məlumat bazaları, texnoloji

kataloqlar və s.) keçidi varmı:

- hə - yox

8. Azərbaycanda innovasiya inkişafına mane olan səbəblər: (bir neçəsini qeyd etmək olar)

- innovasiya ideyalarının olmaması - mütəxəssislərin çatışmazlığı (innovasiya menecmenti üzrə)

- innovasiya infrastrukturunun inkişaf etməməsi - investisiya riskinin yüksəkliyi

- texnoloji tələb və təklifin inkişaf etməməsi - dövlət tərəfindən maliyyə dəstəkliyin zəifliyi

- əqli mülkiyyətin qanun bazasının zəifliyi - özəl investisiyalarının olmaması

- xarici investorlarla əlaqə - vençur investisiyanın olmaması

- elmi-texniki və sənaye siyasətinin zəifliyi; - beynəlxalq texnoloji əməkdaşlığın zəif olması;

- innovasiya fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilikdəki boşluqlar;

- elmtutumlu və yüksək texnoloji məhsul bazarının tədqiqinin zəifliyi

- digər (məzmununu açın)_____________________________

375

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə el-

min inkişafı üzrə Milli Strategiya. Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 4 may 2009-cu il tarixli sərəncamı

2. Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə el-

min inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə

bağlı Dövlət Proqramı. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

4 may 2009-cu il tarixli sərəncamı

3. “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsi-

yası. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 2012-ci

il tarixli Fərmanı

4. Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2012. Bakı, 2012,

http://www.stat.gov.az

5. Həsənov R.T., Hüseynov A.F., Qasımov Ə.Ə. Azərbay-

canın İKT müəssisələrinin innovasiya fəaliyyətinin qiymətlən-

dirilməsi və innovasiya potensialının modelləşdirilməsi //

AMEA Xəbərləri. Elm və İnnovasiya seriyası, 2011, №1(5),

s. 15-22

6. Hüseynova A.D. İnnovasiya fəaliyyətinin informasiya

təminatı // AMEA Xəbərləri. Elm və innovasiya, 2009, №1,

c. 65-70

7. Hüseynova A.D. Milli innovasiya sisteminin qiymətlən-

dirmə indikatorları // AMEA Xəbərləri. Elm və innovasiya,

2011, №1 (5), s. 10-14

8. Qasımov F.H. Azərbaycanda dövlət innovasiya siyasəti

// AMEA Xəbərləri. Elm və İnnovasiya seriyası, 2010, №3(4),

s. 7-14

9. Qasımov F.H. Azərbaycanda innovasiyanın vəziyyəti

376

və onun inkişaf perspektivləri // AMEA Xəbərləri. Elm və

İnnovasiya seriyası, 2009, №1, s. 4-10

10. Qasımov F.H. Bilik iqtisadiyyatına keçiddə elmin inki-

şaf meylləri / “Regional innovasiya fəaliyyəti: reallıqlar və

perspektiv inkişaf” elmi-praktiki konfransın materialları, 13-14

dekabr 2012, Gəncə, 2012, s. 3-6

11. Qasımov F.H., Həsənova P.Ə. Azərbaycanda təbii inhi-

sarçılıq sferasında innovasiya fəaliyyəti. Bakı: Elm, 2010

12. Qasımov F.H., Nəcəfov Z.M. İnnovasiyalar: yaranması,

yayılması və inkişaf perspektivləri. Bakı: Elm, 2009, 416 c.

13. Qasımov F.H., Nəcəfov Z.M. Milli innovasiya sistemi-

nin kompleks proqramı // AMEA Xəbərləri. Elm və İnnovasiya

seriyası, 2011, №1(5), s. 3-9

14. Qasımov F.H., Nəcəfov Z.M., Hüseynova A.D. Elmi-

tədqiqat işlərinin qiymətləndirilməsinin və idarə olunmasının

informasiya təminatı sistemi. Bakı: Elm, 2005, 118 c.

15. Акимов А.А., Гамидов Г.С. Системологические ос-

нование инноватики, С. Петербург, 2002

16. Алиев Ш.Т. Важность перехода к инновационной

экономике промышленности Азербайджана в условиях

экономического кризиса / Материалы II Всероссийской на-

учно-практической конференции «Инновационное разви-

тие и промышленная политика», 18-29 мая 2009. Биро-

биджан, Россия

17. Алиев Ш.Т. Важность применения новых эконо-

мических инструментов в экономических процессах Азер-

байджана // Национальные интересы: приоритеты и безо-

пасность, М., 2009, № 12

18. Арский Ю. Информационные ресурсы для поддерж-

377

ки инноваций // Информационные ресурсы России, 2007,

№ 6, c. 32-36

19. Борисов В. Типология основных моделей

инновационного развития //

http://socarchive.narod.ru/rasn/proba401.htm

20. Борисова Л.Ф. Проблемы информационного обеспе-

чения научно-инновационной и промышленной сферы: но-

вые концептуальные подходы // Научно-техн.информация,

Сер. 1, 2009, №4, c. 9-12

21. Бубенко П.Т., Гриньов Б.В., Гусєв В.А. Проблеми

формування інноваційної системи в Україні // Економіка і

прогнозування, 2004, № 3, с. 127-138

22. Винокуров В.И., Рыбак О.П. Рекомендации по фор-

мированию системы мониторинга научной и инновацион-

ной деятельности в субъектах Российской Федерации //

Информационно-аналитический бюллетень. 2008, № 3,

92 с.

23. Воройский Ф.О. О корпоративных библиотечных

системах и перспективах их развития в России //

Информационные ресурсы России, 2001, № 3-4, c. 7-10

24. Воронков В.И. Проблемы формирование электрон-

ных информационных ресурсов по научно-технической и

экономической деятельности в Украине: следующий этап //

Научно-техническая информация, 2003, № 4, с. 9-13

25. Гараджа М.Ю. Мониторинг результативности бюд-

жетных расходов: основные этапы внедрения на местном

уровне. М.: Фонд «Институт экономики города», 2002

26. Гармашова Е.П. Развитие теории инновационных

процессов // Молодой ученый, 2011, №2, Т.1, с. 90-94

378

27. Гончаренко А.П. Роль национальной системы науч-

но-технической информации в развитии инновационной

экономики в Украине // Проблемы науки, 2007, № 2, с. 14-

18

28. Гончаренко А.П. Системные особенности научно-

информационной деятельности региональных ЦНТЭИ //

Вестник КНУТД, 2007, № 5, с. 149-155

29. Громов Г.Р. Очерки информационной технологии.

М.: ИнфоАрт, 1993, 336 с.

30. Гусейнова А.Д. Информационно-аналитическая

система «Наука и инновации» / Proceedings of the Fifth

International Conference, Vinnytsia: Universum-Vinnytsia,

2006

31. Гусейнова А.Д. Наука Азербайджана в условиях

глобализации // Фундаментальные исследования, 2012,

№6, с. 711-715

32. Гусейнова А.Д. Роль науки в национальной иннова-

ционной системе // Новости науки и технологий, 2009, №1,

с. 40-45

33. Гусейнова А.Д. Состояние и проблемы развития

научных организаций Азербайджана // Сборник научных

трудов «Формування ринкових відносин в Україні»

Научно-исследовательского экономического института

МЭРиТУ, 2012, №11 (138), с. 258-263

34. Гусейнова А.Д. Состояние информационных техно-

логий в Азербайджане / Материалы 7-ой международной

конференции «Информационное общество, интеллектуаль-

ная обработка информации, информационные техноло-

гии». М.: ВИНИТИ, 2007, с. 96-98

379

35. Джеломанов Е.В. Информационная составляющая

инновационного потенциала // Проблемы управления,

2007, № 1 (22)

36. Доклад ЮНЕСКО по науке за 2010 г. Современное

состояние науки в мире: Рабочее резюме. UNESCO, 2010,

36 с.

37. Зверев А.В. Формирование национальной иннова-

ционной системы: мировой опыт и российские перспек-

тивы: автореф. дис. ... докт экон. наук. М., 2009, 57 с.

38. Зубова Л.Г., Андреева О.Н., Антропова О.А., Ар-

жаных Е.В. Государственные научные организации: состо-

яние, динамика и проблемы развития (по данным соци-

ологического мониторинга и статистики) // Информа-

ционно-аналитический бюллетень, 2012, № 4, 94 с.

39. Иванов В.В. Национальная инновационная система

как институциональная основа экономики постиндуст-

риального общества // Инновации, 2004, №5, URL:

www.mag.innov.ru/

40. Иванова Н.И. Национальные инновационные си-

стемы. М.: Наука, 2002

41. Инновация и экономический рост / Под редакцией

ч.к. РАН К.Микульского. Москва, 2002.

42. Интеллектуальные процессы и их моделирование //

Сб. науч. тр. М.: Наука, 1987, 397 с.

43. Інноваційно-технологічний розвиток економіки / За

ред. акад. НАН України В. М. Гейця, акад. НАН України

В. П. Семиноженко, чл.-кор. НАН України Б. Є. Кваснюка.

Кiев.: Фенікс, 2007, 564 с.

44. Казанцев А.К., Леора С.Н., Никитина И.А., Рубваль-

380

тер Д.А., Фирсова С.А. Региональные научно-техноло-

гические комплексы России: индикаторы оценки и методи-

ка сравнительного анализа // Информационно-аналитичес-

кий бюллетень ЦИСН, №1, 2009

45. Камышин В.В. Информационное обеспечение обра-

ботки и издания патентной информации // Научно-техни-

ческая информация, 2003, № 3, с.41-44

46. Касумов Ф.Г., Гусейнова А.Д. Развитие науки и тех-

нологий в Азербайджанской Республике / Матеріали Між-

народного форуму, Львів, 7-9 жовтня 2009. Киів:

УкрІНТЕІ, 2009, с. 181-186

47. Касумов Ф.Г., Гусейнова А.Д. Роль науки в разви-

тии экономики в условиях глобализации / Матерiали III

Мiжнародноï науково-практичноï конференцiï «Роль i

значення iнновацiйному розвитку економiки», Киïв, 9-11

листопада, 2011, с. 90-96

48. Касумов Ф.Г., Гусейнова А.Д. Роль науки в разви-

тии экономики в условиях глобализации / Матерiали III

Мiжнародноï науково-практичноï конференцiï «Роль i зна-

чення iнновацiйному розвитку економiки», 9-11 листопада

2011. Киïв, 2011, с. 90-96

49. Контуры развития НИС России и ее место в мире:

Электронный ресурс // URL: http//www.tula-forum.ru/

researches / inno/part1/

50. Корнейчук Б.В. Информационная экономика: Учеб-

ное пособие. СПб.:Питер, 2006, 400 с.

51. Коюда А.П. Типология моделей инновационного

развития экономики // Бiзнес Iнформ, 2011, № 4, с. 23-26

52. Кратенок В.Е. Формирование национальной инно-

381

вационной системы в Республике Беларусь: опыт и особен-

ности // Информации и инновации, 2007, № 3, с. 2-8

53. Малкей М. Наука и социология знаний. М.: Прог-

ресс, 1983, 253 с.

54. Малышева Л.А., Шестаков И.В. Анализ подходов к

оценке инновационной активности российских предприя-

тий // Вестник ПНИПУ. Социально-экономические науки,

2012, №14 (38), с. 101-110

55. Мате Э., Тиксье Д. Логистика. С-Петербург: Дом

«Нева», 2003, 120 с.

56. Механизм взаимодействия субъектов инновацион-

ной деятельности на основе создания информационной

интерактивной системы / Под ред. проф. М.А.Боровской.

Таганрог: ТТИ ЮФУ, 2009, 203 с.

57. Микушева Т.Ю. Зарубежный опыт государственно-

го регулирования инновационной деятельности //

www/pandia.ru / 816112

58. Наджафов З.М. Государственная инновационная по-

литика Азербайджана / Материалы VI Международной на-

учно-практической конференции. В 2 ч. Ч.2. К.:

УкрИНТЕИ, 2008, с. 59-63

59. Пархоменко В.Д. Информационная аналитика в

сфере научно-технической деятельности. К.: УкрИНТЭИ,

2006, 224 с.

60. Пархоменко В.Д. Научные и организационные

проблемы управления информационными ресурсами //

Научно-техническая информация, 2001, № 3, с. 31-34

61. Подуфалов Н.Д., Ханнанов Н.К. Мониторинг состо-

яния развития психолого-педагогических наук в РАО в

382

2007-2008 г.: Электронный ресурс /

http://paedagogia.ru/2010/38-01/61-podyfalovhannanov

62. Портал Всемирного банка, http://web.wordbank.org

63. Поспелов Г.С. Искусственный интеллект. Новая ин-

формационная технология // Кибернетика. Становление

информатики. М.: Наука, 1986, с. 106-121

64. Руководство Осло: Рекомендации по сбору и анали-

зу данных по инновациям. Третье издание, М., 2006, 192 с.

65. Саати Т., Кернс К. Аналитическое планирование.

Организация систем: Пер. с англ. М.: Радио и связь, 1991,

224 с.

66. Сергеев В., Алексеенкова Е., Нечаев В. Типология

моделей инновационного развития // Политическое образо-

вание, URL: http://www.lawinrussia.ru/stati-i-publikatsii

67. Сергеев В.М., Алексеенкова Е. С. Становление го-

сударства и модели инновационного развития: Электрон-

ный источник // URL:

http://www.mgimo.ru/files/34545/doklad_politolog_1.doc

68. Серия «Экономика и менеджменть в сфере науки и

инноваций // Информационный бюллетень 2007, № 2-3

69. Соловьев В.П. Инновационная деятельность как

системный процесс в конкурентной экономике (Синерге-

тический эффект инноваций). Киев: Феникс, 2006, 560 с.

70. Соловьев В.П. Проблемы формирования инфор-

мационной инфраструктуры экономики Украины // Про-

мышленная политика России и Украины в условиях пере-

хода к инновационной модели развития. М.: ЭПИКОН,

2003, 260 с.

71. Спецпроект, www.expert.ru

383

72. Сухоручкина И.Н. Структура и функции Нацио-

нальной системы научно-технической информации Япо-

нии // Научно-техническая информация, 2006, Сер. 1, № 5,

с. 22-31

73. Трусов А., Рассошных А. Проведение комплексного

анализа развития промышленного производства: Элект-

ронный ресурс //

http://www.aselibrary.ru/digital_resources/journal/irr/2008/nu

mber_1/number_1_7/number_1_7756/

74. Ушакова Е.В., Шамина Л.К. Роль государства в раз-

витии инновационного потенциала Российской Федерации

и зарубежом // Экономика и экологический менеджмент,

2011, № 2, с. 266-273

75. Федулова Л.І. Технологічний розвиток економіки

України. К.: Ін-т економіки та прогнозування, 2006, 627 с.

76. Чубукова О.Ю. Концептуальные подходы к форми-

рованию научно-технических национальных информа-

ционных ресурсов Украины // Информационные ресурсы

России, 2000, № 6, с. 56-58

77. Энгельштад К. Национальная политика и стратегия

организации доступа к научно-технической информации и

документации и их использования // Материалы V меж-

дунар. конф. «Информационное общество. Информацион-

ные ресурсы и технологии. Телекоммуникации, 22-24

ноября 2000. М.: ВИНИТИ, 2000, с. 107-110

78. Emery S., Ellis W. Chlavatnatol Thailand: Compatative

Innovation Strategies Bangkok, 2005

79. Freeman C. 1987, Technology and Economic Perfor-

mance: Lessons from Japan, Pinter, London.

384

80. Hepworth, М.A Regional Perspective on the Know-

ledge Economy in Great Britain. United Kingdom Department

of Trade and Industry / Mark Hepworth, Greg Spencer:

электронный ресурс http://www.berr.gov.uk/files.

81. Human Development Index 2011

http://hdr.undp.org/en/statistics/

82. Human Development Reports

http://hdr.undp.org/en/reports/

83. Horton Sylvia. New public management: its impact on

public servant's identity. An introduction to this symposium.

University of Portsmouth, Portsmouth Hants, UK / Internatio-

nal Journal of Public Sector Management. Vol. 19, 2006, №6

84. Hatry H. Performance measurement Getting Results.

The Urban Institute Press, 1999

85. Lundvall B.A. ed. 1992, National Systems of Inno-

vation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learn-

ing, London, Pinter.

86. OECD Guide to Measuring the Information Society

2011

87. Patton M.Q. Utilization-Focused Evaluation. Thousand

Oaks, CA: Sage Publications, 1997

88. RAND Corporation Report «The Global Technology

Revolution 2020, In-Depth Analyses», 2006

89. Roggema R., Dobbelsteen А. уаn den, Stegenga K.

Pallet оf Possibllities - Spatial Теаm, Grounds for Change,

Bridging to the Future, 2006

90. Rothwell R. Towards the Fifth-generation innovation

process // International Marketing Review, 1994, vol. 11, №1,

р. 7-31

385

91. SCImago Research Group, Copyright 2011. Data

Source: Scopus® http://www.scimagoir.com

92. SCImago Research Group, Copyright 2012. Data

Source: Scopus® http://www.scimagoir.com

93. Scriven M. The Logic of Evaluation. Inverness, CA:

Edgepress, 1980

94. Shapira P. US National Innovation Sistem: Sciense,

technology and innovation Policy developm.

http//charry.iac.gatech.edu / beta / xoutline.htm

95. Third European report on science and technology

indicators 2003. Technology indicators 2003. Towards a

knowledge- Bazed economy- europen communission.

luxenbourg 2003

96. Wolf M. The Japanese Conspiracy, London, 1983

97. Wolferin K. van. The Enigma of Japanese Power, N.Y.,

1990

98. World Economic Forum, 2012. The Global

Competitiveness Report 2012-2013

8.

Azərbayca

nda

innovasiya

inkişafına

mane olan

səbəblər