biyat halkbilim o etnoloji o antropoloji o tarih e edebiyat

Soylence, T arih-Gii.ncel T arih Dini Yapt, inanf, ibadet

Halk Edebiyatt, Muzik, Tiy~:ttro, Sanat, Mimari Orgiitlenme, Medya

B ibliyografya

"" ====ı fo/klor/edebiyat, cilt:vw, sayı: 30 ""=""·MAA'"""""1l""M""'="""""""'""m""'=""=""~""'~""'=""""'·.,,=~='

Nurgül özcan·

Bektaşi Şiirinde

Sikça· Tel m i h EdiJen · Bektaşiler

_ ektaşi anlayışının en yaygın işlendiği edebi tür şiirdir. Bektaşi

B tekkelerinde okunan nefeslerle ilahi bir boyut kazanan bu şiirler, gün9müze ·=')kadar canlılığı.nı devam ettirerek gelmiştir: Bu anlayışı dile getiren ozanlar,

Anadolu'nun çeşitli yörelerinde ellerinde sazla.r.ıyla zengin örnekler sunmuşlardır. Bektaşiliğe kaynaklık eden bu şiirler aynı zamanda Türk halk edebiyatının en zen­gin bölümünü oluşturmaktadır.

B·ektaşi şiiri, bir takım görüşleri islam öncesi Türk yaşayışlarına ve inanışiarına .dayanan, sonraları Ahmed Yesevi'nin tasavvufi görüşünd~n etk­ilenerek Hacı Bektaş Veli ile pirini bulan ve kendine özgü bir anlayışa dönüşen, zaman içinde Türk toplumunun sosyal zenginliği içinde Alevi, Bektaşi, Hurufi, Kalenderi, Kızılbaş, Tahtacı, Batıni vb. h~terotoks topluluklardan çıkmış şairlerin çoğunlukla nefes, ilahi, deme, deyiş, taşlama, ağıt vb. gibi genellikle Türklerin milli nazım şekli olan koşma tarzında meydana getirdikleri, çoğunlukla saz eşliğinde dile getirilen şiirlerdir.

Bütün bu özel likleriyle zengin Bektaşi _şiiri Türk tasavvuf edebiyatı ile aşık edebiyatı özelliklerinin başarılı bir şekilde yoğrulduğu, anlayışı ve özellikleri bakımın~an kendine özgü bir şiirdir. Bel(taşi şairleri, Bektaşi tarikatı dışında da bir çok şairi etkilemiştir.

Tekke edebiyatının en dikkate şayan kısmı olan Bektaşi edebiyatı, diğer tarikat edebiyatlarından sonra aşık edebiyatını vücuda getirmiştir. BugünkÜ aşık edebiyatında Bektaşi fikri ve temayülleri ağır basmaktadır. Aşıkların bir kısmının Halveti, l<adiri, Mevlevi olmalarına rağmen hemen hepsinde Bektaşi ruh ve edası .

hakimdir. Aşıkların büyük bir kısmının Bek~aşi olan Yeniçeril.er arasından yetişmeleri de bu hususta çok manidardır. '

B~ktaşi şiirinde, Bektaşi inancına dair düşünceler ve özel teiimlerle bu tarikatın erkanına sıkça yer verilmiştir. Allah-Muhammed-Ali sevgisi yanında Oniki imam ve tarikatın büyükleri şiirlerde sıkça yer alır.

Esaslarını büyük ölçüde eski Türk şamanizmi ve tasavvuftan alan ve Yunus

·Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyau Bilim Dalı "Dokrora" programı öğrencisi, Ankara.

1 Umay Günay: Aşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. Ankara 1986: 12.

225 ------------

""m=ımmM""""'·~·'"''·'·""·'....., .. .w.= folklorledebiyat ~"''""'"' ımmı=~-==m,.-==-........,.

Emre'den sonra 15. asırdan itibaren kuvvetli şahsiyetlerini ye~iştiren Bektaşilik; Ahil ik, Abdallık, Hurufilik, l<ızılbaşlık, Kalenderilik ve Haydarilikten unsurlar alıp bir halita­fikir meydana getirdi. Bu fikir halitasını terennüm eden şairler, aşk ve muhabbetle Allah-Muhammed-Ali üçlüsüne, Al-i Aba'ya, fazlın uluhiyyetine harflerin sırlan na Hacı Bektaş Veli 'nin Muhammed ve Ali'den ayrı olmad ığına, tarikatın müşkillerine, ayin ve usullerine, Seyyid Ciazi, l<ızıl Deli Sultan, Balım Sultan gibi Bektaşi büyüklerinin men~ıbelerine ve Yezid'in mel'unluğuna dair duygu ve düşünceleri, sade, halkın anlaya.bile~eği bir dille ve umumiyetle hece vezni ile terennüm ettiler.>

•. Bektaşi ~iirin~e ismi en çok telmih edilen başta Hz. Ali olmak üzere Oniki imamlardır.

• Bunların dışında tarikatın piri olarak Hacı Bektaş Veli şiirlerde sıkça anılı r.

Bu ça l ışmamızda bunların dışında kalan Bektaşilerden sıkça telmih edilenleri ele alacağız. Bu şahısların kısa biyografilerin ardından Bektaşi ozanla~ınca bu şahısların ele alınışı, şiirlerinden seçilen metinlerle gösterilecektir. Bu şekilde Bektaş i uluların ı n, şaiderin dünyasında nas ı l bir yere sahip old uğu hangi açılar­dan, hangi özellikleriyle şiiriere konu edildiği örneklen.ecektir.

Kızıl Deli Sultan Asıl adı Seyyid Ali'dir. Alevi-Bektaşi pirlerinin büyüklerindendir. Lakabı l<ızıl

Deli'dir. Çok sayılan ve sevilen bir ermiştir. Yunanistan Dimetoka'da dergahı vardır.

Hacı Bektaş Veli'nin ölümü üzerine postnişin olmuştur. l<osova savaşına katılmıştır.J

1. Murad zamanında Yeniçeri ocağının kuruluşunda hazır bulunmuş dua etmiş ve askere a·k börk giydirmiştir.4 .

Şi irlerde l<ız ı l Veli, l<ızıl Deli, Seyyid Ali, Seyyid Sultan. gibi isimlerle an ı lan

Seyyid Ali'den övgüyle sözedilir: Biz Urum abdafty1z serdanmiz I<IZII Veli Çeşmimizde şu'/e-i envanm1z I<IZII Veli Bülbül-i şeyda biziz gülzanm1z I<IZII Veli Dinimiz imammiZ il<ranm1z f(IZII Veli Nur-1 Ahmed Hayder-i l<erranm1z 1<1zlf Veli l<anda baksak dem-be-dem dldanm1z I<IZII Veli

Virani Abdal s

Tasavvuf geleneğini yansıması olarak bir çok tarikat büyüğünden istendiği gibi Seyyid l<ızıl Veli'den manevi yard ım istenir:

Ey erenler evliyalar serveri

Himmet ey/e bize şah Seyyid !<:li Tarik-i nacinin sensin rehberi Himmet ey/e bize şah Seyyid Ali

Pir Sultan Abdal6

·-2 Şükrü Elçin: Halk Edebiyanna Giriş. Ankara 1986: 9. 3 Cahit Öztelü: Bektaşi Gülleri. lstanbul1985: 122. 4 !smail Özmen: Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, C. 1 .. Ankara 1995: 71. 5 İsmail Özmen: Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, C.2. Ankara 1995: 474. 6 Özeelli 1985: 122. .

226

"""""""'"'"'~'··"""''·#O·• "'""""""'==--~=""=== folklorledeb{yat ~~

Gönül arzu l<1ld1 yüzün görmeye KlZII Deli Sultan aman mürüvvet ister senden bir l<1lağuz olmağa K1z1l Deli Sultan aman mürüvvet

Fakir Edna'

Balım Sultan Asıl ad ı Hızır Balı'dır. 1428 yı lında doğmuştur. Dimetoka'da Kızıl Deli Sultan

oergahı'nda yetişmiştir. "1499 yılında ll. Bayezid'in çağrısı üzerine istanbul'a gelir. Padişah'ın buyruğu üzerine Hacı Bektaş Dergahı'na gelir. 1520 yılı.nda . Hacı

Bektaş'ta pir evinde vefat eder: Türbesi Hacı Bektaş Veli tekkesindedir."' . "Balım Sultan'ın vazifesi Anadolu Alevilerini Şiilik propagandasından koru­

maktı. Bu suretle Hacı Bektaş dergahına gelerek_ pir postuna oturmuştu. Bektaşilikte yenilikler yapmış, (Mücerret babalık) usulünü ihdas etmiştir. Aynı zamanda Oniki imam ayini, Oniki çırağ gibi inançları getirmiştir.''9

Balım Sultan Bektaşiliği yazılı bir .temele oturtmuş, Bektaşiliğin tarikat niteliği kazanmasında büyük hizmetleri olmuştur. Bu yüzden kendisine "Pir-i Sani" (ikinci pir) denmiştir.

Bektaşiler Balım Sultan'ı n varlığı ile övünürler. Çol< şül<ür olsun Allah'a Bizim Sultan Bal1m'1z var Yalan değildir billahi Din Muhammed ulumuz var

Kul Bayramlı'0

Müminin Kabesi gönül evidir Kudret hazinesi Hal<l<'m yeridir Plrim cans1z duvarlan yürütür Bal1m Su/tan' gibi ballanmiz var

Deruni Abdal" Balım Sultan, Bektaşi tarikatinin ikinci piri olarak isim yapmıştır. Bütün

Bektaşilere baş olmuştur:

Kaza!< Ahmet aydur rivayet ettim Üç yüz altm1ş eri ziyaret ettim Baş budur bi/iniz ki hikayet ettim Mürsel De_de oğlu Ba/1m Sultan'dir

Kazak Abdal"

7lsmail Özmen: Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, C. 3. Ankara 1995: 84. 8 Bellos Temren: Bektaşiliğin Eğitsel ve Kültürel Boyutu,.Ankara 1995: 86. . 9 Enver Behnan Şapolyo: Mezhepler ve Tarikadar Tarihi. (lsranbu11964): 322,323. 10 Sadeddin Nüzhet Ergun: Bekt:işi Edebiyan Anrolojisi. lsr:ınbul 1955: 204. 11lsmet Zeki Eyuboğlu: Alevi Bektaşi Edebiyan. lstaobul 1991: 233. 12 Abdulbaki Göl pınarlı: Alevi Bekcişi Nefesleri. lstanbu11992: 109.

227

Ta ezelden bendesi olup etmişim Yoluna can feda Bal1m Sultan Gözüme tutiya ayak toprağm Çekem kuh/-i cila (süme) Bal1m Sultan

ibrahim'1

Balım Sultan da bir çok tarikat ulusu gibi kendisinden manevi yardım beklenen bir şahsiyettir:

Çağırdim Hak bir Muhammed Ali Balim Sultan HaCI Bektaş Veli Mürüvvet erenler günahkar kulu Erenler indinde yüzden düşürme

Alioğfu••

Balim Sultan gerçek s1rr-1 Ali'sin Mü'minlerin kanad1sm kolusun Pirim Hünkar HaCI Bektaş Ve/i'sin Cans1z duvarlan yürüten meded

ı<ul Hüseyin'5

Balı m Sultan Bektaşi şairleri tarafından çeşitli vesilelerle övülür. l<azak Abdal, Balım Sultan için bir medhiye yazmıştır:

Erenterin lokmasmdan yer isen Gerçek imam/ann aslı der isen Dinle pendi sana derim er isen Mürsel Baba oğlu Sultan Balım'd1r

l<azak Abdal'6

Perişan fethey/e hayra dehanm Daima zil<retsin Hal<k'1 zebamn Eşiğine baş koy Bal1m Sultan'm Hayırlar fetho/sun şerler defolsun

Perişan Baba"

Abdal Musa Abdal Musa 13. yüzyılın sonu ile 14. yüzyılın başlarında yaşamıştır.

"Horasan'dan gelmiş Antalya'nın . Elmalı ilçesi, Tekke l<öyü'nde dergahını kurmuştur. Büyük Türk Mutasavvıfı ı<aygusuz Abdal'ın şeyhidir: XVII. yüzyılda yazılmış 'Abdal Musa Velayetnamesi' bulunmaktadır."''

"Abdal Musa XIV. asırda Garbl Anadolu'da şöhret kazanarak menkıbeleri

Osmanlı Devleti'nin·ifk devirlerine ve hatta yeniçeriliğin kuruluşuna ait rivayetler­le çok karışmış ve Bektaşi anan·esinde eskiden beri mühim bir mevki almış olan erenlerdendir."'9

13 Özrelli 1985: 114. 14 Özmen 1995 (C.3): 93. ·...... _ 15 Turgut Koca: Bektaşi Nefesleri·ve Şairleri. ls~anbul 1984: 8. 16 Ergun 1955: 20. 17 Gölpınarlı 1992: 154. 18 Abdurrahman Güzel: Dini Tasavvufi Türk Edebiyatı. Ankara 2000: 233. 19 M.Fuat Köprülü: Edebiyar Araştırmaları, C. 2. İstanbul 1989:418.

228

Abdal Musa, "Hacı Bektaş Veli'nin akrabasıdır. Bektaşi ulu ariflerindendir. . . . Elmalı'daki dergahı Hacı Bektaş dergahından sonra sayılan dört büyük dergahtan (asitane-i Bektaşiyan) biridir. Payesi, sultanlık, Bektaş dergahındaki hizmet postu ayakçılık, mertebesi abdallıktır.'IJ.o

Abdal Musa, Bektaşi tarikatinin ilklerinden olması sebebiyle şiirlerde sıkça yer alır. !<endisine muhabbet beslenir, hürmet duyulur. Şiirlerde bu özellikleriyle anılma ktadır. Abdal Musa'dan da Bektaşiler diğer tarikat ulularından olduğu gibi himmet (manevi yardım) isterler.

Dedem beni muhabbetin çoşturur Coşturur da yüce dağlar aştmr Aştmr da t<aygusuz'a düşürür. Himmeti erişti Abdal Musa'mn

l<ul Hüseyin" Derdiilere sensin derman o/ucu Zahirde batmda Şah Abdal Musa Muhammed Ali'nin kadrin bilici Mürüvvet ma'deni kan Abdal Musa

Kul Şükri» Urum abdallan gelir dost deyü Eğnimizde htrka post deyü Hastalan gelir derman isteyü Sağlar gelir şahtm Abdal Musa'ya

Kaygusuz Abdai>J Abdal Musa değişik özellikleri ve sıfatlarıyla Bektaşi şiirlerine konu olmuştur. Gönülün pastnt silici sensin Hikmetin remzini bilici sensin l<ahredüb alel]1i kmct sensin Akar ktltctndan kan Abdal Musa

Kul Şükri~ Can keşfetti ta olunca dil agah Plrim Abdal Musa istedi nagah Eşiğidir ktblem t<abe'm eyvallah Yüz sürüben secdegaha gelmişem

Kal b fs

Kaygusuz Abdal'ın şeyhi olan Abdal Musa, özellikleqnun şiirlerinde sıkça yer alır ve tabii olarak övülür. Kaygusuz Abdal ayrıca Abdal Musa'yı anlatan şiirler yazmıştır.

20 Muhtar Yahya Dağlı: Bektaşi Nefesleri. ls~anbuJ 1935: 7. 21 Özmen 1995 (C. 2): 359. 22 Özmen 1995 (C. 3): 301. 23 Eyuboğlu 1991: 109. 24 Özmen 1995 (C. 3): 301. ıs· Özmen 1995 "(C. 3}: 271.

229

===~w.vmm.!Xmom:ı=~ıı=-.mmwmm===~ folklor/edebiyat ""'" -!fmm=. '""'·m-..,.,====~· xm

Beylerimiz e/van gülün üstüne Ağlar gelir şah1m Abdal Musa'ya Urum abdallan postun eğnine Bağlar gelir şah1m Abdal Musa 'ya

ı<aygusuz Abdal16

Kaygusuz Abdal Anadolu'da Qelişen Türk tasavvuf edebiyatının büyük ~emsilcilerindendir. "Asıt ·

adı Alaeddin Gaybi olan l<aygusuz Abdal, XVI. asrın ortalarında Alaiye'de doğmuştur. Doğum tarihi H. 742.? M. 1341-1342.'den eskiye gidemez. Bir rivayete göre ailenin bir tarafı Anadolu Selçukluları'na dayanmakta·dır. Zamanının ·bütün ilimlerini tahsil etmiştir. Genç yaşta Elmalı'daki Abdal MOsaVa intisap ederek ı<aygusuz adını almış ve uzun müddet Abdal Musa'nın hizmetinde bulunmuştur. M. 1444 yılında vefat etmiştir. ·Manzum ve mensur bir çok eser bırakmıştır.'7

Bektaşi şairleri, ı<aygusuz Abdal'ı serdarları olarak anar. Bir tarikat ulusu olarak hürmet gören ı<aygusuz Abdal, aynı zamanda edebi yönüyle de Bektaşileri etkilem iş bir şahsiyettir.

l<aygusuz Sultan'dir bir serdanmiz f<ara don/u candir türbedanm1z l<anber Ali Sultan şehsüvanm1z Necef deryas1n1n gevheriyiz biz

TürabT>.S

Bektaşi, pirinin manevi yardımıyla ı<aygusuz Abdal'a, onun makamına ulaşır. Böylece onun da manevi yardımına erişir.

Dedem beni muhabbetin çoşturur Coşturur da yüce dağlar aştmr Aştmr da t<aygusuz'a düşürür. Himmeti erişti Abdal Musa'nin

ı<ul Hüseyin19

l<aygusuz Abdal ile Abdal Musa'nın tarikat içindeki ilişkisi şiirlerde yer alır. Baba Kaygusuz'dan alm1ş cehdini Gördün mü ibrahim Ethem vaktini Padişahlar tao ile taht1n1 Yoklar gider bizim Abdal Musa'ya

Veli10

26 Gölpınarlı 1992: 107. .....

27 Abdurrahman Güzel: Kaygusuz Abdal'ın Mensur Eserleri. Ankara 1983: 36-37. 28 Eyuboğlıi 1991: 292. · 29 Özmen 1995 (C. 2}: 359. 30 Gölpınarlı 1992: 115.

230

. Bektaşi şairleri l<aygusuz Abdal'dan manen yardım isterler. Kaygusuz Abdal uyan Aş/<1 bil aşka boyan. Şöyle demiştir diyen Var edep öğreri ed ep

Malatyalı Sadık Baba3'

Pir Sultan Abdal

Bektaşi edebiyatının başarılı temsilcisi olan -Pir Sultan Abdal 1502-1576 tarih­leri arasında yaşamıştır. Sivas'ın Yıldızeli ilçesi Banaz köyündendir: Asıl adı

Haydar'dır.

"Şah ismail'in oğlu Şah Tahmasp zamanında yaşamıştır. Anadolu'da bir isyan hareketinin başina geçen ve Sivas'ta asılan Pir Sultan Abdal, Bektaşi edebiyatının en lirik ve orijinal şairidir. Buluşlarındaki kudret, ifadesindeki içlilik, mevzularındaki hayatiyet bakımından da zümre edebiyatında eşi yoktur.'').>

Halk dilini başarılı bir şekilde şiirlerinde kullanan Pir Sultan Abdal, coşkulu lirizmi ve tabiat sevgisiyle kendisinden sonra gelen bir çok şairi etkilemiştir.

Bir sözüm vardtr tutana Er odur Hak'tan utana t<ul o/muşuz Pir Sultan'a Eşiği de I<Jblegahttr

l<ul Himmetn Devranider ağlayarak Gözyaşlarm çağiayarak

. Pir Sultan'dan söyleyerek Ben şiiri böY.!e yazdtm

· Devrani3•

Pir Sultan'ın soyu Oniki imam'lara kadar götürülür. Aradt/ar Pir Sultan 'm as/tm Görelim ki ne söyletir yaradan Dinleyiniz şerh edeyim vasf1nt Zuhur oldu t<azim Musa Rtiadan

ismaiP5

Tasavvuf kültüründe tasavvuf yolunun büyüklerinden manevi yardım isteme bir gelenektir. Bektaşi şairleri de bu geleneğe bağlı olarak başta Hz. Ali olmak üzere Oniki imam'dan yardım istemişlerdir. Tarikatın plri ol_an Hacı Bektaş Veli de

31 Özmen 1995 (C. 3}: 375. 32 Gölpınarlı 1992: 17. 33 Gölpınarlı 1992: 35. 34 İsmail Özmen: Alevi-Bektaşi Şürleri Antolojisi, C. 5. Ankara 1995: 283. 35 Özmen 1995 (C. 3}: 163. ·

231

====:..mı.®m$~'""' "".'"'" ...... ,..,.,.,,.,...,==.,= folklor/edebiyat """"'"""""""*,;,.,: .... ""' • .,.,._..,.,.._,,.==""'""'-""'-"""~ss;.,.,.•=•ıtm"'~

şiirlerde en çok manevi yardım istenen şahsiyettir. Bunların dışında tarikata hizmetleri geçen ve tarikat içinde manevi ağırlığı olan şahsiyetler şiirlerde sıkça telmih edilmiştir. Bu şahsiyetlerden

• genel olarak manevi yardı·m istenmekle birlikte • bunların hayat hikayeleriyle ilgili hadiselere, menkıbelere yer verilmiş, • bu şahsiyetlerle övünülmuştür. Bektaşi şairlerince sıkça telmih edilen Bektaşilerin bir başka özelliği de bu

şahsiyetlerin edebi niteliğidir. özellikle l<aygusuz Abdal ve Pir Sultan Abdal şiir­

leriyle, şairlikleriyle kendilerinden sonra gelen bir çok Bektaşi şairini

etkiiemişlerdir. Bu şahsiyetleri n tarikat içindeki yeri ve önemine değinilerek onlar­la övünülmüştür.

Bektaşi şairleri, şiirlerin içinde bu şahsiyetlere yer verirken zaman zaman da şiirlerinin tamamında bu şah~iyetleri anlatmışlar, onlara medhiyeler yazmışlardır. Bu şekilde tarikatın uluları ve onları övme geleneği sonraki azanlara taşınmıştır.

·-

------------- 232 -------------