ÖTÜKEN

BİRDARBENİNANATOMİSİ

YılmazÖztuna

YAYINNU:996EDEBÎESERLER:540

T.C.KÜLTÜRVETURİZMBAKANLIĞI

SERTİFİKANUMARASI16267

ISBN978-605-155-082-4

ÖTÜKENNEŞRİYATA.Ş.İstiklâlCad.AnkaraHan65/3·34433Beyoğlu-İstanbul

Tel:(0212)2510350·(0212)2938871-Faks:(0212)2510012

Ankarairtibatbürosu:YükselCaddesi:33/5Yenişehir-Ankara

Tel:(0312)4319649

İnternet:www.otuken.com.trE-posta:otuken@otuken.com.tr

KapakTasarımı:grataNONgrataDizgi-Tertip:Ötüken

İstanbul

EYLEMİNKİŞİLERİ

1876Türkiyesi

1876 Türkiyesi 11.827.170 kilometrekare üzerinde 64.343.000 nüfusubarındırıyordu.Birdudağıyerde,birdudağıgöktebuihtiyardevleteAvrupalılar“Türkiye” veya “Osmanlı İmparatorluğu” diyorlardı. Türklere göre ise adısadece“Devlet-iAliyye”,yani“YüceDevlet”idi.Kendilerininkindenbaşkasınıdevlet yerine koymayan bir zamanların Türkler’in zihniyetlerini yansıtan birisimlendirmeidi.Hâlbukiozamanlarmaziolmuştu...

1074’te kurulan Türkiye Devleti’nin Selçukoğulları’ndan sonra ikincibüyük-hâkanlık(imparatorluk)hânedânıOsmanoğullarıidi.Osmanoğulları’ndanatasıGaziErtuğrulBey,Ahlat çevresindeki atalar toprağınıbırakmış,1231yı-lında bugünküBilecik-Eskişehir-Kütahya illerinin kesiştiği yöreye yerleşmişti.Oğuzlar’ın,yeniadlarıylaTürkmenler’in24boyuiçindeensoylusuvehâkanlıkboyu sayılan Kayılar’dan bir oymağın beyi idi. O sırada Türkiye tahtında,Konya’daoturanSelçuklupadişahıBüyükAlâeddinKeykubâd,ErtuğrulBey’eoçevreyi “yurt” olarak vermiş, Bizans (Doğu Roma) İmparatorluğu sınırının okesiminin korunması ve genişletilmesi görevini tevdi etmişti. Ertuğrul Bey,Söğüt kasabasını Bizanslılar’dan fethederek kendine merkez yapmıştı.Osmanoğulları’nınmenşei bu idi. Selçukoğulları düştükten sonra, onların açıkbıraktığıTürkiyeimparatorluktahtınahakiddiaetmişler,uzunçabalardansonrakırk beyliğe bölünmüş Anadolu’yu Selçuklular devrindeki gibi derleyipbirleştirmişler, iddialarınıkabûlettirmişlerdi.OğluOsmanBey,1300’debüyükuç-beyiolmuş,onunoğluSultanOrhan1326’daBursa’yıBizans’tanfethederekartıkgerçekbirkralhâlinegelmiş,onunoğluBirinciSultanMuradda1361’deEdirne’yigeneBizans’tanfethederekimparatorluktahtınahakkazanmıştı.Onunoğlu Yıldırım Beyazıt Hân, 1396’da bütün Avrupa’nın birleşik ordusunu

Niğbolu’da mahvederek, Timuroğulları’nın Türkistan (Doğu Türk)hâkanlığındansonradünyanınikincibüyükdevletinimeydanagetirmişti.OnuntorunuİkinciMurad,1447’deTimuroğluSultanŞâhruh’unölümüyle,dünyanınen kudretli devletinin sahibi olmuştu. Onun oğlu İkinci Mehmed, 1453’teİstanbul’ufethederekçağdeğiştirmişvebircihandevletinintemelleriniatmıştı.OnuntorunuYavuzSultanSelim,1517’de“cihandevleti”nigerçekleştirmişti...

1683 Viyana bozgununa kadar bu cihan devleti devam etmiş, sonragerilemeye başlamıştı. Ancak 1771’e kadar Türkiye, hâlâ dünyanın birincidevleti idi. Bu tarihten sonra İngiltere, Fransa veRusya çok güç kazanmışlar,OsmanlıDevleti’ni,ehemmiyetbakımından,dünyadevletleriarasında4.sırayadüşürmüşlerdi. 1871’e kadar Türkiye bu 4. sırayı muhafaza etmiş, bu tarihtebütün Alman devletlerinin birleşerek Almanya İmparatorluğu’nu yenidenkurmalarıüzerine5.sırayadüşmüştü...

1876 Türkiyesi; işte İngiltere, Almanya, Rusya ve Fransa’dan sonradünyanın5.mühimdevletiidi.OnuehemmiyetsırasıylaAvusturya-Macaristan,Çin,BirleşikAmerika,İtalyaveİspanyatakipediyordu.Bu10devletdışındakidevletler“büyükdevlet”sayılmıyordu.Esasen1875dünyasındamüstakildevletsayısı 58’den ibâretti. Bugünkü kadar devlet yoktu. Türkiye İmparatorluğu1875’teAlmanya,FransaveRusya’dansonradünyanın4.ordusuna,İngiltereveFransa’dansonradünyanın3.donanmasınasahipti.Nüfusbakımından58devletiçinde Çin, İngiltere ve Rusya’dan sonra 4., toprak bakımından İngiltere veRusya’dansonra3.geliyordu...

1876’da dünya nüfusu 1.326.427.000’den ibaretti. Bu nüfusun 1 milyar108milyonunu10büyükdevletaralarındapaylaşıyorlar,diğer48devleteancak189milyontoplamnüfusdüşüyordu.Dünyadasadece8şehrinnüfusubirmilyo-nuaşıyorduveOsmanlıDevleti’nintahtşehriİstanbulbunlararasında5.idi...

1875 Türkiyesi, demiryollarının uzunluğu bakımından dünya devletleriarasında 9. ve telgraf hatlarının uzunluğu bakımından ise 5. idi. Bu sırada neÇin’de,neJaponya’datekkilometrenedemiryolu,nedetelgrafhattıbulunuyor-du...

Demek Osmanlı Devleti, modernleşiyor, çağdaşlaşıyordu... Modernordunun, donanmanın, bakanlar kurulunun, devlet teşkilâtının kurucusu İkinciSultanMahmudidi.1826’dabuhükümdar,kesinşekildeBatı’yadönmeyekararvererekTürkDevleti’ningeleceğinitayinetmişti.GerçiÜçüncüSelim1793’de“nizâm-ı cedîd = yeni düzen” reformu ile daha önce bu kararı almış, fakat1807’de başarısızlığını ilân ederek tahtı bırakmıştı. İkinci Mahmud, ÜçüncüSelim’in gerçi amca-oğlu idi ama aralarında 24 yaş fark vardı. Çocuğu da

olmadığı için,ŞehzadeMahmud’u,kendikafasınagöreyetiştirmişveçokitinaetmişti...

İkinci Mahmud, Üçüncü Selim’in çok daha dikkatli, azimli, kararlı birtalebesiidi.1826’daeskiTürkiye’yedarbeyivurduğuzamantavizvermedi.YeniTürkiye’nin kurucusu oldu. Harbiye’yi, Tıbbiye’yi açtı, Mühendishâne’yimodernleştirdi.Avrupa tekniğineâitneyi faydalıgördüysealdı...Yalnız teknikmedeniyeti... Türk kültürüne dokunmadı. Kanunî Sultan Süleyman’dan,1566’danberigelenpadişahlarınenbüyüğüsıfatıyla1839’daöldü...

İkinci Mahmud’un yerine önce büyük oğlu Sultan Abdülmecid, onunölümüiledeküçükoğluSultanAbdülazizgeçti.BugünküTürkiye’deAtatürkneise, o günkü Türkiye’de de SultanMahmud o idi. Mezarından rejimi yöneti-yordu. Nice memnuniyetsizlik, nice muhâlefetler oldu, hiç kimse İkinciMahmud’un yolunu bırakmaya cesaret edemedi. İkinci Mahmud rejimininesasları şu idi: Avrupa’nın teknik medeniyetini onlar derecesinde öğrenipuygulayamazsak, geldiğimiz yere, Orta Anadolu’ya döneriz. Bunu yapacağız.Çepçevre düşmanla çevrildiğimiz için ordu ve donanmamızı en üstün çizgidetutacağız. Fakat orduyu ne padişah olarak iç siyasette kullanacağız, ne deordunun politikaya müdahâlesine izin vereceğiz. Ordu, sadrâzam denenimparatorluk başbakanının kayıtsız şartsız emrinde olacaktır. Başkumandanpadişahtır.Ancakordununvedonanmanınfiilenbaşkumandanlarıolanseraskervekaptan-ıderyâ,kabineyebakansıfatıylakatılacaklardır.Onlardışındahiçbirsubay,politikaileuğraşmayacaktır...

İkinci Mahmud’dan sonra devlet yönetimini üzerine, bilhassa BüyükMustafaReşidPaşa aldı.ReşidPaşa... Türk tarihinin gelmiş geçmiş en büyükbaşbakanıveenbüyükdiplomatlarındanbiri...İkinciMahmud’unhasadamıidi,efendisininyolunadevametti.İkinciMahmud1826’damodernrejimikurmuştuama ölünceye kadar devleti bizzat idâre etti. Kendisinden sonra gelecekoğullarınınkendibüyükdehâsınasahipolamayacaklarınıhesaplamış, Tanzimatdenenikincibirreformlardizisihazırlamıştı.ÖlürölmezTanzimat’ı,ReşidPaşa-kelle koltukta- ilân etti. 17 yaşındaki yeni padişah Sultan Abdülmecid,Tanzimat’ıakıllıcadestekledi...

Tanzimat ile padişah,mutlak yetkilerinin bir kısmından, kendi irâdesiylevazgeçiyor, bu yetkiyi sadrâzama, hükûmete, yargı organlarına bırakıyordu.Artıkpadişahdâhil,hiçbirvezirinemriylehiçbirkişiyineidametmek,nehap-setmek, ne sürmek, ne servetiniHazîne’ye almakmümkün değildi.Hepsi içinbağımsız mahkemelerin kararı gerekiyordu. Mahkemeler sadece teknik olarakadliyenâzırına(adaletbakanı)bağlıolup,kararlarınadevletçehiçbirmüdahale

yapılamıyordu. Örfî idâre mahkemeleri bundan müstesna idi. Örfî idâremahkemelerideyalnızdevletekarşıayaklanmasuçlarınabakabiliyorlardı...

Bundanbaşkapadişah,gerçisadrâzamıkendisiseçiyorduamaartıkeskisigibi beğendiği vezîri bumakama getiremiyordu. Bürokratik dengeyi kollamakmecburiyetindeidi.DehşetlibirTanzimatbürokrasisikuruldu...Herkesmülkiyeve hâriciye mesleklerine rağbet etti. İlmiye ve askeriye mesleklerine rağbetazaldı. Zira İkinciMahmud, ilmiye sınıfının elinden de yetki alanlarını dörttebirekadardaraltarakpekçokselâhiyetinialmıştı.Busınıfkabinedeteküyeileşeyhülislâm ile temsil ediliyordu.Mahkemeler, okullar hızlabu sınıfın elindenalındı, yeni kurulan sivil adliye vemaârif nezâretlerine bağlandı. İlmiye sınıfıhemen hemen din işleriyle uğraşır hâle getirildi, fakat dinî okullar onlarınyetkisinebırakıldı.Bununlaberabervakıflarbileilmiyesınıfındanalınaraksivilve mülkî evkaf nezaretine bağlandı. Binâenaleyh herkesin en büyük arzusu,çocuğunudevletidâresindekâtipyapmakhâlinegeldi.SivilTanzimatidaresindebürokrasinin ilk kademesi idi kâtiplik... Ve sadrâzamlığa kadar yolu vardı.Devlet,biraydınbürokratlarsınıfınaverilmişoldu.Padişahda,orduda,ilmiyede, kendi nüfuzlarını çok daraltan bu duruma isteyerek veya mecbûren razıoldular. Zira Sultan Mahmud, bu yolu göstermişti... Sultan Mahmud’a kavukyerinefes,şalvaryerinepantolongiydiği,kızınıkışlalarıziyaretegönderdiğiiçinhalk“gâvurpadişah”dediamagerçektedevletadamlarındanhiçkimseaçıkbirmuhâlefetecesaretedemedi.Subayise,zâtenSultanMahmud’uneseriydi,onunreformlarına başkaldırması düşünülemezdi. Zira Harbiye’yi açan SultanMahmud idi. Harbiye’den o zamanlar yalnız piyade ve süvari subayı çıkardıama, bunlar da ordunun esası idi. İstihkâm ve topçu subayı yetiştirenMühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn ile deniz subayı yetiştiren Mühendishâne-iBahrî-iHümâyûn,SultanMahmud’danyarım,hattâbirasırönceaçılmıştı...

Vak’a-i Hayriyye ve Tanzimat ile Türkiye’nin güç kazandığını görenAvrupa devletleri, Osmanlı Devletini bir an rahat bırakmadılar. Güçlenmesiniönlemekiçinher türlümüdahaleyiyaptılarama1875Türkiyesi’ndeAvrupa ileteknik mesafe henüz ehemmiyetli şekilde açılmış değildi. Böylesine şartlariçinde,karmaşıkmeselelerortasındaolanOrtaAvrupa ileOrtaAfrikaarasındauzanan, Doğu Türkistan’da Çin sınırında toprağı bulunan bu büyük devletikimler yönetiyordu?.. Söylendi, sadrâzamın başında bulunduğu Tanzimatbürokrasisi...Padişah, saltanat sürüyor,hükûmetetmiyorduamabubürokratlarkimlerdi?Bunlarıtanıyarakmevzuyagirmekgerekiyor.

ÂlîPaşaveSonrakiler

Mustafa Reşid Paşa, çok kudretli bürokratlar yetiştirdi ki; böyle birkadroyu,Kanûnîdevrinden,XVI.asırdanberiOsmanlıDevletigörmediğigibi,günümüze kadar da bir daha göremeyecektir. Büyük bir adam seçme veyetiştirmekabiliyetivardı.Yetiştirdiklerininiçindeikisi,kendisigibidehâsahibiidi.ÂlîPaşaveKeçeci-zâdeBüyükDr.MehmedFuadPaşa...Buikipaşanındagerçekmesleği -hernekadarFuadPaşa tıp fakültesimezunu isede-üstâdları,Reşid Paşa gibi diplomatlıktı. Binâenaleyh Tanzimat bürokrasisi hariciye,dâhiliye, maârif, maliye gibi bölümlere ayrılırsa, devlet idaresinde büyükağırlığın hâriciyede, diplomatlarda olduğu görülür. Bunun sebep ve felsefesişudur:

Birimparatorluğunyönetimi,birmillîdevletinyönetimindençokfarklıdır.İmparatorluklar normal devletler değillerdir. Bugün çağı geçmiş acayipdevlerdir. Yemen’e ve Libya’ya, İstanbul’dan nahiye müdürü, takım ve bölükkumandanıgönderenbirdevletidüşününüz...Böylebirdevletancakçokkudretlibir ordu ve donanma ile ayakta kalabilir. Gerçi tebaasının mutlak çoğunluğudevlettenmemnundur...Üstelik Türk imparatoru aynı zamanda halîfe’dir, yanidünyadaki bütünMüslümanların en büyük lideridir ama başka imparatorluklarda vardır. İmparatorluklar, birbirlerine yutulmamak için birbirleriyle devamlımücâdeleiçindedirler.İlkdefaolarak1683’teOsmanlıDevleti,4büyükdevletinittifâkına mağlûp olmuştur. Kanûnî devrindeki Türk Silâhlı Kuvvetleri’nindünyanıngerikalanbütünorduvedonanmalarının toplamgücüüzerinde tutul-masıaskerîpolitikasınınmâziyekarıştığıanlaşılmıştır.SondefaTürkiye,1736-39 savaşında İran, sonraAlmanya veRusya gibi üç büyük imparatorlukla tekbaşınayaptığıharbikazanmıştırvebudasonuncusuolmuştur.1770’tenitibarenyenilmeye başlamıştır... Binâenaleyh Sultan Mahmud ve Reşid Paşa, Avrupadevletlerinin durumlarını incelemişler, hiçbirinin yanına müttefik almadansavaşmadığını görmüşlerdir. Ancak kudretli müttefik edinilebilmek için genekudretli bir orduyu elde bulundurmak icap ettiğini de müşâhede etmişlerdir.BüyükDevletlerinçokhassasdengesiiçindebulunmakveimparatorluğuancakbuşekildeyaşatmakgerektiğineinanılmış,diğerimparatorluklarındahayatlarınıancak böyle devam ettirebildikleri görülmüştür. Bir Londra, bir Parisbüyükelçiliğinin,hâriciyenâzırlığıkadarmühimolduğuanlaşılmıştır.ReşidPaşavetalebeleriuzunyıllarbuAvrupamerkezlerindebulunarakyetişmişlerveçokmâhiraneşekildebüyükdevletlerdengesinegirebilmişlerdir.

ReşidPaşa’nın ölümünden sonraÂlî-Fuad Paşalar ekibi, çok iyi uyuşan,birbirinihiçkıskanmayanbir çiftolarak,Osmanlı İmparatorluğunu, akıl almazyetkilerleyönetmişlerdir.Birisadrâzamolduğuzaman,diğerihâriciyenezâretinegeçmiştir.Padişahıhükûmethattâdevletişlerinekarıştırmamışlar,üstelikbuişiyazılı bir yetkileri olmaksızın, otoriteleri ve şahsiyetlerinin gücüylebecerebilmişlerdir. Ancak üstâdları Reşid Paşa’dan eksik bir tarafları vardır:Adamyetiştirmemişlerdir...

ÂlîPaşa,5defasadrâzamve8defahâriciyenâzırıolduktansonra,7Eylül1871’de öldü. Fuad Paşa iki buçuk yıl önce hayattan çekilmişti. 57 yaşınıbitirmedenölenÂlîPaşa’nındapolitika sahnesindençekilmesiyle,Türk siyâsîedebiyatındavedevlethayatındazamanımızakadarçokkullanılan“kaht-ıricâl”tâbiriyayıldı.“Kaht-ıricâl”,“devletadamıkıtlığı”demektir...

ÂlîPaşa’dan sonradevlet hayatında istikrar bozuldu. Sadrâzamlar birbiriardınca beceriksizlikler yapıp değiştirilmeye başlandı. Âlî Paşa’dan sonraMahmudNedim Paşa 10 ay, 24 gün,Midhat Paşa 2 ay, 10 gün, üçüncü defaMütercimRüşdüPaşa3ay,27gün,AhmedEs’adPaşa1ay,28gün,Şîrvânî-zâdeMehmedRüşdüPaşa9ay,29gün,HüseyinAvniPaşa1yıl,2ay,10gün,2.defa Es’ad Paşa 4 ay, 1 gün, 2. defa Mahmud Nedim Paşa 8 ay, 16 günsadrazamlıktakalabildi...Böylece1871yılından1876’yagelindi...

Sultan Aziz, Âlî-Fuad Paşalar devrinde hükûmet etmeyi düşünmezken,sadrâzamlarının eskileri derecesinde olmadığını, liyâkatsizliklerini,kudretsizliklerini, ihtiraslarını,yetersizliklerinimüşâhedeetti.Hükûmet işlerinekarışmaya başladı. Mahmud Nedim Paşa, Tanzimat esaslarına aykırı olarakdevletadamlarınısürmeye,rüşvetalmayabaşladı.

Haleflerinin ekserisi de türlü şekillerde devletin anayasası mâhiyetindebulunan Tanzimat’a aykırı hareket ettiler. Padişah, devlet ve hükûmet işlerinemüdâhalelerini artırdıkça artırır oldu.Haklı haksız, kendi aklının, bütündevletadamlarındanfazlaolduğunakanaatgetirdi.

Devlet adamları içinde ikisi, fevkalâde ihtirasları ve iddiaları ile dikkatiçekiyordu.BunlardanbirisivilvaliliktengelmevezirlerdenMidhatPaşa,diğeriisemüşîr(mareşal)HüseyinAvniPaşaidi...

HüseyinAvniPaşa

HüseyinAvniPaşa,1821yılındaIsparta’nınozamanköyolanGelendostkaryesindedoğdu.Çokmütevâzıbirailedengeliyordu.Üstelikaileninşöhretiiyideğildi. Babasının adı Eşekçi Ahmed idi. Bu Ahmed, Eğridir eşrâfındanHacımemişoğlu’nunuşağıidi.BusıradaİkinciMahmud,yeniaçtığıHarbiye’desubayyetiştirmekiçin,Anadolu’dabellibaşlıeşrafınoğullarındanbirininaskerîöğrenimiçinİstanbul’agönderilmesiniemretti.Hacımemişoğlu,kendioğlundanayrılmakistemedi.UşağınınoğluHüseyinAvni’yiİstanbul’ayolladı.

Hüseyin Avni, Hacımemişoğlu tarafından Gelendost’ta köy okulundansonraEğridirMedresesi’ndeokutulmuştu.1836’daİstanbul’ageldiğizaman15yaşındaidi.ÇorluluAliPaşaMedresesi’ndemüderrisolandayısınınyanınası-ğında.MedresedeKur’ânveArapçaokudu.1837Temmuzundanefer(er)olarakHarbiye’nin hazırlık sınıfına alındı. 8 ay sonra imtihanla onbaşı, 1839Temmuzundaçavuş,sonrabaşçavuşoldu.1842’deMekteb-iFünûn-iHarbiye-iŞâhâne’yi bitirerek 21 yaşında mülazım (teğmen) rütbesini aldı. O yılmezunlarından 5 teğmen, Mekteb-i Erkân-ı Harbiye-i Şâhâne’ye, HarbAkademisi’ne ayrıldı, biri Hüseyin Avni Efendi idi. 1849’da erkân-ı harbkolağası(kurmaykıdemliyüzbaşı)rütbesiyle28yaşındaHarbAkademisi’ndençıktı.Sınıfınınüçüncüsüidi.Sınıfbirincisi1891’deölenMüşîrMahmudMes’udPaşa,ikincide1859’daölenMüşîrSafvetPaşa’dır.Bu,HarbAkademilerininilkkurmaysınıfıdır.DahaönceTürkiye’dede,Avrupa’dadakurmaylıkyoktu.

HüseyinAvniEfendi,1852Haziranındabinbaşırütbesive“bey”unvanıileHarbiye’ye taktiköğretmeni tayinedildi.12Haziran1853’teyarbay rütbesiyleŞumnu’ya, sonra Sofya’ya gönderildi, az sonra Vidin’deki tümenin kurmaybaşkanlığınagetirildi.Rusyailesavaş(KırımHarbi)başlamıştı.Ferik(sonradanmüşîr) Ahmed Paşa’nın yanında Çatana Meydan Muharebesi’nde RusOrdusu’nunyenilmesindehizmetetti.MuharebedebirRusgüllesi,bindiğiatınkellesinikoparıpaldı.KumandanıMirlivaÇerkes İsmailPaşa,kendisinebirathediyeetti.ModernTürkOrdusu’nunRuslar’akarşıilkzaferinekatıldığıiçinbubaşarı siciline işlendi ve çabuk yükselmesinin âmillerinden biri oldu.OsmanlıDevleti’ndeaskerîveyâmülkîbirgörevdeyılgeçirerekdeğil, liyakatvebaşarıveyâ teveccüh üzerine rütbe alınırdı. Aynı sınıf mezunu bir kurmay albayınyanında, aynı kıdemde müşîr rütbesine çıkanlara rastlanırdı. Yönetimi millîdevletlerebenzemeyenimparatorluklarınihtiyaçlarınagöredüzenlenmiş,faydasıkadarzararıdaolanbirsistemdi.

Çatana zaferi üzerine padişah Sultan Mecid, Hüseyin Avni Bey’e altınkabzalı kılıç, albay rütbesi ve 5. rütbe olanMecîdî Nişânı’nın yerine 4. rütbenişanverdi.Sonramirlivâ(general)olarakKars’a,oradanŞumnu’yagönderildi.

Kırım Harbi bütün şiddetiyle devam ediyordu. 1855’te Sohumkale’deki(Gürcistan) kolordunun kurmay başkanı oldu... 3. rütbe Mecîdî Nişânı aldı.Savaş bitince Karadağ’a gönderildi. 1858’de Mekteb-i Harbiye kumandanı,sonraMekâtib-iAskeriye (askerî okullar) kumandanı oldu. Tümen kumandanıolarak tekrarKaradağ’a gitti. 1862Şubatında ferik (korgeneral),Ocak1863’teAskerî Şûrâ reisi, Temmuz 1863’te müşîr (mareşal) rütbesiyle Birinci Ordu(İstanbul) Kumandanı, bir ara Serasker (millî savunma bakanı) vekili oldu.BirinciOrduKumandanı iken,42yaşındakigençmareşalinbirhareketi,neticebakımından Türk imparatorluğunu acı maceralara sürükleyecek bir şekildegelişti:

Avni Paşa, Fuad Paşa’nın himayesindeydi. Âlî Paşa, davranışından vefizyonomisinden hoşlanmadığı için Avni Paşa’yı pek tutmuyordu. AncakarkadaşıFuadPaşa’nınadamıolduğunubildiğiiçinsesiniçıkarmıyordu.ÜstelikAvni Paşa, devrinin en iyi askerlerinden biri olarak tanınmıştı... BinâenaleyhBâb-ıÂlîbürokrasisiningelenekleriiçinegirebildiğitakdirde,Seraskerliğekadarçıkmasına hiçbir engel yoktu...Genç yaşına rağmen devletin en yüksek askerîrütbesikendisindenesirgenmemişti.

Padişahlar her Cuma günü, bir camiye namaza gi-derlerdi. Cami içindedinîolanbutören,camidışındapadişahınsarayagidipgelişindetamamenaskerîbirgösterihalinialırdı.DünyanınhertarafındangelenMüslümanlar,halîfelerinigörürler, Avrupalılar Türk birliklerini seyrederler, İstanbul mahşer gününedönerdi.

“Cum’a Selâmlığı” denen bu mühim imparatorluk törenine, devletadamları da katılırdı. İstanbul’daki Birinci Ordu Kumandanı’nın da katılmasıtabiîidi...BöylebirCumagünüAvniPaşadabüyüküniformasıilenişânlarıvemüşîr apoletleriyle törene katılmıştı. Törene Hânedân’a mensup kadınlar dakatılırlar, yalnız kadınların Cuma namazı kılması bahismevzuu olmadığı için,kapalı saltanat arabalarının içinde avluda padişahın camiden çıkmasınıbeklerlerdi. Böyle bir törende Hüseyin Avni Paşa, Sultan Abdülaziz’ineşlerindenbirKadın-Efendi’yesözlesarkıntılıketti...

Böylebirşey,Osmanlıtarihindenegörülmüş,neişitilmişti.PadişaheşleriTürk imparatorluk düzeninde, kraliçe protokolündedir (fakat imparatoriçeprotokolüuygulanmaz,tekimparatoriçe,hayattabulunuyorsapadişahın“VâlideSultan” denen annesidir). Bir bakıma görülmemiş derecede ağır bir suçtu, birbakımadaseviyelibirkülhanbeyinebileyakışmayacakbirhafifliktiamagaripolan,AvniPaşa’nınmizacınıgöstermesiydi.Padişahkadınınaböylemuameledebulunabilen bir adamın, başkalarına neler yapabileceği, hattâ yapmakta

bulunduğudüşünülebilir.GarabetSultanAziz’dedemevcuttur.Çünkiböylebiradama, cezasını çektiğine kanaat getirdikten sonra, tekrar en yüksek devletgörevleriniemniyetedebilmiştir.

Olay duyulunca Hüseyin Avni Paşa, Birinci Ordu Kumandanlığındanalındı. 14 ay hiçbir görev verilmedi, fakat maaşını aldı. Bu müddet sonundaBosna-Hersek eyâlet valiliğine tayin edildi, fakatGirit’te Rumlar ayaklanınca,Bosna’yagönderilmesindenvazgeçilerekGirit’eyollandı(7Mart1867).Biraysonra yerine Müşîr Ömer Paşa gönderildi. Hüseyin Avni Paşa’ya Yanya veTesalyatümenlerininkumandanlığıverildi.29Kasım1867’deGiriteyâletvalisioldu.9Şubat1869’daSerasker (savunmabakanı)olarak ilkdefa imparatorlukkabinesinegirdi.48yaşındaidi...

Seraskerlik,TanzimatTürkiyesi’ninenyüksekaskerîgöreviidi.Bugünkügenelkurmay başkanı ile millî savunma bakanının ve kara kuvvetlerikumandanının bütün yetkilerini bir arada taşıyordu. Şu fark ile ki; denizkuvvetleri,yetkisidışındabulunuyordu.Serasker, imparatorlukbakanlarkuruluprotokolünde sadrâzam ve şeyhulislâm’dan sonraki sırada idi. Birkaç sivilserasker varsa da, hemen daimamüşîr (mareşal) rütbesini taşıyan askerlerdenseçilirdi. Deniz kuvvetleri için ayrı bir bakan vardı, bu bakana 1867’ye kadar“kapdân-ı deryâ” denirken, bu tarihte unvanı “bahriye nâzırı”na çevrilmişti.Rütbesi bahriye müşîri (büyük amiral) idi. Fakat birkaç sivilin veyâ karamareşalinin de bu göreve getirildiği vakidir. İmparatorluk kabinesinin üçüncüasker üyesine “Tophâne-i Âmire Müşîri” denirdi, bu göreve de ekseriya birmareşal getirilirdi.Kara ordusuna âit bütün askerî fabrikaların en büyük âmiriidi. “Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Reîsi” denen generalin o dönemde büyükönemiyoktu.Seraskerinkurmaybaşkanıgöreviniyapardı,ordununbaşıdeğildi.Bugörevin rütbesiumumiyetle ferik (korgeneral) idi.Askerîpaşalıksadeceüçrütbeidi:Mirlivâ,ferikvemüşîr.Mirlivâ,bugünkütuğvetümgeneralrütbelerinekarşılıktı. Ferik, korgeneral veyâ kor-or general idi (1901’de birinciferik=orgeneral rütbesi ihdas edilerek feriklik iki dereceye ayrıldı), müşîr isemareşal.

1870’deHüseyinAvniPaşa’ya1. rütbeMecîdîNişânıverildi (enyükseknişan değildir). 2 yıl, 7 ay seraskerlikte kaldı. Bumüddet içinde beğenmediğigeneralleri ya emekliye ayırdı, ya İstanbul’dan uzaklaştırdı. Emrindençıkmayacak generalleri İstanbul’a tayin etti ve kendisine bağladı.Bu tayinleri,subayın politikaya karıştığını hayatında görmemiş olan Sadrâzam Âlî Paşa’yaaskerî zaruretler olarak izah edip imzalattı. Böylesine bir ikbâl içinde iken, 8Eylül 1871’de seraskerlikten azledilmekle kalmadı, rütbesi ve nişanları alınıp

askerlikten tardedilerek Isparta’ya sürüldü. Tanzimat Türkiyesi’nde emsali azgörülmüşbircezadır...

Budefakisuçudageneırzvenamusmeselesinetaallukediyordu.Harem-iHümâyûn’un“hazinedar”denençokyüksek rütbeli câriyelerindenArz-ıNiyâzKalfavemuhtemelenpadişahcâriyelerinden(hizmetçikızlardan)birveyâikisiilemünasebet kurduğu ortaya çıkmıştı. Padişahın bu defaki tepkisi ve verdiğiceza sert oldu. On bir ay rütbesiz bir adam olarak Isparta’da oturmasıkararlaştırıldı. Isparta’ya kumarı sokanın Hüseyin Avni Paşa olduğunu Böcü-zâdeSüleymanSâmiEfendi,IspartaTarihi’ndeyazar...

Padişah,ihtimalAvniPaşa’yıcezasınıçekmişsaydı.Fakatpaşa,padişahasönmez bir kin beslemeye başladı.Üstelik böyle bir adam, 17Kasım1872’deSadrâzam Mütercim Rüşdü Paşa tarafından Aydın eyâleti valiliğine getirildi.Merkezi İzmirolan,bütünEgeBölgesi’ni içinealan, imparatorluğunenseçkineyâletlerindenbiriidi...25Ocak1873’teaynısadrâzamtarafındanbahriyenâzırıolarakkabineyealındı.Müşîrrütbesivenişânlarıiadeedildi.Üçhaftasonra15Şubat’ta ikinci defa serasker oldu. Ertesi yıl, 13 Şubat 1874’te, seraskerlik deuhdesindekalmaküzeresadrazamlığagetirildi...

Yerine geldiği sadrâzam, Şîrvânî-zâde Rüşdü Paşa’yı Hicaz Valiliği ileİstanbul’danuzaklaştırdı.Bununladakalmadı,23Eylül1874’teŞîrvânî-zâde’yiTâif’te zehirleterek öldürttü. Şîrvânî-zâde, 45 yaşında, Tanzimat’ın en değerlivezirlerindenidi...

Evvelce Hüseyin Avni Paşa, iki vezire, Midhat ve Şîrvânî-zâde RüşdüPaşa’ya,padişahıtahtındanindirmekfikriniifşaetmişti.Şîrvânî-zâde,sadrâzamolunca,AvniPaşa’yaartıkbubahsiaçmadı.OnunüzerineAvniPaşa,padişahilegörüşerek, Şîrvânî-zâde’nin Veliahd Murad Efendi’nin adamı olduğunu, onunemrinden çıkmadığını söyledi. Bu yalan üzerine padişah, Şîrvânî-zâde’yiazledip, sadakatini arz eden Avni Paşa’yı sadârete getirdi. Ancak Avni Paşa;Şîrvânî-zâde’nin, vaktiyle kendisine padişahın tahttan indirilmesi bahsininaçıldığınıSultanAziz’ebildirmesikorkusuiçindeidi.MidhatPaşadatelâştaidi.Bu korkusunu ortadan kaldırmak için Şîrvânî-zâde’yi zehirletti. Elde ettiğicâriyelervasıtasıylapadişahıdazehirletmekistedi.Fakatcâriyelerbunacesaretedemediler...

Hüseyin Avni Paşa sadârette tutunamadı. Büyük ölçüde yabancıfirmalardan “komisyon” adıyla rüşvet aldığı padişaha duyuruldu. AskerolmasınarağmenHersek’teçıkan ihtilâliküçükgördü,büyümesinegözyumuptedbiralmadı.Tehlikelihâlegelenmaliye işlerindenhiçanlamıyordu.Kabalığıve zulmü yüzünden halk kendisinden nefret etti. Tekrar Aydın (İzmir) eyâlet

valiliği ile İstanbul’danuzaklaştırılıp sadârettenve seraskerliktenazledildi.Birmüddet sonra hasta olduğunu ileri sürdü. Tedavi için Avrupa’ya gitti. Hiçbirhastalığı yoktu. Sıhhat ve alkolden yanakları kıpkırmızı idi. Londra’da İngiliznazırları ile Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesi meselesini görüşmeyecesaret etti. O devrin Birleşik Amerikası olan İngiltere’nin onayını aldı.Avrupa’dandöndü.Türlüentrikalar,rüşvetlervepadişahıninanılmazgafleteseriolarak üçüncü defa serasker oldu. Ordu seraskerin emrinde olduğu için, AvniPaşa maksadına yaklaşmıştı. Üstelik aynı kanaatte bulunan Midhat Paşa daadliyenâzırlığınagetirildi.

MidhatPaşa

Midhat Paşa, Hüseyin Avni Paşa’dan bir buçuk yaş küçüktü... 1822Kasımında İstanbul’da doğdu. Ailesi aslen Rusçuklu’dur. Küçük bir kadı’nınoğludur.AhmedŞefikMidhat,babasıileRumeli’nigezdi.İstanbul’daArapçaveFarsça okudu. Fransızcaya 35 yaşından sonra çalışabildi ve kendi tâbiriyle“mümkünmertebe”öğrenebildi.BubakımdandiğerTanzimatdevletadamlarınanispetlekültürüçokgeriidi.HattâgençliğindeFransızcakitaplartercümeedenHüseyin Avni Paşa, Tanzimat’ın çok kültürlü devlet adamlarındansayılmamasına rağmen,Midhat Paşa’dan ileri idi. 18 yaşında kâtip yardımcısıolarak sadâretmektûbî (başbakanlık özel) kalemine girdi. İki yıl sonra SuriyeEyâleti(Şam)valisinekâtipolupikibuçukyıloradaçalıştı.AynıgöreviikiyılKonya,biryılKastamonuvalisininyanındayaptı.1850Ocağındagenesadâretmektûbî kalemine döndü; kâtip, 1851 Ocağında “mütemâyiz” rütbesineyükselerek başkâtib oldu. Mütemâyiz albaya eşit mülkiye (sivil) rütbesi idi.Sadrâzamınemriyle,hakkındaparayolsuzluğuihbarındabulunulanAltıncıOrduKumandanı’nın yaptıklarını araştırmak için ordu merkezi Bağdat’a gitti.Müfettiş olarak 6 ay Bağdat’ta bulundu. Ordu kumandanının aleyhinde çoketraflı bir rapor düzenleyerekdöndü. 1852Aralığında ûlâ sânîsi (tümgeneral’eeşit mülkiye rütbesi) rütbesine yükseltildi. Vilâyetleri tanıması ve meseleleridikkatle araştırması gibi hususiyetleriyle, kâtibi olarak çalıştığı sadrâzamlarınhepsine, bu arada Büyük Reşid Paşa, Âlî Paşa gibi çok nüfuzlu olanlarınakendinibeğendirdi.

20yaşında25altınaylıkmaaşlaŞam’agidenMidhatEfendi’ninmaaşı,10yılsonraayda130altınayükseltildi.Rumeli’nemüfettişolarakyollandı.SonraBursa’yagönderildi.Haklarındaşikâyetolanvalileri teftiş içingeneRumeli’negitti.1857-58’de6ayiçinAvrupa’yagitti.Paris,Londra,ViyanaveBrüksel’deoturdu.ÂlîPaşa’nınbulûtfu,MidhatEfendi’yidahayüksekgörevleregetirmekistediğine,fakatbununiçindışülkeleridegörmesilüzûmunainandığınaişaretti.DönüşündeMeclis-iVâlâgenelsekreteri,5Ocak1861’deSultanAbdülmecid’insonaylarında,askerîrütbelerdenmareşal’eeşitenyüksekmülkiyerütbesiolanvezirpâyesiyleNişvalisioldu.38yaşında idi.1862Ekiminde2. rütbeMecîdînişanı değiştirilerek 1. rütbesi verildi. Prizrin (Kosova) Valiliği’ne, 13 Ekim1864’te ayda 600 altın maaşla merkezi Rusçuk olan ve sınırları bugünküBulgaristan’danbüyükbulunanTunaValiliği’negetirildi...

Midhat Paşa, Tuna Valiliği’nde hârikalar meydana getirdi. Şöhreti bütünAvrupa’yayayıldı.Avrupagazetelerisıksıkkendisindenbahsetti.ÇağınAvrupaölçüsünde en muktedir umûmî valilerinden biri olarak kabûl edildi. Eyâletinebüyükbayındırlıkgetirdiğigibi,enküçükâsâyişsizlikleribiledisiplinaltınaaldı.Okullar,yollar,bankalar,fabrikalaryaptırdı.ÂlîPaşa,1Nisan1868günüuzunzamandan beri üzerinde çalıştığı Şûrây-ı Devlet’i açtı ve 5 Mart’ta MidhatPaşa’yıTunaEyâleti’ndenalarakŞûrây-ıDevletReisiolarakİstanbul’agetirdi.BöyleceMidhatPaşa,imparatorlukbakanlarkurulunagirdi.ZiraŞûrây-ıDevletReisi, en mühim nâzırlardan sayılıyor ve kabineye giriyordu. Şûrây-ı Devlet,bugünkü Danıştay gibi idârî bir mahkemeden ibaret değildi. Teşrî (yasama)meclisi idi, kanunları o yapıyordu. Aynı zamanda anayasa mahkemesi idi.Dîvân-ı Âlî olarak nazırları muhakeme edebildiği gibi, yasaların ve icranınTanzimat esaslarınauygunolupolmadığınakararverebiliyordu.Bütünbunlarailâve olarak, halkın idâreye iştirâkini temin ile demokrasiye geçişi sağlıyordu.Fakat siyâsî bir kuruluştu ve sadrâzamın emrinde idi. Üyeleri, ceza ve hukukhâkimleri gibi, icranın emrindebulunmayanmüstakil yargıçlardeğildi.Meselâsadrâzam,birtemyizüyesininkararınahiçbirşekildekarışamadığıhalde,Şûrây-ıDevletdairelerininkararlarıüzerindeüyelerleevvelceanlaşıyordu,beğenmediğiüyeleri değiştirebiliyordu. Hâlbuki hükmünü beğenmediği hâkimi değilsadrâzamın,padişahındeğiştirmesibilemümkündeğildi...Şûrây-ıDevlet,kanunyaptığına göre, devlet bütçesini de hazırlıyordu. Zira bütçe de bir kanundu.Vilâyetlerden seçilmiş üyeler, her yıl İstanbul’a gelerek görüşlerini Şûrây-ıDevlet’e bildiriyorlardı. Açılış nutkunda Sultan Aziz, “Teşkîlât-ı cedîde (yenidüzenleme) kuvve-i icrâiyyenin, kuvve-i adliye, dîniye ve teşrîiyedentefriki(ayrılması)esâsınamüsteniddir(dayanmaktadır)”diyerekyalnızyargının

değil,dinişlerinindeicrâdanayrılacağınıişaretetmişti.BuderecedemühimbirkuruluşunbaşınagetirilenMidhatPaşa,ÂlîPaşa’yı

hayâl sukutuna uğrattı. Âlî Paşa, bu büyük umûmî valinin, merkezî devletteşkilâtı, bir imparatorluğun yüksek politikası hakkında çok az şey bildiğini,nâzır olarak yetersiz bulunduğunu esefle gördü. Bir yıl geçmeden, 27 Şubat1869’da Midhat Paşa’yı, sınırları bugünkü Irak’tan geniş olan Bağdat eyâletivaliliğinetayinederekİstanbul’danuzaklaştırdı...

Midhat Paşa, Tuna’da gösterdiği büyük başarıyı, Irak’ta da gösterdi.Fevkalâdebir âsâyiş sağladıvebüyükbayındırlıkvekültüreserleriyaptırdı.3yılBağdat’takaldıktansonraistifaetti.Edirneeyâletinetayinedildi.Edirne’yegitmek üzere İstanbul’a gelince, eyâlet valilerinin görev yerlerine gitmedenpadişahı ziyaretleri âdet olduğu için, huzûr-ı hümâyûna çıktı. Konuşmayısiyasete döktü ve Sultan Aziz’e, Mahmud Nedim Paşa’nın yolsuzluklarınıanlattı.Esasensadrâzamıdeğiştirmeyekararverenpadişah,bumakamaMidhatPaşa’yıgetirdi...

MidhatPaşa’nın sadrazamlığının,nâzırlığındanbilekötüolduğu,2ay19gün sürebilen sadâretinde kolaylıkla ve açıklıkla ortaya çıktı. Âlî Paşa’nınliyâkatsiz halefiMahmudNedim Paşa’nın karmakarışık ettiği devlet düzenini,yeni yolsuzluklarla lekeledi. 28 Eylül’de Mısır hıdîvi (umûmî valisi) İsmailPaşa’yaharicîistikraz,yaniAvrupa’danborçlanabilmehakkıtanıdı.Bufermaniçin hidiv, İstanbul’daki devlet ve saray adamlarına yüz, yüz ellişer bin altınrüşvet dağıttı. Üstelik açığı olan bütçede gelir fazlası bulunduğunu padişahasöylemeye cesaret etti ki; Midhat Paşa’nın ne derecede pervasız olduğunugösterir. Zira Osmanlı geleneğinde padişaha yalan söylemek çok büyük suçsayılırdı.BuyalanınortayaçıkmasıüzerineSultanAzizMidhatPaşa’yıazletti.MütercimRüşdüPaşa,üçüncüdefasadrâzamoldu...

Böylece bir valinin, ekserisi diplomatlıktan gelen büyük Tanzimatsadrâzamlarınınyerinitutamayacağıanlaşıldı.ZiraMidhatPaşa’nındışpolitikaüzerindehiçbirbilgisiyoktuamaşöhretidevametti.Buşöhreti,YeniOsmanlılarkörükledi...

Âlî-FuadPaşalarekibiniyıkıpyerlerinegeçmekisteyenYeniOsmanlılar’ınkendileri iktidara gelinceye kadar Âlî Paşa’nın yerine getirilmesini istediklerivezir Mahmud Nedim Paşa idi... Ancak bu zât sadrâzam olup akıl almazmecnunluklar,akılsızlıklar,hırsızlıklarlaTanzimatesaslarınıberbatedince,YeniOsmanlılar uyandılar. YeniOsmanlılar’ın Ziyâ Bey’den (Paşa) sonra gelen enünlüüyesiNâmıkKemâlBey:

Bilmemnedirlüzumuvücûd-îhabîsininDünyâyıboynuzunmututarhey,öküzteres

diyeÂlîPaşa’yıtahkiretmişadamdı.KendiifâdesinegöreNâmıkKemâl,MahmudNedim’inkötüidâresinigörünce,ÂlîPaşa’nınmezarınagidipağladıveruhundan af diledi ama iş işten geçmişti. Ziyâ ve Kemâl Beyler’in amansız,muhteris ve haksız tenkit ve iftiraları, Âlî Paşa’nın hayatını kısaltmıştı. YeniOsmanlılar bu defa Midhat Paşa’yı ileri sürerek onu vasıta yapmak istediler.Midhat Paşa, kendisini göklere çıkaran bu gazeteci-şâirlerin lehindeki propa-gandasını sadârete yükselmek için menfaatine uygun buldu ama sadrâzamolunca büyük vefasızlık göstererek, Tanzimat esaslarına aykırı olarak NâmıkKemâl’iGelibolu’yasürüverdi.

Midhat Paşa, Yeni Osmanlılar’ın çok sevdikleri ve içli-dışlı olduklarıpadişahın yeğeni Veliahd Murad Efendi tarafından destekleniyordu. İçkisofralarında,YeniOsmanlılar’la devlet ve rejim üzerinde kararlar alanMidhatPaşa,tambirhayâlperestidi.Avrupamedeniyetine,bayındırlığına,zenginliğinehayrandı.Bununmeşrûtî bir idare (taçlı demokrasi) ile sağlandığını sanıyordu.İngiltere’deki parlamento idâresini Osmanlı Devleti’nde uyguladığı an, Türki-ye’nin İngiltere kadar bayındır olacağını zannediyordu. Böyle bir idâreyi iseyürütecek tek ve yegâne, biricik ve emsalsiz, rakibsiz, yeri doldurulmaz vevazgeçilmez adamın kendisi olduğuna emindi. Hüseyin Avni Paşa, padişahıntahttan indirilmesiprojesiniöncebumuhteris,akılsızvegerçeklerikavramaktayeteneksiz vezire açtı ama parlamenter idareden hiç bahsetmedi. ZiraHüseyinAvniPaşaamansızbirmüstebididi,odaimparatorluğa,hayatınınsonunakadarasker gücüyle hâkim olacağını hesaplıyor, Midhat Paşa’nın dayandığı basıngücünü,liberalcereyanlarıküçükgörüyordu.

HüseyinAvniPaşa tasavvurunu ikinciolarakŞîrvânî-zâdeRüşdüPaşa’yaaçtı. Fakat bu zât sadrâzam olunca bu bahsi ağzına bile almadı. Şirvânî-zâdedüşüncedeonuzehirletti.SonraMütercimRüşdüPaşa’yaaçıldı.HüseyinAvniPaşa Eylem’in birinci, Midhat Paşa ikinci, bu Rüşdü Paşa ise üçüncüşahsiyetidir.KimdiMütercimRüşdüPaşa?

MütercimRüşdüPaşa

MütercimRüşdü Paşa, 1876’da 65 yaşında idi. 55 yaşındakiAvni ve 54yaşındaki Midhat Paşalara nispetle çok yaşlı ve kıdemli idi. 1811 ŞubatındaSinop’un Ayancık kasabasında doğmuştu. Yoksul bir kayıkçının oğludur.MehmedRüşdü,3yaşındaannesiileİstanbul’ageldi.Tophane’deilköğreniminiyaptı. 1826’da yeniçeriliğin ilgası üzerine İkinci Mahmud, henüz Harbiye’ninhazırlıklarınıtamamlayamadığıiçin,aceleyenisistemdepiyadevesüvârisubayıyetiştirmekiçinTophane’degeçicibirsubayokuluaçtırmıştı.MehmedRüşdübuokulayazıldıvebitirerekteğmençıktı.Çokçalışkanvefevkalâdezekiidi.Yenidüzendebilgiedinmeksizinadamolunamayacağınıhemenanladı.BüyükgayretgöstererekArapça,Farsçaveçok iyiderecedeFransızcaöğrendi.Bir tesadüfleSultanMahmud ile karşılaştı.Yetiştirecek kabiliyetli adam arayan padişah, birteğmenin çok iyi Fransızca bildiğini öğrenince bu delikanlıya dört elle sarıldı.Padişahınkurduğuyeni askerîokullar içinkitaplarve tüzükler tercümeederekhükümdarın takdirinikazandıve “Mütercim”diye anılmayabaşlandı.Tercümeettiklerini Müşîr Nâmık Paşa, Türk bünyesine göre düzelterek askerî eğitim,öğretimvedüzendeyürürlüğekoydu.

MehmedRüşdüEfendiyüzbaşı, sonrakolağası (kıdemli yüzbaşı) oldu. 9yılbusonrütbeileRumeli,AnadoluveSuriye’deordudahizmetettiktensonrabinbaşı olabildi. Alay emîni (kıdemli binbaşı), kaymakam (yarbay) rütbelerinidahahızlıatladı.1839’daalbay,1843Eylülündegeneral,1845’teferik,2Şubat1847’demüşîr(mareşal)oldu.36yaşındaidi.BirinciOrduKumandanı,AskerîŞûrâ Reisi olup 17 Mayıs 1851’de Serasker sıfatıyla imparatorluk BakanlarKurulunagirdi,1852Ağustosunda1.rütbeMecîdînişanıaldı.15Mayıs1853’teSeraskerlikten istifaetti.TekrarBirinciOrduKumandanı,SuriyeEyâletiValisioldu. İkinci ve üçüncü defa Serasker, Tophanemüşîri, devlet nâzırı, TanzimatMeclisi Reisi sıfatlarıyla devamlı kabinede bulundu. Sonunda Sadrazamlığagetirildi (24Aralık 1859). SultanAbdülmecid’in sonyılları veRüşdüPaşa 49yaşında idi. Bir iki yıl önce askerlikten istifa etmiş, bunun üzerine taşıdığımareşal rütbesi, mülkiyede eşit rütbesi olan vezir pâyesi ile değiştirilmişti.BinâenaleyhHüseyinAvniPaşagibisadâretindeüniformataşımadı,sivildi.

MütercimMehmedRüşdüPaşa,Batıkültürüne sahip, sonderecezekivekurnaz bir politikacı idi. Avni ve Midhat Paşalar karakter bakımından cesur,hattâ cür’et sahibi oldukları ve mes’uliyet yüklenmekten hiç kaçınmadıklarıhalde,‘eylem’inbu3numaralıadamı,aksimizaçta idi.Korkaktıvemes’uliyetyüklenmekte son derecede ürkekti. Çok tecrübeli bir devlet adamı olmasına,‘eylem’ekatılanlarınenyaşlısıbulunmasınarağmen,devletişlerindesorumlulukgetirecek bir müşkül meseleyle karşılaşınca derhâl istifasını sadrâzama veyâ

sadrâzamlıkta bulunuyor ise, padişaha sunması ile garip bir şöhret yapmıştı.1876 yılında 4. defa sadrâzam olmuştu. Entrikacı, yalancı, menfaatlerinedüşkündü. İhtiyar yaşında rahata kavuşmak için eyleme katılmıştı. Kıdemibakımındanölünceyekadarsadârettebırakılacağınıümitediyordu.HüseyinAvniPaşa gibi diktatör karakterde değildi. Gerçek bir Tanzimatçı ve Reşid Paşaekolününadamı idi.AncakMidhatPaşagibiMeşrûtiyetçi dedeğildi.Eylemingerçekmânâdadevletinbünyesiniçok iyi tanıyan tek tecrübelielemanıolduğuiçin,Osmanlıİmparatorluğugibimillîolmayanvemilliyetlermozaiğihâlindekibirdevletidağıtacakenkolayyolundemokrasiolduğunuçokiyibiliyordu.Zâtendemokrasi1876yıllarındacihanşümülbirrejimdeğildi.Fransa,İngiltere,İtalyave Birleşik Amerika’da, bir de küçük Batı Avrupa devletlerinde uygulanıyor,fakat asla bu devletlerin sömürgelerine teşmil edilmiyor, yalnız anayurtlarındatatbik ediliyordu. Osmanlı İmparatorluğu’nda ise, anayurt-sömürge ayırımıyoktu.Aydın (İzmir) veAnkara eyâletleri nasıl yönetiliyorsa,Yemen ve Tuna(Bulgaristan) eyâletlerinin de statüsü aynı idi. Osmanlı İmparatorluğu, 1876yılındaAlmanya,Avusturya-Macaristan veRusya imparatorlukları nasıl, hangirejimle yönetiliyorsa, öyle yönetiliyordu. Tatbik edilen siyâsî rejim Rusya’yanispetleçokdahaliberaldi...

HasanHayrullahEfendi

Eylemin4numaralı ve sonuncu büyük şahsiyeti, çok zavallı bir adamdı.Şeyhülislâm Hasan Hayrullah Efendi adındaki bu kişi, menfaatlerine sonderecededüşküngençbiryobazdı.Kasımpaşalımütevâzıbiraileninçocuğuola-rak 1834’te doğdu. Binâenaleyh ‘Eylem Yılı’ olan 1876’da ancak 42 yaşındabulunuyordu...Çocukluğunda sesinin fevkalâde güzelliği anlaşıldı ve bu hususonuakıldangeçirilmezmertebelereyükseltti.Hâfızoldu.Sesiningüzelliğiilebirşeyhedâmatoldu.Sesiningüzelliğiyüzündenyaptığı şöhretvekayınpederininnufûzu ile pek de hak etmediği halde medrese’nin yüksek kısmından rüûs(diploma)aldı.Nihayetgüzelokuyuşunu,padişahbizzattakdiredince,busıradaSaray’ın ikinci imâmıöldüğü için,19yaşındaolduğuhaldebugörevegetirildi(27Şubat1853)...

Padişaha, sultanlara, şehzâdelere, kadın-efendilere Kur’ân okuyarak

hepsinden-maaşıdışında-büyük ihsânlaraldı.Hepsiningözdesioldu.1856’da22yaşında“mahreç”payesialdıki,albay’aeşitilmîye(dinî-kazaî)rütbesiidi.3yılsonra“Haremeyn”pâyesineçıkarıldıki,askerîrütbelerdentümgeneraleeşitti.SultanAziz’in tahtageçmesindenaz sonraSaray’ınbirinci imâmıoldu.SultanAziz’in Bursa’ya gidişinde, Ulu Cami’deki cuma selâmlığında fevkalâde bircuma hutbesi okuyup halkı heyecanlandırdı. 1863 başında kazasker rütbesineyükseltildi ki, askerî mareşal ve mülkî vezir rütbelerinin ilmiye sınıfı içinkarşılığıdır.29yaşındaidi.PadişahınMısırveAvrupaseyahatlerineburütbeileatıldı.HüseyinAvniPaşa,ikbâlilebaşıdönenbuadamınkarakterinenüfuzetti.Taraftarı olarak ilmiyedenbüyük rütbeli bir adamınbulunmasının ehemmiyeti,hattâ zaruretini biliniyordu. Dini de ‘eylem’ yolunda kullanmaya kararlı idi.Hayrullah Efendi’yi kendisine iyice bağlayıp minnettar etmek için, sadrâzamolunca, 40 yaşındaki bu genç kazaskerin şeyhülislâm yapılmasını SultanAziz’den istedi. Sultan Aziz, Hayrullah Efendi’yi zevkle dinlerdi. Fakatşeyhülislâmsıfatıylaimparatorlukbakanlarkurulununsadrâzamdansonragelenşahsiyeti olarakdüşünmemişti.Garipsedi, fakatAvniPaşa’nın arzusunuyerinegetirdi ki, büyük sorumsuzluktur. Zira kendisi halîfe sıfatıyla dünyaMüslümanlar’ınınbaşıdıramaHalîfe’ninpapagibidinikendiliğindentefsiretmeselâhiyetiyoktur.Halîfe’nindinîilimlerdebilginolmasıdaşartdeğildir,zâtenbusıfatta çokazhalîfegelmiştir...Osmanlıdevrindehalîfeolanpadişahlar, ancakşeyhülislâm vasıtasıyla dinî işleri yönetirler, şahsen din işlerine karışmadıklarıgibi, şahsen fetvâdavermezler.ÜstelikHayrullahEfendi’ninalelâdebir saraydalkavuğuolduğunu,okuyupihsanalıncasaraykadınlarınınetekleriniöptüğünü,devlet adamı vasfında bulunmadığını en iyi Sultan Abdülaziz biliyordu. Bunarağmen şahsına da bağlı saydığı için bu adamı böylesine yüce bir makamagetirdiğidüşünülebilirki,padişahiçingerçekbirmesuliyetsizlikörneğidir.FakatHayrullah Efendi bu yüce görevde 38 günden fazla tutunamadı. 19 Temmuz1874’te padişah; kendisini, işleri beceremediği, temsil edemediği için bugörevdenaldı,yerineeskişeyhülislâmlardanHasanFehmiEfendi’yigetirdiki,SultanAziz’inhocasıidi.

Ama 38 günlük meşîhati (şeyhülislâmlık), genç yobaz asla unutmadı.Makamın şaşaası gözlerini kamaştırmıştı. Zira bütün imparatorluktasadrazamlıktansonragelenikincibüyükgörevolduğugibi,vezâret’inüzerindebulunansadâret’eeşittekrütbedefiilenşeyhülislâmlaramahsusmeşîhatrütbesiidi ve o kadar yüksek bir rütbe idi ki, askerî rütbelerde karşılığı yoktu. Zira“mareşal”inüzerindeidi.ÜstelikHayrullahEfendi,kendisini38günsonraazle-den efendisi, velinimeti Sultan Abdülaziz Hân’a sönmez bir kin beslemeye

başladı. Zira lâyık olmadıkları mevkiye getirilenlerin, kendilerini o mevkiyeyükseltenlere karşı en küçük bir iğbirarda nankörlük ve ihânet gösterdiklerideğişmezkaidedir.

SultanAziz, onu şeyhülislâmlıktan uzaklaştırmayamecbur kalınca, hatırıkırılmasındiye2500altınihsânettiamameşihatmakamınınyanındaikibinbeşyüzaltınneidiki?...

Osmanlıdüzenindemağrurvegeçmişi şerefledolubir zümreolanulemâsınıfı,HayrullahEfendi’ninpadişahamukallitlikyapan, taşıdığısarığınve ilmîpâyeninhaysiyetinidüşürenbirşahısolduğunubiliyordu.Binâenaleyhböylebiradamınşeyhülislâmyapılıpbaşlarınagetirilmesi,ulemânınpadişahakırgınlığınasebep oldu. Aradan iki yıl geçmeden Mütercim Rüşdü Paşa gene sadrâzamolunca,şeyhülislâmolarakHayrullahEfendi’yiistedi.Padişah,generazıolmakzaafında bulundu. Hâlbuki şeyhülislâm tayini, Tanzimat geleneklerine göre,sadrâzam tayini gibi, hükümdarın imtiyazında idi. Diğer nâzırların tayininebenzemezdi...Sadrâzam,diğernâzırlariçindirenebilirdi,fakatşeyhülislâmiçinancak padişah ile mutabık kalabilirdi. Sultan Aziz, sanki sarayında(Şerrullah=Allah’ın Şerri) denen Hayrullah Efendi, 38 günlük ilk meşîhatinderezilolmamışgibihiçitirazetmedi.Ancakmâbeyncisine:

-“HayrullahEfendisaraydaiken,“müfsidimâm”derlerdi.RüşdüPaşa’nıntavsiyesiyleşimdişeyhülislâmnasbeyledik,Allahverebirhaltetmese!”dedi.

Padişah,HayrullahEfendi’nin ‘eylem’de, ulemânın enyüksekmevkiindebulunan şeyhülislâmınmanevî desteğini sağlamak için bumakama istendiğiniaklınınköşesindengeçiremezdi.

EyleminDiğerKişileri

Eylem’in büyükleri sayılan 4 kişiden Hüseyin Avni Paşa, Midhat Paşa,Mütercim Rüşdü Paşa ve Hayrullah Efendi’den başka padişahın tahttanindirilmesiişikendisineaçılanteknazır(bakan),bahriyenâzırıKayseriliAhmedPaşa idi. BahriyeMüşîri (büyük amiral) olan Ahmed Paşa, 70 yaşında, cahil,fakattecrübeli,çokcesurbiraskerdi.Hal’e(tahttanindirmeye)taraftarolduğunuvezırhlılarıSaray’ınönüneyığacağınıHüseyinAvniPaşa’yasöyledivedediğiniyaptı.Fakathal’işindebirinciderecederolüyoktur.

AvniveMidhatPaşalardışındahal’ekatılanlarınhepsi,bumeseledensonhaftalarda haberdar edildiler. Onun için eylemi Avni ve Midhat Paşalarplânladılar, nasıl gerçekleştirilebileceğini ise tek başına Avni Paşa tasarladı.Fakat hal’ işinin plânlanması, Veliahd’dan da gizli tutuldu ve onun onayı,eylemdenancakbirikihaftaöncealındı.

Sultan Aziz, doğulu bir hükümdardı. Müslüman ve Türk gelenekleriniseviyordu. Veliahd Murad Efendi ise, babası Sultan Abdülmecid derecesinde,hattâondançokfazlaBatılıbirprensti.İşlekFransızcakonuşur,pekiyipiyanoçalar,BatıMusikîsiparçalarıbesteler,Avrupasaraylarıilemektuplaşır,san’atkârve gazetecileri çevresinden eksik etmezdi. Türk farmasonlarınca üstâd-ı âzamyapılmış ve adına İstanbul’da Murad Locası açılmıştı. En büyük farmasonsayılan Gal Prensi (İngiltere Veliahdı) Edward (müstakbel VII. Edward) iledosttuveonuntarafındanfarmasonyapılmıştı.GenefarmasonolanAzizBeyveSkalyeri gibi müşavirlerinin tesirindeydi ki, bu zâtların İngiliz ajanı olduklarısonradan bulunan vesikalarla kesinleşmiştir. ŞehzâdeMurad Efendi, yakışıklı,kibar, zeki ve girgin bir prens olduğu için, amcası Sultan Aziz’in Avrupaseyahatinde büyük sükse yapmış, hattâ Kraliçe Victoria’nın 19 yaşındakidördüncü kızı ile 1867’de evlendirilmesi düşünülmüşse de, Sultan Azizengellemiştir.ZiyâveNâmıkKemâlBeylerveemsaliediplerinyakındostuidi.Bu zâtlar, iktidara yükselebilmek için SultanAziz’den ümid kesmişler,MuradEfendi’ninbir vakit önce tahta çıkmasını bekliyorlardı.MuradEfendi’ninbazıhareketleri, halk tarafından hoş görülmüyordu. Yukarıda sayılan meziyetlerinerağmen, yine yukarıda anılan kusurları sebebiyle, amcası Sultan Abdülaziz’inyerinidoldurabilecekbirprensdeğildi.YakındostuMidhatPaşa’nınmeşrûtiyetfikrini destekleyerek saltanata yükselmekhevesindeydi.HüseyinAvniPaşa ileilgisiyoktuveAvniPaşa’danhoşlanmazdı.

Hal’ebirkaçgünkalaAvniPaşa,sonradanseraskerolanAskerîŞûrâReisiMüşîr Redif Paşa’yı da ikna etti. Gafil, zayıf karakterli ve palavracı bir askerolan Redif Paşa ise, Avni Paşa’ya Süleyman Paşa’yı tavsiye etti... Avni Paşa,eyleminkesinbaşarısınakadarkendilerininortayaçıkmasınındoğruolmadığını,meydana Süleyman Paşa’yı sürmenin münâsip bulunacağını düşündü. İştegerçekmânâda eylemi, buSüleymanPaşa gerçekleştirecekti.KimdiSüleymanPaşa?

SüleymanPaşa

Süleyman Hüsnü Paşa, 1838’de İstanbul’da doğdu. Babası şekerciesnafından ve Anadolu’dan gelme idi. 1859’da Harbiye’yi bitirdi. Harbiye’detaktik hocası -kendisinden 17 yaş büyük olan- Hüseyin Avni Paşa idi.Harbiye’detarihveedebiyatokuttu.Hersek,KaradağveGiritayaklanmalarındabaşarıgösterdi...1872’deyarbay,1873’tealbay,1874’tegeneraloldu.36yaşındaiken Harbiye ve Askerî Mektepler Kumandanlığına getirildi. Askerî rüşdiye(ortaokul) ve îdâdîleri (lise) çoğalttı, düzenledi. Öğrencilere tarih, edebiyatzevkiniaşıladı.Edebîbilgilerüzerindemühimeserlerindensonra1874’teTârîh-iÂlem (DünyaTarihi)adlı büyük kitabını yayınladı.BuradaTürk ırkının, tarihiyapanenbüyükmilletolduğunu,Türk tarihininSelçuklularveOsmanlılar’danibaretbulunmadığını,TürkiyedevletinikurmadanMalazgirt’tenönceçokşanlıvebüyükbirgeçmişyaşadığımızıaçıkladı.Askerîöğrencileri,subayadaylarınıheyecanlandırdıveonlarakendinipekçoksevdirdi.OsmanlıDevleti’ninşimdieskidevirlerenispetleçokgerilediğini,dünyaüzerindepayınınazaldığını,Türkmilletinin buna müstahak olmadığını, tekrar yükselebilmemiz için Batı Avru-pa’nınmeşrûtiyet(taçlıdemokrasi)rejiminialmamızgerektiğinitelkinetti...

Hüseyin Avni Paşa, eski talebesinin Harbiye’de bu lâfları söyleyip butelkinlerdebulunduğunuöğrenince,çoktanberiaradığıadamıbulduğunuanladı.Süleyman Paşa adındaki tecrübesiz gencin demokrasi fikirleri kendisini zerrekadar ilgilendirmiyordu. Zira bu fikirlere düşmandı. Ancak kültürlü bir adamolanveFransızcatarihkitaplarıokuyan,bazılarınıtercümebileedenAvniPaşa,ihtilâlcilerin idealistleri hizmetlerinde kullandıktan sonra onları bertarafettiklerinibiliyordu.ZiyâBey,NâmıkKemâlBey,AliSüâviEfendi,ÇapanoğluÂgâhEfendi, SâdullahBey gibi çokmeşhur şâir – edip - gazetecilerin liberalfikirlerinden nefret eden Avni Paşa, bu nefretini dikkatle sakladı. Bunlar sivilbürokratlarolduğuiçin,fazlaadamyerinekoymuyordu.ÂlîPaşagibibirdevletadamınanasıl kankusturduklarını biliyor, büsbütünnefret ediyordu.SüleymanPaşa adındaki bu 38 yaşındaki genç general, eski talebesi ve hiç olmazsaHarbiyemezunuidi.Kendindenbüyükadamlarıtenkitetmeyecekbirdisiplindeyetişmişbulunmasıümidedilebilirdi...

Serasker Hüseyin Avni Paşa, Süleyman Paşa’yı makamına, şimdikiİstanbul Üniversitesi Merkez binasına çağırttı. Süleyman Paşa’nın makamıTaksim’leNişantaşı arasındakiHarbiye’de idi.Arabaya binip derhalBeyazıt’agitti.BirsürükordonlusubayınarasındangeçipAvniPaşa’nınkapısınınönünde

generallerintitrediğiodasınakadargelebildi.Yaverlerdenbiri,buehemmiyetsizve küçük rütbeli generali, Devletlü Übbühetlü Serasker Paşa Hazretleri’ninhuzuruna çıkardı ve “Saâdetlü Süleyman Paşa” diye bağırdı (liva generallerinresmîlâkabı“saâdetlü”idi,AvniPaşa’nın“devletlü”lakabımareşalolduğunu,“übbehetlü”iseevvelcesadâretmakamındabulunduğunugöstermektedir).

SüleymanPaşa,askerîselâmveripSeraskerinyazıhânesininaçığındahazırolvaziyetindebekledi,HüseyinAvniPaşa:

Otur! deyince şaşırdı. O devirde askerî disiplin çok sertti. Mareşaller,generallerioturtmaz,generalleresasduruştaikenemirverirlerdi.

Hüseyin Avni Paşa, eski talebesine, devletin kötüye gittiğini, padişahınreformlar için direndiğini, çokbüyükbirmüstebid olduğunu,MuradEfendi’yitahtaçıkarabilirlerseidareyehâkimolup,devletivemilletikurtaracaklarını,aksihaldedevletinbatacağını,askerîbirbelâgatiçindeanlattı.Zâteniyikonuşanbiraskerdi. Süleyman Paşa, ordunun başı olan eski hocasına, bu uğurda kellesinikoymayı şeref bileceğini ve serasker paşa hazretlerinin her türlü emrini yerinegetirmeninesasenvazifesibulunduğunusöyledi.AvniPaşa,bu iş içinnasılbiraskerîplângerektiğinisordu.SüleymanPaşaözetolarakşunlarısöyledi:

-SeraskerPaşaHazretleri!BuhayırlıişiçinmaalesefBirinciOrduyu,hattâbuordununherhangibirbirliğinikullanamayız.BirinciOrdu,kendisinepadişahaleyhinde bir hareket teklif edeni derhal tevkif edip dîvân-ı harbe sevk eder.Harbiye talebesi, bendenize çokbağlıdır.Onlara nefer (er) üniforması giydiripSaray’ınönünegece sevkederim.GündüzpadişahıSaray’ındancebrenalmak,mümkün değildir, çok kan dökülür,muvaffakiyet de ümid edilmez.Onun içingece,sabahakarşıhareketegeçmemizicabeder.Ayrıcabirkaçtaburaskerdahagerekir.BunlarınTürkçebilmeyentaburlarolmasılâzımdır.Genedekendilerinepadişah aleyhinde bir iş yaptırılamaz. Padişahın emriyle Saray’ın muhafazaaltınaalındığınısöylemekgerekir.Butaburlaraicabedenzabitleriyerleştiririm.Beşonzabiteneyapacağımızıbildirmektenbaşkaçareyoktur.Fakatiknaederiz.Vatanvemilletişidir.Cenâb-ıHakk’ıninayetiylemuvaffakoluruz...

Serasker, genç generale keskin bir nazarla baktı. Bir tümeni, kolorduyu,orduyu, ordular grubunu düşmana taarruza geçirtmekten daha nâzik olan bireylemi bu derecede basite indirgeyip plânlayabilen Süleyman Paşa dikkatiniçekmişti.Ancakonaolanihtiyacıkesindi.GerçektenBirinciOrdu’nunherhangibirbirliğineşahsenpadişahaleyhindebiremirveremezdi...

Binâenaleyh Midhat Paşa dışında, eylemi meşrûtiyet (demokrasi) içinyaptığına inanan tek şahıs Süleyman Paşa idi. 25Mayıs gecesi Hüseyin AvniPaşa, Müşîr Redif ve Mirlivâ Süleyman Paşalar’ı Kuzguncuk’taki yalısına

çağırdı. Nihâî eylem planı, son defa gözden geçirildi. Bu işte Harbiyeöğrencilerininbirinciderecederoloynayacaklarıüzerindeittifakavarıldı...

Eylemin haftası içinde elde edilenler, Hüseyin Avni Paşa’nın bacanağıŞûrây-ı Askerî üyesi Mirlivâ Hüseyin Sabri Paşa, alafrangalığından dolayı“Mösyö” denenMirliva Necib Paşa, sonradan ferik olan Miralay Hacı RâşidBey, donanma kumandanı bahriye mirlivâsı (tümamiral) Ârif Paşa’dır. ÂrifPaşa’yaKayseriliAhmedPaşa,diğerlerineAvniPaşaileçengelattılar.

Diğer hal’ erkânı (büyük eylemciler) da boş durmadılar. ŞeyhülislâmHayrullahEfendi, eski İstanbulKadısıKazaskerAhmedHulûsiEfendi’yi eldeetti. Bu zât, Avni Paşa’nın zehirlettiği eski sadrâzamlardan Şîrvânî-zâdeMehmedRüşdüPaşa’nınkardeşidir.Çengelatılanulemâdandiğerbirşahısda,MidhatPaşatarafındaniknaedilen,fetvaemîniKazaskerKaraHalilEfendi’dir.Sonraşeyhülislâmolmuştur.Yenirejimdekülâhkapmaksevdasıyla:

- Hal’ emr-i hayrına çarşaf kadar fetvâ yazarım, diyen yobazdır. MuradEfendi’ninyakınlarınaeylemingünübildirilmemiş, fakatböylebir şeyolacağıhissettirilmişti. Bunlar, YenikapıMevlevî-hânesi’nin kudretli ve nüfuzlu şeyhiOsmanSalâhaddinDede,hassasarrafıHristaki,Dr.Capoleoneadındakiİtalyanhekimi, Aziz Bey, Skaliyeri adlı diğer bir İtalyan, şâir Ziyâ Bey’dir. NâmıkKemâl ise dahaMagosa’dadır.Orada söylenegeldiği gibi zindana falan atılmışdeğildir.SonyıllardaTürkTarihKurumu’nun4büyükcilthâlindeyayınladığımektuplarında açıklandığına göre zevk, sefa ve keyif içinde yaşamakta, güzelşiirleryazmaktadır.

Süleyman Paşa, bir iki gün önceden güvendiği subaylara haber verdi,onlarla anlaştı. Bu subaylar şunlardır: İstanbul Merkez Kumandanı MirlivaMustafaSeyfiPaşa,Mekteb-iHarbiye-iŞâhâneDâhiliyeMiralayıAhmedHıfzıBey, devrin ünlü ediblerinden erkân-ı harb kolağası (kurmay kıdemli yüzbaşı)ManastırlıRifatEfendi,sonradanferikolanKolağasıBedriEfendi,BirinciOrdusubaylarından tabur binbaşısı Edhem Bey, 4. Tabur binbaşısı Osman, TaburbinbaşısıİzzetEfendiilebununmuaviniYüzbaşıNecibEfendieldeedildi.

EylemiHazırlayanOrtam

Tanzimat’ın esaslarını, bilhassa Sadrâzam Mahmud Nedim Paşa alt üst

etmişti. Devlet büdçesinde 5 milyon altın açık vardı. Dış borçlar zorluklaödeniyordu.BudurumdaMahmudNedimPaşa,dışborçfaizlerininyarıyarıyaindirildiğini tek taraflı olarak ilân etti. Bu meşhur 6 Ramazan (6.10.1875)hükûmetkararnâmesinde,Sadrâzamdışında,nâzırlardanşunların imzasıvardır:Serasker Rızâ Paşa, Adliye Nâzırı Midhat Paşa, Maliye Nâzırı Yusuf Paşa,TicaretNâzırıDâmadMahmudCelâleddinPaşa,SadâretmüsteşarıSaîdEfendi...

Rusya’nın İstanbul büyükelçisi ve panslavist denen akımın Rusya’dabaşlıca lideriOrgeneralKont İgnatiev, dostuolan Sadrâzama, bu faiz indirimiyolunutelkinvetavsiyeetmişti.BöyleceTürkiye’ninAvrupa’dakredisininyokolmasını sağlıyordu. Türkiye’nin Rusya’ya borcu olmadığı için, faiz indirimiRusya’yıilgilendirmiyordu.HükûmetkararınınilânedileceğisabahıngecesindeMidhat ve Dâmad Mahmud Paşalarla İgnatiev, ellerindeki bütün tahvillerisattılarveertesigünbutahvillerindeğeriyarıyarıyadüştüğüiçinbüyükkazançsağladılar.SultanAziz,böylebirşeyetenezzületmeyiaklındangeçirmediğiiçin3 milyon altın zarara uğradı. Karar, borç sahibi İngiltere ile Fransa’da büyükprotestolara sebep oldu. Türkiye’de elinde tahvil bulunan ve geçimini bunabağlayan vatandaşlar büyük zarar gördü. Hükûmete, belki padişaha bedduaedildi.Tambirihtilâlortamıidiveihtilâldebütünuğursuzluğuylayaklaşıyordu.

Bosna-Hersek ayaklanması devam ederken, 2 Mayıs 1876’daBulgaristan’dabüyükbir isyan çıktı.Ruslar tarafındangizlice silâhgönderilen55Bulgarköyününerkekleri,Türkköylerinibastılar.1000kadarTürk’übüyükvahşetleöldürdüler.Busırada şimdikiBulgaristannüfusununyüzde55’iTürk,yüzde45’iBulgar’dı.OnuniçinTuna’yakadarolanbölge,Türkanayurduiçindesayılırdı. Müşîr Abdülkerim Nâdir (Abdi) Paşa iki tümenle âsîlerin üzerineyürüdü.39günsürenayaklanmadaâsîler tamamenezildive isyansöndürüldü.4500 âsî öldü. Bu haber Avrupa basınına, Türklerin on binlerce Hıristiyan’ıöldürdükleri ve yüzlerce Bulgar köyünü yerle bir ettikleri şeklinde yansıtıldı.Dehşetli bir anti-Türk propaganda, bütün Avrupa’yı sardı. Kuzey Amerikabasınınasıçradı.6Mayıs’ta (1876)Selânik’tekiAlmanyakonsolosuAbbott ileFransa konsolosu Moulin’in, Türk halkınca linç edilmeleri, durumu büsbütüngerginleştirdi. Bir Rus-Yunan komplosu olan bu olay kasten çıkarılmış veTürkler’iAvrupakamuoyundamahkûmetmek,Avrupa’dantecridetmekgayesigüdülmüştü.Ozamankidiplomasi,tamamenbirprestijdiplomasisiidi.Herhangibirdiplomathakareteuğradıdiye,kocadevletlermünasebetkeser,hattâsavaşabaşlarlardı.Bâb-ıÂlî,meseleyikapatmakiçin,konsoloslarıöldürenlerinaltısınıastırdıveSelânikvalisiBaytarMehmedRe’fetPaşa’yıazletti.

KışkırtılanYüksekÖğrenimTalebesininHükûmeteKarşıGösterisi

İhtilâli hazırlayanlar, bu belâlar içindeki ortamı gayeleri için çokmüsaitgörüp seviniyorlardı. Mahmud Nedim Paşa, karışık işler peşinde olduklarınısezdiğiHüseyinAvniPaşa’yıseraskerliktenalıpHudâvendigâr(Bursa)eyâletinevali yaptı ve Midhat Paşa’yı da Adliye Nazırlığından uzaklaştırdı. İhtilâlcilertelâşadüştüler.MidhatPaşa,VeliahadEfendi’denaldığıparayı,“talebe-iulûm”denen;medreselerin yüksek sınıf öğrencilerine dağıttırdı. Bin kadar öğrenciyebazı yobaz takımı da katıldı. Bâb-ı Âlî’ye gidip Sadrâzam aleyhine gösteriyaptılar.

SultanAzizkalabalığıdağıtmakyerine,arzularınıyerinegetireceğinivaadetmek zaafını gösterdi. Fakat diğer taraftan, ulemâya, bir daha böyle bir şeyolursaüzerlerine askergöndereceği tehdidindebulundu.Enkritikbir zamandaulemâyı, korkularından ihtilâlcilerle işbirliği yapmaya sevk etti. 11 Mayıs’taMahmud Nedim Paşa’yı azletti ve Mütercim Rüşdü Paşa 4. sadâretine geldi.Rüşdü Paşa, Meşîhate Hayrullah Efendi’yi, Seraskerliğe yani ordunun başınaHüseyinAvniPaşa’yı,devletnâzırlığmadaMidhatPaşa’yıgetirdiveeylemin4büyükleri aynı kabinede birleşmiş oldu. “Kînim dinimdir” inancında olanHüseyin Avni Paşa, bu defaki Seraskerliğe oturuşundan sadece 18 gün sonrasaltanatdarbesiyaptı.

SultanAbdülazizHân

SultanAbdülazizHân’ın saltanatının 15. yılı dolmaküzere idi.Bestekâr,neyzen,ressam,sportmen,asker,donanmavesilâhaibtilâderecesindemeraklı,çokmağrurbirhükümdardı.Fakatşahsîmuamelelerindepeknâzikti.Sertmizacıaltındakimerhametveşefkathislerikuvvetliydi.Kızdığızamansoğukkanlılığınımuhafazaedemezdi.Dindar,fevkalâdevatansever,heybetlibirpadişahtı.Büyükzekâsının yanında, aynı zamanda bir safdillik içindeydi. Ağabeyi gibi, aşırıderecedecömertti.İlk10senesindedengeli,nispetenmuktesitbirhayatyaşadı.Fuad ve Âlî Paşaları devamlı şekilde iktidarda tutmak dirayetini ve uzak

görüşlülüğünü gösterdi. Kendisi de, bugün üzerinde 35 devletin topraklarıbulunan imparatorlukda rahat etti.Avrupa’daprestiji fevkalâde idi.Büyükbirdevletinbüyükbirhükümdarıolduğundandostdüşmankimseninşüphesiyoktu.

Sonbeşyılındaisebirincisınıfdevletadamlarındanmahrumkaldı.Böylesivar idiyse de seçip iktidara getiremedi. Ümid bağladığı sadrâzamlarınınhiçbirinin Âlî Paşa’nın yerini dolduramadığını, binbir hata yaptığını,ahlâksızlıklar irtikâb ettiğini gördü.Kendini hepsinden üstün görmeye başladı.Bâb-ı Âlî’nin otoritesi zayıfladı. Saray, Tanzimat esaslarına aykırı olarak olurolmaz hükûmet işlerine karışmaya başladı. Evvelce yalnız saltanat sürenpadişah,hükûmetetmenindelezzetinealıştı.Birbakıma1839’danöncekimut-lakıyet hortlamış oldu. Ancak 1876 yılı, dünyada 1839’a benzemediği, çokdeğiştiği gibi, Sultan Aziz de, 1839’dan önce tahtta bulunan babası SultanMahmud’unbüyükdehâsına sahipdeğildi.MahmudNedimPaşagibi değersizolduğunispetteahlâksızbirveziriikidefaiktidaragetirdi.Toplam1yıl,7ay,11günsadrâzamolanMahmudNedimPaşa’danhalk,Rustaraftarıvedostuolduğuiçinnefretediyordu.ÜstelikRusya’yakarşıbirsiyasetiolanodevrinenbüyükdevleti İngiltere, iki defa Rus dostu bir vezîri iktidara getiren Sultan Aziz’ecephealdı...

TabiiSultanAziz’inorduvedonanmasiyasetideİngiltere’yiürkütmüştü.İngilterebüyükelçisi,Sadrâzamabirdefaaçıkça:

-Bukadarbüyükdonanmayıneyapacaksınız?Rusya’yakarşıise,fazladır.Rus donanmasından birkaç defa üstün bir donanma meydana getirdiniz.İngiltere’ye karşı ise, İngiliz donanmasına yetişebilmeniz imkân haricindedir,şeklindeendişelerinibelirtmiş,Sadrâzam:

- Zât-ı Şâhâne’nin arzuları bu istikamettedir, diye adetâ padişahı hedefgösterenbircevapvermişti.

İngiltere, Sultan Aziz’in tahttan indirilmesini müsbet karşılayacağını,vaktiyle Londra’yı ziyareti sırasında Hüseyin Avni Paşa’ya bildirdiği gibi,1867’denberi İstanbul’daelçibulunanSirHenryElliotdabuhusustaAvniveMidhat Paşalarla karışık münasebetlere girişmişti. Nitekim eylemin günükendisine bildirilen tek yabancı Elliot idi. İngiltere, Galler Prensi’nin dostu,İngiliz demokrasininin ve hayat tarzının hayranı, farmason olmak bakımındanGallerPrensi(VII.Edward)ileilişkiliVeliahdMehmedMuradEfendi’nintahtaçıkmasınıdaarzuediyordu.SultanAzizgerçiRusdüşmanıidiamaİngiltere’yekarşıbiryakınlıkdaduymuyordu. İngiliz istihbaratı,bütünbuhususlarıdeğer-lendirdi.

YeğeniSultanVahîdeddin’inasılDâmadFerîdPaşafelâketesürüklediyse,

Sultan Aziz’in başını yiyen de denebilir ki, bu Mahmud Nedim Paşa oldu.Vezirler, müşîrler, Sultan Aziz’in heybetinden ürküyorlardı. BeylerbeyiSarayı’nda devlet adamlarını, kendisine alıştırdığı bir erkek arslan yanındaolduğu halde kabûl eden padişahın ve yanındaki hayvanın azametinden,ziyaretçilerin yürekleri ağızlarına geliyordu. Hükümdarların dostu olmadığısöylenir. Çevredekilerin ya düşmanları, ya da bendeleri olduğu iddia edilir.SultanAziz’in hiçbir yakın dostu bulunmadığı ise bir gerçektir. Ne aleyhindekaynayan kazanı kendisi fark edebildi, ne de böyle bir şey kendisineduyurulabildi...

Halk, israfına rağmen, bu hükümdarı seviyordu. Osmanoğlu olması, busevgiyikendisinedoğuşundansağlamıştı.Üstelikhalîfeolduğuiçin,mü’minbirMüslüman,padişahakarşıgelerekgünahagirmekistemezdi.Karavedenizma-nevralarına katılması, askerle karavana yemesi, ordu ve donanma ve askeregösterdiği itina ve çok açık sevgi, prestijini artırıyordu. Kadınlarına düşkündeğildi.Millet,ağabeyiSultanAbdülmecid’içoksevmiş,fakatkadınlarındandabıkmıştı. Sultan Aziz için böyle bir şey bahis mevzuu değildi... Dört zevcesidışındabircâriyeileilişkisiduyulmamış,AbdülazizHânböylebirşeyiküçüklüksaymıştı. Üstelik zevceleri saraydaki dairelerinden çıkamazlar, ağabeyininkadınları gibi İstanbul’da istedikleri gibi gezip tozamazlardı. Hiçbir zaman neiçki, ne tütün kullanmamıştı. Sıhhatli olmak bakımından da ağabeyindenayrılıyordu. Ancak, israf başlıca dedikodu mevzuu idi. Ağabeyinin başlattığıÇırağan Sarayı’nı, Dolmabahçe’den daha muhteşem şekilde yaptırıp döşettiğigibi,Beylerbeyi’ndedebirsarayyaptırmıştı.

Koçvehorozdövüştürüpkazananhayvananişan taktığıgibi şeyler,YeniOsmanlılar’ın Avrupa’da yayınladıkları muhâlefet gazetelerinde uydurduklarışeylerdi,hiçbirasıllarıyoktu.Ancakbumenfipropaganda,halkakadar sirayetedebilmişti.ÜstelikSultanAziz,eskiTürk temaşasan’atlarındanortaoyununameraklı idi. Orta oyununda Hüseyin Avni ve Midhat Paşalar gibi mağrurnazırlarıntaklitlerinimüsamahaileseyrediyordu.Herikipaşadabunuduyuyor,fevkalâdeiçerliyorlardı...

Tenkit hedeflerinin başlıcası; Türk mâliyesinin, o tarihe kadar asladüşmediğibirperişanlık içindeolması, iflâsayaklaşması idi.20yılkadarönceTürkiye,bütüntarihindeilkdefaolarakdışborçlanmayolunagitmiş,öncebunamuhalif olan devlet adamları bile, bu kolay görünen yola sık sık başvurmayabaşlamışlardı. Kırım Harbi’nin yüklü dış borçları Sultan Aziz devrine kaldı.Tahtageçtiğizaman90milyonaltınolandevletborçları,SultanAziz’in15yıllıksaltanatı sonunda 196 milyon altını buldu. Paranın satınalma gücünün çok

yüksek olduğu o devir için gerçekten büyükmeblağ idi. SultanAziz, ağabeyidevrindenkalandonanmayı tamamendeğiştirdi,yenileştirdi,zırhlıhâlegetirdi,birkaç misli kuvvetlendirdi. Bu kadar kısa müddet içinde dünyanın üçüncüdonanmasını meydana getirmek Türk maliyesinin takatinin üzerinde idi.Tersanelere, askerî fabrikalara büyükpara harcandı. İstanbulTersâneleri, zırhlıinşaedecekkapasiteyegetirildi.Tophane’de,moderntoplardökülebiliyordu.25zırhlı,50.000denizve700.000karaaskeri,Türkiyeiçinağırbiryükteşkiletti.SultanenindesonundaRusyailebirsavaşçıkacağını,KırımHarbi’ndeyenilenRusya’nın Türkiye’den bunun öcünü almak isteyeceğini düşünüyordu.Müttefiksiz bir Türkiye’nin Rusya’yı yenmesi icab ettiğini planladığı gibi,Kırım’ı Rusya’dan geri almak istediğini de ağzından kaçırmıştı... Halbuki1875’lerdeTürkiye’nintekbaşınaRusya’yıyenmesimümkündeğildi.FakatRustaarruzlarınıbaşarıylapüskürtüphiçbirtoprakkaptırmamasıhâlâmümkündü...

SultanAziz,orduvedonanmamasraflarındanbunalannazırlarıylaistediğiaskerîtahsisatıalmakiçinmücâdeleederken,birtaraftandevletehizmetediyor,birtaraftanfelâketinihazırlıyordu.Avrupa’nınXVI.asırdanitibarendenizcilikleüstünlük kazanmaya başladığını biliyor, fakat bu işin öyle beş on yıl içindegerçekleştirilemeyeceğini kabûl etmek istemiyordu. Daima değiştirilmek veyenilenmek isteyen büyük bir donanma, savaşta faydalı olabilmesi için bileyetişmişdenizcileremuhtaçtı.Şüphesiz46yaşındakihükümdariçinufuklaraçıkgörünüyor,gelecektepekçokşeyiyapabileceğinihesaplıyordu.Artıkkalkınmaişini bizzat üzerine almış, vezirlerinin liyakatsizlikleri, cesaretini artırmıştı.Sultan Aziz, Mütercim Rüşdü Paşa’ya kızdığı bir gün, paşa huzurundanayrıldıktansonra,yanındakiBaşmâbeyncisine:

Benim ecdâdım (atalarım) bu gibilerin aklıyla hareket etmiş olsaydı,Konya Ovası’nda koyun sürüleriyle çadırda yaşamaktan kurtulamazdık!demişti...

Gerçi İngiltere Devleti’nin borçları daha 1857’de 837 milyon altındı.1939’da 8.301milyon sterline yükselmişti. 1971’de 33.420milyon sterlin idi.Fakat Osmanlı Devleti’nin, İngiliz mâliyesinin gelir kaynaklarıyla mukayeseedilecekgelirleriyoktu.Sanayigelişmemişti.ÜstelikSultanAzizbayındırlıkvedemiryolu siyasetine de ağırlık vermişti. İngiltere’de yapılan zırhlıların birtanesine 380.000 altın kadar fiyat ödenmişti. Demiryolu ve telgraf şebekesinebüyükparagitmiş,pekçokokulaçılmış,bürokrasigelişmişveartmıştı.MidhatPaşa gibi imarcı valiler, padişahın bu tutumundan cesaret alarak birçok ülkeyibayındır hâle getirmişlerdi. Sultan Abdülaziz Hân, Avrupa seyahatinitamamlayıp Türkiye’ye dönerken, Tuna valisi Midhat Paşa kendisini

Budapeşte’yegelipkarşıladı.TunaüzerindenBudapeşte’denRusçuk’ageldiler.Gemi şehre yaklaşırken padişah iskelelere sıralanmış jandarma ve polisinüniformalarını,düzenini,şehrinbayındırlığını,temizliğinigörünce:

-Burasıneresidir?diyesordu.YanındakiMidhatPaşa:- Memâlik-i Şâhâneniz’den Tuna Vilâyeti’nin merkezi Rusçuk’dur

Efendimiz!diyecevapverdi.SultanAziz:-Paşa,hizmetinizeteşekkürolunur,askervejandarmayı,şehri,Avrupa’da

gördüğümyerlerdenfarksızhâlegetirmişsiniz,diyereksevincinibellietti.Yollar, bankalar, okullar, bayındırlık eserleri, düzen ve asayişle Midhat

Paşa,Bulgaristan’ınçağdaşkalkınmasınıntemeliniatmıştı.Eyâlet jandarmasınıdüzenlemeklegörevlendirdiğiKurmayBinbaşıŞâkirBey,sonradanmareşalol-muştur. Tuna adlı resmî eyâlet gazetesinin başyazarı, ünlü romancı AhmedMidhat Efendi idi. Midhat Paşa, çalıştığı bölgeyi tefrik etmeksizin Tuna’da,Irak’ta,Suriye’de,BatıAnadolu’daaynıbayındırdurumumeydanagetirdiamabununiçinhükümdarındesteğişarttı.Meselâdemiryolları,tüneller,köprüleriçinakılalmazparalarharcandı.Bukakınmayı fazla gören bir hükümdar ile hiçbirvalifazlabirşeyyapamazdı.

ÂlîFuadpaşalarekibiniiktidardanuzaklaştırmayıdüşünmediveölümünekadar Âlî Paşa’yı sadârette bıraktı, zamanında asker kullanarak bir darbeyapmak, Londra’da ne derecede imkânsız bir şeyse, İstanbul’da da öyleydi.Sultan Aziz, halk tarafından çok sevildi. Mısır ve Avrupa seyahatlerindendönüşündeçılgıncasevgigösterilerinemuhâtaboldu.Temyizkudretivardı.Birörneğişudur:

Meclis-i Vâlâ’ya gittiği bir gün, Başkâtib Mansûrî-zâde İzmirli MustafaNûri Efendi, derhal dikkatini çekti. Hakkında yaptırdığı araştırma da müsbetneticeverince,mülkîrütbesininyetersizliğinerağmendefatenMâbeyn-iHümâ-yûnBaşkâtibiyaparakSaray’ınaaldı,bupekmühimgöreviverdi.BuMustafaNûriPaşa,sonradanvezirvenâzırolmuşpekdeğerlibirdevletvefikiradamıdır.4ciltlikmüstesnadeğerdebirOsmanlıTarihininyazarıdır.

Hatt-ı hümâyunlarının çoğunu Sultan Aziz bizzat kaleme almıştır.Askerliktennederecedeanladığınadaşuolayörnektir:

Avrupa seyahatinde Paris yakınlarında Fransız, Koblenz yakınlarındaPrusya ordularının şerefine düzenlenen manevralarını, Fransız İmparatoru III.NapoléonvePrusyaKralı(sonradanAlmanyaİmparatoru)I.Wilhelmilebera-berseyretmişti.Yıllar boyu iki ordu hakkındaki intibâlarını unutmadı. 1870’tePrusya-Fransa harbi başlayınca bütün Türk devlet adamları Fransa’nın

kazanacağındanşüpheolmadığınıbeyanettiklerihalde,onlarıdikkatledinleyenpadişah,harbiPrusya’nınkazanacağınısöylemişti.

Bu devri çok iyi inceleyenlerden Ali Rızâ ve Mehmed Galib Beyler,1920’deyayınladıklarımüşterekeserlerindeşöylederler:

“SultanAbdülazizHân,devletişlerinigörmekiçinpekçokçalıştı.Devletadamı yetiştirmeye uğraştı. Kışlalara gitti, askerin yiyecek, giyecek vekoğuşlarınıteftişetti.Mekteb-iHarbiyyeveBahriyye’yegidipincelemeleryaptı.Kendisine verilen yazıları bizzat okudu.Gerek dilekçeleri, gerek Bâb-ı Âlî’ninresmî yazılarını dikkatle inceledi. Devletin selâmetini düşündü. Devletinyükselmesisebeplerinihazırlamakvetebaasınınsevgisinikazanmakiçinçalıştı.Yakınlarınıiyiseçti.Devletişlerinedairfikirvemütalaalarıdikkatledinledi...”

SüleymanNazifBey’inyazdıklarıdaçokiyibirtahlilineseridir:

“SultanAbdülaziz’in saltanatdevrini; ilkibir şan, şevket,düzen,kuvvetve kudret, diğeri kargaşa, basiretsizlik ve siyasetsizlik olarak birbirine zıt ikisafhaya ayırmaya sebep olan iki şahsiyet vardır ki, biri Âlî Paşa ve diğeriMahmudNedimPaşa’dır...SultanAziz,Türklüğünennecibvasıfvehasletlerinitaşıyanmertbirpadişahidiveopadişahileberaberkocabirmilletinnekbetvefelâketidebaşladı...”

EYLEM

A)Tahttanİndirme

EylemBaşlıyor

Darbe 31 Mayıs’ta yapılacaktı. Veliahd Murad Efendi, askerin gelipkendisini dairesinden çıkarmasını istedi.Kendiliğinden dışarı çıkmayı reddetti.Darbe başarı kazanmazsa, amcasına karşı mâsum olduğunu iddia edecekti.Ancak Süleyman Paşa’nın ısrarıyla darbenin bir gün öncesine, 30 Mayıssabahınaalınması,veliahdahaberverilemediveyâihmaledildi.

HüseyinAvni,MidhatveRüşdüPaşalarlaHayrullahEfendi(eylemindörtbüyükleri), darbenin öğle vakti yapılmasında çok ısrar ettiler. Çünki o sıradadördü de kabine toplantısında, Bâb-ı Âlî’de bulunacaklardı... Darbebaşarılamadığıtakdirde,suçuSüleymanPaşaileHarbiyeöğrencilerininüzerineatıpkendişahıslarınısigortalamakistiyorlardı.SüleymanPaşa,bunufarkettimiveyâaskercemidüşündübilinmez:

-Öğleyin Sultan Aziz cebren sarayından alınamaz, kan dökülse bile

muvaffakiyet ihtimaliyoktur,deyipkestiripattı…Güneşdoğmadansabahsaat04’ü34geçeSaray’ınkuşatılarakSultanAziz’inkaldırılmasıplanındadirendi.Eylemioyapacağıiçin,dediğinikabûletmektenbaşkaçarebulunamadı.

SüleymanPaşa, 300Harbiye talebesi veTürkçebilmeyip İstanbul’ayenigelen Suriyeli Arab bölükleri ile Dolmabahçe Sarayı’na geldi. Bunlara,düşmanlara karşı padişahı korumak için Saray’ın muhasara edileceğinisöylemişti.

BusıradaAvni,Midhat,Rüşdü,RedifPaşalarlaşeyhülislâm,HüseyinAvniPaşa’nın Kuzguncuk’taki yalısında toplanmışlardı. Daha ortalık iyiceaydınlanmamış,fakatfecr-ikâzibbaşlamıştı.Baharınsonlarıidi.Havayağışlıidive yağışın şiddetleneceği anlaşılıyordu. Paşalar, Kuzguncuk’taki yalınınpencerelerinde ellerindedürbünler, karşıdakiSaray’ındurumunuçok rahatlıklagörebiliyorlardı.DonanmakumandanıAmiralArifPaşa,oyıllarındünyanınenbüyükvemodernsaff-ıharbgemileri sayılanzırhlıları,Dolmabahçeaçıklarınagetirmiş, bu hareket bile Saray’ın dikkatini çekmemiş, normal bir seyr-ü sefersayılmıştır.ZiraSultanAziz,donanmasınıngözleriönündebulunmasındançokzevkalırdı.

AskerKandırılıyor...

Merkezi Şam’da olan Beşinci Ordu’dan Türkçe bilmeyen birkaç bölükArabasıllı askerinDolmabahçeSarayı önüne yerleştirilmesi, bir gün evveldenbaşlamıştı.Bunlar ikigünöncevapurlaBeyrut’tangetirilmişlerdi.TalimgörüpŞam’a iade edileceklerdi. Hüseyin Avni Paşa, henüz kışlalarda yer açılmadığıbahanesi ile bunlarıDolmabahçe karşısında çadırlara yerleştirmiş, padişaha dabu şekilde arz etmişti.Gece gelenSüleymanPaşa ise askere, padişaha sûikastyapılmak üzere bulunulduğu, bu sûikasdin önleneceği, bunun için Saray’ıniçindendışarıyavedışarıdan sarayakuşuçurtulmamasıgerektiğini, çok şereflibir görevi yerine getireceklerini söylemişti. Mekteb-i Harbiyye-i ŞâhâneKumandanı,öğrencilerinedeaynımartavalıokumuş,onlarapadişahısûikasddenkorumak için saraya gidileceğini söyleyerek gece yarısı uyandırıp tam silâhlıtalimemriylegiydirmişti.SüleymanPaşa,çokazsayıdasubayveerlesaraydaniçeri girecektir. Bölükler ve Harbiyeliler, saray dışında, padişahı sûikastten

kurtarmakiçin(!)bekleyeceklerdi.Dolmabahçe’yegetirilendonanma,subayveefradınadaAmiralArifPaşaaynışeyisöylemiştir.

Darbecileriçinbüyükkumardı.Fakatbütündarbeteşebbüslerizâtenbirerkumardeğilmidir?..

Darbe sabahından önceki gece Avni Paşa, Kuzguncuk’taki yalısına Dr.Marko Paşa’yı çağırmış, beraberce rakı içmişlerdi. Darbeden birkaç saatöncesini Askerî Tıbbiye Kumandanı olan bir askerî hekimle geçirmesi çokmânâlı idi.Acaba, darbe sırasında bir öldürme olayı vuku bulur da hemen birresmî rapor icab eder, diye mi düşünüyordu?... Ama Marko Paşa, Şeytan’akülâhmı ters giydirebilecek bir adamdı. Kimsenin eline girmez, avuçlarınarasındankayıverirdi.

Selimiye Kışlası’na nakledilmek üzere bekleyen 4 tabur ve Arabaskerinden birkaç bölük, saray kapılarını tutmuşlardı. SüleymanPaşa,Harbiyeöğrencilerini de kapılara koydu. Fakat gene de asker kaynaşmaya başlamıştı.Gerçeğibilenbazısubaylar,padişahınöldüğünüsöylediler.BununüzerineaskerarasındaSultanAziz’isûikasddenkorumakiçingeldikleriveSultanAzizöldüğüveyadelirdiği için geldikleri hakkında alçak seslemünakaşabaşladı.Az sonratoplar atılınca, padişahın öldüğünü iddia eden askerler kendilerinin haklıolduğunainandılar.

Saray gerçek bir muhafaza altında değildi. Sadece birkaç nöbetçi vardı:AlbayReşidBey,AlbayZîverBey,BinbaşıHüsâmeddinBey,BinbaşıOsmanBey, Kıdemli Yüzbaşı Hüsnü Efendi. Saray’ın uzağında hassa birliklerindensadece 4 bölük bulunuyordu ama bu bölükleri çağırıp emir verecek tek kişiyoktu.

Üç kıt’ada on iki milyon kilometre kareye hükmeden bir imparator veyeryüzündekibütünMüslümanlarınbaşıişteböylekorunuyordu...

Fazla tedbire ne lüzum vardı ki? Sultan Aziz, taht şehrinin ortasında,milletiveordusuiçindeyaşıyordu.Milletindenveordusundantekkişi, şahsınabirkötülüktebulunmakistermiydi?SultanAziz’egöreböylebirihtimal,hayâldeğeri bile taşıyamazdı.On beş yıldan beri Saray’ının ve şahsınınmuhafazasıiçin tek tedbir aldığını hatırlamıyordu. Millet ve ordudan büyük hangi tedbirolabilirdi?

Gaflet, işte bu derecede idi. İkinci Abdülhamid, bu gafleti çok iyideğerlendirecektir.YıldızSarayı’nınsûrlarıarasınakapanacak,Yıldız’ıayrıbirşehirhâlinegetirecekvebuayrısiteniniçinde,imparatorluğunenbüyükvurucugücüolaraksilâhlandırılmıştambirtümenaskerleyaşayacaktır.Evet,bugündeİngiltere Kraliçesi’ni bir tümen asker korumaktadır ve bu tümenin kışlası

Buchingham Sarayı’nın elli metre solundadır ama... Türkiye hükümdarınıhalktantecridedenolay,işteSultanAziz’eyapılanbubaskındır.

PadişahUyuyor...

SultanAzizuyuyordu.Henüzsabahnamazınakalkmamıştı.Hayatındailkolarak sabah namazını kılamayacağını aklından bile geçirmiyordu. Böylesineuykuyaatalarımız“gafletuykusu”demişlerdir.

Süleyman Paşa, harem dairesinin önündeki karakola kadar geldi.Arkasında,birelleritabancalarında,birellerikılıçlarındabirkaçsubayla,süngütakmış birkaç er vardı. Demek Türk imparatorluk sarayına sabaha karşıböylesinegirilebiliyordu.Böylebirşeymümkündü!

Mâbeynciler,yaverler,kâtipler,musâhiplerordusuneredeidiler?Onlardagafletuykusundaidiler.Hareminmuhafazasızencihadımağalarınaâiddi.

Süleyman Paşa’nın terbiyesi, ne zorla kadınların dairelerine ne depadişahınyatakodasınagirmeyemüsaitdeğildi.Dârüssaâdeağasıilekonuşmakistediğini söyledi. Üzerine süratle bir şey alan ve Harem-i Hümâyûn’un enbüyük âmiri ve vezir pâyesinde bulunan Dârüssaâdeti’ş-Şerîfe Ağası CevherAğayetişti.Birbakıştadurumukavradı.Akıldangeçirilmeyeninbaşageldiğinianladı.SüleymanPaşa’nınyüzünebaktı.Paşayıtanımıyordu,sıradanbirbinbaşısandı, yüzünü buruşturdu. Zira Süleyman Paşa general işaretlerini sökmüş,binbaşı rütbesine mahsus sırmalar takınmıştı. Böylesine bir komedya idi.SüleymanPaşa:

- Ağa Efendimiz, dedi; millet Sultan Abdülaziz Hân’ın fiil vehareketlerindenmemnunvehoşnutdeğildir.Milletkendilerinihal’etti (tahttanindirdi). Şahs-ı hümâyunlarına karşı bir garaz ve sûikasdimiz yoktur.Milletinselâmeti için kendilerini Topkapı Sarayı’na götürmeye me’mûrum. Lütfenkendilerinederhalbildirinizvehazırlayınız.Benburadabekliyorum!

Devrinde Türk generallerinin hemen hemen en bilgini, hem de büyükyetenekli bir kumandan olan Süleyman Paşa, bu suretle tarihimizde, üç beşkişininmenfaativegareziiçinyapılannâ-meşruişleriçinilkdefa“millet”adınıkullanabiliyordu. Birkaç gün sonra “millet” dediğinin sadece 63 ihtilalcidenibaretolduğuanlaşılacaktıamaonun“millet”kelimesinibuyoldakullanmasını

muhteris politikacılar, hiçbir zaman unutmayacaklar ve pek çok defa tekraredeceklerdir.

Dârüssaâdeağasıgeceherhangibirhabervermekiçinodasınagiriphabervermek selâhiyetini haizdi.1687 yılında Dördüncü Mehmed’e de tahttanindirildiğinibirdârüssaâdeağasıbildirmişti.FakatCevherAğa,bunuyapmayıgöze alamadı. Hızla Pertevniyâl Vâlide-Sultan’ın dairesine koştu. Padişahınannesiniuyandırıpdurumubildirdi.

PadişahUyandırılıyor...

VâlideSultan,birşalvebirbaşörtüsüalıpoğlununodasınakoştu.SultanAziz’iuyandırdı.Tamosıradadonanmadantoplaratılmayabaşladı.DahasonraPertevniyâl Sultan’ın YıldızMahkemesi için verdiği yazılı ifadede anlattığınagöre,durumuoğlunaaçıkçabildirmeyecesaretedemedi.“Neoldu?”diyesoranpadişaha;“Takdir-iHudâ”diyebaşlayıpkarışıksözlersöyledi.FakatSultanAzizacıbirtebessümle:

-BunlarSultanMurad’ıncülûstoplarıdırVâlide,dedi.BeniamcamSultanSelim’e döndürdüler ve bu işi Avni Paşa yapmıştır. Sanırım Rüşdü Paşa ileAhmedPaşadabirliktir.Cenâb-ıHakk’ıntakdiriböyleimiş!

Hızla giyindi ve ailesine giyinmelerini emretti. Ataları gibi kadere rızâgöstermişti.AncakbudavranışısonradannicetarihçiveyazartarafındanSultanAziz’inbasiretininbağlanmasışeklindedeğerlendirilecek,mukavemetetmediğiiçinçokkınanacaktır.

Ancak padişah, karşısında kim olduğunu bilmiyordu. Herhalde “millet”tarafından tahtından indirilmediğine emindi ama donanma ile İstanbul’dakiBirinci Ordunun hükûmet kararı ve ittifakıyle hareket ettiğini sanmış olabilir.Gerçekdurumusadece63kişininbildiğini,4Arab taburu ile300Harbiyelininbile padişahın lehine olarak sarayın önüne getirildiğini o sırada SultanAziz’esöyleyen bulunsa her halde inanmazdı.Başını deniz tarafından bir penceredenuzatıp zırhlılardaki askere bağırsa veyâ kara tarafındaki bir pencereye gelipaskere emir verse, herhalde birkaç kişi öldükten sonra darbe o anda akametleneticelenecekti. Nitekim ertesi gün gerçeği öğrenen asker, ayaklanacak veayaklanantaburlarvebölüklerİstanbul’danderhaluzaklaştırılacaklardır.

AmaAbdülazizHân,babasıSultanMahmuddeğildi.SultanMahmudolsa,elindepala,yıldırımlaryağdırırdı.“Amcam”dediğibabasınınamcaoğluSultanSelimgibi neyzenvegeneonungibimütevekkildi.Ağabeyi gibi birTanzimathükümdarı idi. Hiç ihtilâl falan görmemiş, babası gibi bu işlerin içindepişmemişti. Ağabeyinin 22 yıllık saltanatında veliahd olarak, 30 yaşına kadardemokratikBatı ülkelerindekihükümdarnamzetleri şeklinde terbiyegörmüştü.Padişahın gayrımes’ul ve masûn olduğu kendisine öğretilmişti. Bu ilkelerinsadecekâğıttayazılıbulunduğunuidrakedememişti.

KayığaBindiriliyor...

Mayıs’ınsonuolmasınarağmenBoğazhavasısoğuğayakınserindi.Henüzgüneşdoğmuştu.Çiseleyenyağmurhızınıarttırmış,fırtınalıdenecekbirşekildeyağıyordu. Sultan Aziz, ailesi ve yakınları, aceleyle giyinmişler, kahvaltıetmemişlerveSaray’ınrıhtımınaindirilmişlerdi.Buradakendilerinibirkaçkayıkbekliyordu. İlk kayığa Abdülaziz Han, oğullarının büyüğü Yusuf İzzeddin veMahmud Celâleddin Efendiler, Başmâbeynci HafızMehmed Bey ve BaşkâtibÂtıf Bey bindirildiler. İkinci kayığa Pertevniyâl Valide-Sultan ile padişahınküçük yaştaki oğulları Abdülmecid henüz bebek olan Seyfeddin Efendileryerleştirildiler. Kadın-Efendiler ve padişahın diğer yakınları başka kayıklarataksimedildiler.

SonradanolayıntarihiniyazanlardanMemduhPaşa:“BusıradaSultanAzizsonfırsatıkaçırdı...Kayıktaayağakalkıpzırhlılara

doğru bağırıp imdat isteseydi, bahriyeliler o anda kumandanları Ârif Paşa’yıparçalarlar ve karaya çıkıp Süleyman Paşa’nın bir avuç taraftarınısüngülerlerdi. Fazlasına da hacet yoktu. Saray’ın önündeki Şamlı askerlerleHarbiyeliler’in de darbe hakkında hiçbir bilgileri yoktu ve başkumandanlarıolanpadişahın emriyle yapmayacakları şey tasavvur edilemezdi.AvniPaşa ileikiüçpaşaneyapabilirlerdi?Kaçamadıklarıtakdirdeipegiderlerdi.Darbedennazırların,askerin,ulemânınhiçhaberleriyoktu.”diyor.

OlayıyazanlardanbüyüktarihçiMahmudCelâleddinPaşaise:“Padişahınbirkaç cesur, fedakâr ve uyanık adamı bulunup da onu alıp askerin yanına

götürselerdi Süleyman Paşa’nın işi bitmişti... Avni Paşa için tek çare intiharolurdu.”der.

Diğerbirtarihçi,İbnüleminMahmudKemâlİnal:“Ancak bu çok küçük tedbirlerin hiçbiri yerine getirilmedi, kimse

soğukkanlıdeğil,herkesdehşetiçindeydi;zâtensaraydaaklıbaşındabirkaçkişiolsaydıişlerbuhâlegelebilirmiydi?”diyeyazar.

Kadın-Efendi’ninŞalıAlınıyor...

Hükümdar ailesini kayıklara bindirmeyememur subaylardan biri, kayığabinmeküzerebulunanpadişahınzevcesi28yaşındakiNeş’erekNesrinÜçüncüKadın-Efendi’nin mücevher sakladığını sandı. Omuzlarındaki şalı hızla çekipaldı. Mücevher falan yoktu. Kadın-Efendi, derhal kayığa atladı. Şal, subayınelinde kaldı. Neş’erek Kadın narin ve hassas bünyeli idi. Çıplak kalanomuzlarınamüthişbiryağmuryedi.Kocasınınfelâketiylezâtenperişanolmuştu.Hemen o gün hastalandı ve birkaç gün sonra öldü. Şehzâde Şevket Efendi ileEmineSultan’ınannesiidi.

Kraliçe protokolündeki padişah eşine yapılan bu muamele, Türkiyetarihinde tektir, emsali yoktur. Ancak birkaç saniye süren bu alçaklığın nasılneticelervereceğini,Türkiyetarihininasıletkileyeceğinioandanebuhaltıedencahiladam,nekimsetahminetmişti.

ZiraNeş’erekKadın-Efendi, Binbaşı ÇerkesHasan Beyin iki yaş büyükablası idi... Hasan Bey, ablasının intikamını hemen aldı ve Türkiye tarihininakışını değiştirdi ama, asıl intikam alacak kişi, bu olayı penceresinden kanlıgözyaşları dökerek seyrediyordu. Bu, Şehzâde Abdülhamid Efendi idi.AmcasınınveailesininnasılkayıklarabindirilipzırhlılarınaçığındangeçirilerekSarayburnu’naçıkarıldığısahnesini,hayatınınsonunakadarunutmayacaktı.Buişi yapanları doğduklarına pişman edecek, cehennemleri başlarına geçirecekti.Kendisi de benzeri bir oyuna gelmemek için, otuz küsur yıl, milleti pek çokrahatsızedenbirsürütedbiralacaktı.

AbdülazizHân,TopkapıSarayı’nanakledildi.Sarayburnundakarayaçıkanhâkanveailesi,arabalarabindirilerekSaray’ınharemkısmınagetirildiler.Saray

hazırlanmamıştı. Hakan ve ailesine öğle yemeği verilemedi. Üçüncü SelimDairesine yerleştirildiler. Önce bunun, çok kaba bir dikkatsizlik eseri olduğusanıldı. Zira burası, 68 yıl önce, Üçüncü Selim’in şehid edildiği daire idi...Sonradanbilhassabudaireyeyerleştirilmeleri içinHüseyinAvniPaşa’nınemirverdiği anlaşıldı. Tük ordusunun başındaki adam, çepeçevre düşmanla çevrilibüyükbir imparatorluğunorduları ileuğraşacağınaböylesine süflî işlerlevakitharcayıpmizacınayakışırşekildeeğleniyordu...

İstanbul’daHeyecan...

Diğer taraftan, uğursuz 30Mayıs Salı günü başlamış, çelişkili rivayetlermuazzamİstanbulbeldesineyayılmıştı.Buaradaİstanbul’dabirmilyonikiyüzbinnüfusyaşıyorduvedünyanın-Londra,Paris,NewYorkvePekin’densonrabeşinci büyük şehri idi. Nüfusun üçte biri gayrimüslimdi. İngiltere, Fransa,Almanya, Avusturya, Rusya ve İran, İstanbul’da büyükelçilerle temsilediliyorlardı. Diğer devletlerin temsilcilikleri orta elçilik seviyesinde idi (Zira1918’e kadar yalnız büyük devletler aralarında büyükelçi teati ederlerdi).Bunlardan yalnız İngiltere Büyükelçisi Lord Henry George Elliot, darbeninvurulacağını bir gün önceden biliyordu. Evet, Türkiye hakanı, Türk hariciyenâzırıfalanbilmiyorlar,fakatLordElliotbiliyordu.İnanılmazgibidir,fakatayn-ıhakikattir. Lord Elliot, 9 yıldan beri İstanbul’da büyükelçi ve Doğudiplomasisinin üstâdı, Hüseyin Avni ve Midhat Paşalar’ın mahrem dostu idi.Darbenin içinde bulunuyordu. Sonradan İngiltere’ye dönüp bunayınca,AbdülhazizHânolayıüzerindebirbroşüryazıpkendinisavunacaktır...

Yabancı gazete muhabirleri, telgrafhânelere koştular. Türk gazeteleri,başlık değiştirmeye başladılar. Halk kaynaşıyor, fakat doğru dürüst bir şeyöğrenilemiyordu. Sultan Aziz’in öldüğü, öldürüldüğü, delirdiği, tahttanindirildiği, sûikasde uğradığı ama bir şeyinin olmadığı gibi, haberlerinhangisinin gerçek olduğu bilinmiyordu. Yalnız bir gerçek vardı: Gün ışırkendonanma cülûs topları atmıştı... Bu herhalde, VeliahdMurad Efendi’nin tahtageçtiğinigösteriyordu.

Türkiye’deki iç durumla İngiltere Büyükelçisi derecesinde ilgili tekbüyükelçi,RusyaSefiriOrgeneralKont İgnatiyef idi.Darbeyisabahınköründe

ilköğrenenlerdenbirioldu.Darbeninkimlerceyapıldığınıhementahminetti.İlkbakıştadarbe,Rusya’nınmenfaatinedeğilgibigörünüyordu.ZiraHüseyinAvnive Midhat Paşalar’ın İngiltere ile yüzgöz oldukları kesindi. Fakat bu yenidurumuRusya’nınmenfaatinekullanmanınelbettebirçaresiolmalıydı.İgnatiyefbirkaçayiçindebuçareyibulacaktır...

30 Mayıs Salı günü güneş, Türk İmparatorluğu’nun Çin’deki Kâşgar’laAdriya Denizi, Afrika’da Ekvator çizgisi ile Macaristan arasında uzanantopraklarında doğduğu zaman bu ülkelerin gerçekte tek hâkimi vardi:HüseyinAvniPaşa...

HüseyinAvniPaşa’nınDurumu

Avni Paşa, popüler bir sima değildi.Kendisinden önceki Serdâr-ı EkremÖmer Paşa, Cihan Seraskeri Rızâ Paşa gibi halk arasında şöhret kazanmış vesevilmişdeğildi.Zirabirhayıreseriyaptırdığı,yoksullarıkolladığıgörülmemiş-ti.Bugibişeylerodevirvezirlerinceâdethükmündeydi.Kabaveyüzügülmezolmasıdasevilmemesininsebeplerindendi.Irzdüşmanıolduğudayaygınrivayethâlindeydi. Üstelik devlet parası çaldığı, bu para ile, yoksulluktan gelenleremahsus lüzumsuzgösterişleryaptığıbiliniyordu...Süleymaniye’dekimuhteşemkonağının böyle nâmeşru paranınmahsulü olduğu,Kuzguncuk’taki yalının isepadişah ihsânıolduğumalûmdu.Süleymaniye’dekikonağı12Aralık1875Salıgecesiyanmış,halkbunun“mazlumlarınâhıateşi”olduğunusöylemişti.Haremdairesindeki bir sobadan çıkan ateş, yarım saatte konağı kül etmiş, hiçbir şeykurtarılamamıştı. Kütüphânesi, silâh koleksiyonu, antikaları, gümüş eşyası vedöşemeleriilekonağınbütünvezirkonaklarındanüstünolduğunu,devletinresmîvak’anüvisiKazaskerLütfiEfendiitinailekaydetmektedir.

Yanan eşyanın değeri 40.000 altındı. O zamanın altını, bu günün altınıdeğildir. Hayat çok ucuz ve satınalma değeri çok yüksektir. Bugün iki buçukaltınlaalınabilecekşeylerodevirdebiraltınlarahatçasatınalınabilmekteidi.

HüseyinAvniPaşaenbüyükihtilâslarını,Almanya’daKruppfirmasındantop,BirleşikAmerika’daMartinifirmasındandabirmilyontüfeksatınalındığızaman aldığı komisyonlarla yapmıştı...Bu top ve tüfekler 1875 dünyasının enmodern seri atışlı ateşli silâhları idi.Komisyonunpaşaya verilmesindeErmeni

Azaryan’ınaracılıkettiğibiliniyordu.Buna karşılık paşanın, orduları çok sıkı disiplin altında tuttuğu, onun

seraskerliğinde hiçbir disiplinsizlik olmadığı biliniyordu. Ordunun yenidendüzenlenmesinde, Prusya Ordusu ile eş bir şekilde yetiştirilmesinde,üniformalarında,bilhassaredifaskerininhazırlanmasındakusursuzhizmetettiğimalûmduamabunlar,AbdülazizHân’ındevamlıtakipleriilemümkünolmuştu.Padişahınorduvedonanmasevdasıolmasaaynışeylerikendiliğindenyapacağıçok şüpheliydi. Nitekim hâkanın donanma politikasına karşı çıkıyordu...(Donanma; Osmanlı düzeninde seraskere değil, başka bir bakana, bahriyenâzırınabağlıdır).

Kendini beğenmişliği Avni Paşa’ya çok düşman kazandırmıştı. Ferikler(korgeneraller) karşısında oturmaksızın hazır ol vaziyetinde emir telâkki edipçekiliyorlardı. Bu, protokole aykırı idi. Zira diğer seraskerler eskiden beri fe-rikleri oturtup emir verirler, sadece mirlivâlar (tümgeneraller) ayakta emirtelâkkiederlerdi.SultanAzizbirdefaonunarkasından;“Bunekendinibeğenmişheriftir!”demiştit. Padişaha kibir taslayan bir adamın, emri altındakilere neleryapabileceği âşikârdır. Kibrin, vekar ile alâkası yoktur. Bambaşka şeylerdir.VaktiyleÂlîveFuadPaşalar,hâkanınhuzurundavakur idiler, fakataslakibirlideğillerdi.Kimseonlara“kibirliadamlar”diyememişti.

Nitekim Avni Paşa’nın Sultan Murad’a yaptığı hareket, kibrin tipikörneğidir,aşağıdaanlatılacaktır.

Avni Paşa’nın en etraflı biyografisini yazan büyük tarihçi İbnüleminMahmud Kemâl Bey; “Kibir, azamet, hırs, tama, kin garaz, gadr, hıyanet,istibdat,inat,istihzaveistihfaftimsaliidi,afvemerhametduygularınayabancıidi” diyor. İkinci Abdülhamid, Avni Paşa hakkında onun ölümünden yıllarcasonra;“Hain ve nankördü, ne yaptıysa şahsî garaz eseridir, devletin menfaatiiçin değildir” hükmünü veriyor. Cevdet Paşa, Mahmud Celâleddin Paşa,MemduhPasa,AbdurrahmanŞerefBeygibiçoktanınmışbütüntarihçiler,AvniPaşa’nm ahlâkını aynı fevkalâde ağır hükümlerle değerlendiriyorlar. Medhiniyapanciddîbirtarihçiyoktur.

SultanAziz’eyaptıkları,AvniPaşa’nın,her türlünecâbethissindenuzak,klasikbir“alçakadam”tipiolduğunuortayakoyar.Zira,birdarbeyapıpdevleteelkoymakbaşkaşeydir,bunuşahsîzevkhâlinegetiripmanyaklığınıgöstermekbaşka şey... Abdülaziz Hân, bütün Türklerin hâkanı ve bütün Müslümanlarınhalîfesidir. Hazret-i Peygamberin meşru halefi ve üzerinde güneş batmaz birimparatorluğun devlet başkanıdır. Asker ve denizci doğmuş, ordusunun vedonanmasınıniçindeyaşamış,manevralarınakatılmış,erlerlekaravanayemişbir

hükümdardır.Hayatında tekkişiyi neöldürmüş,nebelirli bir zulümyapmıştır.Avni Paşa’ya, Kuzguncuk’taki yalısını satın alıp döşeyebilmek için hazîne-ihassasından15.000 altınveBâb-ıÂlî ile yalısı arasındagidipgelebilmesi içinbeşçifte(yani10kürekçininçektiği)muhteşembiryaldızlıkayıkihsanetmiştir.

Sultan Abdülaziz’i, Topkapı Sarayı’ndan Ortaköy’e getiren, bu meşhurkayıktır.Hânedânamahsus bir sürü kayık olduğu haldeAvni Paşa, bu kayıklahâkanınaklettirmiştir.MemduhPaşa’nınifâdesiyle;“AvniPaşa’yıtebcillutfuyleSultanAziz’inihsânettiğibukayığıpaşa,efendisinitezlilyolundakullanmıştır.”Böyleşeylerdenzevkalabilecektıynettebulunanbiradamın,ruhsağlığınasahipolamayacağıapaçıktır.

BuolayhakkındaMahmudKemâlBey:“HüseyinAvniPaşa’nın, akıl vezekâsıyla,ilimvemarifetiyletanınmış,pekçoklutfunugördüğübirpadişaholanSultanAziz’ebualçaklığıyapmasıonun,hertürlümânâsiylenefiszilletiiçindebulunduğunugösterir”diyor.

İsmailHâmiDânişmend,hâdiseyi;“AvniPaşa’nınkalbinde,kindenbaşkahiçbirhisseyeryoktu”şeklindevurgular.MehmedZekiPâkalın;“İntikamalmaken büyük zevki idi” diye yazıyor. Bizzat Avni Paşa’nın da kendisi hakkındakihükmü aynı şekildedir. Darbe günü Çorlulu-zâde Mahmud Celâleddin Bey’e;“Muvaffak olduğum şu sırada hâsıl eylediğim ferah ve memnuniyet kadardünyadahiçbirşeydenlezzetalmadım”demiştir.

Onikimilyonkilometrekareyehükmedenbirimparatorluk,30Mayısgünüişteböylebirmanyağınelindedir.

Sultan Aziz’i Sarayburnu’ndan alan kayık, Avni Paşa’nın emriyle,Ortaköy’e yanaşmadan evvel, bir müddet, yol değiştirerek, Kuzguncuk’tapaşanın padişah ihsânı yalısının önünde durdurulmuştur. Avni Paşa, hâkanı,penceredenkeyifleseyretmiştir.Zevkineoderecededalmıştırki,pekçokkişininbumanzarayıkanlıgözyaşlarıileseyrettiğininfarkındabileolmamıştır.

BudevrinçokciddîtarihçilerindenbiriAliFuadTürkgeldişöylediyor:“ÂlîPaşa’dansonragelensadrâzamlarınhemenhiçbiridevletinneiç,ne

dış siyasetinde muvaffak olamadılar. Mahmud Nedim, Midhat, Şîrvânî-zâdeRüşdü, Mütercim Rüşdü, Hüseyin Avni Paşalar gibi vezirler, Alî- FuadPaşalar’ınbaşlarındabulunduklarıyıllarda,ÂlîveFuadPaşalar’ın,dirayetivekontrolü altında iyi hizmetler etmişlerdi. Fakat onların ölümünden sonra tekbaşlarınakaldılar,artıkbaşlarındakimseyoktu.Netekbaşlarına,nebirkaçıbiraradabilgileriiletecrübeleriyle,Âlî-FuadPaşalar’ınyerinitutamadılar...”

Avni Paşa’nın bu meş’um darbede kör âleti olan Süleyman Paşa’nın da

kumandanı hakkındaki fikirleri onun lehinde değildir. SonradanHiss-i İnkılâbadlı eserinde, bu işiAvni Paşa’yı sevdiği için değil,Meşrûtiyet için yaptığını,yoksa Avni Paşa’nın ahlâkının sevilecek bir şey olmadığını yazar. Gene AvniPaşa, darbe sabahı yalısından, ailesiyle helâlleşerek çıkmıştır. Zira birkaç saatsonrasıiçinsadeceikiihtimalbulunduğunubiliyordu:Muazzambirimparatorlu-ğunhâkimiolmakveyâ...kurşunadizilmek!

RüşdüPaşa’nınDurumu

AvniveMidhatPaşalarveyâSüleymanPaşa,AhmedPaşagibiaskerlerinçokcesurinsanlaroldukları,biyografileriilesabittir.Bunuherkesbiliyorduamaihtiyarlığından dolayı “Koca” denilen Mütercim Rüşdü Paşa... Onun gibigölgesinden korkan bir adamın, böylesine cür’etli ve tehlikeli bir darbe işinegirişmesine,herkeshayretetti...

RüşdüPaşa’yınihâîolarakbu işe sevkedenhâdise,SultanAziz’inbirkaçgünsonrakabineyideğiştireceği,RüşdüPaşa’yıazledeceği,hattâgene-herkesinnefret ettiği- Mahmud Nedim Paşa’yı iktidara getireceğini ağzındankaçırmasıydı. Padişahın bu tedbirsizliği, Avni, Midhat ve Rüşdü Paşalar’ınhemen harekete geçmesinin âmilidir. Zira Mahmud Nedim Paşa’nın yeni birsadâreti, ancakAvniveMidhatPaşa’nınbirergörevle İstanbul’dançıkarılmasışartıyla kabul edeceğini padişaha bildirdiği duyulmuştu. Bunu BâşmabeynciHâfız Mehmed Bey, dostu olan Avni Paşa’ya –bir dostluk eseri olarak-bildirmişti. Saray’ın çok yüksek bir görevlisinin ve padişahın görüşme yaptığıhemen herkesin yanında -görevi icabı- bulunan bir padişah yakınının,görüşülenler mutlak şekilde sır olduğu halde, dışarıya sızdırması, Türkiyehâkanının; Saray’ına da, çevresine de, adamlarına da, belki ailesine de hâkimolmadığını,gafletuykusununenderinlerinedaldığınıaçıklar.

Mahmud Nedim Paşa, Avni ve Midhat Paşalar, İstanbul’danuzaklaştırılmadanyenidengörevkabûletmemekte,kendibakımındanhaklı idi.ZirasonMahmudNedimPaşakabinesinidüşürenöğrenciayaklanmasınıbu ikipaşanıntertipettiğikesinşekildeanlaşılmıştı.

Hâkanın,Rüşdü Paşa’dan da sıdkı sıyrılmıştı. Paşanın dalkavukluğundannefret ediyordu. Birkaç defa Rüşdü Paşa’nın diğer vezirler gibi kendisini sağ

eliyle yerden temenna ederek selâmlamamasını, çok dalkavukça sözlersöyleyereksıkılmasınasebepolmamasınıduyurmuş,fakatRüşdüPaşaâdetindenvazgeçmemişti. Sultan Aziz; belki çok kaba insanlar gibi nezâketin ötesindenâzik mizaçtaki insanların da makbul adamlar olmadıklarını, ruhen bozukolduklarını fark etmiştir. Şurası muhakkaktır ki, Rüşdü Paşa’nın aşırınezaketinden,AvniPaşa’nınkabalığıderecesindehoşlanmıyordu.

BaşmâbeynciHafızMehmedBeybirgünRüşdüPaşa’ya:Efendimiz,zât-ıdevletleriiçin;“Câriolanâdetveçhileküçükbirâdâbile

huzuruma girsin, öyle fazla hulûskârlıklarda bulunmasın, sıkılıyorum!”buyurdular,dedi.

RüşdüPaşa,âdetiveçhilesoleliylesakalınıkarıştırarakBaşmabeynciye:-Amanbeyefendioğlum,dedi;padişahlaranasılmuameleedileceğinisen

mi bize öğreteceksin?GençliğimdeBeykozKasrı’nda, padişahımızın pederleriSultan Mahmud Hân Gazi Cennet-Mekân’ın hizmetinde idim. Rusyaimparatorluk prenslerinden mareşal rütbesinde bir grandük, huzur-ıhümâyunlarında idi. Abdülaziz Hân Efendimiz çok küçük çocuk ve lalasınınkucağındaidi.Grandük,AbdülzazizHânefendimizinikiayağınıtutupöptü.SenşimdiEfendimiz’inhuzurundayeröptüğümiçingünahagirdiğimi,Efendimiz’inböyle şeyi istemediğini söylüyorsun. Ben padişahımızın ağabeyi ve pedericennet-mekânların hizmetlerinde, müşîrliğinde, vezirliğinde, hattâ sadâretindebulundum.Padişahlaramuameleninnasılolacağınıpadişahımızdaniyibilirim!

Bu Rüşdü Paşa’yı darbeden birkaç gün önce tekrar sadrâzam yapanAbdülazizHân:

-Sizihalkistediğiiçinme’mûrettim,diyerekmühr-ihümâyûnuvermişti.BusözdekigizlitehdidisezenRüşdüPaşa:

-AmanEfendimiz, dedi; halk bizi ne bilsin?Nâmımızınşöhret bulması,şahaneteveccühlerinizineseridir!

AvniPaşahırsız,MidhatPaşamenfaatlerinedüşkünolarakbilindiğihalde,Rüşdü Paşa, namuslu devlet adamı şeklinde tanınmıştı. Gerçekten Vefa’dakikonağında,AvniveMidhatPaşalardançokdahamütevazışartlariçindeyaşardı.GerçiyıllarönceAvniveMidhatPaşalar’laAbdülazizHânaleyhindekonuşmuşadamdı.Fakatgerçektepadişahın tahttan indirilebileceğinidepek sanmıyordu.Avni ve Midhat Paşaları hoş tutmak için onlarla aynı fikirde imiş gibigörünüyordu.Zâtenherkesleaynıfikirdeolmaya(!)çalışırdı.MidhatPaşa,onunbutabiatınıbiliyordu.DarbedenönceRüşdüPaşa’yı:

- Eğer darbe işinde bizden ayrılırsanız, millet sizi Beyazıt Meydanında

parçaparçaeder,diyetehditetmişti.Sadrazamlık mevkiinde iken ihtilâlin dışında kaldığı takdirde tasfiye

edileceğini bilecek kadar tecrübeliydi Rüşdü Paşa. Kendisi gibi en tecrübeli,Fuad Paşa’dan bile önce Sultan Mecid zamanında sadrazamlık etmiş beyazsakallı bir vezir dururken, Sultan Aziz’in başkalarını iktidara getirmesidolayısıyla padişaha muhabbetini kaybetmişti. En küçük zorluklarda istifasınıyazmak huyundan dolayı Sultan Aziz ve sadrâzamları onu, hattâ birçokkabinenindışındabırakmışlar,eyâletleredeyollamamışlardı.Fakatgenedebirhâkan-halifeyitahtındanindirmenindevlettehusulegetireceğisarsıntıları takdiredecek tecrübe ve zekâsı vardı. Darbe işine zor şekilde, âdetâ isteksizlikleyanaştı.Sonradanbiryakınına:

AslındaAvniPaşa’nınniyetinipadişahabildirmemlazımdı,demiştir;fakatbu çok zor bir işti. Zor olduğuna inanmayabilirsiniz. Fakat Abdülaziz Hân’ınmizâcını bilmek lâzımdır. Böyle bir ihbar üzerine derhal Avni Paşa’yı çağırır,RüşdüPaşabeni tahtımdan indirmek istediğini söylüyorder,meseleyibenimleAvniPaşaarasındabırakır,benihimayeetmez,üstelikCenâb-ıHak’tangayrisitarafından tahtından indirilebileceğini tasavvur etmeyecekmizaçta olduğu içinAvni Paşa’yı belki azleder, fakat muhtemelen lâyık olduğu şekildecezalandıramazdı.O zamanAvni Paşa’yı tanırsınız, bütün kini benim üzerimeteveccühederdi.Böylesinebirkinekarşıkoymayabenmuktedirdeğildim!ZiraAvni Paşa benim darbe işine karışmak istemediğimi bilirdi. Kaç defa açıkçatehdit etmiştir ama ben gene vazifemi yaptım. Abdülaziz Hân’ın büyük oğluŞehzâdeYusuf İzzeddin Efendi’nin,Avni Paşa’nın babası hakkındaki niyetleriüzerinde kulağını büktüm. Ne oldu dersiniz? 19 yaşında tecrübesiz Şehzâde,AvniPaşakendisineçokiltifatettiğiveAvniPaşa’yıbirbüyükaskersandığıvebelkikendisininhayranolduğu,hürmetettiğiiçin,söylediklerimiHüseyinAvniPaşa’yaanlattı.Hemdebuboşboğazlığıseraskerlikmakamında,AvniPaşa’nınodasındayaptı.Belkibana inanmadı,AvniPaşa’yaoyunoynayıponuordununbaşından attırmak istediğimi sandı.O da babası gibi, biz vezirlerin bir hâkan-halifeyitahtındanedebileceğineinanmazdı.Söylediklerimibabasınanakletmeyecesaret edemedi, gitti Avni Paşa’ya anlattı. Avni Paşa hükûmet toplantısındanönce bana hâdiseyi anlattı ve tehdit eder şekilde benimle istihza etti!... AvniPaşa’ya;“Tasavvurolunan iş,birbüyükmeseledir,epeycedüşünmek lâzımdır,acele işe şeytan karışır” deyip darbe işini hiç olmazsa geciktirmeye çalıştım.Fakat Avni Paşa tehdidini artırarak; “Paşa Hazretleri, siz vatanın ve milletintehlike içindeolduğunaaldırmayıpvazgeçirmeyebakıyorsunuz,mutlakavatan,millet ve zât-ı devletiniz için muzır bir netice mi bekliyorsunuz?” diyerek

küstahlığını artırdı. Sadrâzam ve en kıdemli vezir olduğum için, benimkendilerinin önüne düşmem icab ettiğini söyledi. Hattâ vesveseli, korkak vehesaplı,heyecanlıve telâşlı, ciddî işlerdenkaçınırolduğumu imayacür’etetti!diyeanlatmıştır.

RüşdüPaşa’nınanlattıklarınınbüyükkısmıdoğruolmakicabeder.Cenâb-ıHakk’ınbirişitakdirettiğizaman,görengözlerikörettiğinedair,tarihtebunungibipekçokörnekvardır...

DarbeyiİhbarTeşebbüsleri

Darbeyi padişaha ihbar için yapılmış başka tecrübelerden de birazbahsetmek,konuyadahaaydınlıkgetirecektir.BaşkaolaylardaRüşdüPaşa’nınaçıkbirşekildehareketetmekleberaber,padişahıikazetmekistediğini,buikazıyapamayınca da darbeye katılmayı, darbeyi karşılamaya tercih ettiğinigöstermektedir.Aslındadarbesırasındasâdrazamolduğunu,seraskerveordudaonun emrinde bulunduğu, kendisinin de sivil hayata geçmeden önce müşîrlikrütbesine çıkmış eski bir asker bulunduğu için, darbeyi önlemek görevi,herkesten, padişahtan bile önce, kendisine âiddi. Fakat bazı çok hesaplıteşebbüsleri oldu.Darbeden birkaç gün önce SultanAziz’inmâbeyncilerindenEminBey’iyalısınaakşamyemeğineçağırdı.Sözarasındaşunlarısöyledi:

Beyefendioğlum,sizlerEfendimiz’insaraydaçevresindekiadamlarolarakneyapıyorsunuz?İşiştengeçiyor.Gafletüzeresiniz.Netürlütedbiralıyorsunuz?Bulutlaralçaldı,fırtınaalâmetidir!

Amabumâbeyncidebunlarıhâkanailetecekyürekyoktu.EminBey,ancakâmiriolanBaşmâbeynciHâfızBey’eilettiki,buadamda,AvniPaşa’nındostuidi; Avni Paşa’ya zarar verecek bir şeyi padişaha nakletmezdi. Esasen AvniPaşa’nın ne hâkanı devireceğine, ne de istese dahi böyle bir şeye iktidarıbulunacağınakafasınıkesselerinandırılamazdı…

Rüşdü Paşa’nın son sadâretteki selefi Mahmud Nedim Paşa da ihbarteşebbüslerinde bulundu. Onun bilgisi, kesin bir sezgi mâhiyetindeydi. Elindedelilyoktu.FakatPertevniyâlVâlide-Sultan’ınhuzurunaçıktı:

Vâlide-SultanEfendimiz,dedi;AvniPaşaasılhâkanımızadüşmandır.Banadüşmanlığı,soldasıfırkalır.İşiştengeçmedentedbiralınmakgerekir.

Vâlide-Sultan; “Aman efendim” diye cevap verdi, “Arslanıma hiç böylelakırdısöylenirmi?”1

1Anneleripadişahlara“arslanım”vebazen“kaplanım”diyehitabederler,“oğlum”diyemezler,başkalarıgibi“padişahım,efendimiz”falandademezlerdi.Başlangıcından sonuna kadarOsmanoğulları’nda padişah ile annesi arasındakiprotokolbudur.Kezapadişah,istesedeannesinineliniöpemezdi.Zirapadişahınvelev annesi olsun bir faninin elini öpmesi, temsil ettiği Türk Milleti’ne vedünyaMüslümanlarınakarşısaygısızlıksayılırdı.

Mahmud Nedim Paşa, Avni Paşa’nın bir sûikasde doğru gittiğini Yusufİzzeddin Efendi, hânedânın işlerini çeviren eski nâzırlardanVezirKemâl Paşagibibaşkalarınadabildirdi. İhbarınartıkçeşitlikaynaklardangeldiğinikestirenYusuf İzzeddin Efendi, nihayet bütün cesaretini toplayarak babasına durumuanlattı.

AbdülazizHân,kılıkıpırdamadanveyüzündetekçizgioynamadanbüyükoğlunudinlediktensonraonaşucevabıverdi:

-Bunaklettikleriniz,MahmudNedimPaşa’nınvesve-seleridir!...

İzzeddinEfendi,babasınıncevabınıMahmudNedimPaşa’yanaklettiktensonra:

- Ne yapayım? dedi; pederi ikna etmek mümkün olmadı. Bâri HüseyinAvniPaşasarayagelincebentabancamıçekiponuvurayım!

ŞehzâdetabancasınıçekipHüseyinAvniPaşa’yıvurmadı.Aynıişi,sadece20günsonra,başkabirsubayyapacaktı...

Saray-ı Hümâyûn’un en büyük âmiri ve çok dürüst bir adam olan eskiMâbeyin Müşîri Ferid Paşa da, Avni Paşa hakkında Vâlide-Sultan’ın dikkatnazarını çekti.Fakatbir şeyçıkmadı.MahmudNedimPaşa, tekrarPertevniyâlSultan’ınhuzurunaçıktı:

- Vâlide-Sultan Efendimiz, dedi; Avni Paşa’nın, Efendimiz’e bir süikastteşebbüsünde bulunacağı hakkındaki rivayetler fevkalâde kesâfet kazanmıştır.Padişahımızın yanıbaşındaki en yüksek me’mûr olan Başmâbeynci HâfızMehmed Bey de derhal değiştirilmelidir. Zira Avni Paşa’nın dostudur. Hempadişaha Avni Paşa aleyhindeki gerçekleri bildirmiyor, hem de Avni Paşahakkındapadişahilekimnekonuşuyorsakorkarımkibirvasıtaileonailetiyor.

NihayetVâlide-Sultan,bintereddütleoğlunagidipkendisineanlatılanlarınbir kısmını aktarmaya cesaret etti. Padişah, Avni Paşa’yı ordunun başındanuzaklaştıracağına, gayet garip bir tedbir aldı: Veliahd Murad Efendi’nin,

sayfiyedeki köşkünden derhal Dolmabahçe Sarayı’ndaki Velihat dairesinegelmesini irâde etti. Veliahd’ı el altında bulundurmak ve tahta geçmesiniönlemekistediğiâşikârdır.

Öyle ya sarayında, bütün bir Birinci Ordu’nun ve milletin muhafazasıaltında idi. Hangi kudret, kendi Saray’ında, iradesine rağmen bir şeyyapabilirdi?..

Başmâbeynci Hâfız Mehmed Bey, Mâbeyn-i Hümâyûn Başkâtibi -çokdürüstbiradamolaraktanınmış-ÂtıfBey’e:

Beni şikâyet ediyorlar, Hünkâr’a bazı şeyleri bildirmemekle ithamediyorlar, dedi. Benim vazifem, her işittiğim saçmayı padişaha bildirerek onurahatsızetmek(!)değildir!

Hâlbuki büyük makamdakilerin çevresinde bulunanların görevleri, çokuyanıkolmaktır.Gafilmizaçtaolanlar,çevreyegirememelidir.

Avni Paşa, elini çabuk tutmadığı takdirde başının çok büyük derdegireceğini, hattâ belâlardan belâ seçmesi gerekeceğini artık anlamıştı. Padişahaleyhindeki tutumu yıllardan beri devam ediyordu ve artık ortalık bulanmayabaşlamıştı.BirgünMâbeyn-iHümâyûnBaşkâtibiÂtıfBey’e:

MahmudPaşa’nınyinesadrâzamolacağısöyleniyor,sahihmi?diyesordu.Padişahınbaşkâtibiyalanladı.

ŞehzadeYusufİzzeddinEfendi

Şehzâde Yusuf İzzeddin Efendi ise Avni Paşa’ya inanıyor, aleyhindesöylenenlerin paşanın düşmanlarınca uydurulduğunu sanıyordu. Bir günseraskerlikteAvniPaşa’ya:

Paşa,dedi;büyükvâlidem(PertevniyâlVâlide-Sultan)desizinaleyhinizedöndü. Efendimiz’e sizin hakkınızda bir şeyler söylemiş. Murad Efendi ilemünasebetteolduğunuzrivayetleriçokyayıldı.Dikkatbuyurunuz!

Yusuf İzzeddin Efendi’nin, babasının yeryüzündeki en büyük candüşmanına söylediği sözler budur. Öz babaannesini bile seraskere şikâyetetmiştir.Gafletinhududuolmamaktadır.HâlbukiAvniPaşacevaben,Şehzâdeyeşunlarısöylemiştir:

- Efendi Hazretleri, kulunuz hakkında ne düşünürlerse düşünsünler!Nedense bir türlü efendimizin (Sultan Aziz) îtimâd-ı şâhânelerine mazharolamadım.MahmudPaşasadârettenazledilir,geneellerüzerinde,padişahımızınyanıbaşındadır.Benisesadârettenhakaretedilerekuzaklaştırıldım!

Tabii Krupp ve Martini şirketlerinden komisyon aldığı için azledildiğiniilâve etmemiştir. Zira politikacıların içinde haksız olduğunu itiraf eden kimsehenüzçıkmamıştır!

Yusuf İzzeddin Efendi, askerî paşalar, yani generallerle çok içli dışlı idi.Bazılarına kendisini o kadar sevdirmişti ki, bir zemin hazırlansa da babasıöldüğüzamanyerinegeçse,verasetAvrupa’daolduğugibibüyükoğula intikaletse diye düşünenler, padişah böyle bir kanun getirmek isterse sesleriniçıkarmayacaklarını söyleyenler vardı. Babası gibi asker tabiatlı olan ŞehzâdeYusuf İzzeddin Efendi’nin seraskerlikte (Savunma Bakanlığı, şimdiki İstanbulÜniversitesiMerkezBinası)hususîodasıvardı.Haftadabeşgüngelir,Paşalarlakonuşurdu. Bunlardan bazıları, tam olarak bilmemekle beraber, Serasker AvniPaşa’nın bir halt edeceğini sezmişlerdi. Fakat ellerinde kesin delil yoktu. Budurumda hiçbiri Şehzâdeye açılmaya cesaret edemedi. Zira genç ŞehzadeninboşboğazlığıveAvniPaşa’yasevgiveitimadıbiliniyordu.BöylebirihbarıAvniPaşa’ya yetiştireceği tahmin ediliyordu. O takdirde Avni Paşa, generallerincanına okur, derhal emekliye sevk ederdi. Özet olarak şunu kesin şekildesöyleyebiliriz: Seraskerlikte görevli olan ve Türk Ordusu’nun karargâhındabulunan, bütün generalleri şahsen tanıyıp görüşen Yusuf İzzeddin Efendi’nin,darbeyi önlemek için en küçük hizmeti olmadıktan başka, tecrübesizliği vebabasına, kimsenin kötülüğü dokunamayacağı hakkındaki yanlış itikadıyüzünden,belkideistemeyerekdarbeyehizmetetmiştir!

İkinci Abdülhamid lâyiha şeklindeki bir yazısında, çok sevdiği amcasıAbdülazizHân’ınbuolaydakitutumunuşuşekildeşiddetletenkitetmektedir:

“Avni Paşa ve etrafındaki haşarât, herkesi Sultan Abdülaziz’denuzaklaştırmaya çalışmışlardır. Cennet-mekân Hâkan da âdetâ onlara yardımetmiştir. Bu haşarâtın ayaklandırdığı bir avuç insanın nümayişini, milletinarzusu sanmış, şahsına ve devlete sadık adamları azletmiş, şahsına ve devleteyaramaz adamları eliyle iktidara getirmiştir. Avni Paşa ve etrafındakilerinmaksadıdazâtenbuidi.Nümayişekatılanlaraskervederskaçağıyobazlaridiki, Midhat Paşa’nın Sultan Murad’dan aldığı paradan birer mecidiyeyi (biraltının beşte biri) Çapan-zâde Âgâh Efendi (ünlü gazeteci) kendi elleriylebunlaradağıtmıştır.”

Rüşdü Paşa derecesinde olmamakla beraber, Midhat Paşa da büyüktereddütlerdensonradarbeyekatılmayakararvermiştir.Butereddüdünbirsebebidevlet düzenini bozmak endişesi ise, diğer sebebi de,Avni Paşa’nınmizaç veahlâkınaolangüvensizliktir.HeleMidhatPaşakesinşekildebiraskerdiktatörünsultasına girecek karakterde değildir. Ama gene karakteri icabı, bazen önünügörebilmekte, fakat asla uzağı farkedememektedir. Devamlı sadrâzam olmaksâbit fikrini taşımaktadır. Sultan Abdülaziz bunu sağlayabilirseMurad Efendiiçin kılını kıpırdatacak değildir.BelkiMeşrûtiyetten de taviz verecektir.YahutMeşrûtiyetin sınırları üzerinde padişahla anlaşmaya hazırdır. Bir bakımaMeşrûtiyeti SultanAziz’e kabûl ettirmek,Avni Paşa’ya kabûl ettirmekten çokdaha kolaydır. Midhat Paşa bunun da farkındadır. Yoksa Sultan Aziz’e, AvniPaşagibişahsîbirkiniyoktur.Sadecepadişahısevmemektedir.

Hayatı derinden incelenirse Midhat Paşa’nın kimseyi gerçekten sevmekkabiliyetiolmadığıortayaçıkar.

MidhatPaşa,darbedenbirkaçgüncinceSultanAziz’denmülâkatistedivehuzurakabûledildi.HüseyinAvniPaşa’nın“istibdadıyüzünden”sevilmediğinive sadrâzam olmadığı halde nâzırları tehdit eder tavra kadar işi vardırdığınısöyledi.SınırlıbirMeşrûtiyet,TanzimatFermanı’nıgenişletecekbiranayasaileişin içinden çıkılacağını arz etti. Sultan Aziz, müsbet ve menfî bir cevapvermedi.EsasenböylebircevapMidhatPaşa’yadeğil,osıradasadrâzamolanRüşdüPaşa’yaverilebilirdi.BumülâkatıMidhatPaşa,RüşdüPaşa’yaanlattıveAvni Paşa’dan saklaması hususunda iki paşa mutabık kaldılar. Fakat daimaduygularıyla hareket eden ve merkezî devlet idâresinde aldığı son tesire görefikirdeğiştirenMidhatPaşa’nınartıkSultanAziz’initimadınıkaybetmişolduğudüşünülebilir. Zira sevgi ve sevgisizlik, ekseriya karşılıklıdır.Midhat Paşa’nınTopkapıdışındaÇırpıcıÇayırı’ndakiArabzadeÇiftliği’nisatınalarakyaptırdığımâlikâneiçindekimükellefköşkündehergecekurulançilingirsofralarındapaşa,hâkanhakkındasevimsizşeylersöylüyor,bunlarertesigünduyuluyordu...

EhSultanAzizde,sarayındaAvniveMidhatPaşalar’ıntaklidiniyaptırıpeğleniyor, bunlar da dışarıya sızıyordu. Her iki paşa kızıyorlardı. Hattâ AvniPaşa, padişahın ordusunun başında bulunduğunu; böylemaskaralıklardan vaz-geçilmesini bir Saray görevlisine söylemişse de, bu da alelusul hâkanabildirilmeye cesaret edilememişti. Orta oyunu san’atkârları ne söylüyorlarsa,AvniPaşa’yaağırgelmişti...

Hal’Fetvası

Hâkanıntahtındanindirilmesi,alelusûlbirfetvayabağlanmakgerekiyordu.Butraji-komedişöylesahneyekondu:

Darbeden bir gün önce cunta, yakında Sultan Aziz’in hal’ edileceğini(tahttan indirileceğini) birkaç kişiye duyurmuştu. Bunların arasında en değerlivezirlerden Safvet Paşa da vardı ki, sonradan sadrâzam olmuştur ve Âlî-FuadPaşalarekibininenmuktedirdiplomatlarındanbiri idi.Genebirgünönce,hal’fetvâsınıhazırlamak icabetmiştir.Hâkanınsıfatlarındanbirihalifeolduğu için,hal’inin fetvâ’ya bağlanması şarttı. Aksi takdirde hâkanlık tahtından düşmüş,fakathalifeliksıfatıdevamediyordurumundakalırdı.(OsmanlıpadişahlarıgibiSultanAzizde4defaimparatorsayılırdı:Türkiye,DoğuRoma,MısırveHilâfet(Halifelik) taçlarının her biri ayrı imparatorluktu ve bunların hepsini padişahşahsında birleştiriyordu). Üstelik fetvâ, halkı uyutmak ve şerbetlemek için birpropaganda vasıtası idi. Fakat yalana dayanan bir fetvânın ters tesir ettiğidüşünülememişti.

Fetvâ, önce Şerif Abdülmuttalib Efendi’den istendi. Peygambertorunlarından olduğuna inanılan 86 yaşında, fakat cin gibi bir pîr-i fâni idi.2Cuntamensuplarınaşöylededi:

2 Büyiik virtüöz Şerif Muhiddin Targan’ın ve Damad AbdülmecidBeyefendi’ninbüyükbabasınınbabasıdır.

-Birpadişahıhal’etmek içinonunyaküfretmesi (dindensapıtması),yacünungetirmesi(deliolması)lâzımdır.SultanAzizkâfirmioldu,mecnunmu?

Avni Paşa, hukukî ve şer’î işleri bilmediği için sustu. Kimsenin sesiniçıkarmadığını görüp telâşlanan Kasımpaşalı seviyesiz Şeyhülislâm HasanHayrullahEfendi:

-BenSultanAziz’inküfrüneşehâdetederim!dedi.Ama Sultan Aziz’in niçin “kâfir” yani, Müslüman di-ninden sapıtmış

olduğunu söyleyemedi. Koca Mütercim Rüşdü Paşa ise, anlamsız sözler sarfedildiğinigörüp:

- Eğer Sultan Aziz, dedi; daha on gün hilâfet makamında bulunursa,Memâlik-iMahrûsa(imparatorlukülkeleri)mahvolur!

En pratikleri Midhat Paşa oldu. Fetvâ Emîni Filibeli Kara Halil Efendi,baba dostu idi ve şeyhülislâm olabilmek ümidiyle“hal’ emr-i hayrına çarşafkadar fetvâyazarım”diyenbaşkabiraşağılıkyobazdı.Enkutsalbirmüessese

olan fetvâ’yı nasıl anladıklarını gösterip dinlerini berbat ettiklerine ehemmiyetbile vermiyorlardı. Bir rütbe atlamak için din de, millet de, hâkan-halife de,sevgilinefislerinekurbanolsundu!BusarıklıcuntacıyaMidhatPaşaşutalimatıverdi:

-Fetvâ’nınkuvvetliolması için,padişahınhemaklen,hemdinenkusurlubulunduğunuyazmakicabeder.Fetvâmukaddestir,nedenirsehalkinanır!Halküzerindemüessirsözlerbulunmasıdaicabeder.

Bu şekilde fetvâ’yı kazasker efendi değil, Midhat Paşa dikte etti. HalilEfendi ancak usûlüne uygun hâle getirip düzeltti. Dinin ne yalanlara âletedilebildiğinigösterirenkesinvesikalardanbiriolanveTürkimparatorluğununkaderinideğiştirenbutarihîfetvâşöyledir:

“Emîrü’l-Mü’minîn (halife) olan Zeyd (kişi) muhtellü’ş-şuûr (deli) veumûr-ı siyâsiyyeden bîbehre (politikadan anlamaz) olup emvâl-i mîriyyeyi(devlet hazînesini) mülk-ü milletin tâkat ve tahammül edemiyeceği mertebemasârif-i nefsâniyyesine (şahsî masraflarına) sarf ve umûr-ı dîniyye vedünyeviyyeyi (din ve dünya işlerini) ihlâl-ü teşvîş (karmakarışık) ve mülk-ümilletitahrîbedip,bekaası(makamındakalması)mülk-ümillethakkındamuzırrolsa,hal’i (tahttan indirilmesi) lâzımolurmu? (İslâmdinibakımındangerekirmi?)Beyânbuyrula.

El-cevâb:AllâhüTa’âlâa’lem(Cenâb-ıHakbilirki)OLUR!”

BufetvâdaAbdülazizHân:1-Şuurubozuk,yanideliolmakla,2-Dinişlerinikarıştırmak,yanidindensapıtmakla,3-Devlethazînesinişahsıiçinsarfetmekle,4-Dünyavesiyasetişlerinidekarıştırıpimparatorluğutahripetmekle,5 - Siyasetten anlamamak, dolayısıyla devlet başkanhğı, görevini yerine

getirmekyeteneğindenyoksunolmakla,6 - Vücudu din ve devlet, millet ve memleket için zararlı olduğundan

dinimizhükümlerinegöresaltanatvehilâfetgörevleriniyerinegetirmekhakkınıtaşımamakla,ithamedilmektedir.

Şimdibuithamlarındoğrulukderecelerinitahliledelim:

Midhat Paşa, yıllar sonra kaleme aldığı Tabsıra-i İbret adındakihâtıralarınınilkcildinde,AbdülazizHânhakkındaaynenşöyledemektedir:

“SultanAbdülaziz,âkilvefatıynvehayrhâh-ıdevletveâlî-himmetbirzâtolduğuvedevletvememleketinhüsn-iidâresikaanûnvenizâmileolmaklâzımgeleceğinicümledenziyâdebildiğihalde,ÂlîPaşa’nınvefâtınımüteâkıbumûr-idevletdebirçoksûiistîmâlâtmeydânalmışidi.”

İşte1876Mayısının29.mübarekgünüyukarıdaki fetvâ’yıhemenhemenkendisiyazanveyâdikteedenMidhatPaşabirkaçyılsonra,hâtıralarındaböyledemektedir:

-SultanAbdülazizyalnızakılsahibideğil,aynızamandaincezekâsahibiidi,

-Devletiniyiliğiniisterdi,-Devletiçinyüksekbirçabaiçindeydi,-Devlet vememleketin iyi idâresinin ancak yasalar ve düzenimuhafaza

etmeklemümkünolduğunuherkesten(yanibizvezirlerden)dahaiyibilirdi.-FakatÂlîPaşaöldüktensonradevletişlerindeçokkötülükleroldu.

Şu halde Midhat Paşa, fetvâsı’nı yalanlamaktadır. Fetvada hâkanın deli,kitabındaakıllıvezekiolduğunuyazıyor.Padişahındinsizolduğu iddiasını isekitabında tekrar etmeye bile cesaret edemiyor. Yeteneklerinin “cümle” vezir-lerden üstün olduğunu söylüyor. Niyetinin de iyi olduğunu tasdik buyuruyor.Ama,diyor,ÂlîPaşa’nınölümündensonraçokkötülükleroldu.Bukötülüklerepadişahıniştiraki’nisöylemekistiyor.Busonithamıncevabışudur:

Devlet idaresi bir bütündür. Kötülüklere padişahın katıldığı hakkındakiitham, bu bakımdan derhal reddedilemez. Elbette Sultan Aziz’in de kötüdavranışları olmuştur. “Sûistimâl” yapan vezirlerini, marifetlerini duyunca,sadece azletmiştir (bunların başında Avni Paşa’yı, Krupp ve Martinifirmalarındankomisyonaldığıiçinsadrazamlıktanuzaklaştırmasıgelir).Hâlbukiyürürlükteki Tanzimat Fermanı’nın o yıllar içindeki anayasa kuvvetindekihükümleri çokaçıktır:Suiistimalyapansadrâzamolsun,nahiyemüdürüolsun,derhal“alenî”yaniaçıkyargıyapanmahkemelerönüneçıkarılır.Odevirdebugörev, dîvân-ı âlî vazifesi deyapan Şûrây-ıDevlet’e âitti. Eğer vezirmahkûmolursa, çaldığı para kendisinden alınır ve hayat boyu devlet görevlerindenmahrumolur.Suçuayrıcabunugerektiriyorsa,hapisdeedilebilir.Yalnızincelikşuradadır: Padişah, böyle birmüracaat yapmayamecbur değildir.Esasengayrımes’ul bir devlet başkanıdır. Ancak üç sebeple tahtından indirilebilir: Delilik,dindensapıtmakvevatanaihânet.Buüçsuçtanenazbiriniişlesedahipadişah,ancak tahtından indirilebilir. Ne hapsedilebilir, ne de idam edilebilir. Düzen

budur...Bir vezîrin yargı önüne çıkartılmasını istemek hakkı padişahta vardır.

Esasen nazarî olarak padişahta bütün haklar mevcuttur. Fakat bu görev, asılsadrâzamındır.Nâzırlardanenazbiri,hükûmete,diğerbirnâzırın veyâvezîrinmahkemeyesevkiiçinteklifgetirebilir.Hükûmetbunumüzakereedipreddederveyâkabûledipsanığıyüksekmahkemeyesevkeder.Buişçokaçıktırki,birinciderecedesadrâzamıngörevidir.Ancakbizzat sadrâzamkötülüklerinbaşı iseneolacaktır? Vâzı-ı kanun burasını biraz muğlâk bırakmıştır. Zira bir nâzırın,kabinesinin başı olan sadrâzamın mahkemeye sevki için hükûmete teklifgetirmesi sadece nazarî bakımdan mümkündür. Gerçekte nâzırın düşmesi ileneticelenir. Ancak kanun, sadrâzam tayin yetkisini hâkana verdiğine göre, biryolsuzlukta,hâkanınmüdâhaleetmesini istediğinigösterir.Eh,SultanAzizde,ÂlîPaşa’nınölümündensonraboyunasadrâzamtayinveazletmiştir.

MidhatPaşa’nın,ÂlîPaşa’nınölümündensonrayolsuzluklaryapıldığını-haklı olarak- yazdığı 5 yıllık dönemde sadrâzamlık yapanlar kimlerdir? Şimdibunuhatırlayalım:

Bizzatkendisi,yaniMidhatPaşa’mızdır.Bütçedekesinaçıkolduğuhaldehâkana “bütçe fazlası” olduğunu söylediği için -hayat boyu geldiğini sandığı-sadâretten azledilmiştir. Diğer bir sadrâzam,Midhat Paşa cuntasının başı olanHüseyinAvniPaşa’dır.Nedensehersadrâzamkendisinin,MustafaReşidveÂlîPaşalargibiölünceyekadar iktidardakalacağınısanarakkoltuğaoturduğu için,Avni Paşa da azlediliverince çok hayret etmiştir.Onun azil sebebi de devletinmilyonlarını cebine indirmesidir. Diğer bir sadrâzam, Mütercim Rüşdü Paşa,yanicuntaerkânındanbirisidir.BudurumdaMidhatPaşa;“ÂlîPaşa’nınölümüileSultanAziz’in tahttan indirilmesiarasındageçenbeşyıldabütünkötülüklersadeceMahmudNedimPaşa’nıniktidardönemindeolmuştur”iddiasındaise,buiddiaya sadece gülünür... Evet Mahmud Paşa çok kötü başbakanlık yapmıştıramadiğerleridepekbeğenilecekişleryapmamışlardır...

Acaba Sultan Aziz; evvelce akıllı ve zekî idi de, son günlerde midelirmişti? Olmayacak şey değildir. Her deliliğin bir başlangıcı vardır. Acabahalkbuna inanırmı idi?Budaolmamıştır.Ziradarbedenüçgün sonraSultanAziz’inyazıpyenihükümdaryeğeniV.Murad’agönderdiğimektup,gazetelerdeyayınlanmış ve herkes, böyle bir mektubu parmak ısırarak okumuştur. Ziramektup,oçağedebiyatındaüslûbkudretininşâhikasısayılmıştır.Sahibininhemnederecedeyüksektahsilgörmüşbiradam,hemdenederecedekıvrakzekâlıbirhükümdar olduğunu göstermiştir. Hoş, SultanAziz’in fetvâ’da söylendiği gibi“deli”olduğunatekkişinindahiinandığısanılmaz...

Mektup,TopkapıSarayı’ndanmünâsipbirsarayanakliiçinSultanAziz’inSultan Murad’a yazdığı tezkiredir. Tezkire; “Kendi elimle silâhlandırdığımaskerinbenibuhâlegetirdiğini tahatturbuyurmanızı tavsiyeederim”gibi çokmanâlı bir cümleyi de ihtiva ediyor, “Saltanat-ı Âl-i Osmân’ı Sultân MecîdHazretleri’nin hânedânına tebrîk ederim” diye bitiyordu. Bu son cümleninmânâsışudur:Osmanoğulları’ndasaltanat,hânedânınenyaşlı şehzâdesinekal-maktadır. Şimdi Sultan Murad padişah ve onun iki yaş küçük kardeşi 34yaşındakiAbdülhamidEfendi, veliahdolmuştur.Sonra sıradaSultanMurad’ındiğer kardeşleriMehmedReşad,MehmedKemâleddin,MehmedBurhâneddinve Ahmed Nûreddin Efendiler vardır. Bunların hepsi, Sultan Aziz’in ağabeyiSultanMecid’inoğullarıdır.AncakbunlardansonrasıradaSultanAziz’inbüyükoğluYusufİzzeddinEfendivardır.SultanAzizsaltanatı,ağabeyi“SultanMecidHazretleri’ninhânedânına”terkvetebrikederken,oğlunasırasınıngelmesiiçinuzunyılların geçeceğini dehesaplamak zekâsını göstermiştir.AncakYusuf İz-zeddin Efendi 1916’da veliahd iken ölmüş, saltanata geçememiştir. Bu suretle1876’dan 1922’ye kadar 46 yıl, birbiri ardı sıra Sultan Mecid’in 4 oğlu (V.Murad,II.Abdülhamid,V.MehmedReşadveVI.MehmedVahîdeddin)padişaholmuşlardır. Sultan Aziz’in üçüncü oğlu II. Abdülmecid ancak 1922’de halifeolabilmiştir.BabasıAbdülazizHân’dan48yılsonra...

Fetvây-ı şerîfedekiMidhat Paşa’nın eseri olduğu görüldüğü iddia edilenkesinhal’(tahttanindirme)delili,SultanAziz’in“muhtelü’ş-şu’ûr”,yanişuurubozuk, açık tabirle deli olduğudur.Dinden sapıttığı vevatana ihanet ettiği pekaçıkçasöylenmeyecesaretedilememiş,sadecedinişlerinikarmakarışıkettiğivedevletinparasınışahsıiçinharcadığıiddialarınayerverilebilmiştir.

Cenâb-ı Hakk’ın takdirine bakınız ki, bu iddiadan sadece 12 saat sonra,Sultan Aziz’in kuyusunu kazan halefi ve yeğeni Sultan Murad’ın şuurubozulmuşvebirkaçhaftaiçindetamamendeliolmuştur.Binitinaileyetiştirilen,ateşlivecevvalzekâsıiletanınanSultanMurad’ınbudurumudaAvniPaşa’nıneseridir. Milleti ve şahsına ümid bağlayan devlet adamlarını matemlereboğmuşsa da, umum tarafından İlâhî bir ceza şeklinde tefsir edilmiş, mâsumamcasınadelilikisnadınınmücâzâtısayılmıştır.Busuretletaht,hiçakıllarındangeçmezşekildeikinciAbdülhamid’eaçılmıştır.Yerindeanlatılacaktır.

Fetvâ’daki diğer ithamların doğruluk derecesi üzerinde uzun boylu sözsöylemeye hâcet yoktur. Abdülaziz Hân, o sırada Rusya İmparatoru İkinciAleksandr,Almanya İmparatoruBirinciWilhelm,Avusturya İmparatoru FranzJosephnasılbirhükümdar iseler,öylebirhükümdardı.Tahttan indirilmesi içinsebep olmadığı muhakkaktır. Gene tahttan indirilmesinin devlete felâketler

getireceğimuhakkaktı.Buişin,kinvemenfaatsâikasıyla63kişilikbircuntanınbaşındabulunanüçbeşpaşanınhıyaneteseriolduğuaçıktır.

BeşinciMurad’ınCülûsu

DarbegünüVelîahd-isaltanatMehmedMuradEfendi35yaşını8ayve10gün geçiyordu. Türk İmparatorluğu’nun ikinci veliahdı olarak doğmuştu; 15yıldan,babasıölüpamcasıtahtageçtiktenberideveliahddı.Dünyanınenbüyükimparatorluklarından birinin vârisi idi. Türkiye 1871 yılına kadar dünyadevletleri arasındaehemmiyetbakımından -İngiltere,Fransa,Rusya’dan sonra-dördüncü sayılırken 1871’de Prusya Krallığı’nın Almanya İmparatorluğu’nadönüşmesiyle beşinci ehemmiyet sırasına düşmüştü. Sırasıyla İngiltere,Almanya, Rusya ve Fransa’dan sonra dünyanın beşinci devleti idi. BunlardansadeceFransa - 1871’denberi- cumhuriyetti. İşteMuradEfendi, yeryüzündekiehemmiyeti bu durumda olan bir Türkiye’ye vâris olmanın eşiğindeydi. TürkOrdusu -Almanya, Fransa ve Rusya’dan sonra- dünya dördüncüsü, TürkDonanmasıise-İngiltereveFransa’dansonra-dünyaüçüncüsüsayılıyordu.1876dünyasındaistiklâlsahibidevletsayısısadece58idi(daha1850’de92idi,fakatAlman ve İtalyan devletleri ortadan kalkmış, Alman ve İtalyan birliklerigerçekleşmişti). Dünya nüfusu ise 1.327.000.000. Türkiye işte bu 58müstakildevletarasındayüzölçümübakımındandaİngiltereveRusya’dansonraüçüncü,nüfusbakımındaniseÇin,İngiltere,Rusya’dansonradördüncügeliyordu...

MuradEfendiHazretleri,çoktatlıbir36yılyaşamıştı.Eskişehzadelergibiihtilâller görmemiş, ataları olan eski veliahdlar gibi idam tehlikesiylekarşılaşmamıştı. Şen, şakrak, serbest bir hayat sürmüş, Tanzimat rejimininhürriyetlerinden faydalanmıştı. Dolmabahçe Sarayı’nda muazzam bir VeliahddairesionaayrılmıştıamaMuradEfendi,amcasınaçokyakınolmamakiçin,budaireye az uğrar, ekseriya şahsına âid İstanbul banliyölerindeki köşklerdeyaşardı.

Padişah Saray’ında içki sofraları kurulamazdı. Padişah Saray’ına MuradEfendi’ninçevresiniteşkileden-şâir,edip,gazeteci,bestekâr,şeyhgibiadamlarvesürüyleecnebideğil,sadrâzamlarbilerandevuveprotokollegirerlerdi.GerçiVeliahd Dairesi’nin (bugünkü Dolmabahçe Resim ve Heykel Müzesi’dir) dış

kapısı ayrı idi. Fakat gene de padişahın yanıbaşındaki bir daire yabancımisafirlerledolupboşalamazdı...

İngiltere, Fransa, Belçika, İtalya, Almanya, Avusturya- Macaristan gibibirçok Avrupa ülkesini de gören Murad Efendi, amcasının öleceği günühesaplıyorduamaAvniPaşaadındakimahlûkolmasaidi,birdarbeyihayalindengeçirmezdi. Esasen şiddetten ve kan dökmekten nefret ederdi. BüyükbabasıSultan Mahmud gibi değil, babası Sultan Mecid mizacında bir adamdı.Davranışları, hattâ kültürü Avrupa prenslerinden farklı olmadığı için, hemAvrupalıların, hem İstanbul’daki Avrupa hayranı Türkler’in göz bebeği idi.FakatannesiŞevk-EfzâKadın-Efendi,oğlununpadişahlığınıgörmekveTürkiyeimparatoriçelik tahtınayükselmekuğrunda,kandökmeyivecinayetidahigözealabilecekmizaçta, Çerkes asıllı, muhteris bir kadındı. Olayların gelişmesindeSultanMurad’laannesinin,buapayrıikikarakterintesirleriolduğuiçinbunoktahatırda tutulmalıdır. Darbe sırasında Şevk-Efzâ Kadın, 56 yaşındaydı. SultanMecid’le 19 yaşında bir genç kızken evlenmiş, ertesi yıl Sultan Murad’ıdoğurmuştu.KocasıSultanMecid’den3yaşbüyüktü.SultanMurad’danbaşkaçocukdoğurmamıştı.

Veliahd Efendi, müsrif bir babanın oğlu idi. Sonra müsrif bir amcanınveliahdiolmuştu.Bututum,Osmanoğullarınınmüsrifolmaksızıncömertolmakkarakterlerine aykırı idi.Murad Efendi, israfta babası ve amcasından ileri idi.Padişaholduğuan,borçlarıbirmilyonAzizaltınınaulaşmıştı.BirmilyonAzizaltını ile bugün 200 milyon dolarla ne yapılabilirse, 1876’da aynı şeyleryapılabilir ve satın alınabilirdi, paranın iştirâ (satınalma) gücü o derecedeyüksekti.

Ve gene bir milyon altını ödemeye, Osmanlı Devleti veliahdinin gücüyoktu.Buşudemektir:SultanMurad,borçlarınınödenmesiiçinenindesonundaamcası padişahtan para isteyecekti. Gerçi bankerler henüz sıkıştırmıyorlardı.Fakat Sultan Murad, yakında bankerlerin amcasına müracaat edeceklerinibiliyordu. Sultan Abdülmecid’in, Tanzimat’ın bu güzide hâkanının büyükoğlunun, borçlarını ödemesi için amcasına müracaat etmek çok ağırınagidiyordu. Bu kadar büyük borcun altına girdiği için bir defa zılgıt yiyecekti.Fakatasılmühimmi,bukadarparayıneyaptığınıSultanAziz,mutlakayeğeninesoracaktı. Zira yeğeninin cami inşa ettirmediğini, saray yaptırmadığını,kızlarından hiçbirini henüz evlendirmediğini, sadece tek oğlu olduğunubiliyordu.

Sultan Aziz, yeğeninin hayat tarzından da gafildi. Tek başına musallatolmasın da nasıl yaşarsa yaşasın diyordu. Tahta çıkmak için hırs beslediğini

biliyordu ama bunu yeğeninin yüzüne karşı bir tek defa ima etmemişti. FakatOsmanoğulları denen yüce hânedândan biri, Veliahd Efendi’nin hayatını çokyakından takip ediyordu. Bu zât Şehzâde Abdülhamid Efendi idi. İnsanlarınyapıpettiklerinitakipetmekveinsanlarıtanımakenbüyükmerakıidi.

ŞehzâdeAbdülhamidEfendi

AbdülhamidEfendi,MuradEfendi’ningünügününeikiyılküçükkardeşivehânedânınondan sonragelenbüyüğü,açık tabirle ikinciveliahd idi.MuradEfendiileamcasıSultanAzizarasındakimesafeçokbüyüktü...FakatMuradveAbdülhamid Efendiler arasında hiçbir mesafe yoktu. Arkadaştılar, birbirlerinesevgilerivardı.Birbirlerine“birâder”diyehitapederlervehânedânarasındaâdetolduğu üzere “siz” diye konuşurlardı. Abdülhamid Efendi, Murad Efendi’ye“ağabey”demezdi.

AbdülhamidEfendi,darbe sırasında33yaşını8ayve10güngeçiyordu.Ağabeyini sevmekle beraber, birçok huyunu beğenmezdi. Bir defa amcalarıSultan Aziz’i çekiştirmesini ve zamanı gelmeden yerine geçmek arzusunubeğenmiyordu.SultanAbdülmecidHân’ın8oğlununikincisiolanAbdülhamidEfendi,üçüncüveliahdolarakdoğmuş,babasıölüpamcası tahtaçıkınca ikinciveliahdolmuştu.Oda ağabeyiMuradEfendi’ningördüğübütünAvrupaülke-lerini gezmiş, Türk İmparatorluğu’nun bir vilâyeti olan Mısır’a da gitmiş,Afrika’yıdagörmüştü.FakatMuradEfendigibiAvrupahayatını sevememişti.AmcasıgibiDoğu,MüslümanveTürkgeleneklerine,örfveâdetlerine,yaşayıştarzınabağlıidi.Bunlarınmuhafazasınataraftardı.Avrupa’nınancaktekniğiveilmi alınabilirdi. Kültürü de öğrenilebilirdi ama öylesine bir kültür içindeyaşanamazdı.

AbdülhamidEfendi,ağabeyinin;gazeteciler, ilim,san’atvefikiradamlarıileiçlidışlıolmasınıhoşgörmüyordu.AbdülhamidEfendideonlarlakonuşuyor,davet ediyor, onları himaye ediyor, ihsânlar veriyordu ama beraberce içki içippadişahı çekiştirmiyordu. Saray mahremiyetine ve devlet işlerine âid sırlarıonlarasızdırmıyordu.OdaağabeyigibiBatıMusikîsiöğrenmiştivebumusikiyiseviyor,TürkMusıkîsi’nibilmiyordu.

Abdülhamid Efendi sıhhatli idi. Spor yapar, yüzer, ata biner, silâh

kullanırdı. İbadetini hiç ihmal etmezdi. İhtiyatlı ve cömertlikten mahrumolmamak üzere muktesit idi. Ağabeyinin para israfının ne netice vereceğinimeraklabekliyordu.Ağabeyininkusûrlarıhususundaonubirkaçdefaikazetmiş,fakatneticealamamıştı.AğabeyindensonrakardeşlerindenençokKemâleddinEfendi ile sıkı fıkı idi. Kendisinden küçük ve Kemâleddin Efendi’den büyükolanReşadEfendiilemizaçlarıuyuşmazdı.Ağabeyininborcubirmilyonaltınaeriştiği zaman, Abdülhamid Efendi; büyük nakit para, bir sürü gayrimenkul,çiftlikler,mücevherlerbiriktirmeyemuvaffakolmuştu.Şehzadelerin enzenginiidi.Murad Efendi ihtiyatsız ve boşboğaz, Abdülhamid Efendi ihtiyatlı ve sıkıağızlıidi.

DarbeyiMuradEfendibiliyordu.Fakat31Mayıssabahıolarakbiliyordu.İlk karar 31Mayıs sabahı içindi. Son anda bir gün önceye alınmış, fakat buMuradEfendi’yebildirilmemişti.

Süleyman Paşa, Abdülaziz Hân’ı kayığa bindirip Sarayburnu’nanaklettikten hemen sonra, Dolmabahçe Sarayı’nın Veliahd dairesinin anakapısına geldi.Yanındaki iki bölük askeriNecibBey, iki sıra hâlinde daireninboyuncadizdirmişti.Veliahddairesininmuhafızlarına:

-Kapıyıaçın,Efendimiz’iisterim,çabukolunuz,Efendimiz’ehemenhaberveriniz,dışarıteşrifbuyursunlar,dedi.

Murad Efendi’nin ağaları içeri koştular. Yukarıda Sultan Aziz’in hal’isırasında söylendiğigibiSüleymanPaşa,binbaşıüniformasıgiymiş, generallikalâmetiolansırmalıkılıcınıdatakmamış,subaylaramahsussiyahkayışlıbirkı-lıçkuşanmıştı.Onuniçinağaları,geceninuykusundaolanVeliahdHazretleri’ninyatakodasınadalıp:

-Birbinbaşıefendimiziistiyor,dediler.Sultan Murad, fevkalâde bir hâdise olduğunu ancak kavrayabildi. Aksi

takdirde bu şekilde uyandırılmaya cesaret edilemezdi. Yeryüzünde tek kişikendisini bu suretle uyandırabilirdi.MuradEfendi, bu ihtimalle titredi. Pence-reyekoştu.İkisıraaskerinbütünveliahddairesiniçepçevrekuşattığınıgörüncebenzinderenkkalmadı:YarınsabahkidarbeyiamcasıAbdülazizHânöğrenmiş,askergöndermişti;tevkifedilecekti.

Oandaaklıkaydı.Şuuru yarı bozulmuş halde hızla giydirildi. Birkaç dakika sonra dışarıya

çıktı,baktı.Karşısındagençbirbinbaşıduruyordu.Bubinbaşıyıtanımadığınadaemindi. Zira Veliahd Efendi, Süleyman Paşa’yı şahsen tanımazdı, görüş-memişlerdi. Ancak Veliahd’ın tek oğlu Şehzâde Salâhaddin Efendi, henüz

Mekteb-iHarbiye-iŞâhâne’ye,yaniSüleymanPaşa’nınkumandanlığınıyaptığıİmparatorluk Harb Okulu’na başlamıştı. Şehzadeyi, Harbiye’ye baş lalası Sü-leyman Ağa getirip götürürdü. Bu sırada Murad Efendi’nin yanında olanSüleymanAğa:

BuSüleymanPaşa’dır,Efendimiz!dedi.SüleymanPaşa,esasduruştaVeliahd’iaskerîselâmlaselâmladıktansonra,

duruşunubozmadankonuşmayabaşladı.MuradEfendiçokgenişbirnefesaldı.Demek tevkif edilmiyordu! Ama birkaç dakika önce kayan aklı, artık aylarcayerinegelemeyecek,bilakisgittikçedahafazlakayacaktı.ZiraMuradEfendi’yi,busabahkinigölgedebırakanbaşkasürprizlerdebekliyordu…

Süleyman Paşa, Veliahd’in önüne düşüp onu saraydan çıkarttı.Dolmabahçe Sarayı Karakolu önüne geldikleri zaman Müşîr Redif Paşa’yıgördüler.RedifPaşa,Şûrây-ıAskerîReisi idivebusabahtan itibarenekgörevolarak Birinci Orduy-ı Hümâyûn Kumandanlığına da getirilmişti. Veliahd’igörünce koştu, uzun ceketinin eteğini tutup öptü. Bu sefer kafilenin başına ogeçti.Askerhattınageldiler.BeşinciOrdu’danTürkçebilmeyenikitaburburadakordonyapmışlardı.Padişahımuhafazaettiklerinisanıyorlardı.Padişah içinbirnöbette ise,müşîr rütbesi bile geçersizdi.Müşîr Redif Paşa’ya süngü gösterip“yasak!”dedilervekordonugeçirmediler.RedifPaşaşaşırdı,MuradEfendi’ninbenziattı.YalnızmizacıbakımındanböyleşeylerepabuçbırakmayanSüleymanPaşa,cuntadaniyiArapçakonuşabilenMüşîrNâmıkPaşa-zâdeKıdemliYüzbaşıAli Bey’i çağırdı. Ali Bey, askerlere durumu anlattı. Süleyman Paşa’ya telâşiçinde; “Bu asker niçin sizi tanımıyor?” diyen Murad Efendi’nin tahtaoturacağını, zira Sultan Aziz’in öldüğünü söyledi. Askerler açıldılar. Kafile,kordonundışınaçıktı.

KordondışındaHüseyinAvniPaşa,yanındasadıkadamıbahriyenâzırıvemüşîri (büyükamiral)Kayserili Ahmed Paşa, Hüsnü Paşa bekliyorlardı.MüşîrAbdülkerimNâdirAbdiPaşadayenipadişahıkarşılamakiçinçağrılmışsadasözvermesinerağmengelmemişti.

Buakılalmazkargaşa içindeVeliahddairesinde telâşgittikçebüyüyordu.Murad Efendi’nin adamlarının ekserisi Sultan Aziz’in veliahdı tevkif ettirdiğikanaatindeidiler.

Asıl Dolmabahçe Sarayı’nda ise Sultan Aziz’in adamları pencerelerehücum etmişler, Murad Efendi’nin, bir binbaşı sandıkları Süleyman Paşa’nıneşliğindeVeliahddairesindençıktığınıgörmüşlerdi:

- Murad Efendi bir hainlik etti, efendimiz asker gönderip tevkif ettirdi,

diyorlardı.Gafletveşaşkınlıkbuderecedeidi.HâlbukibusıradaefendileriAbdülazizHân,beşçiftekayık içindeBoğaz

üzerinde,Sarayburnu’nayolalıyordu.Hüseyin Avni Paşa, makam arabasının içinde idi. Redif ve Süleyman

Paşalar’ın Murad Efendi’yi getirdiklerini gördü. Süleyman Paşa, Veliahd’iarabanın yanına doğru götürürkenAvni Paşa’nın arabadan çıkabilmesi için işiağırdan alıyordu. Fakat hayretle Seraskerin arabadan çıkmadığını gördü. AvniPaşa arabasının içindeVeliahd’i, elini fesinegötürerek askerce, fakat oturduğuyerden selâmladıktan sonra, kendi eliyle sağ kapıyı açıp sol tarafa geçerekMuradEfendi’ninsağınaoturmasınıteminetti...BuhâdiseyisonradanSüleymanPaşa, Hüseyin Avni Paşa’ya galiz küfürler ederek anlatacaktır... Zira bu akılalmaz bir terbiyesizlik ve protokol hatasıdır. Bir veliahdı sadrâzam bilearabasındaninipselâmladıktanveonubindirdiktensonrasoltaraftandolaşıpsolkapıdan girip soluna oturduktan sonra hareket edilmesi gerekiyordu. Kaldı kiMuradEfendioandaartıkveliahddeğil,hâkansayılıyordu.

Bu arabaya alma olayının sonradan büyük dedikoduları yapılmıştır.HüseyinAvnicuntası,paşalarınınçokbüyükheyecaniçindebulunduğunu,onuniçinneyaptığınınfarkındaolmadığınıiddiaedereksavunmuşlardır.Fakatherkes“Sultan Murad, Avni Paşa’nın maiyetinden bir subay mıdır ki, lütfen yanınaoturtsun!” şeklinde kınamıştır. Avni Paşa’nın kabalık, görgüsüzlük, kibir veazametine yeni bir delil olmak üzere değerlendirilmiş ve herkesi fena haldekorkutmuştur. Zira padişaha böyle davranabilen bir adamın artık amansız birdiktatör olacağını ihsas ettiği anlaşılmıştır. Bir padişahı devirmeye ve yerinebaşkasınıgeçirmeyecür’etedebilenbiradamıntelâşveheyecanladeğil,bilerekböyle bir davranışta bulunduğu ileri sürülmüştür. Aynı zamanda, Sultan AzizkorkusuüstündenkalkanSeraskerinartıkSultanMuradfalandinlemedenastığıastık,kestiğkestikdurumageçmeyitasarladığısöylenmiştir.

ArabaileancakSultanMecid’inannesiBezm-iÂlemVâlideSultan,yani-SultanMurad’ınbabaannesi tarafındanyaptırılan-DolmabahçeCamii’nekadargelindi.Cami,bilindiğigibiyalıdadır(denizüzerinde).Buradaüççiftebirkayıkbekliyordu.AvniPaşa,kayığıMuradEfendi’yegösterip“Buyurunuzefendimiz”dedi. Murad Efendi, Avni Paşa’nın kayığa binmeyeceğini sanarak korktu.Bilhassa donanmanın amcasına aşkla bağlı olduğunu bildiği için,Dolmabahçeönündeki zırhlılardan kendisine bir kötülük gelmesinden çekiniyordu. Kayığaatladı. Arkasından Avni Paşa da atlayınca rahat nefes aldı. Fakat Avni Paşadümenciye:

-Donanmanıniçinedoğrusür!emriniverinceyenidenvesveselendi:

-Niçindonanmayagidiyoruz?diyesordu.-BahriyeNâzırıAhmedPaşa kulunuz,Dolmabahçe’de zât-ı şâhânelerini

karşıladıktan sonra donanmaya geçti, gidip sahili tam bir ablukaya almasını,zırhlıları tek sıra hâlinde dizmesini söyleyeceğim, şeklinde cevap aldı. SultanMurad:

-Kayıkdurmasın,çeksinler,dedi;süratlegeçelim,şimdidonanmayaemirverecekzamandeğildir,seraskerliğegidelim!

HüseyinAvniPaşa,mecbûrenbuemriyerinegetirdi.ZiraSultanMurad,kesin şekilde zırhlılardan birine çıkmak istemiyor; denizcilerin, amcası SultanAziz’içoksevdiklerinibiliyordu.

Bu sırada seraskerin beş çifte makam kayığı, Abdülaziz Hân’ıSarayburnu’na çıkarmıştı, dönüyordu. Beş çifteye deniz üzerinde rastlayıncaAvni Paşa, kayığı durdurdu.Derhal SultanAziz’in seraskere hediyesi olan butekneye geçerek yollarına devam ettiler. Yağmur, fırtına hâline dönüşmüştü.Kayık zorlukla ilerleyebiliyordu. Salıpazarı önlerinde bir devriye çatanasınarastlanmasıüzerineAvniPaşa,onudurdurdu.Budefaçatanayageçtiler...BütünbuvasıtadeğiştirmelersırasındaSultanMurad’ınheyecanıyatışmamış,artmıştı.Sonradan eniştesi Dâmad Müşîr Nûri Paşa’nın ifâdesine göre, hâlâ SultanAziz’in zırhlılarından birinin top ateşiyle, bindikleri tekneyi denizin dibinegöndereceğini sanıyordu, hattâ buna emindi. Donanmadan üzerlerine güllegelmemesine şaşıyordu âdetâ. Bu sırada donanmadan 101 pâre cülûs toplarıatıldığını ve bunun Sultan Murad’ı büsbütün telâşa düşürdüğünü kaydetmeklâzımdır.Ziraamcasıgibitoptüfeksesleriylehaşırneşirdeğil,çelebibirprensti.

Çatana, Sirkeci’ye yanaştı ve çıktılar. Hüseyin Avni Paşa, yanına aldığıKıdemliYüzbaşıAliBey’e:

Dolmabahçe’ye dön, Redif ve Süleyman Paşalar’a, Efendimiz’le beraberSirkeci’yeçıktığımızı,Beyazıt’egideceğimizibildir!emriniverdi.

Ali Bey, bu görevi yerine getirdi. Süleyman Paşa, Dolmabahçe SarayıVeliahd Dairesi’ne geldi. Lala Süleyman Ağa’ya artık “Vâlide-Sultan” dediğiSultan Murad’ın annesi Şevk-Efzâ Kadın-Efendi’yi görüp göremeyeceğinisordu. Müsbet cevap alınca harem kısmına yürüdü. Şevk-Efzâ Kadın-Efendiayaktabekliyordu...SüleymanPaşa,evvelâaskerceselâmladıktansonrayerdenetekledi:

- Vâlide-Sultan Efendimiz, dedi; Zât-ı Şâhâne, Sirkeci’de karayaçıkmışlardır.Bîatkabûllbuyurmaküzereseraskerliğegittikleriniarzederim!Bumünasebetlezât-ıseniyyelerinivetalebemolanşehzâde-icivân-bahthazretlerini

tebrikederim!“Şehzâde-icivân-baht”,yaniSultanMurad’ıntekoğluSalâhaddinEfendi,

babaannesinin arkasında duruyor, Harbiye’de hocası ve kumandanı olanSüleymanPaşa’yıdinliyordu.Şevk-EfzâKadın-Efendi:

-Teşekkür ederimpaşa, dedi; dünyada tek evlâdımvardır.ÖnceAllah’a,sonrasizeemanet.

Busıradatopsesleriaralıklarladevamediyorve101pâretamamlanmayaçalışılıyordu. Süleyman Paşa, Vâlide-Sultan’ı tekrar etekledi. Arka arkayakapıya gidip orada da askerce selâmlayarak çıktı. Harem ağaları arkasındankapıyıkapattılar.

Sirkeci’den Sultan Murad ve Hüseyin Avni Paşa ile maiyetindekiler,arabalarabinipBeyazıt’ageldiler.BusıradaSultanAziz’inhal’(tahttanindirme)fetvâsı resmen yayınlanmış, halk, padişahın ölmeyip tahttan indirildiğini anla-mıştı. Seraskerlikteki generallerden biri, büyük salonda toplanmış ve büyükekseriyetiaskerîpaşalarolankalabalığa,VeliahdMuradEfendi’ningelişini:

-Hâkan-ıBerreynveBahreyn,Halîfe-iRûy-iZemîn,Zıll’ullâhi fi’l-Ard,Hâdimü’l-Harameyni’ş-ŞerîfeynSultânMurâdHân-ıHâmisEfendimiz!şeklindebağırarakhaberverdi.

KoltuktaTahtaÇıkanHükümdar

Herkes ayağa kalktı ve protokole göre sıralandı. Beyazıt Kulesi’ndenverilenişaretüzerinebusıradakaratoplarıdaatışabaşladı.SeraskerliğinenlükskoltuğugetirilerekSultanMuradoturtuldu.İstisnâsızherkesayaktaidi...Darbegizliyapıldığı için nazırların ve vezirlerin çoğu gelememişlerdi.KezaTopkapıSarayıHazîneDâiresi’ndemuhafazaedilenvemerâsimbittiktensonraaynıgünmuhafazaaltındaTopkapıSarayı’naiadeedilen,aslaDolmabahçegibibaşkabirsarayda bırakılmayan “Bayram Tahtı” denenOsmanoğulları’nın tarihî tahtı daböylesineanormalbirortamdagetirtilememişti.ZavallıSultanMurad,atalarınıntahtında değil, alelade bir koltuğa oturtularak padişah ilân edilecekti. HiçbirzamandaBayramTahtı’naoturamadı.SomaltınvemücevherlergömülmüşolanvebugünTopkapıSarayıHazînesi’ndecamiçinde teşhiredilenbu taht,vezîr-i

âzamDâmad İbrahimPaşa tarafındanparçalarhâlindeKahire’deyaptırıldıktansonra bu parçalar İstanbul’da birleştirilmişti. Altın levhalar Derviş Bey’in,üzerinekakılmışmücevherleriseKuyumcuİbrahimBey’ineseridir.Buşekildetaht 23 Eylül 1585’te Cihan Hakanı Üçüncü Sultan Murad’a sunulmuştur.Bazıları güvercin yumurtası büyüklüğündeki zümrütleri, gök ve sarı yâkutları,zeberced ve fîrûzeleri göz kamaştırmaktadır. İşte bu taht, 1585’ten saltanatınsonuna kadar yılda iki defa, bayram günleri padişahlar tarafından, bir de bîat(tahta geçme) törenlerinde mutlaka kullanılmıştır. Hiçbir padişah yılda ikidefadan fazlabu tahtaoturmamıştır.Sondefa tahtaoturupbîat kabûl eden zâtSultanAbdülaziz’in oğlu İkinci Abdülmecid’dir ki, 1922Kasım’ı sonunda butahtüzerindehalifesıfatıylabîatkabûletmiştir.

Paşalar teker teker,oturmaktaolanSultanMurad’ınkarşısınageliyor,sağellerini zemine kadar indirip iki büklüm başlarının üzerine koyduktan sonra,“yerdentemennâ”denenusulleyenipadişahabîatediyorlardı.Busıralardapen-cereleridehşetlibiryağmurdövüyordu.Bunarağmenneolduğunuanlamakiçinbüyükbirhalkkalabalığı,BeyazıtMeydanı’nıdoldurmuştu.

BîatbittiktensonraSultanMuradderhalseraskerliktençıkarıldı.Ziraçokyorulmuş ve çehresinde -sonradan akıl dengesinin kaymasına alâmet olduğuanlaşılan-perişanlıkgörülmüştü.Askerîselâmlariçindengeçerekkapalıbirara-bayabindirilipSirkeci’yegetirildi.Padişahamahsusyediçiftesaltanatkayığınabindirilerek,gene şiddetliyağmuraltındaDolmabahçeSarayı rıhtımına, birkaçsaatönceamcasınınayrıldığıyerdençıkarıldı.ÇevresindebaşyâveriHalilPaşavemâbeyncilerinden SeyyidBey’leZîverBey bulunuyordu.Ancak burada dasaray erkânının bîatlerini kabûl etmekmecburiyetindeydi.Muâyede Salonu’nagirdi. Baktı, Bayram Tahtı’nı göremedi. Kimsenin tahtı Topkapı Sarayı’ndangetirmeyidüşünmediğinianladıvebunuhayrayormadı;butahtaoturmayanbirOsmanoğlunun saltanatının sakat ve uğursuz olacağına inandı. Bir kanepeyeoturtuldu. Orada bîat kabûl etti. Sonra Harem Dairesi’ne geçirildi. Orada dakadınlarınbîatinikabûlemecburolduğunubiliyordu.Baştaartıkvâlide-sultanveTürkiye’nin tek imparatoriçesi olan annesi, sultanların, kadın-efendilerin vediğerhanımlarınbîatinikabûlettiktensonrayatırıldı.

Seraskerlikteki bîate yetişemeyen nâzır ve vezirler soluğu DolmabahçeSarayı’nda almışlardı... Burada nazırlar arasında çirkin münakaşalar oldu.Nâzırların birbirlerine düşman gibi baktıklarını ve niçin baktıklarını anlayanSultan Murad, müteessir oldu... Demek bazı nâzırlar ve vezirler, amcasınıntahttanindirilmesinikötükarşılamışlardı.

MidhatPaşa,HüseyinAvni Paşa ile beraber Beyazıt’ta seraskerlikte bîat

etmiş,onuniçinDolmabahçe’yegelmemişti.İhtiyarSadrâzamRüşdüPaşaiseneolurneolmazdiyeseraskerliğegelmemiş,artıkişinbittiğinianladıktanveiknâedildiktensonraDolmabahçe’yeyetişmişti.Nâzırlariçindeşahsiyetibakımındankimseden çekinmez mizaçta olan eski sadrâzamlardan Yusuf Kâmil Paşa,arkadaşlarının ihtiyatlı şekilde sükût ederek sadece mimikle sadrâzamı tahkiretmelerikarşısında,hükûmetinvebütünicranınveordununbaşıolansadrâzamısözledehırpalamaktançekinmedi.

NazırlarınMünakaşası

Yusuf Kâmil Paşa bu sırada Şûrây-ı Devlet reîsi olarak kabine üyesinâzırdı.68yaşındavehastaidi.AkkoyunluhânedânındaninmebirTürksoylusuidi...Gerekkendisi,gerekeskiMısırvalisiKavalalıMehmedAliPaşa’nınkızıolaneşiZeynebHanım,çokzenginveçokbüyükhayırsahibiidiler.Hususîyatıvardı.O sabahyatınabinipBâb-ıÂlî’dekabine toplantısınagidiyordu. (Şimdiyerinde İstanbul Üniversitesi Edebiyat ve Fen fakülteleri binası olan ZeynebHanım Konağı’nda oturuyordu; fakat birkaç gün önce Bebek’teki yazlıkkonağına nakletmişti). Bebek’ten Sarayburnu’na yaklaşırken halkın anormalşekilde çeşitli yerlerde toplandığını gördü.O sıradaMüşîr Rızâ Paşa’yı görüpyatına aldı. Rızâ Paşa; “Hükûmet bugün Bâb-ı Âlî’de değil, DolmabahçeSarayı’ndatoplanacak”dedi.YusufKâmilPaşahayretetti.Ziraancakharbgibipek fevkalâde zamanlarda padişah sarayında hükûmet toplanırdı. Fakat RızâPaşadabirşeybilmiyordu.Seraskerliktenbuşekildebirtezkerealdığınısöyledi.DolmabahçeSarayı iskelesineyaklaşırken,AbdülazizHân’ın tahttan indirildiğianlaşıldı.

Hiçbirdünyaihtirasıolmayan,olduysabileartıkodevreyiarkadabırakandevrin en olgun ve itibarlı vezîri Yusuf Kâmil Paşa, büyük teessür içinderıhtımdanvedeniztarafındakikapıdansarayagirdi.MuâyedeSalonudolmuştu.Grup grup ürkek fısıltılarla konuşuluyordu. Paşa, Muâyede Salonu’nunyanındaki küçük salona girdi. Nâzırlar ve vezirler burada toplanmıştı. RüşdüPaşa’yıgördü.Kendisinisaygıylaselâmlayanveüçyaşküçüğüolansadrâzama:

-İyihaltettiniz!şeklindeküfretti.SadrâzamRüşdüPaşa:

- Paşa Hazretleri... diye başlayıp mazur olduğunu gösterecek birkaç sözsöylemekistedi.KâmilPaşasözünükesti:

-Mâzeretyoktur,dedi;yetmişyıldırunutulanbirmeş’umfiilihortlattınız,padişahhal’ettiniz.Şahsîmenfaatleriniz içindevletinvemilletinmenfaatlerinipâymâleylediniz (ayaklaraltınaaldınız).Utanmadanbuhaltınız içindevletvemillet adını kullandınız. Allah belânızı versin! Bu yüzden göreceksiniz, tezzamandamemleketdâhilindeveharicindenefenalıklarzuhuredecektir!

Meclisesessizlikçöktü.Kimsedeçıtçıkmıyordu.KâmilPaşa’yıneret,netasdik makamında tek söz edilemeyeceğini anlayan Sadrâzam Rüşdü Paşa,kendisiniihtilâlbileolamayanaşağılıkdarbeyisavunmayamecburhissediyordu.Zira Midhat ve Avni Paşa’lar yarın niçin sustuğunun hesabını kendisindensorarlardı.Bunuçokiyibiliyordu.Binihtiyatlatekrar:

-FakatPaşaHazretleri...diyetitrekvepestbirseslesözegirmeyeteşebbüsetti ki... Kâmil Paşa gene sadrâzamın sözünü kesip âdeti olduğu üzere çokyükseksesle:

-Yaptığınızişşahsîgarazeseridir,dedi;milletin tekferdisizindarbenizerızâ göstermez. Birkaç menfaatperest ve kindar hain, kendinize uyan birkaçalçağı bulup bu işi yaptınız. Farz edelim padişahın kusuru vardır. İçinizdenhanginizbukusurunusöyleyipdüzeltmeyeteşebbüsettiniz?Vezirlikböyleişleriçindir,boşyererütbetaşımakdeğildir.Padişahabirşeyteklifettinizdeokabûletmedimi?

RüşdüPaşa:- Benim bu işte belli başlı bir medhalim yoktur, arkadaşlarımın inat ve

ısrarlarına mukavemet mümkün olmadı, deyince Yusuf Kâmil Paşa, adetâkehânetebenzeyenşusözlerisöyledi:

- Artık uyanmaz kabûl edilen en meş’um fitneyi uyandırdınız...Göreceksinizbundansonranelerolacak...Devletintarihindehiçbirhal’(tahttanindirme) hâdisesi yoktur ki, çok büyük belâlara sebep olmamış olsun... Şimdibaşka türlü olabileceğini mi savunuyorsunuz? Politika karmakarışık olacaktır.Harb başlayacak ve çok kan dökülecektir. Elinizdemadem padişahı tahtındanedecekkuvvetvardı,bukuvvetionuıslahetmekiçinkullanamazmıydınız?

Terbiye ve nezaketin ibadet kadar mühim ve vazgeçilmez sayıldığı odevirde,birieski,birihâlensadrâzamolmuşveikisidealtmışbeşyaşınıgeçmişdünyacatanınmışikiTürkdevletadamıarasındaiştebumünakaşa,düzinelercemuteber şahidin önünde geçti. Ne yazık ki Kâmil Paşa’yı sözle olsun açıkçadestekleyenbaşkavezirçıkmadı.FakatRüşdüPaşabunaaldanamayacakkadar

tecrübeli ve zeki idi. Kâmil Paşa konuşurken bütün vezirlerin çehresindegördüğü, söylenenlerin candan tasdik edildiği idi. Hattâ bütün çehrelerde,kendilerinin söyleyemediklerini içlerinden en kıdemli bir vezîrinsöyleyebilmesininverdiğiferahlığıokudu.KâmilPaşa’nınsöylediklerini tasvipetmeztarzdadinleyentekçehregöremedivefenahaldesarsıldı.

Evet, Kâmil Paşa’dan başkası sesini yükseltemedi. Politikayı medenîcesaretsizlik sayanlar ekseriyetteydi ama o andan itibaren fısıltı hâlindekonuşanların ardı kesilmeyecekti. Rüşdü Paşa, bunu tahmin edecek derecedeyaşamışvegörmüştü.

İlkdedikodular,söylentiler, tahminlernasılbaşladıvenasılgelişti?YusufKâmilPaşa’nın;“Milletintekferdininhaberiolmadanyediğinizhalt”dediğiişiniç yüzü devlet adamları ve hemen hemen aynı zamanda halk tarafından nasılanlaşıldı,nasıldeğerlendirildi?Şimdibumevzudabirşeylersöylemeklâzımdır.

DarbeninYankıları

Darbeciler, şüphesiz yaptıkları işi beğeniyorlardı, savunacaklardı. Busavunmayı devletin resmî görüşü hâline getirmek için her şeye tenezzüledeceklerdi... İlk darbe günü seraskerlikte Çorlulu-zâde Mahmud CelâleddinBey’e-kimerhumÂlîPaşa’nınenyakınadamlarındandı-tesadüfedenHüseyinAvniPaşa,başınıbirkaçdefaikiyanasallayarak:

Bakdünyadakimseninhaberiolmayaraknelerolur?demekyüzsüzlüğündebulunmuştu...

GeneMahmudCelâleddinPaşa’nınyazdığınagöre,aydıntabakadahâdiseşöyledeğerlendirildi:

Nâzırlardanüçveyâdörtkişininşahsîgarazlarınıbirleştirerek,saltanatvehilâfet sıfatlarını nefsinde toplayan bir büyük devletin padişahını tahttanindirmeleri,emsaligörülmemişbirhâdisedir.Nâzırlar,padişahınvekilleriolarakonun namına selâhiyetli kılınmış icrâ adamlarıdır. Hukuken padişaha karşısorumludurlar. Padişah onlara karşı sorumlu değildir. Böyle bir darbe; şerîate,İslâmî esaslara olduğu kadar, yasalara, Türk örf ve âdetine, millî hukuka da

aykırıdır...Helebudarbeninmilletnamınayapıldığınıvemilletintasvipettiğiniiddiaetmek,akılalmazbiryalandır.

Avrupagazetelerindenkimiikincibaskıilekimi31MayıssabahımanşetteTürkiye’dekidarbeyihaberveriyordu. İngilizbasınının, soğuk ifadeleri altındabir sevinç ve tasvip hissediliyordu. Diğermilletler umumiyetle tarafsız olaraköğrenebildiklerini naklediyorlardı. Rusya, Avusturya-Macaristan basınında isedarbeyi kınayan ifadeler görülüyordu. Fikrini soran birAvusturyalı gazeteciyeViyanabüyükelçisiÂrifîPaşa(sonradansadrâzamolmuştur)şöylediyordu:

“Ben darbeyi tasvip etmiyorum... Vekil, padişahı azle- demez... Aksitakdirdeherşeybozulur.”

MidhatPaşa ise,darbekendilerinehaberverilmediği içinkendisineçatannâzırarkadaşlarınaşöylediyordu:

-Sizleresöyleyemezdik.Darbeyekatılmaz,karşıçıkardınız...Hiçolmazsaduyulurdu. Onun için Hüseyin Avni Paşa nâzırlardan yalnız bana, KayseriliAhmedPaşa’ya,ŞeyhülislâmHayrullahEfendi’yeveSadrâzamRüşdüPaşa’yabildiriptasviplerimizialdı.

Hüseyin Avni Paşa’nın ise, Fransız yazarlarından Charles Mismer’esöyledikleridahadailgiçekicidir:

- Darbeyi ben yaptım. Bazı arkadaşlarım benim yaptığım emr-i vâkidensadeceistifadeettiler.SizİngilizlerveFransızlar,MidhatPaşa’yıçok tutarsınızama,onabiledarbeninancakbirkısmınıifşâettim.Zirasarhoşolduğuzamanlardilini tutamaz, her türlü sırrı ağzından kaçırır! Darbeyi yapanlar 63 kişidenibarettir.

Kapdân-ıDeryâKayseriliAhmedPaşabile:Biz bir iki seneden beri Avni Paşa ile bu işi kurmuştuk, incisini

yumurtluyordu.MidhatPaşa:Hüseyin Avni Paşa darbeyi, asker arkadaşları Müşîr Abdülkerim Nâdir

Abdi, Redif ve Kayserili Ahmed Paşalara bildirmiş, bir de Süleyman Paşa’yasöylemişti,diyordu.

AbdülazizHân’ınsonbaşkâtibiÂtıfBey:-DarbeteşebbüsüSadrâzamRüşdüPaşa’yaaçılıncamuhâlefetetmiş,fakat

darbecipaşalarıiknaedememiştir,diyorduveilâveediyordu:- Önce halka Sultan Abdülaziz’in vefat ettiği ve Sultan Murad’ın cülûs

ettiği ilânedildi.ZiraAbdülazizHân’ın tahttan indirildiğini söylemeyecesaret

edilemedi.

ArtıkveliahdolanAbdülhamidEfendiiseşöylediyordu:-SultâniyevapuruŞam’danbirkaçtaburArabaskerigetirmişti.Bunlardan

iki taburla Dolmabahçe Sarayı kordona alındı. Önce bunlara padişaha suikastyapılacağı,gecevesabahsarayagirmek isteyenkimolursaolsunateşetmeleriemredildi. Sultan Abdülaziz, Topkapı Sarayı’na nakledilince de, padişahınöldüğü bildirildi. Asker, birkaç saat içinde birbirine benzemez yalanlarlaaldatıldı.

AliRızâBeyşöyleyazıyor:

“Keyfiyet Hüseyin Avni, Rüşdü ve Midhat Paşalar arasındakararlaştırılmıştı. Bazı devlet adamları teşebbüsü duymuşlardı ama bupaşalardankorkularındandillerini tuttuklarıgibi,ozamanlarhenüzjurnalcilikusulüihdasedilmediğiiçinpadişahahaberverilemezdi.”

Busuretlejurnalcilikusulünüihdasedip33yılyürürlüktekalmasınasebepolanİkinciAbdülhamiddeğil,HüseyinAvni,MidhatveRüşdüPaşalarolduğuâşikârdır.GenebudarbesebebiyledirkiSultanAbdülhamid,şahsınabağlıgizliistihbarat teşkilâtı kuracak, “hafiye” denen ajanları ile her şeyi öğrenmeyeçalışacaktır.

Bilindiği gibi, İkinci Abdülhamid’in en çok tenkit edilen ve gerçektenbilhassasonyıllardaıstırapvericişekledönüşentarafıdajurnalcilikvehafiyelikdenenistihbaratmüesseseleridir.BunlarınfiilîkurucusununAbdülhamidHânol-duğumuhakkaktır. Fakat gerçek kurucularınHüseyinAvniPaşa,Midhat Paşa,Ali Suâvi Efendi gibilerin olduğuna da en küçük şüphe yoktur. Bu konudabendenöncebirçoktarihçidikkatçekmiştir.

SüleymanPaşa’nın darbe hakkında söyledikleri, diğer bütün söylenenlerigölgedebırakacakehemmiyettedir.Ziradarbeyiyapandır.Şıpkakahramanışöylebuyuruyor:

“Hal’de kullandığım asker, zabitleri de dâhil, Sultan Abdülaziz’i vefatetmişbiliyorlardı.DonanmadayalnızÂrifPaşavekaraaskerleri içindebirkaçzabit(subay)hakikatevâkıftılar(gerçeğibiliyorlardı).”

V.Murad’ıneniştesivemâbeyn-ihümâyûnmüşîriyani,Saray’ınenbüyükâmiri olanDâmadNûriPaşa’nın söyledikleri demühimdir (YıldızMahkemesihazırlıksorgusuzabıtlarından):

- Askere, hakikat mutlak şekilde bildirilmemişti. “Padişahın hal’i içinayaklanma oldu, padişahı muhafaza için saraya getirildiniz!” denildi. Amaöğleye doğru asker hakikati öğrendi ve neye âlet edildiğini anlayarak isyanalâmetleri gösterip askerlikle uyuşmaz lâflar duyulmaya başlandı. Bu taburlarderhal taşrayasürüldü.Yerlerinegetirilen taburlardadaaynıhavanınesmemesiiçinbunlara45bin altındağıtıldı.Onlarda seslerini çıkarmadılar.Esasenolanolmuştu.

SüleymanPaşa,yediğihaltlaşuşekildeöğünmektedir:

“Hüseyin Avni Paşa, ben olmamış olsa idim, hal’i hiçbir zamangerçekleştiremezdi. Birinci Ordu’dan herhangi bir birliğe “padişahı tahtındanindireceğiz’diyeemirvermekakıllarıdurduranbirşeydi.Böylebiremriverenseraskerederhalsüngülerçevrilirdi.EsasençokkişiAvniPaşa’yısevmezdi.Ziragayetle kindar, mütekebbir, hodbin (egoist) ve mutaazzım (büyüklük taslayan)idi.”

MidhatPaşaiseşöyleöğünüyor:

“Böylesine akıl almaz büyüklükteki bir işin bir katre kan dökülmeksizinvücuda getirilmesi karşısında bütün dünya hayretten parmağını ısırdı. Herkesbizitebriketti!”

Sonradan dâhiliye nâzırı olan Mazlûm Paşa-zâde Memduh Bey şöylediyor:

“Darbe günü, rüzgâr gayet şiddetle esmekte, yağmur fasılasız sellerhusule getirmekte idi. Yıldırımlar düşüyor ve gök gürlemesi dinmiyordu. Pekbüyük ağaçlar devrildi. Güya, Cenâb-ı Hakk’ın gazabı, Avni Paşa’nın başınayağıyordu.Fakato,bunuhissedecekduyguyasahipdeğildi.”

DarbeakşamıHüseyinAvniveMidhatPaşalar,RüşdüPaşa’nınBebek’tekiyalısınagiderekgeçvakitlerekadarüçlübirmüzakereyaptılar.Bumüzakeredendışarıyafazlabirşeysızmadı.DahasabahtanNecibPaşa,merkeziBebek’teolantelgrafhatlarınaelkoydurarakmuhabereyikestirmişti.

SultanMurad’ın tahta çıkarılması için milletler arası masonluğun büyükfaaliyet gösterdiği de, gittikçehalk arasındayayılıyordu.EnyüksekdüzeydekiTürk aydınları isemilletlerarası masonluğun, İngiltere hâriciye nezâretinin biricravasıtasıhâlinegetirildiğinibiliyorlardı.

İhtilâllerin sıcakaylardaolduğuüzerindeumumiyetlebirleşilir, 30Mayısdarbesidebukaideyibozmadı.

Gene ihtilâllerden önce, büyük tabiî âfetler, kıtlık, perişanlık ve ıstırapolduğunatarihçilerdikkatetmişlerdir.

BudefaTürkmilleti,kötübirmahsuliçinkâfiderecedesert iklimliaylargeçirdiklerini söylemeye başladı. Gene halk, vaktiyle Hüseyin Avni PaşasadrâzamikenAnadolu’nunKonya,AnkaraveSivaseyâletlerindekıtlıkolduğu-nu, güneşin her şeyi kavurduğunu, mahsul alınamadığını, açlıktan köylününıstırap çektiğini hatırladı. Sultan Abdülaziz Hân, bunu unutmuş, Avni Paşa’yıgene serasker yapmıştı. İlâhî ihtarlara kulak tutmamıştı...Halkın bir kesimi deböyledüşünüyordı.

Kışoderecedesertvesoğukgeçmiştiki,Mayıssonundabileçokserinbirhavada yağmur fırtınaya dönüşmüş, Istanbul’da büyük zarar vermişti. DemekmusibetlerbitmemiştiCenâb-ıHakk,milletinüzerineyenicezalarhazırlıyordu.Ziramillet,padişahınımuhafazavemüdafaaedememişti.Halkınbirkesimideböylesöylüyordu.

AvniPaşa’nınİlkTedbirleri

BusöylentilerAvniPaşa’nınkulağınakadarerişti.Halkcahilvenankördü.Halka zerre kadar ehemmiyet vermezdi. Kuvvet kimdeyse halk ona boyuneğerdi.Böyledüşünmesinerağmenendişelendi.“Karşıdarbe”diyebirşeyoldu-ğunu biliyordu. Kurmay sınıflarında okumuştu. Rüşdü Paşa’nın Bebek’tekiyalısındayapılanüçlütoplantıbittiktensonraDolmabahçeSarayı’nageldi...

Sabaha az kalmıştı. O geceyi ve sonraki iki geceyi de sarayda geçirdi.SultanMurad’azarargelmesindençekindiği içinsaraydakaldığını söylüyordu.Hâlbuki sarayda görevli olmayanın padişah saraylarından birinde yatmasısaygısızlık sayılıyordu. Padişah sarayında, gece yatısına kimse misafiredilmezdi. Osmanoğullarının geleneği buydu ama amansız diktatör HüseyinAvni’ye, gelenek falan hatırlatmaya cesaret edecek tek kişi ortadagörünmüyordu.

Sarayın muhafazasından Müşîr Redif Paşa mes’uldü. Seraskerden, kuşuçurmamak emrini almıştı. Redif Paşa, kaypak, fakat Avni Paşa kadar sert

olmayanbiraskerdi.Seraskerin,SultanMurad’ınşehzadeliğindeçevresiniteşkileden ilim ve san’at adamlarını, padişaha haber vermeksizin geri çevirmesi veaslagörüştürmemesiemrinihayretledinledi,fakatsesçıkarmadı.

Amapadişahınherkeslebağlantısınıkesmekmümkündeğildi.BununiçinAvni Paşa, kendisine bağlı mâbeyncileri Padişaha sormaksızın tayin etti.OsmanlıSaray’ındamâbeyncilerinibizzatseçemeyenpadişahgörülmemiştiamabu iş de oldu! Avni Paşa’nın emri, Rüşdü Paşa ile Midhat Paşa padişaha nesöylerlerse kelimesi kelimesine kendisine iletilmesi merkezindeydi. En çokonlardan ve en fazla emr-i vâki yapıp padişaha anayasa ve meşrûtiyet (taçlıdemokrasi) ilân ettirmelerinden çekiniyordu. Bu Midhat Paşa sarhoşunundilinden düşmeyen Meşrûtiyet de ne menem şeydi? Bu vesileyle MidhatPaşa’nınkülâhkapmasınanzâgöstermeyecek,devletibildiğigibiidâreedecek,bütündüşmanlarınımahvedecekti.Kesin kararlı idi.Günde birkaç defa SultanMurad’ınhuzurunaçıkıpşufikirleritelkinetmekistedi:

Padişah,muvaffakiyetleatalarınıntahtınaoturmuştur.Buaskerin,bilhassaseraskerlik makamının (yani kendisinin) eseridir. Bunu hiç unutmamak icabeder.Zira padişahın tahtı henüz emniyette değildir.AbdülazizHân’ın pek çoktaraftarıvardır...Herşeyiaskereveonunbaşındakiseraskerebırakmaklâzımdır.Padişah istediği gibi keyif edip nefs-i hümâyûnunu devlet işleriyle üzmemesilâzımdır.

Sultan Murad, bu tehdit dolu palavraları hayretle ve sabırla dinliyordu.FakatAvniPaşadenenbuheriftennefretetmişti...Birpadişahlaböylekonuşanbiradamdandevletvemilletiçinhayırbeklemekboşşeydi.AvniPaşa’nınortaboylu, dolgun vücudu, boyunsuz gibi hemen omuzlarının arasından çıkankocamankafasını,artıktamamenbeyazlaşmışgürsakalını,keskin,yüksek,kabavekalınsesiniartıkgittikçesabırsızlıkveasabiyetiçindesüzüpdinliyordu.

SultanMurad’ınevvelceHüseyinAvniPaşailehususîveamcasıaleyhindetemaslarıolmamıştı.SultanMurad,evveldende törenlerdekarşılaştığıbukabaseraskerden hiç hoşlanmazdı. Fakat amcasının aleyhinde olduğu ve orduyuelindetuttuğuiçinbuhissiniaçıklamamıştı.

ŞâirZiyâPaşa

Cuntanın Sultan Murad’la irtibatı, Midhat Paşa vasıtasıyla idi. SultanMurad’laMidhat Paşa anlaşırlar, meşrûtiyeti ilân edip Türkiye’yi İngiltere veFransayapmayıhayâlederlerdi.AncakbirveliahdinMidhatPaşagibibirnâzırlahususîgörüşmelerizordu,padişahındikkatiniçekerdi.PaşaileSultanMurad’ınsöylediklerinikarşılıklıdevrinenbüyükşâirisayılanZiyâBeybirindendiğerinegidereknaklederdi.ZiyâBey,birdarbeyapılacağınıbiliyordu.Fakatgünüveneşekildeolacağıhakkındabilgisiyoktu.MeşrûtiyetTürkiyesinineihtiyarRüşdüPaşa’nın, ne de despot bir askerden başka bir şey olmayan Avni Paşa’nınyürütemeyeceğindenemindi.Dâhîolduğuiçin,MidhatPaşa’yıdagerçekçilikledeğerlendirmişti. Şimdilik onu destekleyecek, fakat sarhoş ve boşboğaz,ihtiyatsız ve dış politikada bilgisiz olan Midhat Paşa’nın ilk bocalamasındakendisi sadrâzamolacaktı. SultanMurad’ın, babasıAbdülmecidHân’ın adamıve Mustafa Reşid Paşa’nın yetiştirmesi olan 47 yaşındaki Ziyâ Bey’e büyüksevgisivardı.SultanMurad’ınçokyakındostuolanZiyâBey,sadrâzamolduğuzaman en yakın arkadaşı 36 yaşındaki NâmıkKemâl Bey’i de hâriciye nâzırıyapacaktı.YıllarcaLondra’da,Paris’te,Cenevre’deyaşamışlar,Avrupahayatınıyakındantanıyorlardı.Avrupa’yıkulaktandolmatanıyanveiyibirBatıdilibilebilmeyenMidhatPaşa’nınçokazzamandatökezleyeceğindeneminidiler.

SultanMurad’laZiyâBeyarasındakibuaçıkçakonuşulmamış,fakataşağıyukarı üzerinde anlaşılmış projeyi Hüseyin Avni Paşa mantık yoluylakeşfetmişti.ZiyâBey’edişbiliyordu.AncakZiyâBey’inmemlekettekişöhreti,Avni Paşa’nın şöhretinin on misli idi. Onun için, bu tehlikeli, her- kese kafatutabilecekmizaçta, fevkalâdezekiadamıneyapıpedippadişahınçevresindenuzaklaştırmaya kararlı idi. Şöhret bakımından ondan aşağı kalmayan NâmıkKemâlBey’dendehoşlanmıyorduamaşimdilikoAvniPaşa’nınikinciderecedebirproblemi idi.Zirakıdemi,devlethizmetindekiderecesiveyaşıbakımındanhenüzsadrazamlığatâlibolamazdı.

AvniPaşagibiMidhatPaşada,ZiyâveKemâlBeylerinkendisiniküçükgördüklerini hissetmişti fakat onlarla dostluğunu kesmeye cesareti yoktu.Meşrûtiyetin en ateşli vemüessir propagandacısı idiler.Meşrûtiyet ise,MidhatPaşakafasınagöre,kendisiiçinölesiyebaşbakanlıkdemekti...

MidhatPaşaileSultanMuradarasındadarbedenönceZiyâBey’denbaşkaNâmık Kemâl Bey, Yenikapı Mevlevîhânesi’nin çok nüfuzlu şeyhi OsmanSalâhaddinDede,SultanMurad’ınhususîhekimiİtalyanCapoleonedearacılıketmişlerdir.

Avni Paşa, halkın darbeyi karşılayış şeklindenmemnun değildi.Bu cahilyığın niçin aralarına yaydığı rivayetlere inanmıyor da, gerçeği bulmaya

çalışıyordu?AvniPaşaokadaryukarıdanatmıştıki,küçümsediğihalkınencahilkesimi bile bunlara inanmıyordu. Zavallı, kendisi namına konuşulan, kararverilen,hattâdarbeyapılanmillet,Abdüla- zizHân’ınoğlunuvelîahdyapmakiçinÇar’danİstanbul’a40binRusaskerigöndermesini istediğiniyutarmıydı?Millet hazînesinde para olmadığı halde, Sultan Aziz’in hususî hazînesinde 50milyonaltınbulunduğunainanırmıydı?

Herkes, Sultan Aziz’in ihtiyatsızlık ettiği kanaatinde birleşiyordu. EskiSerasker Müşîr Derviş Paşa’yı tekrar seraskerliğe getirmek için Avni Paşa’yıazlekararverdiğini,darbebirgüngeciktirilseydibununböyleolacağınıherkesöğrenmişti. Üstelik Sultan Aziz, Başmâbeynci Hâfız Mehmed Bey’i,Şeyhülislâm Hasan Hayrullah Efendi’nin Süleymaniye’deki makamına (Bâb-ıMeşihat) göndermiş, talebelerin nümayişine mani olamadıkları için ulemâ’yıtehditettirmiş,onlarıdakarşısınaalmıştı.

Halk bir gün içinde, darbenin bütün tafsilâtını öğrenmişti. Darbeninyapılacağı sabahtan önceki gecede Hüseyin Avni Paşa’nın Kuzguncuk’takipadişahihsânıyalısındaRüşdüveMidhatPaşalar’la,HayrullahEfendiveRedifPaşa toplanmışlardı. Sabaha karşı makam kayıkları ile Kuzguncuk’tanayrılmışlardı.RüşdüveMidhatPaşalar’laşeyhülislâm,AvniPaşa’nıngetireceğiSultanMurad’ıbeklemekiçinBâb-ıSeraskerî’ye,yaniBeyazıt’a,AvniPaşadayanına Redif Paşa’yı alıp Süleyman Paşa, Sultan Aziz’i kayığa bindirdiktensonraDolmabahçe’yegitmişlerdi.RüşdüPaşaveyanındakilerBahçekapısı’ndakayıktaninmişler,RüşdüPaşa,seraskerliğegitmektenvazgeçmiş,öğledensonraDolmabahçe’deyenipadişahabîatetmeyekararvermişti.

TürkiyeDüşmanlığı

Sultan Abdülaziz giyinip Harem Dairesi’nden çıkarken, yanındakidârüssaâdeağasıCevherAğa, başmâbeyncisiHâfızMehmedBey ve başkâtibiÂtıfBey’eşutarihîsözlerisöylemiştir:

-Böyleolacağını biliyordum.Zira bendenönceki sultanlardan benimgibidevletin şan ve şevketinin yükselmesine hizmet edenler, felâkete uğradılar.Amcam şehîd-i mağfûr Sultan Selim’in uğradığı felâketin derecesi tarihsayfalarını kanlara boyadı ve herkese ebedî bir esefi yâdigâr olarak bıraktı.

Felâket,şimdibenimbaşımadageldi!Burada Abdülaziz Hân, Türkiye’nin yükselmesi için büyük çaba

harcayanların yabancı güçler (o devir için İngiltere, Rusya, Yunanistan vs.)tarafından Türk devlet adamlarına para dağıtılarak felâkete uğratıldıklarınıaçıkça ima etmektedir. Türkiye’nin çok güçlenmesi asla arzu edilmemiştir.Yabancılar bu oyunla çok şey kazandıklarına göre, oyuna gittikçe daha fazlaağırlık vermişlerdir. Düşünmelidir ki, Sultan Abdülaziz Hân’ın Türkiyesi,bugünküTürkiye’nin-toprakbakımından- tam15mislidir.Demekonbeşteondördü,yabancıdevletlerhesabınabudanabilmiştir.Bugündebirçokdevlet,800bin kilometre kareden küçük olanTürkiyeCumhuriyeti’ni, Türkler için büyükgörmektedir.

Halk,padişahınsadeceüçkişiyesöylediğiyukarıdakisözleri,nasılolmuş,kim kime nakletmişse, üzerinden bir gün bile geçmeden öğrenmiştir. Helepadişahın,tamamenşahsîeseriolduğundabütünyerliveyabancıyazarlarınbir-leştikleri büyük Türk Donanması’nın önünden geçirilerek köhne TopkapıSarayı’na götürülmesi, millet için şok olmuştur. İlk defa bu vak’a dolayısıylamillet,genekendisihakkındaşusözlerisöylemiştir:

-Bizimmilleteyaranılmaz!Başımızafelâketgetirenlerielüzerinde tutar,bizehizmetedenlerialaşağıederiz!

İngiltere, Fransa ve Rusya devlet adamları, Londra, Paris vePetersburg’daki Türk büyükelçilerine, daha birkaç ay önce şu suallerisormuşlardı:

-BirleşikAmerika’dansonsistembirmilyonMartinitüfeği,Krupp’tansonsistemağırtoplaraldınız.Bukadarsilâhıneyapacaksınız?Zâtentüfeklerinizvetoplarınız mükemmeldi. Şimdi bunlarla, Avrupa’da devletler muvazenesinibozdunuz.BirmilyonMartini tüfek,bizimordularımızdayoktur. İstanbul’dakitersânenizde zırhlılar yapmaya başladınız. Askerî fabrikalarınızı genişlettiniz.Bir sürü yeni kale, istihkâm ve tabya yaptınız. Majeste Sultan’ın, ordu vedonanmaiçindahafazla,sonraondandahafazla,sonraondandafazlatahsisatisteyip kendi tayin ettiği nâzırlarla münakaşa ettiğini İstanbul’dakibüyükelçilerimiz bize duyuruyorlar. Harbe mi hazırlanıyorsunuz? Gerçi Tuna,Bosna-Hersek, Karadağ ve Girit gibi eyâletlerinizde bazı ayaklanmalar vardır.Fakatbukadarsilâhelbetteonlariçindeğildir.ZâtenTürkiyeistemedikçehiçbirdevletonunlaharbegiremez.Rusya’dadaharbisteyenpanslavistlervardıramaÇarımız sulh taraftarıdır ve onlara sözünü geçirir. Türk Donanması, yalnızİngiltere’de bulunan en modern zırhlıları edinmiştir. İngiltere ve Fransa’nındonanmasından sonra dünyada üçüncü hâle getirilmiştir ama gerçekte Türki-

ye’nin modern zırhlıları Fransa’da yoktur. Fransız Donanması, TürkDonanması’ndan henüz daha büyük, fakat tekne bakımından daha eskidir.Türkiye’nin savunmak mecburiyetinde olduğu Karadeniz, Doğu Akdeniz,KızıldenizveBasraKörfezivardır.Budenizler,okyanuslaranispetleküçüksuparçalarıdır. İngiltere ve Fransa ise sömürgeleri dolayısıyla altı kıt’adaokyanusları savunmak durumundadır. Binâenaleyh donanma siyasetinin,İngiltereveFransagibimakulgerekçesiyoktur.750binaskerisilâhaltındatu-tuyor,terhisetmiyorsunuz...

Bu konuşmalar, tabiatıyla Sultan Aziz’e intikal ettirilmişti. İşte padişahayrılırken,üçyüksekgörevlisinesöylediğisözlerle,hangigüçlerinkendisinievimesabesindeolansarayındansöküpattığınıimaediyordu.

Avrupa’daki Türk büyükelçileri, çok değerli diplomatlardı. 1876’daTürkiye’yibüyükelçiolarakLondra’daVezirMuzurusPaşa,Paris’te -sonradansadrâzam olan- Sâdık Paşa, Petersburg’da (Leningrad)MüşîrÇapanoğlu ŞâkirPaşa,Berlin’de-sonradansadrâzamolan-VezirİbrahimEdhemPaşa,Viyana’da-sonradansadrâzamolan-VezirAhmedÂrifîPaşa,Tahran’da-sonradanmaârifnâzırı olan ünlü bilgin- VezirMünif Paşa temsil ediyorlardı. Diğer Türk tem-silcileri,ortaelçiidiler.

Halk,hal’innasılolduğununbütüntafsilâtınıöğrenmişti:Beşinci Ordu’nun dördüncü alayının birinci taburunu saraya getiren,

İstanbul Merkez Kumandanı Mirlivâ (tümgeneral) Mustafa Seyfi Paşa idi.Başlarında binbaşılar İzzet Bey, Osman Ağa, Edhem Bey bulunan BirinciOrdu’nunikinci,üçüncü,dördüncüvebeşincitaburlarıarkatarafaalınmıştı.Erelbisesi giydirilmiş 300 Harbiye talebesi, Arab taburunun arkasındaydı. SonraHarbiye talebesi, Süleyman Paşa tarafından, Veliahd Dairesi’nin önünegetirilmiş, çift sıra hâlinde sıralanmıştı. Maçka’ya, Yüzbaşı Hüseyin Efendikumandasında bir dağ bataryası yerleştirilmişti. Süleyman Paşa, AbdülazizHân’ın mukavemet ettiğini işaretle bildirirse, bir taraftan bu bataryanın, diğertaraftanDonanmaKumandanıÂrifPaşa’nınemriyledenizcihetindenzırhlıların,Dolmabahçe Sarayı’nı bombardıman etmesi kararlaştırılmıştı. Tabii bu sonhusus, fevkalâde şüpheli bir keyfiyetti. Saray’ın önünde, muhâfızdan fazlamerâsim nöbetçileri olan bir “kısım” (yani yarım bölük) piyade askeri vebaşlarındabirkaçsubayvardı.SüleymanPaşa,tabancasınıçekerekbusubaylarıteslim almış ve silâhtan tecrid etmişti. Ne olduğunu anlayamayan ve SultanAziz’inemriylegeldiğini iddiaedenSüleymanPaşa’nınyalanına inananyarım

bölükaskerdederhalgerihatlaraçekilipsaraydanuzaklaştırılmıştı.Sarayagelenbütün yollar kesilmişti. Asıl hassa taburları Maçka gibi uzak yerlerdekikışlalarında idi. Bunlar daha uykuda iken Sultan Aziz, Topkapı Sarayı’nanakledilmişti.

Diğer taraftanHüseyinAvniPaşa,padişahındarbeninyapıldığı30Mayısgünü kendisini azledip yerine eski serasker Müşîr Lofçalı Derviş Paşa’yıgetireceğiniduymuş,hattâsaraydakiadamları,burivayetidoğrulamışlardıamapadişah telâşlanırsa, o gece de Derviş Paşa’yı çağırtıp serasker yapar; paşa,seraskerliğegelipbütünkarakuvvetlerine el koyardı.Onun içinHüseyinAvniPaşa, 29 Mayıs’ı 30 Mayıs’a bağlayan gece, Karaköy Köprüsü’nü açtırdı veİstanbul tarafı ileSaray’ınbağlantısınıkesti.AyrıcaÇapa’dakiDervişPaşa’nınkonağıogeceablukayaaldırtıldı.Askere,DervişPaşa’nınpadişahaihanetettiği(!) söylenerek, o gece konaktan kimsenin dışarı bırakılmaması, zorla çıkmakistenirse,kimolursaolsunvurulması,fakatkonağagirmeninserbestolduğuemriverildi.

Süleyman Paşa hâtıralarında bizzat anlattığına göre, taburları Saray’ınönüne, kararlaştırılan saatten biraz geç getirdi. Askerin, Beşiktaş’a henüzinmediğinigörenHüseyinAvniPaşa,sağelinisoldizinevurarakveSüleymanPaşa’yı kastederek; “Ahkumandanpaşa!”diye teessürlerini ifade etti.Aslındataburlar Beşiktaş’a inmiş, fakat gizlenmişlerdi, henüz saray kapılarınayanaşmamışlardı.DurumudürbünleKuzguncuk’takiyalısındagözleyenHüseyinAvni Paşa’nın yanındaki Rüşdü Paşa’nın telâşı üzerine heyecanı son dereceartmıştı.AvniPaşa,SadrâzamRüşdüPaşa’ya:

-Sandalabuyurun,berabercegidipbakalımBeşiktaş’taneolmuş!deyinceRüşdüPaşa’daşafakatmış:

-Bengelmem,sizdahigitmeyiniz,RedifPaşaoğlumuzugönderelim,gidipbaksın!demişti!

-Yok,artıkayıbolur!diyenAvniPaşa,ailesiylehelâlaştıktansonrayalnızgitmişti.

Rüşdü Paşa ise, evine gitmeden, seraskerliğe uğrayıp Midhat Paşa’yıgörmek istemişti. Burada Midhat Paşa ile Şeyhülislâm Efendi’yi yüzlerindendüşenbinparçatabiredilenşekildegörünce:

- Bu işe girmemeliydik, ne yaptık? demiş, Şeyhülislâm korkusundan tekkelimekonuşamamış,cesurbiradamolmasınarağmenMidhatPaşabile:

-Neyapalım,AvniPaşa’yauyduk!demiştir.Halkın en çok şaştığı ve teessüf ettiği husus, sarayda padişahı hakkıyla

koruyacak tek tedbirli,cesurveuyanıkadamınbulunmaması idi.Öyle fırsatlarolmuştuki,tekbircesuradamınileriatılması,darbeyioandaakameteuğratırdı.Fakatböylebiradamçıkmamıştı.Halk,saraydagörevlivepadişahekmeğiyiyenokadaradamabeddualarediyordu.

SultanMurad’ınDurumu

Amcası eceliyle ölüp de tahta geçseydi millet Sultan Murad’ı sevgiylekucaklayacaktı. Çehre bakımından babası Abdülmecid Hân’a benzediği içinseviliyordu. Abdülmecid Hân’ın büyük şehzâdesi olduğundan bin bir itina,emek,nazvetitizlikiçindeyetiştirilmişti.Gerçibabasıveamcasıkadarsevilipsayılması mümkün değildi. Zira bazı kusûrları vardı ve bu kusûrlarını halkbiliyor, Sultan Murad zâten saklamak için bir gayret göstermiyordu. SultanMurad’ın,İngiltereseyahatinde tanışıpşahsîdostlukkurduğuvesonradevamlımektuplaştıkları İngiltere Veliahdı Galler Prensi Edward (Yedinci Edward)’ınteklifiyle farmason olduğu duyulmuşsa da halk buna inanmamıştı. BirOsmanoğlunun, hele kutsal hâkanlık tahtının vârisi bir şehzâdesinin farmasonolabileceğinekimseihtimalvermemişti.

Halkın büyük kesimi, Sultan Murad’ın kusûrlarını düzelmez şeylersaymıyor, gençlik eseri telâkki ediyor, tahta çıkınca yaşayışına çeki düzenvereceğine emin görünüyordu. Esasen Sultan Aziz daha genç, 46 yaşında vearslanlargibiidi.

Hâlbuki Sultan Murad yıllarca önce, nasıl bir vakit evvel tahtaçıkabileceğininyalnızhesabınadeğil,fiiliyatınadagirmişti.

YeniOsmanlılar

“YeniOsmanlılar”denenveÂlîPaşa’nıniktidardandüşürülmesiniisteyendaha çok fikir adamları, gazeteci ve şâirlerden müteşekkil gizli cemiyet, Âlî

Paşa’nın iktidarmakamındaölümündensonraZiyâBey (Paşa) sadrâzamolun-caya kadar Mahmud Nedim, sonra Midhat Paşalar’ı desteklemişti. FakatkendileriiktidaragelmekiçinzamanlaAbdü-lazizHân’ıntahttançekilmesiniveV.Murad’ıntahtaçıkmasınıeniyiformülolarakgörmeyebaşladılar.Çoğumeş-rûtiyet (taçlı demokrasi) taraftarı idiler. Gerçekte, bu vasıta ile iktidarıistiyorlardı.

Birçok kişi, içlerinde vezirler de bulunduğu halde bu cemiyete giripçıkmışlardı.Cemiyetinkuvveti,basınvasıtasıylaidi.Gazete,kitapveşiir,büyükkudretleriniteşkilediyor,mizahvehicivyoluyladabüyükkitletesirleriyapıyor-lardı.TanzimatedebiyatınınkurucususayılanMustafaRe-şidPaşayetiştirmesiŞinâsîEfendidevaktiylebufaaliyetlerekatılmış,sonrakesinşekildeelçekmiş,zâten ölmüştü. Cemiyetteki pek büyük şöhretler, her ikisinin de dâhî olduğuherkesçekabûl edilenZiyâBey ileNâmıkKemâlBey idi.Teşekkülünmânevîreisi de SultanMurad’dı... SultanMurad’ın Kadıköy’ünde Kurbağalıdere’dekiköşkübugizlifaaliyetinmerkeziidi.

Cemiyette Kavalalı ailesinden bazı zengin prensler de vardı... YeniOsmanlılar’ın ilk başkanı zâten Mehmed Ali Paşa’nın torunu ve Mısır valisiİsmailPaşa’nınkardeşi,OsmanlınâzırlarındanMustafaFâzılPaşaidi.SonradanFâzıl Paşa, bu işten yavaş yavaş sıyrıldı. Cemiyetin bütün malî yükü SultanMurad’ınüzerinekaldı.MehmedAliPaşa’nınoğullarındanAbdülhalimPaşadacemiyet üyesi idi. Bir zamanlar Mahmud Nedim Paşa’nın ağabeyi AhmedBey’in oğlu Mehmed Bey de cemiyetin en faal üyelerinden bulunuyordu.ErmenibankerKöçeoğluAgopveRumbankerHristakiEfendilerdahicemiyetedâhildiler. Sonraları cemiyete farmasonluk sızdı. Skalyeri, Aziz Bey, Dr.Capoleonegibifarmasonbüyüklericemiyetegirdiler.Fevkalâdenüfuzlubirşeyholan Yenikapı Mevlevi Şeyhi Osman Salâhaddin Efendi de içlerinde idi. AliSuâviEfendidedâhildi.FakatZiyâveKemâlbeylerlefenahaldebozuşmuştu.GalatalıbankerlerdenRumZafiriEfendidesonralarıcemiyetegirdi.KozmopolittopluluğuRüşdüveMidhatPaşalardestekliyor,elaltındabulunduruyor,üyeleriile görüşüyorlardı. Zamanla cemiyet üyeleri, Velîahd-i Saltanat MuradEfendi’den büyük paralar çektiler. Murad Efendi’nin şahsî masrafları daveliahdcedeğil,padişahçaidi.Lâyıkolanadeğil,heristeyeneparadağıtıyordu.

MuradEfendi’ninmaaşıvemülkleriningeliriyetmeyinceborçlandı.Sonraborçlandıkça borçlandı. Nihayet bu borç -yukarıda anlatıldığı gibi- birmilyonaltını buldu. Kavalalı Abdülhalim Paşa, Avrupa’ya gidip, Veliahd namına birmilyon altınborçbulmaya çalıştı. Fakat hiçbir bankabuborcuvermedi.Uzunmüzakerelerdensonra,tutumluluğuveilerigörüşlülüğüsayesindebüyükserveti

olan Şehzade Abdülhamid Efendi kefil olduğu takdirde, ağabeyi veliahde birmilyonaltınverilebileceğibildirildi.

Fakat Abdülhamid Efendi (İkinci Abdülhamid), bir milyon istikrazınağabeyinin borcuna yatırılacağını, sonra ağabeyinin bu borcunu daödeyemeyeceğini,masraflarınıdakarşılayamayacağınıçokiyibiliyordu.Üstelikböyle bir borca kefil olsa amcası öğrenecek, bu kadar parayı veliahdin neyaptığınısoracak,kefilolduğuiçinkendisinidemimleyecekti.

AbdülhamidEfendi,kefilolmayıreddetti.BudurumdaSultanMuradiçinartıktahtaçıkmak,şahsîihtirasdeğil,borçlarınıkapatıprezilolmamakmeselesihâlinegeldi.Aksitakdirdeamcasınınelinedüşecekti.Amcasışüphesizbuborcuödeyecekfakathemyenidenborçlanmamasıiçinbütüntedbirlerialacak,hemdezâten çok büyük olan şahsî gelirleri üzerinde bir milyon altını nerelere sarfettiğiniaraştıracak,veliahdindenparaalanadamlarıtekertekertespitediponlarımimleyecekti. Ziyâ ve Kemâl Beyler dâhil, birçok kimse de böyle biraraştırmanın yapılmasını, şahısları ve istikbâlleri için tehlikeli görmeyebaşlamışlardı.OnlardaSultanMurad’ıntahtageçmesinikendileriiçinbirölümkalımmeselesihâlinegetirdiler.

Ziyâ Bey, Sultan Murad’ın tahta geçtiği gün Mâbeyn-i HümâyûnBaşkâtibliği gibiSaray’ın en yüksekgörevlerinden birine getirildi.Bugörevinçok ehemmiyetli bir tarafı da vardı. Mâbeyn Başkâtibi, hükûmet ile padişaharasındaaracıidi.Hükûmetepadişahağzındanyazıyazmayayetkilitekkişiidi.Padişahçokkudretlibirşahsiyetiseveyabaşkâtibçokkudretlibirşahsiyetdeğilise,mesele yoktu. Fakat Ziyâ Bey, devrin belki en kudretli şahsiyeti idi. Çokuzun yıllardan beri dostu olan Sultan Murad’ın ağzından girip burnundançıkacakenkeskinzekânınsahibiidi.Öylesadrâzamdanfalanürkecekbiradamhiç değildi...VaktiyleÂlî Paşa gibi eşsiz iktidarda bir sadrâzamla ölüm kalımmücâdelesinegirmiş,ÂlîPaşabileZiyâBey’iyiyememişti.SultanMurad,ZiyâBey’i bu göreve getirirken, Yeni Osmanlılar’ın bu en tanınmış ve kıdemlişahsiyetine karşı vefa borcunu ödüyordu.AmaZiyâBey için bu görev sadecesadârete dayanmış bir merdivendi. Hemen o günlerde vezir pâyesineyükseltilmesiiçinpadişahlaanlaşmıştı.

ZiyâBey’igözükesmeyenAvniPaşa,bu tayiniöğreninceçılgınadöndü.Ziyâ Bey’in kendisine, padişaha giden bütün yolları kapatacağınızannetmiyordu, bundan emindi.Üstelik buşâirMidhat Paşa gibimüfrit değil,fakat mutedil bir Meşrûtiyetçi idi. Bütün Meşrûtiyetçilerin Allah belâsınıversindi! Şart kelimesinden bile nefret ediyordu (meşrûtiyet, “şart”kelimesinden türer).Kim kendisinin yetkilerine şart şurt koyabilirdi?Kellesini

koltuğunun hemen altına alıp Abdülaziz Hân gibi heybetinden yanınayaklaşılmaz bir hâkanı tahtından eden kendisi idi, Ziyâ Bey değildi. DerhalSultan Murad’a haber uçurdu. Ticaret nâzırı Sadullah Bey’in başkâtibliğegetirilmesini rica etti. SultanMurad bir şok daha geçirdi. Tayinlerde kendisiniancakSadrâzamikazedebilirdi.Seraskerancakaskerîtayinlerdesözsahibiidi.Üstelikbutayin,nâzır,sefir,vali tayinideğildi.Kendişahsîbaşkâtibinin tayiniidi. Bu kadar şahsî bir tayine şimdiye kadar Reşid, Âlî, Fuad Paşalar gibi enotoritersadrâzamlarbilekarışmamışlardıamayapılacakşeyyoktu.MûtedilYeniOsmanlılar’dan olan Sâdullah Bey (Paşa) başkâtib oldu. Ziyâ Bey, dişlerinigıcırdataraksaraydanayrıldı.

Amansız diktatör bununla da yetinmedi. Saray’ın en büyük âmirine“mâbeyn-ihümâyûnmüşîri”denirdiki,Avrupasaraylarındakisaraynâzırıveyâsaraymareşali demekti. Bu göreve de eskiden beri yakınlık kurduğu genç birvezîri,DâmâdNûriPaşa’yıgetirdiveonunmülkîvezirrütbesini,askerîeşdeğeriolan müşîr rütbesine çevirdi. Edhem Bey başmâbeynci ve Seyyid Bey ikincimâbeyncioldular.SultanAziz’inbütünmâbeynci,kâtipveyâverleriogünAvniPaşa’nın emriyle saraydan çıkarıldılar ki, bunların içinde Avni Paşa’nın dostuolan Başmâbeynci Hâfız Mehmed Bey’le, sarayda Avni Paşa’nın casusu veadamı olan ikincimâbeynci FahriBey de vardı. SeryâverHalil Paşa, yâverlerAlbayReşidBey,AlbayZîverBey,BinbaşıHüsâmeddinBey,YüzbaşıHüsnüEfendivediğerlerisaraydançıkarıldılar.

Padişahın çevresindeki bütün adamların Avni Paşa tarafından tayinineyalnızSultanMurad şok geçirmedi, SadrâzamRüşdüPaşa ileMidhat Paşa daşokgeçirdiler.Fakatpadişahgözyumduktansonrakarışamazlardı.

SultanAziz’inHazînesininYağması

Abdülaziz Hân ve ailesi ile birkaç maiyeti Dolmabahçe’den çıkartılıpkayıklarabindirilirkenüzerlerinehiçbirşeyalmamalarıtenbihedilmiş,onlardaöyle yapmışlardı. Yalnız padişah, askerî pelerininin altına yatak odasındabaşucuna asmak âdetinde bulunduğu amcası şehid Üçüncü Sultan SelimHân’dan (1789-1807) kalan tarihî palayı saklamıştı.Birkaç çok yüksek rütbelicâriyeninDolmabahçeRıhtımı’ndaçirkinşekildeüstleriaranmış,birmücevher

bulunamamıştı. Bu arada 28 yaşındaki hâkanın eşiNeş’erekKadın-Efendi’ninomzundakişaldaçekilmişvebuşaltabiibirşeybulunamamasınarağmeniadeedilmemişti ki, daha önce kısaca temas ettiğimiz bu olayın nasıl bir destanîtrajediileneticeleneceğiaşağıdagörülecektir.

Belki sarayda hiç bulunmamış ve Süleyman Paşa tarafından bilhassatamahkârvekabaadamlardanseçilmişbirkaçsubay,Neş’erekKadın-Efendi’ninkraliçeolduğunu bilmiyorlardı, câriyelerden biri sanmışlardı. Fakat asıl bilme-dikleri, padişah hizmetinde ve “hazînedar” denen câriyele- rin taşıdıklarırütbelerdi.Bunlardanbaşhazînedarkalfa’nınrütbesiaskerîrütbelerdenmareşale,üçüncühazînedarınki tümgenerale, diğerhazînedarlarınki albaya eşit sayılıyor-du.Avrupasaraylarındakraliçenedîmelerinindüşes,markiz,kontesvs.olmalarıgibiydi...Böylerütbelertaşıyanvehepsievlenmemişkadınlarolan(saraydaevlikadın kullanılmazdı) hazinedarların, bir kısmı Harbiye mezunu da olmayanalaydan yetişmiş teğmen ve yüzbaşılarca hakarete maruz kalması, düpedüzalçaklıktı.

Ünlü tarihçiOrd.Prof. İsmailHakkıUzunçarşılımerhumdabuolay için“yüzkızartıcı”demektedir.

Şimdi, tahtından edilen hâkanın serveti ne idi? Biraz bunun üzerindeduralım:

Osmanlı’dapadişah sarayları, içindekibütüneşya ileberabermillî servetteşkil ederler... Padişah malı sayılmazlar. Yani bir padişah bu sarayları nesatabilir,nevârislerineveyâistediğinemirasbırakabilir.Enküçüksarayeşyası,enküçükmücevherbileböyledir.Padişah,bunlarısadecekullanabilir.Padişah,Topkapı Sarayı Hazînesi’nin müze eşyası niteliğinde olan mücevherlerini deisterse belirli günlerde kendisi veyâ şehzâdeleri tarafından kullanılmak üzereisteyebilir...TopkapıSarayıHazînekethüdası,bunlarıpadişahaverir.Törenlerdekullanılır, tören bitince derhal yerine iade edilir. Padişah tek bir yüzüğü bilealıkoyamaz. Nitekim son padişah Altıncı Mehmed Vahîdeddin, Türkiye’yiDolmabahçerıhtımındanterketmedenbirgünönce,zimmetindekibirtarihîcepsaatiniTopkapıSarayı’nagöndererek,imzalısenetmâhiyetindekitezkiresinigeriistemiştir.

BuOsmanlıgeleneğimantığadayanmaktadır.Ziraherpadişahınsaraylarıveeşyaları;oğulları,kızları,eşleriarasındapaylaşılsaidi,yenipadişahabirşeykalmazdı.

Klasikdevir,yani1826’danöncekipadişahlarındurumubizimkonumuzlailgilideğildir.Yalnız klasik devirde padişahların çok zengin gelirleri olduğunukaydetmekleyetinelim.Tanzimatpadişahlarıise,hazînedençokbüyükbirmaaş

almaktadırlar ve sarayların masrafları da hazîneden görülmektedir. Ayrıca herpadişahın şehzâdeliğinden kalan ve şahsına âid parası, mücevherleri,gayrimenkulleri, çiftlikleri vs. olabilmektedir. Bunlar, padişahın şahsî mülküsayılmaktadır.Bir kısmı şehzâdeliğindebabası tarafındankendisineverilmiştir,birkısmışehzâdeliğindekimaaşlarlaedinilmiştir.

ŞimdiSultanAbdülaziz’inbıraktığıservet,buaçıklamalarınışığında,dahaiyi anlaşılacaktır. Dolmabahçe Sarayı’ndaki tek sandalye bile padişahınolmadığınagöre, tahttanindirilenhâkanınşahsınaâidveöldüğüzamankanûnîvârisleriolanoğulları ilekızları(oğulaikihisse,kızabirhisseolarak)arasındabölüştürülmesiicabedenservetineidi?

Altın,nakitpara,tahvillervehissesenetleri,diğerpadişahlardankalmayanveAbdülazizHân tarafındanşahsensatınalınanmücevherler...Bunlardışında,ehemmiyetsizçaptaçifliklervebazıgayrimenkuller...

Bütün menkul padişah serveti, Dolmabahçe Sarayı’nda belirli hazîneodalarındaidi.AncakSaray’ınharemkısmındakimücevherlervealtınparalarınhemen hiçbiri padişaha âid değildir. Padişahın eşlerine, kızlarına, câriyelerineâiddi. Câriyeler maaşlı idi. Maaşlar yüksekti ve câriyelerin bütün ihtiyaçlarısaraydan görüldüğü için bunları biriktirirler, üstelik birçok vesile ile padişah,Vâlide-Sultan ve Sultanlardan atıyyeler alırlardı. Bankaya yatırmak usulüyerleşmediği için, bankadan da emniyetli saydıkları saraydaki odalarındamuhafaza ederlerdi. Şimdi bunların hepsi ihtilâlcilerin elinde idi. Yıllarcaemeklerininmahsulüolanyüksekrütbelicâriyelerinbuvarlıklarınaelkoymak,herhangibirmemûrunmemûriyetiboyuncabütünbiriktirdiklerini elindenalıp,beşparasızevindenatmaklabirdi!

Bu olay oldu ve bunun başını Midhat Paşa çekti. Hal’ fetvâsını kalemealdıktan sonra nefsini, aynı zamanda en büyük hukukçu sandığı anlaşılıyor ki,bütün bu menkullerin devlete âid olduğunu söyledi. Tek şahıs ses çıkarmadı.Barigerçektendevleteintikaletseydi...Bakınızneoldu:

Dohmabahçe Sarayı’na gelen Hüseyin Avni, Midhat ve Rüşdü Paşalar,AbdülazizHân’a âidmücevherlerin bir kısmının saraya giren subay ve erlerlebazı generaller tarafından yağma edildiğini öğrendiler. Sultan Aziz ve ailesinikayıklarabindirdiktensonraharem’egirenasker,bumârifetiyapmıştı.Paşalar,bu işin tahkikatmevzuuyapılmamasınıkararlaştırdılar.Zirabu asker, padişahıkayığa bindirip göndermek gibi büyük hizmet yapmış, darbeci paşalarıkurtarmıştı.

SonraMidhatPaşa:

- Olan olmuş, dedi; padişahın geri kalan serveti milletin parasıylaalınmıştır, devlet namına müsâderesi icab eder. Bir komisyon kurup bu işinicabınabakalım...

Diğer iki paşa tarafından kabûl edilen ve arzusu üzerine komisyonunbaşkanlığıdakendisineverilen teklifsahibiMidhatPaşa,yukarıdakisözlerivefiiliyledevletinanayasasımâhiyetindeolanTanzimatFermanı’naihânetetmişti.Şöyleki:

Müsadere, Tanzimat Fermanı ile yasaklanmıştı. Mah-keme kararı ile birmalınbaşkasınaâidbulunduğuveyâdevlettençalındığıhükmebağlanmadıkça,kimseninservetinehükûmetveyâpadişahelkoyamazdı.1839’danberibukaidedebozulmamıştı.37yılsonraşimdiilkdefaMeşrûtiyetkahramanıMidhatPaşatarafından bozuluyordu, İkinciMahmud ileMustafa Reşid Paşa’nın kemiklerisızlasayeriydi.

İkincisi; mülkiyet, düzenin vazgeçilmez prensibiydi ve bütün dünyadaböyle idi. İlkdefa1917’deRusya’damülkiyet ilgaedilecektir.Midhat,Rüşdü,Avni Paşalar’ın, en yoksul ve ehemmiyetsiz bir şahsın malı, mülkü, parasıoluyordu da, devlet kurucusu ve bir aşiretten cihan imparatorluğu çıkaranOsmanoğullarının Hânedân başı demek olan padişahın nasıl şahsen bir şeyiolamazdı? “Milletin parasıyla almış!” ne demekti? Her şeymilletindi.MidhatPaşa’nın Topkapı dışındaki mâlikanesi, konağı, yalısı, serveti de millet parasıdeğil miydi? Yoksa paşaya küçük bir devlet memûru olan babasından mıkalmıştı?

Üçüncüsü; Sultan Aziz’in oğulları, kızları, eşleri ve geçinmeleri onunşahsına bağlı adamları vardı. Bunlar ne yapacaklardı? Ne yaptılar, onu dasöyleyelim:

HepsiİkinciAbdülhamid’inhimayesinesığındılar.Bupadişahonlaraayrıayrımaaşbağlayıpoturmalarıiçinmülklerverdi.Aksitakdirdesürüneceklerdi.

İşte Midhat Paşa budur. Hukuk bilgisi budur ve vicdanı bu kadardır!Kendinizenginedipenmûtenâmakamlarıverenpadişahınınservetinibakalımneyaptı:

Midhat Paşa başkanlığında bir komisyon kuruldu. Komisyon üyeleriDâmadMahmudCelâleddin,DâmadNûriveDâmadEdhemPaşalar,vezirmüşîrrütbesindeveüçüdeBeşinciMurad’ınkızkardeşleriileevliadamlardı.Komis-yonda ayrıca BeşinciMurad’ın hazîne-i hassa idâresi reisi Saîd Efendi ile buidâreninmuhasebecisiHüsnüEfendibulunuyordu.Bukomisyonneyaptı?

SultanAziz’in şahsî serveti olarak 85.000 altın nakit para, 800.000 altındeğer tahmin edilen ve aslında su içinde bir milyon altından fazla edeceğisöylenenmücevhervedeğerlitaş,7.400.000altındeğerindetahviltespitedildi.Başkaca şahsına âid bir servetinin bulunmadığı anlaşıldı. Şahsî servetinyekûnunun8.285.000altınolduğutespitedildi(ilkgünyağmalananmücevherlerbunun dışındadır ve ne değerde mücevherler yağmalandığı belli olmamaklaberaber, yüz binlerce altın değerinde oldukları sonradan ileri sürüldü). Bumeblağın Sultan Aziz namına bloke edilmesi ve onun ölümünden sonraoğullarına iki hisse, kızlarına ve kadınlarına birer hisse olarak bölüştürülmesi,kanun hükmü idi. Fakat son kuruşuna kadar el konuldu... Bumeblağın içindeSultan Aziz’in annesi Pertevniyâl Vâlide-Sultan’a, padişahın eşleri kadın-efendilerevekızlarısultanlara,oğullarışehzâdelereâidnakitparavemücevherdevardı.Fakatonlarda“SultanAziz’indir”diyebirayırımyapılmaksızındefteredildi. SultanAziz ailesinden sadece annesi PertevniyalVâlide-Sultan’ın gasbedilensaraydakiservetdışındamallarıvardı.Fakatehemmiyetli şeylerdeğildi.Çünki Vâlide-Sultan fazla parasını daima hayır işlerine yatırırdı. İstanbul,Aksaraysemtindeyaptırdığıcami,mektep,kütüphanegibibinalaravevakıflara,Konya’da inşa ettirdiği camiye, ihtiyaç sahiplerine yaptığı yardımlara da çokparaharcamıştı.

85.000 altın nakit, o sırada homurdanmaya başlayan ve padişahlarınımuhafaza edemedikleri için askerlik şereflerinin ihlâl edildiğini, padişahasadakat yeminlerini yerine getiremediklerini söyleyenBirinciOrdubirliklerinedağıtıldı.Buişiresmîleştirmekiçinde“SultanMurad’ıncülûsatıyyesi”dendi.Hâlbukisoncülûsbahşişi30Ekim1757’deÜçüncüMustafa’nıntahtageçmesiile verilmiş, sonra bu âdet kaldırılmıştı. Şimdi darbeci Paşalar, 119 yıl öncetarihegömülenbuYeniçeriâdetinihortlatıyorlardı.Hemdenasıl?Vaktiylecülûsbahşişi, ordu birliklerine eşit şartlar ve kanunun gösterdiği meblağlar hâlindedağıtılırdı. Bu 85 bin altın ise, 7 Osmanlı ordusundan sadece İstanbul’dakiBirinciOrdu’nunençokhomurdananbirliklerinedağıtıldı.Diğer6TürkOrdusuhavaaldı.

7.400.000altındeğerindekihissesenetleri,tahviller,dışborçlarayatırılmaküzereOsmanlıBankası’naverildi.

800.000 altın değerindeki ve aslında daha fazla ettiği söylenen bütünmücevherler,BeşinciMurad’ınRum sarrafıHristaki’ye teslim edildi.Bunlarınİstanbul’da ucuza elden çıkarılacağı, Paris’e gönderilip satılırsa değerini bula-cağısöylendi.HristakiZografosEfendi,mücevherlerialıpParis’egittivegidişogidiş oldu... Bir Türk hâkanının mücevherleri, dolandırıcı bir Rum’un elinde

kaldı. Hristaki, asla Türkiye’ye dönmedi. Mücevherlerin parası olarak daTürkiye’yetekaltıngöndermedi...

SultanMurad’ın ve bilhassa annesinin bu yağmadaki sorumlulukları çokbüyüktür.Komisyondakiüçdâmadpaşa,yenivâlide-sultan’ınemriyleböylebirtasarrufa girdi!Komisyondakiüç dâmad paşadanNûri Paşa,Avni Paşa’nın veVâlide-Sultan’ın emrinden çıkamaz, onların has adamı, Edhem Paşa çekingenbir adamolmasına rağmen,DâmadMahmudCelâleddin Paşa nâzırlık yapmış,çok dişli ve cür’etkâr bir devlet adamıydı.Ondan da bir itiraz gelmedi. Şevk-EfzâVâlide-Sultan,SultanAzizailesinimahvetmekistiyordu.Tahttanindirilenpadişahveailesininsonmeteliğinekadarsoyulmasınışiddetletelkinetti.SultanMuradda,annesininbututumunagözyumdu.

Servettespitisırasındadabüyükyolsuzlukoldu.MücevhersandıklarındanbirinişahsenaçanveiçlerindenenbüyükpırlantalarıalanDâmadNûriPaşa’ya,olayı bir gün sonra öğrenenMidhat Paşa,mücevherleri iade etmesini söyledi.Nûri Paşa’nın taşları padişaha ve annesine verdiğini ima ve iddia etmesikarşısında,zorlaalamadı.SadrâzamRüşdüPaşa’yagitti:

- Bu mülevves işe devam edemeyeceğim, herkes istediğini aşırıyor,yerimebaşkasınıbulun!dedi.

Yerine Dâmad Mahmud Celâleddin Paşa komisyon başkanı oldu.Abdülaziz Hân’ın servetinin tek kuruşunun eski padişaha ve ailesinebırakılmaması içinbaskınınartmasıkarşısında bu iş vicdanına ağır geldi, o daistifaetti.RüşdüPaşa,sadrâzamolarakmüşkilmevkidekaldı.YerineikisebepleMüşîrNâmıkPaşa’yı komisyon başkanlığına getirdi:NâmıkPaşa, hemSultanAziz’indüşmanı idiveoğludarbeci subaylarınarasındabulunuyordu.Hemdedevletinenkıdemlivezir-müşîriidi.Buyaştavekıdemdebiradamınadâletsizlikyapmayacağınahalkinanırsandı.HâlbukiNâmıkPaşa,servetinintekkuruşunuSultanAzizve ailesinevermeden, yukarıdabelirtilen şekildedefterleri kapadı.Buşekildekendisiniyetiştirip,adamedenİkinciMahmud’unküçükoğluSultanAziz’inailesinisürünmek tehlikesiylekarşıkarşıyabırakarak,37yılönceölenefendisineminnetborcunuödedi.

ButarihteNâmıkPaşa72yaşındaidi.Konyalımütevazıbiraileninçocuğuidi. Sultan Mahmud tarafından seçilerek Paris’e gönderildi. Orada askerîakademide okudu. Fransızca, İngilizce öğrendi. Daha önce Arapça ve Farsçaöğrenmişti.SultanMahmudkendisini1832’de28yaşındageneralvepaşayaptı.SultanMahmud’un emriyle Harbiye’yi kuran generaller arasında bulundu. Azzamanda müşîrliğe yükseldi. Çeşitli nâzırlıklarda ve birçok kere seraskerliktebulundu. Sultan Aziz devrinde ihtiyarlamış sayıldığı için kendisine fazla faal

görevverilmemişti.Bununiçinpadişahadüşmanolmuştu.Dâmad Nûri Paşa, darbe günü hemen Mâbeyn Müşîri yapıldığı için,

Saray’ın en yüksek görevlisi, idârecisi ve âmiri durumunda idi. Mücevheryağması ile yetinmedi; birçok antika saray eşyasını, hattâ Sultan Aziz’infevkalâde değerli atlarını çaldı. Bunların bir kısmının sükût hakkı olarakHüseyin Avni, Mütercim Rüşdü ve Midhat Paşalarla Şeyhülislâm Efendi’ninkonaklarına gönderildiğini, Çorlulu-zâde Mahmud Celâleddin Paşa (DâmadMahmudCelâleddinPaşadeğil!)Mir’ât-ıHakıykat=GerçeğinAynasıadlı budevirtarihiüzerindeendeğerlikaynakolankitabındayazmaktadır.

Geneaynıtarihçi(MahmudCelâleddinPaşa),SultanAzizveannesineâidaltın para sandıklarının bir kısmının daNûri Paşa tarafından aşırıldığını, fakatpaşanınbununçoğunuVâlideŞevk-EfzâSultan’a verdiğini yazmaktadır.GeneaynıyazarSultanAziz’in şahsîmalı sayılmayanvepadişahtanpadişahageçenbirçokdeğerlisarayeşyasınındapaylaşıldığınıiddiaetmektedir.

Bendeşunuilâveedeyim:Bu1876DolmabahçeSarayıyağmasındaneldeedilen bir kısım antika eşya, 1940’lar ve 50’lerde İstanbul’da satılmıştır.Antikacılarhatırlayacakların-vebueşyayısatanlarınHânedân’la ilgileriyoktu.Yağmacılarıntorunlarıvevârisleriidiler.

Kolayca tahmin edilebilir ki; bizim olayımızda, en nâzik taraf, tahttanindirilen padişahtır. Çünki, en az bir düzine sebepten dolayı meşrûiyetin enbüyüktemsilcisidurumundadır.Buvasıftabiradamakarşı,çokazkimsemenfîharekettebulunmayıkabûleder.BinâenaleyhSultanAziz’leilgiliişler,buişleriyapabilecektıynetteadamlarbilhassaseçilerekbunlaragördürülmüştür!

SüleymanPaşaileAvniPaşa,böylebirkaçuşakseçmişlerdir.Seçtikleriüçuşaktan, gelecek bahsimizde bahsedeceğim.Bunların hepsinin gaddar ve gözükanlıadamlarolmaları vebüyükmenfaatlerbeklemeleri şarttır...Aksi takdirdekendilerindenisteneniyapmazlar.

AvniPaşa;kendisidâhil,darbeyineyeyaptıklarınıbilerek,ancak63kişiningerçekleştirdiğinisöyler.AvniPaşa’danneferekadarçeşitliderecelerde63kişi...Gerisi kandırılmış, padişahı muhafaza edeceksiniz, padişah öldü falanyalanlarıylakullanılmışinsanlardır!

DarbeninTeknikTafsilâtı

Kendisine padişahın tahttan indirileceği önceden açıkça söylenen başlıcasubayBinbaşı İzzetBey’dir.Daha sonra anlatacağımızYıldızMahkemesi’ndebuadamınniçinşiddetle ithamedileceğinianlamak için,onunbuhususîduru-munaatıfyapmaklâzımdır.

BinbaşıİzzetBey,BirinciOrdu5.PiyadeTaburuKumandanıidi.SonradanYıldız Mahkemesi’nde, padişahın tahtan indirileceğini bilmediğini, medreseöğrencileri ile ayak takımının işbirliği yaparak (!) Dolmabahçe Sarayı’nıbasacakları (!) kendisine söylenerek, saraya taburu ile beraber inmesininemredildiğini, kumandanların emirleri başkumandan olan hâkan adınaverdiklerini, hiçbir askerin ben bu emri dinlemem demesinin mümkünolmadığını, aksi takdirde cezasının askerlikten tard veyâ kurşuna dizilmearasındabirşeyolacağını,SüleymanPaşa’yıevvelceşahsentanımadığını ifadeetmiştir.

Buifadelerintopuyalandır.Hizmeti karşılığında yarbay ve hemen albay yapılan İzzetBey, darbeden

günlerceönceSüleymanPaşaileşahsenvegizlicevebaşbaşagörüşerekondanemiralmışveennâzikgörevlerdenbirikendisineverilmiştir.BuişikabûledenİzzetBeytaburundanteksubayı,birincibölükkumandanıYüzbaşıGürcüNecibEfendi’yiaçılmayamüsaitgörmüş,durumuonaanlatmış,odadarbeyekatılmayıkabûl etmiştir. Nitekim darbeden sonra Necib Efendi, Binbaşı Necib Beyolmuştur (binbaşı rütbesine kadar subaylara “efendi”, binbaşı olunca “bey”,mirlivaolunca“paşa”denirdi;Harbiyemezunudeğillerse“ağa”,eğerbirvezirveyâ müşîrin oğlu iseler binbaşıdan küçük rütbede olsalar da “bey” denirdi).Hattâ buNecibEfendi, darbeden birkaç gün önce, birkaç defaVeliahdMuradEfendi’nin dairesine giderek kendisine darbenin gelişmesi üzerine SüleymanPaşa’nın emriyle bilgi vermiştir. Yıldız Mahkemesi’nde bütün bunlar açığaçıkmıştır.

İştebuİzzetBey’leNecibEfendi,SultanAziz’inmuhafızlarıolmuşlardır.Avni Paşa darbeden önce, Sultan Murad tahta geçtiği takdirde kardeşi

Abdülhamid Efendi’nin veliahd olacağını, fakat buna rağmen darbeyi kabûletmeyeceğini, amcasına vemeşrûiyete çok bağlı olduğunu,mizaç bakımındandiğerşehzâdelerebenzemediğini,buluttannemkapıpderhalgerçeğiyakalayacakbir karakterde, üstelik çok serinkanlı olduğunu, Süleyman Paşa’ya söylemişti.Bunun üzerine Süleyman Paşa, Abdülhamid Efendi’nin dairesini darbe sabahıkordon altına almıştı. Abdülhamid Efendi’nin padişahın dairesine geçerek birşeyleryapmasıdabuşekildeönlenmişoluyordu.

30MayısSalısabahıDolmabahçeSarayı,dahagüneşdoğmadandarbeciler

tarafındanaskerîablukaaltınaalınmıştı.Sarayteşkilâtıikikısmaayrılır:Mâbeyn-iHümâyûnveHarem-iHümâyûn.

Harem’e,padişahveoğullarındanbaşkahiçbirerkekgiremez.Buradayüzlercecâriyeyaşar.Harem’inenbüyükgörevlileriDârüssaâdeAğasıolanZenciveyâHabeşhadımile“BaşhazînedârKalfa”denenenkıdemlicâriyedir.Herikisininrütbeleri vezir-müşîr’e eşittir. Harem’in başı ise Vâlide-Sultan, eğer ölmüşsepadişahın ilk evlendiği hanım, yani Baş-Kadın-Efendi’dir. İlki imparatoriçe,İkincisikraliçederecesindeprotokolegirerler(Osmanlıdüzenindepadişaheşleriimparatoriçesayılmazlar).

Mâbeyn kısmında ise kadın yoktur. Bu daire, padişahın gündüz çalıştığı,görüştüğü kısımdır. Devlet başkanı ile hükûmetin ve akla gelen bütün ilgilişahıslarınmünasebetleriniMâbeyn düzenler.Mâbeyn-iHümâyûn’un en büyükâmiriMâbeynMüşîridenenmareşaldir...SondefabugörevdeAbdülhamidFeridPaşa bulunmuş, fakat bir yıl önce görevi nihayet bulmuş, Sultan Aziz yerinetayinyapmamıştı.Yanidarbesırasındabugörevboştu.MâbeynMüşîriolmadığıtakdirde en büyük görevliler başmâbeynci ve sonramâbeyn başkâtibidir; dahasonra ikinci mâbeynci ve ikinci mâbeyn kâtibi gelir. Bunlar çok yüksekgörevlilerdir. Darbe sırasında Hâfız Mehmed Bey başmâbeynci ve Âtıf Bey,başkâtib idiler. Başkâtiblik, bugünkü cumhurbaşkanlığı genel sekreterliğidir.Darbe gecesinde başmâbeynci ve başkâtib beyler Saray’da değillerdi. Evlerinegitmiş, uyuyorlardı... BunlardanÂtıfBey, padişaha çok bağlı, yüksek kültürlübir adamdı. Hâfız Mehmed Bey hakkında sonra çok konuşulmuş, darbecicuntayamensupolduğuiddiaedilmişsede,buiddiadelillendirilememiştir.OnuniçinYıldızMahkemesi’neçıkarılmamış,bircezagörmemiş,fakatkendisinedev-let görevi de verilmemiştir. Kendisini savunmak ve darbe ile ilgisibulunmadığınıanlatmak içinHakaaiku’l-Beyân fîHakk-ıCennet-MekânSultânAbdül-AzîzHân diye değerli bir eser yazmıştır. YalnızMehmed Bey’in, AvniPaşa’nındostuolduğumuhakkaktır.AvniPaşa’nındostedinmekiçinkendisiyleçokiyigeçinmeyedikkatettiğinisanıyorum.3Buradaşunuhatırlamaklâzımdır:MâbeynMüşîriçokbüyükbiradamdırvenâzırlarlaeşitsayılır;kendidairesindeotururveSaray’ın sadeceyüksekpolitika, güvenlikveprotokol işlerinebakar.Başmâbeynci ise daha faaldir. Başmâbeyncinin haberi olmadan hiç kimseninpadişahlagörüşmesimümkündeğildir.

3ManastırlıHâfızBey,HüseyinAvniPaşa’nınkörâletiolduğuiçinİkinciAbdülhamid’cemimlenmişti.TahtaçıkıncaonuAntalyamutasarrıfı (Sancak=İlVâlisi) tayinederek İstanbul’danuzaklaştırdı. Sonra asla İstanbul’a dönmesineizin vermedi. Fakat rızıkla oynamamayı prensip edindiği için kendisine

Antalya’nın50kilometrekuzeyindeçokbüyükDağbucağıçiftliğiniihsanetti.Omevkieyakın zamanakadar “HâfızBey”denmiştir.HâfızBey, ancak1908’demeşrutiyet ilanından sonra İstanbul’a dönebildi ve Sultan Hamid muhâlifisayıldığı için kendisineSamsunmutasarrıflığı verildi. İşteSultanAzizVak’asıüzerinden eserini bu sırada yazıp Sultan Aziz Vak’ası’nı, Sultan Hamidrejimindentersbiçimdeyorumlayıpbuyorumlarınıdevletinresmîgörüşüyapanİttihatçılar zamanında yayınladı. Bu bakımdan söylediklerinin değeri çokartmaktadır.4oğlundanbüyükleriSemihveMustafaİzzettinBeyler,Antalya’dailki1902’densonra,ikincisibabasıhayattaiken5.10.1898’de28yaşındaöldü.3.oğluBurhaneddinBey,BirinciCihanHarbi’ndesubayolarakşehitdüştü.Küçükoğlu ise Bal Mahmud Bey(Mahmud Baler)’dir. Hâfız Mehmet Bey bâlârütbesindeidi.(orgeneraleeşitmülkiyerütbesi)

Binâenaleyh darbe gecesi Saray’ın Mâbeyn kısmında ikinci mâbeynciFahriBeynöbette idi. Fakat odasına çekilmiş uyuyor veyâuyur gözüküyordu.HaremkısmındahiçbirgörevlininMâbeyn’egeçmesiveyâbununaksimümkündeğildi.Yâverlerdairesindeherkesevinegitmişveyâsaraydauyumuştu;yalnızYüzbaşıHüsnü Efendi nöbette idi (Başyaver, Saray protokolünde başkâtib’tensonra gelir). Saray’ın önüne asker yığıldığını ve bunların muntazam saflarhâlindedizildiklerinigörünceFahriBey’iuyandırdı.İkinciMâbeynci:

- Saraydan çık, git bak, niçin gelmişler! diye emir verdi. Hüsnü Efendisaraydan çıkarken, elinde tabancası bulunan binbaşı üniforması giymişSüleymanPaşailekarşılaştıvetabancasıilekılıcıalındı.

İkinciMâbeynci Fahri Bey, cuntaya dâhildi ve doğrudan Avni Paşa’danemir alıyordu.Vak’anınbirkaçdakikaolsungeçduyulması için elindengeleniyaptı.

Bundan sonraSüleymanPaşa, protokoldeMâbeynMüşîrindenbile evvelgelen Dârüssaâde Ağası Cevher Ağa’yı çağırtıp onunla konuştu, yerindeanlatılmıştı.BusıradafevkalâdeşeylerolduğunuöğrenenHâfızMehmedBeyleÂtıf Bey de Beşiktaş’taki evlerinde acele giyinip gelmişler ve SüleymanPaşa’nınyanınaerişmeyemuvaffakolmuşlardı.SüleymanPaşa,kendisindençoküstün rütbedeki dürüssaâde ağası ile saygı ile konuştu. Bu sırada gelenMüşîrRedifPaşaiseküstahça:

-AbdülazizHân’asöyleyin,dedi;birazdahaömürsürmek istersehemenTopkapıSarayı’nanakletsin!

Sonradan Redif Paşa ve başkalarının bu gibi akıl almaz küstahlıklarınıöğrenenV.Murad:

- Amcam hakkındaki bu hakareti asla kabûl etmem! Topkapı Sarayı’nagönderileceğini ise aklımdan geçirmezdim, nâzırlar gönderdiler, şeklindeOsmanoğulları’nınşerefinisavunmakistemiştir.

SultanAbdülazizgiyinirkenyanındaCevherAğa,HâfızMehmedBey,ÂtıfBeyveFahriBeydebulunmuştur...BusıradaİkinciHazinedarEbrûnigârKalfabunlarahitâbederek:

Hepinizin gözleri kör olsun, diye beddua etmiştir; bilirsiniz de ihbaretmediniz,cümlenizihânetiçindesiniz!..

KalfanınlakırdıyıuzatacağınıanlayanAbdülazizHân:Suskalfa,diyesusturmuştur;artıkböylelakırdılarınsırasıgeçti.Pelerinimi

getirin.OğullarımYusuf’laMahmud’udaçağırın!Süleyman Paşa’nın yazdığına göre, Abdülaziz Hân önce saraydan

ayrılmamakta ısrar etmiştir. Bunun üzerine Hâfız Mehmed Bey, kötü şeylerolabileceğiniimaederekvetatlısözlerlehâkanıiknaetmiş,SultanAziz:

Neyapalımkaderböyleimiş,el-hükmül’illâh!demiştir.Kayıklara bindirilmeden önce bazı câriyelerin üstleri, Beşinci Murad’ın

dârüssaâde ağası yapılan Süleyman Ağa tarafından aranmıştır. İşte bu sıradakayığa binilmek üzere iken rıhtımda ve çok şiddetli yağmur altında, Neş’erekKadın-Efendi’nin şalı omuzlarından çekilip alınmış ve iade de edilmemiştir.Bunu yapan, en kuvvetli iddiaya göre Hüseyin Avni Paşa’nın ikinci yâveriYarbay Sâmi Bey’dir ki, darbeden hemen sonra albay ve tümgeneral yapılanSâmiPaşa’dır.

SultanAzizgeçerken,nefervesubaylaraskerceselamlamışlar,pelerinininaltındaki amcası Sultan Selim’den kalan palasını gördükleri halde istemeyecesaret edememişlerdir. Yağmur altında boğaz geçilirken herkes son dereceıslanmış,busuretleTopkapıSarayı’nagirmeküzereSarayburnu’naçıkılmıştır...Buradaarabalarabindirilereksarayagötürülmüşlerdir.

AbdülazizHân,TopkapıSarayı’nda

Topkapı Sarayı’na nakil ve bilhassa Sultan Selim’in dairesineyerleştirilmekparlakfikrininHüseyinAvniPaşa’yaâidolduğuçeşitlişahıslarca

ifade edilmiştir ki, seraskerin manyaklığını gösteren kesin delillerden biridir.MidhatPaşaTopkapıSarayıişiniişitincehayretettiğini,ziraAbdülazizHân’ınkendi yaptırdığı Beylerbeyi Sarayı’nda oturtulmasını kararlaştırdıklarını, hattâisterseAvrupa’yagidipyaşayabilmesinedeizinvereceklerinisöylemiştir.

SultanAbdülazizve ailesi,TopkapıSarayı’nda3günkalmışlardır.Ertesigün padişah, yeğeni SultanMurad’a yukarıda anılanmektubunu yazmıştır.Bumektupaynıgünbasına sızdırıldığı için; darbeci paşalar çokkızmışlardır.Zirayerinde söylediğim gibi bu mektup, o zamanki edebî üslûbun Türkçe’de birşaheseri olup, bir mantık ve ölçüyü bulma nümunesi idi. Üstelik mektupta;“Kendielimlesilâhlandırdığımaskerbenibuhâlegetirdi!”gibiçokmahzurlubircümlevardı.MidhatPaşaköpürdü.Saray’ınkuşatılmasınakatılansubaylar,kendilerineAbdülazizHân’ın şuuru bozulduğu için şeyhülislâm fetvası ile veçaresizlik içinde tahttan indirileceğinin söylendiğini, şuurubozukadamınnasılböyle mantık şaheseri bir mektup yazabildiğini Süleyman Paşa’ya soruparalarındadedikoduyabaşladılar.

Sultan Murad ertesi gün bir mektupla amcasına baş kâtibi ünlü edipSâdullah Bey’i (Paşa) göndermek istedi. Sâdullah Bey, affedilmesini yakardı.BununüzerinepadişahbugörevibaşmâbeyncisiEdhemBey’everdi,dediki:

Bu tezkireyi sâbık hâkan hazretlerinin şâhâne eşiğine ilet! Mahsûsanmübârek ve şâhâne ellerinden öptüğümü arz et! Hiç teessüf buyurmasınlar.Topkapı Sarayı’na nakledildiklerinden kat’â haberim yoktur. Derhâl pâdişâhsaraylarındanbirmünâsibinegeçmeleriiçinemirvereceğim.Sonrabütünsaray-ıhümâyûnlarkendilerinindir,hangisindeikaametbuyurmakisterlerseorasıtahsîsolunacaktır...Başkanetürlüemirlerivarsayerinegetirmektenzevkduyarım!

Görüldüğü gibi Sultan Murad amcasının tahttan indirilmesini istiyordu.Fakat asla inciltimesine taraftardeğildi.Zirabu, artıkHanedan’ınbaşı kendisiolduğu için, Osmanoğullarının şerefine leke sürmek olurdu. Esasen babasıSultan Mecid gibi merhametli, şiddetli ve kan dökülmekten nefret eden birmizaçtaolduğukesinliklebilinmektedir…AmaannesiŞevk-EfzâKadın-Efendi,aynı fikirde değildi. Ama biraderi Sultan Aziz’in ve üvey kayınvâlidesiPertevniyâl Vâlide-Sultan’ın her türlü azaba uğratılmalarını temenni ve teşvikediyordu.BuhusustaAvniPaşa’nıninsanîolmayan,kaplanvedevelerevefilleremahsuskininegüveniyordu.ÇünkiNûriPaşa,SultanAziz’e âidmücevherleri,altınları, eşyayı, hattâ atları aşırmıştı. Padişahmalına el uzatılmıştı.Hiç kimsetarafından binilemeyen, binilmesi saygısızlık sayılan ve “rikâb-ı şâhâneyemahsus” tabir edilen Sultan Aziz’in binek atları dahi iç edilmişti. Eh, SultanAziz bir daha güç bulursa Nûri Paşa’nın canını okuyacağından en küçük bir

şüpheyoktu.Nitekimenindesonundaöyleoldu.Yerigelinceanlatacağım…Sultan Aziz’e tazyik edilmesi hakkında Sultan Murad’ın muvafakatini

almanınyoluyoktu.Zirabirpadişahöldürülebilirfakatonahakaretedilemezdi.Çünki bütün dünya Müslümanlar’ının ve Osmanlı tebeasının onun şahsındahakaretgördüğüneinanılırdı.Bayrağahakaretedilmemesigibimukkaddesattânbir şey sayılırdı.1622 ihtilâlinde “Genç” denen İkinci Sultan Osmanöldürülmedenöncehakaretgördüğüiçinkocaimparatorluk10yılaltüstolmuş,her eyâlette padişah intikamcıları türemiş, düzen bozulmuş, onbinlerce kişininkanıakmıştı.

AbdülazizHân’ınOrtaköy’eNakli

BaşmâbeynciEdhemBey,TopkapıSarayıharemkısmındaÜçüncüSelimDairesi’negeldi.AbdülazizHân’ınhuzurunaçıktı.SultanMurad’ın tezkiresinitakdimettiktensonrayenipadişahınamcasınasöylenmesiniemrettiğisözleriarzetti.BununüzerineSultanAziz:

- Ortaköy’de Sultan-Efendilerin (Türk İmparatorluk Prensesleri) ikametiiçinyeniyaptırdığımFer’iyyeSarayı’nınbaştakidairesiboşmudur?diyesordu.

EdhemBeyboşolduğunusöyleyince:Öyle ise, orasını hemen hazır ediniz, bir vakit evvel oraya nakledeyim,

burası (Topkapı Sarayı) yaşanacak gibi değil! Fakat yaz için BeylerbeyiSarayı’nı isterim. Kışları Ortaköy’de oturacağım. Sözlerimi aynen Zât-ıŞâhâneyearzet!

Edhem Bey, Dolmabahçe’ye gelip durumu anlatınca Sultan Murad,amcasının isteklerini yerinegetirebilmek suretiyle onubiraz teselli edebileceğiiçinsevindi:

Emirleri baş üstüne! dedi; fakat hükûmete söylemeden ne Sultan Aziz’inakledebilir ne de Ortaköy ve Beylerbeyi saraylarını tahsis edebilirim! Githükûmetâzâsınâzırlarasöyle!

Kendisaraylarını istediğine tahsisetmekkudretini taşımadığınıbusuretlebizzat ifade eden Sultan Abdülmecid’in zavallı büyük oğlunun “hükûmet” ve“nâzırlar” dediği, âşikâr ki,HüseyinAvniPaşa idi.O sıradaSadrâzamRüşdü,

Serasker Avni, Midhat, Kayserili Ahmed, Hâriciye Nâzırı Râşid Paşalar’laşeyhülislâm olacak mel’un, Dolmabahçe Sarayı’nın bir odasında, kimbilir negibi bir fesadı müzakere ediyorlardı? Başmâbeynci Bey, odalarına girip Zât-ıŞâhâne’ninemrinitebliğetti:

Sabık Hâkan’a her iki sarayın tahsisi ile bütün isteklerinin yerinegetirilmesi ve her türlü ihtiyacının karşılanması, Efendimizin irâde ve arzûy-ikat’î-işâhânelericümlesindendir!

Rüşdü Paşa, başmâbeynciyi savdıktan sonra arkadaşlarına, Sultan Aziz’iBeylerbeyi Sarayı’na nakletmekte ve orada muhafaza etmekte zorluklarolduğunu söyledi. Diğer nâzırlar, bu fikre katıldılar. Başmâbeynciyi çağıranRüşdü Paşa, Sultan Aziz’in Ortaköy Sarayı’na derhal nakledileceğini, fakatBeylerbeyiSarayı’nınkendisinetahsisineşimdilikimkânbulunmadığınısöyledi.Sultan Murad’ın huzuruna giren başmâbeynci durumu anlattı... Padişahkıpkırmızıoldu.Çünkiönce,BeylerbeyiSarayı’nıamcasınasözvermişti.Sonrapadişahsaraylarınıpadişah istediğine tahsisederdivebu,demokrasininhükümsürdüğüİngiltere’debilehükûmetmeselesiolamazdı.Nazırlarınsadrâzamlabe-raberçağırılmasını,kendileriylegörüşeceğinibilirdi.Hâkan’ıniradesiniiletince,SadrâzamRüşdüPaşa:

Vallâhilazim çok yorgunuz. Şevketmeâb Efendimiz’in ayaklarını öperekşâhânemüsâadeleriniistirhâmeyleriz,dedi!

Kendisarayındabulunansadrâzamvenazırların,birpadişahlabirkaçsalonöteye gidip görüşmeyi reddetmeleri, Osmanlı ve belki dünya tarihinde emsaliolmayanbirfiyaskoidi.SultanMuraddurumuöğrendi.Aklıbirazdahakaydı.

Avni Paşa, Dolmabahçe ve şimdi eski hâkana tahsis edilecek OrtaköyFer’iyyesaraylarınınmuhafazası ileAlbayHacı RâşidBey’i görevlendirmişti.Darbenin ertesi günümirlivâ (tümgeneral) ve az sonra ferik (korgeneral) olanRâşid Paşa, doğrudan doğruya cuntadan idi. Ona yardımcı olarak da yarbayrütbesi ile Binbaşı İzzet Bey, 5. Piyade Taburu ile beraber verilmişti... DeniztarafındahâlâDonanmakumandanıAmiralÂrifPaşabulunuyordu.

Abdülaziz Hân’a, Ortaköy’deki Fer’iyye Sarayı’nın harem kısmı, sontefrişat tamamlanarak hazırlandı. Harem kısmını selâmlık kısmından ayırmakiçin, aradaki kapı örüldü. Artık içeriden bu iki kısımdan birbirine geçmekimkânsız hâle geldi. Dışarıdan ayrı kapılar olduğu için, iki başka saraydurumunasokulmuştu.SelâmlıkkısmınaYarbayİzzetBey,taburununaskerleriniyerleştirdi. Bu suretle kışla gibi kullanılan saraymahvoldu (Galatasaray’ın ilkkısmının olduğu binadır). Bir kısım asker de, sarayın karşısındaki Fer’iyyeKarakolu’na kondu. Bir dış kapı açılarak askerin rıhtıma kolayca çıkması

sağlandı. Bir tek dış kapıdan başkaları çok muhkem şekilde iptal edildi. Busuretle Sultan Aziz’in oturacağı binanın tek giriş ve çıkışı olacak ve askerarasından ve karakoldan görünmeden kimsenin girmesi ve çıkması imkânıkalmayacaktı. Gece tek kapı kapanacak ve anahtarı karakoldaki kumandandabulunacaktı.Gündüzsarayagirişveçıkışiçinkarakolkumandanındanizinşarttı.

YarbayİzzetBey,muaviniBinbaşıGürcüNecibBey’egüveniyordu.Çünkicuntadan idi. Necib Bey, Sultan Murad’ın kardeşlerinden Şehzade NureddinEfendi’ninkölesiikenHarbiye’deokutulmuştu.Darbedensonrayüzbaşılıktan-ozaman mecburî bir rütbe olan kolağası- kıdemli yüzbaşı yapılmadan- binbaşıolmuş ve hünkâr yâveri kordonları da takınmıştı. Bu kordonlar kendisinesaraylarakolaycagiripçıkmaimkânısağlıyordu.

Bu kadar tedbir, çok sıkı bir hapishâne düzeni idi. Yarbay İzzet Bey’inâmiri cuntadan Mirlivâ Hacı Râşid Paşa, “Saraylar kumandanı” adıyla, hemDolmabahçe,hemFer’iyyesaraylarınındışarıdanmuhafaza,dahadoğrusumu-hasarasıname’mûredilmişti.Çünkigerçekte,SultanMuraddaSultanAzizgibi,AvniPaşa’nınesiriidi.AvniPaşaileŞevk-EfzâVâlidetarafındantazyikedilenMâbeynMüşîri Dâmad Nûri Paşa, bu Râşid Paşa denen herife, Sultan Aziz’imümkün olabildiği kadar rahatsız etmesi için emir vermişlerdi. Bu hususu,SultanAziz’insonbaşkâtibiÂtıfBey,hâtıralarındaaçıkşekildeyazmaktadır.

Şimdi eski hâkanın, Topkapı Sarayı’ndan Sarayburnu’nda kayığabindirilerekOrtaköy’deFer’iyyeSarayı’nınrıhtımınaçıkarılmasınıgörelim.

“KanAğlıyorBütünCihan!”

Hüseyin Avni Paşa, eski hâkanı yeni yeni nasıl azaplara sokacağınıhesaplarken, gözlerini indirip büyükmillete bakmıyordu. Bakamıyordu, çünkigönülgözükördü.Milletinnedüşündüğünden,nehissettiğindenyalnızhabersizdeğil, tamamen alâkasızdı. Hâlbuki Sultan Aziz, Ortaköy’e nakledildiğidemlerde, darbenin üzerinden üç gün geçmiş olup, telgraflar vasıtasıyla, TürkDevletininbütünülkelerindeduyulmuştuvecihankanağlıyordu...Türkülerya-kılmaya,mersiyelersöylenmeyebaşlamıştı:

Senitahtdanindirdiler

Beş-çifteyebindirdilerTopkapı’yagönderdilerUyanSultânAzîzuyanKanağlıyorbütüncihân4

4 Türkünün notası yayımlanmıştır. Kerkük Türküleri arasında hâlâokunduğunufolklorcularımızbanabildirdiler.

Arab ülkelerinde de teessür büyük oldu. Sultan Aziz için söylenipbestelenen çok güzel Arapça bir mersiyeyi o devri yaşayan pek yaşlı birhanımdandinlemiştim.1876darbesinde7yaşındaolanbüyükmüzikologhocammerhumDr. SubhiEzgi,“İstanbul’da teessür o kadar büyük olmuştu ki, hâlâhatırlıyorum;çocukyaşımarağmenunutmadım”demişti.SultânAzîz’indâmâdıvezîr ve nâzırlardan Dâmâd Şerîf Paşa bana aynı şeyleri söyledi. Sultan Azizvak’ası sırasında Pertevniyâl Vâlide-Sultan’ın çocuk nedimelerinden ve 9yaşında olan İkinci Abdülhamid’in eşi Ayşe Müşfika Dördüncü Kadın-Efendi’ye,vak’asırasındaHarem-iHümâyûndakibütüngelişmeleri anlattırmışvenotalmıştım.Kadın-Efendişöyledemişti:

-Cennet-MekânAbdülazizHân’ınannesininnedimesiidim.Dahadoğrusuben ve kız kardeşim, figüran ve süs eşyası idik. Çocuk olduğumuz haldemücevherlere boğulmuş vaziyette, bir haşmet unsuru olarak Vâlide-SultanEfendimiz’in çevresinde dururduk. Bütün vazifemiz bu ve birkaç şeyiVâlide-Sultan’avermekten ibâretti.BiryandandaSaray’dahazinedarkalfalardandersgörürdük. Kuzey Kafkasya beylerinden Gazi Şehid Mahmud Bey’in kızıyım.BabamRuslar’a karşı şehid olunca, kızkardeşimle beraber, PertevniyâlVâlideEfendimizbiziyanınaalmıştı. SultanAziz vak’asından dokuz buçuk yıl sonraSultan Abdülhamid Hân Efendimiz’le evlendim ve Ayşe Sultan’ı doğurdum.Halk kan ağlıyordu. Bilhassa Abdülaziz Hân Hazretleri’nin kendi parasıylayaptırıpyaldızlatıpAvniPaşa’yahediyeettiğiveçokgüzelbirsan’ateseriolanbeş-çifte makam kayığına bindirilmesi, halkın muhayyilesini tutuşturmuş,gönüllereateşdüşürmüştü.Söylediğiniztürküyühatırlıyorum.Mersiyedegeçen“beşçifte”lafzındandahalkınbuişenekadarüzüldüğüanlaşılıyor.AvniPaşa,bu suretle hakanımızı tahkıyr etmek, küçük düşürmek, kendi kendini, kininitatmin etmek istemişti. Fakat elde ettiği netice aksi oldu. Ne derecedekeyiflendiğini bilemem, Zira bilebilmek için onun gibi ruh ve vicdan düzenibozukolmaklâzımdır.Fakathalk,seraskerpaşayalânetetti.AvniPaşa,herkesiaptalsanırdı.Enakıllıkendisiidi.Zirakelimeninbütünmânalarıylaşevketlübirhâkanınsırtınıyeregetirmiş,annesiVâlide-Sultânefendimiyerlerdesürütmüştü.

Onun için, halk bir şeyden anlamaz sanırdı. Halk içinde -asker olduğundan-kendisini sevenler varsa, onlar da kalmadı. Aptal sandığı halk, beş çiftehikâyesini aynı gün duydu ve seraskerlerinin ruhen sapık bir adam olduğunuidraketti...

Sultan Aziz’le beraber bütün Topkapı Sarayı’na gönderilenler; annesi,eşleri, çocukları ve adamları, Ortaköy’de rıhtıma çıkarılıp Fer’iyye Sarayı’nayerleştirildiler. İzzet Bey ve askerleri selâma durdular. Râşid Paşa ise, selâmdurmamakiçinmahsusrıhtımainmemiş,uzaktangözlüyordu.

SultanAziz,ertesigünhavaalmak içinSaray’ınbahçesine indi.YanındaSultanMurad’ınbaşmâbeyncisiEdhemBey’leSultanAziz’inikincimâbeyncisiFahriBeyvardı.Busıradabirbinbaşıgelipselâmvermedenbahçedegezinme-ninyasakolduğunusöyledi.YerlerindibinegeçenEdhemBey,padişaha:

Efendimizi bilemediler! dedi. Fakat bu hâdiseden sonra Sultan Azizbahçeye çıkmadı. Bu büyük alçaklığı yapanın, sırf hakaret etmek kasdiyle buhaltıettiğiaçıktı.BuadamınkimolduğuYıldızMahkemesi’ndearaştırıldı.Pen-cereden olayı gören bir iki câriye, “Bir mülâzım (teğmen) idi” dedilerse de,uzaktan rütbe fark edemedikleri yahut rütbe işaretlerinibilemedikleri anlaşıldı.Çünkivak’ayaenyakınşahitolanEdhemBey,verdiğiyazılı ifadede,busuba-yın,kıdemli yüzbaşı iken vak’anın ertesi günü binbaşı olanAliBey olduğunusöyledi.AliBey,SultanAziz’inbabasıSultanMahmud’unadamettiğivebirçokdefa nâzır olan Müşîr Nâmık Paşa’nın oğlu idi. Yıldız Mahkemesi’nde ölümcezasınamahkûmolacaktır,yerindegöreceğiz.

Diğer bir vak’a, Pertevniyâl Vâlide-Sultan’ın bahçeye çıkmak isterken,yasak olduğunu söylemekle kalmayıp, 64 yaşındaki zavallı kadını göğsündeniten bir süngülü askerin meydana getirdiği olaydır. SultanMahmud’un eşi veTürkler’in imparatoriçesi olan devlet düşkünü bir kadına yapılan bumuameleaslındacahilneferlerebuyoldaemirverenAliBey,İzzetBey,RâşidPaşa,RedifPaşa,NûriPaşa,AvniPaşa’nıneseridir.YıldızMahkemesisırasındabuneferinkimolduğutespitedilemedi.

Edhem Bey, Ali Bey’in yaptığını Sadrâzam Rüşdü Paşa’ya anlatınca,RüşdüPaşa:

-Münasebetsizolmuş!dedi.

B)Cinâyet

SultanSelim’inPalasıMeselesi

Bu kadar tedbir, bir şeyler hazırlandığını gösteriyordu. Bu hazırlığın da,imparatorluğun mutlak hâkimi durumuna gelmiş ve tahta geçirdiği BeşinciMurad’ı kendi uşağını tayin edemez hâle getirmiş bulunan Hüseyin AvniPaşa’nın direktifi ile yapıldığı âşikârdı. Abdülaziz Hân’ın kaldığı Fer’iyyeSarayı’nınharemdairesindekapılarörülmüş,selâmlıkkısmıileirtibatkesilmiş,dışarıyatekçıkışkapısıbırakılmıştı.BukapınınanahtarlarıdacuntadanBinbaşıGürcü Necib Bey’de idi. Hüküm süren Hânedânın imparatorluk prensleri,prensesleri, kraliçeleri olan Sultan Aziz’in oğulları, kızları, eşleri hapisteydi.Değilsaraydışınaçıkmaları-yukarıdaanlatıldığıgibi-sarayınbahçelerindege-zinmeleriyasaktı.Buyasakdaaçıkçabildirilecekyerde,RâşidPaşa’nınemriylecuntadan Binbaşı Ali Bey’in Abdülaziz Hân’a ve adı tespit edilemeyen birneferindeannesinehakaretleriilesağlanmıştı.

Şimdiortadaçokmühim(!)birmeselekalmıştı:ÜçüncüSelim’denkalmapalanın Abdülaziz Hân’dan alınması… Bu palayı Sultan Aziz çok sever,yatağınınbaşınaasardı.

BupalaamcasıÜçüncüSelim’eâiddi.ÜçüncüSelim,69yılönce tahttanindirilmiş ve 68 yıl önce öldürülmüştü. 1807 ve 1808’de geçen bu olaylar,Osmanlıtarihindesonolduğu,âdetâOrtaÇağ’amahsushâdiselergibianılarak,TanzimatTürkiye’sininövünmemevzuuidi.

Bu pala, Sultan Aziz ve ailesinin yanındaki tek silâhtı, Dolmabahçe’dençıkan padişah, “sako” denen askerî pelerin pardösüsünün altına saklamış,TopkapıSarayı’ndanFer’iyye’yegelirkengeneyanınaalmıştı.Tersbirşeyyapardiyepala,bugelipgitmeler sırasındaSultanAbdülaziz’den istenememişti amaşimdi Serasker Avni Paşa’nın kesin emri vardı: Bu tehlikeli (!) silâh, eskihâkandanalınacaktı.

Pala meselesi, uzun uzun müzakere edildi. Sultan Aziz ters bir adamdı.Zâtenkafasıbozuktu.Acabaamcasınınpalasınıkendisinden isteyeninkellesinibir vuruşta uçurur muydu? Zâten bedenî kuvveti büyük bir pehlivan olaraktanınan hâkanın elinden bir kaza çıkması ve ön safta bulunanın kim vurduyagitmesi, cuntayı korkuttu. Râşid Paşa, İzzet Bey’e, ne şekilde olursa olsunpalanınpadişahtanalınmasınıemretti.

Haziran ki, Sultan Aziz’in Fer’iyye’ye naklinin ertesi günüdür, YarbayİzzetBey,AbdülazizHân’ınhizmetindebırakılanvegerçektecuntadanolanvepadişahıgözlemeyememûrbulunanikincimâbeynciFahriBey’i,sarayınönün-dekikarakolaçağırdı.KendisindençokyüksekrütbedebirdevletgörevlisiolanFahri Bey’e, YıldızMahkemesi’nde 10 sene kürek yemesine sebep olacak şuemriverdi:

-Beyefendi, sâbık hâkandan yanındaki tarihî pala ile revolveri alıp banayollayınız.Vermezsezorlaalınacaktır!

Fahri Bey, eski hâkanın revolveri olmadığını, hiçbir zaman da yanındatabanca taşımadığını, palaya gelince, yalvarıp yakararak almaya çalışacağınısöyledi.Tabancames’elesinin,bir şüpheveağızaramaolduğuâşikârdır.FahriBey, İzzet Bey’e söz vermesine rağmen, palayı padişahtan istemeyi gözükesmedi.VâlidePertevniyâlSultan’ın huzurunagirip durumu anlattı ve ayrıcadörtharemağası,üçuşağın,SultanAzizveailesininhizmetindebulunmakiçiniçeriyekabûledilmelerininİzzetBeytarafındankendisindenistendiğinisöyledi.Vâlide-Sultan:

Allah Allah, dedi; pala, Sultan Selim Cennet-mekândan kalma hatıradır.

İstemeye ne hakları var? Arslanım muhtemelen vermez. Dört harem ağasıgelsinler. Fakat üç uşak nasıl harem dairesinde vazife görür? Böyle bir şeyinemsalivarmıdır?Üçerkeğinpadişahınharemdairesinegirdiğiyüzlercesenedevaki midir? Böyle bir hizmete ihtiyacımız yoktur ve üç uşağı saraya kabûletmem!

Ancak palayı istemeyi Valide-Sultan’ın da gözü kesmedi. Diğer taraftandaha dün, süngülü bir neferin kendisini göğsünden itmesinin tesirinde idi.Askerin pala falan bahanesiyle saraya girip tatsız şeyler olmasını istemiyordu.Oğlu SultanAziz’in yatak odasına girdi. Ondan habersiz olarak gizlice palayıalıp etekliğinin altına sakladı. Bir câriyeye verip Fahri Bey’e gönderdi. FahriBey,Saray’ınbirpenceresine çıktı. Pencerenin altındaki süngülü nefere palayıuzattı. Yıldız Mahkemesi’nde OnbaşıHasan olduğu anlaşılan nöbetçi; palayı,nöbetçi subayıBursalıYüzbaşıAhmedEfendi’ye verdi.O da götürüpYarbayİzzetBey’eteslimetti...Buolay3Hazirangecesigeçti.SultanAbdülaziz,silâh-tantecridedilmişti...

İzzet Bey, palayı götürüp kumandanı Tümgeneral Râşid Paşa’ya verdi.RâşidPaşa,böylesinemühim(!)birhâdiseyibildirmek içinyıldırımsür’atiyleOrtaköy’den Beşiktaş’a geldi; Dolmabahçe Sarayı’na girdi. Mâbeyn mareşaliDâmadNûriPaşa’nınhuzurunaçıkıppisbirneşeile:

HelehamdolsunMüşîrPaşaHazretleri,dedi;palayıaldık!NûriPaşa:İyietmişsiniz,diyecevapverdi;helekazasızbelâsızalındığınasevindim.

Çünkisâbıkhâkanbirsertmizaçlıkişiolupvesilâhtandaanladığındanpalayıvermeden,kullanmayakalkabilirdi(!)...

Nûri Paşa, Yıldız Mahkemesi’ndeki ifâdesinde, palayı kendisine teslimettiğizamanRâşidPaşa’nınsarhoşolduğunubeyanetmiştir.

BuaradaFahriBey’itekrarkarakolaçağıranİzzetBey,üçuşağınmutlakasarayasokulmasınıistedi.FahriBey:

- Böyle bir şeyi sâbık hâkana söylemedim ve söyleyemem, git kendinsöyle!demişti.

KatillerinSarayaSokulması

Sultan Abdülaziz’in Ortaköy Sarayı’nda kendisine uygulanan muamelekarşısındaşüpheyedüştüğü,YıldızMahkemesi tarafındanşahitolarak ifadelerialınan annesi Pertevniyâl Vâlide-Sultan’ın, büyük oğlu Yusuf İzzeddinEfendi’nin ve başkalarının söyledikleri ile anlaşılmaktadır. Vâlide-Sultan’ınyazılıifâdesinegöreoğlukendisine:

-BirmemleketteikipadişaholmazVâlide,demiştir;benitahttanindirmekelbetteöldürmekiçindir!

PertevniyâlSultan:-Tanzimat’tansonraböyleşeykaldımı?Allah’atevekküledin,hiçbirşey

olmayacaktır!şeklindecevapvermişsedeAbdülazizHân:-Neolacakgörürsün!şeklindeısraretmiştir.Pertevniyâl Sultan’ın muvafakati üzerine Yarbay İzzet Bey, karakol

binasınagelmişbulunandörthadımağasını,SultanAziz’inbulunduğuFer’iyyeSarayı’nın harem kısmına soktu. Bunlar Karabiber Reyhân Ağa, Nazîf Ağa,Râkım Nesîb Ağa ve Mercân Ağa idiler. Bunlardan sonuncusu, YıldızMahkemesi’nden önce ölmüş ve mahkemeye çıkarılamamıştır. Bu dört haremağasıyla az aşağıda bahis konusu olacak üç uşağı İzzet Bey’e, sarayyâverlerinden Nâmık Pa- şa’nın oğlu Binbaşı Ali Bey getirmiştir... Haremağalarına, Sultan Aziz ve ailesinin dışarı ile olan bütün sözlü, yazılı, fiilîmünasebetlerininderhalvegizliceİzzetBey’ebildirilmesitalimatıvebazıçokgizliemirlerverilmiştir.

Bu ağaları, Sultan Murad’ın dârüssaâde ağası ve Şevk-Efzâ Vâlide-Sultan’ın emrindeki Süleyman Ağa, diğer harem ağaları arasından seçerekyollamıştı.

PertevniyâlVâlide-Sultantarafındanbütünısrarlararağmensarayasokulanüçuşağagelince:BunlarPehlivanSüvâriMustafa,BoyabatlıHacıMehmedveCezayirli Mustafa’dır. Bu üç kişi, Sultan Murad veliahd iken, onunKurbağalıdere’dekiköşkündebahçemuhâfızı(korucu)idiler.Okuyupyazmalarıyoktu.Eneskileriolanve“Cezayirli”denen,aslındaÜsküdardoğumluMustafa,ondörtyılboyuncaKurbağalıdereKöşkü’ndekoruculukyapmıştı.HerüçünüdeŞevk-Efzâ Vâlide-Sultan seçerek, çok sevdiği (!) Sultan Abdülaziz’egönderilmeden önceMâbeyn mareşali Dâmad Nûri Paşa bunları kabûl etmiş,şunlarısöylemiştir:

SâbıkHâkanHazretleri’nin hizmetlerinde size ihtiyaç vardır. Siz padişahefendimizin sadık adamlarısınız. Onun için Sultan Abdülaziz Hazretleri’ninhizmetine tayinolundunuz.Maaşınızaydayüzaltındır.Ayrıcaotuzaltınelbise

ücreti alacaksınız.ÜçünüzdenCezayirliMustafa’yı diğer ikiniz dinleyecektir...Hiç kimse ile görüşmeyecek, Fer’iyye Sarayı Karakolu’nda yatacak, karakolkumandanıİzzetBeyneemirverirseyerinegetireceksiniz!

Şimdiverilenbuemrinacayiblikleriüzerindekısabirtahlilyapalım:İlk bakışta bugünün okuyucusu, bir Mâbeyn Müşîri’nin bu emrindeki

çarpıklıklarıanlamayabilir.Çünkiodevrinşartlarınıbilmez.Odevirdemareşalrütbesindevepadişahdamadıolanbirmâbeynmüşîrininhuzurunagirmek,fev-kalâde protokollü bir işti. Mâbeyn müşîrinin uşaklara talimat verdiği görülüpişitilmiş şeylerden değildi. Sadrâzam saraya gelse mâbeyn müşîrinin onukarşılamasıâdetdeğildi,sadrâzamıancakbaşmâbeyncikarşılardı.Bugünbileüçer’in bir mareşalle şahsî görüşüp talimat alması, her halde olağan işlerdensayılmaz. Nerede kaldı ki en girift ve çetrefilli protokolün hüküm sürdüğüOsmanlıİmparatorlukSarayı’ndaböylebirşeyolağanolsun!

Diğerbirçarpıklık,üçuşağaverilenmaaşınmiktarıdır.OsmanlıSarayı’ndaküçükhizmetlilerbileiyimaaşalırlar,ayrıcabedavayer,içer,yatıpkalkarlardı.Fakat tayin edilen ikiMustafa ilebirMehmed’in,SultanMurad’ınhizmetindeikenmaaşları;enkıdemlileriCezayirliMustafa’nınüçaltın,diğerleridahaazdı.Ozamanüçaltınla,bugün7,5altınlaneyapılabiliyorsaoyapılabilirdi;paraçokdeğerlivesatınalmagücüçokyüksekti.Aslındabiruşak,bahçıvan,korucuaydapek üç altın alamazdı. Fakat Hânedân sarayında çalıştıkları için bu yüksekmeblağkendilerineverilirdi.

Şimdibuadamlarınaylıkmaaşıüçaltındanyüzaltınayükseltiliyordu.Bumeblağ o devirde, yüksek devlet memûrlarının maaşı idi. Bugün de öyledir.Birkaçmisal:SonradansadrâzamolanSafvetPaşa,padişaholanvefiilentahttabulunan Abdülmecid’in Fransızca hocalığına ayda 100 altın maaşla me’mûrolmuştu. Aynı zât, ayda ancak 20 altın maaşla, Osmanlı hükûmetibaştercümanlığına getirilmişti. Sonradan sadrâzam olan Hayreddin Paşa, ferik(korgeneral) olunca maaşı sadece 35 altına yükselmişti, mirliva (tümgeneral)iken maaşı 18 altından ibâretti. Sonradan sadrâzam olan Küçük Saîd Paşa,sadâret mektupçuluğuna (başbakanlık genel sekreteri) yükseldiği zaman 100altınmaaşverilmişti.Buörneklerpekçokuzatılabilir.

İkinciAbdülhamidbiryazısındaşöyledemektedir:

“Sultan Aziz’in yanına bırakılan Server Ağa adındaki harem ağası ise,zâteneskidenberiHüseyinAvniPaşa’nınadamıidi.BuServer,hazinedarlardanEbrû-kemân, Arz-ı niyâz ve Ebrû-niyâz kalfalarla Avni Paşa’nın haberleşme,hattâ buluşmalarını temin ederdi. Bu üç hazinedar da, Sultan Abdüllaziz’in

hizmeti için onunla beraber Fer’iyye Sarayı’na gönderilmişti. Keza mâbeynciFahri Bey de Avni Paşa’nın emrinde bir mel’undu. Bu suretle padişahınetrafındakihizmetkârlarınmühimbirkısmıeldeedilmişti.”

4HaziranPazarSabahı

4HaziranPazarsabahıgeldiğinde,AbdülazizHân, ancak48 saattenberiOrtaköyFer’iyyeSarayı’ndaidi(sonradanüçtebiriGalatasaray’ınilkkısmıolanbina). İki gününü Kurân-ı Kerîm okuyarak geçirmişti. O sabah Arz-ı NiyâzKalfa’nın getirdiği kahvesini içmiş, sonra kahvaltı etmiş, tuvaletini yapmıştı.Sakalınınbazıtüylerinikesmekiçinbirtırnakmakasıistemiş,makasgeneaynıkalfa tarafından getirilmişti... Bir hayli müddet padişah, bu tuvalet işleri içinyalnız kalmıştı. Odanın kapısının önünden geçen Ebrû-Kemân Kalfa, odadanpadişahın haykırdığını, garip ses ve gürültüler geldiğini duymuş, hazinedarkalfalar istedikleri gibi padişahın yatak odasına girebilecekleri halde nedensegirmemiş, diğer hazinedar arkadaşları Arz-ı Niyâz ve Ebrû-Nigâr Kalfalar’ahaber vermiştir. Bu üç hazinedarın yıllardan beri Hüseyin Avni Paşa içinçalıştıkları, bütün kaynaklar tarafından kabûl edilmiş olup, münakaşalı veihtilâflıtarihîkonulardandeğildir.Buüçkalfaaralarında:

Korktuğumuz başımıza geldi, ah neden makası verdik? şeklinde yüksekperdedenferyatederekrolyapmayabaşlamışlar,fakatbaşkalarınaaçtırmakiçin,SultanAziz’inkapısınıaçmayageneyanaşmamışlardır.

NihayetPertevniyâlSultanileFahriBeyyetişmişlerveodayagirmişlerdir.Odakapısınınaçılışzamanıkesinşekildesabah09.36olaraktespitedilmişti.Şumanzaragörülmüştür:

Kilitli olduğu için omuzlanarak girilen kapı açılınca Abdülaziz Hânkarşıdakisedirinköşeminderiüzerindesağtarafınayatmışbulunuyordu.Herikibileğindençokmiktardakanakıyordu.Biraz ileridepadişahınKur’ân’ı,YûsufSûresi açık olmak üzere göze çarpıyordu. Hâkan hayatta, fakat kendindengeçmek üzere idi. Annesini tanıdı. Kendisini kucaklamak isteyen Vâlide-Sultan’ıngöğsünebileğindenkanlarakanikielinidayayarak“Allah”diyeferyadetti.Sonranesöylediğianlaşılamadı,çünkibüyükgürültülerbaşlamıştı.Esasen

hükümdar, hayatta olmakla beraber, kendinden geçmişti. Pertevniyâl Sultan’ıngöğüs ve etekleri kanlara bulanmıştı. Fahri Bey odadan fırlayıp İzzet Bey’ehaber vermiş, o da borazanları çaldırtarak alarm ilân etmişti. Bunun üzerinesarayı deniz tarafından muhasara eden gemilerden birinde bulunan DonanmakumandanıKoramiralÂrifPaşa,derhalrıhtımaçıkıpsarayagirdi.Haremağalarıvehazinedarlaryükseksesleferyadabaşlayıpcamlarıkırdıklarıveâdetâmahsussanılacakderecedelüzumsuzgürültüyaptıklarıvekoşuşturduklarıiçin,manzarabütünüylekarışmışvenetlikkaybolmuştu.

OlayıbeklemekteolankarşısahildekiHüseyinAvniPaşa’nın,meşhurbeş-çifte’sine atlayıp olaydan sadece 10 dakika sonra 09.46’da rıhtıma çıktığı,münakaşamevzuuolmayannoktalardanbiridir.

HüseyinAvniPaşa,ÂrifPaşa’danençok5dakikasonravak’amahallinegelmiştir.AbdülazizHân’ın cesedinin karakola taşınması hakkındaki emrin bupaşalardan biri tarafından verildiğinde kaynaklar birleşiyorlar, fakat bazılarıAvni, bazıları henüz o gelmedenÂrif Paşalar tarafındanverildiğini yazıyorlar.ÂrifPaşa,YıldızMahkemesi’ndenönceölmüşveidamcezasındankurtulmuştur.Onun için resmî sorgusuyapılamamıştır.AvniPaşadamahkemedençokevvelöldüğüiçinaynıdurumdadır.

Avni Paşa’dan birkaç dakika sonra Dolmabahçe Sarayı’ndaki makamodasından Mâbeyn-i Hümâyûn Müşîri Dâmad Nûri Paşa, vak’a mahallinegelmiştir...SonraSadrâzamMütercimRüşdüPaşayetişti.SonraMidhatPaşaveihtiyarMüşîrNâmıkPaşageldiler.Dahasonrabirkaçnâzırgeldi.

Kapı kırılıp odaya girildiği zaman, Vâlide-Sultan ile Kadın-Efendiler degirmişlervehenüzhayattaolanhâkanasarılmışlardı.BudurumdaÂrifPaşaveyâAvni Paşa, yahut Ârif Paşa’dan sonra hemen yetişen Avni Paşa ikisi beraber,sonradan“henüzeser-ihayât”bulunduğu itirafedilenhâkanı,Fer’iyyekarakolbinasına taşıtmışlardır. Kadınlar odadan çıkarıldıktan sonra hâkan, askerlertarafındancesetmuamelesine tabi tutularaksaraydançıkarılıp karakol binasınagetirilmiştir...Hâlbuki ertesi günkü resmî açıklamada hâkanın “meyyit olarak”yani,kapıkırıldığızamanölmüşbulunaraktaşındığıilânedilmiştir.Bunundoğruolmadığıbütünşehâdetlerinittifakıileanlaşılmıştır.Tekşahit,AbdülazizHân’ınoda kapısı kırıldığı zaman ölmüş olduğunu söyleyememiştir. Yalanlar serisibununlabaşlamışveyılanhikâyesigibiuzayıpgitmiştir.

Dâmad Nûri Paşa geldiği zaman Abdülaziz Hân’ı karakol binasında veüstü örtülü, başucunda da Avni Paşa olarak görmüştür. Avni Paşa, DâmadPaşa’ya:

-SultanAzizvefatetti,demiştir;makaslakollarınıkesmiş!Şimdidoktorlar

gelecek, rapor alacağız. Padişahımız efendimiz (Sultan Murad) nereyi irâdebuyururlarsa oraya hemen gömeceğiz, işi uzatmamak lâzımdır. AllahEfendimiz’e(SultanMurad’a)ömürlerversin!

SultanAziz,karakolbinasındakahveocağınınkar-şısındaerlerinoturduğuminderlerin üzerine yatırılmıştır. Avni Paşa, pencerelerden birinin perdesinikendi eliyle kopartarak eski hâkanın üzerine ayaktan saça kadar hiçbir yerigörünmeyecek şekilde örtmüştür. Az sonra nazırlar ve doktorlar gelmiştir. BudakikalardaAbdülazizHân,sonanlarınıyaşamaktadırveazsonraölmüştür.

ÖlümRaporu

Buaradadoktorlarbirerikişergelmeyebaşlamışlardır.AvniPaşa,ilkgelendoktorlara, hâkanın sadece bileklerine bakıp gösterdiği makasla damarlarınınaçıldığına, ölümün bu suretle vuku bulduğuna dair hemen rapor yazmalarınıistemiştir. Sonradan gelen doktorlara bu raporu imzalatacağını düşündüğümuhakkaktır.Cesedin bileklerini önce askerî doktorlardanmeşhurMarkoPaşagörmüştür.Tıbbiyye-iAskeriyye-iŞâhâne(Gülhâne)kumandanıolanDr.MarkoPaşa,AvniPaşa’nındostuveadamıdır.Esasenaskerîtıbbiye,seraskerolanAvniPaşa’nınemrindebirfakültedir.Bununlaberaberşeytanakülâhmıtersgiydirecekzekâda olan ve bu işin burada bir raporla kapanmayacağını, çok gelişmelergöstereceğini derhal tahmin eden Marko Paşa, raporu yazmak istememiş,sebebinisoranAvniPaşa’ya:

- Bir fiil-i cerh (yaralanma fiili) var, fakat bunun merhum tarafındanyapıldığınıgösterecekbirşeyyok!diyerekpaşasınınintiharnazariyesinihemenhemençokaçıkşekildereddedinceAvniPaşa’daşafakatmış:

- Tereddüdemahal yoktur, demiştir; fiil-i cerh, merhum hakanın kendisitarafından ika edilmiştir. Daha hekimler de geleceklerdir. Sen şimdi hemenraporunuyaz,gelenhekimlerimzaetsin!

Verilen emrin küstahlığı, bu küstahlığın altında yatan ilme ve gerçeğesaygısızlık, telâş ve endişe, gaddarlık ve ceberut çok açıktır. Avni Paşa, birhekime, hem de devrinin en tanınmış bir mütehassısına tıb bahsinde akılöğretmektedir.MarkoPaşa’nınAvniPaşa’yataktikdersivermekistemesikadargarip, ilimvemantıkdışıbir şeydir.MarkoPaşa’danhemensonrageneaskerî

doktorlardan Albay Ömer Bey gelmiştir. Avni Paşa, askerî doktor olmakbakımındandoğrudandoğruyaemrindekibiradamolanDr.ÖmerBey’eMarkoPaşa’nın bilekleri gördüğünü, intihar raporu yazdığını, raporu hemenimzalamasını emretmiştir.Bileklere bir göz atanÖmerBey, elle temas etmeyelüzumgörmeden,raporuimzalamayacağınısöyleyinceAvniPaşasonderecekı-zarak:

-Edepsizlikediyorsun,demiştir;derhalimzala!Dr.ÖmerBey,hiçbirbaskıkarşısındaböylebirraporuimzalamayacağını,

cesedin muayenesinden de istinkâf ettiğini söyleyince Avni Paşa, askerîdoktorunöncesağ,sonrasolkolunututarakkollarınuçlarındakimîralay(albay)rütbesinin sırmalarını sökmüştür. Bu, askerî törede, askerlikten tard edilmemânâsındadır. Artık sivil doktor olarak karakolu terk ederken Ömer Paşa, birşeyler söylemesin diye, ertesi günAvni Paşa’nın emriyle tevkif edilerek yakapaça Libya’ya sürülmüştür (İkinci Abdülhamid tarafından askerî rütbesi iadeedildiktensonrageneralliğeyükseltilerekİkinciOrduSıhhiyeReîsliğiveEdirneAskerîHastahânesibaşhekimliğinegetirilecektir).

İşinfevkalâdeilgiçekici tarafışudur:AvniPaşa,önceMarkoPaşa,sonraÖmer Paşa ile konuşurken, başta Sadrâzam Rüşdü ve Midhat Paşalar olmaküzere,nâzırlardanhaylisiaynıodadaidiler.Hiçbiritekkelimekonuşmamayavekarışmamaya -aralarında ittifak etmiş gibi- fevkalâde itina etmişlerdir. Bununmânâsı,AvniPaşa’ya:“Yediğinhaltıkendintemizle!”demekti.Şunuhatırlatmakgerekirki,aslındaraporyazdırmakveölenhâkanaâidtahkikatişiileseraskerinhiçbir ilgisi yoktur.Bu, sadrâzamemir venezaretinde, adliyenâzırı tarafındanyaptırılması icabedenbirşeydir.Nesadrâzam,neadliyenâzırıSafvetPaşa’nınisetahkikatraporuişindeenküçükrolleriolmamıştır.

Dr.Marko Paşa,Avni Paşa’nın komşusu idi. Onun da Kuzguncuk’ta birköşkü vardı. Acele Fer’iyye’ye çağırıldığı zaman yanında Dr. Jacques Castrobulunuyordu.Onudayanınaalıphususîsandalı ilekarşıyaOrtaköy’egeçmişti.Fer’iyyekarakolunageldiğisıralardaDr.KaratodoriPaşadavâsılolmuştu.Dr.Castro,YıldızMahkemesi’ndeşahitolarakdinlenmiş,özetleşunlarısöylemiştir:

-Bencesedinbileklerinebaktığımsıradahâkanhenüzölmüş,üzeribeyazbirperdeileörtülmüştü.

Sultan Aziz, Fer’iyye’den karakola, bir pencere perdesine konaraktaşınmıştı.SonraAvniPaşa,üzerinikarakoldakibirpencereninperdesinikendielleriylekopararakörtmüştü.Doktorlarbirancesedinyüzünebakmışlar,yalnızkollarkendilerinegösterilmişti.Başkahiçbir tarafını göremedikleri cesette çokbolkanolduğumüşâhedeediliyordu.EsasenhâkanınyaraaldığıFer’iyye’deki

odası kan içinde kalmıştı. Doktorlar bu sathî gözlemi yaparlarken nâzırlar dabaşlarındaydı. Bu arada sadâret mektupçusu (başbakanlık genel sekreteri)MemduhBey(DâhiliyeNâzırıMemduhPaşa)daoradaydı.Sonradan“Cennet-mekân’ın iki kollarının şiryanları kesilmişti, gözleri kapatılmamıştı, mübarekgözlerini yukarıya dikmişlerdi, üzerlerinde sade bir beyaz keten gecelik vardı,sadecebukadarmüşâhedeedebildim”demiştir.

Bu sırada Fer’iyye Sarayı’nda çok büyük teessür hüküm sürüyordu.Hânedândan birçok kişinin hekimi olan Dr. Castro, yanına bir doktor alarak,Abdülaziz Hân’ın büyük oğlu Yusuf İzzeddin Efendi’nin odasına gitmiş,kendisinitesellietmişti.

İkinciBirÖlümRaporu

Bu suretleAvni Paşa, 5 doktora bir rapor yazdırdı. Beş imzalı bu rapor,birkaçkelimedenibarettir.Şöylesonbuluyordu:

“Cerihanınhafileri(yaranınkenarları)gayr-ımuntazamvebâzıyerlerdememzuk bulundukları hasebiyle aldığımız habere göre âlet-i câriha makasolduğu cihetle musaddak bulunmuş olduğunu mübeyyin bu imzalarımızıkoyuyoruz.”

Bu ifadede doktorlar, makasın bu iki bilekteki yaraları açtığı hakkındaoldukçaaçıkşekildeşüphebelirtiyor,makasıncerhâletiolduğuhakkındaken-dilerine ifade edilmiş şehâdeti nakletmekle yetiniyorlar, yaraların durumukarşısında da derin tereddüt gösteriyorlardı... Bu rapor, Sultan Aziz’in buyaraları kendisinin açmış olamayacağı hakkında bir tıbbî delil ve vesikamahiyetindeydi (Yıldız Mahkemesi’nde de bu şekilde değerlendirilmiştir). BuraporuHüseyinAvniPaşakabûletmedi.İntiharraporuolmadığınısöyledi.Nasılbir rapor istediğini anlattı. Bunun üzerine bu rapor, yayınlanmamak üzeresaklandı.Yeniveçokimzalıbirraporundüzenlenmesinegeçildi.

Yeni raporu 19 hekim hazırlıyordu. Hâlbuki bunlardan ancak bir kısmıcesedin sadece kollarını sathî şekilde görebilmişler, diğerleri ya uzaktanseyretmiş,yahiçgörmedenraporuimzalamışlardı.Birçokdoktor,böyleadlîtıp

raporu yazılamayacağını, cesedin etraflı ve bütünüyle incelenmesi icabedeceğini, salonda tek muhatabları olduğunu çoktan anladıkları seraskeresöylediler.AvniPaşaosıradakarakolkapısınınsalonabakaniçtarafıönündevekılıcınadayanmışvaziyette:

Bu cenaze, dedi; Ahmed Ağa, Mehmed Ağa değildir bir padişahtır; hertarafınıaçıpsizegösteremem!

Bu suretle birkaç doktor, sathî şekilde bilekleri ince-lediler. Cesedintamamıörtüaltındakaldı.Yeni raporuTıbbiyemüderrislerinden (profesör)Dr.Mervan Bey kaleme aldı. Avni Paşa bu ikinci raporu da beğenmedi ve kabûletmedi.Buikinciraporderhalyırtıldığıiçinnemealdeolduğuhakkındabirşeybilmiyoruz. Fakat her halde intihar tezini destekler bir şey değildi ki, seraskerpaşa tarafından yırtılmıştır. Bunun üzerine ertesi günki gazetelerde yayınlananüçüncüraporkalemealındıki,19doktora imzaettirilmişveAbdülazizHân’ınölümüiçindevletinresmîraporusayılmıştır.

Bu rapor, doktorların; Beşinci Sultan Murad’ın iradesi üzerinde “SâbıkHâkanAbdülaziz Hân”ın vücudunu, karakol binasının alt katında üzeri örtülüolarak gördüklerini söylemekle başlamaktadır. Raporun, nâzırlar tarafındankendilerinden; padişahın ölüm sebebini öğrenmek için istendiğini söylemekte,ölüm sebebinin her iki kol damarlarının açılıp kan kaybından olduğu kesinifadeyle bildirilmekte, kollardaki yaraların nasıl açıldığı hakkında, “bize birmakas gösterildi ve yaraların eski hâkan tarafından bu makasla meydanagetirildiğibeyanedildi”denmektedir.Rapor“birintihârvuku’ageldiği istidlâlolunuyor” gibi tahminî bir cümleyle nihayetlenmektedir. Nâzırların ne şekildeeldeedildiğiniyukarıdaözetlediğimburaporualıpbasınaverdiktensonrarahatnefesaldıklarınışâhitlernaklediyorlar.

Raporunaslıkelimesikelimesineşöyledir:

“Ber-muktezây-ı irâde-i seniyye-i Cenâb-ı Şehenşâhî, vükelây-ı fihâmhazarâtıtarafındanverilenemrüzerine,11cumâde’l-ûlâsene93ve23Mayıs92Pazar günü öğleden bir sâat evvel hudâvendigâr-ı sâbık Abdül-Azîz Hân’ınsebeb-i mevtini tahkıyk etmek için Çırağan Saray-ı Hümâyûnu ittisâlindebulunan karakol-hâneye giderek, orada bizi alt katda bulunan bir odayagötürdüklerinde,yerdeserilibirşilteüzerinde,üzericedîdbirbez ileörtülmüşbir cesed gördük. Örtüyü kaldırdığımızda hudâvendigâr-ı sabık Abdül-AzîzHân’ıncesediolduğunutanıdık.Bi’l-muâyene,bi’l-cümleâzâsısoğuk,kansızvesoluk ve bâzı mahalleri dem-i mühassir ile mestûr olup, cesed ise henüzdonmamışdı.Gözkapaklarıaçıkça,karînlâmiasıhafifçekesîfveağzıdahibiraz

açık idi ve kolları ile ayaklarını setr eden bezler kan ile mülemmâ olup,kolundakibezikaldırdığımızda, solkolununbüklümündenbirazaşağısında beşaşîr-i zirâ tûlünde, üç aşîr-i zirâ umkunda bir cerîha müşahede eyledik. İşbucerihanınkenârlarıpürüzlüvegayr-ımuntazamolup,istikaametiiseyukarıdanaşağıya ve dâhilden hârice doğru idi. Mezkûr nâhiyenin evridesi kesilmiş veşiryân-ızendî,takribenhurûceylediğinoktada,çapınınüçrub’uaçılmışidi.Sağkolununbüklümmahallindedahi,ikibuçukaşîr-izirâtûlündekezâlikpürüzlüvebirazmünharifbircerîhamüşâhedeeyledik.İşbumahaldekicerîhaküçükçaplıevride üzerinde olup, şerâyin, sâlim idiler. On aşîr-i zirâ tûlünden ve ziyâdekeskin, bir kolunun ucuna yakın yan tarafında ufak bir düğmesi bulunan birmıkrâz irâeolundu.Mezkûrmıkrâzkanlıolup,hüdâvendigâr-ı sâbık’ınbâlâdazikrolunancerihaları,bununlaicrâetmişolduğunu,bizlerebeyânetdiler.Bâ’debizlerihudâvendigâr-ımerhûm’unikâmetgâhıolandeniztarafındakibüyükoda-yagötürdüler.Buodanın,birpencereninkurbündebulunanköşeminderi,üzerikan ile göl kesilmiş ve hasırın üzerinde dahi pıhtılaşmış vâfir mıkdâr kanbulunduğu,hasırınötesindeberisindedahi kan lekelerimüşâhedeolunmuşdur.İşte sâlifü’z-zikr ahvâlden, cümlemiz müttehiden âtıyyi’z-zikr karârı verdik.Evvelâ:Hudâvendigâr-ısâbıkAbdü’l-AzîzHân’ınvefâtına,kolbüklümlerindekiev’iyenin kat’ı ile hâsıl olan seyelân-ı dem sebeb olmuştur. Sâniyen:Bize irâeolunan âlet, cürûh-i mezkûreyi husûle getirebilir. Sâlisen: Cürûhun hey’et veistikaametindenveonlarıhusûlegetirmişolanâlet-icârihadanbirintihâr,yâ’nîtelef-i nefs vuku’a geldiği istidlal olunuyor... Binâenaleyh, Çırağan Saray-ıHümâyûnu karakol-hânesinde yapmış olduğumuz işbu mazbata-i âcizânemiz,imzâvetakdîmkılındı.”

Sonra 19 hekimin imzası vardır. İlk imza “Dr. Marko”, son imza “Dr.Mehmed”şeklindedir.

Rapordan anlaşıldığına göre, cesedin görülmesine saat 11.00’debaşlanmıştır. Yani Abdülaziz Hân’ın oda kapısının kırılmasından 1 saat, 24dakikasonra.Busuretlecesettehayateseriolmadığı,fakatölümkatılaşmasınındahenüzbaşlamadığıanlaşılıyor.

Ceset gösterildikten sonra doktorlar, Sultan Aziz’in bulunduğu sarayodasına çıkarılmışlardır. Orada bulunan Binbaşı Nâmık Paşa-zâde Ali Bey,doktorlarıgörürgörmezheyecanından:

-Benyapmadım!diyebağırmıştır.Doktorları odaya getiren seraskerlik başyâveri TümgeneralMustafa Paşa

ise,AliBey’e:

-Beheybudala,sanakimdiyorki“senyaptın!”şeklindebağırmıştır.

Olayın,SultanMurad’aBildirilmesi

OlayıöğrenenSultanMurad’ın,artıkbuşokadadayanamayarakdengesinikaybettiğinde ittifak edilmektedir. Olayı padişaha, eniştesi Dâmad Nûri PaşabildirinceSultanMurad:

-Hemendurmagit!demiştir,gitveAllahaşkınaamcamıntedavisinepekçokdikkatolunsun!Amanbirşeyolmasın!Umummilletbunubendenbilir!Buyükünaltındankalkamam!

Heyecan ânında söylenmiş olan bu sözlerin tamamen samimî olduğumuhakkaktır. Rapor alındıktan sonra Dolmabahçe’ye dönen Nûri Paşa, SultanMurad’a arz-ı tâziyette bulunarak, amcasının kurtulamadığını bildirmiştir. Na-zırların derhal gömülmesini istediklerini söyleyerek nereye gömüleceğinisormuştur. Sultan Murad; amcasının, babası İkinci Sultan Mahmud Hân’ınyanına,Cağaloğlu’ndakiTürbe’yegömülmesini irâde etmiş ve fenalaştığı için,gözdenbirazdahauzakbulunsundiyeoakşamDolmabahçeSarayı’ndanYıldızSarayı’nagötürülmüştür.

AbdülazizHân’ın ölümü olayında SultanMurad’ın haberi ve hiçbir rolüyoktur.AncakannesiŞevk-EfzâVâlide-Sultan’ınhaberiverolüolduğukesindir.Osmanlı İmparatorluğu protokolünde padişahtan sonra ve veliahdden evvelikinci şahıs olan Vâlide-Sultan’ın, oğlunu atlayarak, fakat oğlunun sırtınakaldıramayacağı yükler yükleyerek bu işe karıştığı bugün kesin şekildebilinmektedir.Denebilirki,bubüyükvedörtbaşımamurtrajedideHüseyinAvniPaşa’dan sonra en kindar ve muhteris şahsiyet, Şevk-Efzâ Sultan’dır. İkisininaynıyaştabulunmalarıbirgariptesadüftür.Vâlide-Sultan12Aralık1820,Paşaise1821başıdoğumludur.

DâmadNûriPaşa’nınYıldızMahkemesihazırlıksorgusundaki ifâdesindeşusözleryeralmaktadır:

SultanMurad, amcasının ölümühaberini alınca önce istifrağ etti (kustu),sonra baygınlık geçirdi. Mâbeynci Seyyid Bey ayıltmaya çalışıyordu. Fakatsözlerinde ve bakışlarındaki teşevvüş (kargaşa) görüldüğü için o akşamDolmabahçe’de kalması mahzurlu görüldü, (herkesin gözünden uzaklaştırmak

için)Yıldızkasr-ıhümâyûnu’nanakledildi.SanıyorumSultanMurad’açoktesiredenbirhusus;MarkoPaşa’nınhâdiseninintiharolmadığınıimaederekraporuimza etmemesi, sonra Avni Paşa ve diğer nâzırların zoruyla imzaladığınıöğrenmesioldu.BununnedemekolduğunuSultanMuradhemenkavradı.Çokbüyükbirtarihîvebalaltınagireceğiendişesindeydi.Çünkibizdehalk,iyilikvekötülük, ne olursa olsun, hep padişahtan bilmeye alışmıştır; padişahın haberiolmadanbirşeyvukubulacağınıtasavvuretmez.

Diğer taraftan, henüz birkaç günlük padişah olduğu halde SultanMurad,başta Avni Paşa olmak üzere; onunla beraber hareket eden Rüşdü, Midhat,Kayserili Ahmed, Dâmad Mahmud Paşalar’la Hayrullah Efendi’ninmütegallibâne muamelesinden yaka silkmişti. Hattâ saltanattan ferâgatedeceğini, böyle hükümdarlık olmayacağını söylediği ve bu sözü, yukarıdaisimleri söylenenlerce duyuldu. Bu Paşalar’ın, tahta Sultan Murad’danbaşkasının geçmemesi için tedbir aldıkları muhakkaktır. En büyük korkularıAbdülazizHân’ıntahtadönmesiidi.Olmazşeydeğildi.ZiraOsmanlıtarihindebirdenfazlaemsalivardır.DiğertaraftanSultanMurad’ındavranışlarındagayrıtabiîlik de artık göze batar ve saklanamaz dereceye gelmişti, üstelik gittikçeartıyordu.

AbdülazizHân’ınCenazeTöreni

Hükûmet, Abdülaziz Hân’ın teçhiz ve tekfin edilerek Cağaloğlu’ndababasının türbesine götürülmesini kararlaştırdı. Fakat bunu öğrenen SultanMurad,derhalBaşmâbeynciEdhemBey’i,SadrâzamMütercimRüşdü Paşa’yagönderdi. Padişah cenâzelerinin daima Topkapı Sarayı’nda hazırlandığını,oradan kaldırılarak nereye gömülecekse götürüldüğünü, bu işin Fer’iyye’deyapılmasını kesin şekilde yasakladığını, aksi takdirde Sultan Aziz’e padişahmuamelesi yapmamakla da itham edileceğini bildirdi. Nâzırlar, daha doğrusunâzırlardancuntayıteşkiledenbirkaçşahıs,çaresîzrazıoldu.

Cenâze, karakol odasından alındı. Saray rıhtımından çatanaya konuldu.Topkapı Sarayı’nda, Sarayburnu üzerinde Yalı Köşkü’nün rıhtımına çıkarıldı.Cenâze,karakoldayatırıldığıpisşilteninüzerindeydi.Üstübeyazbirperde,onunüzeri de siyah bir şalla örtülmüştü. Halbuki bu iş için lâzım olan örtüler, az

ötedeki saraydan kolayca temin edilebilirdi. Fakat işe Hânedan vemensuplarından kimse karıştırılmadı. Cunta, cenâzeyi bir an önce başındanatmak istiyordu. Topkapı Sarayı’ndan Enderun ağaları geldiler. Sedye gibi birşeybulunamadı.Eskisökülmüşkapıkanadınınüzerinekonarakcenâzeağalarcataşındı… Fakat kapı kanadı dar geldi. Şilte iki taraftan taşıyordu. Üstelikcenazeninüzeritamamenörtülüolduğuiçinbaşınınveayaklarınınhangi tarafaisabetettiği farkedilemedi.Onun için taşımasırasındane tarafından tutulduğubilinemedi ve dinî usulle taşınamadı. Sonradan cenâzeyi taşıyanlardanSafranboluluMehmedAğa dayanamadı, örtünün sökük tarafını kaldırıp baktı.Başın ön tarafta olduğu, yâni cenazenin doğru tutulduğu anlaşıldı. BaşlarındacuntacısubaylarolduğuiçinbuişleriçokiyibildiklerihaldeEnderunağalarınınelleriayaklarınadolaşmıştı.

Padişahların nerde ölürlerse ölsünler Topkapı Sarayı’nda hazırlandığınıbütünhalkbilirdi.Nâzırlarınbilmemesineimkânyoktu.Nitekimsonpadişahlar,1839’da ölen İkinci Mahmud (ki Sultan Aziz’in babasıdır) ve 1861’de ölenAbdülmecid(kiSultanAziz’inağabeyidir),Topkapıdışındavefatettiklerihalde,Topkapı Sarayı’na getirilmişlerdi. Nâzırların, cenâze’nin Fer’iyyedehazırlanmasınıistemelerininsebepleri,SultanAziz’egayzlarıvebuiştenbiranöncekurtuluprahatnefesalmakihtiyaçlarıdır.

Cenâzeyi,SultanahmedCamiivâizvebaşimâmıÖmerEfendiyıkadı.OnaAyasofyahatibiHâfızMustafaÂsımEfendiyardımetti.ÖmerEfendi’ninYıldızMahkemesi’ndekimühimşehâdetiniaşağıdagöreceğiz.Ziracenâzeyibütünveçıplak şekilde yakından gören tek kişidir. Hiçbir doktara bu izin verilmemiş,sadece kollar gösterilmişti. Sonradan nâzırların Fer’iyyede cenazeninhazılanmasını,cesedinherhangibirimâmtarafındangörülmemesiiçinistediklerisöylenecektir.

Padişahın cenâzesi üzerinden çıkarılan giyecek ve çamaşırlarla üzerineörtülenbeyazpatiskaperdeler,birarayatoplanarak,âdetolduğuüzere,TopkapıSarayı Hazîne Dairesi’ne gönderildi. Yıldız Mahkemesi’nde bunlar getirtilipteşhir edildikten sonra gene oraya iade edilmiştir, bugün de Topkapı SarayıMüzesindedir.

Cenâze, Topkapı Sarayı’ndan, kısa mesafe olan Cağaloğlu’na getirildi.Aynı günün akşamı olmuştu.Divanyolu’nda kısacaTürbe denenbabası SultanMahmud’un türbesine, onun yanına, gömüldü. Merâsimde Sadrâzam venâzırların çoğu bulundu. Padişahın şehzâdelerinin katılmasına izin verilmedi.Halktankatılanlarazoldu.Bununsebebi,halktankatılanlarınSeraskerPaşa’nıngazabıilefelaketeuğratılacaklarıinanışıidi.Buyanlışinanış,sonrakiyıllardada

Türkmilletininbaşınaepeyfelâketgetirecektir.

ÖlümününŞer’îÎlâmileİlânEdilmesi

Amaölen adamaynı zamanda yeryüzündeki bütünMüslümanlar’ın başı,Peygamberimizin meşru halefi ve halifesi, Allah’ın Yeryüzündeki Gölgesi(Zıll’Ullâhifi’l-Ard),Emîrü’l-Mü’minînidi.Şerîathükümlerinegörebir“îlâm”çıkarılması lazımdı. Bu da “Bâb-ı Meşîhat” denen şeyhülislamlık makamınıngöreviidi.

ŞeyhülislâmHayrullahEfendi, bu işleMüsteşarMuaviniHüseyinHüsnüEfendi’yigörevlendirdiveonunyanına îlâm-ışer’iyyemümeyyiziHacıTevfikEfendi’yiverdi.TevfikEfendi,Fer’iyyeSarayı’nadurumudelilleriyletespitedipîlamı kaleme almak için gittiler. Ancak cenaze Fer’iyye’den çıkarılmışbulunuyordu. İki efendi karşılarında Askerî Mektepler Kumandanı FerikSüleymanPaşaileSaraylarMuhafızıMirlivaHacıRâşidPaşa’yı,yanicuntanıniki eylemci subayını buldular. Süleyman Paşa, cuntadan olan eski ikincimâbeynci Fahri Bey’i çağırtarak Efendilerle görüştürdü. Efendiler, onunifâdesini aldıktan sonra, diğer şahitleri dinleyeceklerini söylemeleri üzerineSüleymanPaşa:

- Diğer şahitler de aynı şeyleri söyleyeceklerdir, dedi. Fahri Bey’inşehâdeti ile iktifa edip îlâm-ı şer’iyye’yi kaleme almamız, ŞeyhülislâmEfendiHazretleri’ninemirleridir!

Diğer şahitlerle görüşdürülmeyeceklerini anlayan Hüsnü ve TevfikEfendilerîlâmıyazdılar,ilâmda,“bizzâtkendikendiniöldürdü!”cümlesideyeralıyordu. Bu cümle ertesi gün basında 19 doktorun raporu ile beraberyayınlanınca kıyamet koptu. Zira raporda asla böyle bir şey olmadığı haldeilâmda, “Doktor raporunda yazıldığı üzere kendi kendini öldürdü” denmesi,Efendilerinüstelikdoktorraporunudagörmediklerini,sadeceFahriBey’inifadeve iddiasını îlâmolarakkalemealdıklarınıgösteriyordu. İşin buderecesi zâtenkâfi fiyasko idi. FakatYıldızMahkemesi hazırlık sorgusunda,meselenin beterolduğuortayaçıktı.Savcı,hazırlıksorgusunda,ikiefendiyeşusualitevcihetti:

- Doktor raporunda, şehid padişah hazretlerinin (Sultan Aziz’in) tırnakmakası ile bizzât nefsini telef ettiği meselesi ne izah, ne tasrih edilmemiştir!

Ancak yaraların gösterilen tırnak makası ile açılmış olabileceği, başkasındanişitme rivayet olarak hikâye edilmiştir. Rapor bumealde iken siz şer’î îlâmdaneye dayanarak, “Cennet-Mekân Hâkan Hazretleri’nin bizzât telef-i nefsettikleriniverilenraporte’yîdeylemiştir”diyeyazdınız?

Savcının bu sorusuna gerek Hüsnü, gerek Tevfik Efendiler ayrı ayrıdinlendiklerihalde,aşağıyukarışuaynıcevabıverdiler:

-Şer’îîlâmıbizyazmadık!-Yakimyazdı?- Bizim yazdığımız şer’î îlâmı o gece Kuruçeşme’deki yalısında

Şeyhülislâm Hayrullah Efendi okudu ve beğenmedi. Kendi istediği gibideğiştirdi. Gazetelere verilen îlâm meâli şeyhülislâm efendinin kalemindençıkmıştır!

MâbeynciFahriBey’inYıldızMahkemesi’ndekiifâdesi:Bab-ı Meşihat’ten iki efendi geldiler. Kendileriyle karakolda görüştük.

Görüşmemiz yarım saatle üç çeyrek saat arası kadar sürdü. Akşama kadaraskerlerbeniFer’iyyeSarayı’nadönmem içinbırakmadılar.Akşamadoğrubirsorgu hâkimi gelerek Efendilerin aldığı ifadeyi bana imzalattı. Akşam oluncabenibıraktılar,sarayadöndüm.

AbdülazizHân’ınÖlümüOlayınınTahlilveMünakaşası

Şimdi, ölüm olayının detaylarına inmek ve bu detayların münakaşasınıyapmakzamanıgelmiştir.Bütünvesikalarıveşahitleriortada,üstelikbirkaçyılsonraYıldızMahkemesindedidikdidikedilenbirolayınmünakaşayımucipta-rafları olmamak icab ettiği düşünülürse de, gerçek böyle değildir. Zira bu tipolayların derinliklerinde, akıl almaz hakikatler ve entrikalar yatmaktadır.Herhaldeadâletsistemi,1876OsmanlıadâletsistemindengeriolmayançağdaşBirleşikAmerika’daKennedyKardeşlerinöldürülmeleriningerçekleriüzerindehâlâ münakaşa edilmektedir. Hâlâ detaylar üzerinde anlaşılamamaktadır. Hâlâkimlerin ve hangi mihrakların “vur!” emrini verdiği, hattâ kimlerin vurduğuüzerindetartışılmaktadır.

SultanAzizolayı,KennedyKardeşlerolayındandahakarmaşıktır.Ziraher

ikisindedepolitikanınençirkeftaraflarıvardıramadevlet,BirleşikAmerika’datarafsızdır. Devletin, adlî deliller üzerinde bir görüşü yoktur. Böyle bir görüşfarz-ı muhâl olsaydı bile bunu kime zorla kabûl ettirebilirdi? Sultan Azizvak’asındaisebununaksidir.OsmanlıDevleti’ninbuvak’aüzerinebirbirinezıtikigörüşüvardır:

-SultanAzizintiharetmiştir:1876-1881arasındave1908’dengünümüzekadarresmîgörüşdür.

-SultanAzizöldürülmüştür:1881-1908arasındaresmîgörüştür.Tabii her iki devrede de aksi kanaatte olanlar vardır. Fakat aksi kanaatte

olanlar, rejime muhalif, hattâ vatan haini muamelesi görmüş, zararauğratılmışlardır.

Her ikigörüş,birbirininzıddıolmaklakalmaz,birbirinincandüşmanıdır.Tarih gerçeklerine ambargo konulması, şüphesiz totaliter rejimlere mahsustur.Totaliterrejimlerdeisetabuşahsiyetlervardır.Onlarınaleyhinebirşeysöylenipyazılamaz. Gene bunun tersi, tabu şahsiyetler vardır. Onların lehine bir şeysöylenipyazılamaz.

Bugünmilyarlarcainsanınyaşadığıülkelerinçoğundadeğil,ancakazındagerçekler ifade edilebilmektedir. En demokratik ülkelerde bile gerçeklerinçarpıtılmak merakı hâlâ geçerlidir. Meselâ fikir hürriyetinin şüphesiz birinciolduğuülkeİngiltere’de,Napoléon’unlehinebir tarihkitabı,biredebîeser,birsan’at mahsulü, -benim bildiğim kadarıyla- henüz mevcut değildir. HâlbukiNapoléon, pek çok dehâ dolu cephesi bir yana, bütün Hıristiyanlık tarihininyetiştirdiğienbüyükaskerdir.İngiltere’deişböyleolursa,fikirhürriyetinin,tarihvicdanının,tarafsızadaletin,demokrasininbütüngüzelilkelerininyerleşemediği,tamamenoluşamadığıülkelerdevetoplumlardanasılolabileceği,mantıkyoluylabilekolaycafarkedilebilir.

Bununla beraber insanlık, gerçekleri söyleyen, kudretle söyleyebilenliderler, fikir ve san’at adamları ile ilerlemiştir. Aksi tabiatta olanlar, içindebulundukları ve beşer camiasının bir parçası olan toplumları sadecegeriletmişlerdir.SultanAzizvak’asındada,birasırdanberi,enbüyükTürk ta-rihçi ve yazarları daima gerçeği yazmışlar, hiçbir zaman resmî görüşe, devletbaskısınaaldırmamışlardır.Buhusus,Türkfikirhayatınaşerefverir.

Sultan Aziz vak’asında gerçeğe kesin şekilde yaklaşılamamasının ikikompleksişudur:

- Olay, bir ölümün aydınlatılması şeklinden çıkartılarak, İkinciAbdülhamid-Midhat Paşa mücâdelesi ve bu iki kişinin şahsiyetleri üzerinde

münakaşazeminineçekilmiştir.-BizzatcuntanınbaşıHüseyinAvniPaşa’nınifâdesinegöre,askervesivil

sadece “63 kişi”den ibaret bir cunta tarafından yapılan darbe,TürkOrdusu’namâledilmekistenmiştir.OsıradaTürkKaraKuvvetleri’nin7orduilebirtakımbağımsız tümenlerden kurulduğu, hâlbuki darbeye İstanbul’da merkezlenenBirinciOrdu’nunbilekatılmadığı,yukarıdanberianlatılanlarlaortadadır.

Şuzarurîgiriştensonraşimdiölümolayınındetayınainebiliriz.Yukarıda nakledilen resmî ölüm raporuna, daha ilân edildiğigün tekkişi

inanmamıştır. Umûmî kanaat, Sultan Abdülaziz Hân’ın şehîd edildiğimerkezinde idi.YıldızMahkemesi neticelerine ve bütün delillere göre olay şuşekildegeçmiştir:

SultanAzizNasılÖldü?

Olay sabahı, geceyi karakol binasında erlerle beraber geçirdiklerinigördüğümüzüçbahçıvanCezayirliMustafaPehlivan,YozgatlıPehlivanMustafaÇavuşveBoyabatlıHacıMehmedPehlivan,FahriBeytarafındansarayasokul-muştur. Bunlarla beraber Binbaşı Necib ve Binbaşı Ali Beyler de gelmiştir.Cem’an bu 6 kişi, sessizce Sultan Aziz’in odası önüne gelmişlerdir. Odanınkapısında harem ağaları Reyhan ve Râkım Ağalar nöbet tutuyorlardı. Bunlarodaya kimseyi sokmamak üzere kapı önünde nöbetçi bırakılmış, 6 kişi birdenpadişahın odasına girmiştir. Sultan Aziz, hiçbir fâninin kendisine tecavüz vetaarruz edebileceğine inanmadığı için bir an şaşalamış, bundan faydalanan 6kaatil, hücuma geçmişlerdir. Sedirde oturan padişahın bir dizine CezayirliMustafa, diğerine Boyabadlı Mehmed oturmuşlar… Fahri Bey, padişahın ikikolunuarkayaçekerekkollarıyla sarmış,YozgatlıMustafa ise elindeki çakı ileSultan Aziz’in önce sol, sonra sağ kolunun damarlarını kesmiştir. Bu sıradaNecibveAliBeyler,yalınkılıç,odakapısınıniçtarafındabulunmuşlardır.SultanAziz şaşkınlıktan bir “Aman Allahım!” demiş, sonra kan kaybıyla kendindengeçmeye başlamıştır. Kaatiller odada 5 dakikadan az kalmışlar, sonra dördü,sofadan geçerek ana kapıdan karakola kaçmış, Cezayirli Mustafa odanınpenceresinden bahçeye atlamış, Fahri Bey’le iki harem ağası ise saraydaki

odalarına dağılmışlardır. Bu iş biter bitmez, yerinde anlatıldığı gibi, cuntayamensupüçhazinedarkalfaferyadabaşlamışlardır.

Yukarıdaki paragrafta özetlenen durumun bütün detayları ve delilleri,aşağıdatekertekergözdengeçirilecektir.

Beşinci hazinedar meşhur Arz-ı Niyâz Kalfa, padişahın intihar ettiğineşehâdetetmiştir.YıllardanberiAvniPaşailemünasebetlerikesinşekildebilinenburütbelicâriyedenbaşka,intiharıgözüylegördüğünüiddiaedebilenbabayiğitçıkmamıştır.

Meseleyetarihîbirolaydeğilde,siyâsîbirdurumolarakodereceangajeolunmuşturki,Osmanoğullarıbilekonudabirleşememişlerdir. SultanMurad’ınçocukları ve torunları, intihar tezini desteklemişlerdir. Hânedânın diğer bütünMecidveAzizdallarıise,kesinşekildepadişahınkatledildiğinekanidirler.Olaysırasında en yaşlı şehzâde olan İkinci Abdülhamid’in bu husustaki kanaatikesindir. Sultan Aziz’in oğullarından, 1944’te Paris’te ölen son halife İkinciAbdülmecid’in,babasınınintiharettiğinisöylediğiniveyâyazdığınıduyduğuhiçkimsenin elini sıkıp konuşmadığı meşhurdur. Sultan Hamid devrinde cinayeteinanıp da sonra İttihatçılardan korkularından intihara inanmış gibi görünenbirkaçOsmanoğlubilevardır.Hâsılıbukadarbelâlıbirmevzuolmuştur.

ÖlümünAdlîTıbBakımındanDeğerlendirilmesi

Önceraporuvenasılhazırlandığınıgözdengeçirmekyerindeolur:1876 yılında adlî tıp, bugünkü derecesinde olmamakla beraber, hayli

gelişmiş bulunuyordu.Buna rağmen cesede otopsi yapılmamıştır.Otopsi şöyledursun, ceset tıbbî bir incelemeye tabi tutulamamıştır. Önce yüzü açılarakdoktorlara cesedin Abdülaziz Hân’a âid olduğu gösterilmiş, sonra sadece ikikolu açılmıştır. İlk iki rapor, içlerinde hiçbir hekim olmayan nâzırlarcabeğenilmemiş, sonra üçüncüsü yazdırılmıştır. İki doktor raporu imzalamadığıiçinAvni Paşa tarafından kovulmuş, bunlardan sonradan general ve paşa olanMâbeyn-i Hümâyûn hekimlerinden Albay Dr. Ömer Bey’in oracıkta rütbelerisökülerek askerlikten tard edilmiştir. Raporu imzalayan 19 doktorun sadecebirkaçıkollardadamarları incelemişler,diğerlerisadece inceleyenarkadaşlarınıseyretmişlerdir. Bu arada meşhur Dr. Marko Paşa’mızın cesede elini bile

sürmediği sonraki şehâdetlerle ortaya çıkmıştır. Hâlbuki Marko Paşa, AvniPaşa’nın yakın dostu, hem de asker olması bakımından zâten Avni Paşa’nınemrindeydi; üstelik o sırada Türk ordusundaki en yüksek rütbeli doktordu.AskerîTıbbiyeKumandanıolmakhasebiylede,enyüksektıbbîotoriteyitemsilediyordu.Kaldıkirapor,siyâsîbirvesikamâhiyetindeolmasa,ilmîkabûledilsebile vuzuhtan mahrumdur. Raporu kaleme alanlar, şüpheye yer bırakmayacakşekilde açıkça “intihardır” mânâsına bir söz kullanamamışlardır. Zâten bunaimkân yoktu. Cesedi tamamen incelemeden “intihar” raporu imzalayandoktorun, ilmî haysiyeti kalmazdı. Raporun adlî tıp esaslarına aykırı olduğu,Avrupa basınında da yazılmıştır.CharlesMismer de kitabında raporun adlî tıpraporuolarakkabûledilemeyeceğiniyazar.

Görüştüğümüz bugünkü hekimler de, sadece kollar incelenerek adlî tıpraporuyazılmasına imkân olmadığını ittifakla söylemişlerdir.Üstelik böyle birincelemenin her türlü baskı dışında yapılması şarttır. Başlarında sadrâzam, se-rasker, kapdân-ı deryâ, diğer bir iki nâzır, birçok subay bulunan bir hekimlerheyetinin,bumanzaradanürkeceği tabiîdir.Kaldıki, doktorlarınbirkaçı askerîdoktor olmak bakımından seraskerin emrindeki subaylardır. Bir kısmı da se-raskerin, nâzırların, Sultan Murad’ın doktorları ve dostlarıdır. Onları müşküldurumda bırakacak bir rapora imza koymak istemeyecekleri âşikârdır. Türkimparatorluk hükûmetini, hattâ bizzat sultan-halifeyi itham eder mahiyettaşıyacağı âşikâr olan intihara aykırı bir hususun rapora dercinden, pek çoksiyâsîveşahsî sebeblekaçınılmışolmasımantıkîdir.Oyıllardadevletotoritesiçokbüyüktü.Çokazkimsebuotoriteyeçarpmayıgözealabilirdi.Nitekimgözealabilenbirhekiminoracıktarütbelerisökülüpdiğerdoktorlaragözdağıverilmişveohekim,ertesigünLibyaeyaletinesürülüvermiştir.

Resmî rapor hakkında tarih bakımından değer hükmü şudur: Elbette birtarihî vesikadır. Fakat tıp ilmi ve adlî usuller bakımından çeşitli sebeplerlemalûldür.İntihartezinidesteklemeküzerekullanılmasıçokmahzurludur.

Tıbilmiböylesineayaklaraltınaalındığıgibi,adlîtahkikatusulleridehiçesayılmıştır.Birserserininölümününçokdahaitinalıveadliyeusullerineuygunincelendiği bir devirde, dünyanın en mühim beş on kişisinden biri olan hü-kümdarın ölümünün Taş Devri kafasıyla tespitinin yapılması, daha doğrusuhiçbiradlîtahkikatamevzuolmaması,hayretvericidir.

İlmenbeşparaetmeyenbirraporveadlîtahkikatalüzumgörmeyen,“Halkne söylesek yutar, biz o kadar üstün adamlarız!” zihniyetini açığa vuran birmantıktır bu mantık. Fahri Bey adındaki adamlarının ifâdesini zaptageçirtivermekleiktifaetmiştir.SaraydaAbdülazizHân’laberaberoturanannesi,

eşleri, oğulları, kızları, harem ağaları ve Sultan Aziz ailesinin hizmetindekitakriben300câriyevardı.Hiçbirininifâdesialınmadı!

AdlîTahkikatBakımındanDeğerlendirme

Bu gibi olaylarda tahkikatın hâdise mahallinde yapıldığı, maktul henüzölmemişse ancak hayatını kurtarmak ihtimali mevcud olduğu takdirdehastahaneye kaldırılacağı, yerinden kıpırdatılması hayatını büsbütün tehditedecekse bunun yapılamayacağı, eğer ölmüşse, bütün deliller incelenmedenyerinden kaldırılmak değil, pozisyonun değiştirilemeyeceği, o yıllarda da adlîtahkikatın esas prensipleri idi. Dünyanın en büyük devletlerinden veordularından birini idare eden paşaların bunları bilmemeleri mümkün değildi.Bunarağmenneoldu?

Bir rivayete göre Koramiral Ârif Paşa’nın, diğer rivayete göre HüseyinAvni Paşa’nın veya her ikisinin birden emriyle padişah, bir şiltenin üzerindesaraydan çıkarılmış, sarayın bahçesi geçilmiş, sarayın karşısındaki karakolbinasındaerlerinkahveocağınınbulunduğuodayataşınmıştır.Niçin?

Bugünekadarbu‘niçin’incevabınıverebilenbirbabayiğitçıkmadı.AvniPaşa,bir saat sonradoktorlarınbütünvücudunaçılmasını istemelerikarşısındaonları“BuAhmedAğa’nındeğil,birpadişahıncenazesidir,hertarafınıaçıpsizegösteremem, ölüme kol damarlarının kesilmesi sebep olmuştur, sadece kollarıinceleyiniz!”deyiptehdidedebilmiştir.Ohaldebirpadişahcenazesininkarakolodasındaişinedir?Böylebirşeyduyulupişitilmişmidir?Sadrazamlıkta,bahriyenazırlığında, tamdörtdefaseraskerliktebulunanveHarbiye’densonrakurmayokulunudabitirmişbirmareşalinbunubilmemesineyahutheyecanlanıpyanlışbir emir vermesine ihtimal olabilir mi? (O zamanki seraskerlik; savunmabakanlığı + genelkurmay başkanlığı + kara kuvvetleri kumandanlığıdır, yalnızdeniz kuvvetleri serasker emrinde değildir). 13 yıldır mareşal rütbesi taşıyan,Avrupa görmüş bir adamın böylesine bir gafletine basit bir tesadüf denilebilirmi?

Olaydakikasıtgayetaçıktırveşöyledir:Padişahailkyardımınyapılmasınıönlemek,onu saraydan çıkarmak suretiyleolayodasınakimseyi sokmamakveodadakidelillerisubaylarvecuntadanolanharemağalarıvehazinedarkalfalarla

yok etmek, biraz sonra gelecek doktorların yerinde incelemesini engelleyerekvak’ayı‘oldudabittimâşallah’hâlinegetirmek...

Olayyerindennakilbiryanlış eylemdir, karakolodasıgibihiçmüsait vemâkul olmayan bir yere nakil, ikinci bir yanlış eylemdir. Fakat asıl sûikasdbunlardeğildir,şudur:NakilsırasındaSultanAbdülazizHâncanlıdır,sadecekankaybıylakendindengeçmiştir.Kaldıki,sonradanyalnızkankaybıyladeğil,tamkalbininüzerineyediğibirbaşpehlivanyumruğuyahutbirmuştailedebayılmışolabileceğiortayaçıkmıştır.(YıldızMahkemesi’ndeSultanahmedCâmiivâızıvebaşimamının şehâdeti ki, cenâzeyi yıkarken kalp üzerinde gayet iri birmorlukgördüğünüsöylemiştir).

Henüz ölmemiş bir insana ilk yardım usullerinin uygulanmaması, bütüntoplumlarda ve bütün zamanlarda, cinayet fiili ile eşittir ve bütün dinî, millî,ahlâkî, insanî prensiplere aykırıdır... Ve Abdülaziz Hân’a, hiçbir ilk yardımyapılmamıştır. Yıldız Mahkemesi’nde itham edilen taraf, ilk yardım olaraksadecesolkoldakibüyükve5x3santimetregenişlikteolduğu19doktorunmahutraporu ile sabit olan kocaman yaranın üzerine küçük bir metal (bakır) parakonmuşolduğunuiddiaedebilmiştir.Dünyanınenmedenîsaraylarındanbirinde,sürüyle doktorun bulunduğu Türk İmparatorluk sarayında, sürüyle okuyupyazmışyüksekrütbeliinsanlarınkolgezdiğibiryerde,işteTürkler’inhâkanınayapıldığıiddiaedilebilenilkyardımbundanibarettir...

Sanıklar Yıldız Mahkemesi’nde ilk yardım yaptıklarını iddiaedememişlerdir. Kimi bunun kendi görevleri olmadığını söylemiş, kimi deheyecanlaakıledemediğiniilerisürmüştür.Bunebitmezheyecan,bunekadarkolay tükenen bir akıldır? Şunun bunun değilse, kimin görevidir, kim so-rumludur? Dünyanın dengesini değiştiren bir darbeyi planlayıp -kendihesaplarına- başarı kazananlar ne basit meselelerde yanıldıklarını kolaycasöyleyipsıyrılmakistemektedirler.Birtaraftanbuolayıanlatırken,SultanAziz’eilk yardım yapılmamasını “Dağ başlarındaki haydutların bile irtikâbetmeyecekleri bu müthiş vahşet” diye vasıflandırmaktadırlar. Olay intihar bileolsaydı, bu suretle cinayete dönüşmüştür. Padişah hiç yerinde bırakılsaydıyardımdanmahrumkalırmıydı?Derhalcâriyeler ilkyardımıyapacaklarve ilkgelen doktorlar yardıma devam edecekler, Sultan Aziz’in hayatı belkikurtarılacaktı.Karakolanakilemriâşikârdırki,bunuönlemekiçinverilmiştir.

Sultan Aziz’in karakoldaki ranzaya yatırıldığı zaman hayatta olduğunu,intihar tezini savunan siyasîlerden hiçbiri inkâr etmemiştir. Yani bu husus,münakaşamevzuuolandetaylardanbirideğildir.Padişahkarakolda,kanlarıaka

akacançekişmiş,onunbuhâliniseyredenAvniPaşa,gözlersabitleşince,kendieliyle karakol penceresinin beyaz patiska perdesini koparıp yüzüneörtüvermiştir...

Karakola gelen ilk doktorlar, padişahınyanınayaklaştırılmamışvehenüzhayatta olan Sultan Aziz’in tedavisi önlenmiştir. Bunu da Avni Paşaengellemiştir.Birkaçdoktor dapadişahın ölümünü dakikalarca seyretmişlerdir.Buhusus,SadrâzamMütercimRüşdüPaşa’nınşuifâdesiilesabittir:

“Nâşı karakola çıkarmışlar ve çıkardıkları zaman, eser-i hayât mevcûdimiş. Hekimler de karakola çağırıldıkları vakit, eser-i hayât olduğunu tasdikeylediler.”(YıldızMahkemesihazırlıksorgusundan).

MütercimRüşdüPaşaifâdesineşöyledevametmiştir:

“Olvakitbunubendesordum.Padişahıntekellüme(konuşmaya)iktidarıolmadığı cevabını almış idim.Karakoldane kadar yaşadığını bilemem.Oradabulunanvükelâveulemâve rical sâir kimselerbuhâligörmüşlerdir vebenimgibi sonradan gelenler de onlardan işitmişlerdir ki, karakolda bir müddetyaşadıktansonravefâtetmiştir.”

AvniPaşa’nınKarakolaGelmesiMeselesi

ŞimdiAvniPaşa’nınnasılSultanAziz’inkapısıaçılıpodasınagirildiktensonra bu kadar kısamüddet içindeOrtaköy’e gelebildiği olayını inceleyelim...Buodakapısınınkilitliolduğunuhatırlayalım.KapıyıyadışarıçıkarkenkaatillerkilitlemişlerdirveyaherkeskapıdançıktığıhaldetekbaşınapenceredenatlayanCezayirliMustafatarafındaniçeridenkilitlenmiştir.

OlaysabahıAvniPaşatamamengiyinmiş,üniformalıvefesliolduğuhâldeKuzguncuk’taki yalısının penceresi önünde Ortaköy’e bakıyordu. Salonun bupenceresi önünde paşanın daimabir dürbünübulunurdu... Paşa, yalnız değildi.Yanında vezir pâyesindeki büyükelçilerden -o sırada Hüdâvendigâr (Bursa)eyaletivalisiolan-VeliyyeddinPaşavardıki,eskisadrâzamlardanMustafaNâilîPaşa’nınoğludur.VeliyyeddinPaşa’nınifâdesişöyledir:

- Vak’a sabahı Avni Paşa ile konuşuyorduk. Pencereden sık sık SultanAbdülaziz’in bulunduğu Fer’iyye Sarayı tarafına bakması dikkatimi çekti.

Nihayet saray tarafından feryatlar duyuldu. Âdetâ bunu bekleyen Avni Paşa“Afedersiniz, gitmem lâzım, galiba bir şey oldu!” diyerek acele beni salondayalnız bırakıp çıktı. Beş çiftesi aşağıda on kürekçisi, dümencisi, yâveri, emirçavuşları ilehareketehazırbekliyordu.YıldırımgibiOrtaköy’egeçti.Doğrusuşüphelibirvaziyetti...

MaliyeNâzırıYusufPaşa’nınifâdesi:

- Sultan Abdülaziz’in hal’inden (tahttan indirilmesinden) iki gece sonraAvni Paşa’nın Kuzguncuk’taki yalısına gittim. Yanında askerî doktorlardanAhmedPaşa vardı. BuAhmed Paşa,Avni Paşa’nın hem şahsî ve aile hekimi,hem gizli müşaviri, yakın dostu idi, bunu herkes bilir. Gizli bir şeykonuşuyorlardı, ben gelince sustular. Avni Paşa, doktoruyla adetâ tıbbî birmesele konuşur gibiydi.Dr.MarkoPaşa daAvniPaşa’nın hemdostu, hemdeKuzguncuk’takomşusuidi.MarkoPaşadaogünlerdeAvniPaşa’nınyalısındaneksikolmadı...

Darbeyi bizzat yapan Askerî Mektepler Kumandanı Süleyman Paşa’nınifâdesi:

- Nâzırlar, tahttan indirilen padişaha tazyik yapılmasına kat’î şekildemuhalif idiler. Ben de muhaliftim ama askerdim, sözüm geçmezdi(!)... AvniPaşa, Sultan Aziz’in hoş, hattâ serbest tutulmasını isteyen nâzırlara bir defaşöylededi:“SultanAziz’inmuhafazası işi,askereâittir.Bu işiaskerebırakınız(yani siz karışmayınız). Hangi suretle emniyet görülürse o suretle muhafazaedilir!” Maalesef sonradan öğrendik ki Avni Paşa, padişaha sarayın denizcihetine bakan penceresinden baktırılmamasını bile emretmiş. Herhalde, harbgemilerindenbirindenimdatisteyeceğinisanmıştır!

Olayın tarihini yazanlardan İbnülemin Mahmud Kemal İnal’ın 1940’taMillîEğitimBakanlığı’nınyayınladığıeserinden:

-Beşongarazkâr,kendilerinimilletyerinekoyuphareketegeçtiler.SonraSultanAzizölünceutanmadan“Kendisindenhoşnutolmadıklarını fiilenortayakoyanbirmillet içinde zillet vehakaretle yaşamaya tenezzül etmeyerek intiharetti”dediler.Yaşasaydı,millettenzilletvehakaretdeğil, izzetvehürmetgörür,tekrar saltanat makamına geçmek imkânını bulsa idi, garazkârların canlarınaokurdu...

OlayıyazanİsmailHâmiDânişmend’in1952’deyazdıklarından:- Osmanlı tarihinde şahsî ihtirasların “vatan” ve “millet” teraneleriyle

süslenmesi, bilhassa Sultan Abdülaziz hadisesi ile başlar. Yaralı kuşlar içinhastahaneler kurmuş olan eski Türk şefkat ve hassâsiyetiyle Hüseyin Avni vearkadaşlarının,adamöldürmektenbinkatbeterolanhayattakibiradamıyüzlercemetre sürükleyip başka bir yere götürmek ve en küçük bir âcil yardımımenetmek, hattâ bir damla su vermemek hareketleri karşılaştırılınca, bütünvuzuhuylagözeçarpanmanevîveruhîtereddîmanzarasıkarşısındaürpermemekkabil midir? O gün Fer’iyye karakolundaki nâzırlar, subaylar ve doktorlarmahşeri içinde bu hâle isyan edebilecek cesareti gösterebilen bir kişi bileçıkmamışolması,yüzkızartıcıbirvaziyetvemillîbirlekedir...

İmparatorluğunresmîvak’anüvîsiKazaskerLütfiEfendi’ninifâdesi:-SultanAziz,gözleriniAvniPaşa’yadikerekvefatetti...

OlayHakkındaOsmanoğulları’nınŞâhitlikleri

Abdülaziz Hân’ın büyük oğlu Yusuf İzzeddin Efendi’nin YıldızMahkemesihazırlıksorgusundakiifâdesinden:

- Yatağımda kendimden geçmiş yatıyorken, Cennet-mekân’ın odasıtarafından gürültü başladı. Kendime geldim. Odaya koştum. Süngülü askerlerbırakmadılar ve odama kadar götürüp kapıyı üzerime kilitlediler. Cennet-mekân’ınşehidedildiği,herhâlveharekettenanlaşılmaktaidi...

Bu Yusuf İzzeddin Efendi, 1909’da velîahd-i saltanat oldu. İkinciMeşrûtiyetveİttihâd-üTerakkîyıllarıidi.Babasınınnasılöldürüldüğünüşuradaburada söylemektedevametmesi üzerine, İttihatçılar kendisini tehdit ettiler vedevle- tin resmî görüşünün “intihar” olduğunu, resmî görüşün aleyhindekonuşmakla devlete zarar vereceğini söylediler. Bunun üzerine Velîahd-iSaltanat Hazretleri’nin, kalabalık bir iki mecliste, babasının intihar ettiğinisöyleyerekdurumudüzelttiğimeşhurdur.Bunuyapmaya ihtiyacıyoktu,üstelikbabasıgibisertmizaçlıidiamabugibiyüksek(!)politikaoyunları,devleteçokzararvermiştir.

Sultan Abdülaziz’in oğullarından ve 1922-24 arasında son halife olup1944’teölenİkinciAbdülmecidHân’ınifâdesinden:

Pederimin şehid edildiği muhakkaktır. Sûikasde uğradığı mahalde

bırakılmamış,cebrenailesininelindenalınıpkarakolanakledilmiştir.Doktorlarayalnızkollarıgösterilmiştir.Bununsebebinin,kalbiüzerindekiyaranıngörülme-mesiolduğu,pederimincenâzesiyıkanırkenanlaşılmıştır.Tedkikettirilmeyecekbir vücudu tabiblerin önüne koymanınmânâsı nedir? Tehdid altındamuayenekaabilmidir?

İkinciSultanAbdülhamidHân’ınifâdesinden:

HüseyinAvni Paşa,Cennet-mekân’a sûikasdi çok evvelden hazırlamıştır.Kendisine hizmet eden en yakınlarını elde etmesi bunu gösterir. Cennet-mekân’ın yanında bırakılan tek erkek olan Fahrimel’ûnu,merhumun şehâdetiesnasındakollarınıarkadan tutmuştur. İkincihazinedarEbrû-KemânvebeşincihazinedarArz-ıNiyâz iledahabir iki rezîleveServernâmındakiharemağası,uzunmüddetHarem-iHümâyûnileAvniPaşaarasındahabertaşımışlardır...

OsmanlıDevletAdamlarınınŞâhitlikleri

XIX. asrın enbüyükTürkhukukçusuve tarihçisi olan3defamaarif, birdefa dâhiliye, 5 defa adliye, 2 defa evkaf nazırı olan kazasker, sonra vezirAhmedCevdetPaşa’nınifâdesi:

Sultan Abdülaziz’in cebren ve gadren katledildiği, kimsenin şüphe vetereddüdükalmayacaksuretteâşikârdır.

SultanMurad’ınenyakındostlarındanveYeniOsmanlılar’danAliŞefkatîBey’inifâdesi:

-SultanAbdülazizhal’edilinceortadankaldırılmasınıHüseyinAvniPaşa,SultanMurad’a teklif etti. Dehşete düşen SultanMurad “Ben kaatil olamam”diyeteklifişiddetlereddetti.AvniPaşa“Ohaldeyineonuntahtageçirilmesilâ-zımgelir,dehşetli fenalıklarzuhureder” tarzında tehdit edipkorkutmak istedi.BununüzerineSultanMurad“Benitahtageçirirkenreyimisordunuzmuki,onunyok edilmesi için bendenmüsaade istiyorsunuz?” dedi ve teessür içindeAvniPaşa ilekonuştuğuodayı terkedipçıktı.HüseyinAvniPaşabucevabı,padişahirâdesihükmündetelâkkiettivekatilhâdisesinihazırlamayabaşladı.

NâzırlardanÇorlulu-zâdeMahmudCelâleddinPaşa’nınifâdesi:-HüseyinAvni,SultanAzizvak’asındanaltıyediayevvelMustafaFâzıl

Paşa’ya “Ben padişahtan intikam almadıkça Allah canımı almasın!” demiş.MustafaPaşaozamanbanabizzatsöylemişti.

NitekimAvniPaşa’nın,SultanAziz’esûikasdiçinbirdenfazlateşebbüstebulunduğu, muvaffak olmadığı, birçok tarafsız şahidin ifâdesindenanlaşılmaktadır. Önce padişahı Londra’dan Eczacıbaşı Faik Paşa vasıtasıylagetirttiği kokusuz ve hemen öldüren bir zehirle zehirletmek istemiş, fakatpadişahabuzehrivermeyikabûledecekkimsebulamamıştır.

Sonradan İkinci Abdülhamid’in tüfekçibaşısı ve paşa olup 1911’e kadaryaşayanMatlıCelâlBey (ArnavutlukKralıAhmedZogo’nunbabasıdır),AvniPaşa’nınadamlarındandı.GerekAvniPaşa,gerekzabtiyenâzırıHüsnüPaşaonuajan olarak kullanırlardı. Bir gün Avni Paşa, Celâl Bey’den, gözü pek birArnavut istedivebirdevlet işindekullanacağını, işingizliolduğunu,birdevletdüşmanınıöldürteceğini söyledi.CelâlBey,böylebirArnavud’ubulupgetirdi,fakat Avni Paşa’nın bu adama kimi öldürteceğini sormadı, esasen soramazdı.AvniPaşa,Arnavud’apadişahöldürmesinitelkinetti.Kaatil,hazırlıklaragirişipşurada burada keşif maksadıyla dolaşmaya başladı. Adamdan şüphelenenŞehzâde Yusuf İzzeddin Efendi, herifi tevkif ettirdi. Herif, zabtiye nezaretinesorguya çekilmek üzere sevk edildi. Gece Serasker Avni Paşa, ansızın adamıolan Hüsnü Paşa’nın evine geldi “Namus ve hayatım senin elindedir, tevkifettiğin Arnavud’u öldürt” dedi. Zabtiye Nâzırı Hüsnü Paşa “Öldürtemempaşam”dedi,“ancakbirdahaİstanbul’agelmemeküzereenuzakyeresürerim,zât-ıdevletlerinebukadarminnetborcumvardır;fakatherifinniyetinianladım;biliniz ki padişahlarımız, peygamberimizin vekilleridir; onlarda yedi evliyâkuvvetivardır;padişahayangözlebakanıngözüçıkar,değilki sûikadoluna.”HüsnüPaşa, bu işteKayseriliAhmedPaşa’nınparmağıolduğunu da sonradansöylemiş, işi polisçe hallettiğini sanmış, padişaha bir şey duyurmaya cesaretedememiştir. Fakat Avni Paşa sadrâzam olunca onu Konya Valiliği ileİstanbul’dan uzaklaştırmış, sonra Yanya ve Manastır valisi yapıp bir dahaİstanbul’adönmemesiniteminetmiştir.

Yukarıdaanılanvak’ayalnızHüsnüPaşa’nınşehâdetinedayanmamaktadır.Adliye Nâzırı Âkif Paşa da, Hüsnü Paşa’nın vak’ayı o sırada kendisinenaklettiğinisöylemiştir.BusuretleHüsnüPaşasırrı,adliyenâzırıilepaylaşmakistemiş, “söylerse o söylesin” diye düşünmüştür (zabtiye nazırı, kabine =hükûmet üyesi değildir). Âkif Paşa, dürüstlüğü ile çok ünlü, yalan söylemesi

imkânsızbirşâhitolaraktanınmıştır.Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın oğullarından Prens Abdülhalim Paşa da,

yalan söylemesi muhtemel olmayan, böyle bir sebep de bulunmayan birmilyarderdir.BupaşayaAvniPaşa’nınkendisineAbdülazizHân’ıortadankal-dırmak teklifinde bulunduğunu, derhal nefretle reddettiğini beyan ile şunlarıeklemiştir:

-AvniPaşa,kinvegarazdoluidi;bütünhareketlerini,kinivegarazıtayinederdi.Hertürlükötülüğü,hattâkaatilliğiirtikâbdançekinmeyennefretedilecekbirşahıstı.

Padişahın öldüğü sabah Avni Paşa kalkar kalkmaz, biraz sonra Fer’iyyeSarayı’nda asker birikeceğini, böyle bir şey olur olmazkendisine bildirmesini,evinde oturan ve manevî oğlu olan adliye nezareti hukuk işleri müdürü şâirSerezliNiyaziEfendi’yetenbihetmiştir.NiyaziEfendi,paşanındoktoruvedostuRodoslu Ahmed Paşa’nın da damadı idi. Sultan Aziz ölünce, Avni Paşa’nınvak’ayı evvelden bildiğini Niyazi Efendi, Veys Paşa-zâde Zeynülâbidin ReşidBey’eanlatmıştır.DevrinçokünlüediblerindenolanReşidBey,şâirolanNiyaziEfendi’ninAvniPaşa’yıçoksevipbeğendiğinidesöylemiştir.NiyaziEfendi’ninifâdesi:

- Paşa, her gece içerdi.Meclisi şendi. Büyükle büyük, küçükle küçüktü.Hepimizkendisiniçokseverdik.OgeceHüseyinAvniPaşabanaşunlarısöyledi:“OğlumNiyazi,geceleroldukibirsaatuyuyamadım,vücudumçokyorgundur.Ben şimdi mâbeyn odasındaki kanepeye uzanacağım, hareme gidipyatmayacağım. Benim yerime sen uyumayacaksın. Hatırım için uyanıkkalacaksın.Uyuyabilirsemneâlâ,uyuyamazsambirazdinleniprahatederim.Şudürbünyanındabulunsun.Şafaksöktüğüandan itibarendürbünleAbdülaziz’inikamet ettiği saraya bak! Önünde, etrafında mutad olmayan şekilde askerbiriktiği,insanlargezindiği,fevkalâdebirşeyolduğutakdirdehemengelipbeniuyandır.Kayığımda,söyle,şimdidenheranhareketenazırbulundurulsun!”

OlayaKarışanlarınŞahitlikleri

Vak’a sırasında kaatillerden Fahri Bey, 30 yaşındadır. İstanbul, Eyüb’de

doğmuştur. Enderûn’a alınıp 7 yıl tahsil gördükten sonra istabl-ı âmireye (hasahırlar)atuşağıolarakverilmiş,3aysonramâbeynciolmuş,9yılmabeyinciliktebulunduktan sonra çok mühim bir görev olan ikinci mâbeynciliğe, yanibaşmâbeynci birinci yardımcılığına getirilmiştir. At uşaklığından yetişen, gençyaştagıptaedilirmakamlaragetirilen,hasebinesebibelirsizkimselerinpadişa-hın yanıbaşına verilmesinin nasıl belâlara sebep olduğu, bu Fahri Beymisalindenanlaşılır.

FahriBeysorgusundaşöyledemiştir:Ben,SultanAzizmerhum,“Kendiniöldürdü”diyemem.“Öldürmedi”dahi

diyemem. Ben zaten Mustafalar’la Mehmed Ağa’nın oraya gelişini pekbeğenmemiştim.

Harem ağalarından Reyhân Ağa’nın Yıldız Mahkemesi hazırlıksorgusundakiifâdesinden:

SultanAziz’inodasınagirenlerCezayirliMustafa,diğerMustafa,MehmedAğa, Fahri Bey, zabitlerden Ali Bey’le Necib Bey, harem ağası Râkım vebendenizden ibarettir. Diğer harem ağası Nazif, aşağı katta idi. Odanın içtarafındaAliveNecibBeyler,kılıçlarınıçekmişlerdi;birisi içerigirmekistersevurmaküzerebekliyorlardı.Padişahınarkasından dahi FahriBey tutmakta idi.MehmedAğa ileCezayirliMustafa dizlerinden tutmakta oldukları halde diğerMustafaÇavuşdahiAvrupa’dangelenbeyazsaplıbirufakneşter (ustura)gibiçakı ile padişahın kol damarlarını kesmekte olduğunu gördüm. Sultan Aziz“AmanAllah”diyebağırmaktaidi.Camlarkapalıidi.Kapınınharicindesofadadahi iki nefer beklemekteydi.Bir damarını kestiler.Kan kapıya kadar fışkırdı.Buişlerononbeşdakikakadarbirmüddetiçindeoldu.Ondansonrabirperdeyırttılar sarmak için. SonraVâlide-Sultan ve ikinci hazinedar ve sair kalabalıkkoştular.Hertaraftanferyâd-üfiganbaşladı.

MidhatPaşa’nınifâdesi:-YıldızMahkemesihazırlıksorgulamasındaüçpehlivanaişkenceyapıldı.

TahammüledemedikleriiçinSultanAbdülaziz’ikatlettiklerinisöylediler.

Üç pehlivanı tevkif edip muhakeme için İstanbul’a getiren Kolağası(Kıdemli Yüzbaşı) Yusuf Efendi’nin yıllar sonra ünlü türkolog Yarbay NecibÂsım(Yazıksız)Bey’esöyledikleri:

Pehlivanlarıtevkifettiğimzamanüçüdebüyükteessüriçindeydilervetekkelimeyle niçin tevkif edildiklerini sormadılar. Sebebini sordum. “Ne içinçağırdığınızıbizbiliyoruz”dediler.

YozgatlıMustafaÇavuş’unifâdesi:Dâmad Nuri Paşa beni çağırttı, gittim. Yalnızdı... “Seni Mustafa ve

Mehmed’le beraber yüz altın maaşla Sultan Abdülaziz’in hizmetine memurengöndereceğiz.Orayamemuriyetiniz,yalnızSultanAbdülaziz’itelefetmekiçindir.Sol kolundan vurup kan damarlarını kesersen çabuk ölür, kimse anlamaz.ZabitinizCezayirliMustafa’nınmalumatıvardır.Birsırasınıdüşürüpbuişibiranevvelbitirin.Sizdekurtulursunuz,bizdekurtuluruz.Güzelhizmetedin.Bo-ğazından kesmek olmaz. Önce sol kolunun damarlarını kestikten sonra, sağkolunundamarlarınıdakeserekişibitirmelidir”dedi.Ogecekarakoldayattık.SabahleyinFahriBeygelipbizi sarayasoktu.Merdivenlerdeelimebeyazsaplıbir çakı verdi. “İşi bununla uydur” dedi. Odaya girdiler. Fahri Bey padişahıarkasındankucakladı.CezayirliMustafaileMehmeddizlerineoturdular.Bendeçakı ile emredildiği gibi damarlarını kestim.Önce“Ne yapıyorsunuz” gibi birşeylersöyleyip“AmanAllah”diyebağırdı.Fakatsonraüzerinefenalıkgeldivekendindengeçti.

Boyabatlı Elmacıoğlu Hacı Mehmed Pehlivan’ın hazırlık sorgusundasavcıyaverdiğiifadeden:

- SabahleyinMustafa Çavuş ve CezayirliMustafa ile beraber Fahri Beybizi karakol-hâneden aldı, Fer’iyye Sarayı’nın içine götürdü. Sultan Aziz’inodasınagirdik.FahriBey, arkasındankollarını tuttu.Ben veMustafa dizlerineoturup ayaklarını tuttuk.Mustafa Çavuş, beyaz çakı ile kollarının damarlarınıkesti. Hemen savuştuk. Padişah daha ölmemişti. Bu iş beş on dakika kadarsürdü. Nûri Paşa’dan, Dârüssaâde Ağası Süleyman Ağa’dan ve BaşmâbeynciEdhemBey’denbuyoldatalimatalmıştık.

MidhatPaşa’nınhazırlıksorgusundan:- İntihar olduğuna dair deliller pek kuvvetli değildi. Fakat nazır

arkadaşlarımsesçıkarmadılar,bendesustum.Bütüntahkikatı(!)HüseyinAvniPaşayaptırdı.SultanAbdülaziz’inmuhafazasıişihükûmettarafındanAvniPaşaileKayseriliAhmedPaşa’yahavale edilmişti.Mademkikatledilmiş, bunun ikipaşanıntertibiolduğuvâzıhveaşikârdır.

Busuretlebüyükpolitikacı, işinbütünmes’uliyetini,osıradaher ikisideölmüş bulunan iki mareşale yıkmaktadır. Sonra şu akıl almaz sözlerisöylemektedir:

- Bu iş, cinayet olduğu söylenen bir ölüm vak’asıdır. Rüşvet, hırsızlık,memlekete kötülük gibi yüz kızartıcı bir cürüm değildir! Öldürülmüşse bile,

milletvevatanınmenfaatinebirsebebiolmakgerekir...Savcı,MidhatPaşa’yaşusualisormuştur:- Abdülaziz Hân’ın ölümünden sonra Fer’iyye Sarayı’na giderken, nâzır

arkadaşlarınıza “Hâkanın muhafazası pek müşkül ve tehlikeli idi, bu veçhilevefatı pek iyi oldu” şeklinde buyurmuşsunuz. Müteaddit şahitlerin ifâdesi busözlerizât-ıdevletlerininsöylediğiüzerindebirleşmiştir.Nebuyurursunuz?

MidhatPaşa,böylebirsözsöylemişolabileceğini,fakathâdisenincinayetolduğu, cinayet ise, kendisinin iştiraki bulunduğu hakkında delil teşkiledemeyeceğinibeyanetmiştir.

-Tahkikat içinhernelâzımsayapılmıştır, şeklindekonuşanMidhatPaşa,sıkışıncavaziyetişuşekildeitirafetmişti:

- Fahri Bey’in iki zenci hadım ile birlikte vuku bulan takrir ve ifâdesi,tamamiyle hâle muvafık olduğundan ve diğer tarafta merhumun vefatıylemükedder olan Vâlide- Sultan ile kadın-efendilerin bu hâdise için sorguyaçekilmeleri ile rahatsız edilmeleri (!) dahi münâsip görülmemiş olduğundan,bütünnâzırlar,buderecemalûmâtileiktifâettik...

Oğlunun ölümü üzerine adlî sorguya çekilmesi, rahatsız edileceği içinyerine getirilmemiş Vâlide Pertevniyâl Sultan’ın ne için sorguya çekileceğiniaşağıdaanlatacağım.MidhatPaşa’nınçokbüyükkusuru,herkesibudalasanma-sıdır.

İmparatorluğunsonvak’anüvîsi,maarifnâzırıolan,imparatorluksenatörüveCumhuriyetdevrininmilletvekili,ünlübilginAbdurrahmanŞerefEfendi’ninifâdesi:

- Sultan Aziz’in öldüğü sırada hizmetinde bulunan 300 kadar câriyeninbirçoğuilegörüştüm.Hepsipadişahınşehidedildiğinekaniidiler.İntiharettiğinisöyleyentekkişiçıkmadı…

Şer’î îlâmda padişahın “şuûruna halel gelip intihar ettiği”nin yazılması,büyük fiyasko olmuştur. Zira birkaç gün önce zâten Sultan Aziz’in şuûrununbozulduğuiçintahttanindirildiğifetvâileilânedilmişti.

Savcı, hazırlık sorgusunda Mütercim Rüşdü Paşa’ya, Abdülaziz Hân’ınpalasınınalındığındanbirsaatsonraöldüğünü,bununeşekilde tefsiredeceğinisöylediğizamanbuadamsualiancak:

-Bundanneçıkar?sualiilekarşılayabilmiştir.Bulunduktan sonra en az bir saat yaşayan bir insana tıbbî yardım

yapılmaması ve yaptırılmamasına ise, YıldızMahkemesi’nde ve daha evvelkiuzun sorgusunda cevap verebilen tek babayiğit çıkmamış, sadrâzamlıkta

bulunmuşadamlardanmütevâzıuşaklarakadarsavcınınbusualitevcihettiğiherşahit,sadeceönünebakıpsusmuştur.

AbdülazizHân’ınAnnesi,OğluveAblasınınSöyledikleri

Abdülaziz Hân’ın feci ölümü ile en çok sarsılanların başında annesiPertevniyâlVâlide-Sultan’ın gelmesi tabiîdir. Oğlunun kanlar içinde ve henüzcanlı vücudunu kucaklamış, sonra kucağından oğlu çekilerek, zorla odasınagötürülüp kapatılmıştır. Burada fenalık geçirince câriyeler doktor getirmekistemişler,Vâlide-Sultan:

-Evlâdımşehîdoldu,benideşehîdetsinler,banahekiminlüzumuyoktur!demiştir.

Hiçbirtesiraltındaolmaksızınveolaylarıngeçtiğidakikalardasöylenenbucümle,YıldızMahkemesi’ndecinayetiişaretedenkesindelillerdenbirisayılmış,birçok câriye, Valide-Sultan’ın bu cümlesini duyduklarını beyan ettikleri gibi,Pertevniyâl Sultan da mahkemenin hazırlık sorgusunda aynı ifadedebulunmuştur.Vâlide-Sultan’ınifâdesinden:

-Sûikasdebirgünöncedenkararverildiğinigösterenemârelervardı.Fakatbuemarelerihemogüniyianlayamadım,hemdeCennet-mekân’ıüzmemekiçinbellietmedim.AncakYâverBinbaşıNecibBeygelipde,“Cennet-mekânşehîdoldu”dediğizamanaklımbaşımageldi.

Abdülaziz Hân’ın ikinci oğlu Mahmud Efendi’nin hazırlık sorgusundasavcıyaifâdesi:

-Vak’agünüağabeyim (Yusuf İzzeddinEfendi) gibi benimvediğer aileefradının odalarının önüne birer veyâ ikişer süngülü nöbetçi konmuştu.Odalarımızdançıkmamıza,bütünricalarımızarağmenaslaizinverilmedi.

Bu arada Sultan Abdülaziz’in ablası Adile Sultan’ın, kardeşininöldürüldüğü hakkındaki kanaatine öteden beri tarihçiler büyük ehemmiyetvermişlerdir. Gerçi Adile Sultan vak’a sırasında sarayda değil, kendi hususîsarayında oturuyordu. Tam 50 yaşında ve Sadrâzam Dâmad Mehmed AliPaşa’danduldu.İkinciSultanMahmud’un-evlenecekyaşakadaryaşayabilen-4

kızının küçüğüdür. Fakat Adile Sultan, ağzından çıkan her sözün gerçekolmasıyla meşhurdu. Hiç kimseden pervâsı yoktu, küçük kardeşi SultanAbdülaziz’i ve yeğeni Sultan Abdülhamid’i azarlardı. Babası ve kocasındanbüyük miras yemişti, emsalsiz servetini ihtiyaç sahiplerine dağıtırdı, hiçbirpadişahtan bir şey kabûl etmezdi. Koyu dindar ve tarîkat mensubu idi. Çokkültürlüvevakurdu,şiirlerinidivanhâlindetoplamış,sonradabasılmıştır.Kendimalı olan sarayında yüzlerce câriye tarafından hizmeti görülür, sadrâzamlarhuzuruna,hemenhemenpadişahsarayındakiprotokolleçıkardı.Siyasetlekesinşekilde ilgilenmezdi. Kabûl salonu diğer sultanlar (Osmanoğullarından Türkimparatorluk prensesleri) gibi Avrupa mobilyası ile değil, eski Türk tarzıdöşenmişti. Kendisi divanda oturarak misafir kabûl ederdi. Yalnız Vâlide-Sultanları, yanipadişah annelerini divandayanınaoturturdu.Başkakimolursaolsun oturduğu divanın karşısında zemine dizilmiş atlas minderlere oturturdu.Yıldız Mahkemesi hazırlık sorgusunda vâlide sultanlar bile sorguya çekildiğihalde, onun sarayına bir savcı göndermeye Sultan Abdülhamid cesaretedememişti. Zira savcıyı kabûl etmeyeceğini biliyordu. Padişah sarayında negeçerse,kendisinederhalbildirilirdi.Herkeskendisindenmaddîyardımgördüğüiçin,heryerdeminnetduygusuylakendisinebağlıkimselervardı.BabasıİkinciMahmud’unmücessemvekartimsalisayılırdı.Böylebirşahsiyetinherhangibirsebeplekanaatidışındasözsöyleyebileceğini,hiçkimseiddiaedememiştir.Bazıyakınlarına kardeşinin öldürüldüğünü söylemesi ve kardeşi için mersiyeyazması,kanaatinigösterir.Bumersiyedenbazımısrâlar:

Nasılyanmamkimê,oldûolanlarŞâh-ıDevrân’aBilinmez/olduhâlîkıydılar/olZıll-ıYezdân’aOgitdîmülk-iukbâyâfirâkıgeçditâcânaSarâyâvelvelêsaldıcihânıkoyduefgaanaNasılhemşîresîbûÂdileyanmazohâkaanaKikıydıbuncazâlimlerkarındâşıcihanbâna

BahçıvanPehlivanlarınMaaşMeselesi

AbdurrahmanŞerefEfendi’den:

Hüseyin Avni Paşa, o sabah Kuzguncuk’taki yalısında, yanındaVeliyyeddin Paşa, gözlerini karşıdaki Fer’iyye Sarayı’ndan ayıramıyordu.Câriyelerin feryadını duyar duymaz beş-çiftesine atladı ve Azrail gibi karşıyageçti.

Zira kaatillerin işlerini gördüklerini anlamıştı. Kaatiller, hiç şüphesiz üçbahçıvanpehlivandı.SultanAziz’inhizmetindebırakılmış tekerkekolanFahriBey’di. Israrla bu işlerde kullanılan üç binbaşı idi. Bir gün evvel Fer’iyye’yesokulanüçharemağasıidi.

Bugünekadarhiçbirtarihçi,üçbahçıvana30’araltınatıyyeveayda100’eraltınmaaşverilerekolaydanbirgünevvelFer’iyyeSarayı’nagönderilmelerinin,başka bir tarzda izahını yapamamıştır. Bu husus, en açık delillerden biri sa-yılmıştır. Yıldız Mahkemesi’nde de, tarihçiler nezdinde de... Zira bir adamınmaaşı iki, üç misli yükseltilebilir. Kırk misli yükseltilirse, bir fevkalâdelikolduğumuhakkaktır.Eskipehlivanlarolanveiçlerindenbiriaskerlikteçavuşluğayükselmişbulunanbuadamlar,bahçekorucusuidiler.GeceleriSultanMurad’ınköşkünün bahçesinde nöbet tutarlardı. Çavuş olanın maaşı ayda 3 altın,diğerlerinindahaazdı(yiyecek,yatacak,yakacak,giyecekihtiyaçlarıçalıştırancatemin edilirdi). 100 altın o devirde, kıdemli feriklerin (korgeneral) maaşı idi.KaatillerdenFahriBey, suçubuüçpehlivanayüklervekendisininhiçbir ilgisiolmadığınıiddiaedermahiyetteifadevermiştir.

Midhat Paşa ise, pehlivanlara işkence yapılarak ifade alındığını beyanetmiştir. Bu iddia en kuvvetli ihtimalle doğrudur. Fakat işkence, o devirde -Anglosakson sistemi hariç- bütün ülkelerde kullanılan bir adlîmetottu.Bugünbize iğrençve insanlıkdışıgelebilir.Fakatbugünbile -demokrasi iddiasındakibirçokülkedâhil-polistevesavcılıkta işkenceyapılmaktadır.Padişahkaatilliğiakıl almaz bir cürümdür. Padişah, hâkan olması bakımından bütün Türk’lerin,halifeolmasıbakımındandabütünMüslümanlarınenkutsalşahsıdır.Böylebirsuçu işlemek cesaretini gösteren gözü kanlı adamların, efendice sorguyaçekilerek, gerçeği söylemeleri mümkün değildir. Zira çarptırılacakları cezamalûmdu.Pehlivanlarıntokatvesopailedövüldüğü,koltukaltlarınakızgınlopyumurtakonduğuiddiaedilmiştir.

SultanahmedVâızıÖmerEfendi’ninSöyledikleri

SultanahmedCamiivâızıvebaşimâmıÖmerEfendi’ninsöylediklerineçokağırlık verilmiştir. İki sebepten: Sultan Abdülaziz’in cesedini çıplak olarakgörebilen tek şahıstı ve yaşı, mevkii, mesleği, ahlâkı bakımından adliyede“bulunmaz şahit” olarak vasıflandırılıp hayal edilen mükemmel şahit tipinitemsilediyordu.

80 yaşını geçmiş bir din adamı olan Ömer Efendi, padişahın cenâzesiniyıkamış, Ayasofya imamı ile Enderun’dan 7 ağa da ona yardım etmişlerdir.Bunların hepsinin ifadeleri Yıldız Mahkemesi’nde dinlenmiştir. Ömer Efendi,Cennet-mekân’ın kalbi üzerinde büyük bir mor leke olduğunu yeminle beyanetmiştir. 7 Enderûn ağası bu ifadeyi desteklemişler, cesedin, sakalının soltarafınınyolunmuşve ikidişinindegayrımuntazamşekildekırılmışolduğunueklemişlerdir.BuşehadetlerüzerineMidhatPaşa:

Padişahın bir iki dişi bozuk ve eksik olabilir, demişse de, bir padişahdişininkırıkolamayacağıâşikârdır.

Mahkemede teşhir edilen padişahın hırkasının kalbin üzerine isabet edenkısmındaki delik ise,meseleyi daha vazıh bir şekle koymuştur. SultanAziz’inçok kuvvetli, spor yapmış bir adam, bir pehlivan olduğumalûmdur.Altı ken-disinden genç ve kuvvetli adamın (ki bunların üçü eski pehlivan ve ikisisubaydır) tecavüzünü karşılayamayacağı muhakkaktır. Fakat anlaşılan derhalkendindengeçirmekiçin,kalbininüzerinevurmuşlardır.

DinBakımındanİntihar

Bilindiği gibi gerek Hıristiyan, gerek İslâm dininde intihar, Cenâb-ıHakk’ınbahşettiğiveondanbaşkakimseninbahşetmekiktidarındabulunmadığıcanakarşısûikasddir.

Allah’ın en değerli eseri olan insan’ı yok etmektir. Allah’ın en büyüknimetinikendieliyleortadankaldırmaktır.Allah’ayapılacakbüyükisyanlardanbiridir. Müntehir veya müntehire, kendi canını kendi eliyle aldığı anda,Hıristiyan ise Hıristiyan, Müslüman ise Müslüman toplumundan çıkmıştır.Allah’ı inkâr etmiştir. Hıristiyan dininde kendisine dînî âyin yapılamaz, birHıristiyanmezarlığınagömülemez.İslâmdinindedecesetyıkanmaz,Müslümanmezarlığınagömülemezvegömüldüğüyerdekendisineİslâmîtelkinyapılamaz.

Dini bütün bir Müslüman’ın böyle bir şeyi göze alamayacağı âşikârdır.Hele bütünMüslümanların başı olan bir halifenin böylesine bir günahı irtikâbedeceğineihtimalverilemez.GecegündüzKur’ânokuyan,zemzemiçenSultanAbdülaziz de, her halde Kur’ân’ında, Sûre-i Yûsuf açık olduğu halde, KutsalKitab’ınkarşısındadamarlarınıkeserek,başıbulunduğudinleveitikadıilealayetmemiştir...

Kaldıkiintihar,Türktoplumundaçokazraslananbirâdettir.BirçokBatılımüşâhid,eskiasırlardaTürkleri,“İntiharbilinmeyenbirtoplum”şeklindetavsifetmiştir. Türkler XIX. asırda, Avrupa’daki intihar hâdiselerini hayretleöğrenirlerdi.

İntihar tezi, siyâsî maksatlarla savunulmuştur. Türkiye’de olduğu gibi,Batı’da da böyledir. Darbeyi önceden bilen ve darbecilerin arkasında bulunanİngiltere, intihar tezini kabûl eder. Hattâ darbeyi planlayanlardan İngiltere’ninİstanbul büyükelçisi Sir Henry Elliot, olayın intihar olduğu üzerinde, MidhatPaşa’yısavunmakgayesiylebirbroşürkalemealmıştır.Bubroşürdeoderecedemaddî tarihî yanlışlar vardır ki, savunduğu intihar tezi de buna benzemekte,ancak olayları az bilen Avrupalılar’ı belki ikna edebilmektedir. Bugün bileEncyclopediaBritannica, ihtiyatlı bir dille, intihar tezini ileri sürer.Fransız veRus eserlerinde, cinayet tezinin tutulduğu görülür. Grande Encyclopédie, oyıllardaçıkanbüyükFransızAnsiklopedisi’dir.AçıkçaSultanAziz’inAvniPaşatarafından öldürtüldüğünü yazar. Grand Larousse gibi sonraki Fransızansiklopedileri kesin şekilde öldürüldüğünü yazarlar. Şu herkesin elindebulunan,heryılbaskısıçıkanPetitLarousse’dadaSultanAbdülazizmaddesinde“futassassiné=katledildi”yazılıdır.

İntiharEdenŞahıs,HerİkiKolununDamarlarınıKesebilirmi?

Şimdi,enfennîdelilegeçelim:Hüseyin Avni Paşa’nın 19 doktora imzalattığı meşhur raporda, eski

hâkanınsolkolundakiyaranın5 santimuzunluğundave3 santimderinliğinde,sağkoldakinin ise 2,5 santimuzunluğundabir kesikolduğu zikredilmiştir. Solkolda bu derece vahîm bir yara açıldıktan sonra, bu sol kolun parmakları ilemakastutulupsağkoldadabüyükbiryaranınaçılmasınıtıpotoriteleri,imkânsız

denecekderecedemüşkilsaymaktadırlar.ÜstelikmeşhurrapordaSultanAziz’in“cubital” damarlarının kesildiğinden bahsedilmektedir. Hâlbuki intiharlarda budamarların kesilmesi pek nâdir vak’alardan olup, müntehir, ekseriya “radial”denenüstdamarlardanötesinenüfûzedememektedir.

Şimdi,SultanAbdülazizHân’ınölümüolayınıderleyiptoplayalım:

İntiharmı,Cinayetmi?

Eğer ortada İkinci Abdülhamid-Midhat Paşa çekişmesi olmasaydı, hattâolaybirmeşrûtiyet-mutlakıyetmeselesihâlinegetirilmeseydisanıyorum,hiçbiryazarvepolitikacıintihartezineiltifatetmezdi.

Yukarıda olayı; detaylarıyla, mûteber şâhidlerin ifadeleriyle, resmîvesikalarla, şahısların durum ve psikolojileri ile ortaya koyduk. Bu tablodanintiharçıkıyorsa,olayelbette intihardır...Çıkamıyorsa, cinayetolduğunukabûletmektezaruretvardır.

Aslındaolay intihar isebile, tarih ilmibakımındandeğerlendirmehükmüaynıdır. Bu hükmü en iyi şu cümleyle, İbnüleminMahmud Kemâl İnal ifadeetmiştir:

“Eğerintiharrivayetidoğrubileolsa,SultanAziz’inkaatiligeneHüseyinAvniPaşa’dır.Çünkiintiharınasebepolmuştur.”

Elimizdeki vesikaların bugünkü durumuna göre Midhat Paşa’nın,cinayetten haberi yoktur ve cinayeti düzenleyenler arasında değildir.O sadeceSultanAziz’itahttanindirmekvecinayettensonraolayıörtbasetmeklesuçludur.Şimdiburadaikirömarkyapmaklâzımdır:

Midhat Paşa, SultanAziz’in öldüğünü öğrendikten sonra ne yapabilirdi?Hemen cevabını vereyim:Hiçbir şey yapamazdı, sadece susardı.Nitekimöyleyapmıştır. Aslında hiçbir şey yapamayacağına göre hükûmetten istifa etmesigerekirdiamahayatboyusadrâzamolmakhayaliylehükümdar tahttan indirilipkellesinibirdefaortayakoyanbiradamdanböylebirferagatbeklemekmümkünmüdür? Niçin bir şey yapamazdı? Onun da cevabı şudur: Bütün kudret AvniPaşa’nınelindeydi.AvniPaşa’yıtevkifmiettirirdi,mahkemeyemisevkedebilir,

yoksakurşunamıdizdirirdi?Hiçbirisinegücüyetmezdi.Çünkidevletdüzenibirdefa şirazesinden çıkmaya görsün, bu düzen bozukluğundan kimin zarargöreceği evvelden hiç kestirilmez. Böyle bir cezayı verebilecek kudrette sonsadrâzam,ÂlîPaşaidive5yılönceölmüştü.

Sadrâzam Mütercim Rüşdü Paşa’nın durumu da aynen -hiç sevmediği-fakat İngiltere’nin baskısı ile kabinesine almak rnecburiyetinde kaldığınısöylediği- Midhat Paşa’nınki gibidir. Lâfta sadrâzamdı. Onun da cinayettenhaberiyoktu.Odacinayetiöğrenincesustu.Zirahiçbirşeyyapmazdıveziraoda Midhat Paşa ve emsali gibi asıl kaatilin kim olduğunu, haberi öğrendiğisaniyehementahminetmişti.

SadrâzamMütercimRüşdüPaşa’nın, orduyadayananAvniPaşa’yakarşıelikolubağlıidi.Ordununbaşındakiadamıtevkifettirmekgücündedeğildi.Bugücesahipolsabilekullanamazdı.Zirameseleyeiyicekarışmış,boynunakadarbatmıştı.

Aslındabuişinhesabınısoracakadamlarvardı!Fiilensoracakadamvardı,Çerkes Hasan Bey’di; hukuken soracak adam vardı, Abdülhamid Hân’dı.Sahneye çıkacakları ânı bekliyorlardı. Zira ihtilâllerde roller cunta tarafındantevzi edilemez. Hiçbir cunta bugüne kadar bunu başaramamıştır. Hiçbeklenmedik anlarda sahneye, o piyeste rol alması akıldan geçirilmemişşahsiyetlerçıkıpbaşrolüoynayanlarısahneninkenarınaitiverirler.

MidhatPaşa’nınSorumluluğu

İntihar mı, cinayet mi? meselesinin kördüğüm hâline getirilmesindekibaşlıca sebep, Midhat Paşa’nın Yıldız Mahkemesi’nde cinayetle ithamedilmesidir.Hâlbukipaşayıcinayetebağlayandelilleryetersizdi,belkihiçyoktu.Ve üstelik paşa o sırada sadrâzam da değildi ki “İcrânın başı olduğun haldecinayeti niçin örtbas ettin?” denebilsin. Gerçi Şurây-ı Devlet reisi olarakimparatorluk kabinesi üyesi idi. Ama Şûrây-ı Devlet reisi, adliye nâzırıtarafındankendisine sevkedilmeyenbirmeseleye kendiliğindenbakamaz.Ger-çektecinayetegözyummaktaMidhatPaşa,ancakdiğerkabinearkadaşlarıkadarsorumluidi.

Ama Yıldız Mahkemesi’nin rûhu bu değildi. Yukarıda arzedilen tablo,

sadecenazarîhukukbakımındandır.Meselenin,SultanAbdülhamid’inmutlakaİskenderkılıcıileçözmeyemecburbulunduğukördüğümünruhuşuidi:

MidhatPaşa,Türkimparatorluğunundüzeninialtüstetmişti.İhtilâlinAvniPaşa’dan sonraki ikinci adamı idi.Onun iştiraki olmasa belkiAvni Paşa zatenkaç senedir planlayıp bir türlü sahneye koyamadığı darbeyi fiil mevkiineçıkaramazdı. Bu darbe haksızdı. Belli başlı hiçbir sebep olmadan bir padişahtahttan indirilmiş, öldürülmüş veyâ ölüme terk edilmiş, bunun hesabı bilesorulmamış,saraylaryağmaedilmişti.Üçay sonrayenidenbirpadişah tahttanindirilmişti... Devletin başına o derecede büyük belâlar açılmıştı ki, Türktarihinin felâket sahneleri sergilenmişti, yerigeldikçegöreceğiz.DışpolitikadadehâolanvebütündışentrikalarıbilenAbdülhamîdHân,MidhatPaşa’nın İn-giltereileilişkilerininbütündetayınıbiliyorduveüstelikMidhatPaşa,darbedenyıllar sonra bile arkasını İngiltere’ye dayıyordu. İngiltere ile padişahı,dolayısıyla Türk devletinin düzenini tehdit ediyordu. Bu işi bir defa yapmış,onarılmaz facialara sebep olmuştu. İkinci Abdülhamid, bunu tekrarlatmamakazmindeydi...

Meseleninruhubudur.

Yıldız Mahkemesi’nde Midhat Paşa, Sultan Aziz’in kaatillerinden biriolarakdeğilde,sadecedarbeyaptığıvecinayetişlendiktensonragözyumduğuiçinmahkûmolsaidi,meselebuderecedealevlenmezdiamaMidhatPaşa,başkamevzularda ne kadar saçmaladı ise, cinayete katılmadığı hakkında, kendini oderecedemantıklı savundu.Gerçeğedayandığı içinbumevzudazatenkuvvetliidi. İkinci Abdülhamid onu amcasının kaatili olarak değil de, 93 Harbi’ndeölümünesebepolduğubirmilyonTürk’ünkaatiliolarakmahkûmettirseydiveastırsaydı,polemiklerbuderecedebüyükolmazdı.Amabirşahsı,yapmadığıbirişleithamederseniz,hemoşahsadiğersuçlarıiçinkabadayılıkhakkınızımnentanımışolursunuz,hemdeofiilindiğersuçlularıiçin,acabaonlardamasummuşüphesiniuyandırırsınız.

SultanAbdülaziz’in üst düzeydekaatilleri birinci derecedeHüseyinAvniPaşa idi. Yıldız Mahkemesi’nden çok önce öldü. İkinci derecede Şevk-EfzâValide-Sultanidi.Türkiyeimparatoriçeliğiyaptığı,padişahannesiveHanedanamensup bulunduğu, Türk adalet sisteminde kadınlara ölüm cezası verilmediğiiçin, değil cezasını bulmak, Yıldız Mahkemesi’ne çıkarılmadı bile... Ziramahkeme kararı ilemahkûm olmuş böyle bir kadının torunu, bir gün Türkiyetahtınaçıkabilir,babaannesihükümgiymişkaatilolarakanılırdı.Velhâsılikiucupisbirdeğnekti,hiçellememekevlâidi.AbdülhamidHândaöyleyaptı.Üçüncü

derecede kaatil Müşîr Dâmad Nûri Paşa, dördüncü derecede Vezir DâmadMahmud Paşa idi. Bunlar mahkûm oldular. Asıl katil fiilini işleyenler altdüzeydeadamlardı;onlarınmahkûmolmalarıylazatenkimseuğraşmazdı.

İşte 1908’de İttihad ve Terakki iktidara gelip tâlihsiz ikinci meşrûtiyetbaşladığı zaman, değerlendirme bu oldu. Evet,Midhat Paşa ve SultanHamid,yukarıdaanılanşahıslardı.AncakMidhatPaşada,SultanHamidde,buikivasıf-larındanbaşkadüzinelerle,belkiyüzlercebaşkavasıflarıolanadamlardıamaovasıflartamamensilindi.Üzerlerindekonuşmakbileapolitiktelâkkiedildi.Ziraİttihatçılar, meşrûtiyet sloganı ile iktidara gelmişlerdi. Meşrûtiyetin babasınısavunmak ve meşrûtiyeti 30 yıl geciktiren bir adama karşı vaziyet almakmevkiindeidiler.Böyleoldu.

TarihinHükmü

Amaİttihatçılar,tarihçiveilimadamlarıdeğillerdi.Sadecepolitikacıidiler.Bugünekadar tarihiyapanpolitikadan, tarihi istediğişekildeyazmasına,hiçbirülkede izin verilmemiştir... Bunu tecrübe eden ve bir müddet yürüten çokkudretliotokratlar,oligarşilermevcuttur.Fakatsonundadaimatarihçinindediğiolmuştur. Tarihçi, gerçekleri sergileyivermiştir. Bunun uğrunda kelle verentarihçiler vardır. Zira hakikat aşkı, insanlığı sevkeden en büyük duygulardanbiridir.Birçokahvalde,menfaatduygusundandahakudretlidir.

Nitekim Mutlakıyet devrinde de (1878-1908), Meşrûtiyette de (1908-1922), Cumhuriyet’te de en büyük tarih otoriteleri, Sultan Aziz’in başınagelenleri açıkça yazdılar. Avni Paşa’nın tertibiyle öldürüldüğünü söylemektençekinmediler. Cevdet Paşa, Mahmud Celâleddin Paşa, Memduh Paşa, LütfiEfendi, Abdurrahman Şeref Efendi, İbnülemin Mahmud Kemâl İnal, İsmailHâmi Dânişmend gibi o devri en iyi bilen tarihçiler, cinayet olduğunu bütündelilleriylegösterdiler.

İntihar fikrini savunan resmî devlet görüşünün yanında yer almaktamenfaatleri olan veyâ öyle olduğuna inanan yazarlar ise, mevzuu bütüngenişliğiyle incelemeye asla cesaret edemediler. Bazı gerçekleri bilhassaunutmaya veyâ unutturmaya gayret gösterdiler. Bunlardan bir zâtı tanırım ki,bütün hususî konuşmalarında Sultan Aziz’in öldürüldüğünde tereddüt dahi

edilemeyeceğini tekrarlamış, fakat bütün yazılarında intihar ettiğini yazmıştır.Öldürüldüğüfikrituttuğuhalde,sonradankorkutularakveyamenfaatsağlanarakaksiyazdırılmışolanlardavardır.BilhassaİttihadveTerakkitaraftarları,intiharfikrini körü körüne tutmuşlardır. Gerçekte ise bu tutum, İttihadçılar’a hiçbirhakiki menfaat sağlamıyordu ama olayların içinde yaşayanlar bu uzakgörüşlülüğügösterememişler; bütüngünleri, içindeyaşadıkları güngibi olacaksanmışlardır.

SultanAbdülaziz, tahttanindirilmesindensonra3günTopkapıve48saatdeFer’iyyeSarayları’nda,cem’an5günyaşadı.Ölümünde46yaşını3ayve25güngeçiyordu.

AbdülazizHânNiçinÖldürüldü?

AbdülazizHânniçinöldürüldü?Tahttan indirilmişti, ikinciveliahdolarakdoğmuş, babasının saltanat döneminde 9 yıl, 4 ay, 11 gün ikinci veliahd,ağabeyininsaltanatdöneminde21yıl,11ay,25günveliahd,nihayet14yıl,11ay,5günpadişaholanbirkişi,niçinsadece5günhayattabırakıldı?Şimdibumeseleyi,bütünOsmanlıtarihiçerçevesindegözdengeçirelim:

YıldırımBâyezid,düşmantarafındantahttanindirildiktensonra7ay,6günyaşamış,1403’teeceliyleölmüştü. İkinciBâyezid, tahttan indirildiktensonra1ay,2günyaşamış,1512’deölmüştü.İkinciOsman1622’detahttanindirildikten1 gün sonra öldürülmüştü. Sultan İbrahim tahttan indirildikten 10 gün sonra1648’de öldürülmüştü.DördüncüMehmed tahttan indirildikten 5 yıl, 1 ay, 28günsonra1693’teölmüştü.İkinciMustafatahttanindirildikten4ay,8günsonra1703’te ölmüştü.ÜçüncüAhmed tahttan indirildikten 5 yıl, 9 ay, 1 gün sonra1736’daölmüştü...ÜçüncüSelimtahttanindirildikten1yıl,2aysonra1808’deöldürülmüştü. Dördüncü Mustafa tahttan indirildikten 3 ay, 19 gün sonra1808’deöldürülmüştü.

Sultan Abdülaziz vak’asından sonra; BeşinciMurad tahttan indirildikten27 yıl, 11 ay, 29 gün sonra 1904’te ölmüştü. İkinci Abdülhamid tahttanindirildikten 8 yıl, 9 ay, 13 gün sonra 1918’de ölmüştü. Altıncı MehmedVahîdeddin tahttan indirildikten3yıl,5ay,28gün sonrayurtdışında 1926’daölmüştü.HalifeİkinciAbdülmecidtahttanindirildikten20yıl5ay,21günsonra

1944’teyurtdışındaölmüştü.Bu tabloda ihtilâlcileri korkutan hâdise, 1808’de Üçüncü Selim’in

öldürülmesi ile son bulan ve İkinci Mahmud’u tahta yükselten AlemdarVak’ası’dır. Zira Alemdar Mustafa Paşa, ordu ile Topkapı Sarayı’nı, ÜçüncüSelim’iyenidentahtageçirmeküzerebasmış,yarımsaatgeciktiğiiçinDördüncüMustafa, Üçüncü Selim’i öldürtmüş, fakat karşı ihtilâlciler gene DördüncüMustafa’yıtahttabırakmamış,kardeşiİkinciMahmud’utahtageçirmişlerdi.

68 yıl sonra ikinci bir Alemdar Vak’ası ile bir karşı ihtilâle imkân varmıydı? Vardı. Midhat Paşa’nın şu ifâdesinden, böyle bir imkânın olduğu veihtilâlcuntasınıürküttüğüaçıkçaanlaşılıyor:

-DolmabahçeSarayı’nın, yaniSultanAbdülaziz’inmuhafazasınamemurpiyade ve süvari nizam hassa taburları vardı. Memuriyetleri de padişahınmuhafazası idi. Bu uğurda, her şeyemukavemet edip, hayatlarını feda edecekderecedeçalışmalarıborçlarıiken,bunuifaetmemişlerdi.Bundandolayıaskerîşereflerininmahvolduğunu söylüyorlar, padişahıkoruyamadıkları, aldatıldıklarıiçin pişmanlık, nedamet izhar ediyorlar, kendi kendilerini takbih ve tel’înediyorlardı.Zabitlerde,neferlerdeaynıduygudaidiler.NitekimbunlarıAvniveRedif Paşalar derhâl Birinci Ordu bölgesi dışına gönderdiler. Ancak BirinciOrdu’nundiğerkıtalarındadaaynısözlersöyleniyordu.İstanbuldışındakidiğerordularınvaziyetinibilemiyorum...

MüşîrDâmadNûriPaşa’nınifâdesinden:- Huzursuzluk askerden sonra, ulemâ (ilmiye) sınıfında da yaygın hâle

geldi.Askerler;“Eğerpadişahınhal’edileceğinibilseidikaslaDolmabahçe’yegelmezdik”diye söyleniyor ve büyükmemnuniyetsizlik gösteriyorlardı. İlmiyemensuplarının ise padişahı yeniden tahta çıkaracakları söyleniyordu. Bu işler,hükûmet arasında çok gizli şekilde müzakere edildi. Bir kısım kıt’alar derhalİstanbuldışınaçıkarıldı.Birkısmınadaparadağıtıldı.

MidhatPaşa’nınifâdesinden:Dolmabahçe Sarayı’nın önüne getirilen askerlerin ve Harbiyeliler’in

padişahın tahttan indirileceğinden katiyen haberleri yoktu. Onun için hakikatiöğrenincememnuniyetsizlikbüyükoldu.

Süleyman Paşa, Harbiydiler’ce gelmiş geçmiş en sevilen okulkumandanlarından biridir... Harbiyeliler, kendisine saygılarından,memnuniyetsizliklerini fazla ileri götürmediler. Süleyman Paşa’nınHarbiyeliler’ebirşeylervaatetmişolmasınıdüşünüyorum.Fakatşimdiyekadar

böyle bir vesika veyâ rivayete tesadüf edemedim. Mamafih Birinci Ordu’da:“Biz böyle olacağını bilse idik...” cümlesi gittikçe yayılıyordu. Karşı ihtilâl,ancakliderinibekliyordu.BusıradaKaradağveSırbistan’daisyanlarçıkmasıveRusya’nınbuisyanlarısilâhladesteklemesi,dikkatleridışarıyadöndürdü.

Sultan Abdülaziz’in muhafazasının sadece kendisi ile Kapdân-ı DeryâAhmed Paşa’ya ait olduğunu, başka kimsenin karışamayacağını Avni Paşa,tahttan indirilen padişaha çok iyimuamele edilmesini isteyen nâzırlara karşı -usul ve üslûbu olduğu üzere- tehdit eder tarzda söylemişti.Avni Paşa, BirinciOrduKumandanlığınagetirdiğiMüşîrRedifPaşa’yakuşuçurtmamasınıveserttedbirler almasını emretmişti. SonraSultanAziz dahaOrtaköySarayı’naadımatar atmaz, üç pehlivan eskisi uşak -bütün âdetler hilâfına- saraya sokulmakistenmiş, sokulamayınca, Saray’ın karşısındaki karakolda bir geceyatırılmışlardır. Hayatlarında üç altından fazla maaş yüzü görmeyen buadamlarınyüzeraltınmaaşlaOrtaköySarayı’nagönderilmelerivesarayınharemdairesinesokulmaktaısraredilmesi,niyetleriçokaçıkçaortayakoymaktadır.

Diğer taraftan, klinik psikopat olduğumuhakkak bulunanAvni Paşa’nın,Sultan Aziz’in öldüğünü görmeden rahat nefes alamayacağını, yukarıdan berianlatmaya çalıştım.Üstelik artık ihtilâl cuntası tehdit altında idi...Hele SultanMurad’ın aklî dengesinin gittikçe bozulması, cunta üyelerini korkudançıldırtmıştı.Delininhâkanvehalifeolmasımümkündeğildi.Geçicideliliktebilemümkündeğildi.İşinaçığaçıkmasıartıkgünmeselesihâlinialmıştı.İşaçığaçı-kınca artık cuntacılar biliyorlardı ki, fikirler ikiye ayrılacaktı: Sultan Aziz’inyenidentahtaçıkarılmasını isteyenler(kiOsmanlı tarihindebirdenfazlaemsalivardı) ve Veliahd Abdülhamid Efendi’nin padişahlığını isteyenler... Böyledurumlarda ne olacağı, kimin üste çıkacağı belli olmazdı. En küçük fırsatta“zabtedilmiş arslan” diye tavsif edilen Sultan Aziz’in zincirlerinden boşanıpkendiniBirinciOrdubirliklerinin içineatması,aynıgüncuntacılarınasılmalarıilesonaererdi...SultanAziz’inikincidefaaldanmayacağı,gafletedüşmeyeceği,merhametetmeyeceğiâşikârdı.

SultanAziz’inÖlümüneNazırlarınTepkileri

Onun içindir ki cuntacılar, Sultan Azîz’in nasıl öldürüldüğünü pek iyi

bildiklerihalde,gerizekâlılıktaslamayakararverdiler.“Vahvah,intiharetmiş,makamı cennet olsun!” dediler. Fakat hiç kimse aldanmadı.Yalnız,Avni Paşakorkusundan kimse ağzını açamıyordu. Bununla beraber, bazı tepkiler sertgeldi...Nâzırlardan eski sadrâzam ihtiyarYusufKâmilPaşa, haberi öğrenince,yanındakikabinearkadaşlarına:

HüseyinAvniköpeğine söyleyiniz,dedi;Peygamberimiz“Kaatilikatil’letebşir ediniz” buyurmuşlardır. Bu sır yakın zamanda, o köpek için zuhûredecektir!

Paşa söz değil, keramet söylüyordu. İstikbali okuyan Devr-i Kadîmkâhinlerigibiydi...Sonraşöyleilâveetti:

Hain Hüseyin Avni, başımıza neler getirdi, neler getirecek... Ayağınınucundan başına kadar, Cenâb-ı Hakk’ın Osmanlı padişahı olarak halk ettiğivücudunâdirgelirbirhâkanınkaybınasebepoldu...Mel’unherif,padişahınba-şınıyedi.İnşallahokaatildetezzamandakatledilir...

MaliyeNâzırıYusufPaşadadikkateşayanbirşeysöyledi:HüseyinAvni,PertevniyâlVâlide-Sultan’dansakınsın...BusuretlePertevniyâlSultan’ın,oğlununkanınıyerdekoymayacağınıima

ederek,odakehânettebulunmuşoldu...Hâlbuki bu saatlerde Pertevniyâl Vâlide-Sultan için, oğlunun feci ölümü

yanında,kendişahsınatevcihedilmişenıstıraplıgünlerbaşlıyordu...

Vâlide-Sultan’ınTazyikiveSarayınYenidenYağmalanması

Şimdi,SultanAziz’ikucakladığıandanitibarenannesiPertevniyâlVâlide-Sultan’ınbaşınagelenlerianlatalım:

Yerindesöylediğimizgibi,omuzvurulupSultanAziz’inodasıkırılıp içerigirildi.Vâlide-Sultanhemenkoşupoğlunukucakladı...Bütünüstübaşıoğlununkanıyla boyanan 64 yaşındaki uzun boylu, şişman kadın, subaylar ve erlertarafındanoğlundankoparıldı.Oğlunubırakmakistemedi...Zorlaayrılıncakısabir baygınlık geçirdi. Askerler, taşıyarak odasına götürdüler. Bu baygınlıksırasında Binbaşı Necib Bey, Vâlide-Sultan’ın kulağındaki küpelerle parma-ğındakiyüzüğüçekipaldı.Belkibirdüzinecâriyevebirorduaskerinönünde,

bunlarıcebineattı.NecibBey’inâmiriYarbayİzzetBey,ondanaşağıkalmadı.Vâlide-Sultanodasına taşınırkenodaodayagirdiveetraftagördüğümücevhernamına ne varsa cebine attı. Yukarıda yerinde söylediğim gibi bu tıynetteadamlar bilhassa seçilmişti. Yoksa normal askerlerin böyle hizmetleriyapamayacaklarımuhakkaktır.

Bundansonrasınıtasviredebilmekiçin,benimkalemkudretimzayıf,hattââciz kalır. Efsaneler çağının büyük kalemlerine, Homeroslara, Sofokleslere,Evripideslereihtiyaçvardır.

Vâlide-Sultan kendine gelince, oğlunun kanlı ölümüyle aklı başındangitmişvedaha5günevvelTürkiye imparatorlukprotokolünün ikincişahsiyetiolanihtiyarkadına,kendisininTopkapıSarayı’nagötürüleceğisöylendi.Torun-larışehzâdelervesultanlar,çevresinialmışlar:

- Vâlidemizi vermeyiz, nereye götürüyorsunuz? diye feryat ediyorlardı.Askerler, zorlaVâlide-Sultan’ı torunlarının kollarından çektiler. BinbaşıNecibBey, Sultan’ı kollarından tutup sürükleyerek götürdü. BuNecib Bey, ŞehzâdeNureddinEfendi’yesatılmışbirGürcüköleidi.NureddinEfendionaköledeğil,arkadaşmuamelesietmiş,okutmuş,Harbiye’yegönderipsubayyapmıştı.Şimdi,Osmanoğulları’na sadakat ve şükran borcunu ödüyordu! Yarbay İzzet Bey’inmuaviniveşerâletibirvicdanyoksuluidi.

Pertevniyâl Sultan, yalınayak ve ferâcesizdi. Üzerindeki beyaz entarideğiştirilemediği için, oğlunun kanları ile rengi -Osmanoğulları’nın Hanedanrengi ve oradan alınarak Türk bayrağının rengi olan- al’a dönüşmüştü...Saraydan itilipçekilerekçıkarıldı...Sarayınbahçesine,karakolbinasınınönünegetirildi.OradakendisiniHacıRâşidPaşaileİzzetBeybekliyordu.Paşa,çatanaileTopkapıSarayı’nagötürüleceğinisöyleyincedevletdüşkünükadın:

Ben vapura binmem, dedi; oğlumu öldürdüğünüz gibi beni de denizeatacaksınız.Çokricaediyorumpaşa,beniburadabırakınız!

MirlivaRâşidPaşa’nıncevabışuoldu:Vapurabineceksin!Milletibatırdınız,dahagitmekistemiyorsun!Bu -her iki mânâda- yüksek üsluplu cevapla paşa ve arkasında baykuş

gözleri ile bakan Yarbay İzzet, bu suretle İkinci Mahmud’un eşine minnetborçlarını ödüyorlardı. Türkiye’yi XIX. asır başlarında batarak Türkistandurumunagelmektenkurtaran,modernTürkiye’ninvemodernTürkOrdusu’nunve Harbiye’nin kurucusu İkinci Mahmud Hân’ın, sıradan asker gibi yıllarcakışlaların taş odalarında yatıp kar ve çamur içinde alaylarının önünde talimeçıkarak yeni Türk Ordusu’nu kuran, ilk Harbiye mezunlarına albay maaşı

vererekteşvikedenSultanMahmud’un...Fakat Vâlide-Sultan, nedense denize atılacağı sabit fikriyle5 o derecede

direndiki,kendisiniçatanayabindirmekdeğil,rıhtımasürüklemekkabilolmadı.Rıhtıma sürükleniyor, sonra askerlerin ellerinden kaçıp bahçeye doğru koşu-yordu.RâşidPaşa,arabaileköprüdengeçerekSarayburnu’nagitmeyikabûledipetmeyeceğinisordu.Vâlide-Sultan:

5Osmanlı saraylarındapadişaha ihanetedencâriyelerMarmaraDenizineatılırdı.Zirâkadınlaraidamcezasıyoktu.

Araba ile gitmeyi kabûl ederim, dedi; ama biliyorum beni götürüpöldüreceksiniz!BununüzerineBinbaşıNecib:

Sus behey büyücü! hitâbıyla, Osmanlı Sarayı terbiyesini ne derecedebenimsediğiniaçığavurdu.

Pertevniyâl Sultan’ın yanına, ibrikdar ustası olan kalfa (rütbeli câriye)katılarak kapalı arabaya bindirildi. Başlarına muhafız olarak bir harem ağasıverildi.TopkapıSarayı’nasevkedildi.

Aynıgün,TiryâlHanımefenditevkifedildi.TiryâlHanımkimdi?

TiryâlHanımefendi

Tiryâl Hanımefendi, İkinci Sultan Mahmud Hân’ın baş-ikbâl’i yanieşlerinden biri idi. Çocuğu olmamıştı. O tarihte 66 yaşında idi. SultanAbdülaziz’in şehzâdeliğinde, onun üzerinde bu üvey annenin, öz annesiPertevniyâl Sultan kadar emeği geçmişti. Bu yüzden Sultan Aziz, kendisinisever, sayardı. Bütün Sultan Aziz saltanatı boyunca, İkinci Vâlide-Sultanmuamelesigördü.Çokzengindi.PertevniyâlVâlide-Sultan’ındateveccühünüvearkadaşlığını kazanmıştı. Esasen İkinci Sultan Mahmud’la, PertevniyâlSultan’dan daha önce evlenmişti. Bir tesadüfle, her ikisi de 1883’te 73 ve 71yaşlarındaölmüşlerdirki,anlattığımızSultanAzizvakasından7yılsonradır.

Hikâye edilen alçaklığı, adı geçen adamlarla beraber Şevk-Efzâ Vâlide-Sultan paylaşmaktadır... Zira Pertevniyâl Valide ile Tiryâl Hanım’a yapılanbaskıların onun emriyle, hiç olmazsa teşvik veyâ telkiniyle yapıldığı sabittir.Pertevniyâl Sultan ve Tiryâl Hanım, Şevk-Efzâ Sultan’ın üvey kayınvâlideleri

oluyorlardı. Sultan Aziz saltanatı boyunca bu iki hanım da saltanat sürmüş,Şevk-EfzâVâlide, veliahdin annesi olduğu halde genç yaşta gölgede kalmıştı.Şimdi bunun intikamını alıyordu ama Hânedân şuuru içinde değildi.Osmanoğulları’nınşerefiniayaklaraltınaaldığınınfarkındaolmayacakderecedekinveihtirasdoluidi...

TiryâlHanım, kendi konağındaotururdu.Dârüssaâde ağası veŞevk-EfzâSultan’ınşeraletiSüleymanAğa,kendisinebirharemağasıilehabergöndererekVâlide Pertevniyâl Sultan’ın çağırdığını bildirmişti. Fer’iyye Sarayı’na gidenTiryâl Hanımefendi, orada tevkif edilmiş, padişahın emriyle kendisinin deTopkapı Sarayı’na gönderileceği bildirilmişti ama Pertevniyâl Sultan’la aynıarabada gönderilmemiş, Pertevniyâl Sultan’ı götüren araba geri dönünce o daaynıarabaileaynıgünTopkapıSarayı’nasevkedilmişti.

Pertevniyâl Sultan’la Tiryâl Hanım, servetleri ellerinden alınmak, Şevk-Efzâ Sultan ve cuntacılar hesabına soyulmak üzere, Topkapı Sarayı’nagönderilmişlerdi. Böylece hem Sultan Aziz taraftarı iki kudretli kadınınservetleriellerindenalınacak,hemdecuntacılarbirazdahazenginleşeceklerdi.

Her iki hanıma da, padişahın emriyle tevkif edildikleri bildirildi. 39 günTopkapı Sarayı’nda kaldılar. İlkel şartlarda yaşıyorlardı. Üstlerindekilerideğiştiremediler. İlk üç gece karanlıkta bırakıldılar ve bir tekmum verilmedi.Sonraikihanımdanherbirininodasıiçinbirerkandilverdiler.Odalardahertürlühaşere,yılanvefarelerciritatıyordu.10günsonraDârüssaâdeAğasıSüleymanAğageldi,PertevniyâlSultan’a:

Zât-ı Şâhâne, siz efendimiz’e selâm gönderdiler, dedi. O zamana kadarsedirde oturan Vâlide-Sultan, Osmanlı protokolü icabı padişah selâmınıdinlemeküzerederhalayağakalktıve:

İnşallaharslanımâfiyettedirlerağa?diyesordu.İyidirler.EfendimiziçinFer’iyye’dedairedöşetiyorlar,yakındaorayanakil

buyurulacağınızıbildirmekiçinkulunuzugönderdiler.Tiryâl Hanım’la da görüşen ve aslında padişahtan değil Şevk-Efzâ

Vâlide’denemiralan-rütbesivezir,müşîrlerleeşitolanveprotokoldeonlardanevvelgelen-dârüssaâdeağasınınziyaretindensonra,tazyiklerazaldı.39.günso-nunda Süleyman Ağa tekrar geldi. Sultanla Hanımefendiyi alıp OrtaköySarayı’nagetirdi.Birerodayakondular.Pencerelerikapatılıpmıhlandı.Kapılarkilitlendi.Yanihapishayatlarıdevamediyordu.İsmetveEminAğalar,ikiharemağası, Pertevniyâl Sultan’ı, mevcut bulunmayan gizli hazînesinin yerinisöyletmekiçin,haylitazyikettiler.Torunlarındanhiçbirşehzadevesultanbuüç

aymüddetleVâlide-Sultan’ınyanınasokulmadı.İsmetAğa’nınişkencesi,sekizgünsekizgecesürdü.İsmetAğa,Vâlide-Sultan’a:

- (Şevk-Efzâ) Vâlide-Sultan’dan sizin hakkınızda, “mutlaka Vâlide-Sultan’ı öldür, öldürmeden dönme!” emrini aldım. Hazînenizin yerinisöylersenizöldürmem,şeklindesözlersöylüyor:

- Ne hazînem, ne malım vardır, yaşmaksız, feracesiz Topkapı Sarayı’nasürüldüğümübilmiyormusunuz?cevabınıalınca:

- Madem söylemiyorsunuz, mutlaka kendi kendinizi öldürünüz, ben siziöldürmeyeceğim ama ölünüzü görmeden de saraya dönemem, diye zırvalıyor,PertevniyâlSultan:

-Hayır, benMüslüman’ım, kendi kendimi öldürmem, senöldür de bu işbitsin!diyordu.

Sekizinci gün pencereler açıldı. Temmuz sıcağından kurtulup, kendiniBoğaz’ın rüzgârına atan Valide, biraz ferahladı. Fakat manevî baskılar devamediyor, hâlâ gizli hazînesinin yeri (!) söyletilmek isteniyordu. Bu işkence,Topkapı Sarayı’na sevk edildiği oğlunun şehid olduğu günden itibaren tam88gündevametti.88günsonraSultanAbdülhamidtahtaçıktı.Şevk-EfzâSultan,vâlideliktahtındanindi.PertevniyâlSultanserbestkaldı,İkinciAbdülhamid’eşudikkatedeğermektubuyazdı:

PertevniyâlSultân’ınMektubu

“Sultan Murad’ın kemâl-i lutf-ü kereminden olarak (!) fermân-ışâhâneleriyle beni Topkapı Sarayı’na sürdükleri vakit, (Sultan Murad’ın)mürüvvetlerinden (!) üzerimde bulunan ve yanımda olan eşya ne ise, sizarslanıma gönderiyorum. Bir padişah vâlidesinin ne hâle düştüğünü ilerikinesillerin görmesi için bu eşyanın (müzede) hatıra olarak saklanmasınıistiyorum. Üç padişah (kocası İkinci Mahmud, üvey oğlu Sultan Mecid, oğluSultanAziz)sayesindenailolduğumbüyükservetinmühimkısmınıcami,mektepkütüphane, çeşme, türbe gibi hayır eserlerine, yardım isteyen muhtaçlaraharcadım. Gerisi, Sultan Abdülaziz arslanımın tahttan indirildiği günDolmabahçe Sarayı yağma edilirken alındı. Birkaç parça, oğlumun şehidedildiği gün kulaklarımdan ve parmaklarımdan koparılıp odamdan çalındı.Şimdiüçyüzcâriyemdenyanımdaüçükalmıştır.Bütüneşyamıdagönderiyorum,

onüçparçadır.Ancakincilitesbihinbirdeğerivardır.DünyamalındanarınarakCenâb-ı Hakk’ın huzuruna çıkacağım için bahtiyarım. Yolladığım beyaz Hintketenindenentari,göreceğinizgibikızılaboyanmıştır.Buboya,amcanızSultanAbdülaziz’inmübarek vemukaddes kanıdır...Bu entari üzerimdeolduğuhaldeTopkapıSarayı’nagönderildimve33günbuentariyisırtımdançıkarıpdeğiştir-meimkânımolmadı.Hayatımdakimsehakkındakötüniyeteserigöstermedim...BueşyamıgörenlerAllahaşkınabendenibretalıp,Fâtihaokumakmürüvvetvemerhametinde bulunsunlar! Başıma gelenleri bilmeyen kalmamıştır. Kanımıderyalaraakıttılar.Hüküm,Allâh’ındır.

Pertevniyâl.”

Bu devir Osmanlı iç tarihinin gelmiş geçmiş en büyük mütehassısı olanbüyüktarihçimerhumİbnüleminMahmudKemâlİnalşöyleyazıyor:

“SultanAbdülaziz’inüzerinekapanmışzavallıannesini,zabitlerdenNazifnamında bir mel’un, oğlunun odasından alırken, küpesini ve yüzüğünü zorlagasb edip def olduğu gibi, diğer zabitler de karakol-hâne meydanına çıkarıporada bıraktılar. Yaşına ve mevkiine hürmet, bahusus uğradığı musibetemerhamet edilmesi gereken muhterem kadının gördüğü hakaret ve mihnet, bukadarla kalmadı. Saklı mallarının yerini bildirmesi için de çeşitli tazyikler vetahkirlere hedef oldu. Karakol önünde uğradığı hakaretleri uzaktan o sıradakarakola Sultan Aziz’in cesedini görmeye gelenbazı nazırlar ses çıkarmadanseyrettiler. Saraydan ise, Şehzadelerin ve Sultanların feryatları yükseliyordu.GûyâKerbelâidivegûyâbuzulümleriyaptıranYezîdidi!”

SultanAziz’insonMâbeyn-iHümâyûnbaşkâtibişâirÂtıfBey’inifâdesi:-OfaciagünüAvnidenenYezîd,yenidenmalderdinedüştü.Dahabeşgün

önce Dolmabahçe Sarayı yağma edildiği halde şimdi de Ortaköy Sarayı’ndayağmabaşladı.Askerlere emirverildi.Câriyelerin şalvarlarınakadarheryerdemücevher,altınvedeğerlişeyarandı.Birpadişahannesininmücevhersaklamaktenezzülünde bulunabileceğini sanacak kadar Osmanoğulları’nın vekarındanhabersiz bir mel’un, Pertevniyâl Sultan’ın ağzının içine parmağını sokarak,ağzınacevhersaklamışmıdırdiyearaştırdı.AvniPaşahakkındaoğlununbirkaçdefa dikkat nazarını çektiği için, yalnız kini için yaşayan Serasker, ValideSultan’amünfail idi. Eline fırsat geçince, dakika fevt etmedi.Alçak sadrâzam(MütercimRüşdüPaşa)vemahalle imamı tabiatlıbirdenîolanşeyhülislâmvediğer köpeklerAvni Paşa’ya uydular... SultanAziz’in raporunu aldıktan sonra

her biri saraya girdi. Sultan Aziz Efendimizin ve Vâlide-Sultân’ın yatak oda-larına girip pis vücutları ile yataklarına oturdular. Bir padişahın yatak odasınacebren girmek hangi faninin haddi olmuştu? Devlet nizamını böylesineşîrâzesindençıkardılar!Pisgözleriyleetraftacebeindirecekbirşeyvarmıdiyebakarlardı. Sultan Aziz’in hizmetinde bırakılmış eski dârüssade ağası (vezirpâyesindeki) Cevher Ağa nâzırların önüne çıkıp“Bu âna kadar nice padişahtahttan indirildi,bunlardanhiçbirindenazırlarınharemdairesinegirdiği,uşakmakulesi adamların efendilerine böylesine hakaret ettikleri işitilmedi, maksatmal ise, padişahın nesi varsa hazîne-i hümâyûn defterinde yazılıdır, padişahyatakodasındahazîneolurmu?”dedi.MütercimRüşdüPaşa,CevherAğa’nınazarlamasınakarşıpişkinlikgösterip,“Ağahazretleri”dedi,“Yirmibeşmilyonaltın varmış, onu arıyoruz ve elbette devlet için arıyoruz, bize kolaylıkgösteriniz!”CevherAğa büsbütün kızdı,“Paşa hazretleri” dedi,“bunca defanâzırlık ve sadâret yaptınız, hiç söylediğiniz mikdar para yatak odasındasaklanırmı?” Tabii tek altın bulunamadı. 25 milyon altın gibi akıl almaz birparanın tahttan indirilmiş bir padişahın yatak odasında bulunabileceğini sanangüyadevletinentecrübelivezirine,bazıâzâsı(organları)eksikvevezirlerceaklıdaeksiksayılanbirharemağasınınverdiğicevaputandırıcıdır.Fakathiçbirindeutanacakyüzyoktu...25milyonaltının175tonolduğunuvebukadaraltınınikiyüz seneden beri hiçbir padişahın hususî hazînesinde bulanmadığını dabilmiyorlardı...

İbnüleminMahmudKemâlBey,1940’taMillîEğitimBakanlığıtarafındanyayınlananbüyükeserindeilâveediyor:

Bu mel’ûnâne işleri yapanlar ve yaptıranlar, pek az müddette perişanoldular. Namlarından iz kalmadı. Zira dağlarda gezen en dehşetli haydutlarıntel’înedeceklerivahşiyânemuameleleriirtikâbetmişlerdi.

Çorlulu-zâdeMahmudCelâleddinPaşa’nınifâdesi:Beşgünarailesaraydayapılanbuikinciyağmadayalnızmaldeğil,canda

yağmalandı... Sultan Abdülaziz ailesinin peri çehreli câriyelerinden bazılarıçekilipalındıvedarbecilerinevlerinegötürüldü.Rüşdü,Midhat,AvniPaşa’larlaŞeyhülislâm,evlerineSultanAzizcâriyesikaçıranlararasındaidi!

OsmanlıSarayındaCâriyelik

Osırada 30yıldanberiOsmanlı İmparatorluğu’ndakölelik ilga edilmiştiama Saray’ın da seçilmiş, unvanlı, resmî câriye ihtiyacı vardı. Halkın sandığıgibibucâriyeler,padişahodalıklarıdeğildir.Padişaheşleri,birsürüprotokoldengeçtikten sonra seçilmiş, unvanlı, resmî câriyelerdir. Her birinin dairesindeotuzar kırkar câriye hizmet eder. Câriyeler, saray hizmetlerini gören gençkızlardır. Saray Harem-i Hümâyûn hizmetleri Osmanlı’da sadece genç kızlartarafındangörülür.Erkeklerveevliyahutevlenmişkadınlarharemesokulmazdı.Saltanatın başından sonuna kadar bu iş böyle yapıldı. Câriyeler eğitim yıllarıdışında, 7 yıl haremde çalışmayamecburdu.Küçük yaşta, yüz ve vücut bakı-mından çok güzel kız çocuklar bumaksatla saraya alınırdı. 7 yıllık hizmettensonra her câriye, Harem’in başı olan Vâlide-Sultan’a, o ölmüşse Baş-Kadın-Efendi’yemüracaatederek“çırağedilmesini”yânîsaraydançıkarılmasını iste-yebilirdi.Saraydahizmette ikenevlenmekmümkündeğildi.SaraydançıkarılancâriyeyeVâlide-Sultan,zenginçeyizvererekilerigelenbirdevletgörevlisiveyaonunoğlu ileevlendirirdi.Saraydahizmetgördüğüenaz7yıl içindecâriyelerzâten yüksek maaşlar aldıkları, bunları harcayacak yerleri olmadığı, her şeysaraydan sağlandığı, çok sık da atıyye (hânedanmensuplarının verdiği değerlihediye)aldıklarıiçin,zâtenzengingençkızlardı.Fevkalâdeterbiyeveprotokolöğrenmiş, istidatlarına göre çeşitli sahalarda yetirilmiş güzel kızlar olduklarıiçin,birçokdevletgörevlisioğlunabir“saraylıhanım”almak isterdi.BunlarınmanevianneleriVâlide-Sultansayılırdı.Evlendiktensonra,bayramlardasarayagelip sultanların, kadın-efendilerin eteklerini öperlerdi. Bâzıları saraydançıkarılıp evlendikleri zaman çok yüksek rütbeli olurdu. Halk bunların saraydarütbe taşıdıklarını, meselâ “başhazînedâr kalfa” denen en büyük câriyeninrütbesininvezîr-müşîr’eeşitolduğunuvevezîrmaaşıaldığınıbilmezdi.Bunlaranlı şanlı hanımlardı. Cumhuriyet devrinde birçok kişi bu saraylı hanımları,HânedanmensubuyaniOsmanoğulları’ndansanmıştır.Sondefabirkaçayöncegeneböylesananbirhâtırâtı,birgazetetefrikasındaokumuştum.

İkinciSultanAbdülhamid’inifâdesi:Fer’iyye dairesinde erkek ve kadın ayırmaksızın bilcümle Hânedân

câriyeleriüzerinde icraedilenzulümler,gayr-ıkabil-i tariftir.Haremağalarıvegörevliler,mücevher bulmakümidiyle,mahremiyete yakışmayanyerlere kadararadılar... Yıllarca hizmet eden câriyelerin biriktirdikleri birkaç altına ve ufaktefekmücevherlerekadartenezzülederekaldılar...

Ama, amansız Sezar’ın sahneye çıkmak üzere olduğunu, piyeste başrolüalanlardan figüranlarına kadar kimse bilmiyordu. Hepsini silip süpürecek vesahnede tekbaşına kalmaya çok dikkat edecek olan Sezar, hepsine “Allah’ım,

keşkedoğmasaydık!”dedirtecektir.Öbürdünyadakiazabınprovasınıonlarabudünyadayaptıracaktır.

Bununla beraber SultanAbdülhamid, âdeti olduğu üzere, “ceza şahsîdir”hukuk prensibine çok sadık kalacaktır. Mücrimleri mahvedecek, fakat çolukçocuklarınınrızkıileoynamayacaktır.Zirahalife,âdilolmayamecburdur.

PertevniyâlSultân’aDüşmanlığınSebepleri

AncakPertevniyâlSultan’arevâgörülen,YunantrajedilerindekisahnelererahmetokutanmuameleninteksebebiAvniPaşadeğildir.PertevniyâlSultanveoğlu Sultan Abdülaziz, Hanedan’ın büyük kanadı tarafından tutulmayanşahsiyetlerdir. Şimdiye kadar -Osmanoğulları’nın iç durumları iyi bilinmediğiiçin- hiçbir tarihçinin üzerinde durmadığı bazı gerçekler vardır. Bunlarıaçıklamak,tarihçiolarakgörevimizdir:

Günümüze kadar gelen Osmanoğulları’nın hepsi, 1808-1839 arasındasaltanat süren İkinci Sultan Mahmud’un (1785-1839) neslidir, başka hiçbiristisnayoktur.İkinciSultanMahmud’unnesli,yalnızikioğlutarafındanyürütül-müştür(diğerhiçbiroğlubülûğyaşınakadaryaşamamıştır):1839-1861arasındasaltanat sürenBirinciAbdülmecid (1823-1861)ve1861-1876arasında saltanatsürenAbdülazizHân(1830-1876).BugünbütünOsmanoğulları,yaAbdülmecidHan,yaAbdülazizHan’daninerler.Hânedanınbuikibüyükdalına“Mecîdîler”ve“Azîzîler”denir.

SultanMecid öldüğünde geriye kalan 9 zevcesimühim birmevzu teşkiletti.Çünki bunlardan 4’ü, kraliçe protokolünde idiler: Servet-SezâBaş-Kadın-Efendi,ŞevkEfzâ İkinciKadın-Efendi,Verd-iCinânÜçüncüKadın-Efendi vePerestû Dördüncü Kadın-Efendi. Bu 9 dul padişah eşinin en genci 19 ve enyaşlısı (Şevk-Efzâ Kadın) 41 yaşlarında idiler. Sultan Aziz tahta geçince,ağabeyiSultanMecid’inailesi,yanioğulları,kızlarıvedul eşleri içinnasılbirstatüdeğişikliğioldu?

SultanMecid’inölümünde,8kızınınancakilk4’üevli,diğer4’ügençkız,dahadoğrusuçocuktu.-Odalıklardışında-24hanımlaevlenenSultanMecid,22yıllık saltanatında bunların birçoğunu genç yaşında kaybetmiş, bir ikisini deboşamıştı... Kendisinden dul kalan 9 hanımın çoğu, çocuklarının annesi, yani

çocukluidiler.Sultan Aziz, dul yengelerini, yeğenlerinin dairelerine gönderdi. Her dul,

çocuğu ileberaberoturmayabaşladı.Bunlardan4evliSultanınkendi saraylarıvardı, anneleri, onlar ve Sultan zevci Dâmad Paşalarla beraber oturmayabaşladılar.Şehzâdelerdenyetişmişolanlarındapadişahsarayındadaireleri,fakatayrıcaherbirininsaraydışındaköşkleri,küçükşahsîsarayları,yalıları,çiftliklerivardı.

Sultân Mecid zamanında 8 sultân (imparatorluk prensesi) düğünü oldu.Sultan Aziz zamanında ise hiçbir sultan düğünü olmadı. Şehzâdelere isesultanlar tarzında debdebeli düğünler yapılmak âdeti yoktu. Onlar basittörenlerlesaraydaevlenirlerdi.

Bu bilgilerden sonra şimdi, her iki kardeş padişah devrinde Hânedan’ınyaşamatarzınımukayeseedebiliriz:

SultanAbdülmecid,kadınlarınaveçocuklarınamukavemetedemez,onlarne isterlerse yerine getirirdi.Oğullarının sünnet ve kızlarının düğün şenlikleri,binbirgecedennümûne idi,bütün İstanbulhalkıgünlerceeğlenmişti.Kızlarınave kadınlarına, akıl almaz değerde mücevherler hediye ederdi. Onları çokşımarttığının da farkındaydı, bir teessür ânında “Beni kadınlarım ve kızlarımbitirdi” demiştir. Oğullarını da çok severdi, fakat onlar babaları ile yüzgözolamıyorlardı.

Sultan Abdülmecid böyle bir hayat içinde veremden öldü... Babası gibi,Rus harbinin verdiği üzüntüyle gelmiş verem değildi. Büyükbabası (BirinciAbdülhamîd)gibiUkrayna’dabirTürkkalesine(Özü)RuslargiripTürkler’ikı-lıçtan geçirdiklerini öğrendiği anda beyin damarları çatlayıp da ölmemişti.Yaşadığıdikkatsizhayat ilenazikbünyesini tahribetmiş,o fevkalâdeyakışıklıvegüzeladam,kırkyaşınıbulamamıştı.

Ama halk, tuhaftır. Birinci Abdülhamid, milletin hâfızasında fazla yeretmemişti. İkinci Mahmud ise, inkılâpları ile halkın canını sıkmış, “gâvurpadişah”denmişti.Milletböylebirpadişaholmayaydı,Türkiye’ninAvrupa’danAsya’ya çekileceğinin farkında değildi. Böyle bir hizmet yapmayan fakatbabasının ekolünü devam ettirmek için karşı tarafa tâviz de vermeyen SultanAbdülmecidise,çoksevilmişti.Çünkiyakışıklıidi,çoknâzikti,merhametliydi,mütevazıidi,halkınarasınakarışırdı.Üstelikdevrirefahdevriidi,millethiçbirmağlûbiyet acısı tatmamış, şanlı şerefli yıllar yaşamıştı. Bugün de bu sıfatlarıdolayısıyla bazı yeni tarihçiler Sultan Mecid’e, “büyük hükümdar”demektedirler.

SultanAzizdevrindedurumdeğişti.SultanAzizde,anneside,koyubirerTürk;Doğu ve İslâm geleneklerine çok bağlı idiler. Hâlbuki SultanMecid veannesi (Bezm-i Âlem Vâlide-Sultan) Batı’dan çok şey getirmişlerdi... SultanAziz’inhavsalası,kadınlaradedikodumevzuuolacakderecedeyüzverilmesinialmazdı. Kızları zaten çocuk yaştaydı. Yalnız büyük oğlu Yusuf İzzeddinEfendi’ye zaafı vardı. Buna karşılık, birçok saray inşa ettirdi ve muhteşemşekilde döşetti. Demiryolu siyasetine başladı. Ağabeyi devrinden pek azdemiryolukalmıştı.Dörtbinkilometredenfazlademiryoluyaptırdı.Orduyavedonanmayaiseakılalmazbütçelertahsisetti.Busiyasetinsonuneoldu?

Halk,kendiiçinefazlakarışmayan,dahaçokordusununbirliklerivezırhlıgemilerinde dolaşmayı seven bu hâkandan korkuyordu, ona gerçek bir saygıduyuyorduveherhaldeseviyorduamaağabeyiderecesindedeğil...Büyükdevletadamları,SultanMeciddevrindekidebdebeyiarıyorlardı.Buordu,donanmavedemiryolu politikasından gittikçe yaka silkmeye başlamışlardı... Hele ÂlîPaşa’nınölümündensonra,son5yıldapadişahındevletişlerinebizzatkarışmasıkarşısındamemnuniyetsizlikleri gittikçebüyüyordu.Eskiden sadece sadrâzamahesap verirlerdi ama o da nihayet kendilerinden biriydi. Şimdi padişaha hesapveripSultanMahmuddevrinedönmektennefretediyorlardı.

Ama daha büyükmemnuniyetsizlik, SultanMecid ailesinde oldu. SultanAziz, ağabeyinin eşlerinin ve çocuklarının malına, mülküne, parasına,mücevherine tabiatıyla dokunmadı. Fakat onlara maaşları dışında, babalarıdevrindealıştıklarıbüyükatıyyelervemücevherlerdevermediHelepolitikayakarışmalarını önledi.VeliahdMuradEfendi politikaya boğazına kadar batmıştıama, ona karışmayı da doğru bulmuyordu. Çünki ağabeyi Sultan Mecid develiahd iken, kendi yaşayışına karışmamıştı ama bütün memnuniyetsizler, şuveyâbuyaftaaltındaVeliahdMuradEfendi’ninçevresindetoplandılar.

SultanMecid’in dulları, başlarında Şevk-EfzâKadın olmak üzere SultanAziz’den de, annesinden de nefret ediyorlardı. Eski muhteşem yaşayışlarınıbırakmış, mesire âlemlerine gidemez olmuş, daha muhafazakâr giyinmeyemecbur kalmışlardı. Eski serbest vur patlasın, çal oynasın hayat yoktu artık.Ciddî bir yaşama tarzı vardı.SultanMeciddevrindekidavranışları dolayısıyla,VâlidePertevniyâlSultantarafındansevilmediklerivebeğenilmediklerideartıkkendilerineanlatılmıştı.

Binâenaleyh Sultan Mecid şehzâdeleri anneleri tarafından, PertevniyâlVâlide kendilerine kötülenerek, bu ninniyi dinleyerek büyümüşlerdir. SultanAziz’e doğrudan doğruya dil uzatılamıyordu. Çünki Osmanlı Saray’ında bu,irtikâb edilemeyecek bir terbiyesizlikti. Onun için SultanMecid’in sulbünden

gelen Osmanoğulları yani “Mecîdîler” -Sultan Murad dalı müstesna- SultanAziz’e saygılıdırlar, fakat Pertevniyâl Vâlide’yi pek tutmazlar. İkinciAbdülhamid, amcasının ailesine yapılanlara kan ağladığı halde, PertevniyâlVâlide hakkında sadece saygılı davranmıştır. Gene onun gibi SultanMecid’inoğlu olan Altıncı Mehmed Vahîdeddin de Pertevniyâl Vâlide’ye sempatiduymaz.SultanMuradailesiisePertevniyâlVâlide-Sultan’akarşıdüşmandır.

AbdülazizHân’ınŞahsiyetiHakkında...

AbdülazizHân’ın şahsiyeti hakkında evvelce fazla temas edilmeyen bazınoktalarısöyleyip,bubahsitamamlayacağız-Bilhassapadişahıyakındantanıyanveyâ bu devri çok iyi inceleyen tarihçilerin ve şahitlerin ifadelerini nakle-deceğim.

DâhiliyeNâzırıMemduhPaşa’dan:-MerhumhâkanAbdülazizHan,güzelyüzlüidi.Güzelkonuşurdu.Çabuk

kavrayışlı idi, yapılan imaları derhal anlardı... Azametli olmakla beraber,tavırlarıvesözsöylemesinazikti...Yüksekruhluveyüksekahlâklıidi.

SonbaşkâtibiÂtıfBey’inifâdesi:- Türkçe’yi iyi yazar ve kullanırdı. Hatt-ı hümâyûnlarının çoğu kendi

ifâdesidirvegüzelbirhatlalâl(kırmızı)mürekkepleyazmıştır.Yazdığıbirrisale,kendi yazısı ile Dolmabahçe Sarayı Kütüphanesi’ndedir (şimdi İstanbul Üni-versitesiKütüphanesi’nde).Hersazıbilirveazçokçalardı.Fakatney’iüstâdâneüflerdi. Mevlevi muhibbi idi. Ne içki, ne tütün kullanırdı. Hattâ bunlarınaleyhinebirgüzelmakalekalemealmıştı.Resimdekiistidadıçokbüyüktü.Meş-hur Rus deniz ressamıAyvazofski ile konuşurken, bir kâğıda rastgele çizereksandalresmiyapmış,bukâğıdıressamricaederekalmış,ÇarİkinciAleksandr’ahediye etmişti. Bu resim Mecmû’a-i Ebü’z-Ziyâ’da neşredilmiştir. Resimdenanlayanlar, çizgilerdeki orijinalliği hayranlıkla seyrederler. Diğer resimleri deöyleydi. Bilhassa gemi resimleri çizmeyi severdi. Arada güzel levhalar dayazardı... Aksaray semtinde annesi Pertevniyâl Sultan Camii’ndeki celî sülüslevhaonuneseridir.Sonderecederinzekâlıidi.Çokkuvvetlikonuşurvenutuksöyler,çoktesirederdivehazırcevaptı.

ÜnlüedipSadullahPaşa’nınifâdesi:Dîvân-ıHümâyûntercümanıolduğumyıllarda,merhumSultânAbdülazîz

yabancılarıkabûlettiğizaman,tercümanlıkederdim.Doğrusugüzelkonuşurdu.Hiç düşünmeden enmünâsip cevabı söylerdi.Bazı konuşmalarda sadrâzamdabulunurdu.Padişahınbazıcevaplarındanokadarmillîbirhazduymuşuzdurki,memnuniyetimizden benim ve sadrâzamın yüzlerimiz kızarmıştı. Konuşurkençok vakurdu, ecnebilerle konuşurken vekarı artardı... Askerlikten çok iyianladığı şüphe götürmez. Hakkıyla müşîr (mareşal) ve bahriye müşîri(büyükamiral) üniformalarını giyer, ordusunun, donanmasının içindebulunmaktan gerçek bir zevk duyardı. Ordu dışında iken üniforma giymez,hepimizgibipantolon,ceketgiyerdi.EnbüyükPrusyakumandanlarındanPrensKarldabirdefabanaAlmanya’da“Padişahınızınhemaskerîbilgisi,hemaskerîdeğerlendirmesi çok kudretli” dedi... Avrupa seyahatinde Fransız İmparatoruÜçüncü Napoléon, şerefine askerî bir manevra yaptırmıştı. Ondan aşağıkalmamakiçinPrusyaKralıBirinciWilhelmdeKoblenz’deSultanAzizönündemanevra yaptırdı ve Sultan Aziz’e Prusya Ordusu’nu teftiş ettirdi. O sırada(1867) Prusya, 30 Alman devletinin sadece en güçlüsü idi. Kimse Prusya’nınFransa’danüstünolduğunusöyleyemez,belkihatırındangeçirmezdi.Helebizimbütün paşalarımız, FransızOrdusu’nun dünyanın birinci ve en kudretli ordusuolduğunu söylerlerdi. Hâlbuki Sultan Aziz, bütün bu mütalâaların tesirindekalmaksızın seyahatinden dönüşte şöyle dedi: “Fransa ve Prusya ordularıarasındaesaslıfarkvar.BirFransa-PrusyaharbindePrusya’nınkazanacağınaşüphem yoktur...” Padişahın -3 yıl sonra gerçekleşecek- bu kehânetini birçokkimsehatırlar.Çünkibirçokdevletadamıarasındasöylemişti.

CevdetPaşa’dan:-Merhum,millîgayretsahibivevatanıiçinhamiyetduygusuiledoluidi.

MehmedEminPaşa’nınifâdesi:-MühürdarıolduğumsıradamerhumSadrâzamYusufKâmilPaşabirgün

bana, Sultan Abdülaziz’in kendisine çok mahremâne “Donanmamızıntekemmülünegayretedişim,Kırım’ıgerialmakiçindir”dediğininakletti.

İbnüleminMahmudKemâlİnal’ındeğerlendirmeleri:- Ordu ve deniz manevralarına bizzat katılırdı. Yeni silâhların hepsini

edindi. Yeni usul istihkâmlar yaptırdı. Ordu için fabrikalar ve tersanelerkurdurarak askerî ihtiyaçların mühim kısmının dâhilde yapılmasını temin etti.Hem askerî, hem sivil mekteplerin ıslahı ile maarifin terakkisine çok çalıştı.

Telgrafhatlarınıhertarafayaydı.Heryerdepostahâneleraçtırdı.Demiryollarıveşoseler yaptırdı. Birçok şehir ve kasabada belediye teşkilâtı kurdurdu. Mülkîidareyi ıslah etti. Şûrây-ı Devlet’i ve Mahkeme-i Temyîz’i kurdu. AtasıYavuz’un fethindenberiüçbuçukasırdırhiçbirpadişahınadımatmadığıMısıreyaletine giderek ahalisinin saltanata bağlılığını pekiştirdi. İlk ve son defaAvrupa devletlerini resmen ziyaret eden padişah oldu. Hükümdarlar ve oülkelerinbüyükdevletadamları ilekonuşarakdevletinşanveşerefini liyakatleartırdı. Devletin yükselmesi için pek çok çalıştı, zamanını şahsî zevklerineharcamadı.Değerli,hamiyetli,gayretli,incebirpadişahidi.

ÂtıfBey’den:-Türkveİslâmâdetlerinitakibetmektetitizdi.Buhusustaadetâağabeyine

aksülamelgösteriyordu.Frenkâdetlerinitaklidedenlerinarkasındanalayettiğinibirkaçdefaduydum.Çoksofuveişigücüibadetdeğildi...Zatenolamazdı,ziradevlet, bilhassa ordu işlerinden çok az vakti kalırdı. Fakat samimî dindarolduğundakimseşüpheedemez.

DevrinMüşîrKâzımPaşa,meşhurmaarifnâzırıvezîrKemâlPaşa,HakkıBey,SâdîBeygibibirçokünlüşâiriardındanuzunvegüzelmersiyeleryazdılar.BaşınagelenlerKerbelâvak’asıilemukayeseedildiveHüseyinAvnihakkında“Yezîd”lâkabıfazlasıylakullanıldı.KemâlPaşa’dan:

Dîn-üdevlethâinîbirkaçmelâîn-ûYezîdEylemişlerHazret-îAbdü’l-AzizHân’îşehîd

SâdîBey’inmüseddesmersiyesininnakaratbeyti:

Ağlasınşâh-îşehîdehalk-ıâlem,ağlasınÇağlasınhûn-âb-ıçeşm-îehl-imatemçağlasın

KARŞIEYLEM

MeşrûtiyetveAvniPaşa

İhtilâl niçin yapılmıştı? Meşrûtiyet için... İngiltere gibi taçlı demokrasiolacak,meclisleraçılacak,ozamanakadardevletinanayasasımâhiyetindeolanTanzimâtveIslâhâthatt-ıhümâyûnlarıartıkgerçekbiranayasahâlinedönüştü-rülecekti.Seçimleryapılacak,meclislericrâyı(hükûmeti)kontroledecekti.

Sultan Murad’ın meşrûtiyet istediği biliniyordu ama onun İngiltereKraliçesi kadar bile nüfûzu yoktu ki...Kâtibini tayin edemiyor, her şeyeAvniPaşa karışıyordu. Her şeye Avni Paşa hâkimdi. Her şey onun elindeydi. O

istemedendeğilanayasayapıpmeclisaçmakveseçimyaptırmak,kuşuçurmakkabil değildi. O andaki Avni Paşa’nın durumunu büyük tarihçi İbnüleminMahmudKemâlİnalşöyleanlatıyor:

- Sultan Abdülaziz’i hal’ etmenin asıl sebebi, gûyâ istibdadı ortadankaldırmak, meşrûtiyet ilân ederek devletin geleceğini ve milletin saadet veselâmetini temin edecek sağlam bir idâre kurmaktan ibaretti. Hâlbuki, askerîkuvvet elinde bulunmak ve muazzam bir padişahı bir anda ve kolaycamahvetmiş olmak itibariyle, kendini herkesin âmiri ve manevî hükümdarmevkiindegörmeyeveherkeseazametveceberûtgöstermeyekalkışanHüseyinAvniPaşa,istibdadamâniolacaktedbirleretevessületmekşöyledursun,meşrûtîidâreyi hararetle arzu edenlerin fırsat düşünce ocaklarını söndürmektasavvurunda bulunuyordu. Hâlbuki Avni Paşa, Murad Efendi’nin cülûsu ileberaber meşrûtiyeti kurmaya çalışacağını -meşrûtiyetçilerin bayraktarı olan-Midhat Paşa’ya vaad etmişti. Bu vaad, Midhat Paşa’nın, hal’ işinde kendinemuhalif bir vaziyette bulunmamasını temin etmek içindi. Zira kîni dîni olangarazkârAvniPaşa’nınenbüyükemeli,SultanAbdülaziz’iortadankaldırmaktı.Nitekim kendi ağzıyla Sultan Murâd’m cülûs ettiği gün dîvân-ı hümâyûnâmedcisiMahmudBey’e,“Bu işemuvaffak olduğum sırada istihsâl eylediğimferahvememnûniyetkadardünyâdahiçbirşeyilemütelezzizolmadım’’demişti.İştebuenbüyükemelinenailolunca,MidhatPaşavearkadaşlarınaolanvaadiniunuttu.EsâsenSadrâzamRüşdüPaşadaAvniPaşagibiistibdadheykeliidi.Buikimüstebit,herşeydealdananMidhatPaşa’yıbu işteatlattılar.SultanAziz’inbaşınagetirilenlerin,durumuıslahetmekemelindendeğil,kinvegarazdanilerigeldiğini, bütün aklı başında olanlarla beraber, fakat onların hepsinden sonraMidhatPaşadaanladı...

Cuntacıların bir toplantısında Midhat Paşa, Meşrûtiyet meselesini açtı.RüşdüPaşa,hükûmetinveicranınbaşıolarakşöylebuyurdu:

- Padişahımız millet meclisi teşkil etmek istemiyor (pâdişâha da iftiraatıyor!). Milletimizin vukuf ve terbiyesi, meclise müsait değildir. Ancak yenikanunlaryapar,mâliyeyideıslâhedersek,emniyetsizliğiortadankaldırırız!

AvniPaşa,sadrâzamınsözlerinibaşkakelimelerletekrarladı.MidhatPaşa:-Birmeclisteşkilişarttır,dedi.“Sultan Aziz’in hal’i için çarşaf kadar fetvâ yazarım” tarihî cevherini

yumurtlayanyobazfetvâemîniKazaskerKaraHalilEfendi:-Öylemeclisefalanlüzumyoktur!buyurdu.SadrâzamRüşdüPaşa:

- Biz millet meclisi yapamayız, yapmayacağız, şeklinde kesin konuştu.Zira arkasında Avni Paşa’nın bütün ceberûtuyla bulunduğunu ve isteseler dekendilerinemeclis falan açtırtmayacağını biliyordu. SadrâzamHazretleri şöyledevametti:

-Mâliyeyidüzeltelimkâfidir.Kimmeclisistiyorki?Padişahımızdameclisiçinısraretmez...

DarbeyişahsenyapanFerik(Korgeneral)SüleymanPaşa’nıntepesiattı:-Çünkimerambuimişvekaanûn-iesâsı(anayasa)yapılmayacakmış,biz

niçinbuişeâletolduk?Eskihâlinnefenalığıvardı?deyince,AvniPaşasözünükeserek:

-Sensus,askersiyasetekarışmaz!diyebağırdı.Kumandanının bu paylaması ile Süleyman Paşa’nın şüphesiz korkudan

değil, teessürden dili tutuldu. Bize bu şekilde azarlandığını bizzat kendisianlatmaktadır. İşte insanı gırtlağına kadar batırarak şahsî menfaatlerine âletederler,vatanvemilletdiyekandırırlar,işlerinegelmeyenenufakbirşeyzuhurederse bir kenara atıverirlerdi. Siyasetten nefret etti. Yaptığına pişman oldu.SadrâzamRüşdüPaşa’dandaşuzılgıtıyedi:

- Paşa oğlum, siz askersiniz. Hiçbir memlekette asker olanın lisanındanböylelakırdılarçıkmazveaskerolan,bizimdevletnizamımızdasadeceverilenemirleriyapar,siyasetekarışamaz!

GeneSüleymanPaşa’nınyazdığınagöre, toplantı dağılırkenMidhatPaşaonudurdurmuş:

-Müteessirolmayınız,demiştir;buikimüstebide(AvniveRüşdüPaşalar)karşı ne yapabilirdim? Hâlbuki üçümüz, Meşrûtiyet için (darbeden önce)birbirimizesözvermiştik...

SüleymanPaşa:-Efendim,demiştir;madembeniböylebirmeclise(toplantıya)çağırdınız,

elbette fikrimi almak içindir. Niçin susturuldum, tekdir ve tehdit edildim?Dinlemek üzere çağrıldı isem, buna lüzum yoktu. Serasker veyâ sadrâzamınbanaşahsenemirvermelerikâfiidi...

AncakSüleymanPaşa,şumütalâalarıilâveetmektedir:- Darbeden sonra Avni Paşa, benden gittikçe uzaklaşmaya ve

şüphelenmeyebaşladı.BirinciOrduzâbitlerininbirderece terfii içinkendisinelistetakdimetmiştim.Orduda(SultanAzizolayıdolayısıyla)memnuniyetsizlikvardıvebiz,seraskerpaşadanfazlaordununiçindeydik.Onasöylenemeyenleribiz duyuyorduk. Bu memnuniyetsizliği yatıştırmak icab ediyordu. Önce teklif

ettim. Çok kızdı, fakat imzaladı. Artık tabiatını öğrenmiştim (biraz geçöğrenmiş!). İlk fırsatta beni başından atmasını ve hattâ tabiatı icabı beni birtehlikeye uğratmasını her an beklemeye başladım ve iki hafta müddetlebekledim,çokihtiyatlıhareketettim...

Bumütalâalaratarihçinediyebilir?DarbeninzavallıkahramanıSüleymanPaşa’ya sadece acınır ama ona acımak, sebep olduğu felâketi telâfi eder mi?Süleyman Paşa bu sırada, edebiyat ve tarihe ait kitaplarıyla ünlü idi. Askerolarak halk arasında bir şöhreti yoktu. Bir sürü mirlivâ ve ferik’ten biri idi.Henüz“ŞıpkaKahramanı”vemillîkahramandeğildi.RusharbininGaziOsmanve Gazi Muhtar Paşalar’dan sonraki üçüncü kahramanı olarak şöhret yapma-mıştı.

SultanAziz’insonmâbeynbaşkâtibiÂtıfBey’inifâdesi:- Eğer Hüseyin Avni Paşa hayatta kalsaydı, Midhat’ı ve onunla beraber

hareket eden meşrûtiyetçileri mahvedeceğine şüphe yoktur. Zira kendisindenbaşkakimseyeiktidarhakkıtanımayacağıbütündavranışlarındanaçığaçıkıyor-du.

Cuntanınİngilizüyesi,İstanbulBüyükelçisiSirHenryElliot’unmütalâası:-HüseyinAvniPaşaölmeseidi,mutlakaMidhat’laçatışacakvekötüşeyler

olacaktı.

Durumu iyi anlayabilmek için, dış politika bakımından değerlendirmekicabeder.Şöyleki:

Aslında meşrûtiyeti, Türkiye’de tek vatandaş istemiyordu. Hiç kimsehürriyetsizliktenşikâyetçideğildi.Meşrûtiyetçiler,biravuçaydınvegazetecidenibâretti. Bunların kahir ekseriyetimeşrûtiyeti, yeni rejimde külah kapmak içinistiyorlardı. Meşrûtiyet içe değil, dışa dönük olarak kullanılmak isteniyordu.BilhassaMidhatPaşa,meşrûtiyeti ilanettirirse,hemAvrupa’da–zâtenyerindeolan-itibarınınçokartacağını,hemdedevletlerüzerindekibazıbaskıların,hemliberal devletler (İngiltere, Fransa), hemmüstebit devletler (Rusya,Avusturya)tarafından hafifletileceğini, hâtta kaldırılacağını sanıyordu. Bu düşüncelertamamen yanlıştı ve devleti Rus harbi felaketine sürükledi. Yanlış olduğufelâketten sonra anlaşılabildi. Delikanlılığından beri meşrûtiyetçi olan ve enateşliencesurkalemesahibbulunanNamıkKemâlbile,meşrûtiyettenvazgeçti.

Dış yazışmaların ve gelişmelerin içindeolanHâriciyeNâzırıRâşidPaşa,nâzırlaramahsusmakamvapurundaogünlerdesadâretmektupçusu(başbakanlıkgenelsekreteri)MemduhBey’e(Paşa)tesadüfetti.Şunlarısöyledi:

- Beyefendi dış politikada başımız dertten kurtulmuyor. Padişahı niçinindirdiğimizi bir türlü Avrupa’ya izah edemedik. Avrupa matbuatı, sarayları,hükûmetleri ve meclisleri bu işin dedikodusu ile aleyhimizde çalkanıyor.Ordununsiyasetekarıştığı söyleniyor.Tanzimat’ınsonaerdiğiyazılıpçiziliyor.Şimdipadişahınölümşeklibizibüsbütünmüşküldurumdabıraktı.Ölümşeklinibirtürlüizahedemiyoruz(yaniintiharolduğuiddiasınıyutmuyorlar!).Avusturyamatbuatıacayipşeyleryazıyor.Çarçokmüteessirolmuşve teessürünübirçokkişiye söylemiş. Zira önümüzdeki inkişaflardan, bir Türk-Rus harbinidurduramayacağınıhissetmiş.Hâsılıheryenigünneyapacağımızışaşırıyoruz.

Râşid Paşa, belki ihtilâlin her yeni gün yeni sürprizlerle geldiğinibilmiyordu. İhtilâl, olağan düzen değildir. Olağan dışı düzensizliktir. Düzeninyeniden kurulmasına kadar geçecek müddet içinde ne gibi gelişmelerkaydedileceğinişimdiyekadarhiçbirihtilâlvefikiradamıkestirememiştir.

15HaziranGecesi

Sultan Aziz’in hal’inden 16 ve ölümünden 11 gün geçmişti. 15 Hazirangecesiiçinkabinetoplantısıkararlaştırıldı.KaradağveGirit’teçıkanisyanlarveAvrupadevletlerininbuisyanlarkarşısındatavrıgündemdeidi.

Yaz dolayısıyla hükûmet toplantıları Bâb-ı Âlî’de değil, nâzırlarınkonaklarında yapılıyordu. O geceki toplantının Şûrây-ı Devlet Reîsi MidhatPaşa’nın Beyazıt’ta, Soğanağa’daki konağında olacağına dair nâzırlarasadrâzamınimzasınıtaşıyandavettezkerelerigitmişti.Sadrâzam,yazlığageçmişveBoğaz’ın üst taraflarında oturan vemevzu ile de pek ilgisi olmayan birkaçnâzıra, rahatsız olmasınlar diye davet tezkeresi göndermemişti. Nâzırlar, birerikişerMidhatPaşa’nınkonağınageldiler.

SadrâzamMütercimRüşdü Paşa, SeraskerHüseyinAvni Paşa,Kapdân-ıDeryâKayseriliAhmedPaşa,HâriciyeNâzırıRâşidPaşa,MaârifNâzırıCevdetPaşa, Defter-i Hâkânî Nâzırı Yûsuf Paşa, “mecâlis-i âliyye’ye me’mûr nâzır”denilen nezaretsiz kabine üyesi devlet bakanları olan Hasan Rızâ Paşa, HâletPaşa ve Şerif Hüseyin Paşa, Sadâret Müsteşarı Kabzımâl-zâde Saîd Efendi,âmedî-i divân-ı hümâyûn Çorlulu-zâde Mahmud Celâleddin Bey, sadâretmektupçusu Memduh Bey, teker teker makam arabaları ile teşrif buyurdular.

Konak sahibi Midhat Paşa tarafından karşılandılar. Devlet nâzırlarından eskisadrazam Yusuf Kâmil Paşa, hem hasta olduğu, hem gördüğü yerde AvniPaşa’yayüzünekarşıhakaretettiği,AvniPaşadacevapveremediği için,davetedilmeyenler arasında idi. Davet edilmeyenlerden bir diğeri, Adliye NâzırıSafvetPaşa,birdiğeriŞeyhülislâmHayrullahEfendiidi.

İçkiliakşamyemeğiyendi.Birçoknâzırınneş’esiyerinegeldi,birçoğununda neş’esi gayrıtabiî şekilde arttı. Bu kafa ile imparatorluğun mühim bir dışmeselesimüzakereedilecekti.TabiiCevdetPaşagibinâzırlarelleriniiçkiyesür-müyorlar,fakatmasadaoturuyorlardı.Alt(zemin)katta,paşalarınağalarına(başuşak) yemek çıkartılmış, onlar da içerek kafayı bulmuşlardı, sonra bazılarıkumaroynamayabaşladılar.

Saatgece10.30’a(22.30)gelmişti.SultanAbdülazizHân’ınşehîdolmasıüzerinden tam on bir gün ve on iki saat geçmiş bulunuyordu. Müzakerelerilerlemiş,fakathenüznoktalanmamıştı.Meclistetuhafbirdurgunlukvardı.Havadasıcakveesintisizdi.Ecnebîdevletlereverilecekbirnotanınmetnini ikidefakalemealmış,beğenmemişlerdi.İkincisiniMidhatPaşakalemealmış,okuduktansonrakendiyazdığımetnibeğenmeyip“şurası,burasıiyiolmadı!”demiş:

-Neacâyibhâl,zihnimizitoplayamıyoruz!diyeilâveetmiş,nâzırlarhafiftebessümle tasdik etmişlerdi. Bazıları, içkinin zihinlerine verdiği kesâfetidağıtmakiçinfincanfincankahveyudumluyorlardı.Bazılarısigaraiçiyorlardı.

Böyle bir durumda hünkâr (hassa) yâveri kordonları takınmış genç birsubay,yıldırımgibibulunduklarısalonadaldı.

Bu subay “Çerkes Hasan Bey” diye tanınıyordu. Şimdi “Çerkes HasanVak’ası”nıanlatmadanönce,busubayıyakındantanıyalım.

ÇerkesHasanBeyKimdi?

Gazi İsmail Bey, Rus zulmünden Kuzey Kafkasya’yı bırakıp Osmanlıtopraklarına iskân edilenveSilivri’yeyerleşenbirÇerkesbeyi idi.Üç çocuğuoldu:1848’deNesteren(Nesrin)Hanım,1850’deHasanBeyve1851’deOsmanBey. Soylu Çerkes kız çocuklarının saray hizmetine alınması âdetti. NesterenHanımdaküçükyaştasarayaverildi.Sarayusûlünegöreadı“Neş’erek”olarak

değiştirildi. 1868’deDolmabahçeSarayı’nda SultanAbdülaziz ile evlendirildi.Daha önce padişah 3 hanımla (Dürr-i Nev Baş-Kadın-Efendi, Edâ-Dil İkinciKadın-Efendi ve Hayrân-ı Dil Üçüncü Kadın-Efendi) evlendiği için Neş’erekHanım,oanda“DördüncüKadın-Efendi”unvanıylakraliçeprotokolünegirdi.7yılsonra,1875’te,ŞehzâdeMahmudCelâleddinEfendi’ninannesiolanEdâ-DilİkinciKadın-Efendi,28yaşındaöldü.Hayrân-ıDil İkinciveNeş’erekÜçüncüKadınlığa yükseldi. Padişahın 1873’te evlendiği Seyfeddin Efendi’yi doğuranBaş-İkbâlGevherîHanımefendideDördüncüKadın-Efendioldu.

Neş’erek Üçüncü Kadın-Efendi, 24 Ağustos 1874’te Emine Sultan’ı(ölümü: 29 Ocak 1920) ve 5 Haziran 1872’de Şehzâde Mehmed ŞevketEfendi’yi (ölümü: 22 Ekim 1899) doğurdu (Şevket Efendi’nin bugün torunuSâdeddin Efendi ve onun iki çocuğu hayattadır.) Bu Neş’erek Kadın-Efendi,SultanAziz’inhal’edildiğigünateşlihastaidi,omzundakişalalınarakhakaretemaruz kaldı. Çıplak omuzlarına Boğaz’dan geçerken yağmur yedi. TopkapıSarayı’ndabakımsız kaldı.Başlarınagelenbüyük felâketin de tesiriyle 11Ha-ziran1876günü28yaşındaöldü.

Sayınokuyucularımındikkatlerinesunuyorum:Neş’erekKadın-Efendi’ninölümü, Sultan Aziz’in ölümünden bir hafta sonra ve yukarıda anlatmayabaşladığımMidhatPaşaKonağı’ndakikabinetoplantısındansadece4veyâ5günöncedir.

Neş’erek Kadın-Efendi’ye nasıl ve kimin tarafından hakaret edildiğiyerinde anlatılmıştı, burada tekrarına lüzum yoktur.Yalnız hatırlanması zarûrîidi.

Gazi İsmail Bey’in oğulları Hasan ve Osman ise, ilköğretimden sonrabahriye (deniz) rüşdiyesini (ortaokul) ve îdâdîsini (lise) okudular. Son sınıftaHasanBey, askerî îdâdîye geçti. SonraHasan,Mekteb-iHarbiyye-i Şâhâne’yi(Harb Okulu), Osman da Mekteb-i Bahriye-i Şâhâne’yi (Deniz Harb Okulu)bitirerek teğmenoldular.OsmanBey,uzunyıllarOsmanlıbahriyesindehizmetettiveamiraloldu.

Gazi İsmail Bey’in kız kardeşi, yani Neş’erek Kadın’la Hasan Bey’inhalasıolanhanım,vaktiyleKapdân-ıDeryâbahriyemüşîri (büyükamiral)AteşMehmed Paşa ile evlenmişti. Olayımızın geçtiği 1876 yılında Trabzonlu AteşMehmedPaşaölmüştüvedulhanımı,onunkonağındayaşıyordu.ÇerkesHasanBey de bekâr olduğu için halasının -eniştesinden kalma- bu konağında ikametediyordu.

Neş’erek Kadın-Efendi ölünce, kızı Emîne Sultan’ı 2 ve oğlu ŞevketEfendi’yi4yaşındaolduklarıhaldeanasızbırakmış, zatenzavallı çocuklar,bir

hafta öncedebabalarıAbdülazizHân’ı kaybetmişler, babaanneleriPertevniyâlValide de tevkif edilip Topkapı Sarayı’na sürülmüştü. Çocuklar, OrtaköyFer’iyye Sarayı’nda, ağabey ve ablaları ile hizmetlerindeki câriyelerleyaşıyorlardı.

Çerkes Hasan Bey, Şûrây-ı Askerî’ye yâver oldu. Sonra ablasınıniltimasıyla padişahın büyük oğlu olup müşîr rütbesi taşıyan Yusuf İzzeddinEfendi’ninyâverioldu.Sarayaserbestçegiripçıkmaya,hünkâryâverikordonlarıtakınmaya başladı. Sultan Aziz, beğendiği asker tipinde olan bu genç kayınbiraderini seviyordu. Hasan Bey, kolağası (kıdemli yüzbaşı) idi. Yaşı 26’yagelmişti.

Ve darbe oldu.Avni Paşa, Çerkes Hasan’ı yakından tanıyordu.MemduhPaşa’nın Mir’ât-ı Şüûnât’da yazdığına göre, Avrupa ve Amerika’dan yenisilâhlargeldiğizamanHasanBey’içağırır:

Şu silâhı eline alıp bir tecrübe et bakalım, sen iyi nişancısın, iyivuruyorsun,at,vur,göreyim!dermiş.

Padişahkayınbiraderi,kadın-efendikardeşi,şehzadevesultandayısıolanböyle bir subayı Avni Paşa’nın değil sarayda, İstanbul’da ve Birinci Ordu’dabırakmayacağıaşikârdı.KendisiniAltıncıOrdumerkezine,yaniBağdat’a tâyinetti ve gücenmemesi için, Bağdat’a gönderilirken rütbesinin binbaşılığaçıkarılmasını emretti. Esasen darbeden sonra birçok subaya bir rütbe terfiverilmişti.

BaşkaniyetleriolanveBağdat’agitmeyiaklındangeçirmeyenHasanBeyemrisavsakladı.Bununüzerinetevkifedildi.Askerîtevkifhâneyekondu.Orada,BirinciOrduKumandanı veŞûrây-ıAskerîReîsiMüşîrRedifPaşa’yıgörmekistediğinibildirdi.RedifPaşa,HasanBey’ikabûletti:

Sen asker değil misin? diye bağırdı; şehzâde veya sultan-zâde misin?İstanbul dışına gitmem dersin? Askerî emre muhâlefet ettin. Vazife yerinezamanındahareketetmedin.Dîvân-ıharbeçıkacaksın...

(Ablamın ölümünden dolayı) ailevî teessürüm ve mazeretim vardı PaşaHazretleri, diye cevap verdi Hasan Bey; eğer beni bugün salıverirseniz yarınBağdat’a hareket edeceğime askerî ve şahsî namusum üzerine söz veriyorum.Bugünserbestkalmamlâzım.Yapacakmühimişim(!)var.Geneemr-üfermanzât-ıdevletlerinindir...

RedifPaşabirsaniyetereddüdettiktensonra,HasanBey’insalıverilmesininöbetçisubayaişaretetti.Padişahlaakrababirsubayıdîvân-ıharbeveripyahutmahfûzenBağdad’a gönderip dünyâ kadar dedikoduya sebebiyet vermektense,

sessizcehalletmekçokdahaakılişiydi.HasanBey,Beyazıt’tanCibali’yeindi.Halasınınkonağıburadaidi.Halası

vemerhumKapdân-ıDeryâAteşMehmedPaşa’nınbüyükoğlusadâretmektûbîkalemihalifesi(başbakanlıközelkalemikâtibi)AliRızâBeygibi,ÇerkesHasanBey’in de ikametgâhı burası idi. İhtilâlden sonra, saraydaki yâver odasınıkaybetmişti.Fakathâlâhassayâverikordonlarını takıyordu.Konaktakiodasınaçıktı.Birmüddet arkaüstüuzanıpdinlendi.Akşamolmuştu.Yavaş yavaş, hiçtelâş ve acele etmedenhazırlanmayabaşladı.Dört beş ay önceölenSadrâzamMüşîr Es’ad Paşa’nın -kiHüseyinAvni’nin can düşmanı idi ve onun da gençyaşındaAvniPaşa tarafındanzehirlettirildiğikanaati hâkimdi- terekesindenbirçiftaltıpatlarrevolveralmıştı.Mükemmelsilâhlardı.Çokdenemiş,hiçtutuklukyapmamıştı. Bu iki tabancayı kuşandı. Şurasına burasına iki veyâ üç küçüktabancadahasokuşturdu.Tekertekergözdengeçirdi.Hepsidoluidi.Herzamantaşıdığı Çerkes kamasından başka iki kamayı daha üzerinde gizli yerlereyerleştirdi.Hazırdı.Konaktançıktı.

Cibali iskelesinden kiralık kayıkla Kuzguncuk’a geçti. Hüseyin AvniPaşa’nınyalısınagitti:

-PaşaHazretleriburadalarmı?diyesordu.Uşaklardanbiri:- Hayır, dedi; Midhat Paşa’nın konağına gitti, bu gece hükûmet orada

toplanacakmış.Nişanlarınıdataktı.Çünkihalkınarasındangeçecekmiş!HasanBey,kayığaatlayıpSirkeci’dekarayaçıktı.Beyazıt’aMidhatPaşa

konağınageldi.Kapıdakiağalara:-SeraskerPaşaHazretleriburadalarmı?diyesordu.Saraydanbirhabergetirdiğineşüpheetmeyenağalardanbiri:-Yukarıdalar,diyecevapverdi,amaçokaceledeğilse(!)şimdigirmeseniz

iyi olur. Hükûmet müzakere hâlinde. Serasker Paşa’nın âdetidir, sıkça abdest-hâneyeçıkar.Sofadabeklerseniz,çıkıncayakalarsınız...

YalnızÇerkesHasanBey’in işiacele,hemçokacele idi.Öyleseraskerinsofayaçıkmasınıfalanbekleyecekhâliyoktu.

Bu sırada nâzır paşalar hazretleri; sıcak, içki ve fazla yemektenbunalmışlar,herkese rehavetçökmüştü.Ekserisideyaşlıcaadamlardı.HüseyinAvniPaşaoldukçaşişmanidi.HaletPaşasıkılmış,koltuğundaoturmuyor,ayaktadolaşıp boyuna koltuk değiştiriyordu. Pencerenin önünde Râşid Paşa vardı.CevdetPaşa,kapıtarafınadüşmüştü,yanındakikoltuktaeskiSeraskerRızâPaşaoturuyordu.OnunyanındadaMidhatPaşa.KarşıdaŞerifHüseyinPaşaileYusuf

Paşayanyanaidiler.BaşköşedeRüşdüPaşa,AvniPaşa,altlarındaAhmedPaşabulunuyordu (oturuş şekli, Cevdet Paşa’nın yazılı ifâdesine göredir). CevdetPaşa’nıntarafırüzgâralmıyordu,çokterlemeyebaşlamıştı.BusıradapencereninönündekiHâriciyeNâzırıRâşidPaşa rüzgârdansıkılmıştı;CevdetPaşa’ya,yerdeğiştirmeyi isteyip istemediğini sordu: “Canımaminnetbildim”diyenCevdetPaşa, Hâriciye Nâzırı ile yer değiştirdiler. O gece Râşid Paşa hükûmettoplantısınaevvelâçağırılmamıştı.ÇünkiyazlığıBoğaz’dauzakyerdeidi.Fakatgündüz, Dîvân-ı Hümâyûn âmedcisi Çorlulu-zâde Mahmud Celâleddin Bey’i(Paşa) görüp “Biz nâzır değil miyiz?” demesi üzerine Mahmud Bey, ona dasadrâzamimzalıbirdavetiyeçıkartmıştı.

Ve saat 22.30 olmuştu. Hâlâ bazı Avrupa devletlerine, Karadağ ve Giritisyanlarına müdahale etmemeleri için verilecek notanın metni üzerindemutabakat hâsıl olmamıştı. Çerkes Hasan Bey, nâzırların toplandığı salonunkapısınıaçtı.Ayağıilekapıyısertçekapayıp,elindekialtıpatlarAmerikanyapısıtabancayıHüseyinAvniPaşa’yadoğruçevirip:

-Davranmaserasker!diyebağırdıvebütünsalondakileri:-Davranmayınız(kıpırdamayınız)!Şeklindeihtaretti.Fakatihtaraazkişi

kulakastı.Salonbirandakarmakarışıkoldu.Nazırlarınçoğuayağakalkmıştı.

Katliâm

Çerkes Hasan Bey, uzaktan Avni Paşa’ya iki el ateş etti. Kurşunlardanbirini göğsüne, diğerini karnına yiyen amansız diktatör, hemen can vermedi.Dokuz canlı idi. Elini şiddetle dizine vurdu. Can havliyle sofaya atıldı. Fakatyere serildi. Henüz ölmemişti, fakat yediği kurşunlar amansızdı. Bilhassakarnına isabet edeni barsaklarını parçalamıştı,müthiş ıstırap veriyordu.Hasan,seraskerinarkasındanatıldıki,yetişenihtiyarKapdân-ıDeryâKayseriliAhmedPaşa, genç subayı arkasından kucakladı. Bir defa şiddetle silkinen Hasankuvvetinin, Ahmed Paşa’nın kollarını çözmeye kâfi gelmeyeceğini hemenanladı. Her saniyesi de sayılı idi. Uzunca bir mücadeleyi göze alamazdı. Sağelindeki tabancayı bırakmaksızın, sol eliyle kamasını çıkardı.AhmedPaşa’nınbir kulağına kamayı dokundurdu. Kulağının dibi şiddetle kanamasına ve yüzügözü kan olmasına rağmen Kapdân-ı Deryâ, Hasan Bey’i bırakmadı. Hasan,

arkadan göğsüne uzanan Ahmed Paşa’nın koluna kamayı sapladı. Genebırakmadı. Bunun üzerine Kapdân-ı Deryâ’nın parmaklarını pastırma kesertarzda dilimleyerek kesmeye başladı. Mecâli kalmayan Ahmed Paşa, HasanBey’ibıraktı.Bumücâdeleyarımdakikadanazsürmüştü.

Hasan Bey, sofada kanlar içinde yatan Hüseyin Avni Paşa’yı gördü.Seraskerölümhâlindeydi.Fakatneolurneolmaz,işişansabırakamazdı.AhmedPaşa’nın parmaklarını doğradığı kamayı, diktatörün üzerine çökerek vücudunasapladı. Serasker, son defa titredi. Kasıldı kaldı. Çerkes Hasan, hıncınıalamamıştı.KamasınıbirkaçdefadahaHüseyinAvni’nin leşinebatırıpçıkardı.Bu arada nümayiş olsun diye bir iki kurşunu havaya sıktı (ertesi gün attığıkurşunlardantoplayabildiğini,birİngilizgazetesininmuhabiritanesinibiraltınasatınalmıştır).

AncakAhmedPaşailemücâdelevebaşhedefolanseraskerisofayakadartakip etmek mecburiyeti, Hasan Bey’e çok değerli bir veya iki dakikakaybettirdi. Sofadan salona döndüğü zaman, Râşid Paşa dışında tek kişigöremedi. Diğer bütün nazırlar salonu terk edip kaçmışlardı. Yalnız HâriciyeNâzırıRâşid Paşa, oturmakta devam ediyordu.HasanBey, başını nişan alarakRâşidPaşa’yakurşunattı.Paşa,oracıktahemenöldü.

Mamafih bir rivayet de şudur: Baskın sırasında Râşid Paşa korkmuş vekalp sektesinden oturduğu yerde ölmüştür. ÇerkesHasan, nâzırın zâten ölmüşvücudunakurşunusıkmıştır.Diğerbirrivâyet,RâşidPaşa,herkeskaçıştığıhaldeşusebeptenyerindenkımıldamamıştırki,cuntailehiçbirilgisiyoktu.CuntaileSultan Aziz’in hal’i ve şehâdeti ile hiçbir ilgisi olmayan bir nâzırı ÇerkesHasan’ın, heyecanla kurşunladığı muhakkaktır. Dehşet vermek ve o kabine(hükûmet)hakkındakikanaatinikurşunlarlabelirtmekistediğidedüşünülebilirsede, bizzat kendisinin ifâdesi şudur: Ne pahasına olursa olsun serasker AvniPaşa’yı öldürmek gayesiyle bu işe girişmiş,Kayserili Ahmed Paşa ileMidhatPaşa’yı da öldürmeye kararlıdır. Fakat bu ikisinin öldürülmesi, seraskerinhayatını kurtarma şansı bahasına gerçekleştirilmeyecektir. Yalnız seraskeri deöldürse,bütünhükûmetidekatletsecezasıdeğişmeyeceğivegiriştiğiişdetari-hinakışınıdeğiştirecekmahiyettebulunduğuiçin,kurununveyayaşınyanmasıkendisiiçineşittir.

Bir dakika içinde, devletlü paşalar hazretleri, nereye savuşmuşlardı?MidhatPaşa,konaksahibi sıfatıylahemenharemkısmınageçtiği için,kendinien iyi şekilde teminata almıştı. Bu arada arkadaşlarını kurtarabilmek için enküçükjestyapmamıştır.Bunukorkaklığındandeğil,egoistliğindenyapmamıştır.MidhatPaşa,egosuveegoistliği ileçokmeşhurduramaihtiyarSeraskerMüşîr

Rızâ Paşa, akıllı ve tecrübeli idi. Hemen hâne sahibinin peşine takılmış, o daMidhatPaşaileberaberharemegeçerekcanınıkurtarmıştır.

Yûsuf ve Şerîf Hüseyin Paşalar, salonun yanındaki odaya kaçmışlar,Cevdet Paşa da onları tâkib etmişti. Fakat kaçtıkları odanın mahfuz olmadığıanlaşıldığından,karşıtarafkapısındanodayıterkedipherbiribiryeresavuştular.CevdetPaşa,kendinikilermerdivenininbaşındabuluverdi.Hükûmetibirkarşıihtilâl kuvveti basmış sanılıyordu. Dışarıda asker müdâhale etmediğine göre,başka türlü olması düşünülemezdi. Fakat Sadrâzam Rüşdü Paşa, bir bakıştadurumuanlargibiolmuş,ÇerkesHasan’ıtanıyınca,bununşahsîvemünferitbirsûikasdebenzediğinekararvermişti.

Maliye Nâzırı Yusuf Paşa, merdivenlerden birinden avluya inmiş, birarabanınaltında birmüddet saklandıktan sonra kimsenin gelmediğini görünce,sokağaçıkıpcanınıkurtarmıştı.BirkaçsaniyesonraCevdetPaşadakendiniso-kağa attı ve Yusuf Paşa ile sokakta buluştu. Yusuf Paşa bir şeyler söyleyipkonağına gitmek üzere savuştu. Cevdet Paşa, sokakta bekleyip ne olacağınıgörmekistedi.

SadrâzamRüşdüPaşaise,HâletPaşaileberaber,salonunmukabiltarafınaaçılan odaya sığınmış ve kapısını kilitlemişti. Bu sırada işini bitiren ÇerkesHasan, Midhat ve Ahmed Paşalar’ı öldürmek ümidiyle, Rüşdü Paşa’nın bu-lunduğu odaya geldi ve omuzlayarak kapıyı aralamaya muvaffak oldu. Fakataralıktan Rüşdü Paşa soba demiri ile Hasan Bey’in koluna vurup taarruzupüskürttü. Odanın diğer kapısına koşan Çerkes Hasan, Hâlet Paşa’nınmuhafazasındaki bu kapıyı zorladığı halde açamadı, tekrar Rüşdü Paşa’nınbulunduğukapınınönündeşansınıdenemeyekararverdi:

Aç paşa, dedi; sana bir şey yapacak değilim. Rızâ Paşa da eskiseraskerimdir.Kayserili’yiverin,gideyim!Sadrâzam:

Hasan Bey oğlum, şimdi hiddetin üzerindedir, yarın gel görüşelim,şeklindemantıkdışıbircevapverdi.Zirabuişinyarınıolmayacağımuhakkaktı.ŞahitlerbusıradaRüşdüPaşa’nınçokkorktuğunuveecelterleridöktüğünükay-dediyorlar.

HasanBey,arkadankendisinesarılanAhmedPaşa’nınkollarınıkamasıylaçözdüktensonraonabirkurşunsıkaraköldürebilirdi.Fakatbütünruhuilesofadacan çekişmekte olan Avni Paşa’ya karşı son vazifesini yapmak istediği için,Ahmed Paşa’ya bir sâlise zaman ayırmamış, vücudunu Ahmed Paşa’dankurtardığıan,AvniPaşa’nınüzerineatlamıştır.

KayseriliAhmedPaşa’nındarbeyekatılması,meşrûtiyettaraftarıolanlarca

lânetlenmişti. O yaşta bu gibi dünyevî işlere girmesi, o devirde “hırs-ı pîrî =ihtiyarlıkhırsı”diyeanılırvekaraktersizlikşeklindegörülürdü.Odevrintelâk-kisine göre o yaşta bir adam, Cenâb-ı Hakk’ın huzuruna çıkmaya çokyaklaşmıştı.Yayüzdeyüzmüsbetvehayırlıdünyaişleriileuğraşır,yahutibadeteder,âhıretinihazırlardı.Üstelikdevlet,AhmedPaşa’ya,alaydanyetişmişolma-sınarağmen,büyükamirallikvebahriyenâzırlığıvermiştiCahil, fakatcesurveiyidenizci idiamaSultanAzizkendisinidonanmanınbaşında tutmamıştı.Zirazırhlı donanma, başka bir şeydi.Eski alaydanyetişmiş amirallerin değil, derinmühendislik bilgisi olan, bu işin tahsilini yapmış subayların harcıydı. AhmedPaşa, karakterindeki alçaklık saikasıyla bunu anlayamadı ve sanki devletinkapdân-ı deryâlığı babasından kalan malmış gibi, padişahın kendisini aynımakamdatutmamasıdolayısıylaonakinlendi.Darbe’ye,hayâtınınsonunakadarkapdân-ıderyâveyabahriyenazırı(aynışeydir)kalmakiçinkatıldı.Kendisinioderece yücelten denizciliğe, Türk donanmasına zerre kadar sevgisi ve saygısıolsaydı, devletin deniz kuvvetlerini ihya eden bir padişaha karşı sûikasdekatılmazdı.Devriningeçtiğinianlayıpköşeyeçekilir,çubuğunuyakar,ibadetiniyapardı.Buderecedekaraktersizolanadam,ÇerkesHasan’ınelindenkurtuldu.2yıl sonra 72 yaşında öldü. Yıldız Mahkeme-si’nin cezasından da kurtuldu.Cenâb-ı Hakk’ın mücâzâtından kurtulamadığı muhakkaktır. TarihçilerinnefretineveTürk’ünlanetinehakkazanmışolanlardandır.

Midhat Paşa bu vak’ada ölseydi, 93 felâketinin önlenebilmesi mümkünolabilirdi. Midhat Paşa umumî vâli olarak hayatını tamamlasa idi, nâzır vesadrâzamyapılmasa idi, nekendi şahsı, ne devlet zarar görürdü.AhmedPaşa,zamanındaemekliyesevkedilseydi,geneaynışeydi.

MidhatPaşa’nınmühtedîuşağıAhmedAğa,busıradaÇerkesHasanBey’ebir rivayete göre ekmek bıçağı, diğer rivayete göre bir yatağanla arkadansaldırdı. Fakat bu işleri bilmediği için, sadece Hasan Bey’i ensesindenyaralayabildi.Ağıryaradeğildi.HasanBey,birkurşunsıkarakonudaöldürdü.

Busıradakatliâmıngeçtiği salonaaskergelmeyebaşladı. İlk gelenlerdenbiri, Çerkes Hasan’ın kurşunu ile öldü. Bir zabtiye (polis) eri idi. Hasan Beyertesigünküsorgusunda:

- Bîçâre bir zabtiyeyi öldürdüğüme, fakat bilhassa Midhat Paşa’yıöldüremediğimeteessüfediyorum!demiştir.

Vak’anınhayreteşayantarafı, ikihaftaöncemeşrûbir imparator-halîfeyihileyletahtındanindiren,öldürtenveyâölümünesebebolan,buişleridolayısıylaiki haftadan beri dünya basınındamanşette ve dünya kabinelerinde gündemde

olan bir hükûmetin, hiçbir ciddî muhafaza altında olmadığının anlaşılmasıydı.Zira hükûmet toplantısı sırasında konağın zemin katında ve bahçesinde yâver,emir çavuşu, ağa, uşak olarak 30 ilâ 40 kişinin bulunduğu muhakkaktır.Bunlardan hiçbiri zamanında yetişememiştir. Hattâ hiçbiri müdâhaledebulunmamıştır. Ancak Hasanpaşa Karakolu’ ndan asker gelip üst kata çıkıncaonlarla beraber çıkan sadâret yâverlerinden Bahriye Kolağası (deniz kıdemliyüzbaşısı) Şükrü Bey, Çerkes Hasan’ı askerlere tevkif ettirmiş, silâhlarınıaldıktan sonra ağır şekilde tahkir etmiştir. Bunun üzerine Çerkes Hasan,çizmesine eğilmiş, oradan minyatür bir tabanca çıkarıp deniz subayınıvurmuştur.ŞükrüBey,derhalölmüştür.Busuretlevak’adaÇerkesHasan,5kişiöldürmüştür.Yaraladıklarınınsayısı çeşitli şehâdet vekaynaklara göre2 ilâ 10arasında değişik rakamlarla ifade edilmektedir. Fakat bunların hepsini HasanBeyyaralamışdeğildir.Birkısmıaşağıdanateşedilirkenyaralanmıştır,şöyle:

İlk yetişen askerlerin başındaki yüzbaşı, hükûmet üyelerinin bulunduğuzemin katından sonraki birinci kata, konağın bahçesinden ateş emri vermiştir.Askerler tüfekle, birinci katın pencerelerine ateş etmişlerdir. Bu emri verenyüzbaşınınaklındanşüpheedilir,hattâsonradanonundahükûmetesuikastiçinÇerkes Hasan’a yardımcı olduğu iddia edilmiştir. Sonra hemen bir binbaşıyetişmiş,ateşidurdurmuş,askerlerimerdivenleresevkederekbirincikataçıkart-mışveateşemriverenyüzbaşıyaçokağırşekildehakaretetmiştir.

ÇerkesHasanBey’inSorgusu

ÇerkesHasanBey,Beyazıt’taBâb-ıSeraskerîdenenseraskerlikbinasının(İstanbul Üniversitesi Merkez Binası) yanındaki Süleymâniye kışlasında birodaya götürüldü. Sorgusuna başlandığı zaman saat takriben 0.30, yani geceyarısındansonrayarımdı.Vak’anınüzerindensadece2saatgeçmişti.

Hasan Bey’in odasına önce bir operatör girdi. Ensesinden, başından,sırtındanyaralıolaneylemciyitedavietmekistiyordu.HasanBey:

- Teşekkür ederim cerrah bey, dedi; tedavinize lüzum yoktur! Beni yaasarlar, ya kurşunadizerler.Bu işi hemenyapacaklardır.Yaralarımabaktırmakabestir.

Doktor çıktı. Askerî sorgu başladı. Sorgu zabıtları elimizdedir. Çerkes

Hasan Bey’in bu sorguda söyledikleri içinde dikkate değer bulduğum birkaçcümleyinaklediyorum:

“-AvniveAhmedPaşalar’ıvurmayakesinkararlıidim.FırsatbulursamMidhatPaşa’yıdavuracaktım.Başkakimseyivurmayıdüşünmüyordum.SultanAbdülaziz, hal’ edilir edilmez bunu tasarladım. Sultan Abdülaziz’in yenidentahta çıkması lâzımdı ama hâkan öldü. Bunu haber alır almaz, söylediğimpaşaları Sultan Aziz’in cenâze merâsiminde, Sultan Mahmud Türbesi’ndevurmaya karar verdim. Fakat böyle mukaddes bir merâsimde kan dökmeninyakışık almayacağını düşündüm, vazgeçtim. Fırsat kollamaya başladım. Ogündenberifırsatarıyordum.Öylebirşeyyapmalıydımki, ibretolsun,bundansonrakimsepadişahhal’etmekfalangibişeylerecesaretedemesin!Aynızaman-da, devlet büyüklerinin kâfi derecede muhafaza edilmediklerini de fiilen isbâtettim.GerekZât-ıŞâhâne(BeşinciMurad),gereknâzırlar,sanırımbundansonramaiyetlerinde bulunanlara ve muhafaza edilmelerine ziyâdesiyle dikkatedeceklerdir.Sorgumbitincetelefedileceğimibiliyorum…“

Busözlerdekiehemmiyetlinoktalar şunlardır:SultanAzizdahaölmeden,tahttan indirildiği an, bunu yapanları öldürmek kararını verdiğine göreÇerkesHasanBey,meşruiyeti savunmak için bu işe girmiştir. Bunda, tahttan indirmegünüablasınıngördüğühakaretindeelbettetesirivardır.SultanAzizöldürülüpardından ablası da ölünce, herhalde kararını keskinleştirmiştir. Diğer taraftan,padişahındahikâfimuhafazadaolmadığınısöylemiştir.BuihtarıBeşinciMuraddeğerlendirecek zaman bulamamıştır. Fakat bu ihtarı şahane şekilde 33 yılboyunca değerlendirecek olan İkinci Abdülhamid’dir. Biraz formaliteyitamamlamakmeselesiolduğuanlaşılankısasorgununenmühimtarafışudur:

Askerî savcı, nereden telkin ve emir almışsa,HasanBey’e, bu işi kiminemir ve teşvikiyle yaptığını, kendisinden başka kimlerin şu veya bu suretleiştiraki olduğunu sormamıştır. Böyle bir tahkikata lüzum görülmemesi,meseleninderhalkapatılmak,karıştırılmamakistendiğiniaçıkşekildegösterirvemuhtemelenSadrâzamRüşdüPaşa’nınemriyleolmuştur.ÇerkesHasanBey’inderhalöldürülmesibunugösterir.Gerçekbirdîvân-ıharbeçıkarılıpmuhâkemesiyapılmadanortadankaldırılıverilmesi,sonradançokkınanmışveçokmânâlıdabulunmuştur.

Çerkes Hasan sorguya çekilirken, gece yarısı olmasına rağmen, MidhatPaşa konağındaki ve konağın bulunduğu sokaktaki kargaşa bitmemiş, büyükkalabalıktoplanmış,hertarafaaskerîbirlikleryığılmıştı.CevdetPaşa,sokaktantekrar konağa girdi. Kanlar içinden ilerleyerek hareme geçti. Midhat ve Rızâ

Paşalarlagörüşdü.RızâPaşasoğukkanlıidi,teessürdegöstermiyordu.OnunbudurumununşüpheliolduğunuRızâPaşailedünürolanCevdetPaşaimaediyorsada,bu imabizegöreyersizdir.ZiraRızâPaşa67yaşındabirmareşal,harbvedarbgörmüşbiraskerdi,birçokdefalarserasker,kapdân-ıderyâ,tophânemüşîri,ticaret nazırı olarak kabineye girmişti. Böyle bir adamın kan gördü diye, -ilmiyye’denyetişmişCevdetPaşagibi-telâşakapılmayacağımuhakkaktı.

Ancak sonradan Çerkes Hasan’ın arkasında bu mareşalin bulunduğusöylenmiştir.ZiraolaydanikigünönceHasanBey’in,“CihanSeraskeri”denenbuRızâPaşa’nın konağından çıktığı görülmüştür.Nitekim ertesi gün, -yedincidefaolarak-buRızâPaşa,serasker(savunmabakanıvegenelkurmaybaşkanı)olmuştur(eylemsırasındakabinedeTophâneMüşîrisıfatıylabulunuyordu).RızâPaşa’nın eşi,SultanMahmud sarayındançıkmışbir “saraylı hanım” idi.Ertesigüneylemiduyuncabuhanımefendinin,ziyaretinegelenbazınâzırhanımlarına:

Çerkes Hasan’ın elleri nûrdan kopsun! dediği duyulmuştur. Bütün busözler ve bu sözlerin ardında yatan gerçekler araştırılmamıştır. Avni Paşa’nınyerine geçenRızâPaşa böyle bir şeye izin vermediği gibi,RüşdüPaşa’nın daişinegelmemiştir.MidhatPaşaise,AvniPaşa’nınölümüylebüyükbirsevinceveümide düşmüş, artık meşrûtiyeti ilân ettirip ölesiye sadrâzam olabileceğinihesaplamıştır.RızâPaşa,SultanMahmud’unşahsenyetiştirdiğiaskerlerdenol-duğu için, düzeni koruyacağı ve orduda her türlü sızıntıyı önleyeceği hesâbedilmiş,nitekimöyledeolmuştur.

ÇerkesHasanBeyhakkındadîvân-ıharb,askerlikten ihraçedilerek idamhükmü verdi. Askerlikten ihrâc edilmeyerek idam hükmü verse kurşunadizilecekti. Fakat kumandanını öldürmek gibi askerliğe aykırı bir iş yaptığıgerekçesiyle,askerliksilkindentardedilmesikararlaştırıldı.Buşekildeasılarakidamı sağlanmış oluyordu. Bir gün sonra, 17 Haziran Cumartesi günü yenibaşlarken, henüz sabah karanlığında alelacele Beyazıt Meydanı’nda büyükkapınınyanındakidutağacınaasılarakidamedildi.

İstisnasız herkes, Çerkes Hasan Bey’i millî bir kahraman olarak gördü.Halk, kendi hissettiklerini eylem hâline dönüştüren bu kahramanı tebcîl etti.Cuntacınâzırlardâhilherkes,neşevesevinçiçindeydi.ÇünkiAvniPaşabelâsıartıkyoktu.

Darbeyi vuranve ihtilâli yapan adamın saltanatı ancak16gün sürmüştü.HâlbukiAvniPaşa,54yaşınıhenüztamamlamıştı.Kendisinebiçtiğisaltanatasla16yıldan azdeğildi.Dünyanın enbüyük imparatorluklarındanbirindeölesiye,Alikıranbaşkesenolmayakesinkararlıidi.

Şimdiartıkihtilâlinbaşı,eyleminardındakifikringerçektemsilcisiolarak

ortayaçıkanMidhatPaşaidi.Askerin,askerliktenbaşkabirşeyden,politikadananlamadıklarıkesinkanaatindeidi.Zatensivilleriniçindedekendiçapındahiç-bir kişinin bulunmadığına -samimiyetle- inanıyordu. Şimdi onun devribaşlıyordu.Şimdio,devletinveşahsenkendivarlığınınbaşınabelâlarsarmayabaşlayacaktı.

Çerkes Hasan Bey, Edirnekapı Mezarlığı’na gömüldü. Mezar taşı birrivayete göre Pertevniyâl Sultan, diğer rivayete göre İkinci Abdülhamidtarafından yaptırıldı. Taşa “Genç yaşında veliyyünnîmeti uğrunda fidây-ı câneden merhûm ve mağfûrünleh Çerkes Hasan Bey’in rûhiyçün Fâtiha” diyeyazıldı. İkinciAbdülhamid,ÇerkesHasan’ın asıldığı dut ağacını da kökündensöktürerek imha ettirdi. Senâî, Naîm, Hilmî Efendiler, Müşîr Eşref Paşa gibişâirler, Hasan Bey hakkında mersiyeler yazıp onun ne büyük bir kahramanolduğunuterennümettiler.EşrefPaşa’nınmersiyesinden:

Rabb-iizzetCennetetsinkabrinîÇerkesHasanKaamet-îAvnî’yeol/esnâdabiçmişdîkefen

Mehmed Hilmi Efendi ise, mersiyesinin bir mısraında Sultan Aziz’inkolunu mıkrâz (makas) ile keserek intihar ettiğini savunan resmî görüşle şumısrailealayediyordu:

Varmıdırdünyâdahiçmıkrâzilekolunkesen

ÂtıfBeyşöyleyazıyor:-SultanAbdülaziz’inokadarihsanınıgörenkimsevardı.Bunlarıniçinde

yalnızÇerkesHasanBeycanınıfedaetmekşerefinikazandı.Gerçekbirgaziidi(yaniAvniPaşa’yıöldürerekgazayapmıştı)...

ÇerkesHasan’ınsorgususırasında:-Nefsim için bu işi yapmadım,millet için yaptım! demesi, bütünmillet

tarafındanonaylandı.Ama Çerkes Hasan’ın misyonu ve Avni Paşa’nın âkıbeti hakkındaki en

kesinhükmüSüleymanPaşavermektedir:

-AvniPaşa’nınniyeti,cellâdâneidi.Arkadaşlarınıda,kendisinedirenenkumandanları da ortadan kaldırmaya çekinmeyecekti. Diktatör olmaya azimliidi. Buna, Cenâb-ı Hakk mağfiret etsin, Çerkes Hasan mani oldu. Ne olurdu,Avni Paşa, Sultan Aziz’i tahttan indirmeden evvel öldürülse idi... Bütün bumusibetlerolmayacaktı.Neçarekimilletinmukadderatıböyleimiş!

Bu müthiş cümleler, Süleyman Paşa’nın kendisini âlet gibi kullanarakeyleme iten ve sonra o eylemin üzerine oturmak isteyen Avni Paşa hakkındaverdiği en ağır hükmü teşkil etmektedir. Şüphesiz olaydan sonra ve olayıngetirdiği akıl almaz millî felâketleri yaşadıktan sonra birkaç cümle yazarakpişmanlık göstermek, Süleyman Paşa’nın haksız eylemini asla mâzurgösteremez.

HüseyinAvniPaşa’nınCenazesi

HüseyinAvni’nincenazesi,ÇerkesHasan’ınkindenbirgünöncekaldırıldı.Süleymaniye Camii hazîresinde Sadrâzam Âlî Paşa’nın ayakucuna gömüldü.HâlbukiÂlîPaşa’nınayağının tırnağıdeğildi.Muhteşembirmezar taşıdikildi.Dostu eski zabtiyenazırıHüsnüPaşa’nın söylediği şiir bu taşa kazılmıştır.Bumanzûmede Avni Paşa’nın taktiğe ait bir telif kitabı ile askerliğe dâirFransızca’danüçtercümekitabıbulunmasınakadarherşeyyazılmıştıramadiğerşâirler, Avni Paşa’nın ölümünden ne kadar sevinç duyduklarını anlatan şiirleryazmışlardırki,şüphesizbudaherfaniyenasîbolmaz.AvniPaşa’yıaşağılayanpek çok şiirden buraya örnek almaya lüzum görmüyorum. Ancak Avni Paşaüzerindeonunlaberaberçalışmışdevletadamlarının,askerlerin,sonradangelentarihçilerin hükümlerinden örnekler vermek, sonra bu Avni Paşa bahsinikapatarak,ihtilâlinMidhatPaşasafhasınageçmekicabeder.

HüseyinAvniPaşa’nınŞahsiyeti

MurassâOsmânîveMecîdînişânlarıilebirçokyabancıdevletinnişânlarınıalanAvniPaşa;iyi,bilgili,otoriter,teşkilâtçı,cesurbiraskerdi.Büyükbirharbegirerek bir zafer kazanmış falan değildi. Fakat askerî harekâtta başarıları gö-rüldü, hiç birinde de mağlûb olmadı. Kendisine yapılan hücumlar, kötü askerolduğuiçindeğil,nâdirgelenbirpsikopatolmasıdolayısıyladır.Nefsiniveşahsî

duygularını devletin her türlümenfaati üstünde tutması, bu yolda hiç kimseyiharcamaktan çekinmemesi dolayısıyladır. Merhamet eskilerin “ulüvv-i cenâb”dedikleri karakter yüceliği gibi vasıfların yanından geçmemişti. Vicdansızdeğildi. Sadece kendisi için vicdan denen bir şey mevcut değildi. MüşîrSüleymanPaşa,AvniPaşahakkındaşöylediyor:

-HüseyinAvniPaşa,karakterbakımındanbencilvemüstehzi,her işindeistibdada sapan, inatçı bir adamdı. Bir makama gelince, ilk işi, sevmediğiinsanlarıalçaltmakolurdu.Enbüyükzevkibuidi.

Herşahsıtanıyan,herşeyiaraştıranİkinciAbdülhamid,YıldızMahkemesihazırlıksorgusuiçin-padişaholduğuhalde-yazılıifâdesindeşöylediyor:

- Büyük Rus harbi belâsının başlangıcı, bilindiği gibi Herseksancağımızda-ecnebîdevletlerce-çıkartılanisyandır.SultanAbdülaziz,sancağaderhalaskersevkiniistedi.HüseyinAvniPaşa,buemreitaatetmedi.Hâlbukibirfırka (tümen) asker göndererek bumesele oracıkta bitirilebilirdi.Öyle olmadı,milletlerarası mesele hâline getirildi. Zâten Balkanlar’ı karıştıran devletlerin(RusyaileAvusturya)maksadıbuidi.Hersekhâdisesindencesaretalanbudev-letler, bunun üzerine Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan’da isyanlar çıkartıp işibüyüttüler. Sultan Murad cinnet hâlinde idi. Avni Paşa, padişahın oğluSalâhaddin Efendi’yi saltanat naibi ilân edip kendisi devlete hükmetmeksevdasındaidi...

SadrâzamRüşdüPaşa’nınifâdesi:- Sultan Abdülaziz’in hal’ edilmemesi için Hüseyin Avni Paşa’ya ihtar

ettim, “İş fena olur!” dedim, dinlemedi.Hakikaten iş fena oldu.SultanMuraddahacülûsununilkgünügariphallergöstermeyebaşladı.Halk,tahttanindirme-nin şahsî garazlara dayandığını her yerde söyler oldu. Avni Paşa aleyhindekidedikodular,ayyûkaçıktı.Birmusibeteuğramamakiçinsadârettenistifaetmeyidüşündüm,olmadı...

Ferik(Korgeneral)SelâmiPaşa’nınifâdesi:-AvniPaşa,ferikolduğumhaldebenioturtmaz,bendeayaktaemirtelâkki

ederdim.Hâlbukidiğerseraskerler,feriklerioturtarakemirverirlerdi...İbnüleminMahmudKemâlİnal’dan:- Avni Paşa’nın son derece kibirli, azametli, fevkalâde kindar, hırslı ve

tamahkâr, inatçı, gaddar ve fesada düşkün, şehvetinemağlûb, af vemerhametduygularındanmahrum,emsalsizvegörülmemişderecedegarazkârolduğunda,

kendisini pekyakından tanıyanlar,müttefiktirler. Pespâye bir baba ile anneninsulbünden gelmiş, çocukluğu sefalet içinde geçmiştir. Bunlarda şüphesiz şahsîkusuru yoktur ama tahsil ve terbiye gördükten sonra, cehâletten aydınlığaçıktıktan sonra da karakterini değiştiremedi. Yaratılışındaki ve nesebindekikötülük,ruhununaydınlanmasınamanioldu.Kötühuylarınıbırakamadı.Hazret-iAlî’nin“Sefillerin çocuklarına ilim öğretmeyiniz; onlar tahsil edince yüksekişler isterler; istediklerine erişince şerefli insanları alçaltmaya itina ederler”mânâsındaki sözünün, gerçeğin ta kendisi olduğuna Avni Paşa misali kâfidir.NitekimFuzûlîde,“Kılmaehl-îzulmetâlîm-îmaârifzînhâr”der...

Ölümündensonra,yabancıbasın“Osmanlıkavimlerikendisindenmemnundeğillerdi,onuniçinölümünekimseteessüfetmedi”şeklindeyorumlaryaptı.

XIX.asrınenbüyükTürktarihçisivehukukçusuolanCevdetPaşa’dan:- Avni Paşa, Sadrâzam Şîrvânî-zâde Rüşdü Paşa’yı Tâif’te zehirletti.

Sadrâzam Müşîr Es’ad Paşa’yı da onun zehirlettiği pek çok söylendi. SultanAziz’i zehirletmek istedi, muvaffak olamadı. Tarsus Müftüsü Ahmed HilmiFiendi’yi de zehirli şerbetle -Sultan Aziz hakkındaki tasavvurunu Vâlide-Sultan’asöylememesiiçin-öldürttüğübilinmektedir.SadrâzamMahmudNedimPaşa’yı Çeşme’ye sürdükten sonra orada zehirleteceğini söylemesi üzerineMidhat Paşa: “Bunu yapamazsınız, muhâlefet ederim ve eğer böyle bir fiiliirtikâb ederseniz bütün dünyaya kaatil olduğunuzu ilân ederim, isbâta damuktedirim”demişvevazgeçirmiştir.

Evetsayınokuyucularım,BorgialardevrindeRönesansRoması’ndadeğil,TanzimatTürkiyesi’ndeyiz.

MidhatPaşa’nınhazırlıksorgusundakiifâdesinden:- Evet, Hüseyin Avni Paşa’nın Mahmud Nedim Paşa’yı zehirletmek

istediği doğrudur. Kayserili Ahmed Paşa’yı da ikna etmiş. Fakat ben manioldum. Gerçekten Avni Paşa da, Ahmed Paşa da fena adamlardı. Avni Paşacezasınıçekmiştir.BunuozamanRüşdüPaşa’yadasöylemiştim,belkihatırlar.AvniPaşaaynızamandabüyükmeblağlarrüşvetalmıştır.BiriMısırValisiİsmailPaşa’dan aldığı rüşvettir ki ona, istediğinden geniş imtiyazlar tanıyan fermanteminetmiştir.

CevdetPaşa’dan:- Büyük hırsızlıkta Avni Paşa, Mahmud Nedim Paşa’dan ileri idi.

Avrupa’dan satın alınan silâhlar için yapılan mukavelelerde, büyük meblağlaralmıştır...

ÂtıfBey’den:

-Amerika’dan 600 binMartini tüfeği alınan partideAvni Paşa,Azaryanvasıtasıyla hayli para kazandı. Bu Azaryan’ı Avni Paşa, kardeşi gibi severdi.Zatenkendisigibişişmanvehırsızlıktabirbirlerineortakidiler.Kruppfabrikala-rındandaçokparaaldılar.

EbüzziyâTevfikBey’inYeniOsmanlılarTarihi’ndekiifâdesi:- Hüseyin Avni Paşa’ya göreMısır hıdivi İsmail Paşa, yağlı kuyruktu;

epeysızdırmıştır.

İbnüleminMahmudKemâlİnal’dan:-MahmudNedimPaşailkdefasadrâzamolunca,HüseyinAvniPaşa’nın

devlet hazînesinden 10 bin keseden fazla (10 milyon altın) çaldığı hakkındaaleyhinde tahkikat açtırdı. Sonra Mahmud Nedim Paşa düşünce, bu tahkikatdurduruldu (zira bu kadar büyük meblağın Avni Paşa tarafından tek başınaçalınması mümkün değildir, başka devlet adamlarına da mutlaka hissevermiştir).AvniPaşa’nınMahmudPaşa’yadüşmanlığınınsebebibudur...

BaşmâbeynciLûtfîSimâvîBey’den:- Avni Paşa’nın silâh satın alınmalarında birçok paralar aldığı

söylenmiştir...

MüşîrNusretPaşa’nınifâdesi:-AvniPaşa,çaldığıparalarlaçokmalmülkedinmişti.Buparalarınbir

kısmınısonradandevletvemilletinbaşbelâlarıolanrezilleredağıttı.VelînîmetiolanSultanAbdülazizhakkındacesaretettiğihıyanetvecinayet,herkesiondannefret ettirdi... Onun konağındaki döşemeler, kütüphâne, antikalar, gümüşeşyalar,silâhhânehiçbirvezirdeyoktu...

ÂtıfBey’den:-Şehvetineçokmağlûbdu. Irzdüşmanı idi.Birtakımfâhişelerikonağına

getirtir, geceleri içki içerdi. Güzel hanımları olan zabitleri taşraya gönderir,karılarınınırzlarınatasallutederdi...

O yılları yaşayan ve Türkler’in yetiştirdiği en büyük tarih bilginlerindenolanSüreyyâBey’den:

-AvniPaşa,kelimeninbütünmânâsıyleırzdüşmanıbircanavardı.

MahmudCelâleddinPaşa’dan:-Şehvetinemağlûb,namushissindenuzak,milletinhaklarınıçiğnemekte

tereddütbileetmeyenbirsefihti...

GeneralHalilSedes’ten:-AvniPaşadevrine yetişenpaşalardandinledim, gece yarılarına kadar

kumaroynarveoynatırmış...

CevdetPaşa’dan:-Askerîbilgisitamdı.Mülkîişlerihiçbilmezdi...Askerîkuvvet,AvniPaşa

elindeidi.Kapdân-ıDeryaKayseriliAhmedPaşadahionungölgesihükmündeolmakla, deniz kuvvetleri de onun elinde gibiydi. Rüşdü ve Midhat Paşalar’ıaradançıkarıpdakendisidiktatörolmaksevdasındaidi.Zâtenkorkunçvekötühuylu bir adamdı. Biz diğer nâzırların hükmümüz ise solda sıfırdı. Bizi hiçdikkatealmazdı.

EbuzziyâTevfikBey’den:- Avni Paşa diktatör olmak istedi. Cenâb-ı Hak mağfiret etsin, Çerkes

Hasan’ınyaptığıgüzeliş,bunamânioldu...

SüleymanNazifBey’den:- Çerkes Hasan’ın tabancasından çıkan kurşunlardan Hüseyin Avni’ye

isabetedeni,memleketiçinmusibetolmamış,bilâkishayırveisabetolmuştur...

ÂtıfBey’den:- Avni Paşa, gürültü çıkarmaksızın padişahı tahttan indirdikten sonra,

bıyığını balta kesmez oldu. Askerin ve kuvvetin elinde bulunduğunu görünce,alçaktabiatınınicabıolankibirvegururubirkatdahaarttı.Meclislerdemüza-kere olunurken artık söz söylemeye bile tenezzül etmeyip, arkadaşı nâzırlarınsözlerini başını ve kaşını kaldırıp indirerek kabûl veyâ reddetmeye başladı...Devletin temellerini tahrîb eden mel’unlardan biri Serasker Avni’dir. İstediğimel’aneti icra etmekten kendisini alıkoyan velînîmetini ortadan kaldırdıktansonra, azamet ve ceberûtu büsbütün artmıştı. Hayâtının sonuna kadarseraskerliktekalacağınısanırdı...

Eski kapdân-ı deryâlardan bahriye müşîri (büyükamiral) Hacı VesimPaşa’dan:

-SultanAziz’intahttanindirilmesindenbirkaçgünsonra,şâirZiyâBey(Paşa) ve Mansûrî-zâde MustafaEfendi (Paşa) ile beraber Hüseyin AvniPaşa’nın yalısına gittik. Bizi bir buçuk saat beklettikten sonra kabûl etti. Akılalır küstahlık değildi ama artık o günlerde gemi azıya almıştı.Benden nefretederdi. Zira bir defa Sultan Abdülaziz’i ona karşı ikaz etmiştim, duymuş

olabilirdi. SultanAziz birmanevradan sonrabana“SeraskerAvniPaşaaskereiyi bakmış, kıyafetleri mükemmel, pek beğendim” dedi. Yalnızdık, mevzu daaçılmıştı. Fırsatı kaçırmadım: “Padişahım” dedim, “Avni Paşa değerli biraskerdir.Fakatgayet kindardır.Fırsat bulsa efendimizdenbile intikamalmayakalkar. Onu İstanbul’da bulundurmayınız. Ordu kumandanlığı inzimâmiyleBağdat’a vâli olarak gönderiniz. Oraları ıslah etsin. İstanbul’da nefs-ihümâyûnunuzuona teslimetmeyiniz.”AmabilirsinizSultanAziz,böyle lâflarakulakasmazdı.SonundaAvni,diktatörbileoldu.NeyseÇerkesHasangeldide,hepimizin askerî şerefimizi kurtardı... Şeyhülislâm Hayrullah Efendi de Avnikadaralçaktı.Fâhişeye benzer bir sesi ve edası vardı, kırıta kırıta konuşurdu.Tahttan indirme vak’asından sonra o nankör yobaz bile büyüklük taslamayakalkmasınmı?Deliolmakdoğrusuiştendeğildi.Kötühuylubiradamdı.SultanAziz’in israfından şikâyet ederlerdi. Hal’inden sonra padişahın malı olan okadaraltınpara,mücevher,değerlieşyavetahvillerneoldu?Onunisrafındanşikâyetedenleraşırdılar,kapanınelindekaldı.Devlethazînesinegirmedi...

ÂtıfBey:- Sultan Abdülaziz tahttan indirilince nâzırlar, Dolmabahçe Sarayı’na

geldiler. Efendimizin daima oturduğu kanepeye Avni Paşa, edepsiz bir şekildeçöktü.Bilhassayapmıştı…

Ord.Prof.Dr.KâzımİsmailGürkan:- Avni Paşa’da şeker olduğunuMidhat Paşa yazmaktadır. Şeker, delilik

yapar.AvniPaşa’nınbazıhareketlerinibunabağlamaklâzımdır...

İkinciAbdülhamidHan:- SultanAziz’i hal’ etmek fikri en evvel SeraskerHüseyinAvniPaşa’ya

gelmişti.MidhatPaşailediğerhal’erkânı,HüseyinAvniPaşatarafındanbuişeâdetâsürüklendiler,karıştırıldılar.Seraskeri,padişahadüşmanyapansebep,biraralık rütbevenişanlarıalınarakdoğduğumemlekete sürülmesidir.Bu şekildedoğduğu yere sürülerek rezil edildiğine kani oldu. Eline geçen ilk fırsattaintikamını aldı. İsraflar falanlar hep yalandır, bahânedir. Martini Henrytüfeklerinin satın alınmasındaHüseyin Avni Paşa, hazînenin zararı karşısındaköpürenbirmutaassıpolmadığını,âlemegöstermişti.

AliFuadTürkgeldi:-AvniPaşagâyetazamettaslar,inatçıvekindaridi.Niyetindendönmek

ve kin bağladığı bir kimseyi afvetmek ihtimali yoktu. Mahmud Nedim Paşa

sadrâzamoluncaHüseyinAvniPaşa’yısürdüvesûiistimalleriniaçığaçıkartmakiçintahkikatkomisyonukurdurdu.Onuintikamasevkedensebepbudur...

SüleymanNazifBey:- SultanAziz’i hal’ edenler arasındameşrûtiyete taraftar olanlar yalnız

MidhatPaşa ileSüleymanPaşa idiler.Ordununpadişahtan sonragelen ikincibüyük kumandanı sayılan serasker (Avni Paşa) ise, tahttan indirdiği hâkanınmutlakıyetinikendielinealmakazmindebulunuyordu...

BasiretgazetesisahibiAliEfendi:Avni Paşa çok kindardı. Konağına gittiğim bir gün ba naMidhat Paşa

hakkında burada yazamayacağım kelimeler söyledi. Gazetemde yazdığım biryazıyıCennet-mekânSultanAzizmütalâaederekAvniPaşa’yıazarlamıştı. Bu-nunüzerineAvniPaşabenibirhaftahabseattırdı.Fazlasınacesaretedemeyerekyakamıbıraktı...

Ord.Prof.YusufAkçura:Avni Paşa, değerli, iktidar sahibi adamları çekemez, onların kuyusunu

kazardı.Henüz44yaşındavemirliva(tümgeneral)rütbesindebulunanMustafaCelâleddin Paşa’yı, 1870’te sırf kitaplarıyla şöhret yaptı diye emekliyesevketmişti. Hâlbuki bu paşa, sonra yeniden askere alındı, ferik oldu,muhaberelerdemuvaffakiyetgösterdivedüşmankarşısındaşehîdoldu...

SâdullahPaşa:Ticaret nâzırı idim. Avni Paşa, Sultan Murad’a mâbeyn-i hümâyûn

başkâtibiolduğumubildirdi,şaşırdım.ŞâirZiyâBey’in(Paşa)yerinebuvazifeyegelmek bana yakışmazdı. Özür diledim. Kaşlarını çatarak “Ne söylüyorsunuz,böylelakırdılarınşimdisırasımı?”diyesertşekildekonuştu.Hâlbukibenonunnâzırbulunduğuhükûmettebirnâzır idim.Birpadişahınbaşkâtibinin seraskertarafından -hem de hükûmetin bir âzâsı alınarak- tayin edildiğini hiç duy-mamıştım...

LutfiSimâvîBey:AvniPaşa,SultanMurad’ınyakınlarınabilekendiadamlarını tayinetti.

Midhat Paşa’nın yazdığı, padişahın tasvip ve tasdik ettiği cülûs hatt-ıhümâyûnunu okutmadı ve oradan meşrûtiyetin ilân edileceği cümlesini tehdîdederek çıkarttı. Midhat Paşa, asker süngüsünden ürkmezdi, fakat bir şeyyapamadıvebeklemeyebaşladı.HüseyinAvniPaşa,MahmudNedimPaşa’nın

ilk sadâretinde kendisini rezil ederek sürgüne göndermesine kinlenmişti. Gerikalan hayatını denilebilir ki, bu vak’a idâre etmiştir. Süngü göstererek ikbâlmevkiineyükselmekistedivebunuyaptı.Fakatrüşvetlelekelenmişti.Hemdebuparaları milletin haklarının muhafazasıyla vazifeli ordunun silâhlarındançalarakedinmişti.Belkimeşrûtiyetten,bueskidefterleraçılırdiyeçekiniyordu.MaamâfihmeşrûtiyetiistememekhususundaSadrâzamRüşdüPaşa,ondanileriidi...

EbuzziyâTevfikBey:- Avni Paşa sadrâzam iken, Mahmud Paşa’nın bile vermeye cesaret

edemediğigenişimtiyazlarıMısırvalisiHıdîvİsmailPaşa’yaverdi.Bununiçinİsmail Paşa’dan 40 bin altın rüşvet aldı. İsmail Paşa bu işini yaptırmak içinMidhatPaşa’ya 20 bin altın teklif etmiş,MidhatPaşa ise İsmail Paşa’yı ağırşekildeazarlamıştı.BudefabirmislimeblağıHüseyinAvniPaşa’yavererekişiniyaptırdı... Avni Paşa, Süleyman Paşa olmasaydı, Sultan Aziz’e diş bilemekleömrünü tamamlar,aslaonu tahtından indirmeyemuvaffakolamazdı.SüleymanPaşa’yıöğleyinDolmabahçe’yibasmayaiknaetmekistemiş,fakatedememiştir.Zira öğle üzeri serasker, hükûmet toplantısında olacaktı. Süleyman Paşa mu-vaffakolursaneâlâ...Olamazsa,SüleymanPaşaile300Harbiye talebesinivebirkaç subayı kendi eliyle tevkif edip kendi emriyle kurşuna dizdirecek, buhizmetine karşılık Sultan Aziz’in kendisini uzun müddet seraskerlikte bıraka-cağını ümid edecekti. Avni Paşa işte böyle bir inkılâbçı, böyle bir hamiyyetsahibiidi...

AlbayİsmailHakkıBey:- Avni Paşa’nın hususî hayatı rezaletti. O yüksek rütbedeki asker, ayak

takımının devam ettiği genelevlere gider, fâhişelerle eğlenirdi. Bilhassa,“Acem’inUmumhânesi”nedadanmıştı.Anavebabasıcihetindençokaşağıbirailedenolmasıbiryana,hanımıdaiyibirailedendeğildi.6

6EşiHuriyeHanım,Beşiktaşiskelesihamallarındanİbrahim’inkızıdır.AbdurrahmanŞerefEfendi:- VeliahdMurad Efendi, saltanat makamına karşı hırs göstermiş, acele

etmiş, sabırsızlanmıştır. Birmüddet sonra SeraskerHüseyin Avni Paşa’nın dakendisinitahtaçıkarmakisteyenlerarasındabulunduğu,Veliahd’ehaberverildi.MuradEfendiinanamadı.AvniPaşa’nınamcasınınkendisiniyoklamakiçinbirtertibisandı.Hiçsadrazamlıkyapmışbirserasker,padişahaihânetedermiydi?Fakathabergetirenlerısrarettiler.AvniPaşa’nınciddîolduğunutekrarladılar.

BununüzerineMuradEfendi,dostuNâmıkKemâlBey’i,AvniPaşa’yagönderdi,paşanın iyice ağzını aramasını istedi. Nâmık Kemâl Bey, Avni Paşa’ya gidipgizlicegörüştü.AvniPaşabüyükfikiradamını,SultanMurad’çıolduğunaiknaetti. Hâlbuki Avni Paşa derecesinde kindar adamlara bel bağlamak, saltanatmakamına namzet bir insan için çok büyük hata idi. Zira bu karakterde biradam,padişaholduğuzamankendisinedekolaycaihânetedebilirdi...

CevdetPaşa:Hüseyin Avni Paşa ile Midhat Paşa’dan her türlü hareket beklenirdi.

Rüşdü Paşa ise ağır ve tedbirli olup, saltanat makamına bağlı idi. Gerçiriyâkârdı.Fakatriyâsı ileyıllardırherkesialdatmayamuvaffakolmuştu.Şimdiyıllar sarf ederek yaptığı bu iyi şöhreti kendi eliyle mahvetmesi, hatıra gelirişlerden değildi. Hal’den birkaç gün sonra zevcem, Rüşdü Paşa’nın hanımınıziyarete gitmişti. “Hanımefendi” demiş zevcem, Rüşdü Paşa’nın hanımına,“KeşkePaşaefendimiz(RüşdüPaşa)buişiniçindebulunmasaidi.MidhatPaşasavrukbiradamdır.AvniPaşa’nıniseırzdüşmanıhainbirherifolduğunuherkesbiliyor,zâtenyüzündendebelli.RüşdüPaşaefendimizdeniseerkekkadınherkesemindi.”RüşdüPaşa’nınyaşlıhanımı,bizimhanıma“Akızımyavrum”demiş,“RüşdüPaşahiçonlarlaberaberbulunmakistemedi.AvniPaşa,zevcinCevdetPaşa’yı da, Müşîr Derviş Paşa’yı da, Sultan Aziz’e bağlılıklarından dolayıİstanbul dışına tayin etmek istiyordu. Hattâ o gün sana Ayşe Hanım’la habergöndermiştim. Bu sürgüne Rüşdü Paşa çok güç engel olabildi ama RüşdüPaşa’yıtehditettiler,senisağbırakmayızdediler.Mecbûrenişiniçindebulunupbulaşmıştı.”

CevdetPaşaşöyledevamediyor:- Sultan Aziz tahttan indirildikten sonra Rüşdü Paşa, her şeyin

halledildiğini sanacak bir budalalığın içine girmedi. İhtilâllerin sonunukimsenin kestiremediğini bilecek kadar okumuş ve görmüştü. O günlerdekendisiniziyaretegelenbirçokkişiye“KeşkebirseneevvelAllahcanımıalaydıda bu işin içinde bulunmasaydım” gibi lâflar söylemiştir. Hâlbuki darbeyiyapanlarıniçindeenyüksekmevkidebulunankendisiidi,fiilensadrâzamdıamageneikitarafıkollamaksiyasetiniyürütüyordu.ZiraAvniveMidhatPaşalargibiihtilâlciler, Rüşdü Paşa’da istidat görmeseler, sadrâzam olması için SultanAbdülaziz’i tazyik etmezlerdi ve gene Rüşdü Paşa isteseydi bu fitneyidefedebilirdi,darbeyiyaptırmazdı.Hâsılıgeneriyakârlığadevamediyorduamabu darbeye onun gibi ihtiyar, devlet görmüş bir adamın iştirakini kimse iyigörmedi. O kadar yılda kazandığı hürmeti kaybetti, bir daha da kazanamadı.

MidhatPaşaisebaşkaâlemdi.Aksine,ogünlerdeziyaretegelenlere,yaptığıişleöğünenlâflarediyordu.Hattâdarbeyiyapanlarınbaşıolduğunuiddiaediyordu.HâlbukibubaşolmakmeziyetiniHüseyinAvniPaşakimseyevermekistemezdi.Tavrından,MidhatveAvniPaşalargibimüfritleridefedereksaltanatmakamınıdanüfûzualtınaalmakhayalindebulunduğunuanlıyordum.RüşdüPaşa’nınbuson kabinesinde üçüncü defa maârif nâzırlığına getirilmiştim. Ondan öncekiMahmudNedimPaşakabinesinde ikincidefaadliyenâzırı idimamanüfûzum,darbeye katılmamış diğer bütün nâzırlar gibi solda sıfırdı. Buna rağmen bizihükûmetten çıkarmak istemiyorlardı. Zira darbenin bütün hükûmetinbirleşmesiyle yapıldığını ilân etmişlerdi ama gerçeği bilmeyen yoktu. Gerçeğibilmeyenler belki darbeyi yapanlardan ibâretti. Avni Paşa, Kayserili AhmedPaşa’yı,Müşîr Redif Paşa’yı, darbenin ertesi günü ferik (korgeneral) yaptığıSüleyman Paşa’yı pençesinde tutuyor ve işini onlarla yürütüyordu. Hattâtavrıyla anlatmak istiyordu ki bu iş, ordunun işidir.RüşdüveMidhatPaşalarıancak âlet gibi kullanmıştır. Fakat Rüşdü Paşa, hattâMidhat Paşa gibi hatipdeğildi,onlargibigüzelve iknaedicikonuşamazdı.Onun içinumûmîyerlerdesusmayı tercih eder, sadeceazametle kurulur, otururdu.Birgünbana“CevdetPaşaHazretleri”dedi,“siztarihçisiniz.Dahabirkaçgünönceyapılanişleriçinsaçma sapan yazılar hem bizde, hem Avrupa’da yazılmaya başlandı. Aradanzaman geçtikçe kim bilir ne yanlış şeyler yazacaklardır. Siz otoritesiniz. Buvak’ayıyazmakisteseydiniz,herkessizinyazdıklarınızıdoğruolarakkabûleder,diğer yazanlara inanmazdı. Şunu arz etmek isterim, bu işe hayli seneler önceniyetettim.Birkaçdefada teşebbüsettim, lâkin tahakkuketmedi.SonraRüşdüveMidhat Paşaları ikna ettim.” Buminvâl üzere -herkesin bildiği- birçok lâfsöyledi. Her türlü tafsilât için de emrime âmâde bulunduğunu ve bu meseleüzerindeki bütün vesikaları da verebileceğini beyan etti. Fakat Çerkes HasanVak’asıoldu.Kendisiylebirdahabaşbaşagörüşemedik...

Çorlulu-zâdeMahmudCelâleddinPaşa:- Avni Paşa tehdîd eder ve tehdîdini merhametsizce yerine getirirdi.

MidhatPaşaisesadecetehdîdedenbirpalavracıidi.MidhatPaşa,darbedenazevvel Rüşdü Paşa’ya “Eğer bu işte ittifaktan ayrılırsan, BeyazıtMeydanı’ndamilletin seni pâre pâre edeceğini düşünmelisin” demiş. Rüşdü Paşa MidhatPaşa’nın bu tarz boş lâflar ettiğini bilmesine rağmen korktu. Korkmaklaberaber,SultanAbdülaziz’eduyurmakistedi,muvaffakolamadı...

HukukçuAbdurrahmanÂdilBey:- Hüseyin Avni Paşa sadrâzam iken hükûmet, Fransa’dan bir istikraz

işinde hata yaparak bir milyon frank (50 bin Osmanlı altını) hazîne kaybınasebepoldu.Dikkateşayandırki,SultanAziz’imüsriftirdiyefetvâalıphal’etmişolan Hüseyin Avni Paşa, bir milyon franklık bir zarar ve zayiatın bile SultanAziz’i gazaplandıracağını bilerek, durumu arz etmekten çekinmiş ve meseleyiörtbasetmiştir...

Sayın okuyucularımın daha fazla midelerini bulandırmamak için, buHüseyin Avni Paşa bahsini burada kesiyor ve olayların akışına devamediyorum...

MeşrûtiyetMeselesi

Avni Paşa ortadan kalktıktan sonra meşrûtiyet için ümitler ciddî şekildearttı.SadrâzamRüşdüPaşanasılolsabertarafedilirdi.Cuntadışındakalanlarınisehenüznüfuzlarıyoktu.

Meşrûtiyetmeselesi içinhemSultanMurad’ıncülûshatt-ıhümâyûnunda,hem3Haziran’daSultanMurad’ınbaşkanlıkettiğihükûmettoplantısında,hemde Avni Paşa’nın katlinden az önce Bâb-ı Meşihat’te, yani Süleymaniye’dekişeyhülislâmlıkmakamında yapılan toplantıda bir netice alınamadığı gibi,AvniPaşayaşadıkçabuişinolmayacağıdaaçığaçıkmıştı.Sonuncutoplantıyabütünhükûmetüyeleridışında;MüşîrRedifPaşa,FerikSüleymanPaşa,KazaskerKaraHalilEfendigibi3cuntacıvecuntadışındanKazaskerSeyfeddinİsmailEfendi,âmedci Çorlulu-zâde Mahmud Celâleddin Bey (Paşa), sadâret mektupçusuMemduh Bey (Paşa) çağırılmışlardı. Bu toplantıda, Avni Paşa’nın hayattaoldukça meşrûtiyet ilân ettirmeyeceği ortaya çıkmakla beraber, daha sonrakigelişmeleri anlamak bakımından, fikirlerin ne şekilde dağıldığını söylemeklâzımdır.

Midhat Paşa: Kaanûn-i Esâsî (Anayasa) derhal hazırlanıp ilân edilsin vemilletmeclisikurulsun.BufikrihâriciyenâzırıRâşidPaşa,devletnâzırlarıHalilŞerifveServerPaşalarveçokşiddetleFerikSüleymanPaşadestekledi.

Devlet nâzırlarındanMüşîr Nâmık Paşa:Midhat Paşa’nın fikirleri aynenuygulanmalı, şu şartla: milletvekilleri yalnız Müslümanlar’dan seçilsin.

İmparatorluğunHıristiyankavimlerineböylebirpolitikgüçtanınamaz,impara-torlukaleyhinekullanırlar. İngiltereveFransa,milletmeclislerine-milyonlarcaMüslümantebaalarıolduğuhalde-Müslümanmilletvekilikabûlediyorlarmı?

Maârif Nâzırı Cevdet Paşa, Adliye Nâzırı Safvet Paşa ve KazaskerSeyfeddinEfendi:Tanzimat-ıHayriyye (1839)ve Islâhât (1856) fermanlarıbiranayasa hâline dönüştürülebilir ve 1876 şartlarına göre böyle de yapılmalıdır.ZatenimparatorluktaFâtihveKanûnîanayasalarıasırlarcahükümranolmuştur.Millet meclisi ise çok tehlikelidir. Kurulmamalıdır demiyoruz, fakat üzerindepek çok düşünülmelidir. İngiltere ve Fransa’da vardır ama İngiliz ve Fransızmilletvekillerinden mürekkeptir. Bizde ise nüfusa göre yapılacak bir seçimdeüçtebirgibiçokkudretlibirHıristiyanazınlıkmilletvekillerigrubudoğar.BelkiimparatorluğunMüslümankavimleriarasınadazıddiyetgirer.

BufikirleriilerisürenCevdetPaşadevrinin,belkibütünXIX.asrınenbü-yük Türk âlimidir.Mustafa Reşid Paşa yetiştirmesi bir Tanzimatçı’dır. TarihçiolduğuiçinOsmanlıtoplumunudaçokiyitanımaktadır.

Safvet Paşa ise, Ali ve Fuad Paşalar’m arkadaşı ve onlar gibi MustafaReşid Paşa yetiştirmesi bir diplomattır... Bilhassa Avrupa devletlerinin idâreşekillerinivepolitikdengeleriniçokiyibilmektedir;çokuzunyıllarAvrupa’daelçilikleryapmışendeğerlidevletadamlarındanbiridir,osıradaCevdetPaşa’nınyerineadliyenezaretinegetirilmiş,CevdetPaşatekrarmaârifealınmıştır.Buikişahıs aynı zamanda çok meşrûiyetçi ve devlete çok bağlı karakterleri temsilederler. Devlet adamları arasında bir ihtilâl sonrasında pek çok görülenbölünmelerle devletin zarara uğrayacağından ödleri kopmaktadır. Her iki ucubirleştirebilecekformüllerileriatmalarınınikincisebebidebudur.

Sadrâzam Rüşdü Paşa: Bu meclise katılan devlet adamlarının enkıdemlisiyim. Böyle bir imparatorluk usûl-i meşrûta (demokrasi) ileyönetilemez, derhal dağılır. Mecliste her kavim imparatorluğu değil, kendikavmiyetinisavunur.HerkavminarasınadaAvrupadevletlerindenbirigeçiverir.

Şeyhülislâm Hayrullah Efendi, Müşîr Redif Paşa, Mahmud CelâleddinBey,MemduhBey, Ticaret Nâzırı DâmadMahmudCelâleddin Paşa, Tophânemüşîri(kabineyedâhildir)CihanseraskeriRızâPaşa,MaliyeNâzırıYusufPaşa,EvkafNâzırıAhmedKemâlPaşa:SadrâzamPaşaHazretleriileaynıfikirdeyiz.İmparatorluğun1876yapısıbakımındanbufikrinbüyükağırlığıvardı.

Kazasker Kara Halil Efendi: Şeyhülislâmlıkça seçilmiş kişilerden birMüslümanmeclisikurulsun,hükûmetistediğizamanbumeclisedanışsın...

SeraskerHüseyinAvniPaşa:Meşrûtiyetilânedilemez!Kapdân-ıDeryâAhmedPaşa:SeraskerPaşaHazretleriileaynıfikirdeyim!

Böyle bir meclisten tek fikir etrafında birleşmesini istemek muhâl ileuğraşmak olduğundan başka; zaten tek bir gerçek vardı: Bütün nâzırlar vepadişahmeşrûtiyetistese,sadeceAvniPaşaistemese,meşrûtiyetilânedilemezdi.AvniPaşa’nın isemeşrûtiyet ilân ettirmemekhususundaki azimvekararı kat’îidi. Hattâ Çerkes Hasan Bey’in, meşrûtiyet taraftarlarınca harekete geçirildiğibileogünlerdesöylenilmişsededoğrudeğildir.

Çerkes Hasan Vak’asına kadar asıl mücâdele Avni ve Midhat Paşalararasında geçti.Midhat Paşa için çok ümidsiz bir mücâdeleydi ve ısrar ederseenindesonundaAvniPaşa’nınonubertarafedeceğiayanbeyanbelli idi.FakatÇerkes Hasan buna hacet bırakmadı ve mücâdelenin Midhat Paşa tarafındankazanılmasını -bu işle hiç alâkası olmamasına rağmen- sağlamış oldu. ÇerkesHasan vak’asından önceki Avni-Midhat Paşa çekişmesinin birkaçını aşağıdaanmakistiyorum:

Midhat Paşa, Sultan Murad’ın huzurunda yapılan toplantıda, meşrûtiyetlüzumunu,büyükmübâlâğaveo tip şarlatanpolitikacılarahasbir ateşle, fakathitâbet sanatının parlak bir örneğini vererek izah etti. Sultan Murad’ınmütebessimçehresiveküçükmimiklerikonuşmayıçokbeğendiğini,meşrûtiyeteisesamimîbir şekilde taraftarbulunduğunugösteriyordu.Meşrûtiyetpadişahınselâhiyetlerine“şart”koymakdemekti.BuşartzâtenTanzimatFermanıile37yılönce konmuştu. Şimdi İngiltere ve Fransa kralları gibi bir Türk Padişahıyapılmak isteniyordu. Yani padişahın yetkileri; Avusturya-Macaristanİmparatorundan, İspanya Kralından, Rusya İmparatorundan daha az, bu sonikisindenpekçokdahaazolacaktı.SultanMuraddabunamuvafakatediyordu.Osmanoğulları, yukarıda anılan hânedanların hepsinden daha fazla devletinkurucusu olduğuhalde…Böyle bir padişah bulunamazdı.Midhat Paşa da çokmemnun oldu. Fakat Sultan Murad’ı atalarının selâhiyetlerinden kimin lehineolduğupekdebelliolmayacakşekildeferagatettiğiiçinbirazküçümsedi.

AvniPaşa:- Bu mes’ele dedi; ileride etrafıyla müzakere edilecek mes’elelerdendir.

Şimdidüşünülmesilâzımgelendahamühimşeylervardır…Sultan Murad’ın cülûs hatt-ı hümâyûnunda meşrûtiyete ve ıslahata dair

mutat yuvarlak lâflar dışında, bir vaatte bulunmasınaAvni Paşa izin vermedi.Artık halk, Sultan Aziz’in tamamen şahsî kin ve ihtiraslar için tahtından

edildiğinekanaatgetirdi.Halkmeşrûtiyetvemeclisnedirpekbilmiyordu.HeleTürkasıllıolanlar,Hristiyanlarındakatılacaklarıbirmilletmeclisindenşiddetleürküyorlardı ama bir şeyler de bekliyorlardı. Koskaca anlı şanlı bir askerpadişah,yokyeremitahtındanedilmişti?MidhatPaşabunuazçokhissediyordu.ÇerkesHasanvak’asındanöncegenebirgünkendikonağındanâzırlartoplandığızamanşunlarısöylemişti:

-Padişahıhal’etmektenmaksadımız,meşrûtiyetiilaniledevletvemilletinher veçhile hayatî selâmetini temin edebilmektir. Yoksa yine istibdât idaresinidevâmettirmeyeçalışmak,istibdâtıyaşatmakdeğildir!

MidhatPaşa’nınbu tarzkonuşmalarınınyaldızındanartık tamamenbıkanAvniPaşa,sadrâzamlarıbileazarlayacakşekildeburnubüyümüşMidhatPaşa’yışusözleriiledehşetiçindebırakıpmes’eleyikesipattı:

-(Kılıcınıgöstererek)Milleteıslahatiştebukılıçtırvepadişahlarınidâresiisedevletinbaşındabulunanlaraaittir.

SadrâzamMütercimRüşdüPaşa’nınifâdesi:-AvniPaşa’nınölümündensonrabirhey’etKaanûn-iEsâsî’yihazırlamaya

başladı.BütünevrâkıâmedciMahmudBey’everdim.Artıkkarışmadım.Onlardabanasualetmediler.Zirameşrûtiyetindevletemuzırolduğunubiliyordum…

CevdetPaşa’nınifâdesi:- O vakit devlet, Avni, Rüşdü ve Midhat Paşalar’ın eline düştü. Gerçi

hükûmetşirketkabûletmez.Fakatbunlardiğernâzırlarıtahakkümaltınaaldılar.Her biri, diğer ikisini ortadan kaldırıp tek başına kalmak emelindeydi. GerçikuvvetAvniPaşa’nınelindeydi.Fakatİngiltere,MidhatPaşa’yapekfazlasahipçıkıyordu. Rüşdü Paşa ise fiilen sadrâzamdı. Benim de dâhil olduğum sairnâzırlarise,soltaraftakisıfırgibiidi...

SultanMurad’ınHastalığı

Sultan Aziz’in ölümünden iki gün sonra, 6 Haziran’da Sultan Murad’ınhastalığı, açıkça belli oldu. Hususî hekimi Dr. Kapolyon, yanlış bir tedaviuyguladı,büsbütünzarargördü.Hükûmet,dünyanınenmeşhurakılhastalıkları

mütehassısı olan Dr. Liedersdorfu Viyana’dan İstanbul’a davet etti. AncakÇerkes Hasan Vak’asını öğrenmesi üzerine Sultan Murad, hemen hementamamen çıldırdı. Padişahın hastalığından bahsetmek büyük suçtu. Nâzırlar,kendiaralarındabilebundanbahsetmemeyekararverdiler.Ancakhalk,durumuhızla öğreniyordu. Hüseyin Avni, öldürülmesinden bir iki gün önce padişahhakkında:

Hânedânın içinde en değerlisi bu idi, o da böyle oldu! demişti.Bununla,artık kendi diktatörlüğünün meşrûlaşacağını da ihtar etmiş oluyordu. HüseyinAvnigibibiradamın,kimindeğerli,kimindeğersizolduğunutakdiredebileceğişüphesizrenkköründenrenkleriayırmasınıistemekgibibirşeydir.

ÇerkesHasanVak’ası üzerine hükûmet, padişahın oturduğuYıldızKasrıçevresine çepeçevre birlikler koydurdu. Zira eylemin kimin tarafından, kimekarşıyapıldığı,hedeflerarasındahükümdarındabulunupbulunmadığı,şümûlü,ordunun hangi parçalarının eyleme tarafdar olduğu tamamen meçhuldü.Padişahın, Yıldız’a kapanması da doğru görülmeyip kapalı araba ile geneDolmabahçeSarayı’nagetirildi.

OsıradaMâbeynbaşkâtibiolanSâdullahBey’in(Paşa)ifâdesi:- Hükûmetin Çerkes Hasan Vak’ası hakkında bildirdiği bütün mahrem

malûmatı, Mâbeyn-i Hümâyûn Müşîri âmirim Dâmad Nûri Paşa’ya veDârüssaâdeağasıSüleymanAğa’yanaklettim.Halk,ÇerkesHasan’ınyaptığıişibeğendiğinianlatırtaşkınlıklaryaptığıiçin,vaziyetçokkeyifsizdi.

Osmanoğulları’ndataçgiymetörenikarşılığıolankılıçkuşanmatöreninin,yeni padişahın tahta geçmesinden sonraki ilk cuma günü yapılması lâzımgeliyordu.Bumerasimyapılmadan,hükümdarınhâkanvehalifesıfatlarınınta-mamlanmadığına inanılırdı. Sultan Murad’ın hastalığı sebebiyle kılıç alayınıngeciktirildikçegeciktirilmesi,halkarasındabüyükdedikodularasebepoluyordu.

TopkapıSarayı’ndanEyüp’e giden cadde (Divanyolu -Bayezid - Fatih -Edirnekapısı-Defterdar-Eyüp)üze-rindekibütünbinalar,bazılarıağırkiralarlakiralanmış, arsa ve mezarlıklara salaşlar yapılmış, velhâsıl halk, padişahınıseyretmek içinkendihesabınabütün tedbirleri almıştı.Önce, amcasınınölümüüzerineZât-ıŞâhâne’nin teessürü dolayısıyla kılıç alayının ertelenmesini irâdeettiği bildirildi. Sonra sırtında çıkan bir çıban dolayısıyla gömlek ve ceketgiyemeyeceğiiçinkılıçalayınınbelirsizbirtarihebırakıldığıilânedildi.Halk:

-Padişahsızdevletidaresipaşalarınhoşunagitti,demeye,RüşdüveMidhatPaşalarhakkındaağırsözlersöylemeyebaşladı.Ulemâ:

- Halîfe cinnet hâlinde olduğundan cuma namazı kılınmaz! diye

konuşuyordu. Veliahd Abdülhamid Efendi’nin tahta çıkarılması icab ettiğigittikçedahasıksöyleniyordu.

MidhatPaşa’nınifâdesi:-SultanAbdülhamidlâfıortayaatılıncaenziyâdeSultanMurad’ınannesi

olacakcadıtelâşadüştü.Ziragayetlemuhterisbirkadındıveoğlundanbaşkabirpadişahınkendisindenhesapsoracağındankorkardı...

İçdurumunkarışıklığı,dışdurumaaksetti.Rusya,içdurumuihtilâliçindebulunanTürkiye’yikarıştırmayabaşladı.Türkiyeimparatorluğununbirerparçasıolan Sırbistan ve Karadağ prenslikleri, 2 Temmuz’da isyana başladılar. Sı-nırlarını tecavüz ettiler. İkisi de Sırp ve Ortodoks olan bu prenslikler, Rusyatarafından kışkırtılıyorlardı. Hattâ Sırp kuvvetlerine, bir müddet önce DoğuTürkleri’nden Taşkend’i aldığı için “Taşkend Fatihi” denen Rus orgeneraliÇernayefkumandaediyordu.Böylece1877-78Türk-Russavaşınınmukaddimesibaşlamışoldu.7

7Sırbistanprensliği43.555km2ve1.384.000nüfuslu,Karadağise4.427km2ve120.000nüfuslu,içidarelerindeotonomikiülkeidi.

SultanMurad’ınhastalığı, halktan saklanmayacak hâle geldi.Viyana’dangetirilen Dr. Leidersdorf, padişahın Viyana’daki kliniğinde birkaç ay tedavigörmesi icab ettiğini, bu tedaviden sonra iyileşmesinin kesin olduğunu, aklîdengesinin geçici olarak bozulduğunu ve daimî olmadığını bildirir raporunuverdi. Hükûmetin, böyle uzun bir tedaviyi göze almasına ve hele padişahıViyana’ya göndermesine imkân yoktu. Bu cuma selâmlığından dönen SultanMurad’ın kendisini pencereden üniformasıyla havuza atmak istemesi, bardağıtaşıran son damla oldu. Adamları, hükümdarı pencereden çekip almak için,parmaklarını zorla açmak istediler. Manzarayı seyreden kardeşi VeliahdAbdülhamidEfendi, padişahı zorlayan saray adamlarını ağır şekilde azarladığıgibi,durumuRüşdüPaşa’yadabildirdi.

VeliahdAbdülhamidEfendi’ninDurumu

Ticaret Nâzırı Dâmad Mahmud Celâleddin Paşa, kayınbiraderi BeşinciMurad’ın hal’i ile diğer kayınbirâderi Veliahd Abdülhamid Efendi’nin tahta

geçirilmesilüzumunuilerisürdüvebuişiçinhayliçalıştı.MahmudPaşa,İkinciAbdülhamid’inensevgilikızkardeşiolanCemileSultan’laevliidi.Fakatbunarağmen Abdülhamid Efendi, bu Mahmud Paşa’yı mimlemişti. Zira amcasıSultanAbdülaziz’inhal’i ilepekilgisiyoksada,katli ile ilgisiolduğunu,bunuevvelden bildiği veya sezdiğini gösterir epey delil vardı. Sonradan CemileSultan’ın kocasının afvı için Sultan Abdülhamid’e yaptığı bütün ricalarıneticesiz kalacaktır. Sultan Abdülhamid’in ise, amcasının katline az veyâ çoknisbette katıldığına kanaat getirmeden, böyle bir adamı feda etmesine imkânyoktu.

Bu sıradaMüşîr Redif Paşa, serasker vekili olarak ordunun başında idi.Asıl seraskerAbdülkerimNâdirAbdi Paşa, Sırbistan isyanını yerinde görmekiçinTunaboyunagitmişti.Yenibirhal’veyenibircülûs(tahttanindirmevetah-ta çıkarma) için ordununmuvafakatini almak lâzımdı. Hüseyin Avni Paşa’nınyerine serasker olan Abdülkerim Nâdir Paşa, cuntadan değildi. Avni Paşakendisine Sultan Aziz’in tahttan indirilmesi lüzumunu açtığı zaman şu cevabıvermişti:

- Ne yaparsanız yapınız, fakat askeri bu işe karıştırmayınız, askersizyapınız.Askerikarıştırırsanız,sonrayenidenyeniçeriolurlar.Bizyeniçeriliği51senegeridebıraktık...

Bu,SultanAzizVak’asıüzerindesöylenmişenkudretliveenilerigörüşlücümledir... Bir mareşal tarafından söylendiği için ehemmiyeti artmaktadır.Halkın“AbdiPaşa”dediğibuAbdülkerimNâdirPaşa,69yaşındayaşlıbiras-kerdi. İkinciMahmud’un şahsen uğraşarak yetiştirdiği subaylardandı. 1835-40arasında 5 yıl Viyana’da kurmaylık tahsil etmiş, çok iyi Batı ve Doğu dilleriöğrenmişti.Fakat1876dünyasındaAbdiPaşa’nınaskerlikgörüşlerininmodasıgeçmişti. Çok atılgan bir kumandan da olmayan Abdi Paşa, nâzırlıklardabulunmuştu. Sultan Aziz hakkındaki sûikasdı önceden bildiği halde pasifvaziyettekaldığıiçinSultanAbdülhamid’cemimlenmişti.

Redif Paşa, Abdülhamid Efendi tahta çıkar çıkmaz asaleten seraskerliğegelmeyiümidediyordu(öyledeoldu).Fakatbuiş,RüşdüveMidhatPaşalar’ınbumevzudaanlaşmalarınabağlıidi.

Abdülhamid Efendi, kolları sıvamanın zamanı geldiğine inandı.Ağabeyihastaidi.Birçeşitnâibe-isaltanatşeklindeKösemSultanlıkoynayanŞevk-EfzâVâlide-Sultan,AbdülhamidEfendi’ninenhoşlanmadığıüveyannesiidi.Devletbaşkanı ortada yoktu. Rüşdü Paşa ihtiyar ve allâk,Midhat Paşa palavracı idi.Dışarıda kara bulutlar, Türkiye’ye doğru geliyordu. Aklı yerinde olmayan bir

hükümdarınmakamındakalamayacağınahiçbirşüpheyoktu.Tahtageçmesiicabediyordu. Midhat Paşa’yı hiç sevmiyordu. Bu adamın eninde sonundaimparatorluğun başını belâya sokacağını kesin şekilde hissediyordu. RüşdüPaşa’nınisedevriçoktangeçtiğigibi,hiçbirşekildeitimatedilecekadamdeğildiama bu ikisiyle anlaşmadan, onları ikna etmeden tahta çıkmak da mümkündeğildi. Hiç olmazsa pek zordu. İşin uzamasına, deli bir hükümdarın dahaaylarcatahttakalmasınasebepolurdu.Buikipaşadankurnazvezekiolduğunaemindi.Onlarıiknaiçinçalışmayakararverdi.Fakattabiatiyledavetveteşebbüskarşı taraftan gelmeliydi... Karşı tarafa da bu davet ve teşebbüsü yapmayamecburbulunuyordu.

Abdülhamid Efendi bu kararı ile bir karar daha verdi. O yaşına kadarpadişah olmayı pek ümid edememişti. Amcası da, veliahd olan ağabeyi degençti... Muhtemelen kendisine sıra gelmezdi. Ancak amcası tahttan indirilipağabeyi de dengesizlik alâmetleri gösterince, bu işi düşünmeye başladı. İnsanolarak ağabeyi Sultan Murad’ı severdi. Çocukluklarından beri iyi geçinir vesevişirlerdi. Aralarında kötü hiçbir şey geçmemişti. Fakat ağabeyinin,amcalarına karşı en pis entrikalara karıştığına veyâ karıştırıldığına şahit olanAbdülhamid Efendi, ağabeyinin karakterinden nefret etti. Ağabeyinin,Osmanoğulları’nın 650 yıllık şerefini lekelediğine kanaat getirerek müteessiroldu.Ağabeyininannesindeniseeskidenberihoşlanmaz,çokmuhterisbulurdu.Fakatbunubellietmemişti.Zirabirşehzâdeninüveyannesinekötüdavranması,Osmanoğullarıgeleneğindebüyükterbiyesizliksayılırdı.

SultanMurad, denilebilir kiCenâb-ıHakk’ın cezasına, daha bu dünyadauğramıştı.PeygamberinmeşrûhalefivevekilideolanTürkiyehâkanıamcasınadelilik isnadederek tahttan indirmeyezeminhazırlaması, çokbedduaalmasınasebep olmuştu. Milletin menfaatleri ve bu menfaatlerin başında gelen silâhlıkuvvetlerin üzerine titreyen bir hükümdarın, ortada belli başlı bir sebepbulunmaksızın haksız yere ve zulmedilerek tahttan uzaklaştırılmasının büyükfelâketlergetireceğini,belkidevletadamlarındançokdefadahahassasolanhalkhissetmişti.SultanMurad’ındurumu,ağustosayındaartıkaçıkçaortayaçıkıncaherkes,budeliliğin,Allah’ınbirmücâzâtıolduğunda ittifaketti.SultanMurad,mutlaka Allah’ın gücüne giden bir şey yapmıştı. Halk, bu şekildedeğerlendirmişti.

Cuntacıların değerlendirmesi ise şüphesiz ve her zaman olduğu gibi,halktan farklı idi. Kudretli adam pozundakiMidhat Paşa, yeniden bir saltanatdeğişikliğini sadece can sıkıcı buluyordu. Hiç kimseyi sevmeyen bir mizaçtaolduğuiçinSultanMurad’adagerçekbirsevgisiyoktu.Bütünmegalomanyaklar

gibide,kendişahsındanbaşkakimseyekarşıgerçekbirsaygıduymuyordu.HaMurad, haAbdülhamid...Böyle düşünüyordu.VeliahdEfendi’nin ağabeyi gibimeşrûtiyet taraftarı olmadığı söyleniyordu ama bunun da fazla ehemmiyetiyoktu. Zira Sadullah Bey (Paşa), Nâmık Kemâl Bey, Ali Suâvi Efendi gibiedipler bu sırada, Midhat Paşa’yı kesin şekilde iktidara getirecek bir anayasaüzerinde çalışıyorlardı... Bu anayasa ile Midhat Paşa hayat boyu ve ölesiyesadrâzam olacak, kafa tuttuğu takdirde padişaha haddini bildirecek, dostusandığı İngiltere’yiyanınaalıpdiğerdevletlerebilekafa tutabilecekti.Hele ilkfırsattaRusya’yahaddinibildirip,MustafaReşidPaşa’nınkini geçenbir şöhretkazanacaktı.ReşidPaşa’nınyaptığıişionedenyapamasındı?

Rüşdü Paşa’nın değerlendirmesi ise, tek noktası doğru olmayan MidhatPaşa’nınkinden çok daha gerçeklere yatkındı. O, şahısları anlamaya itinaederdi...YaniMidhatPaşa’nınhiçehemmiyetvermediğibuhusus,onunsiyâsîhayatında esas prensipti. Bu Veliahd Abdülhamid Efendi’nin, ağabeyi SultanMurad’dan hemen hemen tamamen ayrı bir karaktere sahip olduğunuhissediyordu.BirbakımaamcasıSultanAziz’ebenziyorduamaSultanAziz’deolmayanveSultanAziz’inküçüklüksaydığıkurnazlık,buveliahdefendidevargibiydi. Belli etmemesine rağmen, fevkalâde zeki, faal ve çalışkan olduğusöyleniyordu. Ağabeyinin kusur ve iptilâlarının bir tekinin bile AbdülhamidEfendi’de bulunduğunu işitmemişti. Abdülhamid Efendi az konuşuyor, çokdinliyordu.Kapalıkutuidi.HerhaldeböylebiradamınSultanMuradgibiuysalbir hükümdarın yerine tahta çıkarılması şahsı ve cunta için hayırlı değildi.Abdülhamid Efendi’nin tek müsbet tarafı, meşrûtiyete taraftar olmadığınınsöylenmesiydi. FakatAllah kahretsin, bu bileRüşdü Paşa’yı sinirlendiriyordu.Demek Abdülhamid Efendi, saltanat süreceği imparatorluğu bu derece iyitanıyordu. Yani şuMidhat Paşa’dan çok daha iyi tanıyordu. Böyle bir adamıtahtaçıkarmamaklâzımdıamabumümkünmüydü?Hayır,değildi...

Rüşdü Paşa için meseleyi dalgalanmaya bırakmak da icab ediyordu.Abdülhamid Efendi ileMidhat Paşa’yı karşı karşıya bırakıp aradan fırlamayakararverdi.Bununşahsıiçinenmünâsippolitikaolduğunaemindi.

Velîahd-iSaltanatAbdülhamidEfendi,RüşdüveMidhatPaşaları,MaslakKöşkü’nedâvetetti.GayetmaharetlicümlelerleRüşdüPaşa’yıölünceyekadarsadârette bırakacağından bahsetti. Midhat Paşa’ya da meşrûtiyete taraftar gö-züktü.HattâMidhatPaşa’yıeldeetmek içinpırlantakoldüğmelerinikolundançıkarıppaşanınkoluna taktı.BudüğmeleriMidhatPaşa sonradanAvrupa’da4bin İngiliz altınına satacaktır. Rüşdü ve Midhat Paşalar’ın AbdülhamidEfendi’ye tamamen kandıklarını söylemek doğru olmaz. Fakat kanmış

görünmeye mecburdular. Sultan Murad’ı tahtta tutmak imkânı kalmamıştı.AbdülhamidEfenditahtaçıkınca,olaylarıngelişmesinegöreşahsîpolitikalarınıdevamettireceklerdi.

RüşdüPaşa,kabineyitopladı.Hal’vecülûsunüzerindebütünnâzırlar-tekistisna ile- birleştiler. Tophâne müşîri Cihan Seraskeri Rızâ Paşa, muhalif reyverdi. Sultan Murad’ın tedavi ettirilmesini, hastalığının geçici olduğunun Dr.Leidersdorftarafındanbeyanedildiğini,ozamanakadarAbdülhamidEfendi’ninsaltanat nâibi sıfatıyle vekâleten devlet başkanlığını yürütebileceğini,AbdülmecidHân’ın sevgilibüyükoğluSultanMurad’akıyılmamasını söyledi;o,SultanMahmudHânCennet-mekânınbüyükoğlununbüyükoğluidi.

Rüşdü Paşa cevap verdi: Nâib olması Abdülhamid Efendi Hazretleri’neteklif edilmiş, kesin şekilde red buyurmuşlar, devletin başına bir de niyâbetmeselesinin ağırlık vermemesini söylemişlerdir. Bu fikrin ağırlığına şahsenkatılırım.Başkabir şehzâdeyinâibyapmak ise, işleri artık fevkalâdekarıştırır.Eski asırlardaki gibi Vâlide-Sultân’ı da nâibe yapamayız. İçimizden birkaçnâzırdan müteşekkil bir niyâbet meclisi kursak, zaten dedikodu ayyûka çıktı,halk bizi tefe koyar, hiç haysiyetimiz kalmaz. Tek yol, Velîahd-i SaltanatHazretleri’nicülûsettirmektir(tahtaçıkarmaktır).

Diğerkabineüyelerioyoldaoykullandılar.31Ağustos1876günüBeşinciSultan Murad Hân, Osmanlı tarihinin en kısa saltanatından sonra tahttanindirildi. Hakkında “muhtellü’ş-şuûr” fetvâsı alınmıştı ve bu defa bu sıfatdoğruydu,amcasıhakkındaverilengibialçakçabirisnatdeğildi.

SultanMurad’ınTahttanİndirilmesiveİkinciAbdülhamid’inTahtaÇıkması

İşteokadarümidlerlebeklenen,ZiyâBey’in sadrâzamveNâmıkKemâlBey’inhâriciyenâzırıolmaküzereyıllarcabekledikleri,buderecedeanlı şanlışahsiyetler tarafındanümidhâlinegetirilenSultanMurad’ınsaltanatıböylehü-zünle sona erdi ama amcasının uğradığı felâkete asla uğramadı. Ne hakaretgördü,neöldürüldü,neailesi efradınabir şeyyapıldı. Saltanatı 3 ayve1günveyâtahttanindirildiğigündehesaplandığı takdirde93günsürmüştü.Nitekim

şubeyitmeşhuroldu:

Doksanüçdedoksanüçgünpâdişâh-îdehrolupGöçdüuzlet-gâhınâSultanMurâd-înâ-murâd

İlk“93”,olayıngeçtiği1293yılınıişareteder.Beytinmânâsışöyledir:

“93’te 93 gün zamanın padişahı olup -muradı gerçekleşemeyen- SultanMuradyalnızlıkköşesineçekildi!”

35yaşını11ayve11güngeçiyordu.Diğerbirdeyişle,36yaşından19güneksikolaraktahttançekiliyordu.Şevk-EfzâVâlide-Sultânise,“Makaam-ıMehd-i Ulyâ” denilen Türkiye imparatoriçelik tahtını bırakıyordu. Bu tahta şimdi,SultanAbdülmecid’inŞevk-EfzâSultan’dan10yaşgençdiğerbir eşi,PerestûDördüncüKadın-Efendioturuyordu;46yaşındakiPerestûVâlide-Sultan,SultanAbdülhamid’in asıl annesi değildi ama asıl annesi Tîr-iMüjgânKadın-Efendiölünce, çocuksuz olan Perestû’nun dairesine Şehzade Abdülhamid’i elindentutarak babası Sultan Abdülmecîd bizzat getirip oğulluğa kabûl edipetmeyeceğini sormuştu. Henüz 23 yaşında olan Perestû Kadın, on buçukyaşındakiyetimşehzâdeyi,ondansadece12yaşbüyükolmasınarağmen,gerçekanne sevgisinden farksız bir şefkatle kucaklamış ve öyle yetiştirmişti. Şimdimükâfatını görüyordu: Osmanlı tarihinde ilk ve son defa olarak bir padişah,kendisini doğurmayan ve aslında üvey annesi olan manevî annesini, Vâlide-Sultanlık tahtına oturtuyordu. Perestû Vâlide-Sultan, imparatoriçelik tahtındaselefiolanortağıŞevk-EfzâSultan’dantamamenfarklıbirkarakterde,çoktatlıveyumuşakhuylu,politikaileaslameşgulolmaz,şefkatlivehayırsahibesibirkadındı. 28 yıl şan ve şerefle, sessizce ve hiçbir şekilde ismini duyurmayarakTürkiye imparatoriçelik tahtında oturdu ve bu makamda iken 1904’te öldü.Ondansonradabumakamboşkaldı.Zirasonratahtaçıkanpadişahlarınannelerihayattadeğildi.

İkameti için amcasının yaptırdığı muhteşem Çırağan Sarayı kendisine,annesi, tekoğluMehmedSalâhaddinEfendi,kızlarıveyüzlercehizmetkârı ileoturmaküzeretahsisedilenSultanMurâd-ıNâ-Murâd,28yılsürecekacıklıha-yatına başladı. Bu müddet içinde Çırağan Sarayı’ndan çıkmadı. Bu suretle,amcasına ihânet ederek Türk milletinin başına tarihin gördüğü en büyükfelâketlerdenbirininaçılmasınazeminhazırlamanıncezasınıyaşadı.

1977 yılından beri Osmanlı Hânedânı’nın başı -yani en yaşlı şehzâdesi-olan Ali Vâsıb Efendi (1984’te öldü), Sultan Murâd’ın oğlu Salâhaddin

Efendi’nin torunudur. Sultan Mahmûd’un büyük oğlu Sultan Mecîd’in büyükoğluSultanMurâd’ıntekoğluSalâhaddinEfendi’ninbüyükoğluAhmedNihâdEfendi’nintekoğludur.

İkinciAbdülhamid’inŞahsiyeti

İkinci Abdülhamid, sonradan İttihatçılar’ın Türk düşmanları ile aynıparalelde propaganda ettikleri gibi cahil değil, İttihatçılar’ın hemen hepsindendahabilgilivekültürlü,İttihatçılarınistisnasızhepsindendahazekivekabiliyetliidi. İbrahim Edhem Paşa, Ahmed Kemâl Paşa ve Fransız olan Gardet’denFransız,GerdankıranÖmerEfendi’denTürk,AliMahvîEfendi’denFars,FeridEfendi ile Şerif Efendi’den Arab dillerini mükemmel şekilde öğrenmişti.Vak’anüvis Kazasker Lutfi Efendi’den Osmanlı tarihi, Guatelli Paşa ileLombardi’denBatımusikîsi vepiyanoöğrenmiş,Türkmusikîsi öğrenmemişti.Diğersahalardakihocalarını saymıyorum.Uzun saltanat devrinde çağdaşı olandünyanınbütünhükümdârlarıiçindeenzekisivedışpolitikayaençokaklıereniidi.

İkinciAbdülhamid,XIX.asrın sonları ileXX.asrınbaşlarında,dünyanınüzerinde en çok konuşulan birkaç şahsiyetinden biri olmuştur. Hakkında herdevirdeyapılanneşriyat,vagonlardolusudur. İkinciMeşrûtiyet’ten sonragelenyenirejim,İkinciAbdülhamid’imahkûmetmiş,bundansonra,hattânedensebugünekadar,buhükümdarın lehinde,hattâ tarafsızyazmakvekonuşmak,yazanve konuşanın istikbali için tehlikeli sayılmıştır. Bunun sebebi, İkinciAbdülhamid’in, asla mürteci olmamak şartıyla, muhafazakâr olması veimparatorluğu30yıldanfazlaşahsen,muhafazakârbirsiyasetleidâreetmesidir.İkinciAbdülhamid’densonragelenrejimlerbirbirindeninkılâpçıolduklarıiçin,buhükümdarınmuhafazakârlığınıbeğenmemekdurumundakalmışlardır.Ancaktarih, siyaset değildir. Tarihçi siyâsî cereyanları tarafsız şekilde incelemeyealışmış adam demektir. Bu alışkanlığı edinememiş, günün modasına göre sözsöyleyen yazar, tarihçi değildir.Çünki siyâsî rejimler ve fikirmodaları, daimadeğişir. Bu değişiklikler içinde ve gelecekte tarihçi, tarafsız kalmasını vegerçekleri aksettirmesini bilmiş olmalıdır. Kaldı ki, bir şahsı veyâ devribeğenmek ve delil getirerek lehinde bulunmak, bazı cahil budalaların sandığı

gibi,o şahsınvedevringünümüzdehasretiniduymakdeğildir.Bugün tekkişi,değil İkinci Abdülhamid, Kanunî Sultan Süleyman devrinde bile yaşamakistemez.Onyılöncesinin,hattâgeçenyılınşartlarıiçindeyaşamakistemez.Zira-haklı olarak- beğenmez. Çünki verilen lehte veyâ aleyhte hükümler, beğenipbeğenmemek, o günün dünya şartları içindir. Başka bir devre uygulanamaz.Onun için, tarihin gerçeklerini değiştirerek içinde yaşanılan rejimi ve şartlarısavunmakensakatyoldur.İkibakımdançoksakattır:Öncetarihingerçeklerinideğiştirmeye Hitler ve Stalin bile muvaffak olamamıştır. Gerçek kadar merakedilen ve cazip hiçbir şey yoktur. İnsan tabiatinin bu hassası, daima gerçeğibulur. İkincisi, ancak zayıf rejimler ve şartlar, iyi olan devirleri kötü, kötüolanlarıiyigöstererekgüçlenmeyeihtiyaçduyarlar.

Bu hususta Cumhuriyet döneminde yetişen en değerli tarihçilerden biriOrd. Prof.ÖmerLütfiBarkan, 1941’de İktisat FakültesiMecmuası’na yazdığıbirmakaledeşöyledemektedir:

“Tanzimat tetkiklerinin karşılaştığı müşkillerden biri, bertaraf edilmesidaha kolay bir anlayış tarzına taalluk etmektedir. Gerçekten memleketimizdeolduğugibi,büyükinkılâplarasahneolmuşbirmemleketteyakınmazinintarihitedkikedilirkenhususîbirvaziyettakınmakvehalktabumazihakkındamümkünolduğu kadar fena intibâlar hâsıl etmeye çalışmak, uzun müddet için zarurîaddedilebilir.Hâlbuki,birtakımsiyâsîdüşüncelerevepratikzarûretleredayananbu hissî görüş tarzı, hakikaten ilmî olmak karakterini haiz tetkiklerinyapılmasınamanidir.Çünkibuvaziyette,muayyensiyâsîmaksatlarınhizmetindeçalıştırılan tarih tedkikleri, kendilerini gerçekten verimli kılan zihnî tarafsız-lıktan mahrum kalarak, eski devrin çarklarının nasıl işlediğini ve niçin öyleişlediğini tedkikten fazla, sadece fena işlediğini tespit için çalışır. Bu anlayıştarzında, bugünkü şartlardan uzak, ayrı bir devir ve düzenin zaruretleri, bu-günküanlayışlarımızlaçarpıştırılırvemahkûmedilir.

“Fakat unutmamak lâzım gelir ki, herhangi bir devri ilmî bir şekildeinceleyebilmekiçin,odevrinhususiyetleriylesempatizeolmak,yanidevriniçinegirmek,anlamakvemazurgörmek lâzımdır.Diğer taraftan, bazı sathî görüşlükimseler, bugünkü oluşları küçültür, gölgede bırakır diye, eski devirlerdekireformhareketvehamlelerininbazıtarihîanlardaaldığıkahramanveazametlivaziyetlerivebugibitarihîdönümnoktalarındamilletingeleceğiniyönetenlerinoynadığı rolü küçültmeye taraftar gözükürler. Fakat fikrimizce, bizimmemleketimizde kamuoyunun olgunluğu ve inkılâp prensiplerimizin hususîmahiyeti icabı,buprensiplerinbuçeşittenbirgeçmişkinvenefret içindeuzun

müddet muhafaza edilmeye ve beslenmeye ihtiyaçları yoktur. Elimizin altında,onların gerçek kuvvetini yapan daha müsbet kıymetler mevcut olduğu için,onlarınhesabına,tarihîrealitedenkorkmamızmânâsızdır.”

Bu satırlar, 1941’de ve amansız bir tek parti yönetiminde ve sansürüaltındaveamansızbirsavaşiçindeyazılmıştır.Hâlâaynıçizgidesayıklıyorsak,milletolarakçokdüşünmemizgerekir...

ZirabugündeİkinciAbdülhamidaleyhindekiyalanlarınakletmekmodasıyürürlüktedir. Bir kısım yazarlar ve ilimle uğraştıkları iddiasında bulunanlar,mensûbolduklarıtarafınresmîgörüşlericenderesindençıkamamışlardır.

Bunları niçin yazıyorum? Zira son devir Türkiye tarihi, tarafsızlıkla elealınmamaktadır.Budagerçektarihçiliği,gerçeğibulmakaşkıylavicdanıyanan,beyni feveranedengerçek fikiradamını yaralamakta, bir bakımabu işi irtikâbedenleripekçokküçültmektedir.

13Şubat1878’ekadar İkinciAbdülhamid’in ilk1yıl, 5 ay,13günü,buhükümdarın şahsî idaresiyle ilgisiz bir zamanparçasıdır. Şahsî idare, 13Şubat1878’deMeclis-iMeb’ûsân’ınsüresiztatiliilebaşlarveİkinciMeşrûtiyet’inilânedildiği23Temmuz1908’ekadar30yıl,5ay,9günsürer.İkinciMeşrûtiyet’tensonraki9 ay,5günlük saltanatı da, İkinciAbdülhamid’in şahsî idâresinedâhildeğildir. Böylece bu hükümdar, ancak 30 yıllık şahsî idâre devresinden 1878-1908yıllarındansorumludur.

İkinciAbdülhamid’inTaht’aOturmasıveİlkGünleri

İkinci Abdülhamid, 31 Ağustos 1876 günü saat 12’de (öğle), TopkapıSarayı’nda, altın tahta oturarak cülûs etti. 7 Eylül’de kılıç alayı yapıldı.Rahatsızlığından dolayı, Beşinci Murad’ın kılıç alayı yapılamamıştı. İkinciAbdülhamid,saltanatkayığıiledenizdenDolmabahçeSarayı’ndanEyübsultan’agitti.Oradakılıçkuşandıktansonra,atüzerindeTopkapıSarayı’nageldi.Oradangene kayıkla Dolmabahçe’ye geçti. Dönüşte, âdet olduğu üzere, atalarındanbazılarınıntürbeleriniziyaretetti,sadakalardağıttı.14Eylül’deşimdiüniversitemerkezbinasıolanseraskerlikmakamınagitti.Subaylarlayemekyedi.Birnutuk

söyledi.Nutka serasker vekiliMüşîrRedif Paşa cevap verdi. 15Eylül akşamıYıldızSarayı’ndanâzırlar, devlet ve saray erkânı ileyemekyedi.Aralarındakibütünanlaşmazlıklarıunutup,devlethizmetigörmelerinitavsiyeedenbirnutuksöyledi. 18Eylül’deKasımpaşa’da bahriye nezâretine (eski kapdân-ı deryâlık)gitti.Amirallervesubaylarlaberaberkaravanayedi.5Ekim’deSüleymâniye’deMeşîhat’iziyâretetti,ulemâefendilerleiftaretti.9Kasım’daHaydarpaşaAskerîHastahanesi’nde gazilerin hatırını sordu. Şehzâdeler ve nâzırlarla beraberMarmara, Boğaz ve Karadeniz’de deniz gezintileri yaptı. Camilerde halkınarasında namaz kıldı. Bu sûretle, Osmanlı tarihinde görülmemiş derecededemokrat bir hükümdar şahsiyetiyle ortaya çıkan Sultan Hamid’i az zamandaYıldız’akapanmayamecburedenortamıaşağıdagöreceğiz.

İkinci Abdülhamid, tahta çıkınca, harem ağalarını protokolden çıkardı.Törenlere katılmalarını yasakladı. Başta vezir pâyesindeki dârüssaâde ağası(kızlar ağası) olmak üzere, harem ağaları eski rütbelerini İkinci Meşrûtiyet’ekadarmuhafazaettilersede,haremdışınaçıkmalarıartıktarihekarışmıştı.

Ağabeyinin başkâtibi Sâdullah Bey (Paşa) yerine, sonradan 9 defasadrâzam olan gazetecilikten gelme Küçük Saîd Bey’i (Paşa) getiren İkinciAbdülhamid,Büyük(Eğinli)SaîdPaşa’yıdamâbeynferikiyaptı.İngiltere’de9yıl deniz makine mühendisliği tahsil ettiği için “İngiliz” denen bahriye feriki(sonramüşîri=büyükamiral)SaîdPaşa’nınmâbeynmüşîriolarakâmiri,DâmâdMahmud Celâleddin Paşa idi. Dâmad Nûri Paşa yerine sarayın en büyükgörevinegetirilmişti.

MütercimRüşdüPaşa,19Aralık1876’daistifaetti.Üçpadişahzamanınarastlayanbu4. sadareti 7 ay,9gün süre-bilmişti.YerineŞûrây-ıDevletReisiMidhatPaşa,2.defasadrâzamoldu.Nasıl?

HüseyinAvni belâsından kurtulduktan sonraMidhat Paşa için sadâret vemutlak iktidar yolunu kapatan tek engel, ihtiyar bir bunak saydığı, aslındakendisindençokdahazekiolanMütercimRüşdüPaşaidi.RüşdüPaşa’yı,henüztahtaayakbasmışpadişahaşöylekötüledi:

- Biz efendimizin haini miyiz? Bu adama (Rüşdü Paşa) niçin tahammülbuyuruyorsunuz? Her ne emr-ü fermanınız olursa bendenize irâde buyurunuz,canfedâederekişlerebakarım...

İkinciAbdülhamid’insonrakiyazılımütalâası:- Rüşdü Paşa, Midhat Paşa’nın entrikaları kadar, ilânına hazırlanılan

meşrûtiyettendeürkerekistifaetti.CevdetPaşa’nınmütalâası:

-HüseyinAvniPaşaölünce,bütündevletişleriRüşdüPaşa’nınelinekaldı.Ancakgörünüştesadrâzam,gerçektemanevîhükümdargibiidi.MidhatPaşaşubakımdanonaortakidiki,İngiltereveTürkmatbuatıMidhatPaşa’yıpekfazlatutuyordu. Ancak Rüşdü Paşa padişah ile anlaşsaydı, Midhat Paşa’yıdefedebilirdi,buiktidarıhaizdi.Amaistifayıtercihetti...

TersâneKonferansı(23Aralık1876-20Ocak1877)

Bu sırada Bosna-Hersek eyâletindeki dışa bağlı ayaklanma devam ettiğigibi,Giritdehuzursuzdu.ÜstelikSırbistanveKaradağprensliklerideOsmanlıDevleti’ne isyan ettiler. Mısır Valisi Hıdîv İsmâil Paşa’ya bile Balkanlar’dakullanılmak için asker göndermesi emredildi ve gönderilen Mısır askeri deBalkanlar’a sevk edildi. 29 Ekim’de sonradan “Gazi” diyemeşhur olan FerikOsmanPaşa,RusgeneraliÇernayefinkılıkdeğiştirerekkumandaettiğiâsîSırpkuvvetleriniAleksinaçmeydanmuharebesindekolaycadağıttı,Belgrad’agirmeküzereyken Rusya, Bâb-ı Âlî’ye ültimatom verdi. Savaşı göze alamayan Bâb-ıÂlî, Osman Paşa’ya emir vererek ileri harekâtını durdurduğu gibi, âsî Sırp veKaradağlıtebeasına2aylıkbirmütarekebahşetti...

AncakRusya’nınTürkiye’nin iç işlerine karışması, başta İngiltere olmaküzere,Avrupadevletlerinikuşkulandırdı.23Aralık1876’daİstanbul’daTersâneKonferansı toplandı. Hâriciye nâzırı Safvet Paşa’nın başkanlığında açılan bukonferansta,Türkiye,İngiltere,Almanya,Rusya,Fransa,Avusturya-Macaristanve İtalya, İstanbul’daki büyükelçilerinden başka, ayrıca birer başmurahhas iletemsil ediliyorlardı. İkinci Türk murahhası, az sonra sadârete yükselen BerlinBüyükelçisi İbrahimEdhemPaşa idi.29gün içinde,29Ocak1877’yekadar9defa toplanan konferanstaki en mühim diplomat, İngiltere başmurahhası olanHindistannâzırıLord(Marki)Salisburyidi.TürkdostuveRusdüşmanıolanbuzât, bir savaşı önlemek istiyordu. Yalnız başına Rusya’ya karşı girişeceği birsavaşta Türkiye yenilirse, Rusların nerede durdurulabileceklerini bilememeendişesinde idi. Böyle bir savaşta İngiltere’nin Türkiye’yi desteklemesi demümkün değildi. Zira bu takdirde savaş,Avrupa harbine dönüşecek,Rusya’yıdestekleyen devletler de çıkacaktı. AncakMidhat Paşa ile birkaç Türk devlet

adamı ve askeri, tamâmen yanlış olarak, İngiltere’nin yanımızda savaşakatılacağı zannı ile hareket ediyor, Rusya’ya bu şekilde muameledebulunuyorlardı.BusuretleRusya’yıezerek(!)hayatlarınınsonunakadarTürki-ye’deiktidardakalacaklardı...

LordSalisbury,savaşıönlemekiçinbazıfedakârlıkyapılmasınıTürkiye’yegizlice tavsiye etti. Zira Rusya’da “panslavist” denen akım, Çar İkinciAleksandr’ın savaşı pek istememesine rağmen, Rus halkını Türkler aleyhinefevkalâde kışkırtmıştı. Balkanlar’daki Ortodoks Slav tebeaya verilecek bazıtavizler,Rusya’datansiyonudüşürecekti.

20 Aralık’ta huzür-ı hümâyûna kabûl edilen ve İngiliz Saîd Paşa’nıntercümanlığı ile İkinciAbdülhamid ilekonuşanLordSalisbury,SafvetPaşa’yaevvelceanlattığıyukarıdakimütalâalarınıpadişahadatekrarladı.SultanHamid,savaş istemiyordu. Fakat savaş isteyen devlet adamlarının, İstanbul basınının,Midhat Paşa’nın kışkırttığı mihrakların baskısı altında idi. Henüz böyle birsavaşaengelolacaknüfûzuedinememişti.Bunüfûzu,devletadamlarınınyanıl-dıklarının ispatı bahasına elde edecek ve devlet büyük felâketlere uğradıktansonratesisedebilecektir.

Savaşı isteyenlerin başında Midhat Paşa geliyordu. Savaşı Türkiye’ninkazanacağına emin idi. Çünki kendisini o kadar seven İngiltere, onu yalnızbırakmazdı! Böylece Midhat Paşa, üstâdı Reşid Paşa’nın Kırım Harbi’ndeRusya’yaoynadığıoyunutekrarederekdahabüyükbirzaferleharbikapatacaktı.Hâlbuki bütün şahidlerin, vesikaların ve olayların müttefikan söyledikleri,Midhat Paşa’nın dış politika hakkında hiçbir şey bilmediği, sadece eyâletlerinyönetiminden ve eyâletleri bayındır ve âsâyişli hâle getirmekten anladığımerkezindedir.GafilseraskerkaymakamıMüşîrRedifPaşa ileMâbeynmüşîriDâmadMahmudCelâleddinPaşada,savaşagirilmesiiçinMidhatPaşa’yıteşvikediyorlardı.

BirinciMeşrûtiyet’inİlânı(23Aralık1876)

“93 Meşrûtiyeti” de denen ve hayatı çok kısa olan Birinci Meşrûtiyet,MidhatPaşa’nıneserisayılabilir.AncakMidhatPaşa,birhukukçuolmadığıgibi,

Osmanlı İmparatorluğu’nda demokrasinin nasıl yürütülebileceğini düşünmüş,düşünebilmiş, düşünmeye fırsat ve lüzum görmüş değildi. Hayran olduğu vedestekgördüğüİngiltere,ozamandünyanınmukayesekabûletmezderecedeenileri ve üstün devleti olduğu için, Türkiye’de de İngiltere’deki gibi bir rejimuygulanırsa, bütün pürüzlerin halledilivereceğini sanıyordu. Gerçek zekâdanmahrumdu.Safdilvemegalomandı.Mağrurveataktı.Tecrübesizvekültürsüzdü.Hesapsızveduygusuzdu.Vefasızveegoistti.İkinciAbdülhamid’inMidhatPaşahakkındakimütalâaları:

Midhat Paşa, öteden beri meşrûtiyet taraftarı idi. Lâkin ismini ve bazıkitaplardamedhiniişitmeklehâsılolmuşbirtaraftarlıktı.Hiçbirdevletinkaanûn-iesâsîsini(anayasasını)tetkiketmemişvebubaptaesaslıbirfikiredinmişdeğil-di.Rehberi,nafiamüsteşarıOdyanEfendiidi...OdyanEfendiise,ozamanbilebizdeenseçkinhukukçudeğildi.Helememleketihiçbilmezdi.Zannederimbuvukufsuzluk,MidhatPaşaileTâifkalesinekadarberabergitti...

MidhatPaşa’nınbaşkanlığında,ZiyâBey(Paşa)veNâmıkKemâlBey’inde katıldığı bir komisyon tarafından hazırlanan ve “kaanûn-i esâsî” denenanayasanın 113.maddesi, hükümdâra, hükûmetin tavsiyesiyle siyâsî bakımdanmahzurlu gördüğü bir şahsı sürmek hakkını tanıyordu.Hâlbuki böyle bir hak,daha1839Tanzimatı ilekaldırılmışolduğu için, tambir irticamâhiyetinde idi.Bu maddenin Midhat Paşa tarafından mahsus koydurulduğu söylenmektedir.Çünkiyeni rejimdeölünceyekadar iktidardakalacağından eminbulunanpaşa,bu suretle muhaliflerini sürebilecekti. Nitekim meşrûtiyetin zararlı olabileceğigörüşünde bulunan bir paşa, iki kazasker ve birkaç devlet adamını, yaptığı buişin Tanzimat’a aykırı olduğunu ihtar edenlere rağmen, İstanbul’dan sürgünegönderdi.İkinciAbdülhamiddemuhâkemesizinsansürmeninTanzimat’aaykırıolduğuhakkındaMidhatPaşa’nındikkatiniçekince,istifatehdidiilecevapaldı.İlksadâretindedeenbüyükdestekçilerindenvetaraftarlarındanbiriolanNâmıkKemâl’iGelibolu’yasürmekvefasızlıkvenankörlüğündençekinmeyenMidhatPaşa,işteböylebirdemokrasikahramanıdır!...Yukarıdaanılandevletadamlarınıgece yarısı evlerinde tevkif ettirip bazılarını Akdeniz adalarına, bazılarınıdoğdukları kasabalara sürüverdi. Bu devlet adamları Kazasker Şerif Efendi,Kazasker Dağıstanlı Muhyiddin Efendi, Râmiz Paşa, Rızâ Bey ve birkaçmüderrisidi...

İbnüleminMahmudKemâlİnal’ınmütalâası:-SultanHamid,MidhatPaşa’nınbuhareketinimimledi.Sürgüncezasının

nekolaytatbikedildiğinikendisineöğretenüstâdınınbudersiniunutmadı...Bu

dersi,evvelâüstadıhakkındakemâl-imahâretle tatbiketti...Mahâretinehayrankaldığı üstâdını, ailesiyle vedâ etmeye bile vakit bırakmadan, memlekettençıkartıverdi...

Midhat Paşa anayasaya, imparatorluktaki her milletin kendi dilleriniresmen kullanabileceklerini koydurmak istemişse de, bu feci madde, İkinciAbdülhamid’inemriyleTürkçe’nin tekresmîdilolduğuşeklindedüzeltilmiştir.Gene de padişah endişelerini ünlü:“Türk’ün hakkı mahfuz (saklı) kalır mı?”suâliyleaçığavurmuştur.

Midhat Paşa, hükümdarın nüfûzunu ortadan kaldırmak ve icabındakendisini sadâretten uzaklaştırması ihtimalini önlemek için anayasayı, Avrupabüyük devletlerinin ortaklaşa ve zincirleme kefaleti altına koymak istemiştir.Türk devletinin istiklâlini tamamen ortadan kaldırabilecek bu feci madde deçıkarılmıştır.

İmparatorluktaşahsî idâresine tekengelgördüğühükümdaravehanedanakarşıİngiltere’yedayanmak isteyenMidhatPaşa,Londra’nınTürkanayasasınakefilolmasıiçinakılhocasıErmenihukukçuOdyanEfendi’yiİngilizbaşkentinebile gönderdi, fakat netice alamadı. Bunun üzerine Midhat Paşa, İstanbul’daTersâne Sarayı’nda toplanan konferansa bu meseleyi getirdi ve bu anayasaortadankaldırılacakolursa,büyükdevletlerinmüdahalehaklarınıkullanmalarınıistedi.Azsonradevletinbütünlüğüneveanayasayaaykırıdırdiyerek,birkazâyıKaradağ’a bırakmamak için Rusya ile savaş çıkaran ve muazzam ülkelerinkaybına zemin hazırlayan paşanın, Türk imparatorluğunun istiklâli hakkındakigörüşü,bumerkezdedir.

İkinci Abdülhamid’in tasdik ettiği anayasayı, 23 Aralık 1876 günü,Mâbeyn Başkâtibi Küçük Saîd Bey (Paşa) getirdi. Midhat Paşa anayasayı,âmedci (âmedî-i Dîvân-ı Hümâyûn) meşhur tarihçi, hukukçu ve bestekârÇorlulu-zâde Mahmud Celâleddin Bey’e (Paşa) okuttu. Avrupa siyâsetinibilmeyen Midhat Paşa, anayasa ilânının Tersâne Konferansına murahhasgönderenbüyükdevletleri şiddetle etkileyeceğiniveBalkanlar’daHıristiyanlarlehinereformistemektenvazgeçireceğinisanıyordu.Hâlbukibudevletleriçinde,hiç anayasası olmayan, koyu istibdat ile yönetilen başta Rusya olmak üzere;imparatorluklarmevcuttu ki, yalnız bu husus Türkiye’de demokrasi ilânını budevletlerin soğukkarşılamaları için büyükbir sebepti.Anayasa, toplar atılarakilân edildi. Türk başmurahhası ve konferansın başkanı hâriciye nâzırı SafvetPaşa; murahhaslara, bunların anayasa topları olduğunu bildirdi. Sonra SafvetPaşa,Bâb-ıÂlî’yegeldi.KendisiniheyecanlabekleyenSadrâzamMidhatPaşamutadıolduğuüzereaceleyle:

Nedediler,nedediler?diyesorunca,SafvetPaşa’dan:Ne diyecekler, “çocuk oyuncağı” dediler, cevabını alarak bozuldu. Fakat

hiçehemmiyetvermedi.Tükenmeziyimserlikledoluvekendidışındageçenleriküçümseyenbirmizacıvardı.

Gerçekten Tersâne Konferansı, Bâb-ı Âlî’yi Bosna-Hersek ve Tunaeyâletlerinde reform yapmak için zorluyordu. Çıkacak bir Türk-Rus harbininkıvılcımlarının nereye kadar sıçrayacağı meçhûldü. Konferansın teklifleriniincelemek için 18 Ocak 1877’de Bâb-ı Âlî’de 60’ı Hıristiyan 240 kişilikfevkalâde bir meclis, Midhat Paşa tarafından toplantıya çağırıldı. Paşa veyardakçısıMahmudCelâleddinPaşa,Rusya’yaharbilânıiçinheyecanlınutuklarçektiler. Bir yıl sonra Türk imparatorluğundan parçalar istemek için büyükdevletlere başvuracak olan Ermeni ve Rum rûhânî liderleri, kutsal Türkimparatorluğundan bir karış toprak bırakılmayacağını, Hıristiyanların keyif verefahiçindeyaşadıklarıiçinreformdagerekmeyeceğiniheyecanlaanlattılar.

Midhat Paşa için, Rusya’ya haddini bildirecek (!) bir savaşa tek engelkalmıştı: Savaş istemediği için küçümsediği İkinci Abdülhamid... Onun daçaresini buldu, padişahın Rus dostu olduğu rivayeti yayıldı. Çarla içtikleri suayrı gitmiyordu! İkisi de halklarını ezenmüstebiddi!Midhat Paşa, öğrencilereparadağıtmakoyununutekrarladı.Yüksekmedresetalebesi,padişahınpenceresialtına kadar gelerek “Harb!” diye bağırdılar. Harbi, İstanbul kaldırımlarındakabadayılıketmekgibibirşeysanıyorlardı.BirtaraftandaMidhatPaşa,BeşinciMurad’ın iyileştiği haberini -ki bu gerçekti- etrafa yayıyordu. Basın, paşanınteşvikiyleciddîbirharbkundakçılığınabaşladı.Rusyaileharbinfaziletlerinden(!)bahsedenmakalelerdöşendi...Ruslarıağırşekildetahkiredenyazılaryazıldı.LordSalisburytelâşadüştü,birmektuplaMidhatPaşa’yıuyardı,Türkiyeharbikazansabilebir şeyeldeedemeyeceğini, sadeceaskerve servetkaybedeceğinianlattı...

Bu lord da kim oluyordu? Hindistan nâzırı, ikinci derecede bir devletadamı idi! Midhat Paşa ancak İngiltere kraliçesine, veliahdine, başbakanına,haydidiyelimhâriciyenazırınamuhâtabolabilirdi.Lord’unİngilterebaşbakanıadınakonuştuğununfarkınabilevarmadı.Hiçİngiltere,Türkiye’yiRusya’yaveyardakçısı devletlere karşı tek başına bırakır mıydı? Bu hususta İngiltere’denima yoluyla olsun bir işaret almış değildi. Sadece Kırım Harbi’nde böyleolduğunu,Türkiye harbe girdikten sonra İngiltere ile Fransa’nın onun yanındayeraldıklarını,birgençlikhâtırasışeklindedüşünüyordu.BüyükReşidPaşa’nınbuişi,TürkdiplomasitarihindeFâtihveKanûnîdevirlerindenberigörülmemişbirincelikvemaharetleyıllardanberivebüyükdehâsınıbukonuyahasrederek

hazırladığınıincelememiştibile...Zirabazıdersleredüşkün,bazılarındannefretedenbirlisetalebesigibiydi.Dışpolitikadanhoşlanmadığıiçinmeşgulolmazdı.Aklı fikri hayat boyu iktidarda kalmak, eyâletleri kalkındırmak, rakipleriniaşağılamak, onları iktidardan uzak kılmak, zenginleşmek gibi şeylerde idi.Bununiçindesloganımeşrûtiyetyahutanayasaidi.

İkinci Abdülhamid, Bâb-ı Âlî’de toplanan büyük meclisin TersaneKonferansı’nın tekliflerini reddetmesindeki neticeleri hesaplayacak uzakgörüşlülükte,dışpolitikayaölesiyemeraklıvekabiliyetlibirmizaçtaidi...Fakatkarara karşı gelecek gücü yoktu, tasdik etti. Konferans dağıldı. BüyükDevletlerin büyükelçileri, İstanbul’da yerlerine birer maslahatgüzar bırakarakprotesto makamında ülkelerine çekilip gittiler. Türkiye, yapayalnız kaldı.Rusya’yagündoğmuştu...

Bu durumda olsun Midhat Paşa ve avenesinin akılları başlarına gelmekgerekmezmiydi? Fakatmevcut bulunmayan bir şey nasıl yerine gelirdi?Harbpropagandasıdevametti,İstanbul’daneyâletleretaştı...

İkiAyrıKutub:MidhatPaşaveİkinciAbdülhamid

Midhat Paşa, padişahı sadece sevmiyordu, zâten kimseyi sevememeklemaruftu... Fakat padişah ondan nefret ediyordu. İki padişahın, amcası ileağabeyinin tahttan üç ay ara ile indirilmelerinde birinci derecede rol sahibitehlikelibiradamdı.Birpadişahınölümühâdisesine,birserserininkatledilmesikadarbileehemmiyetvermedengeçiştirmişadamdı.Hattâbunuolağan,basitbirhâdisegibimuhâkemeetmişti.Padişahlarınhukukunugözetecekveonlarla iş-birliği yapabilecek bir adam değildi. Demokrasi âşıkı rolü oynayan birmüstebiddi. Hoşuna gitmeyen adamları belki Hüseyin Avni Paşa gibiöldürtmüyordu, fakat kim olduklarını bir an düşünmeden sürüveriyor,azlediveriyordu.KendinefsindenbaşkaTürkimparatorluğundahiçbirşahsiyetinehemmiyetiolabileceğinikavrayamayacakbirhavsalayasahipti...

Gençbirhükümdarveortayaşlıbirsadrâzam...İşbirliğiyapabilmeleriiçinmizaçlarında ortak bir çizgi, bir asgar-ı müşterek bulmak, Diyojen’in fenerleadamaramasınabenzeyenboşunabirçabaidi...

Ama Paşa’nın kuyusunu asıl kazan padişah değildi, bizzat kendisi idi.

Padişahın istihbaratı, öyle amcasının gafletine benzemiyordu, kuş uçsa anındahaberalıyor,herşeyimerakediyor,herşeyiaraştırıyordu.MidhatPaşa,hergecerakı ve konyak sofrasında devletin en gizli sırlarını, gönlünün en mahremarzularını ifşa ediyor, bu sırlar ertesi günbütün İstanbul’ayayılıyordu.NeredekaldıkiİkinciAbdülhamidkarakterindebiradamöğrenmesin...

Ziyâ ve Kemâl Beylerin de katıldıkları bu meclislerde Midhat Paşa’nıntelâffuz etmediği saçmalık kalmamış gibi gözüküyordu. Bir defasındacumhuriyet ilânından, Üçüncü Napoléon gibi önce cumhurbaşkanı, sonraimparator olacağından bahsetmiş “Niye ‘Âl-i Osmân’ olur da, ‘Âl-i Midhat’olmaz?”diyecekkadar işi ilerigötürmüş,ertesigünherkesbu“Âl-iMidhat=Midhatoğulları,MidhatHânedânı”sözünüduymuştu.

Şüphesiz meşrû hânedanın düşürülmesini düşünmek ve konuşmak,demokratbirmonarşidebileçokağırsuçtu.HeleböylebirşeyiodevirOsmanlıimparatorluğunda yürürlüğe koymaya kalkışmak, imparatorluğun derhalayrışmasınıgözealmaktı.

Midhat Paşa’nın hususî asker yazmaya kalkışması, artık İkinciAbdülhamid’insabrınıtaşırdı...Buyeniasker“MilletAskeri”namıylamüstakilbir ordu teşkil edecek ve paşanın şahsına bağlı bulunacaktı. Artık Fransızİhtilâli’nden ilham alındığı âşikârdı... Hıristiyan ve Müslümanlardan gönüllüyazılanlar, başkumandanları Midhat Paşa lehine nümâyişler yapıp, İstanbulcaddelerinde huzûru bozuyorlardı. Paşa’nın böyle bir şeye hiç ihtiyacı yoktu.Çünki Tanzimat sisteminde de,Meşrûtiyet sisteminde de, eski klasik Osmanlıdüzeninde de ordu ve donanma zaten sadrâzamın emrinde idi. İkinciAbdülhamid, sadrâzamını, bu gönüllülerin seraskerliğe başvurarak BirinciOrdu’yayazılmalarıhususundauyardı.AncakMidhatPaşa,ZiyâveKemâlBey-lerinteşvikiylebukendilerine“MilletOrdusu”diyengönüllüler:

Bâb-ıSeraskerîmaiyyetindeaskerliğikabûletmeyiz,bizmilletinaskeriyiz!şeklindegösterileryaptılar.

BöyleceçokdahakötübiryeniçeriocağıhortlatmakisteyenMidhatPaşa,şahsınavedevletebağlıolmaküzere,ikibağımsızkuvvetinteşkilinegirişti...Ehbu imparatorluğu İkinci Abdülhamid, Midhat Paşa’dan devralmış değildi, so-kakta da bulmamıştı... Atalarından kalmıştı. “Millet Askeri” meselesi,hükümdarın,sadrâzamınazerrekadaritimadıvarsa,onudasilipsüpürdü...

MidhatPaşa’nınİkinciAbdülhamid’ekullandığıdilde,düşmesininbaşlıcasebeplerindenbiridir.Bugünbile hiçbir devlet başkanının tahammülüne imkânolmayan, şahsen tahammül etse bile, temsil ettiği devletin şerefinin tahammületmemesi gereken bu sözler, bardağı taşırdı... Bir yazısında padişaha şöyle

yazdığıiddiaedilmektedir:

-EvvelâZât-ıMülûkânelerineâidolanvezâif-ihükümdârânenizimutlakabilmelisiniz;zîrâbi’l-cümleharekâtınızdan,milletnazarındames’ûlolacaksınız.Usûl-i meşveretle (demokrasi ile) idâre olunan bir millette nizâm nedir bilirmisiniz?... Binây-ı devleti tâmîre çalıştığımız sırada, siz âdetâ yıkmakistiyorsunuz.

Gerçi bu devrin en büyük mütehassısı olan İbnülemin Mahmud Kemâlİnal, bu yazının Midhat Paşa düşmanları tarafından uydurulduğunu, padişahaböyleyazıyazılamayacağını -mantıkyoluyla- ileri sürüyorsada, buyazı tertipolsa bile, Midhat Paşa’nın söylediği kesinleşmiş sözlerdeki üslûba çokbenzemektedir.MeselâMidhatPaşa’nınİstanbul’danuzaklaştırılırken:

“Teessüf ederim ki, İstanbul’a avdetimde (dönüşümde), ne şevketlüefendimizi bu saraylarda ve ne de mülkü (devleti) yerinde göremeyeceğim!”dediğindetarihçilerarasındaanlaşmazlıkyoktur.

Bir defasında da Paşa, hükümdarın yüzüne karşı aynı manâda şeylersöyleyince, İkinci Abdülhamid kendisini derhal huzûrundan çıkarttı. Demekartık,biraradaçalışmalarınaimkânkalmamıştıvebütünkusurİbnüleminMah-mud Kemâl İnal’ın “önünü, ardını gözetmez, yaptığı işi düşünmez bir adam”şeklindetarifettiğiMidhatPaşa’daidi.

Midhat Paşa, millî geleneklere aykırı davranışlarda da bulundu. Biriniburadaanmakkâfidir:Bosna-Hersekeyâletinde,Türkbayrağındaki ayyıldızınyanınabir haç ilâve edilmesini emretti.Ancakbu suretle bu eyâlettekiHıristi-yanların isyanını durdurmak şöyle dursun, bu sefer Müslüman Boşnaklarımüteessir etti... Devlet bayrağının bir tek eyâlette olsun sadrâzam emriyledeğiştirilmesideMidhatPaşa’nındemokrasianlayışıhakkındaörnektir.BuhaçlıTürkbayrağını taşıyanveHıristiyanlar’laMüslümangönüllülerinkarışık teşkilettikleri bir tabur asker, İstanbul’a da geldi, bu bayrakla geçit resmi yaptı,Niş’tekitümenegönderildi.

Midhat Paşa’nın ikinci sadâreti ancak 47 gün sürdü. Bu kısacık müddetiçinde, akla gelen ve gelmeyen her türlü hatayı irtikâb etti. Şahsî felâketinezeminhazırladı.İkisadâretinintoplamı4ayve6gündenibarettir.YerineŞûrây-ıDevlet reisi ve İkinci Abdülhamid’in şehzâdeliğinde Fransızca hocası olanİbrahim Edhem Paşa, sadrazamlığa getirildi. Meclis-i Meb’ûsân’ın 19 Mart1877’de açılması, bu sadrâzamın zamanındadır. Dârülfünûn (Üniversite) içinyapılanve1933’teAdliye(adaletsarayı)ikenyananmuhteşembina,ilkOsmanlıparlamentosuna tahsis edildi... Ayân üyeleri (senatörler), kayd-ı hayat şartıyle

atanmışlardı.Meb’us(milletvekili)seçimiikidereceliidi.Yemen,Libya,Bosna-Hersekgibiuzakeyâletlerdenbilemilletvekillerigeldiler.AhmedVefikEfendi(Paşa),meclisinilkreisioldu.Böyleceesasbakımından1961’ekadaryürürlüktekalacakolan93Anayasası,mer’iyyetegirmişoldu.

MidhatPaşa’nınDüşmesi

Midhat Paşa, meclisin açıldığını Avrupa’da öğrenebildi. Paşadan mühr-ihümâyûnu, Mâbeyn-i Hümâyûn müşîri Büyükamiral Saîd Paşa aldı. Derhalİzzeddinvapurunabildirildi.Parasıolmadığınısöylemesiüzerinekendisine500altın verildi. İzzeddin vapuru, İtalya’nın Brindisi limanına yanaşarak MidhatPaşa’yıçıkartıpgeridöndü.Sürüleceğiniöğrenince:

Eğer beni sürerseniz memleket mahvolur! dediği meşhurdur. HattâÇanakkale Boğazı’ndan geçerken, İstanbul’da ihtilâlin başlayıp başlamadığınısormuştur. Midhat Paşa sürüldü diye ne İstanbul’da, ne taşrada tek itirazyükselmedi.YalnızbazıİngilizveFransızgazeteleripadişahaveriştirdiler.

Midhat Paşa’nın dâmâdı Vefik Bey’in, Servet-i Fünûn dergisindeyayımladığıbirhâtırası:

- Bir gece Kaanûn-i Esâsî (anayasa) komisyonu Midhat Paşa’nınkonağında toplandı. Ziyâ Bey (Paşa) ve Kemâl Bey (Nâmık Kemâl), paşayaküfürderecesindeağırsözlersöylediler,paşadakarşılıkverdi.Artıksamimiyetde,biraradaçalışmakihtimalidekalmamıştı...

Zira gerçektemeşrûtiyet (taçlı demokrasi) ve bunun temelini oluşturacakkaanûn-i esâsî (anayasa) fikri bilindiği gibi, önceMidhat Paşa’dan değil,YeniOsmanlılardan çıkmıştır, mazisi de on yıldan öncelere gidiyordu. Yeni Os-manlıların liderleri de Ziyâ-Kemâl ikilisi idi. Midhat Paşa onlar için sadecegeçicibirsadrâzamadayıidi.MidhatPaşa,YeniOsmanlılarındemokrasifikrineyapışarakhayatboyuiktidardakalacağınıplanlayanadamdı...

Nitekimhazırlanan taslağıNâmıkKemâlokuyupdüzeltti.Padişahınemriüzerine bir deMahmudCelâleddinBey (Paşa) kanun tekniğini çok iyi bildiğiiçin okuyup düzeltti ve son şeklini aldı. Bâb-ı Alî’de yağmur altında anayasametninihalkageneMahmudCelâleddinBeyokudu.MidhatPaşanutuksöyledi.MidhatPaşa,anayasanınyayımlanmasıiçinçokaceleetti.Buaceleyiduyaneski

kurtMütercimRüşdüPaşakonağında,misafirlerine:-Pekiyiamapaşamızeminolsunki,bukanunenevvelkendisininbaşını

yiyecektir!dedi...Rüşdü Paşa’nın sözlerini Midhat Paşa’ya yetiştirdiler. Bunak saydığı

RüşdüPaşa’nınihtarınaenküçükbirehemmiyetvermedi.AzsonraçokbüyükbirsavaşaveTürktarihiningördüğüenbüyükbirkaç

felâkettenbirinesebepolacakRusya ile iplerikoparmameselesindedeMidhatPaşa, padişahın uyarılarına kulak asmadı. Nâdiren sesini yükselten İkinciAbdülhamid,sinirlenipyükseksesleLordSalisbury’ninbirsavaştaOsmanlı’nınyalnız kalacağını hükûmeti namına resmen beyan ettiğini söyleyince MidhatPaşaşucevabıverdi:

Salisbury (Selzböri), efendimize yalan söylemiştir. İngiltere behemehalbize yardım edecektir. Biz politikayame’mûruz,mesleğimiz (tutacağımız yol)tâyinedilmiştir.

Soncümledepadişahındışpolitikadananlamadığını îmâettiğiaçıktır.Buîmâ, dış politikada dâhî olan İkinciAbdülhamid’e yapılmıştır.Asrın en büyüktarihçisivehukukçusuolanCevdetPaşa’nınmütalâası:

Rusya imparatoru, muharebe kapısının açılmasını istemiyordu. MidhatPaşa,Çarıharbilânınamecburetti...

Lord Salisbury bu sırada 47 yaşında ve Hindistan nâzırı idi, 4 yıl sonraMuhafazakârPartilideriveİngilterebaşbakanıolacaktır.Onunmütalâası:

Midhat Paşa, tekliflerimizi Bâb-ı Âlî’de topladığı fevkalâde meclise otarzda ifade etti ki,meclis için bu teklifleri reddetmekten başka çare kalmadı.Şöhretkazanmakiçinbuyolututanpaşa,kendimilletiningeleceğinifedaetti...

MidhatPaşa’nındamadıVefikBey’inmütalâası:BüyükDevletlereöylecevaplarverildiki,yalnızRusya’yadeğil,hepsine

harb ilânı mânâsına idi. Nitekim Büyük Devletlerin hepsinin büyükelçileriyerlerinemaslahatgüzârbırakıpİstanbul’uterkettiler...

OkadargüvendiğiMeclis-iMeb’ûsânaçıldıktansonradatekmilletvekili,Avrupa’da bulunan Midhat Paşa hakkında tek söz söylemedi, kendilerininvarlığınasebepolananayasanınbabasınatekcümleileteşekküredilmedi.Paşa-nınsaflığınaörnek(İngilizSaîdPaşa’yahitâben):

Birkaç yıl sadârette kalmamı bile çok dikkatli hareket etmemebağlıyorsunuz.Busabahfalcılıktaustaolanbiradamevimegeldi,sadâretteonaltıyılkalacağımısöyledi,sizinifadenizbumüddetikısaltıyor...

Belki bu sözleri Saîd Paşa ile alay etmek için söylemiştir. Fakat buna

benzerbaşkasözleridevardır.ŞeyhülislâmSâhibEfendi’ninsözleri:-MidhatPaşa,banahürmetederdi.Ahniçünelimebir sopaalarakevine

gidip masasının üstündeki konyak şişelerini kırmadım, meclisinde bulunanaşağılıkadamlarıkovmadım,paşaya;“Beadam,aklınıbaşınatopla,gafletuyku-sundanuyan”demedim...

YeniOsmanlılardenengayriresmîpartininveyafikirakımınınlideriZiyâBey,MidhatPaşa ileanlaşamayacağınakararverdi.ArkadaşıNâmıkKemâl’initirazlarınarağmenpadişahtantaşragöreviistedi.ZiyâPaşa’ya1.dereceOsmânînişânı ve rütbesi yükseltilerek vezir pâyesi (mareşal’e eşit mülkiye rütbesi)verilerekayda350altınmaaşlaSuriyeeyâletivalisiolarakŞam’ayollandı,birdahaaslaİstanbul’adönmedi.

Tanzimat’a aykırı yüksek yargı kararı olmaksızın bir hâkimi görevindenalmak isteyen ve adliyeyi bozmaya niyetlenen Midhat Paşa’nın bu husustakiarzınıpadişahimzalamadı.Tanzimat,helemeşrûtiyetdüzenindesadrâzamarzı-nın saraydan çevrilmesi nâdir bir olay olduğu halde Paşa gene uyanmadı.MehmedEminPaşa’nınmütalâası:

-Midhat Paşa’nın sadrâzamyapılmasında padişah da kusurludur.MidhatPaşabelirliişlerdeehliyetliveçokçalışkandı.Fakatkibirvegururugörülmemişderecede idi.Sadâretgibidevletin enmühimmakamınagetirmemekgerekirdi.Bazı nezâretlerde, hele eyâlet valiliklerinde kullanılsa idi, pek büyük işleryapabilirdi...

Midhat Paşa’nın azline Times, Manchester Guardian, RépubliqueFrançaise gibi gazeteler “Türkler adam olmaz” mânâsına sözler yazarakedebsizlik ettiler. Devrin en büyük diplomatı sayılan Almanya imparatorluğuşansölyesi(federalbaşbakan)PrensvonBismarck,şusözlerisöylemekleyetindi:

MidhatPaşabirbüyükadamolduğu için, iktidarmevkiindendüşmesideelbettebüyükbirsebebedayanmaktadır.

MidhatPaşa, İskoçya’daSunderlanddükününşatosundamisafirkalırken,İkinciAbdülhamid,Avrupalı devlet adamları ile temasından ürkerek kendisiniTürkiye’yeçağırdı.Binbeşyüzaltıngönderdi.Girit’inHanyaşehrindeayda200altınmaaşlaailesiyleoturmasını,kendisine lâyıkbir eyâlet açılır açılmaz tayinedeceğini bildirdi (28.9.1878). 1 yıl, 7 ay, 21 günlük Avrupa’da ikameti busuretlesonaerdi.

Diğer taraftan,Midhat Paşa’dan sonra İstanbul’da siyâsî hayat, meclisinaçılmasıdolayısıyladahadakarıştı.Herkafadanbirsesçıkıyordu.AhmedVefikEfendi, milletvekillerini kaynaştırmaya, demokrasi tecrübesini yürütmeye ça-

lışıyordu.Disipliniylemeşhurolanbüyükdevletadamı,kargaşayaengelolanbaşlıca

şahsiyethâlindeçalıştı.Milletvekilleri içindeiyiTürkçebilmeyenlervardı.Tekmüzakere dili Türkçe olduğu için, bunlar sadece parmak kaldırıyorlardı.Meclislerin,hükûmetdüşürmekhakkıyoktu.Almanyaİmparatorluğumeclisleribile 1918’e kadar hükûmet düşüremedikleri için, bu hususu, bugünkü anlayışölçülerimizevurup,ilkellikşeklindetelâkkietmemeklâzımdır.

Meclisi bizzat Abdülhamid Hân, kurulan tahtına oturarak açtı. Yanınakardeşlerinin iki büyüğünü Veliahd Mehmed Reşâd Efendi ile ikinci VeliahdKemâleddîn Efendi’yi almıştı. Hükümdar nutkunu, Sadrâzam Edhem Paşavasıtasıyla,başkâtibiSaîdBey’e(Paşa)verdi.Pekparlakolannutku,ookudu.

93Harbi’ninBaşlaması

28 Şubat 1877’de Sırbistan isyânı sona erdi. Ancak Karadağ, Bosna-Hersek ve Girit’te -bu sonuncusunda nüfusun ancak yarısını bulan- OrtodoksHıristiyanlarınisyanvehuzursuzluklarısürüpgidiyordu.

31 Mart’ta İngiltere, Almanya, Fransa, Avusturya-Macaristan ve İtalyaarasında Londra Protokolü imzalandı. Bu protokol Bâb-ı Âlî’ye, TersâneKonferansı kararlarından daha hafif ıslahat şartları teklif ediyordu... BirkaçBalkaneyâletindeHıristiyantebealehineyapılacakbuıslahatkarşılığındabüyükdevletler,Rusya’yakarşıTürkiye’ninsınırlarınıgarantiediyorlar,bizzatRusya,bu garantiye katılıyordu. Rusya için de büyük fedakârlıkları mucip olacağımuhakkakbulunanbirsavaşıÇarİkinciAleksandrgözealmakistemiyordu.Rusdevletinin bünye zaafını ve Rus milletinin geriliğini bilen bu reformcuhükümdar,Rusya’nınBalkanlardafütuhataatılmasınımevsimsizgörüyordu. II.Aleksandr’ınRusya’da20milyondanfazlatoprakkölesini(serf)hürvatandaşlarolarak tanımasının üzerinden ancak 16 yıl geçmiş ve bu büyük reform henüzhazmedilmemişti. Ancak nasıl İstanbul’da savaş isteyen bir zümre ve devletadamlarıvarsa,Petersburg’tadaaynıadamlarvezümremevcuttu.“Panslavizm”denen ve bütün Slav ırkları, Slav olmayan milletlerin (ki bunların başlıcalarıTürklerle Almanlardı) boyunduruğundan koparıp Rus boyunduruğuna almayıamaçlayan fikir akımı, kudretliydi ve Rusya’da devlet idâresinin her dalında

temsilcileri,ateşlitaraftarlarıvardı.Londra Protokolünün başlıca şartları, Karadağ’a Hersek sancağından

Ortodokslarlameskûn ikikazânın(ilçe)verilmesi,Karadağ’ıngeneTürkiye’yetâbi olmakta devam etmesi, Tuna ve Bosna-Hersek eyâletlerinde bizzat Bâb-ıÂlî’ce ıslahat yapılması idi. Aynı zamanda Tuna boylarında son zamanlardatoplananTürkordularınınsulhzamandakimevcutlarınaindirilmesiisteniyordu.Buna mukabil Rusya da, son yıl içinde silâh altına aldığı birliklerini terhisedecekvebukuvvetleriTürksınırındanuzaklaştıracaktı.

10Nisan’daBâb-ıÂlî,LondraProtokolü’nü reddetti.BilhassaKaradağ’aarazibırakılamayacağıbüyükdevletlerebildirildi.BununüzerineÇar,Karadağ’asadece Nikşik ka- zâsının bırakılması şartıyla savaşı önleyebileceğini Bâb-ıÂlî’ye tebliğ ettirdi. Bu kazâyı olsun iç yönetiminde Ortodokslara vermedensavaşı önleyemeyeceğini, halkınmuhâlefetini yatıştıramayacağını,millî gururumuhafazaedemeyeceğinisöylüyordu.İngiltere’ninsavaşakatılmaihtimalinidehesab ediyordu. 1853 savaşında Türk orduları tek başlarına Tuna üzerindeRusları birçok defalar bozguna uğratmışlardı. 1876 Türk ordusu ise, dahakalabalık, dahamoderndi... Ancak Ruslar da KırımHarbi’nden sonra çok ha-zırlanmışlardı.

Çar’ın son teklifi, Sadrâzam İbrahim Edhem Paşa tarafından hoyratçareddedildi. Petersburg’a bildirildi ki, tâbî bir prensliğe dahi tek kazanınterkedilmesi, “kanûn-i esâsiye mugayir” yani, anayasaya aykırıdır. Bu tutum,Türkiyeiçin,bütüntarihiçapındabirfelâketoldu.Hıristiyanvedüşmanhalklameskûn ehemmiyetsiz ve sefil bir kazâ terkedilmemek için göze alınan busavaştaTürkiye’ninverdikleri,akılalmazşeyleroldu.

Rusya’nın İstanbul büyükelçisi ve panslavistlerin başı General Kontİgnatiyev, Avrupa’da idi... İstanbul’da maslahatgüzar olarak Nelidof vardı. 24Nisan’da buNelidof, hariciye nâzırı Safvet Paşa’ya,Çar’ın harb ilânı notasınıverdi.Aynıgün,Petersburg’takimaslahatgüzârımızTevfikBey’e(sonOsmanlısadrâzamıTevfikPaşa)pasaportları tevdiedildi. “93Harbi”denenve1877-78Türk-Russavaşıolanbüyükharbbaşlamıştı.Busavaş,1870-71Alman-Fransızsavaşıile1904-1905Japon-Russavaşıarasındakidünyanınenbüyükharbidir.

Harb, Rusların 22 Haziran 1877’de Tuna’yı geçmesi ile fiilen başladı.Harbin ilânından 2 ay geçmişti.Osmanlı İmparatorluğu’nun birer parçasıolanRomanya, Sırbistan ve Karadağ prenslikleri, metbûları olan devlete başkaldırarak -istiklâl ümidiyle- Rusların yanında harbe katıldılar. Yunanistankrallığıda(bugünkününüçtebirikadardı)Türkiye’yehasmanebirtutumaldıvebirçokTürkbirliğinibağlamışoldu.Türkiye’nintekmüttefikiyoktuveolmadı.

Avrupa (Tuna) cephesinde Serdâr-ı Ekrem (Başkumandan) Abdülkerim Nâdir(Abdi) Paşa liyâkatsizlik gösterip azledildi. Yerine gelen Müşîr Mehmed AlîPaşa durumu düzeltemedi. Bu defa cüretiyle tanınan ve az önce müşîr olanmeşhur eylemci Süleyman Paşamız, başkumandan oldu. Müşîr Gazi OsmanPaşa’nın üç Plevne zaferine rağmen kış geldiği zaman galibiyet, Ruslarda idi.Kafkasya(DoğuAnadolu)cephesindeise,MüşîrGaziAhmedMuhtarPaşa’nın(sonradan sadrâzam olmuştur) Rus ordularını birkaç meydan muharebesindeyenmesine rağmen Kars düştü. Destanî bir savunma neticesinde AziziyetabyalarınıgerialanTürkler,düşmanıErzurum’asokmadılar.

Harb başladığı zaman müşîr olan Süleyman Paşa, Hersek Sancağı’nınmerkezi Mostar’da idi. 25.000 kişilik bir kolordu ile buradan Karadağ’ıngüneyindeki Adriyatik üzerinde Bar (Antivari) limanına geldi. Buradaki Türkfilosu,kolorduyualdıveOtrantoBoğazı,Yunan(İyonya)Denizi,MoraileGiritarası ve Adalar Denizi(Ege Denizi)’nden geçirerek, Batı Trakya’da Dedeağaçlimanına,Meriç’inazbatısınaçıkardı.Dedeağaç’tantrenebindirilenkolorduvebütün teçhizatı,Temmuzun26.günüKızanlıkyakınlarında trenden indirildiveŞıpkageçidiningüneyeteklerinevâsıloldu.ŞıpkageçidininkuzeyindebaşlayanasılBulgaristan’daüçTürkordusuvardı.SüleymanPaşa,bunlarlabirleşmekiçingeçidi7gün,7gecezorladı,fakatmuvaffakolamadı(20-26Ağustos1877).

Türkmareşalleri arasındaki çok çirkin rekabet,harbin kaybını hızlandırdı.Sonunda Ruslar, İstanbul’un banliyösü Aya Stefanos’a (Yeşilköy) kadar gelipburaya bir heykel diktiler. Türkiye, mütareke istedi. 31 Ocak 1878 EdirneMütarekesi,İngilterekraliçesiVictoria’nınaracılığı ile imzalandı.Savaşsadece9 ay, 7 gün sürmüş, fakat bu müddet, bütün Türk tarihinin en büyükfelâketlerinden biriyle neticelenmek için kâfi gelmişti. 11 ay, 4 günlük birsadârettensonraEdhemPaşaazledilipbüyükelçiolarakViyana’yagönderildi;60yaşındaydı.DâhiliyenâzırıAhmedHamdiPaşa,sadrâzamoldu.24güniktidardakalabildi.Aydın(İzmir)valiliğinegönderildi.51yaşındaidi.AhmedVefikPaşa“başvekil”unvanıylasadrâzamoldu.55yaşında,ünlübirdiplomatveedîb idi,altı yedi dil bilmesiyle tanınmıştı. Senatör veMeclis-iMeb’ûsân reîsi idi. İşteMeclis-iMeb’ûsân,onunzamanındakapatıldı.

Meclis-iMeb’ûsân’ınSüresizOlarakKapatılmasıveBirinci

Meşrûtiyet’inFiilenSonaErmesi(13Şubat1878)

Meclis-iMeb’ûsân,13Şubat1878’demüddetibelliolmayacakveaslında30 yıl, 5 ay, 9 gün sürecek şekilde tatil edildi. Bu suretle BirinciMeşrûtiyet,hukûken olmasa bile fiilen sona erdi, “Devr-i İstibdâd” olarak tarihe geçenİkinciAbdülhamid’inşahsîidaredönemibaşladı.Meşrûtiyet1yıl,1ay,21günsürmüş,Meclis-iMeb’ûsânisesadece10ayve25günaçıkvetoplantıhâlindekalabilmişti. İkinci Abdülhamid, irâde-i seniyye ile muvaşşah meclis-i vükelâ(bakanlarkurulu)karar-nâmesiileMeclis’iancaktatilesevketti.Meşrûtiyet’iveonun dayandığı 93 Anayasası’nı ilgaya lüzum girmedi. Devletin resmîsalnamelerinin (yıllık) en başına her yıl bu anayasa derc edilmiş ve 1908’deİkinciMeşrûtiyetin ilânınakadarbir tekyıl ihmâledilmemiştir.Fakatgerçektebu 30,5 yıl, bir mutlakıyyetle, daha açık tâbirle parlâmentosuz bir idare ilegeçmiş, üstelik devlet yönetimi her yıl Bâb-ı Âlî’den Saray’a, Yıldız’a doğrukayarakTanzimat’ınesasyapısıdaortadankalkmıştır.

Meşrûtiyet, 1878 Türkiye’sinin gerçeklerine asla uygun değildi. BugünnasılTürkiye demokrasiden gayrı bir rejimle idâre edilemezse, o yıllarınTürkimparatorluğudademokrasiileyönetilemezdi.Yoksabazıbudalalarınilerisür-mek istedikleri gibi, Midhat Paşa’yı tutmamak demokrasi düşmanlığı, İkinciAbdülhamid’i tutmak gene demokrasi düşmanlığı değildir. Böyle eblehçeithamlardırki,tarihgerçeklerininüzerineşalatmıştır.

OsmanlıTürk İmparatorluğu’nda biranavatan ile o anavatan çevresindetoplanmışülkelerayırımı yoktu.Bu durum, gerileme veBatı emperyalizmininazgınlaşma yıllarında, imparatorluğa çok zarar verdi. İngiltere ise bu yıllarda,geniş anavatan dışındaki topraklarını, tam bir sömürge gibi idare ediyordu.Örnekdemokrasiolan İngiltereböyleolduğugibi,diğerdevletlerdeböyleydi.Rusya gibi Türkiye’den daha batılılaşmış ve ileri bir imparatorlukta değilyabancıunsûrlara,Ruslarabileseçimhakkıtanınmamıştı.İlkRusparlamentosu1905’teaçılmıştır.YaniTürkiye’deilkparlamentonunaçılmasından28yılsonraveTürkiye’deİkinciMeşrûtiyet’ten3yılönce...Kaldıki,Rusya’da1990’dabileparlamenteridareyoktur.Almanyaİmparatorluğugibi,Alman’danbaşkanüfusupekazolanhomojenbirdevlettebileparlamentonunrolü,bugünküanlayışımızagöre, devletin idaresine iştirak etmekten çok uzaktı. Meselâ hükûmetidüşüremezdi. İmparatorluğu doğrudan doğruya kayzer (imparator) ve onunitimadına mazhar olan şansölye (federal başbakan), mutlak yetkilerle idâre

ederlerdi1918’ekadardaböylecedevametmiştir.Birinci Meşrûtiyet’in ilk parlamentosunda ana dili Türkçe olan

milletvekilleri azınlıktı. Hakkı Târik Us’un yayınladığı Birinci Meclis-iMeb’ûsân zabıtları okunursa görülür ki, müzakerelerde, yalnız Rum, Bulgar,Ermeni,Yahudi,Romen,Makedon,Sırp,Mârûnîgibigayrimüslimmilletvekil-leri değil, Arab, Arnavut, Boşnak gibi Müslüman milletvekilleri de garipisteklerde bulunmuşlardır. Bu isteklerde bulunan milletvekilleri de, arkalarınadaimaenazbiryabancıdevletialmayıveonlardançokdefaparakabûletmeyiunutmamışlardır.KendidillerininTürkçeyanında,resmîdilolmasınıistemektentutun da, muhtariyet (otonomi), hattâ istiklâl (bağımsızlık) isteklerine,Yunanistan’aGiritveEpirveTesalyaverilirseneçıkacağınısoranınakadarazın-lık milletvekilleri, Türk devletine zararlı konuşmalarda ve taleblerdebulunmuşlardır.

MeclistekiTürkmilletvekillerininde, birazdaparlamentonunneolupneolmadığını bilmemek ve tecrübesizlik yüzünden, müsbet bir çalışma içindebulundukları iddiaedilemez.BirkumaştaciriolanİstanbulmilletvekiliAhmedEfendi, padişahı dahi ağır şekilde tenkit etmekten çekinmemiş ve savaşınmilletvekillerinceidareedilmesiniistemiştir.Azınlıkmilletvekilleri,doğrusubukadarına asla cesaret edememişler, hele padişah-halife’ye dokunur bir şeysöylememeyehususîitinagöstermişlerdir.

BudurumdailkMeclis-iMeb’ûsân’ınfeshini,İkinciAbdülhamid’inbüyükhizmetlerinden biri şeklinde değerlendirmek lâzımdır. Zira Türkiyeİmparatorluğu’nu, Avrupa’da kızgın ve saldırgan bir emperyalizmin hükümsürdüğüoyıllarda tasfiyeedilmektenkurtarmıştır.Bu tasfiyeo tarihteolsaydı,1922’de İstanbul’u ve İzmir’i değil, ancak Konya ve Sivas’ı savunmakmecburiyetinde kalabilirdik. Nitekim 30 yıl sonra, 1908 Meşrûtiyeti,imparatorluğuancak10yılmuhafazaedebilmiştir.Almanyaşansölyesi,Almanimparatorluğunun kurucusu ve devrinin en kudretli devlet adamı olan PrensBismarck,MüşîrAliNizâmîPaşa’yabumünasebetle:

Bir devlet, millet-i vâhideden mürekkeb olmadıkça, demiştir;parlamentosununfaydasındanziyademazarrâtıolur.

Ve Türkiye’de meclisin dağılmasını yerinde görmüştür. Zira bizim 93Meclisimiz, Midhat Paşamız’ın zan buyurduğu gibi imparatorluğa şifa değil,zehirdi.Paşamızahayatboyuiktidardateminedemediktensonranefaydasıkal-mıştıki?SultanHamid,tatilesevkediverdi.

Bu suretle ilk milletvekillerinin görevleri sona erdi. Ancak senatörlük,hayat boyu idi. Sultan Hamid “Ayân âzâsı” denen senatörlerin bu bakımdan

görevlerine son vermedi. Bunlar ölümlerine kadar bu unvanı taşıdılar vemaaşlarını aldılar. Resmî devlet sâlnâmelerinde her yıl isimleri ilân edildi.1877’de seçilen senatörlerden 1908’de hayatta kalan ancak 3 kişi idi. Bu 3senatör,1908parlamentosunadadâhiloldular.

Ruslar,Yeşilköy’dekarargâhkurdular.Türk’ünboğazınabıçakdayayarak,akılalmayacakfecaattekiAyaStefanos(Ayastafanos=Yeşilköy)Muâhedesi’ni3 Mart 1878’de imzalattılar. İşi oldu da bittiye getirmek istiyorlardı. FakatDolmabahçe’de,Türk’ün yetiştirdiği son diplomasi dehâsı oturuyordu.Bu fecianlaşma asla yürürlüğe girmedi. İkinci Abdülhamid, bütün Avrupa’yı Rusyaaleyhineayaklandırmayamuvaffakoldu.İngilterevebaşkadevletlerlebirsavaşıgöze alamayan Rusya, bu muâhedenin keenlemyekûn olduğunu ve yeni biranlaşma imzalamak için Berlin’de toplanması kararlaştırılan konferansamurahhaslarını göndermeyi kabul etti. Şahsî diplomasisi eseri, her oluşma vegelişmeyideğerlendirerek, bu derecedebüyükbirmillî başarı elde eden İkinciAbdülhamid, Meclis-i Meb’ûsân’ı kapadıktan sonra, böyle felâketli bir ortamiçindeşahsîidâredevresiniaçtı.

Sezargelmişti.

93FelâketininBilançosu

“93 Harbi” denen 1877-78 Rus-Türk Savaşı’nı ana çizgileriyle olsunanlatmak, mevzuumuzu taşırır. Fakat bu harbin bilânçosunu burada sayınokuyucularıma sunmaya mecburum. Ancak bu şekilde Midhat Paşa veavenesinin verdiği zararın, açtığı belânın derecesi anlaşılabilecektir. SultanHamidHân’ın, nasıl bir felâketin neticesinde imparatorluğun dizginlerini elinealmakiktidarınasahipolabileceğikavranacaktır.

Türk milleti bu bilânçoyu, bir tek olay, Sultan Abdülaziz Hân’ı tahttandüşüren darbe uğruna ödemiştir. Tahtın sahibi Sultan Abdülaziz yerindeotursaydı,bu felâketlerolmayacaktı. İştebilânço, rakamlar sözlerdençokdahabelâgatlidir:

Savaşı tasfiye eden Berlin Muâhedesi 13 Temmuz 1878’de imza edildi.Ayastafanosmuâhedesinin; Türkiye’yi âdetâBalkanlardan tasfiye eden en fecimaddeleri, Osmanlı İmparatorluğu’nun lehine olarak kökünden değiştirilmişti.

Bumuâhede,Türkiye’ninBalkanlardaki hayatını 35 yıl daha uzatıyordu. Türksavaş tazminatını pek çok azaltıyordu. Berlin Muâhedesi, 1815 Viyana, 1856Parisve1871Versaillesmuâhedelerindensonra,Avrupa’nınsiyâsîcoğrafyasınıtadil eden son mühim anlaşma oldu. Muâhede 64 madde idi. Toprakdeğişiklikleri dışında en mühim maddeler, Türkiye’nin, Doğu Anadolu’daErmeniler ve Makedonya’da Hıristiyanlar lehine ıslahat yapmasını isteyenhükümlerdi. Her iki maddeyi de İkinci Abdülhamid, bin bir politikkombinezonlaaslatatbiketmeyecektir.

BerlinmuâhedesiTürkiye’yi,Rusya’ya350.000 altın taksitler hâlinde40milyon altın savaş tazminatı ödemeye mahkûm ediyordu. AyastafanosAnlaşması’na göre tazminat 245 milyon Osmanlı altını iken, bu dereceyeindirilmişti.ButazminatıİkinciAbdülhamid30yılboyuncaödedi.

Gene bu muâhedeye göre Romanya, Sırbistan ve Karadağ, Türkİmparatorluğu’ndan ayrılıp müstakil devletler hâline geliyorlardı. Bu suretleBalkanlardaYunanistan’dansonra3yenidevletdahaortayaçıkıyordu.

Kars,ArtvinveArdahan sancakları vebu aradaBatumkazası, Rusya’yaterkediliyordu.

Kıbrıs’ın idaresi, geçici olarak İngiltere’ye bırakılıyordu. İleriki yıllardaTesalya sancağının Yunanistan’a ve Tunus eyâletinin Fransa’ya bırakılmasıkararlaştırılıyordu.Bulgaristan’aiçişlerindeotonomiveriliyordu.

Türk İmparatorluğunun yalnız Avrupa’da kesin kayıpları 237.298kilometrekare toprakve8.184.000nüfustuki bu topraklardabugün30milyoninsanyaşamaktadır.

Bu şekilde Türkiye, dev donanmasını devam ettiremeyecek, ordusundankısıntı yapmaya mecbur, demiryolu ve iktisâdî kalkınma hamleleriniyavaşlatmayamahkûmbirhâlegetiriliyordu.Bunakarşılık İkinciAbdülhamid,maârif,eğitimpolitikasınapekağırlıkverecektir.

Harbin en büyükmeselesi göç ve göçmen idi. Birmilyon kişi, bugünküBulgaristan topraklarından kovuldu.Devlet bunları, İstanbul veAnadolu baştaolmaküzere, tâLibya’lara,Yemen’lerekadar iskânetti.Yarımmilyon sivildeharb içinde Ruslar ve Bulgarlar tarafından katliâm edildi. Bu suretle savaştanönce bugünkü Bulgaristan topraklarında, yani Tuna eyâletindeki Türkler,Bulgarlar’a nispetle hafif bir nüfus üstünlüğüne sahipken, savaştan sonra butopraklardaBulgarlarekseriyetoldular.BugünBulgaristan’daTürknüfusondabirekadardüşmüştür.

Rusya’yadaümidettiğikazancısağlamayanbusavaşmilyarlarcaaltınlık

ve 500 yılda elde edilmiş Türk servetlerinin mahvolmasına, düşman elinegeçmesine,harcanmasınasebeboldu.

İşte Hüseyin Avni Paşa’nın darbesi bu neticeyi verdi. Gerçi savaşıçıkartanlar başta Midhat Paşa olmak üzere, Mahmud Celâleddin Paşa, RedifPaşa, İbrahim Edhem Paşa’dır. Harbi kötü yönetenler birkaç Türk müşîridir.FakatbunlarınardındayatanvebuzeminihazırlayanHüseyinAvniPaşa’dırveonunsorumluluğumüstakildir.MidhatPaşa’nınkiilebilekıyaskabûletmeyecekbüyüklüktedir.

AliSuâviVak’ası(20Mayıs1878)

18Nisan1878’deAhmedVefikPaşa,2ay,9günlükbirsadârettensonraazledilerekyerine52yaşındakiMehmedSâdıkPaşa,gene“başvekil”unvanıylagetirildi.MeşhurAliSuâviVak’ası,HüseyinAvnidarbesininbirneticesiolarak,busadrâzamınzamanındadır.AliSuâvikimdirveAliSuâviVak’asınedir?

Batı veDoğu dillerine olan vukufuna, başarılı bir edib, gazeteci ve fikiradamı olmasına rağmenAli Suâvi Efendi, muvazenesiz bir tiptir. Ahlâksızdır.Hiçbiriştetutunamamıştır.Birİngilizhanımıileevlidir.SultanHamidtahtaotu-runca,buadamınzekâvekültüründenfaydalanmakiçinsarayaalmış,AliSuâviEfendi burada kalamamış, o zaman çok önemli bir eğitim görevi sayılanGalatasaray Sultânîsi müdürlüğüne getirilmiş, burada da tutunamamıştır. ZiyâPaşa veNâmıkKemâl gibi eski arkadaşlarının hepsiyle, kanlı bıçaklı denecekşekilde bozuşmuştur. 39 yaşında bulunan Ali Suâvi, en eski YeniOsmanlılar’dandır.SultanHamid,kısabirteveccühtensonraSuâviEfendi’ninnemalolduğunuanlayıpkendihâlindebırakınca,bupadişahzamanındabirbaltayasapolamayacağınıanlamıştır...Enbüyükhırsı,çokyüksekdevletgörevlerindebulunaneskiarkadaşlarıZiyâileKemâl’dendahamühimmevkileregelmektir...Hâlbukibelirlibirbranştaenüstündereceyeçıkamamakvedengesizolmakgibiikivasfıdolayısıyla,ZiyâveKemâl’denayrılmaktadırveonlarınderecesindebirşahsiyetdeğildir.Şöhretideonlarlamukayeseedilememektedir.

SultanHamid, tahta geçtikten az sonra Ziyâ Bey’e vezir pâyesi vererek,onu Suriye umumî valiliğine, Şam’a göndermiştir. Vezir pâyesi, askerî

rütbelerdenmüşîre(mareşal)veilmîrütbelerdenkazaskereeşit,enyüksekmülkî(sivil) rütbedir. Genç padişah böylece, sadrâzam olmak isteyen bu -kendince-tehlikeli adamı İstanbul’dan uzaklaştırmıştır (Ocak 1877). Ağabeyi SultanMurad’ın arkadaşları olduğunu bilmesine ve doğrudan doğruya cuntadanolmamaklaberaber,SultanAziz’inhal’inemüncerolanolaylarsilsilesininbelkiilk halkası olmalarına, Âlî Paşa gibi artık mâziye karışan bir ırka mensuptamamen istisnaî bir devlet adamının en büyük muhalifleri bulunmalarına vekendigayeleri için -her ikisidemuzırşahıslarolan-MahmûdNedimve sonraMidhatPaşalar’ı desteklemelerine rağmenSultanHamid,ZiyâPaşa ileNâmıkKemâlBey’e,diğercuntacılarayaptığımuameleyiyapmamışveyapmayacaktır.Bunun iki sebebi vardır: Bu ikisi, imparatorluğun en şöhretli adamlarıdır. Odevirde şâir ve fikir adamlarının değeri, bugünkü gibi değildi. Toplumunkremasını teşkil ederler ve çok büyük saygı görürlerdi. Ziyâ ile Kemâl’inaleyhinde bir tutum, halkı hükümdar aleyhine bile müteessir ederdi. MidhatPaşa’ya metelik vermeyen halk, Ziyâ ve Kemâl’in incinmesine çok üzülürdü.Zira Midhat Paşa me’mûrdu, politikacı idi. Ona yapılacak muameleyi tayinetmekhakkı–odevirTürktelâkkisinegöre-pâdişâhaâiddi,pâdişâhınhakkıidi.Ziyâ ve Kemâl ise müstesna şahsiyetlerdi. Onları himaye etmek, padişahınvazifesi idi. Gelenek ve görenek buydu. Diğer bir sebep, bu iki şahsın“Osmanlıcılık”yaftasıaltındaçokkudretlibir“vatan”edebiyatı ileTürkmilli-yetçiliği yapmaları, İslâm dinine pek çok ağırlık vermeleri, Osmanoğulları’nıhem imparatorluğun, hem Türk milletinin birliği için vazgeçilmez bir unsurşeklinde görmeleriydi. O devir ve ondan sonra gelen fikir akımları içinde enkudretlisiolduğukadar,devletinve toplumunen işineyarayanıdaZiyâ-Kemâlekibinin bu fikirleri idi. Üstelik Nâmık Kemâl, damarlarında OsmanlıHânedânı’nınkanıdabulunan,birkaçkuşakOsmanoğulları’nınyakınbendeleriolmuş bir ailenin çocuğu idi. Ziyâ Paşa ise, daha delikanlılığında SultanHamid’in babası Sultan Mecid’in himayesine ve sevgisine mazhar olmuş,kâtibliğini yapmıştı. Nâmık Kemâl’in babası -ki oğlundan sonra ölmüştür-Mustafa Asım Bey, ûlâ (korgenerale eşit mülkî rütbe) rütbesinde ve Meclis-iMâliyeüyesiidi;hayatınınsonunakadarSultanAbdülhamid’inmüneccimbaşısıolmuştur.OnunbabasıŞemseddinBey,ÜçüncüSultanSelim’inbaşmâbeyncisiidi.OnunbabasışâirAhmedRâtibPaşa,vezir(büyük-amiral),kapdân-ıderyâveÜçüncüSultanAhmed’indâmadıidi.OnunbabasıTopalOsmanPaşa,sadrâzamve XVIII. asrın ikinci çeyreğinin büyük askerlerindendir. Onun babası iseKonyalı Ebû-Bekr Ağa’dır. Nâmık Kemâl’in annesinin babası ise, Sofyamutasarrıfı(valisi)AbdüllatifPaşaolupArnavutasıllıdır.

Nitekim ileride Nâmık Kemâl ölünce tek oğlu şâir Ali Ekrem Bey’i(Bolayır) Sultan Hamid, mâbeyn kâtibi olarak yanına almış, bâlâ rütbesine(orgeneraleeşitmülkîrütbe)yükseltmiş,sonradanumûmîvaliolmuştur...NâmıkKemal’inmezarını damuhteşem şekilde SultanAbdülhamid yaptırmış ve onuRumeliFatihiVelîahdŞehzâdeGaziSüleymanPaşa’nın(OrhanGazi’ninbüyükoğluveBirinciMurad’ınağabeyi)karşısınagömdürmüştür.

BusıradaSultanHamid,NâmıkKemâl’inhâlâSultanMurad’ıtekrartahtaçıkarmak hayalinde olduğunu görerek müteessir oldu. Nâmık Kemâl, Şûrây-ıDevletüyesivebusırada(1878)38yaşındaidi.Henüzbâlârütbesinialmamıştı,ûlâ rütbesinde (korgenerale eşit mülkî rütbe) idi... Midilli mutasarrıfı (valisi)olarakoda İstanbul’danuzaklaştırılmışoldu.NeZiyâPaşa,neNâmıkKemâl,bir daha İstanbul’a dönemeyecek, biriAdanaumûmîvalisi, diğeriSakız valisiolarakbuşehirlerdehayatlarınıtamamlayacaklardır.YıldızMahkemesisırasındaZiyâPaşaölmüştü.NâmıkKemâl’inisemahkemeyeadıbilekarıştırılmadı.

İştegeçmişteaynıgrubun(YeniOsmanlılar)üyesiolanAliSuâviEfendi,öyle bir şey yapmaya karar verdi ki, arkadaşlarının erişemedikleri en yüksekmakamlarıkapabilsin...SultanMurad’ıtekrartahtaçıkarmayakalkıştı...

Bu karar, Rus orduları, Yeşilköy’de büyük karargâhlarını kurdukları antatbikedilecekti.SultanAziz’inhal’iAliSuâvi’yecesaretveriyorduama,SultanAziz’ihal’edenadam,Türkordularınınbaşıidi,üstelikyanınasadrâzamı,birkaçnâzır ve kumandanı almıştı. Ali Suâvi’ninAvni paşacılık oynamak için hiçbirşeyiyoktu.Bunarağmenişegirişti.

Bu sırada İstanbul’a on binlerce Balkanlı göçmen yığılmıştı... Ali Suâvibunlardanbirkaçyüzünükandırdı.20Mayısgünüöğleüzeri,SultanMurad’ınoturduğuÇırağan Sarayı’nı bastı... Bu yüzden bu olaya“Çırağan Vak’ası” dadenir. Derhal yetişen ve sonradan müşîr olan Beşiktaş muhafızı Hasan Paşa,elindeki sopayıAliSuâvi’ninkararsızvedengesizkafasına indirdi. İlkbakıştaonun şef durumunda olduğunu anlamıştı. İhtilâlci gazeteci derhal öldü.Ayrıcaihtilâlcilerden 23 zavallı göçmen öldü ve 15’i yaralandı. Olay iki saat içindebastırıldı.

İkisaat...Fakatâhoikisaat...OikisaatincezasınıTürkmilletiçekti,hemdetam30yıl...

Zira Abdülhamid Han, bu vak’anın tesirini hiçbir zaman üzerindenatamadı.3ayiçindeikiselefipadişahınhal’edilmesini,amcasınınfeciölümünügörenSultanHamid,hiçbeklenmedikbirzamanda,hiçbeklenmeyenbirşahsınöncülüğündeyapılanböylebirdarbeteşebbüsündensonra,vehimvekuşkusunu

sonderecedeartırdı.BubakımdanAliSuâvi’ninTürkmilletineyaptığıkötülükpekbüyüktür.Düşmanorduları,sarayındanbirkaçkilometremesafedekarargâhkurmuş,imparatorluğunmümkünolabildiğiderecedeülkelerinivemenfaatlerinikoruyabilmek ve Ayastafanos anlaşmasını bozabilmek için diplomatik yollabütün bir Avrupa ile mücadele hâlinde bir padişahı, bir gazetecinin tahtındanindirmekveyerine şuurubozuk ağabeyini çıkartarakkoca imparatorluğu elinealmak istemesi, fevkalâde şaşırttı. Latin Amerika’nın muz ve kakaocumhuriyetlerinde bile örneğine az rastlanacak derecede fantastik ve eksantrikbir darbe teşebbüsünü, uçurumun eşiğine gelmiş bir dudağı yerde, bir dudağıgökte koca bir imparatorlukta tatbik etmek isteyen Ali Suâvi Efendi, bunubaşaramadı.Başarsaydı,herhaldeTürkiye’yebirkaçeyâletemalolurdu.

Ali Suâvi Olayı’nın sarsıntısını Türk milleti 30 yıl boyunca sırtındahissetti.SultanHamid’inşahsınabağlıgizlibiremniyetteşkilâtıkurmasıilebuteşkilâtın“hafiyye”denenmeşhurvesevimsizajanları,ortalığıistilâetti.Basınhürriyetimahvoldu.ZiraAliSuâvi,mesleğine de ihânet ederek çokbüyükbirhalt etmiş, gazetesinin bir gün evvelki nüshasına manşette bir haber vererekbütün okuyucuların; yarın olacak çok büyük ve hayırlı bir işi beklemelerinibildirmişti. Hâriciye ve maârif nezaretlerinde sansür hey’etleri kuruldu. Basınhürriyeti yok oldu. Hattâ kitaplar, ancak bu hey’etlerin okumasından sonrabasılabilirhâlegeldi.

SultanHamid’in,birgazetecininböylesinebir işecür’etetmesiniaklıbirtürlü kesmedi... Sadrâzam Sâdık Paşa’yı bunaltırcasına sıkıştırdı ve darbeteşebbüsünün arkasında hiç olmazsa bir iki nâzırın bulunması icab ettiğinisöyledi.BunalanSadrâzam:

-Hiçbizyapsaydık,neticeböylemiolurdu?diyeeblehçebircevapverincederhalazledildi...

İşin ardında nâzır bulunup bulunmadığı bugüne kadar anlaşılamamıştır.SultanHamidvehimmietmiştir,yoksameşhurderinzekâsıylagerçeğeçokmuyaklaşmıştır,elimizdehiçbirvesikaveşehâdetyoktur.ZiraYıldızSarayı’ndakisandıklar dolusu evrakı İttihatçılar, Bayezid Meydanı’nda yaktırdıkları için,tarihin birçok tarafı karanlıkta kalmıştır... Elimizde delil olarak şu tek olayvardır:

Ali Suâvi darbesi başarılınca, bir işaretle karşı tarafa bildirilecekti. BuişaretialmadığıtakdirdeSuâvi’ninİngilizhanımı,bütünevrakıyakıpkaçacakvekocasının tevkif edildiğini anlayacaktı. İngiliz kadını bütün evrakı yaktıktansonra limanda evvelce anlaştığı bir ecnebi gemisiyleAvrupa’ya savuştu ve bir

dahaaslaTürkiye’yedönmedi.Suâvi’ninevinegeçbaskınyapılıpgizlievrakınele geçirilememesi; Sultan Abdülhamid’i pek çok kızdırdı ki, Sâdık Paşa’yıazletmesininsebeplerindenbiridir.

İşin içinde bir İngiliz kadınının bulunması, midelerimizi bulandırmayakâfidir,şusebeple:

ÇağımızdaCIAveKGBneyse,oçağdaveasrımızınikinciyarısınakadar“Intelligence Service” denen İngiliz Gizli İstihbarat Teşkilâtı o idi. Çalışmasıcihanşümûldü, her ülkede hermevkide adamlar arasında ajanları vardı.Masonlocaları, bankalar vasıtasıyla nüfuz ederdi ve bunları kullanırdı. Çok büyükmeblağdaparalarharcardı.Dünyanınherülkesindedarbeler,ihtilâller,sûikasdlerhazırlayacakgüçteidi.8İmdi:AliSuâviVak’ası,MidhatPaşa’nındüşmesindenveTürkiyedışınaatılmasındanbiryılüçbuçukaysonradır.Bumüddet içindeMidhatPaşa,Avrupa’da idi. İtalya, İspanya,Fransave İngiltere’yigezdi.Parisve sonra Londra’da oturdu. İngiltere devlet adamları ile görüştü. Türkiye’yedönmek için onlardan teşvik aldığı kesindir. İngiltere ise Midhat Paşa’nınyönettiği bir Türkiye görmekte ısrar ediyordu. Sultan Aziz’in ve SultanHamid’in“halife”unvanlarınaverdikleriağırlıktanvepanislampolitikalarındandehşetliürküyordu.Ziraİngilterehükümdarı,Hindistan imparatoriçesi idiama,Hindistan’ın on binlerce camiinde halife adına her cuma günü hutbeokunuyordu. Demek Hindistan’ın mânevî hükümdarı padişahtı. Dünyanın enkalabalıkMüslümancemaatiHindistan’daidi(bugünküPakistanveBengaldeş,Hindistan’adâhildi).MüslümannüfusbakımındanİngilizHindistânı’nıTürkiyeizliyordu. Dünyada en büyük Müslüman nüfusu bakımından Türkiye’yi takipeden devletler ise;Çin,Holanda (İndonezya’yı elinde tutuyordu),Rusya, İran,Fas, Türkistan, Afganistan, Bornu, Fransa, Zengibar, Habeşistan, İspanya idi.Başka hiçbir devletin bir milyonun üzerinde Müslüman tebeası yoktu. Buhalifelik meselesi çok mühimdir. Burada Cemaleddin Afganî ve sairedenbahsetmek konuyu dağıtmak olur. Fakat halifelik, emperyalizmin karşısınadikilmiş,denilebilirki;Türkordusundansonra,ikincibüyükengeldi.Halifelik,bizdebazıkimselercetelkinedilmeyeçalışıldığıgibiküçük,ufak,hurda,gülünç,çağdışıbirmeselesayılmıyordu...

8MareşalLord (Kont)Kitchener (1850-1916)1874-1882yıllarıarasındaİstanbul’da İngiltere sefaretindeBIS (British İntelligence Service) ajanı olarakçalışmıştır. 1876 darbesinde ve 1877 Çırağan darbe teşebbüsünde birinciderecedenrolüolduğumuhakkaktır.FakatBIS’eâidarşivvesikalarınıincelemekbiz târihçiler için mümkün değildir. Kitchener büyük Türk ve İslâmdüşmanlarındanbirisiidi,biyografisimâlûmdur.

Sâdık Paşa’nın yerine -beşinci defa olarak- Mütercim Rüşdü Paşa,sadrâzam oldu. Sâdık Paşa’nın sadâreti 31 günden ibaret kaldı. Fakat RüşdüPaşa’nınki sadece 7 gün sürebildi. Zâten Rüşdü Paşa, tamamen isabetsiz birseçimdi. Çünki 67 yaşındaki Sadrâzam’la 36 yaşındaki padişah arasında enküçükbir itimatyoktu.RüşdüPaşaartık1878Türkiyesi’ndesadâretmakamınıdoldurmaktançokuzakbirşahsiyethâlinegelmişti.Yerine-hâriciyenâzırlığınıdamuhafazaetmekşartıyla-63yaşındakibüyükdiplomatSafvetPaşasadrâzamoldu. İsabetli seçimdi. Ortam, tam böyle bir sadrâzam istiyordu, henüz BerlinMuâhedesi imza edilmemişti. Safvet Paşa, Büyük Reşid Paşa’nın yetiştirmesi,Âli ve Fuad Paşaların akranı ve arkadaşı olduğu halde, 6 defa hâriciye nâzırıolmuş,fakatsadâretekadaryükselememişti.

Abdülhamid Hân, Sadık Paşa ile beraber Mâbeyn-i Hümâyûn-i Cenâb-ıMülükâneMüşîriBüyükamiralİngilizEğinliSaîdPaşa’yıdaazletti.Dehşetlibirmeşrûiyetçi olan ve inkılâpçılık taslayanlardan, hele orduyu siyâsete karıştıranaskerlerdennefretedenGaziOsmanPaşa’yı,mâbeynmüşîriyaparakSaray’ınınenyüksek âmirliğine getirdi (7 ay sonraGaziOsmanPaşa serasker = harbiyenâzırı olacak, fakat sonra tekrarmâbeynmüşîrliğine getirilerek, 1900 yılındanölünceyekadarbumakamaçokbüyükşanveşerefverecek,öylekiondansonrabumakam açıkta bırakılacak ve kimse tayin edilmeyecek, Gazi Osman Paşa,Osmanlıtarihininsonmâbeynmüşîriolacaktır).

AliSuâviVak’asıHakkındaBazıŞehâdetler

İbnüleminM.Kemâlİnal’dan:Düşmanordularınınpâyitahtkapısındadurduğuöyledehşetlibirzamanda

büyük bir ihtilâl çıkarıpmemleketi, ahaliyi ve devleti çeşitli belâya uğratacakhareketlerdebulunmak,yacinnetyahutihaneteseridir...Milletinyıllarcaistibdatelemleriiçindekalmasına,hafiyelikbelâsınınfecisurettevatanınherköşesindeyayılmasına,matbuatındilsizhâlegelmesinebirinci sebep,buvak’adır.SultanAbdülhamid’indoğuşeseriolanvehimvevesvesesininveherkeshakkındakisû-i zannının artmasına sebep olanların en ileri gelenlerinin birincisi, SultanAbdülaziz’i hal’ ve ifnâ edenler ve bilhassa Avni Paşa, ikincisi de Ali SuâviEfendi’dir...

SultanAbdülhamid’inbuvak’aüzerindesöyledikleriçokilgiçekiciveçokşümullüdür...Fakatvesikalaryandığı içinbu iddialarıngerçeğenekadaryakınbulunduğunutayinedemiyorum.İkinciAbdülhamidşöylediyor:

Suâvi Vak’ası’nın ardında Sadrâzam Sâdık Paşa, bir aydan beriseraskerliğegetirdiğim(eniştem)DâmadMahmudCelâleddinPaşaveisimlerinisöylemeyi münasip görmediğim sair şahıslar vardır. İngilizler’in işin içindebulundukları ise kat’îdir. Vak’a sırasında kalabalık arasında (In- telligenceService’inajanı)Sandisongörülmüştür.Onunarkasındadaİngiltere’ninİstanbulbüyükelçisi Layard vardı. Hasan Paşa’nın uyanıklığı sayesinde ayaklanmahemen bastırıldı ve ben de vak’a yerine geldim. Yoksa Birinci Ordu’dannizâmiye kıt’alarının gelmesi beklenseydi, Sultan Murad’ı kim bilir nereyegötürmüşlerdi. Zira Ali Suâvi koluna girmiş, Sultan Murad’ı dairesindençıkarmıştı. Bunun üzerine vak’anın üçüncü günü benim tarafıma bir kurşunatıldı, atan tespit edilemedi. Rus askeri Yeşilköy’de bulunduğu için, vak’ayısüratle örtbas etmeye mecburdum. Uzun uzun adlî tahkikat falanyaptıramazdım... Sâdık Paşa’yı Suriye valisi yapmak istedim, kabûl etmedi,sonunda Cezâyir-i Bahr-i Sefîd (Akdeniz Adaları) umûmî valiliği ileİstanbul’dan çıktı ve bir daha İstanbul’a dönmedi. Mütercim Rüşdü Paşa’nındurumu da şüpheli idi. Bir hafta sadârette kaldı. Bu kısa müddet içinde tekyaptığıiş,Kıbrısidâresininİngiltere’yebırakılmasıhakkındakimukaveleyibanagönderip tasdik etmemi istemesidir (burada İkinci Abdülhamid, Ali SuâviVak’ası’nınardındaİngiltere’ninKıbrıs’ıkapmak istemesiolayınındayattığınıimaetmektedir).

Ali Suâvi’nin Sultan Hamid’e çok kısa müddet -ne idü- ğünü padişahaanlatacak kadar- çatmasının sebebi, Midhat Paşa ve meşrûtiyet aleyhindemakaleleryazmasıdır.AslındaSuâvi,pekçokfikrinlehindevealeyhindeyazmışbiradamdır.MidhatPaşavemeşrûtiyetaleyhindeyazması ise,osıradaZiyâveKemâl’in bunların lehinde yazmaları dolayısıylaydı. Yoksa Midhat Paşa da,meşrûtiyet de, iyi veyâ kötü olsun, Suâvi’nin umurunda değildi. Bu yüzdenSultan Hamid kendisine, hiçbir devlet görevlisi rütbesi taşımamasına rağmendefaten mütemâyiz pâyesi verdi ki, albaya eşit mülkî rütbedir ve GalatasarayMüdürlüğüne getirdi... Fakat okulun program ve disiplinini alt üst etmesi içinbirkaçhaftafazlasıylayetti.Heleİngilizhanımıylaokuldayatmasıdedikoduyumûciboldu.Buhanım9,gösterişlituvaletlerleveAvrupalıkadınkılığındaokulunbahçesinde dolaşıp öğrencilerle sohbet etmeye başladı. O zamanın anlayışınagöre değil Türkiye’de, İngiltere’de bile skandal sayılan bir davranıştı. Okulda

birkaç hafta içinde öylesine disiplin bozuldu ki, maârif nâzırı Suâvi’yi alıpyerine,hayretetmeyiniz,biraskeri, sonradanmüşîrolan ferik (korgeneral)AliNizâmîPaşa’yıgetirdiki,buüniformalımüdür,çokiyiFransızcabilirdi.

9AdıMaryolanbuhanımLondra’yakaçtı,birErmeniileevlenipParis’eyerleşti.AbdurrahmânBey’inyazdığınagöre,çokgüzelvepekşıkidi.

BusıradahemAliSuâvi,hemSâdıkPaşa, İstanbulmilletvekili seçildiler.Bu kombinezon Sultan Hamid’i çok kızdırdı. Suâvi’nin mebusluğu onuilgilendirmiyordu.Fakat-henüzsadrâzamolmayan-SâdıkPaşahakkında:

Vezir pâyesinde bir devlet memûru meb’ûs olmaz, meb’ûslar me’mûrlardışındanvehalktanseçilir,hemenistifaetsin!dedi.

AncakazsonraböylebiradamıveonunardındandaRüşdüPaşa’yıSultanHamidgibibirşahsiyetinnasılolupdasadrâzamyaptığınıanlamak,birazfazladerin düşünmeye ihtiyaç gösterir. Ben bunun ardından bir İngiltere tazyiki veBüyükelçi -meşhur arkeolog- Lord Henry Layard Cenabları’nın telkinlerinihissediyorum. Bu hissimi vesikalandıramam. Zira bu devir vesikaları İkinciMeşrûtiyet ilân edilince -nice hacının hac yolunda koltuğu altında haç gö-rünmemek için- yakılmıştır. İngiltere ise, çok mahrem arşiv vesikalarınıyayınlamamaktadır.Fakatbu sıradaRuslar, İstanbul’unkapısındadurmuşlardırve AyastafanosMuâhedesi’nin şartları yerine getirilmediği takdirde -ki SultanHamid’in bu şartları yerine getirmeye zerre kadar niyeti yoktur, nitekimgetirmemiştir- şehre gireceklerini iddia etmektedirler. Padişah ise, tabiatiyledünyanınbirincidevletiolanİngiltere’denpekçokşeybeklemekteveLondra’yakarşı -aslında İngilizlerdenRuslardan fazlanefretetmesine rağmen-güleryüzgöstermektedir.

İbnüleminMahmudKemâlİnal’dan:Mühim siyâsîmeselelerde sarayca reyinemüracaat edilenAli Suâvi’nin,

memleketin en muntazam mekteplerinden birini bile idâre edememesineşaşılmamalıdır.Asıl şaşılacak şey,onungibiherkalıbagiripçıktığıbilinenbirşahsayüzlercevatanyavrusuteslimedenlerinzihniyetidir.

SuâviVak’asısırasındaserasker(savunmabakanıvegenelkurmaybaşkanı)olanpadişahıneniştesiDâmadMahmudCelâleddinPaşa’nınifâdesi:

Ali Suâvi, SultanMurad’ı tahta geçirmeye muvaffak olamazsa, o sırada(Ruslar, İstanbul’a giremesin diye) İstanbul sularında bulunan İngiliz harbgemilerinegötürüpLondra’yanakledecekvebiroyuncakgibikullanacaktı (asılhepsini oyuncak gibi kullanmak isteyen İngiltere’dir). Böylesine mecnun biradamdı. Rumeli muhacirlerine de, padişahın kendilerine para vereceğini

söylemişti...

Suâvi’ninertesigünyapacağıdarbeyibirgünevvelkiBasiretgazetesindehalka“yarınıbekleyiniz!”şeklindekısabirfıkrailebildirmeside,Türkbasınınıberbatetmiştir.“Basîretçi”denenAliEfendi’nin vak’aya iştirakine dair hiçbirdelil bulunamamış, fakat gazetesi kapatılmış, kendisi de Kudüs şehrinesürülmüştür...

İbnüleminMahmudKemâlİnal’dan:- Bir fitne ihdâsı kararlaştırıldığını ilân eden ve o âna kadar gazetelerde

misli görülmeyen bu acayip fıkraya hükûmetçe dikkat ve her ihtimale karşısakınmatedbirlerialınmasınaitinaedilmemesineşaşılır.Matbuatıntazyikini,ha-fiyeliğinbüyükehemmiyetverilerekkurulmasınıveherkesinzan,şüphealtındabulundurulmasınımûcib olan hallerin enmühimlerinden biri, bu fitne çıkarıcıgazetefıkrasıdırki,ofıkrayıyazanSuâvi,hertürlükınamayamüstehaktır.

Suâvi göçmenleri, Kuzguncuk’tan bir mavnaya doldurup Çırağan Sarayırıhtımına çıkartmıştır. Başlarında kendisi vardır... Kendi evi de Üsküdar,Ayazma’da“DirekliYalı”denenkonaktır.DiğerbirgöçmengrubudakendisiniBeşiktaş-OrtaköyCaddesi’ndebekliyordu...

İbnüleminM.Kemâl’den:-Galibaozamanpâyitahttazabıtakuvvetiyokmuş!Yahutherkesistediği

herşeyiyapabilmekimtiyazınıhaizimiş.Birzabtiyeneferi,birmahallebekçisi,bir kayıkçı, ahaliden bir kişi, merak edip de bunca şahsın -harb gemisiylemuharebeyegidiyormuşgibi-hiçbirihtiyatveçekingenliğelüzumgörmeksizin,tambirserbestliklekarşıyakayageçmesininsebebinianlamayadavranmamıştır.SultanMurad’ın her türlü temastan men edilmesi, Sultan Hamid’in en büyükemeliiken,eskipadişahımuhafazayamemûrolanaskerîkıt’alarpekzayıfimişki, saraya hücum edenler ve onların başındaki Suâvi, bir lahzadatepelenmemiştir.Doğrusubunoktalarçokşüphevericidir.

Bu suretle Hüseyin Avni Paşa’yı da bir Hasan (Çerkes Hasan Bey), AliSuâviEfendi’yidebirHasan (HasanPaşa)öldürmüşlerdir.Suâvi’yiöldürdüğüsopayıHasanPaşa,hayatınınsonunakadarmakamodasındabaşucunaasmıştır.Busopayı,ÇırağanSarayı’nagirerken,kapıdakibekçilerdenbirininelindegörüpihtiyatenalmıştı.

Çırağan Sarayı’nın karşısında Mes’ûdiye zırhlısı demir atmıştı. GemideAmiral Hasan Paşa vardı (sonradan uzun yıllar bahriye nâzırı olmuştur).

Saraydan gürültüler gelmesi üzerine filika indirtip sahile çıktı ve yanındakibahriyelilerle derhal sarayı işgal etti ve düzeni sağladı. Sultan Murad’ınSuâvi’ninyanıbaşındaikenöldürülmesindenfevkalâdemüteessirolduğuveçokkan görmekten bunaldığı anlaşılıyordu. SultanMurad derhal Yıldız Sarayı’nanakledildi.

Suâvi’ninadamlarıylaaskerarasındatüfekvetabancaateşiteatiedilirken,bazı kurşunların Yıldız Sarayı’na kadar ulaştığı görüldü. İhtilâlcilerden sağkalanlar dîvân-ı harbe sevkedilip cezalandırıldı. Olay sırasında Sultan Hamid,ÇırağanSarayı’nahassabirliklerindenaskersevketti.

SultanMurad,birkaçgünYıldız’daMaltaKöşkü’ndeağırlandıktansonraÇırağanSarayı’naiadeedildi.

Sarayların muhafazası, her türlü selâhiyetle donatılmış olan mâbeynmüşîrinin görevi idi. Bumuhafazanın da, düşmanYeşilköy’de olduğuna göre,eksiksizyapılması lâzımdı.BunuyapamayanBüyükamiralSaîdPaşa’yıSultanHamidderhalgörevindenaldıveKonyavaliliğiileİstanbul’danuzaklaştırdı.

Halk,silâhseslerindençoktelâşadüştü.Esasenherkesharbfâciasıylakanağlıyordu.Ruslar,İstanbul’aindisanıldı.Çarşılarvedükkânlarkapatıldı.

MâbeynmüşîriBüyükamiralEğinliİngilizSaîdPaşa’nınifâdesişöyledir:- Huzûr-ı Hümâyûn’da idim (yani padişahla görüşü- yormuş). Bir yâver

gelip beni dışarı çağırınca mühim bir şey olduğunu anladım. Zira padişahınhuzurunda ikenbanabirşeysöylenmesimutatşeylerdendeğildi.Derhalselâmverip çıktım. Padişah dikkatle bana ve yavere baktı, fakat çalışmasına devametti. Yavere kapıda “ne istiyorsun?” dememe kalmadı, kapının dışında İkinciMâbeynci Osman Bey (İstanbul’daki ünlü semte adını veren) ile HazinedarHâfız Behrâm Ağa telâşla; “Çırağan’ı bastılar, Sultan Murad’ı iclâsedeceklermiş!” dediler. Padişah haberi alır almaz bir an hareme gidipüniformasınıgiydivesilâhlandı.Budakikalardanistifadeedip,ikibölükaskeriÇırağan Sarayı’na sevk ettim. Bir yâveri de donanmaya gönderip, Çırağansahilinden kuş uçurtulmamasını emrettim. Yıldız bahçesini de askerledoldurdum. Bu sırada padişah çıktı, ata binip Çırağan’a gidecekti. Bana,“yanımdan ayrılma, tertibatını burada yap!” şeklinde iradesini bildirdi.Çırağan’daki hâdisenin bastırıldığı, Suâvi’nin öldürüldüğü, Sultan Murad’ınYıldız’a sevk edildiği haberi gelince padişah, Çırağan’a gitmekten vazgeçti...MaltaKöşkü’negidipbiraderiSultanMurad’ıgördü.

Çorlulu-zâdeMahmudCelâleddinPaşa’nınifâdesi:Suâvi,otuzdokuzbuçukyaşında idi.Medresedeokumuş,yüksekkısmını

bitirememişti... Sofya, Simav, Filibe ve Bursa rüşdiyelerinde (ortaokul)muallimlik yaptı. İstanbul gazetelerindeki makaleleri, Ayasofya ve Beyazıtcamilerindekikışkırtıcıvaizleri ile şöhretkazandı.Her rengeboyanmıştı.ParisveLondra’dadevletialeyhinegazetelerçıkarttı.Orada,“YeniOsmanlılar”denensefihlercemiyetindekidiğerarkadaşlarınıaldattığıiçinonlarlabozuştu(ZiyâveKemâl’i imâ ediyor). Avrupa’ya kaçmak suretiyle gitmişti. Zira bir makalesidolayısıyla Âlî Paşa kendisini Kastamonu’ya sürmüştü (esasen Çerkes’in birköyündedoğmuştu.Orada“Artin”adınabirpasaportçıkartıpAvrupa’yasavuştu.Eskiarkadaşları(ZiyâveKemâl)onunhakkındaöylemakaleleryazdılarki,neadam olduğunu anlamak için onları okumak kâfidir. Abdülhamid Hân’ıncülüsundaaffedilipAvrupa’danİstanbul’a-İngilizmadamasıile-geldi.Sarayda,sonra Galatasaray müdürü olarak vazife verildi. İrtikâbı ve kötü davranışlarısebebiyleazledilmişti...

BağdatlıSüleymanBey

Suâvi’nin darbe teşebbüsü, yani Çırağan Vak’ası’nı, harb içindebulunulduğu için Mustafa Paşa başkanlığında dîvân-ı harb (askerî mahkeme)muhakemeetti.YalnızHafızNûriEfendi idamamahkûmolupcezasıAkkâ’damüebbedkürekmahkûmluğunaçevrildi.FilibeliAhmedPaşa,HâfızAliEfendive Hacı Mehmed Efendi, sırasıyla Kütahya, Ankara ve Kastamonu’da hayatboyu ve habsedilmelerine lüzum görülmeksizin sürgüne hüküm giydiler.ÜsküdarlıNûriBey,3yılRodos’ta,İzzetPaşa-zâdeSüleymanBey’leKethudâ-zâdeSüleymanBeyise,gene3’eryılSakız’dahabsedileceklerdi.Es’adEfendi,3 ay hapis yatacak, Basiret gazetesi sahibi Ali Efendi ise hayat boyu Kudüsşehrindeoturacak,şehirdendışarıçıkamayacaktı;ayrıcagazetesikapatılıyorve25 altın ödemeyemahkûmoluyordu. 10yılamahkûmPazarcıklıAhmedhastaolduğu için afvedildi. 5 yıla mahkûm Pazarcıklı Molla Kara Hasan ise firârettiğindencezasıyerinegetirilemedi.FilibeliŞevkiveFilibeliSâlih4’er,diğer30zavallıRumeligöçmeni3’eryılhabsemahkûmoldular.TemyizkâtiblerindenHakkı Efendi 3 yıl yedi. Sultan Murad’ın kilercibaşısı Çankırılı Ali Ağa,aşçıbaşısıBoluluHasanAğa,Şehzâde SalâhaddinEfendi’nin lalasıAli EfendiveyardımcısıAhmedAğa,aileleriyleberaberhayatboyuoturmakvehapislerine

lüzumgörülmemeküzerememleketlerinesürüldüler(Çankırı,Boluvs.).İşte Suâvi, bu kadar adamın başını ateşlere yaktı. Fakat benim bu kadar

mahkûm arasından tabir caizse cımbızla seçip tanıtmak istediğim, Sakızhapishanesinde3yılhabsinehükmedilenBağdatlıKethudâ-zâdeSüleymanFâikBey’dir.

Bu Süleyman Bey, Bağdat’da doğmakla beraber, Arab aslından değildir.ÇerkesvedahakuvvetliihtimalleGürcüolduğuilerisürülmekleberaber,KuzeyKafkasya ırklarından olan Çeçenler’den olması ihtimali en kuvvetlisidir(Çeçenler, Türk yahut Çerkes falan değil, müstakil dilleri olan müstakil birküçük ırktır). Kuzey Kafkasya’dan göç eden veyâ köle olarak getirilen TiflisdoğumluTâlibadındabirininoğludur.BağdatvalilerininsarayındaTürkolarak,Türkçe öğretilip tahsil ettirilerek -1826’dan önceki Osmanlı sistemine göre-yetiştirilmiştir.DevletgörevlisiveBağdatvalisinekethüdaolmuş,iyiArapçaveTürkçeöğrenmiş,Türkçe’yianadilikabûletmiştir.Basramutasarrıflığınayanivaliliğine kadar yükselmiş, devletin yüksek me’mûrlarından biri olmuştur.Müntefikmutasarrıflığında da bulunmuştur. Suâvimel’anetine karıştığı zamanaçıktaveİstanbul’dame’mûriyetbekliyordu.Gözlüklüveşişmancaidi.

İştebuSüleymanBey’in,1857yılının ilkaylarındaBağdat’da ikenAyşeHanım’dan bir oğlu doğmuştu... Suâvi Vak’ası sırasında 21 yaşında olan buçocuğun adı Mahmud Şevket’tir. Ve vak’a sırasında İstanbul’da Mekteb-iHarbiye-i Şâhâne’de, yani Harb Okulu’nda öğrenci idi. O yıllarda İngiltere,Almanya, Rusya gibi birbirinden farklı çeşitli rejimlerle yönetilen büyükdevletlerde babası, hükümdara karşı, hükümdarı tahtından etmek isteyen birsuçlamahkûmolanbirçocuk,derhalaskerîokuldançıkarılırdı.

Ama Osmanlı saftır. Babasının suçu yüzünden oğlunun zarar görmesineçoküzülür.Böylebirhaltedeniçokayıplar.İdamettiğiadamınoğlunusadrâzamyaparki,Osmanlıtarihindehayliörneğivardır.

İştebizimMahmudŞevketEfendidebusuretlevak’adanazsonrayüksekderece ile Harbiye’yi bitirdi ve kurmay sınıflarına ayrıldı. Sınıfının birincisiolarak daMekteb-i Erkân-ıHarbiye-i Şâhâne’den 2 Temmuz 1882’de kurmayyüzbaşı rütbesiyle diploma aldı. 25,5 yaşında idi ve Suâvi Vak’ası’ndan 4 yılgeçmiş,babasıbiryılöncecezasını tamamlayıpSakız’dandönmüştü.Bağdat’agidiporadaöldü.

Mahmud Şevket Efendi, Almanya’ya da gönderildi. Çok iyi Almanca,Fransızca, Arapça ve Farsça öğrendi. Girit’te bulundu. Fakat daha çokİstanbul’da görevlendirildi... 1884’te kolağası (kıdemli yüzbaşı), 1886’dabinbaşı,1889’dakaymakam(yarbay),1891’te34yaşındamîralay(albay)oldu.9

yıl Almanya’da görevlendirildi. Bir ara Fransa’da kaldı. Oralardaki Türksubaylarının stajlarında, yeni silâh ve tâbiyeleri öğrenmelerinde, başlarındabulundu.

Seraskerin imzasıyla alınabilecek son rütbe albaylıktı.General olabilmekiçinOsmanlıdüzenindepadişahın tasdikive imzasışarttı.Herhangibir tarafınıbeğenmediğialbayıgeneralliğeyükseltmemek,padişahınhakkıidi.

1895’te İkinci Sultan Abdülhamid’in önüne, Mîralay Mahmud ŞevketBey’in sicil dosyası kondu. Serasker Rızâ Paşa, bu subayın generalliğeyükseltilmesini,padişahıntakdirlerinesunuyordu.SultanHamidsicilitetkiketti:38yaşındabir albay.Çok iyiyetişmiş.Esasenkendisini tanıyorvegörevlerinitakipediyordu...Tekkusuruvardı:Babasınıdatanıyordu.AliSuâviVak’ası’nakatılmış,kendisinidevirmekistemişti.Fakatböylebirsuçuoğlunateşmiletmek,birOsmanoğluiçinküçüklüksayılırdı.İmzaladı.

MahmudŞevketPaşa,44yaşında ferik (korgeneral) (18Mayıs1901),48yaşında birinci ferik (orgeneral) (Nisan 1905) oldu. Bir yıl Hicaz’da hizmetgörmüştü. 1908Meşrûtiyet’i ilân edildiği zaman 51 yaşında, SultanHamid’inhemenilerikigünlerdemüşîrrütbesivermeyikararlaştırdığıbirgeneraldi.SultanHamid,MahmudŞevketPaşa’sını,üçbuçukyıldırKosovaeyâletvalisi(merkeziÜsküb idi) olarak, Makedonya’nın en hassas bir kesiminde kullanıyordu(Meşrûtiyet’in ilânındamerkezi Selânik’te olan Üçüncü Ordu kumandanlığınagetirildi). Padişah kendisine Birinci Mecîdî ve murassâ Osmânî nişanlarıvermişti. Abdülhamid Hân’ın en itimadına mazhar generallerden sayılıyordu.SultanHamid’esürüylejurnaltakdimetmişgenerallerdenbiriidi.

İşteMeşrûtiyet’inilânındandahabiryılgeçmeden,“HareketOrdusu”adıverilenveTürkler’inazınlıktabulunduğubirBalkanlıeşkıyâsürüsününbaşında,Sultan Abdülhamid’i 31 Mart âsîlerinin elinden kurtaracağını ilân ederekSelânik’ten çıkan, buMahmudŞevket Paşa’dır. SultanAbdülhamid’i, Türklükiçinenkaranlıkvepisdışve iç emellerebilerekvebirkısmınıdabilmeyerekâletolup tahtından indirenkuvvetinbaşındabulunanMahmudŞevketPaşa’dır.SultanHamid’in kendisinden hırs içinde emir bekleyenBirinciOrdu’ya “vur”emrivermemesindekiasaletivevatanseverlikderecesinitakdiredemeyen,genebuMahmudŞevketPaşa’dır.33yılsonraHüseyinAvniPaşa’yıtekrarlayıpaynımeş’umroleçıkan,SultanHamidtahttaolsaydıaslaçıkmayacakBalkanHarbifaciasınasebepolan,550yıllıkTürkyurduRumeli’ninkaybıveTürksınırınınAdriyatik’ten Meriç’e çekilmesini intâc eden olaylar silsilesinin baş halkasınıelindetutan,buMahmudŞevketPaşa’dırvebuMahmudŞevketPaşa,HüseyinAvni’nin Dolmabahçe Sarayı’nı yağmalattığı tarihte 19 yaşında idi. O olayı

unutmamıştır.YıldızSarayı’nıyağmalatmıştır...1909 Yıldız Sarayı yağmasında, milyonlarca altın değerinde hazîneler

Balkanlı çapulcuların eline geçmiştir. Sarayın papağanlarına kadaryağmalanmıştır. Sultan Hamid’in ecnebi hükümdarlarından aldığı nişanlarına,sultanlarınferacelerinekadarsoyulupsoğanaçevrilmiştir.SultanHamid’inaltınarabası bile levhalar hâlinde parçalanıp bölüşülmüştür. Ve bu milletin serveti,“millet”adıkullanılarakişkembelereindirilmiştir...

GeçmişdenadamhissekaparmışnemasalşeyBeşbinsenelikkıssayarımhissemiverdiTârîhitekerrürdiyetârîfediyorlarHîçibretalınsaydıtekerrürmüederdi?

YARGI

A)HazırlıkSorgusu

Siyâsîİstikrarsızlık

Siyâsîistikrarbirdefabozuldumu;düzelmesi,zamanavebüyükgayretleremuhtaç olur. Sultan Abdülaziz Hân, Âlî Paşa ölünce, yerineMahmud NedimPaşagibibirvezirigetirdiğiiçinçoktenkitedilmiştir.Butenkitlereitirazedecekdeğilim.Gerçekpayıvardır.Fakatpadişahındamazeretlerivardır,şöyle:

Mahmud Nedim Paşa, “Yeni Osmanlılar” denen muhâlefetin adayı idi.YeniOsmanlılar onyıldanberiÂlî-FuadPaşalar ekibini yıkmayauğraşıyordu.Bununiçinyalnızimparatorluktadeğil,Avrupa’dadaçokşiddetlibirkampanyaaçmışlardı. İki buçuk yıl arayla Fuad ve Âlî Paşalar öldü. Bu sonuncusununiktidar makamında ölümüne kadar padişah, Âlî Paşa’yı yalnız muhâlefetinşerrindenmuhafazaetmeklekalmadı, ağabeyindenöğrendiğiTanzimathüküm-darlığı terbiyesini devam ettirerek, sadrâzamın prestijini zedeleyecek birharekette bulunmaktan -Âlî Paşa’nın otoriter tavırlarından sıkılmakla beraber-

dikkatlekaçındı.Bukadarında zâtenMidhat Paşa ile demutabıkız.O da aynışeylerisöylemektedir.

Âlî Paşa ölünce Sultan Abdülaziz, Yeni Osmanlılar’ın, yani muhâlefetinadayı Mahmud Nedim Paşa’ya kendi mühr-i hümâyûnunu vererek, iktidaragetirdi.Zirabirpadişah için sadrâzamın şuveyabupartidenolmasınınhiçbirehemmiyeti ve şahsı yahut hânedânı bakımından sakıncası yoktur. Padişahtamamen gayr-ı mesul olduktan başka –Türk bayrağı gibi- kutsaldır. ÜstelikTanzimat prensiplerine göre saltanat sürmekte fakat hükûmet etmemektedir.“Hey’et i Vükela” denen bakanlar kurulu önüne ne koyarsa imzalamaktadır.Gerek SultanMecid’in gerek kardeşi Sultan Aziz’in, imzalamayı reddettiklerikararnâme sayısı bir düzineyi bulmaz. Âlî Paşa’dan evvel sadrâzam otoritesiöyleydi ki sâdece padişahın sarayında kullandığı yüksek görevlilerin tayininekarışmıyordu. Hattâ bunlardan, hükûmetle hâkanın yazışmalarını düzenleyenmâbeynbâşkatibinintayininebileTanzimatsadrazamlarıkarışmıştır.

Tanzimatdabirçeşitmeşrûtiyetvedemokrasiyemerhaledir.Ortadabirşartvardır, karşılıklı verilmiş, devlet nâmına karşılıklı verilmiş tâvizlerkombinezonudur. Padişah geleneksel bu kadar hakkından kendi irâdesi ilevazgeçiyorduamahükûmetdepadişahın–devleteihanet,İslâmdinindensapıtmaveaklınıbozmagibiüçhâlindışında- saltanatını ölümünekadargaranti altınaalıyordu. Artık Osmanlı tarihinde olduğu gibi hâkan aleyhinde ayaklanmatahttan indirme falan olmayacaktı. Tanzimat zihniyeti bunları “yeniçeri devri”diyerekküçümseyipreddediyordu.

Sultan Aziz, Yeni Osmanlılar’ı yanına almak, icrâda ne yapacaklarıgörmek için bazı teşebbüslerde de bulundu.MeselaZiyâBey’i hâriciye nâzırıyapmakistedi,osıradasadrâzamolanRüşdüPaşaşiddetlekarşıkoydu.(19.10.1872) Kaldı ki Sultan Aziz, Yeni Osmanlılar’ı - haklı olarak– kendi muhâlifideğil, iktidardakiÂlî-FuadPaşalarekibininveBâb-ıÂlîyüksekbürokrasisininmuhâlifisayıyordu.NitekimZiyâBey,Cenevre’desıkıntıdaolduğunuöğreninceYûsufİzzeddinEfendibinaltıngöndermiştirki,otarihteşehzâdeçocukolduğuiçinbabasının tasvibiolmaksızınböylebir şeyyapmasımümkündeğildi (ZiyâBeybir araŞehzâde’yeTürk edebiyâtı okutmuştu).Ancakgizli deolsa parayıoğlu adına göndermesi, padişahın Tanzimat bürokrasininden çekindiğinigöstermektedir.Tanzimatbürokrasisindeartıkliberalvemuhafazakârolarakikiakımın oluştuğu görülmektedir. Liberallarin başı Midhat Paşa idi ama YeniOsmanlılar’a içten sevgi ve inanç beslemiyordu. Nâmık Kemâl’e yaptığımuameleaçıktır.YeniOsmanlılar’ı, liberal akımınöncüleri olduğu için sadecekullanmak istiyordu. Eh, Yeni Osmanlılar’ın da paşayı âlet ve bir basamak

olarakkullanmak istediklerini itiraf etmekgerekir.Binâenaleyhpolitik iklimdesamimiyetsizlikhâkimdivebundanzarargörendevlet’ti.

Binâenaleyh Sultan Abdülaziz, muhâlefetin adayını, Mahmud Paşa’yıiktidar’agetiripmuhâlefetinverdiğibaşağrısındankurtulayımdiyedüşünmüşse–ki bence düşünmüştür- kınanamaz. Zira muhâlefetin adayı da sokaktangelmiyordu. Vezirdi, umumî valiliklerde ve Âlî Paşa gibi bir başbakanınkabilesindenâzırlıklardabulunmuştu, babası da (MehmedNecibBey) vezirdi.Efendim bir padişah vezîrini nasıl tanımaz? Evet, tanıması icab eder diyedüşünülebilir.FakatZiyâBey,NâmıkKemâlgibidâhîlerintanımayıpsadrâzamnamzetleri ortaya attıkları Mahmud Paşa’yı, dâhî olmayan Sultan Abdülazizevveldenkestiremediysebudabilerek işlenmiş bir cürümdeğildir.Bu adamınsadrâzam olduğu zaman bütün liyakatsizlik ve ahlâksızlıklarını sergileyeceğinikestirmemiştir amanemataholduğunuanlayıncadaonbir ayını doldurmadanyerinden alıvermiştir. Kimi yerine getirmiştir? Gene muhâlefetin, YeniOsmanlılar’ınadayıolanMidhatPaşa’yı…

Budefa,YeniOsmanlılar,MahmudPaşahakkındayanıldıklarını, “vatanıkurtaracak” vezirin ancak Midhat Paşa olacağını, yeri göğü inletir biçimdepropagandaetmişlerdir.

Amayerindeanlattım,MidhatPaşadaüçayınıdolduramamıştırvekabahatveyetersizlik tamamenMidhatPaşa’dadır.YeniOsmanlılar’ın asılmaksadınınZiyâBey’insadrâzamolması idiğini,SultanAbdülazizelbettebiliyordu.Fakatbumerhalede böyle bir tayini yapamamıştır. Zira bütünBâb-ıÂlî ve o zamandevlete hâkim bulunan yüksek bürokrasi, ihtilâlci ve düzene karşı saydıklarıZiyâ Bey’e tepki gösteriyordu. Bu defa Sultan Aziz, eski bir sadrâzamı, Tan-zimatçılardan Mütercim Rüşdü Paşa’yı iktidara getirdi... Kıdemi dolayısıylabütün bürokrasiyi eline alacağını ümid ediyordu. Ancak o da 4 ayınıdolduramayınca,ilkdefaolarakAbdülazizHân,kendibiradamını,MüşîrEs’adPaşa’yı sadârete getirdi. Bir saray adamının başlarına geçmesini Bâb-ı Âlîtepkiylekarşıladı...Es’adPaşa’nınicraatınaçomakkoydu,esasenodagençvetecrübesizdi.İkiayınıdolduramadı.SonrabilindiğigibiSultanAziz,10ayiçinŞîrvânî-zâde Rüşdü Paşa’yı tecrübe etti. Muktedir bir Tanzimatçı idi. FakatAvni-MidhatPaşaların entrikalarıyla düşürüldü.HüseyinAvni Paşa 14 ay içinsadrâzamoldu,seraskerliğinidemuhafazaederek...Neoldumdelisinedönüpça-lıpçırpmayabaşlayıncaSultanAzizkızdı, tekrarEs’adPaşa’yısadrâzamyaptıamaBâb-ıÂlîtepkisinidevamettiriyordu.4aysonraalıpgeneMahmudNedimPaşa’yı getirince Avni-Midhat ekibi kıyâmeti koparıp işi sokak nümayişlerinedöktüler.9aydolmadanSultanAziz,MahmudPaşa’yıuzaklaştırıp,Avni-Midhat

ekibininnamzediolanMütercimRüşdüPaşa’yısadrâzamyaptı.

İkinci Sultan Abdülhamid Hân’ın saltanatı birbirinden mühim krizlerleaçıldı: Midhat Paşa’nın devleti ve hâkanı vesayetine almak teşebbüsleri,Meşrûtiyet vemeclisler, Balkanlardaki dış kaynaklı ayaklanmalar, korkunç birRusHarbi,birbuçukmilyonTürk’ünmahvolması,AliSuâvidarbe teşebbüsü,hâkanın devlet idaresini Bâb-ı Âlî’den Yıldız’a almak istemesinin açığaçıkmasınıntepkileri...

Bu atmosferde hükûmetler kurulup bozuluyordu. İstikrardan eserkalmamıştı. Bunu daha iyi görebilmek için, Âlî Paşa’nın öldüğü 7 Eylül1871’den sonraki sadrâzamların hükûmet müddetlerini gözden geçirelim,sırasıyla:

MahmudNedimPaşa10ay24gün,MidhatPaşa2ay19gün,MütercimRüşdüPaşa3ay27gün,Es’adPaşa1ay28gün,Şîrvânî-zâdeRüşdüPaşa9ay29gün,HüseyinAvniPaşa1yıl2ay8gün,tekrarEs’adPaşa4ay,geneMahmudNedimPaşa8ay17gün,geneMütercim Rüşdü Paşa 7 ay 8 gün (Abdülaziz Hân’ın son, Beşinci

Murad’ıntek,İkinciAbdülhamid’inilksadrâzamıolarak),geneMidhatPaşa1ay17gün,İbrahimEdhemPaşa11ay4gün,AhmedHamdiPaşa24gün,AhmedVefikPaşa2ay9gün,MehmedSâdıkPaşa1ay10gün,geneMütercimRüşdüPaşa7gün,SafvetPaşa6ay,HayrettinPaşa7ay26gün,AhmedÂrifîPaşa2ay20gün,KüçükSaîdPaşa7ay20gün,MehmedKadriPaşa3ay3gün,geneKüçükSaîdPaşa1yıl7ay30gün,AbdurrahmanNûreddinPaşa2ay11gün,

geneKüçükSaîdPaşa4ay20gün,geneAhmedVefikPaşa3gün,3Aralık1882’de4.defaKüçükSaîdPaşa.Demek11yıl,2ay,26gündetam24hükûmet...Birhükûmetinortalaması

5ay,17gün...Bu feci bir tablodur. Çağdaş İtalyan hükûmetlerine, Dördüncü

Cumhuriyet’in Fransız hükûmetlerine, 971 sonrası Türk hükûmetlerine benze-mektedir. Bumüddet içinde bir yılını dolduran Hüseyin Avni Paşa ile KüçükSaîdPaşa’nınikincihükûmetidirveünlüYıldızMahkemesi iştebuİkinciSaîdPaşa sadâreti zamanındadır ki, şeyhülislâmUryânî-zâdeAhmed Es’ad Efendi,seraskerGaziOsmanPaşa,TophâneMüşîriAliSâibPaşa,bahriyenâzırıbüyük-amiral Hasan Hüsnü Paşa, hâriciye nâzırı Mehmed Âsım Paşa, evkaf nâzırıAbdüllatif Subhi Paşa, dâhiliye nâzırı -eski sadrâzam-MahmudNe dim Paşa,adliyenâzırıAhmedCevdetPaşa,maârifnâzırı-müstakbelsadrâzam-KıbrıslıKâmilPaşa,Şûrây-ıDevletreîsiServerPaşa,maliyenâzırıAhmedMünirPaşa,nâfia nâzırı Hasan Fehmi Efendi (Paşa), ticâret nâzırı Râif Efendi (Paşa) idi.YıldızMahkemesisırasındakabineüyeleribunlardı.

1880 ve kesin şekilde 1882 sonunda İkinci Abdülhamid devri istikrârıbaşlamaktave1908’ekadardevametmektedir.

MidhatPaşaHakkında

Yıldız Mahkemesi Hazırlık Sorgusu’na girmeden önce, Midhat Paşahakkında,yukarıdasöylenmemişbirkaçsözdahasöylemekicabetmektedir.ZiraYıldızMahkemesi’ninbaşaktörüMidhatPaşa’dır.HattâbumahkemeninyalnızMidhatPaşaiçinkurulduğu,diğerlerininfigüranolduğupekçokiddiaedilmiştir.

Yıldız Mahkemesi, çok kişiyi ve halkı sevindirmiş, Sultan Abdülaziz’inhesabının sorulması büyük memnuniyet uyandırmıştır. Senîh’in YıldızMahkemesidolayısıyle İkinciAbdülhamid’e hitaben yazdığımüsemmen’in birbendişöyledir:

KimdirolmâtûhRüşdî-îdalâlet-intimâYâoŞerr’ullahneHayrullâhomüfti’l-eşkıyâ

KimomüfsidMidhat-îmezmûm-ıbî-şerm-ûhayâHemdiğer/eşhâs-ınâ-Mahmûd-übî-Nûr-ûZıyâEylesindeböylebircürm-îazıymeictirâGörmesinlerhîçmümkinmiydihakkıylecezâAldınelhakhûn-iamm-îekrem-îzî-şânınıArşaasşimden-gerûtîğ-îfürûğ-efşânını

Şiirdegeçen isimlerRüşdüPaşa,MidhatPaşa,HayrullahEfendi,DâmadMahmud ve Nûri Paşalardır. Rüşdü Paşa için “doğru yoldan sapmış bunak”,MidhatPaşa için“ârvehayâduygusundanmahrumfesatçı”,HayrullahEfendiiçin“Allah’ınkötülüğüolaneşkıyamüftüsü”denmekteveSultanHamid,“şanlıvekeremliamcanınöcünüaldın”diyetebrikedilmektedir.

MidhatPaşa’yı yakından tanıyan, onunla yıllarca çalışmış olan ve büyükşöhrete sahip isimler, onun hiç de lehinde şeyler söylememektedirler. İkinciAbdülhamid’inhükmü:

MidhatPaşaneyaptığını bilmezdi veyaptığı işin zamanını (yani zamanıolupolmadığını)takdiredemezdi.

SadrâzamÂlîPaşa’nınhükmü:Okur yazar bir devlet adamıdır, bir işin nereye doğru gittiğini asla

kestiremez.

Vak’anüvisKazaskerLutfiEfendi’ninhükmü:Midhat Paşa, gözünü budaktan sakınmazdı. Cesurdu... Rüşvet alıp

vermektençekinmezdi.Eğlenceyedüşkündü.Büyükservetedinmişti.

İbnüleminMahmudKemâlİnal’ınhükmü:Hiçbirşeyigizlemeyetabiatimüsâitdeğildi.

MidhatPaşa’nınkendihakkındakihükmü:İhtimaldirki,siyâsîhayatımdabenbirçokhatalaretmişolayımveşüphesiz

kietmişimdirde…

Çorlulu-zâdeMahmudCelâleddinPaşa’nınhükmü:Çokcüretkârdı.Hiçbirişivefiiliyoktuki,şahsîmenfaatinebağlamasın...

Kendiniçokbeğenirdi.

İbnülemin’inilâvesi:Son derecede mağrur, bencil ve kendini beğenmişti. Ruh asâletinden ve

yüksek duygulardan tamamen mahrûm bulunduğunu yalnız düşmanlarındandeğil,dostlarındanvetaraftarlarındandaişittik.

YeniOsmanlılarınsonhalkasıolanSüleymanNazifBey’den:Odyan Efendi, Aleko Paşa gibi kötü müşavirleri vardı ve bunların kötü

tavsiyelerinidinlerdiveonlarakanardı.BuvezirAlekoPaşa,sonderecehainveTürk düşmanı idi ve çok Türk kanının akmasına sebep olmuş, keyiflenmiş,Osmanlıdevletindenkovulmuş,yıllarcaAvrupa’daserserilikettiktensonraoradaölmüştür.

9defasadrâzamolarakOsmanlıtarihinderekorkıranKüçükSaîdPaşa’nınhükmü:

Midhat Paşa’nın siyâsî ehliyeti yoktu. Üstelik karakter bakımından iyiadamdeğildi.BabasıEşrefEfendi,Bağdatvaliliğinegiderkenoğlunuuğurlamakiçin İstanbul’da oğlunun konağına gelmiş ve dostlarından birisini kendisinetavsiyeetmişti.MidhatPaşakalabalık içindebabasına“Eşşekherif, senbenimişimekarışma!”demiş, herkes donup kalmıştir... Bunu çok kişi hatırlar. ZateninsanlarıçokiyitanıyanÂlîPaşa“MidhatPaşa’nın(sadrâzamlık)nöbetigelirsedevletharâbolur”demiştir.ZiraŞûrây-ıDevlet reisiyaparakkabinesinealdığızamanÂlîPaşa’yıçoksukuut-ıhayâleuğratmıştı.MidhatPaşahemmağrur,hemgafildi.Buikisıfatıdolayısıylefelâketeuğradı.

Midhat Paşa, hasm-ı cânı İkinci Abdülhamid’den tam 20 yaş büyüktür.YaniAbdülhamidHândoğduğu zamano, 20 yaşında idi. 21Eylül 1842 günüŞehzâde Abdülhamid, Sultan Abdülmecid Hân’ın ikinci oğlu ve 3. veliahdolarakdoğduğuzamanMidhatEfendi(Paşa)şutarihbeytinisöylemiştir:

Geldiüçlersöyleditârîh-itamınMidhat’e“Kıldıpür-nûrâlemîŞeh-zâde-îAbdü’l-Hamîd”(1258)

Midhat Paşa’nın doğumuyla “âlemi nûr içinde bıraktığını” söylediğişehzâde,40yılgeçmeden,onunhayatınıkaranlıklaraboğacaktır.

SultanAbdülazizHân’ınÖlümüHakkındaAdlîAraştırma

1880yılı girdiği zaman İkinciAbdülhamid, devlet idâresinin dizginleriniartıktamamenellerinegeçirmişbulunuyordu.5yılöncegeçenfacianınhesabınıdevletnamınaolduğukadar,şahsendesormayayalnızkararlıdeğil,azimli idi.Başlıca fail Avni Paşa gerçi ölmüş, diğer faillerden de ölenler olmuştu. Fakatbirçoklarıhâlâhayattaidiler.

MidhatPaşa,sadârettenazledilipAvrupa’yagönderilince,1yıl,8ayçeşitliülkelerde dolaşmıştı. Londra’da İngiliz ileri gelenleri ile siyâsî konuşmalaryapmasıveİkinciAbdülhamid’inaleyhindebulunmasıüzerineiçeridekalması,dışarıdaolmasındandahahayırlıgörüldü...Türkiye’yeçağırıldı.Busuretle,paşadilinitutmamakyüzündenbaşınıbirdefadahabelâyasokmuşoluyordu.İkidefasadârete yükselmiş bir devlet adamının da kendi devletinin başkanı olanhükümdarını bir yabancı devletin ileri gelenlerine çekiştirmesi, son derecemünasebetsizdi. Hâlbuki akıllı usluAvrupa’da hayatını tamamlayabilirdi. 2 ayGirit eyâletinin merkezi olan Hanya’da oturduktan sonra, 10 Aralık 1878’deSuriyeumûmîvaliliğineatandı.Valiliktekibüyükkabiliyetinikaybetmişdeğildi.Bugörevde1yıl,8aykalmasınarağmen,epeyişleregirişti,4Ağustos1880’de,en mühim eyâlet sayılan ve bütün Ege Bölgesi’ni içine alan Aydın (merkeziİzmir) eyâletine nakledildi. İşte Yıldız Mahkemesi hazırlık sorgusuna resmenMidhatPaşa,İzmir’deAydıneyâletivalisiikenbaşlandı.

Şurasını kabûl etmelidir ki İkinci Abdülhamid, tahta geçer geçmez,amcasının hal’i ve ölümü hakkında el altından tahkikata başlamış ve yazılıbirçok ifade almıştır. Bu hususta kendisine başkâtibi Küçük Saîd Bey (Paşa)yardım etmiştir ve İkinci Abdülhamid, Sultan Aziz Vak’ası’nın en gizlitaraflarını, en vurucu gerçeklerini şahsen bilen insanların başında geliyordu.Araştırıcı zekâsı,mevkii, olgunyaşta ve hâdiselerin yanı başında yahut içindebulunması,onabuimkânlarıherkesteniyisağlamıştı.

Diğer taraftan Midhat Paşa’nın, tahta çıktığı andan beri başına belâkesilmesi, SultanAbdülhamid’i tahrik edenbir unsur şeklinde kabûl edilebilir.Buadamındevletindebaşınabelâolduğu,dışarıdaveiçerideyabancılaraTürkdevletini çekiştirdiği, nihayet Rus harbine zemin hazırlayarak felâketlerin enbüyüğünesebepolanlardanbiribulunduğuhakkındaAbdülhamidHân’ınkanaatitam ve samimi idi. Midhat Paşa hakkında gizli istihbarat raporları, padişahınönünden eksik olmuyordu. Midhat Paşa’nın Sultan Murad’dan hâlâvazgeçmediğine dair deliller birbirini takip ediyordu. İşte Ali Suâvi Vak’ası...İşteMasonlardanAzizBeyileKleantiSkalyeri’ninÇırağanSarayı’nagirmelerive Sultan Murad’ı sarayın su yollarından kaçırmaya kalkışırken tevkifedilmeleri...BirçokşahidinifâdesininaltındaMidhatPaşateşvikivardı.Midhat

Paşa’nınİngiltere’ninadamıolduğunakanaatgetirenpadişah,onunAvrupa’nınen büyük diplomatı Bismarck’ın da teşhis ettiği gibi meşrûtiyet rejimi ileimparatorluğudağıtacağındandakorkuyordu.

Sultan Abdülaziz’in hizmetindeki “hazinedar” denen ve subay rütbesitaşıyan, fakat sıra numarası verilmeyen yüksek hizmetkârların içinde Pervîn-FelekKalfavardı.SultanAziz’inFer’iyyeSarayı’ndakisonikigünlükhayatındadapadişahınhizmetkârlarıarasındaonbeşyaşlarındabirgençkızdı.Birikiyılsonra bu saraylı genç kız, Sâlih Münir Bey’le evlendi. Sâlih Münir Bey,sonradan -1908Aralık’ına kadar- 13yıl SultanHamid’inParis büyükelçiliğiniyapmışvezirdir.BabasıÇorlulu-zâdeMahmudCelâleddinPaşa,SultanHamid’emaliye ve nafia nâzırlığı yapmış olup, XIX. asrın en büyük Türk tarihçi,hukukçu ve bestekârlarındandır. Bu Mahmud Celâleddin Paşa, Sultan AzizVak’asısırasındaâmedî-idîvân-ıhümâyûnsıfatıylebütünkabine toplantılarınakatılmış, çok uyanık bir adamdı ve vak’a sırasında 37 yaşında, Âlî Paşayetiştirmesiçokdeğerlibirdevletadamıidi.İşteonungeliniolanPervîn-FelekHanım’ınsavcıyaverdiğiifadeşudur:

Merhum Sultan Abdülaziz Hazretleri, Ortaköy (Fer’iyye) dairesinenaklolundukta, hizmetlerine tayin olunmuş adamları istemezlerdi. Kendiemniyetleri bulunan eski adamlarını talep etmişlerdi. Fakat buna müsaadeolunmamıştır.Vâkıauğradıklarıfelâkettenmükedderbirhâliçindebulunuyordu.Fakatakılveşuurlarındazerrekadarfenalıkvekendilerinekasdedecek(intiharedecek)tarzdabiruygunsuzlukyoktu.İrtihallerigünününakşamıikincihazine-dar Arz-ı Niyâz Kalfa, benim gibi küçük hazinedarlara “efendimiz rahatedecekler, siz de rahat ediniz” diyerek aşağı kata inmemizi emretti. Bizisavdıktansonramerdivenkapısınıkapayarakefendimizinbulunduğukatlabizimkatıtecrîdetti.Kendisiyukarıda,efendimizinkatındakaldı.Hepimizogecealtkattayattık.Sabaholuncabirgürültüvebirferyâdile“Efendimizcanınakıydı!”diyehaberverenyineArz-ıNiyâzKalfaoldu.Şukadargördükki,merhumunvefatettiğiodanınköşepenceresiaçıktı.Sonraişittikki,merhumakasdedenler,openceredeniçerialınıpyineoradanaşırılmışimiş.

Pervîn-FelekHanım’ın bu ifâdesi 1881 yılına âittir. Fakat Sultan Hamiddahayıllarcaönceamcasınınölümünü tahkikettirmeyekararlı idi.Nitekim13Nisan1879tarihlibirlisteelimizdeolup,SultanAzizVak’ası’nakarışanların3yılsonranedurumdaolduklarınıbizeşuşekildebildirmektedir:

DolmabahçeSâhil-Saray-ıHümâyûnu’numuhasaraedenler:

MüşîrRedif Paşa: Vak’ada genemüşîr, Şûrây-ıAskerî reisi olup vak’agünü Birinci Ordu kumandanlığı da uhdesine verildi. Şimdi 93 Harbi suçlusuolarakhayatboyuRodos’tasürgündür(1905’teöldü).

BursalıKaşıkçı-zâdeTopalMehmedRedifPaşa,8Mayıs1871’demüşîrrütbesineyükselmiştir.93Harbisırasında,Meclis-iMeb’ûsân’daaleyhindeçokağır tenkitler yapıldığı ve İstanbul’da halk aleyhinde nümayişlerde bulunduğuiçinazledilipRodos’asürüldü.

FerikKörHasanTahsinPaşa: O tarihte İstanbul’damevki kumandanıolup vak’a sırasında merhum Hakan’a hürmetsizlik etmiştir. Şimdi müşîrrütbesiyleYanya’dagörevlidir.

MirlivaMustafaSeyfiPaşa:Vak’asırasındaİstanbulMerkezKumandanıolupdarbeninertesigünüferikoldu.ŞimdiburütbeileSelanik’tegörevlidir.

Mirliva Kasab Hüseyin Paşa: Hüseyin Avni Paşa’nın bacanağıdır.Vak’anın ertesi günü ferik oldu. 93 Harbi’nde Ardahan’daki kötü idaresisebebiylerütbesialınıpaskerliktentardolunduveSinop’asürüldü.

Mirliva Süleyman Paşa: Vak’ada mekâtib-i askeriyye nazırı (askerîokullarkumandanı)olupdarbeyiHarbiyetalebesiveikitaburlabizzatyapmıştır.Darbenin ertesi günü ferik, ertesi yıl müşîr olmuştur. 93 Harbi’nde Tunacephesininsonbaşkumandanıikenharekâtındakikusurlardanvediğermüşîrlereyardımetmemesindendolayıdîvân-ıharbeverilmiş,Bağdat’asürgünedilmiştir.HâlenBağdat’dakievindeoturupkitapyazmaktadır.

Mirlivâ Mösyö Necib Paşa: Vak’anın ertesi günü ferik oldu. Vak’adatelgraf muhaberatına el koymuştur. Hâlen seraskerlikte Erkân-ı Harbiyye-iUmûmiyyeDâiresi’ndedâirebaşkanıdır.Alafrangalığıilemeşhurdur.

MîralayTayyarBey:Darbenin ertesi günümirlivâ oldu. Sonra ferikliğeyükseldi. 93 Harbi’nde Kafkas cephesindeki başarısızlığı yüzünden dîvân-ıharbeverildi.Şimdisürgündedir.

MîralayGiritliMustafaBey:DarbedeHüseyinAvniPaşa’nınbaşyâveriidi. Sonra mirlivâ oldu. Şimdi Dördüncü Orduy-i Hümâyûn’da Erzincin’dagörevlidir.

BinbaşıEdhem Bey: Darbede Birinci Ordu’nun birinci alayının ikincitaburu kumandanı olup, Süleyman Paşa’nın emriyle Taşkışla’daki taburunuçıkarıp Dolmabahçe’ye indi. Hâlbuki Süleyman Paşa onun âmiri değildi, nealayının, ne tümeninin, ne de ordusunun kumandanı değildi. 93 Harbi’ndeRuslar’aesirdüştü.Şimdiferik(korgeneral)olupYunanhududukumandanıdır.DahaönceçokiyiaskerolduğuiçinBirinciTümenkumandanıidi,fakatböyle

bir adamın İstanbul’da bulunması tehlikeli görülüp uzaklaştırılmıştır. Darbesırasında alayının kumandanı olan Albay Emin Bey’i tevkif ettiği için ayrıcasuçludur.

Binbaşı Arnavut Osman Bey: Darbede birinci alayın dördüncü taburukumandanı idi.O da taburu ileBeşiktaş’a geldi.Darbenin ertesi günü yarbay,sonraalbayolupikiayönceöldü.

BinbaşıAhmedBey:Darbedeaynıalayınüçüncütaburkumandanıolarakaynı işiyaptı.Ertesi günüyarbay sonra albayoldu.Rusharbinekatıldı.ŞimdiEdirne’deİkinciOrduhizmetindedir.

Binbaşı İzzet Bey: Darbede beşinci tabur kumandanı olup ertesi günyarbay, sonra albay oldu. Şimdi Kâğıthâne üstünde Uzuncaova’daki istihkâmalayınınkumandanıdır.Vak’adamerhumhâkanaenkötümuameledebulunansu-baylardanbiridir.

BinbaşıHocaAhmedBey:DarbedeYıldız’daikincitaburkumandanıidi.Ertesigünyarbay,sonraalbayoldu,yakınlardaöldü.

KurmayKolağası(KıdemliYüzbaşı)BedriEfendi:SüleymanPaşa’nınemrinde Harbiye’de talebe taburunun kumandanı idi. Darbeye bilfiil katılıpertesigünübinbaşı,sonrayarbayoldu.ŞimdiKaradağsınırındadır.

KurmayKolağasıRifatEfendi:BudadarbesırasındaHarbiyetalebesinikandıranlardandır. Şimdi binbaşı rütbesiyle Harbiye muallimidir. Tanınmışediblerdendir.

Binbaşı Tâhir Bey: Darbenin ertesi günü yarbay oldu. Şimdi albay veYunansınırındagörevlidir.

Kolağası Gürcü Necib Nazif Efendi: Hâkan hazretlerinin (İkinciAbdülhamid) biraderleri Şehzâde Nûreddin Efendi Hazretleri’nin kölesi ikenHarbiye’de okutulmuş. Vak’a sırasında Sultan Aziz ailesine çok alçaklıklaretmiş,darbeertesigünübinbaşı,sonrayarbayolmuştur.Şimdialbayrütbesiyleseraskerlikteerkân-ıharbiyye-iumûmiye(genelkurmay)dairesindegörevlidir.

BinbaşıHâfızAliBey:Darbedecasuslukişlerindekullanılmış,ertesigünüyarbayolmuştur.Şimdiburütbeilegenelkurmaydairesindedir.

KurmayKolağasıBeşiktaşlıTâhirEfendi:BudaAvniPaşa’yacasuslukişindekullanılmıştır.Şimdibinbaşıvegenelkurmaybaşkanlığındavazifelidir.

BinbaşıAliBey:Vak’adaAvniPaşa’nınyâverlerindendi.Şimdiyarbaydır.Mîralay Şükrü Bey: Darbede süvari birlikleri ile İstanbul sokaklarını

tarassutetmiştir.Şimdimirlivâ(tümgeneral)veİstanbul’dagörevlidir.Yüzbaşı Kâmil Efendi: Darbede Harbiye öğrencilerinin başında

bulunmuş,kolağasıolmuştur.ŞimdideHarbiye’degörevlidir.Yüzbaşı Kadri Efendi ile Yüzbaşı Besim Efendi, Kâmil Efendi ile aynı

durumdadır.Yüzbaşı Hüseyin Efendi: Topçu bataryası ile darbe sırasında -icabında

DolmabahçeSarayı’nıbombardımanetmekiçin-Maçka’dabulunmuştur.Ertesigünükolağası,sonrabinbaşıolmuştur.ŞimdiyarbayrütbesiyleMekteb-iHarbi-ye’de görevlidir. Merhum kapdân-ı deryâlardan Büyükamiral Fosfor MustafaPaşa’nın dâmadı ve dolayısıylemerhum şehid Çerkes Hasan Bey’in halasınındamadıdır.

KolağasıAli Bey: Serasker Müşîr Nâmık Paşa’nın oğludur. Ertesi günbinbaşı olmuş, darbe sırasında Sultan Aziz ailesine kötü muamelelerdebulunmuştur.

YüzbaşıİsmetEfendi:DarbedeDolmabahçe’yeinenlerden.ŞimdiBirinciOrduİkinciTaburKumandanıvebinbaşıdır.

KurmayKolağasıKemâlEfendi:Darbedeçalışanlardan.Şimdialbaydır.MirlivâÂrifPaşa:Vak’ada donanmakumandanı idi. Ertesi gün bahriye

ferîkı (koramiral) oldu. Vak’ada donanmayı, ‘padişahın emridir’ deyip sarayönünegetirmişvemühimroloynamıştır.

MiralayHacıRâşidBey:Vak’anınertesigünümirlivâvepaşaolmuş,çokkötübirroloynamıştır.93Harbi’ndesuçlugörülerekaskerliktentardedilmiştir.Şimdisürgündedir.

SeraskerHüseyinAvni Paşa katledilmiş, bahriye nâzırıKayseriliAhmedPaşaiseölmüştür.

SultanAzizvak’asınakarışansubaylarbunlardır.

Osmanoğulları’nınBirHânedânGeleneği

Osmanoğulları denen yüce hânedânın bir geleneği vardır: Padişah veyaşehzade,birOsmanoğlu tahtından indirildiveyâöldürüldüyahuthakaretgördüise, onun intikamını almak, ailenin başı olan padişaha aittir. Bunun hiçbiristisnasıyoktur.Eskihükümdarıngördüğüzararveyakötülük,yenihükümdarınlehine olabilir, onu tahta çıkartmış olabilir. Bu hâl, durumda herhangi bir

değişiklikyapmaz.Geneyeni hükümdar, eskisine zarar verenlerin canınaoku-maya, onları yok etmeye mecburdur. Türk hâkanlık geleneği budur. Bunuyapamayanınhâkanlıksıfatındaeksiklikvardır, tahtınıdolduramamıştır,Türk’ütemsil etmeye liyakatinden şüphe edilir. Hunlar’dan Tabgaçlar’a, Avarlar’a,Göktürkler’e, Uygurlar’a, Karahanlılar’a, Selçukoğulları’na ve onlardanOsmanoğulları’nageçengelenekbudur.Hânedân’ınyazılıolmayananayasasınınbirmaddesigibidir.İşteOsmanlıtarihindenbirkaçmisal:

8 Mayıs 1410’da Yıldırım Bâyezid’in büyük oğlu Birinci Süleyman,üzerine yürüyen kardeşi Mûsâ Çelebî’den kaçarken, Edirne-İstanbul yolundaköylülertarafından-yenipadişahMûsâÇelebi’yekolaylıkolsundiye-öldürüldü.Tahta geçen Mûsâ Çelebi, ağabeyinin öldürülmesi işine uzaktan yakındankarışanlarıdiridiriyaktırttı.

17Mart1513’te,yeni tahta çıkankardeşiYavuzSultanSelim’dencanınıkurtarmak için ağabeyi Korkut Hân, Mısır’a kaçmak üzereyken; yeri,Antalya’da,TürkmenlertarafındanihbâredilipyakalattırıldıveYavuztarafındanidamedildi.GeneYavuz,ağabeyiniihbâreden15Türkmen’iderhalöldürttü.

20 Mayıs 1622’de “Genç” denen İkinci Sultan Osman, âsi kapıkullarıtarafındanşehîdedildi.KardeşiDördüncüMurad,tahtaçocukolarakveniyabetaltındageçti.Büyüyüpniyabettenkurtulunca,ağabeyininölümüyleyalnız ilgiliolanları değil, ağabeyinin ölümüne sebep olan zihniyeti imha etti. Bu yoldaöldürttüklerininsayısıbinleribulmaktadır.

17Ağustos1648’deSultan İbrahimHânöldürüldü.YerinegeçirilenoğluDördüncü Mehmed 6,5 yaşında idi. Henüz doğru dürüst okuyup yazmabilmiyordu. Babasının tahttan indirilmesiyle uzaktan yakından ilgili olan herşahsınadını,emrindekibirenderunsubayınagizlicebirdeftereyazdırttı.Yıllargeçipbüyüyünce,buisimleriunutacağındankorkuyordu.15yaşında,niyabettenkurtuldu.Deftereyazdırdığıbütünisimleribuldurupöldürttü.

22 Ağustos 1703 Edirne Vak’ası denen ihtilâl ile İkinci Sultan Mustafatahttan indirildi, hayatına dokunulmadı. Yerine kardeşi Üçüncü SultanAhmedtahtaçıkarıldı.ÜçüncüAhmedbiryılgeçmeden,ağabeyini tahttan indirenlerinhepsiniöldürttü.

1Ekim1730Patronaİhtilâli’ndebudefaÜçüncüAhmedtahttanindirildi,hayatına dokunulmadı, hiçbir hakaret görmedi, daha yıllarca yaşayıp eceliyleöldü. Yerine ağabeyi İkinci Mustafa’nın büyük oğlu Birinci Sultan Mahmudçıkarıldı. Sultan Mahmud, amcasını -kendisini tahta çıkarmak için- tahtındanindirenleribiryılgeçmedentamamenkılıçtangeçirdi.

28 Temmuz 1808’de bir yıl önce tahttan indirilmiş olan Üçüncü Sultan

SelimHân, amcaoğluDördüncüMustafa’nınverdiği emirleöldürüldüveolay,Dördüncü Mustafa’nın kardeşi İkinci Mahmud’un tahta çıkmasını temin etti.İkinciMahmud, amcaoğlu Üçüncü Selim’in ölümüyle uzaktan yakından ilgilibin kadar şahsı derhal öldürttü.Bunların içindebirkaç saray câriyesi de vardı.Osmanlıdüzenindekadınlaridamedilemediğiiçin,bucâriyelersandalakondu,Marmaraaçıklarındakementleboğulduktansonraayaklarınataşbağlanıpdenizeatıldı.

Bu örnekler yeter. Padişahların, Osmanlı tarihini çok iyi bildiklerini,hânedân geleneklerine de çok bağlı olduklarını biliyoruz. Şimdi İkinci SultanAbdülhamidHân, amcasının başına gelenlerin hesabını sormadığı takdirde, buyasayı, geleneği bozacak, şerefi lekelenecekti. Bu noktaya tarihçiler dikkatetmemişlerdir.Fakatbunubelirtmektefaydavardır.

SanıklarınTespiti

Midhat Paşa, Mir’ât-ı Hayret adlı basılı hâtıralarında - doğru olmasıihtimalikuvvetli-şuiddialardabulunmaktadır:

SeraskerMüşîr Rauf Paşa, Rusya ile sulh yapılınca, Sultan Abdülhamidtarafından siyâsî bir görevle Petersburg’a, Çar Aleksander’a gönderilmiş.İhtilâlcilerden nefret eden Çar, Paşa’ya, “Sultan Aziz’in katilleri hakkında enşiddetli cezalar gerekir, bu her hânedân için şeref meselesidir; biz Avrupahükümdârlarıbirbirimizinkardeşiyiz,harbederiz,fakatşahsendüşmandeğiliz;şevketlü kardeşimAbdülhamidHân’a lütfen arz ediniz”demiş. Bunun üzerineSultanHamid, o âna kadar Sakız ve sonraMidilli Adaları’nda sürgün tuttuğueski sadrâzam Mahmud Nedim Paşa’ya dâhiliye nâzırı olarak İstanbul’agetirtmiş ve kendisine Sultan Aziz dosyasının düzenlenmesine başlanmasınıemretmiş...

Böyle bir olay olabilir. Ancak İngilizci Midhat Paşa, sırf Rusya’nınteşvikiyleSultanAzizolayınınaraştırılmayabaşlandığınıimaetmekveböyleceSultanHamid’iküçültmekistiyorsa,buiddiamesnettenmahrumdur.ZiraSultanHamid,gizliaraştırmalaravedosyatutmaya,tahtageçtiğianbaşlamıştır.MidhatPaşa’nın göremediği padişahın bu şahsî evrakı bugün arşiv malzemesi olarakbizimelimizdedir.EsasenSultanHamid’inamcasınınölümünütahkikettirmesi

içinbirbirindenmühimyarımdüzinesebebiolduğumuhakkaktır.Asker olan sanıkların yerleri tespit edildikten sonra sivil sanıklar

araştırılmaya başlanmıştır. BunlardanMidhat Paşa, Aydın eyâleti vâlisi olarakİzmir’dedir.EmekliolanMütercimRüşdüPaşa,Manisadışındakiçiftliğindevehastadır.EskişeyhülislâmHayrullahEfendiHicâz’da,DâmâdNûriPaşa,DâmâdMahmudCelâleddinPaşa,İstanbul’daeşlerisultanların(SultanHamid’inablasıFatmaSultanvekızkardeşiCemileSultan)saraylarındaoturmaktadır.Bunlarenyüksekrütbeliadamlarolduklarıiçin,tevkiflerisonrayabırakılmıştır.

BunamukabilSultanAziz’inikincimâbeyncisivekatillerindenFahriBey,İstanbul’daki evinden alınarakYıldız Sarayı’na hapsedilmiştir.Üç pehlivan damemleketlerinegönderilenbirbinbaşıtarafındantevkifettirilipYıldız’agetiriliphapsedilmiştir. Bunlardan Pehlivan Mustafa Çavuş, Yozgat’ın Akdağmadeniköylerinden Cullalı’da, Elmacıoğlu Hacı Mehmed Pehlivan, Boyabadköylerinden Hurremşah’da, Cezayirli Üsküdarlı Mustafa Pehlivan da belediyeçavuşluğuyaptığıİzmir’detevkifedilmişlerdi.

SonraMâbeynciSeyyidBey,KarabiberReyhânAğa,RâkımNesibAğa,AlbayİzzetBey,BinbaşıGürcüNecibNazifBey,BinbaşıNâmıkPaşa-zâdeAliBey tevkif edilip mahfuzan Yıldız’a sevk edilmişlerdir. Bunlardan İzzet Bey,AltıncıOrdu(merkeziBağdat)40.alaykumandanıolarakbulunduğuMaraş’ta;Ali Bey, Üçüncü Ordu (merkezi Manastır) 24. alay üçüncü tabur kumandanıbulunduğuTesalya’daDömeke’de,NecibBey,İkinciOrdu(merkeziEdirne)15.alay birinci tabur kumandanı bulunduğu Selânik’te iken Çorum’da taburkumandanlığına nakledilmiş olmasıyla Çorum’da tevkif edilmişlerdir. SultanMurad’ın ikinci mâbeyncisi Seyyid Bey, Kastamonu’da oğlu İlhâmi Bey’inevinde yakalanmıştır. Sonra Müşîr Dâmad Nûri Paşa, eşi Fatma Sultan’ınBaltalimanı’ndaki muhteşem sarayında ve Müşîr Dâmad Mahmud CelâleddinPaşa(eskiserasker,mâbeynmüşîri,Tophânemüşîri,ticâretnâzırı)daeşiCemileSultan’ın Fındıklı’daki sarayından alınarak tevkif edilmişlerdir. Fatma SultanSarayı bugün Kemik Hastahânesi, Cemile Sultan Sarayı da sonradan GüzelSanatlarAkademisiolanbinalardır.SonraRüşdüveMidhatPaşalar’ıntevkifleriiçin emir çıkmış, fakat Rüşdü Paşa’nın yerinden kımıldamasının mahzurluolacağı doktor raporu ile te’yid edildiği için Manisa’da çiftliğinde savcıtarafındansorguyaçekiliptevkifedilememiştir.

SanıklarınveŞahitlerinSorguları

Padişahınyanındayıllardanberi bulunduğuhaldeonunaleyhindeçalışanve Avni Paşa’yla işbirliği yapan Arz-ı Niyâz Kalfa, tevkif edilip Yıldız’agetirilmiş, sorguya çekilmiş, Sultan Aziz’in öldürülmediği, intihar ettiğihakkındadirenmiştir.

HazinedarlardanZevkyâbKalfa’nınifâdesinden:Odayahepberabergirdiğimizzamanhenüzhâkanhayatta idive“Allah”

diyeinliyordu...Odadakimseyoktu.Fakatbiradampenceredenatlıyordu...FerikDr.MarkoPaşa’nınifâdesinden:Kuzguncuk’ta yalımın penceresinden Ortaköy’e bakıyordum. Zira

fevkalâde bir hâl vardı. Hâkanın hangi odada bulunduğunu biliyordum. Buodanınpenceresindenpehlivanyapılıbiradamatladı.AtlayanıozamanSultanAbdülazizzannetmiştim...

RâkımveReyhânAğalar:Katle iştirak ettiğimizi, hâkanın damarları kesilirken gözcülük ettiğimizi

kabûlediyoruz...En çok üç pehlivanla Fahri Bey’in üzerinde durulmuştur. Zira bu dördü,

fiilenkaatilolmakla ithamedilmişlerdir.Buüçpehlivanayda130altıngibienyüksek devlet görevlilerine verilen maaşla Sultan Aziz’in oturduğu Fer’iyyeSarayı’na gönderilmişlerdi. Hâlbuki birinin rütbesi çavuş, diğer ikisi rütbesiznefer (er) idi. Katilden sonra Sultan Murad’ın ibrikdarlık, esvapçılık veşamdancılık görevlerine getirilerek mükâfatlandırıldılar. Fakat üç ay sonraSultanMurad tahttan ininceCezayirli Pehlivan ayda 5 altın ve diğer ikisi 2,5altın emekli maaşı ile İstanbul’dan uzaklaştırılmışlardı. Ayda 130 altın maaşverilen adamların bu kadar düşük emekli maaşı ile uzaklaştırılmalarındakigarabet ortadadır. Başları olan Mustafa Çavuş’un sorgusuna savcı FındıklılıMehmed Efendi tarafından 1 Nisan 1881’de başlanmıştır. Sorguda Şûrây-ıDevlet Tanzimat Dairesi Reisi Çorlulu-zâde Mahmud Celâleddin Bey’le,MâbeynciRagıpBeydebulunmuşlarveonlardasorusormuşlardır.İlksorgular-daPehlivanMustafaÇavuşdirenmiştir.Fakatdiğerarkadaşlarınınitirafettiklerikendisine söylenmiş ve iddiaya göre işkence de yapılmış olduğu için 19Nisan’daşuifadeyivermiştir:

- Dâmad Mahmud Paşa beni ve arkadaşlarım Cezayirli Mustafa veMehmed Ağa’yı, Mâbeyn-i Hümâyûn’da misafirlere mahsus olan odaya celp

etti. Yalnızdı... “Sizi Fer’iyye Sarayı’na me’mûren göndereceğim; maaşlarınızyüzer liradır; fakat böyle yüzer lira maaşı niçin veriyoruz biliyor musunuz?”dedi.Bizdebilmediğimizisöyledik.BununüzerineMahmudPaşa,“Şuişibiranöncebecermeniziçindir”dedi... İşinneolduğunusorduk.“SultanAbdülaziz’inbiranönceöldürülmesidir”demesiyle,“Bizböyleşeydenkorkarız”dedik.“Nekorkuyorsunuz, padişahımızın (Sultan Murad’ın) emridir, ben de size emirveriyorum”dedi.Bunuicraetmeyecekolursanızhakkınızdafenaolur,mazarratgörürsünüz” diye ekleyip bize talimat verdi. Verdiği talimat içinde “SultanAbdülaziz’in işini kimsenin anlamayacağı, intihar ettiğini sanacağı şekildebitirin;öncesolkolunundamarlarınıkesin,sonrasağkolunundamarlarınıdahikeserek işini bitirin” tavsiyeleri vardı. Sonra bizi Dâmad Nûri Paşa, MâbeynMüşîrliği makamı odasında kabûl etti. O da “Sultan Aziz’e iyi hizmetedeceksiniz,herşeyinibanabildireceksiniz”deyipMahmudPaşa’nıntalimatınıte’yîdettiveayrıcaotuzaraltınverdi.SonrabiryâveriyanımızakatıpFer’iyyekarakolunagönderdi.Ogecekarakoldayattık.SabahMâbeynciFahriBeygeldi.Bizi saraya soktu. Beyaz saplı çakıyı da o bana verdi. Hep birden SultanAbdülaziz’in odasına girip hâkanı ayağa kalkmadan kucakladık. Fahri Beyelleriniarkasındantuttu.CezayirliMustafaileMehmedbirerayağınaoturdular.Bendebanatarifedildiğiveçhileöncesolkolunvesonrasağkolundamarlarınıçakı ilekestim.Solkolundanziyâde,sağdandahaazkanaktı.Üçharemağasıkapınınönünde,fakatodanıniçtarafındabiziseyrettiler.

3haremağasındanbiriölmüştü.Diğerikisininifâdesi:Odanın içinde oturduğumuz yalandır, yahut vakit geçti, Pehlivan iyi

hatırlayamıyor. Odanın dışında, fakat kapının önünde, kimse girmesin diyebakıyordukamaötemizdebirkaçsüngülüaskerdevardı...

Savcınınsorusu:HaremağalarıodanındışındaimişlerveosıradaSultanAzizHazretlerine

hâl ve muamelede bulundular? Hâkan merhum bünyece çok kuvvetliolduğundannasılzaptedebildiniz?

Haremağalarıodanın içindeydiler.Birançıkmışolabilirler.Onlaradeğil,işimize bakıyorduk.HâkanHazretleri’ni gafil avlamıştık.Henüz giyinmemişti.Gecelikkıyafetleidiveoturuyordu.GalibaKur’ânokuyordu.YanındaKur’ân-ıKerîmaçıktı.Odadakaldığımızbütünmüddetenazbeş,ençokondakikadır...

Diğer iki pehlivan, arkadaşlarının ifâdesi paralelinde ifade vermişlerdir.Onlarınifadelerininakletmeyelüzumgörmüyorum....Savcı:

-ValidePertevniyâlSultanifâdesindebirgünöncehâkanınkapısıönünde

birkaç kişinin “Şimdi mi girelim, acaba yanında kimse var mı?” diyesöyleştiğinin sonradan kendisine anlatıldığını söylüyorlar. Bu söyleşenler sizmiydiniz?

- Hayır biz değildik. Biz doğrudan doğruya odaya girdik. Yalnız haremağalarıvardı.Neodada,nesofadakadınyoktu...

Fesâdın içinde bulunan Beşinci Murad’ın dârüssaâde ağası SüleymanAğa’nın ifâdesi alınmamıştır. Zira harem ağalarını bir gün önce Fer’iyye’yegönderenodurveŞevk-EfzâVâlide’dentalimatalmıştır.BeşinciMuraddüşünceSüleymanAğa,ayda20altınemeklimaaşıileMedine’yegönderilmiştir.SultanMurad’ınveliahdliğindede,veliahdinbaşharemağasıidi.

DâmâdNûriPaşa’nınSorgusu

Savcının,MüşîrDâmadNûriPaşa’yasorusu:-MerhumHâkan’ın bütün adamları yanından alındığı halde yalnız Fahri

Bey’inyanındakalmasına izinverdiniz.Hâkanınhizmetinde300kadın,birkaçharemağası,fakaterkekolarakyalnızFahriBeybırakıldı.FahriBey’eneyoldatalimatverdiniz?

- Fahri Bey’e talimat vermiş değilim. Gerçi mâbeyn müşîri olarakmâbeyncilerin âmiri idim... Sultan Aziz’in bulunduğu saray sûretâ benimemrimdeidi.Gerçektesâbıkhâkanınmuhâfazasınaaskerbakıyordu...Benaskerdeğilim.Hakan’ın tahttan indirildiği günvezîr olan rütbemas kerî rütbelerdeneşitiolanmüşîreçevrilerekmâbeynmüşîriyapıldım.Askerüniformasıgiydim...Ancak asker Avni Paşa’nın ve onun adamı olan Râşid Paşa’nın emrindeydi.Fahri Bey’i kimin gönderdiğini bugün bile bilmiyorum. Pehlivanları evet bengönderdim.VâlideŞevk-EfzâSultanöyleemretmişti...

NûriPaşa’nınilâvesi:Mâbeynmüşîri, normal zamanlarda bütün padişah saraylarının en büyük

âmirivemes’ûlüdür.Birpadişahın tahttan indirildiğizamanise,normalzamandeğildir.

Nûri Paşa, harem ağalarını gönderenin de kendisi olmadığını veolamayacağını,ziramâbeynmüşîrininkadınlarınoturduğuHarem-iHümâyûn’a

karışmadığını,oranınâmirinindârüssaâdeağasıolduğunu,osıradabugörevdede Süleyman Ağa’nın bulunduğunu söyledi. Mâbeyn müşîrinin âmirinindoğrudan doğruya padişah olduğunu, mâbeyn müşîrine padişahtan başkakimsenin emir veremeyeceğini, fakat Sultan Murad rahatsız olduğu içinmecbûrenbazıemirleriVâlide-Sultan’danaldığını,dârüssaâde(kızlar)ağasınınâmirinin ise Vâlide-Sultan, yoksa baş kadın-efendi olduğunu söyledi. KendisiSultanMurad’ınkızkardeşiileevliolduğucihetleesasenVâlide-Sultan’ınkendikayınvâlidesisayılabileceğiniekledi.

Sonunda, Şevk-Efzâ Vâlide’nin bu sorguya karıştırılıp Hânedân’ınşerefiyle oynanamayacağı, Medine’deki Süleyman Ağa’nın ifâdesi alınsaemirleriVâlide-Sultan’danaldığınısöyleyeceğianlaşıldığından,bucihetlekapalıgeçildi.SultanAziz’inkatli içingönderilendörtharemağasındanKen’anAğa,bu sırada ölmüş bulunuyordu. Karabiber Rey- hân, Nazif ve Râkım NesibAğalar’ın sorguları yapılıp, üçü de hayat boyu Libya’ya sürüldüler ve oradaölünceyekadarnezaretaltında,fakatkendievlerindeyaşadılar.

Ancak sorgu derinleştirilince Nûri Paşa Hazretleri’nin üç pehlivana, biriâşikâr,diğerimahremikitürlütalimatverdiğiortayaçıktı.Açıktalimat,SultanAziz’inhizmetinegönderildikleri,kimseylegörüşmemelerivesaireşeklindeydi.20 dakika süren ve ardından verilen gizli talimat, pazar sabahınakadarSultanAziz’in, intihara delâlet edecek şekilde öldürülmesini emrediyordu... Hiçbirtazyikaltındayaptıklarınıifşaetmemeleridesöylenmişti.NûriPaşabumahremtalimatını, sonuna kadar inkâr etmiştir. 3 Temmuz günü bile Nûri Paşa şöyledemektedir:

Efendim Sultan Murad’ın ve annesi Vâlide Sultan’ın ve Avni Paşa ileKayserili Ahmed Paşa’nın Sultan Aziz merhum üzerine olan düşmanlıklarıcümleninveezcümlepadişahımızın(İkinciAbdülhamid’in)malûmlarıdır.Böylebir fiildeSeyyidBey’denbaşkamahremlerideolamaz.Benkimoluyorumda,birhâkanınöldürülmesiiçinemirvereyim!..

DâmâdMahmudCelâleddinPaşa’nınSorgusu

SultanAbdülmecid’inbüyükkızıFatmaSultanileevliolanNûriPaşa’yakarşılık, Mahmud Celâleddin Paşa da aynı padişahın üçüncü kızı Cemile

Sultan’laevliveodaSultanMurad’laSultanHamid’inenişteleriidi.Nesebi,bu-lunduğu makamlar ve şahsiyeti bakımından Nûri Paşa’dan mühimdi. SultanAziz’inhal’iişinekarışmamıştı.Katlineiştiraketmekleithamediliyordu.BabasıMüşîr Dâmad Ahmed Fethi Paşa, bir ara “müsteşâr-ı saltanat = imparatorlukmüsteşarı”denecekkadarnüfuzkazanmışmeşhurTanzimatçılardandır.1858’de57yaşındaölmüştür.İkinciMahmud’un4kızınınüçüncüsüolanAtıyyeSultanile evlenmiştir. Fakat Mahmud Celâleddin Paşa bu izdivaçtan değil, FethiPaşa’nındahaevvelkiizdivacındandoğmuştur.FethiPaşa’nınSultan’dandoğankızlarıSeniyyeveFerideHanım-Sultanlar,MahmudCelâleddinPaşa’nın-anneayrı- kız kardeşleri olupMüşîrHüseyinPaşa veMüşîr PrensMahmudNedimYeğenPaşa ile evlenmişlerdir. 1836’da İstanbul’dadoğanMahmudCelâleddinPaşa, darbe sırasında 40 ve mahkeme sırasında 45 yaşlarında idi. Eşi CemileSultankendisinden7yaşküçüktür.CemileSultan,MahmudCelâleddinPaşa’dan3 hanım-sultan ve 2 sultan-zâde beyefendi doğurmuştur. Yıldız MahkemesisırasındaMahmud Celâleddin Paşa, Sultan ile 23 yıllık evli ve 3 prensesle 2prensinbabasıidi.

BunamukabilDâmadNûri Paşa, bu derecede ehemmiyet arz etmiyordu.FerikÂrifPaşa’nınoğluidi.1840’taİstanbul’dadoğmuştu.MahmudPaşa’dan4yıl kadar küçüktü. Fatma Sultan önce Büyük Mustafa Reşid Paşa’nın geliniolmuş, fakat ilk kocası hâriciye nâzırı Dâmâd Ali Galib Paşa, 29 yaşındaBoğaz’daboğularakölünce,Sultan18yaşındadulkalmış,6aysonrakendisiyleaynıyaştaolanNûriPaşa ile evlendirilmişti.YıldızMahkemesi sırasındaNûriPaşa,Sultan’la22yıldanberievliidi.Sultan’dançocuğuyoktu(3’eryaşlarındaölenbirerkızveerkekçocuğuolmuştu).

İkinciAbdülhamid,Nûri Paşa eşi ablası Fatma Sultan’la resmî olmasınarağmen,MahmudPaşaeşikızkardeşiCemileSultan’laçoksevişirlerdi.ZîrâikisibiraradaüveyvemânevîanneleriPerestûKadınefenditarafındanbüyütülmüşler,çocuklukları berâber geçmişti. Sultan Hamîd’in ilk aylarında Mahmud Paşa,fevkalâde nüfuz kazanmıştı. Eniştesi Amiral İngiliz Eğinli Said Paşa, yenipadişaha önce mâbeyn ferîkı, sonra müşîri, Mahmud Paşa’nın adamlarındangazeteciSaidBey(SadrâzamKüçükSaidPaşa)ise,mâbeynbaşkâtibiolmuştu.Mahmud Celâleddin Paşa seraskerliğe getirilmişti. Ancak asabî, sabırsız biradam olan Mahmud Paşa, Midhat Paşa ile işbirliği ettiği için SultanAbdülhamid’i sinirlendirmiş, Libya eyâleti valiliğine gönderilmişti. SonraÇeşme’de oturtulmuş, nihayet Sultan Abdülaziz’in katlinde suçlu olduğuithamiyleİstanbul’agetirilmiştir.

MahmudCelâleddin Paşa, SultanAbdülaziz’in ölü-münde rolü olduğunu

sonunakadarinkâretmiştir.Şunlarısöylemiştir(özet):-AbdülazizHân’ınölümündenikigünsonraŞevk-EfzâVâlide’ninemriyle

Fer’iyyeSarayı’nagittim.SultanAbdülaziz’inhizmetindeki10yaşındanyukarıcâriyelerin Fer’iyye’den çıkartılıp diğer saraylara nakline ve çıkarlarken yan-larında bir şey götürmemelerine nezaret ettim. Sultan Aziz’in ölümünü,Çamlıca’daköşkümdeikenduydum.HemenSadrâzamRüşdüPaşa’nınyalısınagiderek o gece tafsilâtı öğrendim. Pehlivanlara talimat verdiğim, külliyen ya-landır...

Mahmud Paşa’nın yukarıdaki ifâdesi çelişkiler ve yalanlarla doludur.Bunlarınaçıklamasınagirmeyilüzumsuzsayıyorum.

Dârüssaâde ağası Hâfız BehrâmAğa’nın, YıldızMahkemesi reisi SürûrîEfendi’yeifâdesi:

- O tarihte, Mahmud Paşa’nın zevcesi Cemile Sultan Hazretleri’nin başharem ağası idim. Sultan, Mahmud Paşa ile beraber yazlığa, Fındıklı’danÇamlıca’yageçmişti.Bendeberaberdim.FakatSultanAziz’invefâtıgünlerindepaşa, Çamlıca’ya gelmedi. Bazı nâzırlarla beraber Fındıklı’daki sarayındagörüşmelerdebulunmakiçinFındıklı’dakaldı.Bunukat’îsuretlehatırlıyorumvekat’îsurettebeyanediyorum.

Mahkeme sırasında dârüssaâde ağalığına yükselen vezir pâyesindeki,dindarlığı ve dürüstlüğü ile tanınmış Hâfız Behrâm Ağa’nın ifâdesi budur.MahkemeayrıcaPaşa’nıneşiCemileSultan’ınifâdesinemüracaatetmeyelüzumgörmemiştir. Zira Cemile Sultan’ın iddiası şudur: Amcam Sultan Abdülazizöldürülmüş olabilir, elbet öldürülmüştür, fakat paşa zevcimin bu işle hiçbiralâkasıyoktur,olamaz.

Buna mukabil Cemile Sultan’ın 3 yaş büyük ablası ve SultanAbdülmecid’in büyükkızıFatma Sultan’ın düşüncesi şöyledir:Amcam SultanAbdülazizöldürülmüştür…Bualçakçaişemaalesefhiçkarışmaması icabedenbirşahıszevcimNûri Paşa da karışarak, hânedânımızın şerefini ayaklar altınaalmıştır.

AncakbuSultanlar’ınifâdelerineresmenbaşvurulmamıştır.Sebebişudur:Herhangi bir kadının kocası aleyhine olabilecek şehâdette bulunması, usulbakımından kanuna uygundur; ancak kanunların ruhu bakımından ve ahlâkîbakımdanmahzurlartaşır...

Nûri Paşa, Mâbeynci Seyyid Bey gibi sanıkların ve bazı şâhitlerinifâdesinden şunlar da öğrenilmiştir: Cuntacılar, hakaret olsun diye SultanAbdülaziz’i, Ayasofya avlusunda Sultan İbrahim’in türbesine gömmek

istemişler. Ancak SultanMuradmüdâhale ederek amcasının, büyük babası veamcasının babası Sultan Mahmud’un yanına Cağaloğlu’ndaki türbeyegömülmesinikesinşekildeirâdeetmiş...

PertevniyâlVâlide-Sultan’ınifâdesi,sarayınaSavcıLatifBey’leMâbeynciRâgıbBeygönderilerekalınmıştır.Vâlide-Sultanifâdesinde,oğlununölümünüferyadlar yükselip koşuşmalar başlayınca öğrendiğini ve o sırada sarayyâverlerindenBinbaşıGürcüNecibBey’inyanınagelip“Cennet-mekânşehîdoldu” cümlesiyle durumu resmen kendisine bildirdiğini söylemiştir. Sonrapalanın ne gibi tehditlerle alındığını hikâye etmiş; bir gün önce, oğlu ile songörüşmesinde, oğlunun kendisini öldüreceklerini söylediğini nakletmiştir.Oğlunun odasının anahtarı olduğunu, fakat içeriden sürgüsü bulunmadığını dabildirmiştir.

Abdülaziz Hân’ın büyük oğlu ve o sırada müşîr rütbesini taşıyan YusufİzzeddinEfendi’ninifâdesinden:

-Cennet-mekân’ınşehîdedildiğiherhâlvehareketindenhisolunuyorveanlaşılıyordu... Cennet-mekân haklarında asker tarafından hürmetsizliklerhuzurlarındasigaraiçmekderecesindehakarethâlinegeldi.Fakatkendileriaslatavırlarınıdeğiştirmedilervegörmezliktengeldiler...

Savcı, 28 Mayıs 1881 günü Dr. Marko Paşa’ya, nasıl olup da SultanAziz’inresmîölümraporunaimzaattığınısorduğundaPaşa,ezcümleşöyleifadevermiştir:

- Evet, dediğim gibi bu rapor, fennen nâkıstı. Avrupa’da da etıbbâcabeğenilmedi,ilmîbulunmadı...

-BuraporuimzaladıktansonraMüşîrRedifPaşa’danmurassâ(elmaslı)birenfiyemahfazasıaldığınızdoğrumu?

-Evetaldım,fakatbubirşeyispatetmez.Almamazlıkedemezdim.ÇünkiRedif Paşa âmirimdi. Üstelik kutunun padişahın ihsânı olduğunu söyleyerekverdi.Kimse padişah ihsânını geri çeviremez. Sonra yalnız bana değil, başka-larına da verildi. Meselâ bana verilen murassâ kutunun aynısı Dâmad NûriPaşa’yadaverildi...

SultanMurad’ın başmâbeyncisi EdhemBey’le ikinci mâbeyncisi SeyyidBey’inifâdelerialındıktansonrailkiserbestbırakılıpmahkemeyesevkinelüzumgörülmemiş,ikincisitevkifedilmiştir.

EskiŞeyhülislâmHayrullahEfendi’ninDurumu

Şeyhülislâm Hasan Hayrullah Efendi, 26 Temmuz 1878’de azledilmişti.Başınabirşeylergeleceğinibildiğiiçinİstanbul’dabulunmayınefsiiçintehlikelisaymış, Medine’de Ravza-i Mutahhara’da şeyhu’l-harem-i Hazret-i Nebevihizmetini istemiştir. Padişah, arzusunu yerine getirmiştir. Yıldız Mahkemesisırasında bu görevleMedine’de idi.KendisiYıldızMahkemesi için İstanbul’agetirilmemiş,gıyabında hükümverilerekMedine’de tevkif edilipTâif kalesinesevkolunmuştur.

Şimdi, Yıldız Mahkemesi safhalarına geçmeden önce Midhat Paşa’nınİzmir’de ve Rüşdü Paşa’nın Manisa’da nasıl sorguya çekildiklerini, nedediklerini,nasıldavrandıklarınıanlatmamicabediyor:

MidhatPaşa’nınİzmir’deFransaBaşkonsolosluğu’naSığınması

SultanAbdülhamid,Midhat Paşa’yı sorguya çekmek üzere, bizzat adliyenazırıAhmedCevdetPaşa’yımemûretti.19.asrınenbüyükTürkhukukçusuvetarihçisi, ilmiye’den mülkiyye’ye geçmiş ve her iki branşta da en yüksekrütbelere erişmiş (kazasker ve vezir), imparatorluğun medenî kanunu olanMecelle-iAhkâm-ıAdliyye’yitedvînetmiş,SultanAzizVak’asısırasındamaârifnâzırıolduğuiçinolayınbütüntafsilâtınıyakındanyaşamış,şahsiyetiveahlâkıbakımından nüfuz edilemez ve devletmenfaati aleyhine herhangi bir hareketesevk edilemez mizaçta bulunan Cevdet Paşa, aynı zamanda imparatorlukadâletininbaşıolarak,buişlegörevlendirilmişti.MidhatPaşailebirçokkabinedeberaberbulunmuştu.Gerçitamtarafsızolduğusöylenemez.Ziradevletinbaşınaaçtığı belâlar dolayısıyla Midhat Paşa’dan nefret ettiği muhakkaktır. FakatMidhatPaşaileşahsîbirmeselesideyoktu.Üstelikbirçeşitfevkalâdesavcılıkyapacak,sorguyaçekecek,mazbatayıMidhatPaşa’yaimzalatacaktı.Hiçbiryargıyetkisiyoktu.Vapurlaİstanbul’danİzmir’egelirken,yanındaeskişûrây-ıdevletreisi Alî Paşa da vardı ki, Midhat Paşa’nın yerine Aydın eyâleti valiliğinegönderiliyordu.

Midhat Paşa, haberalma hizmetlerinde kullandığı ve her üçü de zabtiye

onbaşısı rütbesi taşıyan Yahudi Bohor, Rum Ancilos ve Ermeni Karabet’ten,İstanbul’dan kendisini sorguya çekme selâhiyetiyle bir hey’etin geldiğiniöğrendi.BilhassaBohor’u,engizliişlerindekullanırdı.Sorguyaçekilmeyefalanniyeti yoktu. Avrupa’ya kaçmaya karar verdi. Fakat İstanbul’da seraskerliktentelgrafla İzmir’e bir askerî birliğe tevkif edilmesi için emir verildiği şüphesiüzerine, rıhtıma kadar inip bir vapurla anlaşıncaya kadar, İzmir’dekikonsolosluklardan birine sığınmaya karar verdi. Normal olarak, İngiltereKonsolosu B. Dennis’e sığınması lâzımdı. Fakat Fransa başkonsolosu dePellissierdeReynaud’yasığınmayamecburoldu.Şusebeplerden:

İzmir’de; Fransa başkonsolos, fakat İngiltere konsolos bulunduruyordu.Fransabaşkonsolosluğudahayakındı.İngilterekonsolosuosıradasayfiyedeidi;aynızamandaihtiyarvemüteredditbiradamdı.

Hakkında tevkif emri çıktığını öğrenir öğrenmez, 18Mayıs 1881 gecesiMidhatPaşa,Fransakonsolosluğunagidipbaşkonsolostansiyâsîsığınmahakkıaldı. Eski bir sadrâzam ve hâlen devletin en mühim eyâletinin başındaki birumûmî valinin bu hareketi, son devir Türkiye tarihinin en çirkin olaylarındanbiridirveMidhatPaşaiçingerçekbirlekedir.Bununşahsıiçinçokalçaltıcıbirolay olduğunu Midhat Paşa da kabûl etmekte ve hâtıralarında “Yalnız banadeğil,evlâdımadakalacaktârîh-iömrümünlekesidir” şeklinde itiraf ileancakcankaygısınadüştüğünüilerisürerek,şahsınısavunmayaçalışmaktadır.

Abdülhamid Hân, Fransa büyükelçisi Tissot’yu çağırarak tehdîd etti.Fransa’nın, Türkiye’nin iç işlerine karışmak niyetinde olup olmadığını sordu.Büyükelçi,MidhatPaşa’nınsiyâsîmülteciolduğunu,birkonsoloshâneninTürktoprağıolmadığıiçinsiyâsîmültecikabûledebileceğini-haklıolarak-ilerisürdüve Paris’ten talimat isteyeceğini söyledi. Paris’ten uygun talimat alınca,İzmir’deki başkonsolos Pellissier’ye telgraf çekerek,Midhat Paşa’yı konsoloshanedençıkartmasınıemretti.Buemir,Fransaiçinbirleketeşkileder.AncakosıralardaFransa,Bâb-ıÂlî’yitahrikedecekdurumdadeğildi.ZirabirikiayönceTunus’u işgal eden Fransa, Türkiye’nin ciddî birmüdâhalesinden çekiniyordu.Üstelikİngiltere’ninadamısaydığıMidhatPaşa’yıtutmuyordu.

CevdetPaşa,henüzkonsoloshânedekiMidhatPaşa’yaşuyazıyıgönderdi:- İzmir’de Fransa devleti başkonsoloshânesine firâr eylediğiniz hakkında

resmîtebliğvukubulmamışolsaydı,kat’iyeninanmazdım.Helebana,İstanbul’aancak bir ecnebi gemisiyle gidebileceğiniz ve İstanbul’da da ancak büyü-kelçilerin taahhüdü altındabirmahkemedemuhâkemeedilmeyi kabûl ettiğinizhakkında yolladığınız haber, inanılacak gibi değildir. Başka tedbirlere hâcetbırakmadanderhalçıkarakteslîmolmanızıricaederim.

Diğer taraftan Cevdet Paşa, başkonsolosa da, Midhat Paşa’nın siyâsîmülteci sıfatıyla kabûl edilemeyeceğini, zira Sultan Abdülaziz’in katlindenmaznunbulunduğunu,âdîbirsuçlaithamedildiğinibildirdi.

İstanbul’daki büyükelçi Tissot’dan “O suretle hareket ediniz ki, MidhatPaşa, bir saat daha Fransız bayrağı altında kalmasın! Fransakonsoloshânesininkendisiiçinmelce’olamayacağınıpaşayabildiriniz”şeklindeçokkesinvekeskinemiralanBaşkonsolosPellissier,Paşa’yadurumubildirdi.

Cevdet Paşa’nın İzmir’e geldiği İstanbul vapurunda maiyetinde hünkâryâverlerinden bahriye kolağası (deniz kıdemli yüzbaşısı) Osman Bey debulunuyordu. Bu Osman Bey, meşhur Çerkes Hasan Bey’in bir yaş küçükkardeşiolupYıldızMahkemesisırasında30yaşındaidi.Ağabeyininvak’asındasorguya çekilmiş ve tazyik edilmişti. Sonra Sultan Abdülhamid kendisiniyâverleriarasınaalmıştı.Sonradanamiralolmuştur.Torunlarıhayattadır.

MidhatPaşa, konsoloshânedençıkmışve İstanbul vapuruna gelipCevdetPaşa ile görüşmüştür. Cevdet Paşa, eski arkadaşına, kendisini bu vapurlaberaberce İstanbul’a götüreceğini, orada mahkemeye çıkacağını, fakat vapurlimanda iken kendisinin ve savcı Latif Bey’in hazırlık sorgusunu yapacağını,istediği gibi cevap verebileceğini söylemiştir (Midhat Paşa, Cevdet Paşa gibiRumeli asıllı, Cevdet Paşa’dan yaşça sadece 5 ay büyük, vezirlik rütbesindeCevdetPaşa’dan2yıl,3ay,19günkıdemliidi).

MidhatPaşa’nın ilksorgusu İstanbulvapuru İzmir limanında iken3saat,ertesigünyapılan ikincisorgusugene3saatdevametmiştir.BusıradaMidhatPaşa’nın önce Fransa konsoloshanesine ilticâsı, sonra tevkifi, gerçekten büyükhaber olmaklaTürk veAvrupa basınında kendisine sahifeler tahsis ediliyordu.PekçokAvrupagazetesi,YıldızMahkemesi’nitakipetmekiçin,İstanbul’ailâvemuhabirler göndermeye başlamışlardı. Büyük edîb Ahmed Midhat Efendi’ninTercümân-ı Hakikat’in 20 Mayıs 1881 cuma günkü nüshasında yazdığıbaşmakaleşudur(sadeleştirerekveriyorum):

AhmedMidhatEfendi’nin,MidhatPaşaHakkındakiBaşmakalesi

“Aslındameziyyet vemertebesi hiçlikten ibâret iken,Osmanlı saltanat-ıseniyyesi sâyesinde, beşermertebelerinin sonuncusu bulunan vezâret rütbesiniihrâz eylediğinden başka, vezirler ve müşîrler arasında riyâset makamı olan

yücesadâretmakamınadavâsılolmuşbirzâtolanMidhatPaşa,şufâniâlemdehayâlvehâtırasığabilenpâdişâhihsânlarıvemükâfatlarınınhepsineulaşmıştı.Öyleolduğuhalde,devleti,meşrûhükûmeti,velinimetiefendisipadişahakarşı,umûmî efkârda ve âmme vicdânında ne büyük vemüthiş bir cinayetlemaznûnolursa olsun, kendi vicdânında kendisini müttehem ve cânî görmeseydi,cebânetine (korkaklığına) mağlûb olmazdı. Bilakis, kendi hakkında hâsıl olanşübhedenberâeti ve sadâkatini ibrâz için istintakvemuhâkemeyekendisi tâlibolurdu. Sadakât ve insâniyet bu idi.AmaMidhatPaşa, kendi vicdânında dahimüttehemvecânîidi.Fevkalâdesorguhey’etiningönderilmesindenbirkaçsaatevvel keyfiyetten haberdar oldu. Hiç şüphe edilmeyeceği üzere, Cennet-mekânŞehîd Abdülaziz Hân’ın mübârek ve mazlûm kanı,Midhat Paşa’nın basiretinibağladı. Ne tedbir kuracağını şaşırdı. Kanunun pençesinden kurtulurum diyeümîdetti.İzmir’dekiFransakonsoloshânesinesığındı.İzmir’desekizondevletinkonsoloshânesi bulunduğu hâlde, hangisini seçti? Tunus meselesinden dolayıDevlet-i Aliyye ile dostça münasebetleri zedelenmiş bulunan Fransakonsoloshânesini tercih etti. Osmanlı hamiyyetine sahip namus sahipleri içinburasıayrıca düşünülecekmaddelerdendir. ZiraMidhat Paşa, kendi kurtuluşuuğruna, Fransa ile devletimiz aleyhine olacak bir inkişafa güvendi. Saltanat-ıSeniyyeiçincanfedasınadinenveaklenmecburolduğumuzhalde,böyleşahsîmenfaatleruğrunabu şekildebirdavranış, herkesinnefret ve lânetinehak ka-zanır. Hele Midhat Paşa ki, öteden beri kendisini âleme kanunları tanıyan,onlara riayet eden, fevkalâde bir vatanperver adamolarak tanıttırmıştı. ŞimdiFransa konsoloshânesine sığınması, onun bu sıfatlarına inananları, hayâlsukutuna uğrattı. Öylesine bir en büyük cinayeti Fransa bayrağının dakaldıramayacağınıkestiremedi.Firârârınıirtikâbetti.Milletlerarasıkanunlarıninceliklerinikavrayamadı.Cehaletiyleberâberhamiyyetsizliğini,vatanperverlikşöyledursun,hattâhayatındakienbüyükcürmüdeaçığavurdu.

İtham edildiği cinayet fiilinde iştiraki olduğunu, umûmî efkâr nezdinde,bütünbütüntakviyeetti...”

MidhatPaşa’nın,CevdetPaşaTarafındanYapılanHazırlıkSorgusu

MidhatPaşa’nın,CevdetPaşa,BaşsavcıLatifBeyveüçhâkimhuzurundakendisine tevcih edilen sorulara verdiği cevaplardan birkaçını aşağıyanaklediyorum:

AbdülazizHân’ınhal’inesûretlevekimlerinmârifetiyleolmuştur?Lütfentafsîlenbeyanbuyurunuz.

Bumeselenin tafsilâtıkâğıtlarasığmaz.AbdülazizHân’ıbirçokdefa ikazettiğimhalde faydasıolmadı.Birdefasında şöyle dedim: “Yalnız askere hasr-ınazar etmekle (orduya ehemmiyet vermekle) olmaz. Bulunduğumuz coğrafîmevkinâziktir.BumülkünidâresibirkanunabağlanmakveİslâmileHıristiyansahidenmüsavihâlegetirilmeklâzımdır...”

Konsoloshâneye firâr fikrinin ânî geldiğini beyan buyurdunuz. Hâlbukikonağınızın harem tarafının arkasından bir gizli küçük kapıyı bir iki ay evvelaçtırdığınızvekonağıoradanterkbuyurduğunuzanlaşıldı.İlticânızüzerinekarave deniz askerimiz, konsoloshâneyi hem karadan, hem denizden muhâsarayaaldı.BaşkonsolossiziiâdeetmekistediğihaldeonadakarşıkoydunuzveFransakonsoloshânesine sığınmakla, İzmir’deki bütün devletlere ilticâ etmiş sa-yılacağınızıbildirdiniz.İzmir’dekiondörtdevletinkonsolosunu,bulunduğunuzkonsoloshâneye çağırtıp bunu yüzlerine karşı söylediniz. Belki Fransakonsolosunun sizi teslim edeceğini ümîd etmiyordunuz. Fakat hiçbir zaman obinâyı terk edip Avrupa’ya da gidemezdiniz. Bütün devletleri başınızatoplamaktan,şahsınızıbuderecemilletlerarasıbirhâdisehâlinegetirmektenveDevlet-iAliyye’yebuderecedemuhabbetsizliktenmaksadınızneidi?

Cankorkusunakapılmıştım.Şimdibuyaptığımı,siyâsîhayatımınenbüyüklekesiolarakkabulediyorum.

Sadrâzam Rüşdü Paşa’ya, Hüseyin Avni ve Kayserili Ahmed Paşalarhakkında,ÇerkesHasanVak’ası’ndansonra“Bunlarınikisidefenaadamlardır,cezalarını gördüler” buyurmuşsunuz, doğrumuvedoğru ise böyle fena adam-larlaniçinişbirliğiyaptınız?

Bu sözü Rüşdü Paşa’ya söyledim. Her ikisiyle de aynı kabinede nâzırolarakberaberdik.Sadrâzamdeğildim,nâzırlardanbiriydim.Ohükûmetteki iyivekötüadamlardanmes’ûlolamam!

Padişahcenâzelerininnasılkaldırıldığınıbiliyorsunuz.SultanAbdülaziz’incenâzesini niçin el çabukluğuna getirdiniz? Cennet-mekân’ın sol memesialtındakimorluğaveinceyarayaveöndişlerindenikisininkırıkolmasınavesa-kalınınbirtarafınınyolukbulunmasınanedersiniz?

Fevkalâdebirzamandı.Cenâzeninhemenkalkmasılâzımdı.Cenâzeyiben

görmedim.Beyanettiğinizhususlardamalûmatımyoktur.ÇerkesHasan’ıniçinmahkemeyeçıkarmadanhemenidamettirdiniz?Çerkes Hasan’ın idamı için hükûmet kararı alınmadı ve benim reyim

yoktur.Asker(ordu)içindebirhâdiseidi.Hemenidamınakararvermişler.Cennet-mekânHâkan’ınpala’sınınsûikasddenyarımsaatevvelalınmasına

nebuyurursunuz?Buhusustabirmalûmatımyoktur.Cennet-mekân’ınşehîdedilmesikiminemriyleoldu?Vefâtına intihar dendi. Gerçi pek inanamadım. Fakat kimse sesini

çıkarmayıncabendeöyledavrandım.AbdülazizmerhumunmuhafazasıişiAvniPaşa ile Kayserili Ahmed Paşa’ya verilmişti. Mademki intihar olmayıpkatledildiğini söylüyorsunuz,elbettebu ikisinin tertibiyleolmuştur.Nasıl tertîbettiklerinibilmiyorum,kendilerinesorulmakicabeder.

Paşa Hazretleri, ikisi de yıllar evvel ölmüş iki şahsı sorguya çekmemizitavsiye ediyorsunuz. Bu ciddî bir tavsiye değildir. Nasıl tertîb edildiğini,vak’anıniçindebulunanzât-ıdevletlerigibizevatısorguyaçekereköğreneceğiz.Sultan Abdülaziz Hazretleri’nin irtihalleri haberini Bâb-ı Âlî’ye o sabahgittiğinizde sadâretmüsteşarıSaîdEfendi’den işittiğinizi ifadebuyurmuştunuz.Keyfiyet,SaîdEfendi’densoruldu.İfâdenizikülliyenretvetekzîbetmiştir.

Artıkbeşsenelikhâdiseleridahafazlahatırlayamıyorum.

Daha fazla örnek vermeye lüzum görmüyorum. Yukarıdaki misallerden,MidhatPaşa’nınhâdiselerinüzerindenkaymak istediği,bazenmağrurcevaplarverdiği, bazen sorgu hey’etiyle istihzâya kadar işi ilerlettiği açık şekilde anla-şılmaktadır.

EskiSadrâzamMütercimRüşdüPaşa’nınManisa’dakiMâlikânesindeYapılanSorgusu

Rüşdü Paşa tevkif emrine, doktor raporu ile karşı çıktı... Savcı, raporureddetti. Bu sefer bir doktorlar hey’eti tarafından muayene edildi. Yerindenkaldırılmasının hayatîmahzur doğurabileceğine dair rapor aldı.Bunun üzerine

tevkif edilemedi. Manisa yakınlarındaki mâlikânesine bir hey’et gönderilereksorgusu yapıldı. Bu sırada gerçekten hasta ve 70 yaşında idi. Ertesi yılManisa’damâlikânesindeölmüşveyakasınıkurtarmıştır.

Sadrâzam Keçeci-zâde Dr. Büyük Mehmed Fuad Paşa’nın, SultanAbdülaziz’eRüşdüPaşahakkındakisözü:

Rüşdü Paşa o derecede ihtiyatlı bir zâttır ki, bir işi başarması mümkündeğildir.

İkinciSultanAbdülhamid’inbabasıSultanMecid’inFransızcahocasıolanMütercimRüşdüPaşahakkındakikanaati:

Mürâî ve iki yüzlü idi. Bütün harekâtı sahte idi. Bir şeyi yapacak gibiyaltaklanır,fakatelindenbirşeygelmezdi.

İkiçokkeskingörüşlüpolitikacınınRüşdüPaşahakkındakibuhükümleridoğrudur. Şunu da ben ilâve edeyim:Rüşdü Paşa’nınmaaşı ve -o zaman çoktabiî ve son derecede meşru sayılan- padişah ihsânları dışında hiçbir para,menfaatvehediyekabûletmediği,servetdenecekmühimbirşeybırakmayaraksiyâsî hayatını kapadığı da kesin şekilde bilinmektedir. Rüşdü Paşa’nın zekâsıise,MidhatPaşa’dan kat kat üstündür.Aşağıda onun sorgusundan da örneklerverecek, fakat tefsir yapmayacağım. Şu kadarını belirteyim; cevapları, dörtpadişaha beş defa sadrâzamlık yapmış, askerlikte müşîr rütbesine kadargeldikten sonra mülkiyeye geçmiş bir devlet adamının zerre kadar vekarınıtaşımamaktadır.Sadeceinkârcevaplarıdır.İşteörnekler:

Sultan Aziz Hazretleri’nin hal’inde kullanılan askerî kıt’alar “Bizimhal’den haberimiz olsaydı başka türlü olurdu” demeleri üzerine, bu kıt’alarıderhal taşraya sevk ettiniz.Diğer kıt’alara ise SultanAzizHazretleri’nin şahsîparasından45.000altındağıttınız.Zât-ıDevletleri,sadrâzamidiniz.

Evet sadrâzam idim. Fakat ordu işleriyle serasker uğraşır... Zerre kadarmalûmatımyoktur.

Murad Efendi’nin cülûsu, kimse tarafından hoş-nutlukla karşılanmadı.Efkâr-ıumûmiyeninönünüalmakiçinnegibitedbirlerittihazbuyurdunuz?

-Hiçbirtedbiralmışdeğilim.Alınmışsa,benimhaberimyoktur.- Cennet-mekân Hâkan’dan pala’sının alınarak teslim olunması ve şayet

vermezseaskerlergiripcebrenalacağıozamanbinbaşıolanİzzetBey’ceFahriBeyvasıtasıylabildirilmiştir.Birbinbaşınınböylebir şeyikendiliğindenyapa-mayacağıâşikârdır.Sizmiemirbuyurdunuz?

-Birsadrâzamınokadarişivardırki,birbinbaşıileuğraşmaz.İzzetBey’inkumandanıkimise,elbetteoemirvermiştir.

-YüzeraltıngibibirmaaşlaüçbahçıvanınSultanAbdülazizHazretleri’ninhizmetlerinegönderilmesindekimaksatnedir,lütfenbeyanbuyurunuz!

-Aslabildiğimveişittiğimşeylerdendeğildir,külliyenmeçhulümdür.- Cennet-mekânHâkan’ın hizmetine gönderilmiş üç bahçıvan pehlivanın

ifadeleri Zât-ı Devletleri’ne okundu. Fahri Bey’le beraber cinayeti nasılişledikleriniikrârediyorlar.PehlivanMustafaÇavuş,“İbtidâsolkolunun,sonrasağkolunundamarlarınıkestimveböyleşehîdettim”diyor.Bunanebuyurulur?

-İlkdefaişitiyorum.- Bu kaatil Mustafa Çavuş’un, Hüseyin Avni Paşa ile şahsen tanıştığı

şâhitlerin ifâdesiyle ortaya çıkmıştır. Bir seraskerle bir çavuş nasıl ve niçintanışırvekonuşur?

-Budahikülliyenmeçhûlümdür.-2 ilâ3altınaylıkmaaşalmaları icabedenüçbahçıvana100altınaylık

maaşve30altınatıyyeilehizmetverilmesindekisûiniyetbedâhatenanlaşılmazmı?

- Zerre kadar malûmatım yoktur. Ben bahçıvan maaşlarını neredenbileyim?

-SultanMuradcülûsederetmez,muhtellüş’ş-şuûrolduğuortayaçıktı.BuvaziyetteSultanAzizHazretleri’nin tekrar tahta çıkmalarımümkünolabilirmiidi?

- Bu bâbta beyân-ı re’ye âcizim. Çünki ulu hâkanlarımız, Cenâb-ı Haktarafından seçilirler... Ben Allah’ın bir kuluyum. Benim zan ve hesabım bâtılolmazmı?

Zât-ı Devletleri’ni tehdid ederek Avni ve Midhat Paşalar’ın hal’ işinesürüklediklerinibirçokkimseye,yanayakılahikâyebuyurmuşsunuz.SultanAzizmerhumunhal’i içinverilenfetvanındahaksızolduğunusöylemişsiniz.Bunlardoğrumudur?

Hüseyin Avni Paşa tarafından pek çok defa tehdid edildiğim doğrudur.Elimayağımbağlıidi.Kötüadamlarınkılıcıaltındaidim.

ÇerkesHasan’ınçıkardığıvak’anınsebebineidi?Ovakitlerpekçokşeysöylendi.Hattâkafayıçekipbuişiyaptığıbileiddia

edildi. Sonra araştırdık. Ömründe içki içmediği ortaya çıktı. Maksadın neolduğunubenbilemem.

Çerkes Hasan’ın fiilini niçin tahkik etmediniz? Hakkında idam cezasıhangimahkemedehükmolundu?İdamcezasıiçinirâde-iseniyyeistihsâlkılındımı?

Her memlekette bu çeşit suçlar için alelacele mahkeme kurulup hüküminfazedilir.Elbetbuvak’adadaböyleolmuştur.

Hüseyin Avni Paşa’nın katlinin ertesi günü Yıldız kasr-ı hümâyûnundaNûriPaşa’nınodasındaMidhatPaşa,ÇerkesHasaniçin“Tahkikatveistintakvemuhâkemeyehâcet yoktur, katl ve idamolunmalı ve bumakulenin vücudukâmilenortadankaldırılmalıdır”dediğinipaşahaberveriyor,nebuyurursunuz?

Hiçhatırımdayoktur.Çerkes Hasan Vak’ası hakkında olan evraka müracaat olunmuş, bir

mahkemedenhükümçıkmadığıanlaşılmıştır.-Benimhatırımagelen,yukarıdaifadeettiğimderecededir.- İfâdesine müracaat ettiğimiz doktorlar, Sultan Abdülaziz merhum için

alınan rapor hakkında, “kendi kendisini öldürmüştür” denmesi üzerine sathîcebir rapor yazdıklarını söylemişlerdir. Ertesi günü Dr. Marko Paşa ile NûriPaşa’ya birer murassa (elmaslı) kutu ve sair tabiplere 360 altın mükâfatverilmiştir.Bunlardanelbettehabervemâlûmât-ıdevletlerivardır.

-Bunlarınhiçbirisinibilmiyorum,belkibilenvardır.-ŞehidHâkankarakolanakledildiğizamanyaralıolup,hayâteseriolduğu

şahitlerin ifadeleriyle kat’î şekilde anlaşılıyor. Bu durumda Zât-ıDevletleri veMidhatPaşavesairnazırlarveulemâneyaptınız?

-Busorulanşeylerihatırlamaktanâcizim.- Şehid Hâkan’ın tahttan indirilmesinin üçüncü ve dördüncü günleri

ahalinin Sultan Abdülaziz lehine hareketleri ve askerin aynı şekilde heyecangöstermesi ve ileri giden kıt’aların taşraya gönderilmesi hakkında mâlûmât-ıdevletlerinedir?

-Muhâkemeolunduğuhaldeherşeymeydanaçıkacağımuhakkaktır.- Pehlivanların gönderilmesi hususunda Zât-ı Sâmîleri’nin ve

bulunduğunuzbirhey’etinkararıolduğunuNûriPaşabeyanetmiştir.-Yalandır.-MerhumHâkanniçinkarakolgibimünasebetsizbiryeretaşınıpbırakıldı?

Bu münasebetsizliği görünce Zât-ı Devletleri ne yaptınız? Ne söylediniz, netedbiraldınız?

- Evet, taşınması ve karakolda bulundurulması münasebetsizdir. Niçinolduğunu elbette sordum gibi hatırıma geliyor. Ne cevap aldığım şimdi aslahatırımagelmiyor.

- Merhum Hâkan’ın, Topkapı Sarayı’nda gasl edilmesinde sol memesiüzerindeki büyük morluk ve kesik, ön dişlerinin iki kırığı -ve sol sakalının

yolukluğu, Sultanahmed vâızı Ömer Efendi ve 7 Enderun Hırka-i Şerif ağasıtarafındanbeyanedildi.

Şimdiişitiyorum.Kalemealınanbirrapormuhafazaedilmeyiphemenkarakoldayırtılmış.Aslamalûmatımyoktur.Alelade bir cesed bile keşif naibi tarafından îlâm verilmedikçe

defnolunamaz. Hâlbuki Şehîd Hâkan, uydurma bir rapor alınıp cesedigömülmüştür. Sonra sadreyn müsteşar muavini Tahsin Efendi oraya gelincegıyabî bir zabıt tutmuş, bu varaka Hayrullah Efendi’nin imzasıyla şer’î îlâmhâline sokulmuştur. Böyle bir varakanın keşif îlâmı yerine îtibâr edilmesinehükûmetkarşıçıkmadımı?

Hayır! Bu gibi meselelerde şeyhülislâm konuşur, hükûmetin dîğer âzâsıböyle şer’î meselelere karışmazlar. Hâkanın dışarıdan öldürüldüğüanlaşılmaktadır.Fakatbucümlemizabtetmeyiniz.Yazarsanızimzaetmem!

Bucümleniziniçinsöylüyor,fakatimzalamıyorsunuz?Bucümleyiimzalamıyorum.İfademindiğerkısım-larınıimzalıyorum.MidhatPaşa’nınyukarıdanaklettiğimsözleriniişittinizmi?İşitmedim. Fakat Midhat Paşa, âdeti veçhile birtakım aşağılık sefilleri

toplar, gece içki sofrası başında böyle saçma şeyler söylerdi. Onlar da ertesigünüdoğruyanlışetrafayayarlardı.

Hâkanın ölümü gecesi, hatırlayacaksınız, bütün İstanbul matemlereboğulmuştu.HâlbukiaynıgeceFer’iyyeKarakolu’nunönündekandilyakılarakşenlikyapılmış.Halklaalayedilmiş.Hükûmetolarakbunuduyuncaneyaptınız?

Buhusustabirşeyişitmedim.İşitseydimelbetteyapanlarıcezalandırırdım.- Hâkan karakola getirildiği zaman hayatta bulunduğunu kabûl

buyurdunuz,karakoldanekadaryaşadı?- O vakit bunu ben de sordum. Evet yaşıyordu, fakat tekellüme

(konuşmaya)iktidarıyoktu.-Hâkanhenüzhayattaveyaralıikennasılolurdabulunduğuyerdetedavi

edileceğine, karakol gibi akıl almaz bir yere taşınır? Vefatı hâlinde en büyüktazimat içinde cenazesi kaldırılmak icab ederken, hiç kimse hakkında icrasıdinimize, millî şerefimize ve insanlığımıza sığmaz tarzda çul üzerine konuphakaretgörür?Bütünbunlarsûikasdolduğunadelâleteder.Çokaçıkdelillerdir.Hertürlüveeninceadlî tahkikatyapılmayalâyıkmeselelerdir.Hiçbir tahkikatyapılmamış. Bu meselenin hurda teferruatıyla 5 senedir bütün dünyaçalkalanırkenZât-ıDevletleri,sankisorduğumsuallertarihlerinuzunsayfalarını

kaplayacak en fevkalâde ehemmiyette şeyler değil de, sudan şeylermiş gibi;hatırlayamadığınızdan, bilmediğinizden, bilemeyeceğinizden bahsettiniz. Buvak’alargeçerkensadrâzamdeğilmiydiniz?

- Aradan beş sene geçti. Ben dört senedir hastayım. Zihnim perişandır.Hatırlayamamamtabiîdir.

- Şehid Hâkan’ın Fer’iyye’de oturduğu ve afiyette bulunduğu bir sıradaböyle birdenbire terk-i hayât eylemiş olduğunu, sâhil-hâne-i devletlerinde ikenhaber almış bulunduğunuzu ifade buyurdunuz. Sonra merhum HâkanHazretleri’nin saraylarından alınıp, hayatta bulundukları halde karakolagötürüldükleriveöldüklerinibeyanbuyurdunuz.Hâlbukibirferd,hâlet-inez’de(komadaiken)rûhunuteslimetmedikçebulunduğuyerdenhariceçıkarılamazvebaşı ucunda Kur’ân okunur ve rahat etmesine dikkat olunur ve yaralı iseyaralarına ihtimamedilirveçocuklarıveharemi,yanınaçağrılır.Bütünbunlardinin ve insanlığın en basit emirleridir.Öyle bir şanlı padişah nasıl oluyor da,üzerindenkanlarakaaka,muhteremailesininellerindenzorlakopartılıpkarakolagötürülmüştür? Nazırlar Meclisi’nde (bakanlar kurulu) bu facia (trajedi) niçinmüzakereedilmemişvesuçlularıncezalandırılmasıyolunagidilmemiştir?Zât-ıSâmîleri, sadrâzam olarak bu husustaki vazifenizi ne şekilde ifa buyurdunuz?Bütünbunlar,bir intiharıdeğil,bircinayetigösterenaçıkdelillerolduğuhaldeZât-ı Devletleri “Kimse intihar olduğuna şüphe etmedi, ben de etmedim”buyuruyorsunuz.Hiçbir suale dosdoğru tek cevap vermediğiniz halde, suallerideğişikşekildesormamaitirazbuyuruyorsunuz.

-Benimbaşkacevabımyok.Bütünbusöylediklerinizehiçbircevabımyok.Nebiliyorsamyukarıdasöyledim.

- Zât-ı âlîleri, istintâkın (sorgunun) başından beri, suallerin en canlı vehükümlüolanlarınakat’îbir cevapvermediniz.Hatırlayamadığınızdanbahs ilegeçiştirmek istediniz. Bendeniz savcı olarak, kat’î cevap talep ederim ve butalebimdeısraretmekbenimhakkımvevazifemdir.Herkesinbildiğişeyleribilehatırlayamadığınızıbeyanbuyurdunuz.Hâlbukibu ifadenizmahkemeye intikaledecektir. Bir beğenilecek ve hâkimleri tatmin edecek ifade değildir. Tamcevaplar verip kendi bakımınızdan müdafaalı sözler söylemeniz münasip vehukuka vemenfaatlerinize uygun olurdu. Suallerim içinde itiraz edeceklerinizolduise,bunlarıyalanlamakdahakkınızdı.Fakatbunlarınhiçbiriniyapmadınız!

- Perişan zihnimin müsaade ettiği her şeye cevap verdim. Vukuf vemâlûmâtımolmayanşeylerevehatırlayamadığımhususlaraaitbilmiyorumdiyecevapvermek,benimsarîhhakkımdır.

- Bazı suallerime cevap lutfetmeyip bu suallerin cevaplarını ancak

ŞevketmeâbEfendimizHazretleri’ne(İkinciAbdülhamid’e)söyleyebileceğinizi,başkasınasöylemeyeceğinizibeyanbuyurdunuz.

-Evet,öylededim.-SultanAbdülaziz’inFer’iyyeSarayı’ndantaraftarlarıncakaçırılacağızât-ı

âlîlerineihbaredilmedimi?Kat’iyyenmâlûmâtımyok.Hükûmetolarakneşrettiğinizresmîraporda,merhumHâkan’ınsolkolunda

beş ve sağ kolunda ve kan damarlarında üç santimetre büyük ve müteaddityaralar olduğu yazılıdır. Demek ki merhum Hâkan önce sol kolu damarlarınıkesmişvebukesilenkolunuharekettenalıkoymuştur.Böylemuattalvehareketiolmayankol ilediğer;yani, sağkolunkesilmesimakulmüdür?NiçinmerhumHâkan’ı tıbbî ve ilmî ve fennî ve dinî şekilde muayene ettirip otopsiyaptırmadınız? Yaptırsa idiniz, mademki intihar ettiğine kanisiniz, iddianızortayaçıkar,şüphelerkalkardı.

Ben orayamevkiimin uzaklığı ve haberin geç gelmesi cihetiyle en sonrageldim.Herkestoplanmıştı.Hekimlergelmişti.Naaşkarakoldaidi.Banaintiharolduğusöylendi.İnanmamamiçinbirsebepyoktu.

Merhum Hâkan’ın her iki kolunun damarlarının da kesik olduğunukarakoldahaberalmadınızmı?Birkişininsoldamarlarıtamamenkesikkennasılsoleliylemakastutardasağdamarlarınıdakesebilir?

Ovakitaklımbaşımdabulunsaidi,birkolunukestiktensonra,diğerkolunukesmeyenasıliktidarıolabileceğinisormaktabiîidi.Fakatherkesvefâtınintiharsuretiyleolduğunusöyledi.Dehşetvetelâşiçinde,yaralıvedamarlarıçözülmüşsolkollasağkolundamarlarınınkesilemeyeceğinidüşünemedim.

Bu,delillerinsonuncusuveenkesiniidi...Sorgubitmişti.

B)Mahkeme

YıldızMahkemesininTeşekkülü

CevdetPaşa,okadarsenelikarkadaşıMidhatPaşa’yı teslimalıpİstanbulvapuruna koyarken, vali konağını boşaltan Midhat Paşa’nın ailesi, İzmir’dekiİngiltere konsoloshânesine “misafir” sıfatıyle geçmişler ve orada oturmayabaşlamışlardır. 23 Mayıs sabahı vapurdan çıkartılan Midhat Paşa, YıldızSarayı’nda Malta Köşkü’nde alıkonulmuştur. Zira muhakemenin YıldızSarayı’ndayapılmasınakararverilmiştir.

3 gün sürecek ve o kadar milletlerarası tesirler uyandıracak YıldızMahkemesi,padişahın ikametettiği sarayınbahçesindekurulanbirbüyükotağiçinde icrây-ı adalet edecekti. Şüphesiz seçilen yer yanlıştı. Fevkalâde birmahkemehavasıveriyordu.Padişahın tesiri altındayapıldığıhissiniveriyorvehâkanıTürkdüşmanlarınıntenkitlerinehedefkılıyordu.

Hâlbuki fevkalâde bir mahkeme değildi. Hâkimlerin hiçbir usul dışı

selâhiyetleri yoktu. Celseler açıktı. Bütün bunlarla beraber gene de YıldızMahkemesi’nin siyâsî tesirlerden tamamen uzak, bütün hukuk kaideleriuygulanmışbir teşekkülolduğu iddia edilemez.Ancakgörülendava, zâtenbirbakımatamamensiyâsîidi.Birdevletbaşkanınınşahsîsebeplerledevrilmesiveöldürülmesimuhâkemeediliyordu.

Mahkemeye,adliyenezaretindenalınandavetiyeilegirilebiliyordu.Şüpheolmayanbelirlisayıdaisteyenşahsadavetiyeveriliyordu.Yabancımuhabirlerinvekordiplomatiğinhepsinedavetiyeverilmişti.Türkgazetecileridemahkemeyitakipediyorlardı.

Mahkeme 27, 28 ve 29 Haziran 1881 pazartesi, salı, çarşamba günleriolmaküzere3günsürecekti.

Muhâkeme, tabii merciinde, yani Temyîz’e bağlı İstinaf Mahkemesi’nincinayetmahkemesikısmındayapılıyordu.Burada reîsAliSürûrîEfendi, ikincireîs-Rumasıllı-HristoForidesEfendi,üyelerEminBey,HüseyinHâmidBey,Emin Efendi ve Gadban Efendi idi. İddia makamı da İstinaf CinayetMahkemesi’ninnormalsavcılarındanibaretti:BaşsavcıAbdüllatifBey,yardımcısavcılar Râşid Bey ve Râif Bey, mahkeme başkâtibi Emrullah Efendi idi.Emrinde 9 zabıt kâtibi bulunuyordu (Şâkir, Rızâ, Sedad, Aziz, Tahsin, Nûri,Zekâî, diğer Rızâ ve Rupen Efendiler). Hazırlık sorgusunu yapmış müstantık(sorgu hâkimi) Fındıklılı Mehmed Efendi ile diğer müstantık Hüseyin ŞükrüEfendide,birşeysorulmasıihtimalinebinâenhazırbulunduruluyordu.

İddia-nâmedeBeşinciMuradileŞevk-EfzâVâlidedeithâmediliyor,ancakdurumları dolayısıyla muhâkeme edilemiyorlardı. Zâten -bu sırada artıktamameniyileşmişolmasınarağmen-SultanMurad’ındeliolduğu,itinailezik-rediliyordu.Arz-ıNiyâzKalfa,cinayetleithamedilmesinerağmen,kadınolduğuiçin padişah tarafından muhakemeden af edildiği bildiriliyordu. Hasta olduğuiçin doktor raporuna göre Manisa’dan getirtilemeyen Rüşdü Paşa, gıyabındamuhakeme edilecekti; sorgusu Manisa’da tamamlanmış, ayrıca kendisinimüdafaa sadedinde söyleyecek bir şeyi olup olmadığı da kendisindensorulmuştu. Sultan Murad’ın başmabeyncisi Edhem Bey’in suçlu olmadığıhazırlık sorgusunda anlaşılmıştı; hakkında savcı ithamı yoktu, mahkemedesadeceşahidolarakdinlenebilecekti.

Maznunlara (sanıklara) avukat tutmaları, tutmak istemeyenlere adliyenezâretince tutulacağı bildirilmiştir. Midhat Paşa eski avukatlarından ŞehrîEfendi’yi seçmişti. Nûri Paşa da aynı avukatı seçmiş, Mahmud Paşa, avukatistememektedirenmiştir.AyrıcameşhurhukukçuveMekteb-iMülkiye(SiyasalBilgiler) müderrislerinden Manyasi-zâde Refik Bey (ki 1908’de adliye nâzırı

olacaktır),MidhatPaşa’yıekavukatolaraksavunacaktı.Sanıklarınailelerindenbazıları,mahkemeyitakipiçindâvetiyealmışlardı.

HâkimlerveSavcılar

Reîs Ali Sürûrî Efendi’nin babası Kadı Ali Nazif Efendi, Köprülülerdevrinde1674’ekadar12yılayakınşeyhülislamlıketmişbüyükdevletadamıvehukukçulardan Minkaarî-zâde Yahyâ Efendi’nin torunlarından olup Alâiye(Alanya)’ye bağlı İbradı kasabasındandır. Sürûrî Efendi’nin annesi NefiseHanım ise, Üçüncü Selim’in ünlü Nizâm-ı Cedit kumandanı Vezir KadıAbdurrahmanPaşa’nın kızıdır.Yıldızmahkemesi sırasında rütbesi İstanbul idi(orgenerale eşit askeri rütbe), 1882’de Kazasker olmuş, 1888’de ilmiyesınıfından –Cevdet Paşa gibi- mülkiyeye geçerek rütbesi eşiti olan vezîr’eçevrilmiştir. Eyâlet valiliklerinde bulunmuştur. Yıldız Mahkemesi’nden 9 yılsonra30Kasım1890’daİzmir’deölmüştür.OğluNazifSurîrîBeybâlârütbesinekadarçıkmışdevletadamlarındanşairveediptir.OnunoğullarıYusuf,Lûtfullah,Celâl,AliSürûrîkardeşler,tiyatrosan’atkârlarıdır.

İkinci Reîs Hristo Forides Efendi, İstanbullu Rumlar’dan olupmahkemesırasında51yaşındaidi.55altınaylıkmaaşalıyordu.28Şubat1892’deTemyîzüyesiikenİstanbul’daöldü.

ÜyeHüseyinHâmidBey, 44 yaşında ve 47,5 altın aylıkmaaş sahibi idi(imparatorluk devrinde bütün me’mur maaşları kesintisizdir). Sonradan bâlârütbesine (orgenerale eşit) kadar çıkmış, 2 Kasım 1911’de ölmüştür. KıbrıslıbahriyenâzırıKayseriliAhmedPaşa’nındamadıdır.

Üye Mehmed Emin Bey, 56 yaşında ve 40 altın maaşlıdır. 20 Ekim1982’deölmüştür.CevdetPaşa resmî siciline el yazısı ile şukaydı düşmüştür:“Geniş kültür, iffet ve fevkâlade doğruluk sahibi olup, şöhreti tariftenmüstağnidir” İstanbul’daMekteb-i Hukuk-ı Şâhânenin (Hukuk Fakültesi ) ilkdekanıdır.

HacıEminEfendiHaremeynpâyesindeidi.Başkâtib Emrullah Efendi, Bigalı’dır ve muhakemede 35 yaşında idi.

Sonradan Temyîz üyesi olmuş, ûlâ rütbesine yükselmiş, 1908’den sonraölmüştür.

BaşsavcıAbdülallatifBey,Vak’a-iHayriyye’ninünlüsadrâzamıBenderliMehmedSelimPaşa’nınoğludur.Mahkemesırasında45yaşındaidi.Rütbesiûlâsanisi (tümgenerale eşit) idi. Sonradan bâlâ rütbesine kadar yükselmiş, 1889Mart’ındaTokatmutasarrıfıikenbuşehirdeölmüştür.

MuaviniMehmedRâşidBey,33yaşındaidi.İstanbullu’dur.Sorgu hâkimi (müstantık) Mehmed Nazmi Efendi, 59 yaşında idi.

İstanbul’dadoğmuştur.Ocak1889’daölmüştür.Diğer sorgu hâkimi Hüseyin Sıdkı Efendi, 45 yaşında idi. Koniçe’de

doğmuştur.30Mayıs1895’teöldü.Yıldız Mahkemesi kararlarını temyiz eden Temyiz Reîsi Mustafa Lebîb

Efendi, aynı zamanda İzmir’de Mütercim Rüşdü Paşa’nın sorgusunu yapanhâkimdir. 43 yaşında idi. İstanbul doğumludur. Bâlâ rütbesinde (orgeneral’eeşit),BirinciOsmânîveBirinciMecîdînişânlarınıhâizdi.1877’denberisenatörolup bu sıfatını 1900 Şubatında ölünceye kadar muhafaza etti. Yüksekhâkimlerdeniken1876’daİkinciAbdülhamidtahtaçıkıncaonunmâbeynikincikâtibi,ertesiyılsenatör,ertesiyılmâbeynbaşkâtibi,sonraayda150altınmaaşlaTemyiz Reisi, Yıldız Mahkemesi’nden sonra Bulgaristan fevkalâde komiseri,sonraSaltanat(İmparatorluk)Başsavcısıolmuştur.

Yıldız Mahkemesi’ni temyizde görüşen hey’etin ikinci hâkimi MustafaHâşimEfendi,ŞeyhülislâmAhmedMuhtarEfendi’ninoğludur.BuşeyhülislâmdaSadrâzamKocaYusufPaşa’nın torunudur. İstanbul’da doğanHâşimEfendi(yahut Bey), mahkeme sırasında 39 yaşında idi. 1890’da Libya eyâleti valisi,1903’terütbesiilmiyedeneşitiolanmülkiyerütbesivezireçevrilerekveböyleceHaşim Paşa olarak maârif nâzırı olmuştur. 1908’e kadar maârif nâzırlığındakalmış,1920’deölmüştür.ArapçaveTürkçebazıkitaplaryazmıştır.“Mekteplerolmasaydışumaârifinegüzelidareederdim!”nüktesi,buHâşimPaşa’yaizâfeedilir.

TemyizüyesiMahmudMazharBey,Bergamadoğumludur.54yaşındaidi.TemyizüyesiRızâBeybâlârütbesindeidi.Temyiz üyesi Yorgiadis Efendi ile ûlâ rütbesindeki İkyadis Efendi, Rum

asıllıidiler.DiğerüyehâkimlerRüşdüBey,ReşadBey(ûlâsânîsi),RaûfEfendi(Haremeyn)idi.

YıldızMahkemesiboyuncakendibilgive istekleriniSultanAbdülhamid,34 yaşındaki mâbeyncilerden Râgıb Bey vasıtasıyle iletmiştir. 1857’deİstanbul’da doğmuş, 1920’de İstanbul’da 63 yaşında ölmüştür. Galatasaraymezunudur.

Sonradan vezir veRâgıbPaşa olmuş, hepsimurassa İmtiyâz;Osmânî veMecîdînişanlarınıalmış,1908’ekadarmâbeynciliktekalmıştır.

MahkemeninAçılması(27Haziran1881Pazartesi,Saat:10.00)

Saat tam 10.00’da başlarında Midhat Paşa olduğu halde 11 sanıkmahkemeyegetirildi:EskisadrâzamMidhatPaşa,eskinâzırlardanVezirDâmadMahmud Celâleddin Paşa ve Müşîr Dâmad Nûri Paşa, eski ikinci mâbeynciFahriBey, eski ikincimâbeynci SeyyidBey,Albay İzzetBey,BinbaşıNâmıkPaşa-zâdeAliBey,BinbaşıGürcüNecibBey,PehlivanMustafaÇavuş,PehlivanCezayirliMustafa,PehlivanHacıMehmed.

Hâkimler, birmetre yüksekliğinde bir kürsünün arkasında yer almışlardı.Reîs Sürûrî Efendi başta, diğer hâkimler kıdemlerine göre onun solundaoturuyorlardı.Reisin sağ tarafında ise BaşsavcıAbdüllatif Bey’in yardımcılarıbulunuyorlardı. Bunların arkasında yaldızlı bir koltuğa oturan adliye nâzırıCevdetPaşa,muhâkemeyibütünruhuylatakibehazırlanıyordu.Sağtaraftasanıkavukatları, onların karşısında şahitler yer almıştı. Ön sıralar büyükelçilere vediğer kordiplomatiğe, onların arkasındaki sıralar ecnebi ve yerli gazetecilereayrılmıştı. Mahkeme salonu hâline getirilmiş çadır en çok 400 kişiyialabiliyordu.Çadırdışındabüfekurulmuştu.Büfedeherşeyyenipiçilebiliyorveücret ödenmiyordu. İlk günü mahkemeye gelen dinleyicilerin sayısı, basınmensupları tarafından 200’e yakın olarak tahmin edildi. Dinleyiciler arasındaOsmanlı nazırları, eski nazırlar, vezir ve müşîrler de göze çarpıyordu.GazetecilerarasındabilhassaLondraveParis’tengönderilmişhususîmuhabirlergörülüyordu. Başlarında reis, hâkimler içeri girince istisnasız herkes ayağakalktı.

MuhakemeninBirinciGünü

SaatonbirdeSürûrîEfendi,celseyiaçtığınıbildirdi.Siyahcübbelibeyazsarıklıidi.Taşıdığıilmiyerütbesinincübbesinigiymişti.ReisinemriyleBaşkâtibEmrullahEfendi,ithamnameyiokumayabaşladı.AbdüllâtifBey’inithamnamesidikkatle hazırlanmıştı ve çok uzundu. Onun için diğer kâtipler, başkâtibyorulunca, okumayadevamettiler. İthamnameninokunması saat 13.00’te bitti,yanitam2saatsürdü.

İthamnâme,üçpehlivanın,DâmadMahmudveDâmadNûriPaşalar’ın15ilâ25yıllıkbahçıvanlarıolduğunu,2ilâ3altınmaaşalanbupehlivanlarabirden130 altın aylık verilerek Sultan Aziz’in sözde hizmetine gönderildiğini, peh-livanların 130 altın aylıklarının vaktiyle ceyb-i hümâyûn defterlerine resmenkaydedildiğini iddia ediyordu. Bu derecede mühim bir emrin Dâmad Paşalartarafındanpehlivanlara,FahriBey’e, cinayet sırasındadalkılıç kapıyı bekleyenBinbaşı Ali ve Necib Beyler’e, “hal’ erkânı” denen Avni, Midhat ve RüşdüPaşalar’la Hayrullah Efendiler’in bilgisi, tasdikleri ve direktifleri olmadanverilemeyeceği uzun uzun belirtiliyordu.Kaldı ki bu sonuncular, hâkanın ölü-münden sonra yapmaya mecbur oldukları tahkikata da yaptırmamışlardı. Busuretlecinayetfiilineiştiraketmişoluyorlardı.Başsavcı,SeyyidveİzzetBeylerhakkındacezakanununun175.maddesinegöre10’aryılhapis,diğer9sanıklaMedine’deki Hayrullah Efendi hakkında ise, aynı kanunun 170. ve 45.maddelerinegöre idamistiyordu.Katle iştirakeden3haremağası, hayat boyuKonya’yasürülmüşlerdi.Onlar,bumahkemeninmevzuunadâhildeğillerdi.

Mahmud veNûri Paşalar ileAli veNecibBeyler, katle birinci derecedeyardımcı ve hazırlayıcı ve medhaldar olmakla üç pehlivan ve Fahri Bey isekaatillikle suçlanıyorlardı. Ceza kanunu, her iki grup için de aynı cezayıveriyordu.

Reis efendi, bundan sonra ilk olarak Pehlivan Mustafa Çavuş’undinlenmesiniemretti.

PehlivanMustafaÇavuş’unMuhakemesi

Çavuşun avukatı Manyasî-zâde Refik Bey, müvekkili için cezanınhafifletilmesini,çünkienbüyükyerlerdenemiralarakbufiili işlediğinibelirtti.SonraReisEfendi,MustafaÇavuş’a:

-Ayağakalkınızvebuişinnasılolduğunubizeanlatınız,dedi.MustafaÇavuş,hazırlık sorgusundasöylediklerini tekrarladı.Reis sık sık

sual sorarak, davanın iyice ortaya çıkmasını sağladı. Sonra Hacı MehmedPehlivan,sonraCezayirliMustafaPehlivan,sonraMâbeynciFahriBey,reistara-fındansorguyaçekildiler.

FahriBey’inSorgusu

Fahri Bey, genç, uzun ve mütenasip vücutlu, güzel çehreli, zayıfça idi(TimesmuhabiriSirMckenzieDules’in28Hazirantarihligazetesinegönderdiğitelgrafhaberindeki tavsif).FahriBey,kendisindenöncedinlenenüçpehlivanınkaatilliği kabûl etmeleri hakkındaki ifadeleri reddetti. Eski hakanın, şuurunahalel geldiği için intihar ettiğini iddia etti. Reîs Efendi, Fahri Bey’in uzunmüdafaasınıdinledi.Sonraşusualisordu:

Sultan Abdülaziz merhûmun nezdinde Sultan Selim’e ait pala’yı, hâkanhazretleri,şahsınıkorumakiçinalıkoymuştu.Niçinpalayıondanaldınız?

-Banapalayıalmamıemrettiler.Bendeitaatemecburoldum.-Bupalayıkimevenasılverdiniz?-Penceredenuzatarakbirçavuşaverdim.- Cinayetten bir gün evvel sizi karakoldaDâmadMahmud Paşa,Dâmad

Nûri Paşa, Hüseyin Avni Paşa ve İzzet Bey’le oturup müzakeredebulunduğunuzugörmüşler.Nekonuştunuz?

-Benonlarınmüzakerelerinekatılmadım.Beni sadecepalayı almam içinçağırmışlardı.

-Palayıteslimettiğinizçavuşkimdi?-İsminibilmiyorum.- Vâlide-Sultan ifâdesinde, pala verilmediği takdirde zorla alınacağını

tehditedertarzdasöylediğinizibildiriyor.Hâkanıntekmüdafaavasıtasıolanvehakkındamüşîrlerintoplanarakmüzakereettiklerinisöylediğinizbupalayınasılolurdaisminibilmediğinizbirçavuşapenceredenverirsiniz?Buifadenizikabûledemem.

-Saray,askerlekuşatılmıştı.Hepsinin isminibilemezdim.Verdiğimasker

palayıelbettemerciineteslimedecekti.

SonraBinbaşıNecibBey,sonraBinbaşıAliBeysorguyaçekildiler.OndansonraReisSürûrîEfendiyorulduğuiçinçekildi.SorguyaalınanDâmadMahmudCelâleddinPaşa’nınsorgusunuikincireisHristoForidesEfendiyaptı.

DâmâdMahmudPaşa’nınSorgusu

Her iki binbaşının da kaatilliği reddetmesinden sonra Mahmud Paşadinlendi.Timesmuhâbirinegöre,DâmadPaşa“uzunboylu,toplu,fakatyakışıklıendamlı, bünyesinden kuvvet fışkıran, güzel siyah gözlü idi”, hâkimin bazısorularına cevap verirken tereddüt geçirdiğimüşâhede ediliyordu.Reis efendi,sorgusunadevametti:

-Üçpehlivanıeskihâkanınhizmetinekimtayinetti?-Bendeğilim.-Nûri Paşa ile SeyyidBey, bu üç pehlivanın tayininin irâde alınarak ve

nâzırlardanbazılarıyladanışılarakyapıldığınısöylüyorlar.Sizdenâzıridinizvesarayda bulunuyordunuz. Nûri Paşa, Mustafa Çavuş’u sizin kendisine tavsiyeettiğinizisöylüyor.

- BuMustafa’yı bundan 15 sene evvel bir defa Çamlıca’da görmüştüm.HizmetkârlarlistesinihazırlayanNûriPaşa’yatavsiyeetmişolabilirim.

-PehlivanMustafa’yatalimatverdinizmi?-Hayır.- Bu 3 pehlivan, kendilerini bir odaya çağırdığınızı, Sultan Abdülaziz’i

öldürmek için 100Türk altını aylık bağladığınızıve30 altın atıyyeverildiğinisöylüyorlar.Sonrasizdenhususî talimataldıklarınıbeyanediyorlar.Bumakuleadamlarınpadişahnezdinetayinlerimakulmüdür?

-Bunlarınhepsiasılsızdır.Esasensâbıkhâkanınsarayadamlarınıtayiniçinbenimselâhiyetimyoktu.

-Cinayettenevvelkigeceneredeidiniz?- Çamlıca’daki köşkte idim. Sabahleyin Mehmed Rüşdü Paşa’nın

Bebek’tekiyalısınagittim.

- Mehmed Rüşdü Paşa, o sabah yalısına geldiğinizi kabûl etmiyor.UşağınızDervişAğa da o gece sizinFındıklı’daki sarayınızda bulunduğunuzusöylüyor. Behram Ağa ise, o zaman baş harem ağanızdı, Fındıklı’dakisarayınızdabazınâzırlarlatoplandığınızıbeyanediyor.

-BendesizeogünÇamlıca’daolduğumubaşkaşahitlerleisbâtedebilirim.-YüzbaşıAhmedEfendi,AbdülazizHân’ınvefâtından ikisaatevvelsizi

karakoldagördüğünübeyânediyor.-Karakolaaslagitmişdeğilim.- Sultan Aziz Merhûm’un sarayını nezâret altında bulundurmak ve

servetinitanzimetmeklevazifelendirildiği-nizanlaşılıyor.- Merhum hâkanın sarayının gözcüsü falan değildim ve sarayda hiçbir

vazifevememuriyetimyoktu.-Nasıl olur?SultanAziz’in servetini tasfiyeyememûrkomisyonunâzâsı

ve bir ara reisi idiniz.Her şeyiNûri Paşa ile beraber kararlaştırıyor ve her anSultanMurad’ınvâlidesiilegörüşüyordunuz.BunlarıMidhatPaşasöylüyor.

-Benimkomisyondanmalûmatımyok.-AbdülazizHân’ınbaşınagelenfelâketivetafsilâtınıkimdenöğrendiniz?-Gazetelerdenöğrendim.-Nasılolur?Buifadenizikabûledemem!

DâmadNûriPaşa’nınSorgusu

DâmadNûriPaşa’nınsorgusunudaForidesEfendiyaptı:-SultanMuradcülûsedincesizikimmâbeynmüşîrliğimakamınagetirdi?- Sultan Murad getirdi. Mâbeyn müşîrini padişahtan başka kimse tayin

edemez.- Sâbık Hâkan’ın Fer’iyye Sarayı’na nakline nezârete ve servetinin

alınmasınavetasfiyesinekimme’mûredilmişti?-DâmadMahmudCelâleddinPaşa.-Tekbaşınaomu?- Komisyon; Rüşdü Paşa, Mahmud Paşa, Midhat Paşa, Avni Paşa,

HayrullahEfendi’denmüteşekkildi.Bukomisyonunmütalâaveemrialınmadan

hiçkimsehiçbirşeyyapamazdı.İrâde-işâhânedebumerkezdeidi.-Pehlivanlarısizmitayinettiniz?-OnlarıbanaSeyyidBeygetirdi.Pehlivanlara100altınmaaşıbenverdim.

Komisyon bu maaşı münasip görmüştü, nitekim resmî ceyb-i hümâyûndefterindekayıtlıdır.

- Sizin gibi ve sizinmakamınızda bir adam, bu üç pehlivanın yüzüne vehallerine bakıp, ne makule adamlar olduklarını hemen anlar. Böyle adamlarpadişahınhizmetinenasıl verilir?Komisyondanemir aldığınızıve padişah irâ-desiyle bu komisyonun -usul dışı olarak- size emir vermek selâhiyetine sahipkılındığını iddia buyuruyorsunuz. Bu adamların sâbık hâkanagönderilemeyeceğini niçin komisyona söylemediniz?Emir zâbiti değildiniz ki,mâbeynmüşîriidiniz.

-Birfevkalâdezamandı.Buyurduklarınız,tabiîzamanlardageçerşeylerdir.İrâde-i seniyye ile muvaşşah komisyon kararlarını münakaşa edemezdim.Emirleriniicraedecekbaşkasınıyerimegetirirlerdi.

-Pehlivanlaranasılgizlitalimatverdiniz?-Gizli talimatvermedimvepehlivanlarlayalnızkalmadım...Pehlivanları

SeyyidBey bana getirdiği zaman yanımdaDâmadMahmud Paşa,DârüssaâdeağasıSüleymanAğavedahabirikişahısvardı.

-Mâbeynmüşîrininhaberiolmadanpadişahsaraylarındakuşuçmaz.Herşeyi önce mâbeyn müşîri öğrenir. Her şeye, her türlü emri vermeyeselâhiyetlidir...Mes’ûliyetideoderecededir.Ölümhaberininöncesizeiletilmesilâzımdı. Ölüm mahalline herkesten önce gitmeniz ve derhal tahkikatıbaşlatmanızlâzımdı.Bunlarıyaptınızmı?

- Evet gelip bana Sultan Abdülaziz’in kendi hayatına kasdettiğini,kendisini yaraladığını ve vahim vaziyette bulunduğunu haber verdiler. Artıköncebanamıhaberverdiler,burasınıbilemem.Derhalvak’amahallinegittimvederhal sâbık hâkanın hususî hekimi olan Dr. Marko Paşa’nın çağırılmasınıemrettim. Fakat Avni Paşa orada idi ve bana söz düşmezdi. Marko Paşa’nın,raporhakkındadiğerhekimlerlemünakaşasınıdinleyipçekildim.

İkinciMâbeynciSeyyidBey’inSorgusu

Sonra SultanMurad’ın ikincimâbeyncisi Seyyid Bey’in sorgusunu geneHristoForidesEfendiyaptı:

- Pehlivanları Nûri Paşa’ya sizin götürdüğünüz hakkında Nûri Paşa’nınbiraz önceki ifâdesini duydunuz. Esasen Sultan Aziz’in ölümü üzerine NûriPaşa’ya“SultanMurad’ıntaliivarmış,çünkikendisineendişeverecektekadamöldü”demişsinizvesevinçizharetmişsiniz.

- Bir padişahın ölümüne sevinç izhar edecek terbiye ile yetiştirilmedim.Farz-ımuhâlöyleyapmışolsambile,hislerimiaçıklamam,benihangikanununhangimaddesiilesuçludurumadüşürür?

-SevinçizharettiğinizNûriPaşa’nınifâdesiylesâbittir,kelimeoyunlarıilekapatamazsınız.Herhaldebirmâbeynmüşîrivepadişahdamadısizeiftiraetmez.Pehlivanlar cinsinden adamları padişah hizmetine nasıl lâyık gördünüz vemerhumhâkanahangihizmettebulunacaklardıki,şimdibenimaldığımmaaşınüç katı maaşla tayinleri için Nûri Paşa’ya götürdünüz? Bir mâbeynci olarakhangiçeşitadamlarınpadişahhizmetineverileceğinipekâlâbilmenizicabeder.Sûikast niyetini bilmeden pehlivanları götürdüğünüzü iddia etmeniz makuldeğildir.

-Buadamlarıbenseçmedim.MidhatPaşabupehlivanlarhakkındafikirvemütalâamısordu,bendebildiklerimisöyledim.

- Ne söylediniz? Midhat Paşa gibi bir adam nasıl bahçıvan tayini ileuğraşır?Süikastvesûiniyyetapâşikârdır.

Sonra Albay İzzet Bey’in sorgusu gene İkinci Reîs efendi tarafındanyapıldı.İfadesiarasındaİzzetBeyşunlarısöyledi:

Sultan Aziz’in sarayına âit her şey Fahri Bey’in emriyle yapılıyordu veonun izni olmadan kimse saraya girip çıdamıyordu. Biz, sarayın karşısındakikarakolda idik. Sultan Aziz’in bulunduğu Fer’iyye Sarayı’na serbestçe giripçıkantekkişiFahriBey’di.

MidhatPaşa’nınSorgusu

MidhatPaşa’nınsorgusunadaikinciReîsefendibaşladı.DiğersanıklarınsorgusundaMidhat Paşa salonda değildi,Malta Köşkü’nde dinleniyordu. Reis

efendininemriylegetirildi.Paşa,elindedefterler,kâğıtlarolduğuhaldepervasızdenecek bir tavırla girdi.Çıt çıkmıyordu.DâmadMahmudPaşa’nın yanındakisandalye gösterildi, oraya oturdu. Sanıkların arasında muhâfızlar vardı, fakatsilâh taşımıyorlardı. Paşa koyu gri softan bir yazlık takım giymişti. Sakalındabeyaz tüyler görülüyordu...Yüzü iyi ve sıhhatli idi. İkinciReîs efendi, isterseoturarakdaifadeverebileceğinisöyledi.MidhatPaşa,fırlarşekildebirdenayağakalktı. Sıhhati yerinde olduğunu, yalnız reis efendinin izniyle önündeki is-kemlenin arkasını tutarak ayakta ifade vereceğini söyledi. Reis izin verdi vekendini iyi hissetmediği takdirde hemen oturmasını ve cevaplarını oturduğuyerdenvermesini,bununiçinayrıcaizneihtiyacıbulunmadığınıbildirdi.

Midhat Paşa, bu çeşit mahkemelerin bütün dünyada kapalı celsedeyapılmasının usûl olduğunu, öyle olduğu halde açık celsede muhâkemeedilmekten sevinç duyduğunu belirtti. Bundan sonra Hristo Efendi ilk sualinitevcihetti:

SultanMurad’ınsözlüirâdesiüzerinesaraydabirkomisyonkuruldumuvebukomisyonkimlerdenmüteşekkildi?

Midhat Paşa, bu suale cevap vermeyeceğini, çünki sadet dışı, lüzumsuz,mevzuudağıtıcıbirsualolduğunu,kendisininsuçlanmasıylailgilibulunmadığınıbeyan etti. Sonra hayli tafsilât vererek, Sultan Murad’ın tahta geçmesindensonrakihükûmettoplantıvekararlarınıanlattı.Reis:

Paşa Hazretleri, dedi, sorduğum suallere cevap vermekle mükellefsiniz.Suallerinzât-ıdevletleriileilgisiolmayabilir...Fakatdâvânınbaşkataraflarıylaalâkalıdırvebununtakdirimahkemeyeâittir.Muhâkemeyivemevzuunudasizdeğil,biztayinederiz.

MidhatPaşaezcümleşunlarısöyledi:Bütün nâzırların bir araya gelmesindeki zorluk karşısında, o fevkalâde

zamanda benimle Rüşdü Paşa, Avni Paşa, Mahmud Celâleddin Paşa veHayrullahEfendi’denmürekkepbirkomisyonkurulmuştu.

Bu komisyonla devlet işlerini yürütmek, diğer nâzırların haklarınıkısıtlamakdeğilmidir vekanunlarımızdaböyle şeyolurmu?Merhumhâkanı,nasılFer’iyye’yenakledipmuhâfazaettiniz?

Fer’iyye’ye nakil merhûmun kendi arzusu üzerine oldu. Muhâfazası ilecümlemizmeşguldük.

Pehlivanların tayini meselesinde yukarıda bahis buyurduğunuzkomisyonunbilgisiolduğunuNûriPaşasöyledi,nedersiniz?

Bu tayinden biz nâzırlara haber verdiler. SultanMurad’ın sadık adamları

olduklarınısöylediler.İtirazamahalyoktu...Benkendilerinigörmedim.Bukadarnâzikbirmevkie,yanipadişahvehalîfeninhizmetinebumakule

adamlarıntayinlerimünâsipmiidi?Bundabiracayiplikgörmedinizmi?Benadamlarıgörmediğimiçinnemakuleolduklarınıbilemezdim.Öyle söylüyorsunuz ama, Mustafa Çavuş’la Avni Paşa’nın tanıştıkları

tahkikatımız neticesi ortaya çıkmıştır. Acaba hâkanı öldürmek emrinikomisyonunuzvermedimi?

Sizbunadelilmidiyorsunuz?Ben size soruyorum, delil değil midir diye. “Sultan Aziz günün birinde

tekrar saltanata geçecek olursa kendimizi mahvolmuş addedebiliriz”buyurmuşsunuz. O sırada böyle dediğinizi hazırlık sorgusunda kabûl ettiniz.SultanAziz’in tahta dönebilmesi korkusu sizi bir sûikasde sevk etmiş olamazmı?

Bunların hepsi mantıklı sözlerdir. Güzel düşünülmüş şeylerdir. Fakathiçbiridelildeğildir.

Sabık hâkanın bütün adamlarını yanından uzaklaştırdığınız halde, yalnızFahri Bey’i bıraktınız. Sâbık hâkanın Fahri Bey hakkındaki itimadı, sizin içinistifadeyi mûcib oldu. Komisyonun tasavvurunu icra mevkiine koymak içinbundanistifadeettiniz.Felâkettenhaberdaroluncaneyaptınız?

Bâb-ıÂlî’de ikenöğrendim.HemenFer’iyyekarako-lunageldim.Birçoknâzır,ulemâveondokuzhekimtoplanmıştı.FahriBeyhâkanın intiharettiğinisöyledi.Herkesgibibendebunainandım.

Siz yalnız Fahri Bey’in söyledikleriyle iktifa ettiniz. Hakikatin tezâhürüiçin inceden inceye tahkikat icrâsını emretmemişsiniz. Şûrây-ı Devlet Reisi,nâzır ve en yüksekmahkemenin başı idiniz. İşgal eylediğinizmevkie nazaranvak’ayıderinleştirmekvazifenizdi.Meseleyisükût ilegeçiştirmekistediniz.Budacinayettemadhalinizolduğunuortayakoyar.

Bunun için benmes’ûl addediliyorsam, diğer nâzırları dames’ul tutmaklâzım gelir. Fakat o nâzırları burada yanımda maznûn (sanık) olarakgöremiyorum.

- Nâşı niçin iyice muayene ettirmediniz? Sathî bir muâyene ile iktifaettiniz?Etıbbâraporu tıbbînazardantamameneksiktir.Şer’î îlâm,yalnızFahriBey’inifâdesinedayanmaktadır...Bütünbunlarınsebeplerinedir?

- Ben de sizden fazla bilemem. Doktorlara ve şer’iye me’mûrlarınasorunuz!

- Cesedin sol memesi üzerindeki oldukça büyük, morarmış kesik, yoluk

sakalvekırıkikidişhakkındanediyorsunuz?-İlkdefaduyuyorum.- Sultan Abdülaziz’in vefat ettiği gece Fer’iyye karakolunda şenlik

yapıldığı, zeybek oynandığı, bütünmillet ve karşıda saraydamerhumun ailesikanlı gözyaşları dökerlerken zevk ve eğlenceye dalındığı doğru mu ve budurumdanâzırlarkomisyonunuzneyaptı?

-Komisyon, askerin zeybek oyunuylameşgul olmaz.Bu kadarı fazladır.Bunlarsadeceküçültücüsuallerdir.

-Bununlaberaberhâdiseninsöylediğimgibiolduğumuhakkaktır.Merhumhâkankarakolagetirildiğizamanhenüzhayattaidi.Hayattaolduğunubildiğinizhaldetedaviettirmediniz,projenizitahakkukettirmekiçindir.

-Hayattaolduğunubilmiyordum.-Mahkeme sizi İzmir hâdisesi hakkında da sorguya çekmek istiyor. Sizi

Fransızkonsoloshânesineilticaasevkedensebeplernelerdir?-Hayatımayapılacaksûikasddenkorktum.-Siz,hayâtınızabirsûikasddebulunulmasındankorktuğunuzu,bununiçin

ikametgâhınızdan gizlice çıkıp Fransız konsoloshânesine bir sığınak talebinegittiğinizi söylüyorsunuz. Endişeniz bundan ibaret olsaydı, memleketinizinzabıtaveadliyesinemüracaatlayardımtalebindebulunabilirdiniz.Sizdebizimleberaber kabûl edersiniz ki, nefsine emniyeti bulunan bir adam, memleketinadliyesinden kaçınmaz ve bir yabancı bayrağı altına sığınmaz, ama sizkonsolosluğun size siyâsî sığınma hakkı vereceğine, iade etmeyeceğine çokgüvendikten başka; şahsınızı, milletlerarası bir mesele hâline de getirmekistediniz.Bundanbaşka,sorgunuzunbaşındanberisuallerireddettiniz,ithamlarıinkârettiniz.Sankihiçbirşeyolmamış,olmuşolsabilepekehemmiyetsizbirşeyolmuşgibidavrandınız.Birhükümdarınöldürülmesiise,emînolunuzhiçbiradlîsistemde,ehemmiyetsizbirşeytelâkkiedilmez.Buyurunuz,sorgunuzbitmiştir.

İlkGününİkinciCelsesi

Saat 16.30 idi. Midhat Paşa çıkarıldı. Diğer sanıklar yerlerinde kaldılar.Yarımsaataraverildi...Saat17.00’deReîsSürûrîEfendiyerinialdıveilkgünün

ikinci celsesini açtığınıbildirdi.HaklarındaLibya’yahayatboyu sürgünkararıhükümdarca verilen harem ağalarından Reyhân Ağa’yı şâhit sıfatıyla sorguyaçekti(çünkizâtensürgünemahkûmolmuşlardı).ReyhânAğadediki:

Sultan merhumu öldürüyorlardı. Fahri Bey padişahı omuzlarındantutmuştu. Cezayirli Mustafa ile Hacı Mehmed birer bacaklarına oturmuşlardı.MustafaPehlivandakollarınıkesiyordu...AliBey’leNecibBey,yalınkılıçkapı-dabekliyorlardı.Bumanzarakarşısındaaklımbaşımdangitti.Herşeybirandaolupbitti.

Herikibinbaşıdakılıçlarınıçekmişlermiydi?YalnızAliBeyyalınkılıçtı,NecibBeykılıcınıçekmeksizinonunyanında

idi.Hemenaşağıkaçtım.OrtakattaArz-ıNiyâzKalfa ileMahmudCelâleddinPaşa’yıkonuşurlarkengördüm.

Mahmud Paşa, Fahri Bey, Ali Bey, Necib Bey, teker teker söz alarakReyhân Ağa’nın şehâdetini reddettiler, yalan söylediğini iddia ettiler. SürûrîEfendi’ninReyhânAğa’ya“nedersiniz?”demesiüzerineAğa,çok şiddetlibirdille, anlattıklarının aynen geçtiğini, kendisini yalanla itham edenlerin yalansöylediklerinibelirtti.

Sonra Râkım Nesîb Ağa dinlendi, aynı şeyleri söyledi. Sonra dinlenenNazîf Ağa, aşağı yukarı aynı şeyleri tekrarladı. Ferîd Ağa adında bir haremağasının-hâlenİstanbul’daolmadığıiçin-yazılıifâdesiokundu.Hâriciyekâtip-lerindenMahmudCelâleddinBeydinlendi.HüseyinAğaşahitolarakçağırıldı.SultanAbdülaziz’innâşınınyıkandığınınertesigünü,yıkayanÖmerEfendi’ninnâştasolmemeninaltındakansızanbiryaragördüğünükendisinevebaşkalarınaanlattığını beyan etti. Sultan Abdülaziz’in eski ağalarından olduğunu, FahriBey’in de ertesi günü kendisine ve başkalarına ayna vemakas hikâyesini hiçinandırıcıolmayanbirşekildenaklettiğinisöyledi.

ÖmerEfendi’ninŞahitliği

Ömer Efendi şahit olarak alındı. Şerif olduğu için yeşil sarık sarınmıştı.İlmiyye’denolduğunu,SultanAbdülaziz’incesedinibizzatyıkadığını,Enderûnağalarının ken-disine yardım ettiklerini, o sırada Sultanahmed Câmii vâızı vebaşimamı olduğunu anlattı. Yaşı doksana yaklaşmıştı. Ezcümle şu beyanda

bulundu:-Kollarındakiyaralardanbaşka,solmemeüzerindebüyükçebirmorlukve

ince bir kesik vardı, henüz kanıyor gibiydi, kan yeni durmuştu. Ön dişlerdenikisikırılmıştı.Sakalınsoltarafıgayrımuntazamşekildeyolunmuştu.

HâkanıgasledenlerdenTahsinEfendialındı.KendisininÖmerEfendinâşıyıkarken odanın kapısı önünde bulunduğunu, Cennet-mekân’ın göğsündekiyarayıvemorluğubizzatgörmediğini,fakatgasletmeişibitincebunuoandaveyerdeŞeyhÖmerEfendi’ninkendisineanlattığınısöyledi.

SultanAbdülaziz’ingaslindeyardımeden6Enderûnağasıda teker tekerdinlendilerse de, bunlar da Tahsin Efendi gibi, uzakta hizmet ettiklerini,göğüsteki yarayı görecek durumda olmadıklarını, zâten heyecanlı olduklarını,fakatÖmerEfendi’nin5yılönceogünyarayıkendilerinedeanlattığınıbeyanettiler.BuşahitlerHayri,Süleyman,Rüşdü,Bekir,MehmedEfendilerlebirağaidi.

Zevkyâb Kalfa alındı. Times muhabirine göre, “zarif ve kibar birhanımefendi (lady)” idi. Sultan Abdülaziz’in hizmetindeki hazinedarlardanolduğunu, o gün Fer’iyye’de de hizmet-i şâhâne’de bulunduğunu, şimdi AliBey’leevliolduğunusöyledi.CezayirliMustafa’nınnasılpenceredenatladığınıbeyanetti.

Reis Sürûrî Efendi, taşrada hizmette bulunanYüzbaşı Ahmed Efendi ileBinbaşıReşidBey’in ifâdelerini okuttu.Bu subaylar, Fer’iyye önünde nöbettebulunduklarını,DâmadMahmudPaşa’yı Fer’iyye’de İzzet,Ali veNecibBey-lerle konuşurken gördüklerini söylüyorlardı. İzzet Bey’e pala getirilince çoksevindiğinideilâveediyorlardı.

Sonra gene taşrada bulunan yüzbaşılar Hüseyin ve Osman Efendiler’inyazılı beyanları okundu. Pertevniyâl Vâli- de-Sultan’ın Fer’iyye’den çıkarılıpTopkapıSarayı’nagötürülürkenbaşörtüsüzolduğunuteessürlehatırladıklarını(ozamanakılalmazbirişti)beyanediyorlardı.

SürûrîEfendi,şahitDr.MarkoPaşa’nıngetirilmesiniemretti...MarkoPaşaezcümleşöylededi:

Dr.MarkoPaşa’nınŞahitliği

- Şimdi olduğu gibi o zaman daMekteb-i Tıbbiye-i Askeriyye-i Şâhânenâzırı idim (Askerî Tıp Fakültesi Kumandanı ve Dekanı). Askerî doktorum,rütbem o zaman da şimdi de feriktir (korgeneral). Aynı zamanda AbdülazizHân’ın hususî hekimlerinden idim.Kendisini ve ailesini tedavi ederdim.EvimKuzguncuk’ta, Çırağan Sarayı’nın tam karşısındaki yalıdır. Yanımızdaki yalı,HüseyinAvni Paşa’nın idi. Paşa, kumandanımve dostum idi, onun da hekimiidim. Evine sıkça giderdim. SultanAziz’in Fer’iyye Sarayı’na nakledildiği 48saat içinde dürbünle oraya bakmaktan kendimi alamazdım. O sabah Feriyerıhtımındaolağanolmayanhareketgördüm.Yanımdakarımdavardı.Yükselensesleribileduyabiliyorduk.Penceredenbirisininatladığınıgördüm.Azsonradasaraydançağırıldımvehüzünvericihakikatiöğrendim.

-Cesedimuayeneettinizmi?-Bunacesaretedemedim.Tarifsizhüzünleriçindeydim.Kalbimsıkışıyor,

gözlerimsulanıyordu.MerhumSultanAbdülazizbenimbabam,velinimetimidi,sonsuz ihsanlarını görmüştüm... Bendenizi severdi. Tammânâsıyle efendimdi.Sayesinde adam olmuştum. Birçok doktor vardı, onlara “Muayene ediniz.Raporuyazınız,benimzalarım”dedim.

-Feth-imeyyit(otopsi)vetıbbîtahkikatyapıldımı?-Herikisideyapılmadı.Öyleistenmiş,birderaporyazılmıştı.Raporapek

bakmadan imzaladım... Çok kalabalıktı. Nâzırlardan Hüseyin Avni Paşa’yı,MehmedRüşdüPaşa’yı,DâmadMahmudPaşa’yıhatırlıyorum.MidhatPaşadaorada imiş ama gözüme çarpmamıştı. Ne yapıldı ise Hüseyin Avni Paşa’nınemriyleyapıldı.Nasılistediiseöylehareketettik...

Dr.KastroBeyalındı:-5yıldanberiÂyânâzâsındanım(senatörüm),dedi;Cennet-mekân’ınbize

sadecekollarıgösterildi.Solkoldakicerihabeşsantimuzunluğundaveüçbuçuksantimderinliğindeidi...

Dr.NûriPaşa,meslektaşınınsöylediklerinitekrarladı.Sürûrî Efendi, birinci günün ikinci celsesini kapattı. Muhakemeye ertesi

günü(salı)sabahısaat11.00’dedevamedileceğinibildirdi.

MuhakemeninİkinciGünü

Bildirilen saatte Sürûrî Efendi celseyi açtı. Dinleyicilerin daha kalabalıkolduğugörüldü.ReisEfendi,ikişer’îraporunuokuttu...BirisiRumeliKazaskeriTosyalı Mustafa İzzet Efendi’nin -ki bu raporu imzaladıktan 6 ay geçmedenölmüştü-imzaladığırapordu.Şuurunahalelgeldiği içinpadişahınintiharettiği,sadece Fahri Bey’in şehâdetine dayanılarak iddia edilen feci bir vesika idi.Diğeri, Hüsnü Efendi’nin düzenleyip ŞeyhülislâmHayrullah Efendi’nin imza-ladığı olayın intihar olduğuna dair gene Fahri Bey’in ifâdesine dayanan şer’îîlâmidi.BuHüsnüEfendişahitolarakçağrıldı.Cesetbirgünevvelgömüldüğüiçin görülmesi vemuayenesi imkânsız bulunduğunu, Fahri Bey ne söylediyseonunîlâmageçirildiğini,başkaşahitinkendisinedinletilmediğinibeyanetti.

Müstantık (sorgu hâkimi) Mustafa Efendi, şahit olarak çağrıldı. ZabtiyeNâzırı Abdi Paşa’nın emriyle Fahri Bey’in ifâdesini aldığını, kendisine başkaşahidin dinletilmediğini söyledi. Reîs Efendi, Fahri Bey’e sordu. Fahri Bey,ifadenindoğruolduğunutasdiketti.SonraDr.Merkelçağırıldı.LembergliLehYahudisi olduğu için, şimdiye kadar şahidlere Kur’ân ve İncil üzerine elbastırılıp yemin ettirildiği halde, bu şahide Tevrat’a el bastırıldı. Dr. Merkelşöylededi:

-Raporuimzalayandoktorlardanbiriyim.Fer’iyyekarakolunailkgelendoktorlardanım...AncakikisaatbekletildiktenvediğerdoktorlargeldiktensonraDâmadMahmudPaşa, bizi cesedi görmeye davet etti. Yalnız kollarını göster-diler ve çok acele bakmamızı bildirdiler. Cesedin güneş batmadan gömülmesiîcâbettiğinisöylüyorlardı.Sonrabizipadişahınöldüğüodayagötürdüler.Oradabir subay bizi görünce “Ben öldürmedim!” diye bağırdı. Bunun üzerine paşaonu“Kimsanapadişahıöldürdündiyor?”diyeazarladı.

Dr. Merkel’in ifâdesini Binbaşı Nâmık Paşa-zâde Ali Bey birden ayağakalkıpbağırarak:

-Bendenbahsetmekistiyoramaaldanıyor,diyerekkesti...ReîsEfendi,AliBey’esusmasınısöyleyipşâhideifâdesinitamamlamasınıbildirdi.Doktortekrarifâdesine devam ettiği sırada Ali Bey tekrar fırlayarak “Bahsettiği zâbit bendeğilim” diye bağırdı. Bunun üzerine Reis, bahsettiği subayın Ali Bey olupolmadığını Dr. Merkel’e sordu. Merkel “Zannederim, bu zâbitti” diye cevapverdi.

SultanMurad’ın başmâbeyncisi İbrahim Edhem Bey alındı. Bumakamagetirilmeden önce Topkapı Sarayı hazîne kethüdası bulunduğunu söyledi.Fer’iyye’de bir küçük rütbeli subayın Sultan Aziz’e hakaret sayılacak tavırtakındığını, kendisinin o sırada bahçede Sultan Aziz’le beraber bulunduğunu,

bunun üzerine padişahın artık bahçeye çıkmaktan vazgeçtiğini anlattı. BinbaşıAliBeytekraryerindenfırlayıp:

Ben Sultan Aziz’e bahçede değil, rıhtımda hitâb ettim ve öylesöylemedim...diyebaşlayınca,SürûrîEfendi,birdahamüdâhaleedersesalondançıkartacağınısöyleyipoturttu.

Edhem Bey, Topkapı Sarayı’nda Sultan Aziz ve ailesine yemekverilemediğini,verilebilmesiiçinkendisininDolmabahçe’yegidipNûriPaşa’yamüracaatettiğinisöylediveşöyledevametti:

-MâbeynMüşîri Paşa, bu işin kendisine taalluku olmayacağını, TopkapıSarayı’na kendisinin karışmadığını bildirdi. Bunun üzerine teessürlemerdivenlerden inerken, saraydaki nazırlar toplantısına çıkan Hüseyin AvniPaşa’ya rastladım. Ona bahsettim. Yemek verilmesi işini hususî komisyonuteşkiledennazırlaraaçacağınısöyledi.

-Şuhaldesabıkhâkanınyiyeceğinivermekiçinnazırlarmeclisincekararverilmeklâzımgeldidemek.

-Evetefendim.Mâbeyn Müdürü (yani Mâbeyn-i Hümâyûn başhademesi) Ahmed Ağa

çağırıldı. 62 yaşında,Üsküdarlı, 37 yıldan beri saray hizmetinde bulunduğunubildirdi.

Şunlarısöyledi:- Üç pehlivanı Nûri Paşa’nın odasına soktum. Odada Seyyid Bey’le

Dârüssaâde ağası Süleyman Ağa da vardı. Kendilerine 130’ar altın aylıkverileceğiniveâdetâmâbeyncisıfatıtakılacağınıöğrendim,çokşaştım.

Sonra Pervîn-Felek Hanım’ın yazılı ifâdesi okundu. Sonra SultanAbdülaziz’eaiteşya,birbüyükatlasbohçadançıkarılaraktekertekergösterildi.Padişahınüzerindençıkarılankanlıçamaşırlar,üzerineörtülenperdeler,hepbubohçanın içindeydi. Mintanla gömleğin kalbe isabet eden yerinde bir yırtıkgörülüyordu.Bumanzarakarşısında heyecana kapılan dinleyicilerden bir ferik(korgeneral)mübaşirlere“Getirin,bendegöreyim,nealçakçabircinâyetmişbu”diye bağırdı. Fakat Reîs Efendi, dinleyicilerin jüri olmadığını, onlara bir şeygösterilemeyeceğinisöyledi.Sonra,ikigündenberidinlenenşahitleresanıklarınitirazlarınıdinleteceğinibildirdi.

Mustafa ve Mehmed Pehlivanlar bir itirazda bulunmadılar. CezayirliMustafa, şahitlerin yalan söylediğini iddia etti. Fahri Bey, kendisinin kaatillerarasında bulunduğunu bildiren bütün şehâdetleri reddetti. Necib Bey, ReyhânAğa’nın kendisine o zamandan garazı olduğunu söyleyerek, kendi hakkındaki

şehâdetininyalanolduğunubeyânetti.SeyyidBeysözüolmadığınıbildirdi.Ziraşimdiye kadar onun aleyhinde bir şehâdet dinlenmemişti... Ali Bey EdhemBey’inkendisine izâfe ettiği şeyleri söylemediğini iddia etti.Nûri veMahmudPaşalar, aleyhlerindeki şehâdetleri kabûl etmediler. Mahmud Paşa, hâkanınölümündenbirgünevvelFer’iyyekarakolunaaslagitmediğinibildirdi.

SavunmaAvukatlarınınMüdâfaaları

Reis, avukatların savunmalarına başlayabileceklerini bildirdi. İlk sözüManyasî-zâdeRefikBeyaldı.27yaşındaateşlibirhukukçuidi.GalatasarayveHukukmezunuidi.BabasıRaûfîBey,TemyizüyesiveMülkiye’deMedenîHu-kukmüderrisiidi.RefikBey,YeniOsmanlılardandıveMidhatPaşaiçinelindengeleni yaptı. Devrin en büyük avukatı olarak tanınmaya başlıyordu. NâmıkKemâl’in yakın arkadaşı idi. Aynı zamanda müzisyen ve Türk Mûsikîsimeraklısı idi. Sonuna kadar Sultan Hamid muhalifi kalacaktır. Yüksek seslekonuşuyor,Türkçe’yiçokgüzelsöylüyordu.Hukukîcümleleriçokkuvvetliydi.Herkes takdirle kendisini dinlemeye başlamıştı. Hâkimler, babası, arkadaşlarıolanbugenciiftiharvesevgiyledinliyorlardı.Fakatokadar...ZirapehlivanlarlaNecibBey’isavunuyorduRefikBey.Onlarıise,gelipgeçmişdünyanınenbüyükavukatıkimse,ogelsekurtaramazdı.SonradanRefikBey,SultanHamidrejimiile başı belâya giren siyâsî mahkûmları İstanbul ve Selânik’te savunmakla ünyapacak,üyesibulunduğugizliİttihadveTerakkiCemiyetiiktidaragelirgelmez,1908’deöncezabtiye,sonraadliyenâzırıolacak,fakatömrüvefaetmeyippekazsonraölecektir.

Avukat Mehmed Ali Efendi söz aldı. Fahri Bey’le Cezayirli Mustafa’yısavundu.Talihsiz, ümitsiz, neticesiz savunma idi.BaşsavcıAbdüllatifBey sözisteyerekşiddetlibircevapverdi:

-Müdafaaavukatı,dedi;budevlettegalibakiminnekadarmaaşaldığınıbilmiyorki,birbahçıvanaayda100altınverilebileceğini,bununtabiîolduğunusöylüyor.Sonrabizebirtırnakmakasıgetirip,tırnağızorkesenbumakaslaeskihakanın ikikolunubirbiri ardıncaüç santimderinliğindekestiğine inanmamızıistiyor.SonraFahriBey’in,SultanAbdülaziz’inbendesiolduğu,efendisininasılöldürebileceğihakkındauzunuzunnutukçekiyor.Buhusus,müvekkilininlehine

değil,aleyhinedir.ZâtenSultanAbdülaziz’inyanındanherkesinalınması,birtekFahri Bey’in bırakılması da, padişaha karşı ihanetin tezgâhlanmasımaksadıyladır. Bunları ithamnamemde kâfi derecede açıklıkla anlattım. Aynışeyleritekrarlayacakdeğilim.MakashikâyesiyalnızFahriBey’inuydurmasıdır.Doktorların,sorguyagelenlerinkarşısınatekşahitolarak,sankitekşahitoimişgibi dâima ve yalnız Fahri Bey çıkartılmıştır. Bu Fahri Bey’e bir sempatiduymuyoruz ve bu hissimizi ifade etmekten de çekinmiyoruz. Gene bu FahriBey’egörebütündelilleruydurma,bütünşahitleryalancıdır.Herkeskendisininaleyhinde,kendisimazlûmvemağdurdur.Suçlugörmesek,adâletimiziçinFahriBey,mühimbirşahsiyetdeğildir,kendisiylehiçuğraşmayız.

Sonra Dâmad Mahmud Paşa söz aldı. Müdafaasını şahsen yapacağınısöyledi.Fakatdoğduğundanbuyanasadecehürmetgörmüşbiradamdı.Engençyaşında,gıptaedilecekmakamlarayükselmiş,emirvermeyealışmış,karşısındaelpençe divan durulmuştu. Hayatında maddî ihtiyaç bilmemişti, servet içindeyüzüyordu. Mağrur, gafil, cesur, ataktı. Sultan Abdülmecid gibi bir padişahındamadıidi.4yaşından14yaşına-Sultân’ınölümüne-kadarüveyannesiAtıyyeSultântarafından,AtıyyeSultân’ınerkekçocuğuolmadığıiçin,onuntarafındanşımartılarak, şehzâdeler gibi büyütülmüştü. Atıyye Sultan ise, modernTürkiye’nin kurucusu ikinci Sultan Mahmud Hân-ı Adlî’nin kızıydı. BabasıAhmedFethiPaşa,Tanzimatrejimininkurucularındandı.İşteböylebiradam,bircinayet mahkemesinde itham edilince, bütün şahsiyetini ve melekelerinikaybetti. Karşısında konuşulmayan, sadece hayatı boyunca kendisi konuşupdinletmiş olan Mahmud Paşa, mahkemede üç mantıklı cümleyi bir arayagetiremedi. Bir şöhreti varsa, onu da kaybetti. Kendisi hakkında “DâmadMahmudPaşabumuimiş?”dedirtti.Özelnâzırlarkomisyonununüyesiolmadı-ğındadirendiki,yalandıveböylebir şeyi inkâretmekacemilikti.ZiraMidhatPaşa bile böyle gizli bir komisyonun var olduğunu, kendisinin ve MahmudPaşa’nın da üye bulunduklarını söylemişti. Sultan Aziz’in hal’i işinde rolüolmadığını, tahttan indirildikten sonra öğrendiğini ileri sürdü ki, bu doğru idi.Fakatişeyaramayanbirdoğru.Evet,hâkanıtahttanindirencuntayadâhildeğildiamaindirildiktenyirmidörtsaatgeçmedenocuntanıniçinegirmeklekalmamış,piramidinzirvesindeyeralmıştı.

Helekendimüdafaasıiçinhiçbirdeğertaşımadıktanbaşka,tarihîbakımdanda hiçbir değer taşımayan, yani tamamen yanlış ve yalan olan “SultanAbdülaziz’ihal’keyfiyeti,dörtkişininişideğildi;millîarzunun,umûmîefkârıncebir ve tazyikinin neticesi idi; toplar atılıp kılıçlar çekilerek kutlanmıştı”sözleri,bedbahtcümlelerdi.

MahmudPaşa,sıkıntıveasabiyetiçindeoturdu,terinisildi.BinbaşıGürcüNecib Bey ayağa kalkarak kendini savunmaya başladı. Saraydan yetiştiğini,Sultan Mecid’in oğullarından ve Sultan Hamid’in kardeşlerinden efendisiŞehzâde Nûreddin Efendi’nin kendisini itina ile ve en son Harbiye’deokuttuğunu,subayçıkıncasarayaaldığınıuzunuzunvenutukçekerbireda ileanlatmaya başladı. Bu imtiyazlı durumunu, harem ağalarının çekemediğini vedahaSultanAzizdevrinde teğmenveyüzbaşı ikenbirçokları ilekavgaettiğiniörnekverereksöyledi.BaşsavcıLatifBey,Reisefendidenbusanığın,müdafaasıile ilgisiz eski saray hâtıralarını anlattığını, sadede gelmesini taleb etti. SürûrîEfendi,NecibBey’e,savcınınitirazınınreddedildiğini,kendisinisavunmakiçinaklınanegeliyorsaçekinmedenbeyânedebileceğinisöyledi.Savcı,NecibBey’etersbirnazaratarakhiddetleoturdu.SonraDr.Kastrodünküşehâdetini tavzihmaksadıylatekrarsözaldı.SonraMidhatPaşasalonaalındı.

MidhatPaşa’nın,ReîsSürûrîEfendi’yiHâkimliktenReddetmesi

SürûrîEfendişunlarısöyledi:-18seneevvelMidhatPaşa,Tuna(Bulgaristan)eyâletivalisiidi.Bende

eyâlettekienyüksekhâkimdim.VâliPaşaileanlaşmazlığımızoldu.Onmemûrlaberaber İstanbul’dan, beni Tuna eyâletinden almasını istedim. İsteğim yerinegetirildi.DünMidhatPaşa’yıbununiçinbendeğil,mahkememizinikinciReisiHristo Efendi sorguya çekti. Şimdi Midhat Paşa, mahkememize bir istida(dilekçe)vermiştir.Benbaşkanlıkkürsüsündeoturduğummüddetçesavunmasınıyapmayacağını ve avukatlarındanŞehrîEfendi’ninde savunmayapmayacağınıbildirdi. Ceza muhâkemeleri usulü kanunumuza göre bu taleb, yerinegetirilemez. Bu kanun,mahkeme reisine tam bir selâhiyet tanır. Ancak, reisinvazifelerinden biri, gerçeğin ortaya çıkması ve adâletin yerine getirilmesinisağlamak ise, diğeri de, müdafaanın tam, eksiksiz ve şüphesiz şekilde yerinegetirilmesini teminetmektir.MidhatPaşa’nınmüdafaası sırasındakürsüyü terkediyorvereisliğiHristoEfendi’yebırakıyorum.

SürûrîEfendiçekildiveçıktı.HristoForidesEfendi,başkanlıkkürsüsünegeçti.FahriBey,AliBey, İzzetBey,müdâfaalarınıyaptıktansonrasırabunları

dikkatle dinleyenMidhat Paşa’ya geldi. Uzun konuşmasındaMidhat Paşa biraralıkşunlarısöyledi:

SultanAziz tahtta iken benim hâkan aleyhine sözler söylediğimiDâmadNûriPaşada,MütercimRüşdüPaşadailerisürdüler.AhmedMidhatEfendiileEbüzziyâ Tevfik Bey ise gazetelerinde, vaktiyle benim soframda iken sarf et-tiğimSultanAzizaleyhtarısözleriyazdılar.Bunlarınçoğudoğrudeğildir.SultanAziz hakkındaki tenkitlerimi, ben padişahın yüzüne söyleyecekmevkide idim.AhmedMidhatEfendi’yiisebirgünsoframdan,banahakaretettiğiiçinkovdum.SultanAzizaleyhinde sözler söylemişolsamda,bunuHanedânındamadıolanNûriPaşa’yasöylemezdim.Bunlarbirtakımdedikodulardanibarettir...

SavcıLâtifBeysözaldı:-Patavatsızlıketme,boşboğazlık,düşünmeden söyleme,MidhatPaşa’nın

mesleğidir (karakteridir), dedi; bu sözlerin söylenmesi o zaman cürümdü; ziraSultan Abdülaziz hâkan ve Paşa onun nâzırı idi. Bugün belki cürüm değildir.Fakat paşanınSultanAziz aleyhindeki komplolara kolaycadâhil olabilmesininizahını yapmak, savcı olarak benim vazifemdir.Bir cinayete götüren sebepleriizahetmek,cinayetmahkemelerinde,savcıdanmutlakaistenenhususlardandır.

Tabii Midhat Paşa’nın bu beyânı, tâlihsizdi. Vaktiyle kendisini o kadardestekleyenYeniOsmanlılardanikimeşhuredipvegazeteciyi,MidhatEfendiileEbüzziyâ’yı ithâm ediyordu. Midhat Paşa devam etti. Başsavcı tekrar sözünükesip:

Midhat Paşa, dedi; bu tahkikatın icrası sırasında, pek çok defalaryalancılığındandolayımahcup bırakılmıştır. Evet,müdafaa sadedinde her şeyisöylemek maznûnun (sanığın) sarîh (açık) hakkıdır ama bir müdafaa sadeceyalanlara, ithamlara, böbürlenmelere dayandırılamaz. Gösterdiğimiz delillerinçürütülmesi veyâ yeni deliller getirilmesine dayandırılmak îcâb eder. Paşanınİzmir’deki Fransızlar’a nasıl iltica ettiğini anlatması, tamâmen yalan vedüzmedir. Bunu kesin şekilde, en açık delilleriyle isbât etmiş durumdayım veisbâtımdaMidhatPaşa’nınyalanlarıbanaenbüyükyardımcıolmuştur,kendisineteşekkürederim...

Reîs,savcınınsanıklaistihzaedemeyeceğini,istihzaetmeksizin,itirazlarınıyapmasını ihtar etti.FakatMidhatPaşa,mahkemeyiumursamaz tavrınıdevâmettiriyordu. Bu mahkemenin kendisini asla mahkûm edemeyeceği havasındaolduğu artık açıkça belli olmuştu. Dinleyiciler, paşanın neye güvendiğinidedikoduyabaşlamışlardı.Dinleyicilerinyaşlıları,budevlette,MidhatPaşa’nın

itham edildiğinin onda biri kadar suçlar için vezir kellesi düşürülen çağlarıhatırlatıyorlardı. Midhat Paşa sonunda işi, Reîs Hristo Efendi ile açıkmünakaşaya kadar götürdü. Münakaşa, Midhat Paşa’nın, kendisi gibi sanıkolarak o sırada mahkemede bulunanları şahit sıfatıyla dinletmek istemesindençıktı.Reîs,diğersanıkların,başkabirsanık(yaniMidhatPaşa) tarafındanşahitsıfatıylasorguyaçekilmelerininbizimhukukusulümüzdemevcutbulunmadığınısöyledi,fakatpaşatalebindedirendi.Başsavcı, talebinhukukusulünetamamenaykırı olduğunu bildirdi. Hâkimler, paşanın bu talebini müzâkere etmek içinbirkaçdakikasalondanayrıldılar.SalonadönüşteReîsşunlarısöyledi:

Diğer sanıkları şâhit göstermek talebiniz kabûl edilmiştir. Fakat onlarıbizzatsorguyaçekemezsiniz.Soracağınızsualleribanahitâbensöyleyeceksiniz.Cevapvermesiniben,sanıkşahideemredeceğim.

Öyleşeyolmaz,benkendimisticvâbedeceğim(sorguyaçekeceğim).Sizburadanehâkimsiniznemüstantiksiniz.Sizbir sanıkvebelkidebir

mücrimsiniz. Siz suallerinizimahkemeye tevcîh ediniz.Mahkeme bu suallerincevaplarınısanıklardanister.

Sanıkları teker teker sorguya çekeceğim. Birini sorguya çektiğim zamandiğerhiçbirisalondabulunmayacaktır.

Böyle şey olmaz. Şimdi size Pehlivan Mustafa’nın ifadesinidinletiyorum…PehlivanMustafa’yıdinlediniz.Kendisinemüdafaanızbabaındabirsoracağınızvarmı?

Benimonasoracakyirmiyedisualimvar.İfâdesine itiraz etmek istediğiniz yerlere itiraz ediniz ve mevzudan

ayrılmayaraksuallerinizisormayabaşlayınız.Katille itham edilen sanıkların her birine yirmiyedişer sual ve diğer

sanıklara doksan dört sual soracağım. Ayrıca başka şahitler dinlenmesini deisteyeceğim. Sultan Aziz’in bütün oğulları ve hatta Vâlidesi Sultan’ın burayagelip ifadevermelerini istiyorum.Raporu imzalayanbütündoktorlarınbilhassasefâretdoktorlarınınçağrılmalarınıdatalebediyorum.

İstediğiniz şahitlerin, sizin müdafaanıza yarayacak tek cümlesöylemelerinin mümkün olmadığını siz de biliyorsunuz. Hem yerinegetirilmeyecektaleplerlemahkememizimüşküldurumdabırakabileceğinizzannıiçindesiniz, hem de mahkemeyi sahneye çevirmek istiyorsunuz. Sanıklarıömüdafaa şahidiniz olarak dinletmek istediniz. Kabûl ettik. Birincisi ifâdesiniverdi. Suallerinize başlamanızı söylüyorum, siz böyle yapacağınıza, daha nekadar sual sorup iahit dinleteceğinze dair nutuk veriyorsunuz. Anlaşılan biz

hâkimleredeğil,gazetecilerehitâbediyorsunuz.Böylebirtavırtakınmanızaizinvermemmümkündeğildir.Müdafaanızabaşlayınız.

Midhat Paşa bütün talepleri yerine getirilmeden müdafaasınabaşlamayacağını, hakkında idam hükmü verilmesini, bunun ehemmiyetiolmadığını söyledi. Hâkimler konuyu görüşmek için 10 dakika çekildiler. BumüddetinsonundaReîs,dörtdefaMidhatPaşa’yamüdafaasınabaşlamasınıihtâretti.Dörtdefasındadapaşa,ayrıayrıveçokaçıkukalalıklarla reddetti.Bununüzerine Reîs mahkemeye bir saat ara verdiğini bildirdi. Kürsüden ayrılırken,mahkemenin karar safhasına geçtiğini, bir saat sonra kararların bildirileceğinisöyledi.

BirsaatsonraHristoEfendi’ninbaşkanlığındamahkemenin ikincicelsesiaçıldı.KararlarıBaşkâtipEmrullahEfendiokudu:

Mustafa, Cezayirli Mustafa, Mehmed pehlivanlarla Fahri Bey’in cinayetişlediklerine,

Midhat,MahmudveNûriPaşalar ileAliveNecibBeyler’inbucinayettecürümortağıolduklarına,

Seyyid ve İzzet Beyler’in cinayete yardımcı olduklarına, ekseriyetlehükmedilmişti.

ReîsEfendi,mahkemeyiertesigünebırakıpcelseyikapattı.

MuhâkemeninÜçüncüGünü

29HaziranÇarşambagünüsaat11.00’demahkemeyi,ReîsSürûrîEfendiaçtı.Dinleyicilerkalabalıktı.Reîssanıkavukatlarınasonsözlerinisöylemeleriniemretti. Refik Bey, Mehmed Ali Efendi, Şehrî Efendi, İzzet Efendi,müvekkillerini savundular. Sıra Dâmad Mahmud Paşa’nın avukatı KostakiSardinskiEfendi’yegelince,MahmudPaşaavukatınınsözünükesip:

-Benimhareketimençokcezakanununun184.maddesineuyar,dedi.Hâlbuki şimdiye kadar tamamen mâsum bulunduğunu söylemişti. 184.

maddeiseşuidi:“Arzûsunuicrâetdirmekiçintazyikvesâitinemâlikbirâmirinemriylebircinayet îkaaolunduğu takdirde,kaatil sıfatıylaâmir tecziyeolunur.

Tazyikvesâitinemâlikdemek,aldığıemriîfâetmekdenimtinâeyleyeniöldürtmekkudretvekuvvetinihâizolandemekdirveomânâyagelir.Buvaziyethâricinde,böyle bir emri îfâ eden mâdûn, mâzûr görülemeyeceğinden kaatil sıfatıyletecziye olunur. Vesâit-i tazyîkıyyeye mâlik olmadığı hâlde cinâyeti emreyleyenâmir,muvakkatkürekcezâsınaçarptırılır.”

Hâkimler, yarım saat için çekildiler. Bu müddet sonunda Sürûrî Efendi,ikincicelseyiaçtı.Verilencezalarıbizzatokumayabaşladı:

-MustafaPehlivan,MehmedPehlivan,CezayirliMustafaPehlivan,FahriBey, Ali Bey, Necib Bey,Mahmud Paşa ve Nûri Paşa idama, Seyyid Bey veİzzetBey10’arsenehabsemahkûmedilmişlerdir.MahmudPaşaveNûriPaşahakkındakikararekseriyetlealınmıştır.Temyizyolu8günlükmüracaatsüresinigeçirmemekşartıylaaçıktır.

Celsetatiledildi.Mahkûmlarınhepsiçıkarıldı.SürûrîEfendiçekildi.İkincicelseyi başkanolarakHristoEfendi açtı.MidhatPaşa içeri alındı.ReîsEfendişöylededi:

-Mahkememiz sizin cinâyet fiiline ortak olduğunuza karar vermiş, fakathenüzcezanızıtayinetmemiştir.Şimdisözsizindir.

- Ne biçim cinayet cürmü ortağı olduğumu anlayamadım. Benpehlivanlarla beraber Sultan Aziz’in odasında mı idim? Sultan Azizöldürülürken yardım mı ettim? Nasıl cinayet ortağı oluyorum? Yahut cinayetişlenmesi için emir mi verdim? Bunu savcı bey bile isbât edemedi, sadeceMahmudveNûriPaşalar’ınemirverdiğinitekrarlayıpdurdu.

Cinayete iştirak, sizin anladığınızdan çok daha şümûllüdür. MaamâfihitirazlarınızıTemyiz’deyapmaktaserbestsiniz.

MidhatPaşa ve avukatı daha birkaç şey söylediler... Hâkimler karar içinçekildiler.HristoEfendi,yenidencelseyiaçıpkararıtefhimetti:

-MidhatPaşa,ekseriyetle idamamahkûmedildiniz.Temyîzetmek için8günümüzvardır.

Midhat,MahmudveNûriPaşalaraidamdeğil,müebbedhapisverilmesiniisteyenlerinhangihâkimveyâhâkimlerolduğukesinşekildebellideğildir.Zirabu üçü için karar ekseriyetle, diğer 8’i hakkında ittifakla çıkmıştır. Fakatsonradan ileri sürüldüğüne göre üç paşa hakkında müebbed hapis reyi veren,hâkimlerdensadeceEminBey’dir.

MidhatPaşa’nınTemyizeMürâcaatı

Görüldüğügibi,muhâkemeüçgündebitirilmiştir.Cinâyetdavaları,klâsikOsmanlıdönemindeolduğugibi,1826’dansonrakimodernOsmanlıdönemindede, karara kadar ara verilmeksizin yapılmaktadır. Bu hususta Osmanlı usulü,İngiltere ve Birleşik Amerika’daki Anglosakson muhâkemeleri usûlüneuygundur.

Yıldız Mahkemesi’nin XIX. asrın yeryüzünde cereyân etmiş en meşhuryargılamalarından biri kabûl edilmesi, Midhat Paşa ve bu meseleye İngilterebasın ve hükûmetinin verdiği ehemmiyet ve Türkiye’nin iç tarihindekigelişmeler dolayısıyladır. Yoksa Midhat Paşa olmasaydı, diğer 10 sanık idamedilseydi bu, fazla ehemmiyet atfedilmeyen tarihî muhâkemelerden birisayılacaktı.Tarih,hukukdeğildir.

Metodlarıvehükümlerihukuktanfarklıdır.Hukukdahaçokşeklîdir,şeklinehemmiyeti büyüktür. Tarih, şekilden çok fazla rûha nüfûz etmeye çalışır. Buhususu belirttikten sonra, hukuk ve tarih bakımındanMidhat Paşa’nındurumunedir?Daha açık söyleyeyim:Midhat Paşa, SultanAziz’in kaatili olarak idamcezasınıhaketmişmidir?

Midhat Paşa şüphesiz Sultan Abdülaziz’in kaatili değildir... Ne onunbileklerinikesmiş,neellerinitutmuş,nekapısındanöbetbeklemiş,nebulunduğusarayaadımınıatmış,neöldürülmesiiçinkaatiltutmuş,emirvermiş,paraveyâsilâhvermiş,teşviketmiş,kararvermiştir.Durumböyleolunca,hakkındaverilenidam cezasının, hukuk bakımından sakat, hattâ tamamen sakat olduğu ilerisürülebilir. İlerisürülüncede,bunahukukaçısından itirazetmek-benhukukçudeğilimama-herhaldekolaydeğildir.

Onun için Sultan Hamid keşke Yıldız Mahkemesi’nin yolundan başkayolla cezalandırmaya girişseydi diye düşünülebilir. Böyle düşünenlere genişölçüdehakvermekdemümkündür...

Yalnız şunu da eklemek lâzımdır, demokrasiler, şekle büyük ehemmiyetverirler. Hürriyeti imha edeceğini ilân edenlere bile hürriyet hakkı tanımayakadar işi vardırmışlardır. Tanzimat da, demokrasinin bir basamağı olan bir re-jimdir.Tanzimat’tahükümdar,yaniTürkler’inhâkanıveMüslümanlarınhalîfesiolan zât, bir şahsı idam ettiremez, süremez, hapsettiremez. Tanzimathükûmetlerinin de buna selâhiyeti yoktur. Mutlaka bir mahkeme kararı îcâbetmektedir.Mahkemekararıdasuçuntasrîhişeklindemümkünolabilmektedir.

KaldıkiSultanAbdülhamid,meşrûtîbirhükümdardır.Kanûnî’nin, İkinci

Mahmud’un selâhiyetleri -nazariyede olsun- sınırsızdır. Yapamayacakları şeyyoktur.Buselâhiyet,Tanzimat’agöre,Tanzimatpadişahlarınatanınmamıştır.

Tanzimat, yukarıdan aşağıya bir reformdur. Büyük Fransız İhtilâli gibi,hükümdarselâhiyetleriniaşağıdangelenbaskıylabudamamıştır.Onuniçinihtilâldeğil, reformdur. Padişah, devletinin ve milletinin saadetini o yolda gördüğüiçin, kendiliğinden selâhiyetlerini başka organlara, sadrâzama, hükûmete,yargıya,seçilmişmeclislere(ilçe,sancakveeyâletmeclisleri)bırakmıştır.

Üstelik İkinci Abdülhamid yalnız Tanzimat ile değil, Meşrûtiyet, yanibasbayağıbugünbildiğimizdemokrasikaideleriyledebağlıdır.ÇünkiTanzimatesaslarını düzenleyen babasının ve amcasının fermanlarını, ezcümle 1839Tanzimat ve 1856 Islahat fermanlarını yürürlükten kaldırmadığı gibi, 93Meşrûtiyeti’ninKanûn-iEsâsî’sini,anayasayıdakaldırmamıştır.Anayasaheryıldevletyıllıklarınınenbaşındabir formayı işgaletmektedir...Niçindiktatördür?Bunları kaldırmadığı halde, bunların hükümleri ile kayıtlı olmaksızın devletiidâreettiğiiçin.

Onun için Midhat Paşa’yı cezalandırmanın artık en büyük şart (şart-ıâzam)olduğunoktasınagelmiş,fakatşeklidemuhafazaetmekistemiştir.BüyükbabasıİkinciMahmud,yahutYıldızdavasısırasındatahttabulunanÇarÜçüncüAleksandrveyâMikadoMutsu-Hito,yahutdevrimizinsağyahutsoldiktatörleriolsalardı ne yaparlardı? Binlerce emsali olduğu gibi, Midhat Paşa’yı derhalöldürtürlerdi.

Midhat Paşa, benden evvelki epey tarihçinin de dikkat ettiği gibi, kendibelâsınıkendiaramıştır.Buderecebelâarayanbirdevletadamını,tarihnâdirenkaydeder. Basiretsizliğin, ileri görüşten yoksunluğun tipik örneğidir: Mega-lomanisini,psikopatlığını,devletingündemininbirincimaddesiolarakmuhafazaetmek için elinden geleni yapmıştır. Rus harbi belâsının hazırlayıcılarındanolarak, beş yüz yıllık Türk yurtlarının elden çıkmasına, milyonlarca Türk’ünölümüne, ıstırabına sebep olmuştur. Kılı bile kıpırdamamış, en küçük teessürgöstermemiştir.Yalnıznefsini sevenbiradamdır. II.Mahmudböylebiradamı,esasen bu derecede birbiri üstüne hatalar yapmasına da fırsat vermeden tutupidamettirirdi.Keyfiistiyorsaarkasındanbirdeihânetlerinedairmahkemekararıalırdı.SultanHamidbunuyapamadığıiçinsıkıntıdaidi.

Benim şahsî kanaatime göre Sultan Hamid davayı, aynı zamandaamcasının hal’i (tahttan indirilmesi) için açmalı idi. Zira padişahı tahttanindirmek, Tanzimat esaslarını çiğnemek, yeniçerilik devrine dönmekti. Bütünfelâketler bu tahttan indirilme ile başlamıştı. Suçun en büyüğü bu idi. Yoksatahttanindirilmişbirpadişahınöldürülmesi,devletdüzenibakımından,herhangi

bircinayettenbirazdahaağırsuçtur.NitekimYıldızMahkemesi,ancakalelâdecinayetlere mahsus ceza kanunu maddelerine dayanarak hükmetmişti amagörülendavabuderecedebasitmiidi?Bence,Türkdevletinekarşıişlenmişenbüyüktarihîcürümlerdenbirininaçıkça,cesurcahesabısorulmalı idi.OzamanMidhat Paşa, gerçekten yakasını kurtaramazdı. Zira Sultan Aziz’in kaatilideğildi.Böylebirithamdanşeklenkolaycayakasınısıyırırdı.

SultanAbdülaziz ölürse iyi olur, belâdan kurtuluruz, SultanMurad rahateder,padişahıtekrartahtaçıkartmakheveslileriileuğraşmayızmeâlindekilaflarki,MidhatPaşasöylemekleithamediliyorduveşüphesizsöylemiştir,bunlarbiztarihçileriçinehemmiyetlidir.Hukukbakımındanehemmiyetiyoktur.Hiçkimse“Şu devlet başkanı ölse de kurtulsak!” dediği için cinayet mahkemesineverilmez.

Midhat Paşa’nın durumu acaba bu kadarla mı kalmıştır? Bu mevzuu,benden ve benden önceki tarihçilerden daha iyi bilen ve daha çok inceleyenİkinciAbdülhamid’in,SultanAziz’inölümkararının“hususîkomisyon”dediğihükûmet üstü prezidyumda alındığı hakkındaki kanaati doğru mudur? Bunubilemiyorum.ZiraYıldızMahkemesi’ndebuhususkesindelillerebağlanmamış,bazı şehâdetler yoluyla neticeye varılmak istenmiştir. Delillere bağlanamadığıiçindeMidhatPaşa,böylebir“vur!”emriverenkomisyonunüyesiolduğuiçinidamamahkûmedilemez.Benimşahsîkanaatim,bu işiHüseyinAvniPaşa’nındüzenlediğidir.Komisyonafalanbildirmeyedehiçihtiyacıolmayanbirdiktatöridi ve işi bu şekilde hallettiği için komisyondan kimsenin sesiniyükseltmeyeceğineemniyetivardı,nitekimöyleolmuştur.

Dolmabahçe Sarayı’nda, âdetâ nâibler meclisi gibi toplanan bu hususîkomisyonunüyelerişunlardı:SeraskerHüseyinAvniPaşa,Şûrây-ıDevletReisiMidhatPaşa,SadrâzamRüşdüPaşa,DâmadMahmudCelâleddinPaşa(vezirveeski ticaret nâzırı), Bahriye Nâzırı Kayserili Ahmed Paşa, ŞeyhülislâmHayrullah Efendi. Sayın okuyucularımdan, komisyon üyelerinin sırasını tekrarokumalarını ricaedeceğim…Bu,herüyeninosıradakinüfuzsıralamasıdır.Ennüfuzludan,ennüfuzsuzadoğrubirsıralama...

MidhatPaşa,mahkemedekendinişöylesavundu:SultanAziz’inölümününiyi tahkik edilmemesinden ben sorumlu isem, diğer bütün nâzırlar da aynıderecede sorumludurlar ama ben onları sanık olarak şimdi yanımda göre-miyorum.

Bu savunma doğru değildir... Bahis mevzuu olan bir ihtilâl devresidir.Yukarıda adları sayılan 6 kişiden müteşekkil komisyon, ihtilâle âit kararlarıalmakta, hükûmete ancak devletin rutin işlerini sevk etmektedir. Bu 6 kişiden

ikisiYıldızMahkemesisırasındaölmüştü(AvniveAhmedPaşalar).Diğerüçü;Hayrullah Efendi, Rüşdü Paşa ve DâmadMahmud Paşa ise,Midhat Paşa’nınsanıkolarakyanındaidiler.

Başta pervâsız Midhat Paşa olmak üzere komisyon şöyle düşünmüştür:Bize göre padişahın ölümü intihardır. Aksini düşünenlerden cesareti olanlar,karşımızaçıkıpsöylesin!BubirTanzimatmantığıdeğildir.İstibdatmantığıbiledeğildir, doğrudan doğruya orman ve aşîret mantığıdır. Ne çare ki bu şekildecereyanetmiştir.

Eğer Londra’da, Türkiye İmparatorluğu’nun ‘daha neresinibudayabiliriz’den başka düşünceleri olmayan İngiliz nâzırları ile sürgündekiMidhat Paşa, Sultan Hamid’in diktatör ve gayrımeşrû olduğunu, SultanMurad’ınmeşrûtiyetçivemeşrûveşuuruavdetetmişveİngilizleriçinşüphesiztek mühim unsur olarak anglofil olduğunu müzakere etmese idi, İkinciAbdülhamid,Midhat Paşa’yı uzun yıllar Türkiye’ye almazdı. Midhat Paşa daservetiçindeTürkiye’denpekçokfazlabeğendiği,belkisevdiğiİngiltere’ninbirköşesinde rahat rahat otururdu. Bir politikacının hayatının sonuna kadarpolitikada ve iktidarın içinde bulunması şart değildir. Demokrasilerde hiç şartdeğildir.

Sultan Abdülhamid’in, Midhat Paşa’nın adam olaca-ğından zerre kadarümidiyoktu.Katıbirgerçekçiidivedüşününsayınokuyucularım,MidhatPaşane derecede hayalperestti... Üstelik hâkanın, adam olması hâlinde bileMidhatPaşa’yı -fevkalâde yüklü mazisi dolayısıyla- afva şayan ve lâyık görmesimümkün değildi ve paşamız, bu kadar aydın gerçekleri kavramaktan âcizdi,zokayıyuttu.Girit’te ikiaytebdîl-ihavâeylediktensonradoğruŞam’a,Suriyeeyâlet valiliğine gönderildi. Orada ecnebî ajanlarla ilgisi, Sultan Hamid’ibezdirdi. Daha yakına, İzmir’e, Aydın eyâleti valiliği’ne aldı. Nasıl birgelişmeninmihrakıolduğundanpaşamızınzerrekadarhaberiyoktu. İlkfırsattaSultanMuradtahtaçıkar,bendesadrâzamolurumhayalindedevamediyordu.

İşte buMidhat Paşa şimdi, Temyizmahkemesinde idi... 6Temmuz 1881tarihli dilekçesi ile Temyiz’e başvurdu. Kendisinin Sultan Abdülaziz Hân’ınöldürüldüğüodayaaslagirmediğini, esasenhakkındaböylebir iddiadabulun-madığını,bubakımdankendisiiçin45.maddeninuygulanamayacağını,

Bundan başka o tarihte nâzır olduğu için istînâf cinâyet mahkemesindeyargılanamayacağını, kendisi ve Rüşdü Paşa hakkında dîvân-ı âlî kurularakmuhâkeme edilmelerinin anayasa hükmü bulunduğunu bildiriyordu. İşi birazdahabüyütmekistediğiortadadır.

Temyiz,ReisLebîbEfendi’ninbaşkanlığında, sadece cezadairesiüyeleri

ile 8 Temmuz’da toplandı. Lebîb Efendi, aynı zamanda senatördü. İkinciReisMustafa Hâşim Efendi (maârif nâzırı Hâşim Paşa), üyeler Mahmud Mazhar,Hüseyin Rızâ, Ahmed Raûf, Osman Reşad, Rüşdü, İkyadis ve NikolakiYorgiadisEfendileridi.

AynıgünTemyizCezaDairesi,MidhatPaşa’nıntaleplerininreddinekararverdi.MahmudveNûriPaşalar’ınisecezalarınınhafifletilmelerineaitdileklerikabûleşayangörülmedi.

İstînâf Cinâyet Mahkemesi’nin kararı ile Temyiz Ceza Dairesi’nintasdikine âid iki îlâm, adliye nezâretine gönderildi. Nâzır Cevdet Paşa,“başvekil”unvanıylasadrâzamolanKüçükSaîdPaşa’yabuilâmlarıgöndererek,bakanlarkurulundamüzakeresiniistedi.

14 kişidenmüteşekkil “hey’et-i vükelâ” denen bakanlar kurulu toplandı.Bir mazbata kaleme alındı. 14 nâzır tarafından teker teker mühürlendi. Bumazbatadaikihususbencemühimdir:

AbdülazizHân’ın tahttan indirilmesinin, devlet için en büyük felâketleresebep olduğu, bütün felâketlerin “mebdei”nin bu “mâdde-i hal’ “ bulunduğu,dirayetvesarahatlebelirtiliyordu.

Bakanlarkurulu,mahkemekararlarınıdeğiştirmeyekendindeselâhiyetde,lüzumdagörmüyordu.Ancakcezalarınafvıveyahafifletilmesi,anayasayagöre“hukuuk-ıpâdişâhîden”,yanipadişahatanınmışhaklardanidi.

Bu mazbatayı kaleme almadan önce bakanlar kurulunda nazırlarınmütalâaları da bizim için çok ilgi çekicidir (bakanlar kurulu müzâkerezabıtlarından):

MahkemeKararlarınınBakanlarKurulu’ndaMüzâkeresi

NâfiaNâzırıHasanFehmiEfendi(sonradanPaşa),BaşvekilSaidPaşa’danilksözüistedi.Şöylededi:

Bu dâvâ, devletin felâket ve harâbiyetinin başlangıcı olan SultanAbdülaziz’in tahttan indirilmesi davasıdır. Yapanlara lânet olsun! Hükümlerinayneninfâzılâzımdır!

Fevkalâde dürüst bir devlet adamı olan Evkaf-ı Hümâyûn Nâzırı Sâmi

Paşa-zâdeSubhiPaşa(HamdullahSubhi’ninbabası):Bu, bir padişahın tahttan indirilmesine, malını yağma edenlere âid,

memleketin felâketine sebep olanların davasıdır. Esasen bizim mahkemekararlarınıdeğiştirmeye,hattâdeğiştirilmesiniteklifeselâhiyetimizyoktur.

HâriciyeNâzırıMehmedÂsımPaşa:- Bu dâvâ neticesinde, tek istisnası ile İstanbul’daki büyükelçilerin de,

Avrupa’nın da kılı kıpırdamadı. Mahkemeyi dikkatle takip eden İranbüyükelçisinin de... Tek istisna, Londra’dır... Avam Kamarası’nda müzakeremevzuu oldu ve Türk ve İslâm düşmanı başvekil Gladstone bizzat söz aldı.Londramatbuatıdaaleyhteyazdı.

Şûrây-ıDevletReîsiServerPaşa:-SultanAbdülazizVak’ası,Devlet-iAliyye’deyetmişseksensenedenberi

unutulmuş bir fenalığı yeniledi.Devleti fena halde sarstı.Buna cür’et edenler,fenadan fena insanlardır.Bu işi yalnız intikamvemenfaat içinyaptılar.Yalnızhal’(tahttanindirme)meselesinekarışanlarınbileidamıicabeder.

ŞeyhülislâmAhmedEs’adEfendi:-SultanAbdülaziz’ihal’edenler,milletivedevletiveİslâmâleminimahva

teşebbüsettiler.MaârifNâzırı -sonradan sadrâzam olanmeşhur-KıbrıslıMehmedKâmil

Paşa:-Kaatillerelânetolsun!TicâretNâzırıKöseRâifEfendi(sonradanPaşa):- İlâmlar mükemmel, hukuk bakımından noksansız ve hatasızdır. İrâde-i

seniyye’yearzdanbaşkayapacağımızbirşeyyoktur.SadâretMüsteşarıZihniEfendi(sonradanPaşa):-Fikirlerimisöyledim,fakatkaidetenreyvermeyeselâhiyetimyoktur.MâliyeNâzırıVidinliTevfikPaşa:-İrâde-iseniyye’yearzedelim,başkayapacakbirişimizyok!Tophâne-iÂmireMüşîriAliSâibPaşa:-Muhâkemevekararlarâdilveyerindedir.AdliyeNâzırıAhmedCevdetPaşa:-Hukukbakımındanbireksiklikyoktur.İrade-iseniyye’yearzılâzımdır.BahriyeNâzırıBüyükamiralHasanPaşa:-Devletebukadarmuazzamfenalıklarasebepolanbuadamlarılanetleyâd

ediyorum.

HarbiyeNâzırıGaziOsmanPaşa:- Kanun hükmünü aynen icra edelim. Tereddüd edersek ve cezaları

hafifletirsek,devletitehlikeyeatarız.Devletinistikbâlininte’mîni,bukararlarınayneninfâzınabağlıdır.

MahkemeKararlarınınMeclis-iUlemâ’daMüzâkeresi

İkinciSultanAbdülhamidHân,mahkemekararlarınınlaikbirmahkemedeve laik bir temyizde, laik ceza kanununa dayanılarak verildiği gerekçesiyle,hâkansıfatınındışındabirdehalîfesıfatınıtaşıdığıveİslâmdinininbaşıolduğuiçin, mahkeme kararlarının bir de şeriat hükümleri bakımından incelenip birrapor hâlinde kendisine sunulmasını irâde etti. 19 Temmuz’da toplanan ulemâmeclisikararışöylebitiyordu:

“Bilâ-sebeb-i şer’î (şer’î sebep olmaksızın) imâmü’l-müslimîn’in(halîfenin) hal’ ve katlini intâc eder ahvâle ictisâr ve emvâl-i beytü’l-mâli(hazîne malını) yağma ve gaaret ve beynlerinde bi’1-inkısâm (aralarındabölüşerek) memâlik-i islâmiyye’nin (İslâm ülkelerinin) tahribine bâis ve bâdîolup (93Harbi’ninkayıpları kasdediliyor)müstemiren sâî-bi’l-fesâdolanların,re’y-i imâmü’l-müslimîn ile siyâseten katle kadar mücâzâtları(cezalandırılmaları) meşrû olduğu, muhât-ı âlem-ârây-ı cenâb-ı tâcdârîleribuyuruldukda, ol bâbda ve kaatıbe-i ahvâlde emr-ü fermân, hazret-i veliyyü’l-emrindir.”

MahkemeKararlarınınFevkalâdeBirHeyetTarafındanİncelenmesi

Şeyhülislâmın başkanlık ettiği ulemâ meclisi kararı da geldikten sonraAbdülhamid Hân, nâzırlar dışında, itibarlı bazı devlet adamlarının da

katılmasıyla Yıldız Sarayı’nda bir fevkalâde hey’etin toplanmasını istedi.Hey’etteBaşvekilSaîdPaşadabulunacaktı(buSaîdPaşa’nınikincisadâretidirvebusırada43yaşındadır).Buhey’et,mahkemekararlarınınaynentatbikiveyâdeğiştirilmesi hakkında, tek tek tekliflerini, padişaha arz edecekti.Bunun için,hukuk derecesinde devletin yüksek menfaatlerini de düşünerek rey verecekti.Zira Yıldız Davası, milletlerarası bir mesele hâlini almıştı. Bilhassa İngiltere,MidhatPaşa’yıkurtarmakiçinherşeyigözealacakgibigörünüyordu.AnlaşılanMidhat Paşa bu tarihte, bir asır sonra Birleşik Amerika için Şah veyâSamoza’nınarzettiğindençokdahafazlaehemmiyetarzediyordu.

9 Temmuz günü Yıldız Sarayı’nda müzakere başladı. Hey’ete eskisadrâzamlardan o tarihte 66 yaşında bulunan Safvet Paşa başkan seçildi.Sonunda ekseriyetin; kararların aynen uygulanmasını, azınlığın, cezalarınhafifletilmesini(yaniidamlarınmüebbedeçevrilmesini)istediğiortayaçıktı.25kişilik hey’etten 15 kişi cezaların aynen uygulanmasını, 10’u hafifletilmesiniistiyorlardı.

Cezalarınaynenuygulanmasını isteyen15kişişunlardır:ZabtiyeNâzırı10Hâfız Ahmed Paşa, Ferik Mehmed Asaf Celâleddin Paşa (Gizli EmniyetBaşkanı),Erkân-ıHarbiye-iUmûmiyyeReîsVekiliMüşîrEdhemPaşa,MâliyeNâzırıVidinli Tevfik Paşa,MüşîrAliNizâmî Paşa, BirinciOrduy-ıHümâyûnKumandanıMüşîrKurdİsmâilHakkıPaşa,BahriyeNâzırıBüyükamiralHasanHüsnüPaşa,EskiSeraskerMüşîrRaûfPaşa,MaârifNâzırıKıbrıslıKâmilPaşa,TophâneMüşîriAliSâibPaşa,AdliyeNâzırıCevdetPaşa,eskiSeraskerMüşîrHüseyin Hüsnü Paşa, Serasker Gazi Osman Paşa, Şeyhülislâm Uryânî-zâdeAhmedEs’adEfendi,DâhiliyeNâzırı-eskisadrâzam-MahmudNedimPaşa.

10 Kabineye dâhil olmayan, hükümet üyesi bulunmayan nâzırlardandır.Osmanlı Türkiyesi’nde hükümet üyesi olan ve olmayan iki çeşit nâzır vardı:Zabtiye nâzırı, Defter-i Hâkaanî Nâzırı, Hazîne-i HâssaNâzırı (bu üçü birkaçdefa kabineye alındılar), Rüsûmât Nâzırı, yahut Mekteb-i Tıbbiye Nâzırı,Mekteb-iHarbiyeNâzırı, AskerîMekteblerNâzırı gibi “kumandan”mânâsınagelen nâzırların, kabine üyeliği ile ilgisi yoktu. Kabine üyelerinin bazıları isenâzır unvanı taşımaksızın nâzır idiler: Sadrâzam (başvekil), kabinenin ikinciadamı sayılan şeyhülislâm, kabine de üçüncü sırada olan ve bazen “HarbiyeNâzırı” da denen serasker, 1867’den sonra “Bahriye Nâzırı” denen Kapdân-ıDeryâ, TophâneMüşiri, Şûrây-ı Devlet Reîsi, sadâret müsteşârı ve “mecâlis-iâliyye’yeme’mûr”yahut“meclis-ivükelâyame’mûr”denendevletbakanları,is-tisnasıznâzırvekabineüyesiidiler.

Cezaların hafifletilmesini isteyen 10 kişi: Ticâret ve Ziraat Nâzırı Köse

RâifEfendi(Paşa),NâfiaNâzırıHasanFehmiEfendi(Paşa),MüşîrGaziAhmedMuhtarPaşa(sonradansadrâzamolmuştur),EvkafNâzırıAbdüllâtifSubhiPaşa,HâriciyeNâzırıAsımPaşa,BaşvekilKüçükSaîdPaşa,eskiSadrâzamTunusluHayreddinPaşa,eskiSadrâzamAhmedArifîPaşa,eskiSadrâzamCenânî-zâdeKadriPaşa,hey’etinbaşkanıeskiSadrâzamSafvetPaşa.

14’ü mülkiye, 10’u asker, l’i ilmiye’den olan bu 25 kişi ayrı ayrı birerkâğıda kısaca şahsî mütalâalarını da el yazıları ile yazıp imzâlayıp pâdişâhaverdiler.Bumütalâalardanbâzılarıçokilgiçekicidir:

- Bu iş pek mühimdir. İbret-i müessire olması lâzımdır. Bu bakımdanmahkeme kararlarının aynen icrâsını efendimizden (padişahtan) rica ederim(isterim)... Hal’ meselesi, şu içinde bulunduğumuz fecî ve vahîm neticelerivücûdagetirmiştir.Hükmünicrasınıtekrarefendimizdenistirhamederim(Raûf)(eskiseraskerve93HarbiTunacephesimüşîrlerindenRaûfPaşa).

- Kanun hükmünün icrâsı re’yindeyim (Kâmil) (sonradan sadrâzam olanmeşhurKıbrıslıMehmedKâmilPaşa).

-Kanunhükmünün icrâsı re’yindeyim (AliSâib) (eski serasker,TophâneMüşîriAliSâibPaşa) (aynen tatbikini isteyenler umûmiyetle bu cümleyi veyabenzerinidiğerbirikicümleileberaberyazmışlardır).

- Kararların icrâsı emr-i tabiîdir. Bu kararların hafifletilmesi veyadeğiştirilmesi, bir sebebe dayanmak lâzım gelir. Öyle bir sebep göremiyorum,görsemarzederim(Cevdet)(AdliyeNazırıAhmedCevdetPaşa,XIX.asrınenbüyükTürkhukukçusuvetarihçisidir).

- Şehîd edilen bir padişahtır.Herhalde ibret-imüessire icrası lâzımgelir.Hükm-i kaanûnun icrâsını efendimizden istirhâm ederim (Osman) (SeraskerGaziOsmanPaşa,XIX.asrınenbüyükTürkaskeridir).

-Buişpekmühimdir.Tahkikatvesorgularusulüylecereyanetmiştir,ilâmhükmütatbikedilmez,değiştirilirse,bugibifesatlarınönüalınmakkabildeğildir(AhmedEs’ad)(ŞeyhülislâmUryânî-zâdeEs’adEfendi).

- Hal’ vak’ası (tahttan indirme olayı), felâketimizin başlangıcıdır. Bunasebepolanlarınkıyametekadarlânetleanılacaklarıtabiîdir.Bufaciayabirdebirpadişahın şehid edilmesi eklenmiştir. Muhâkeme usul içinde yapılmıştır. Hü-kümlerin icrası tabiîdir. Ancak dış devletlerdeki tesirlerini de düşünmek icabeder. Karar efendimizindir (Hasan Fehmi Nafia Nâzırı Hasan Fehmi Efendi,dahasonraPaşa).

- Muhâkeme usule uygundur, bu hususta bir diyeceğim yoktur. Ancak,vicdân-ı şâhânenin vereceği hüküm yerindedir (Gazi Ahmed Muhtar) (Müşîr,

sonradanSadrâzam,93Harbi’ndeKafkasyacephesibaşkumandanı).- Bu adamlar her bakımdan en ağır cezayı haketmiş iseler de, her ne

veçhileirâdevefermanbuyurulursa,isabetondadır(Subhi)(EvkafNâzırıSâmiPaşa-zâdeSubhiPaşa).

- Temyiz’in tasdik ettiği hüküm esas ve hukukîdir. Bununla berabercezânın icrâsında ve tâdilinde hukuk-ı seniyye (padişah hakları) sarihtir (Saîd)(BaşvekilKüçükSaîdPaşa).

“Kanun hükmünün icrâ veyâ tâdîli, padişahın hakları cümlesindendir”(Safvet)(eskisadrâzambüyükdiplomatSafvetPaşa).

“Cezalarınhafifletilmesidahaiyidir”(Hayreddin)(eskiSadrâzamTunusluHayreddinPaşa).

İkinciAbdülhamidİdamKararlarınıMüebbedHapseÇeviriyor

İkinci Abdülhamid Hân, fevkalâde hey’ette ekseriyetin değil, azınlığınfikrini uyguladı. Yani: İdam cezalarının hepsini müebbed hapse çevirdi. Busuretle9idamhükümlüsüveYıldızMahkemesi’ndehükümyememekleberaberaynı statüde olan Manisa’daki Rüşdü Paşa ile Medine’deki HayrullahEfendilerincezalarıartıkmüebbedhapisti.Mahkûmolanlarınhepsiaskerîveyâsivil rütbelerini, nişânlarını ve madalyalarını kaybediyorlardı. Nişânlarını vemadalyalarını devlete iade edeceklerdi. Padişah, Hânedânın başı olarak, kızkardeşleriFatmaveCemîleSultanlar’ın,NûriveMahmudPaşalar’lanikâhlarınıfeshediyor, “Dâmad” unvanlarını kaldırıyor, onları Nûri Bey veMahmudBeyhâlinegetiriyordu.

İkinci Abdülhamid’in bu kararında İngiltere’nin de tesiri olduğu inkâredilemez.Zira İngiltere’debasın,hükûmetveAvamKamarası,MidhatPaşa’yışiddetlesavunuyordu.MidhatPaşamahkûmolduktansonradaİngiltere,ondanvazgeçmeyecektir.Ölümünekadarvazgeçmeyecektir.

LiberalFransızbasınıdaMidhatPaşavediğermahkûmlarınidamcezasınıağır görüyordu... Muhafazakâr Fransız basını (mutlakıyetçi kralcılar,meşrûtiyetçi kralcılar ve imparatorcular), fazla ses çıkarmıyordu. İstanbul’dakibüyükelçilerin duayeni, en kıdemlisi İran Büyükelçisi Müşîr Hacı Muhsin

Hân’dı.Türkasıllıidi.17Mayıs1873’tenitibaren,8yıldanberibüyükelçiidi.11Diğer büyükelçiler, İstanbul’da Cağaloğlu’ndaki İran sefarethânesindetoplandılar(İngilteresefiriDufferinmarkisiRoderickTemple,FransasefiriC.J.Tissot, Rusya sefiri Prens Novikov, Avusturya-Macaristan sefiri Baron vonCalice,AlmanyasefiriKontvonHatzfeldt,İtalyasefiriSenatörKontCorti,diğerbütündevletler orta elçiler ile temsil ediliyorlardı).Büyükelçiler,mahkûmlarınidam cezalarının kaldırılması için padişahın “merhamet-i şahanesine ilticâ”etmeye karar verdiler. Diplomatik dilde bunun mânâsı, “idam hükümlerininkaldırılmasını istiyoruz”dur. Bunu iletmek isteyen İran Büyükelçisi’ni İkinciAbdülhamidkabûletmedi.Mahkemesiz,Şâh’ınherhangibirbendesininemriyleinsanlarınvebüyükdevletadamlarınınkafasınınkesildiğiİran’ınsefirininböylebirtavassutunukabûledemeyeceğini,mâbeynikincikâtibiRâşidBeyvasıtasıylabildirdi.

11İran1828’debüyükdevletlerarasındançıktığıhaldeTürkiye,büyükelçiteâtîsine devâm etti. Tahran’da yalnız Türkiye büyükelçi bulundururdu, diğerbütündevletlerinkiortaelçiidi.

Bununla beraber, diğer elçiler padişahın başını ağrıttılar. Bilhassa İtalyaelçisi çok ısrâr etti. Fakat sert tepki, Lord Dufferin’den geldi. İngiltereBüyükelçisi,MidhatPaşa’nınidamıhâlindeikibüyükdevletinmünasebetlerininbozulacağını söyleyerek hem Türkiye’yi tehdit etti, hem de Midhat Paşa’danbaşkalarınınİngiltere’yevızgeldiğiniaçıklamışoldu.

Bununla beraber 8 Temmuz tarihli Times, Türk halkının bu davanınneticelerinden son derecede memnun kaldığını saklamıyordu ama 22Temmuz’daAvamKamarası’nda gündem,Midhat Paşa’ya verilen idam cezasıidi.MidhatPaşa’nınTürkiye’denkaçırılmasınıteklifedecekkadargözüdönmüşİngiliz milletvekilleri (Mister Macon) çıktı ve bu yıllarda İngilizler, sömürgemuamelesi yaptıkları İrlanda’da binlerce kişiyi doğruyor, İrlanda veHindistan’da bölge bölge açlıktan ve salgın hastalıktan yüz binlerce kişiölüyordu.

BilindiğigibiİkinciAbdülhamid,bütünsaltanatıboyunca, itibarlıAvrupagazetelerinin Türkiye ile ilgili haber ve makalelerini, aynı gün kendisi içinyapılmışTürkçetercümelerindenokurdu.Buyayınlar,MidhatPaşaaleyhindekihaklı duygularını daha da kamçılamış oldu. Zaten yıllardan beri YeniOsmanlılar’ın basını ile bir kısım Avrupa, bilhassa İngiliz basını, MidhatPaşa’nınkaatilliğimisyonunuüzerlerinealmışgibiydiler.Buyayınların,paşanınmegalomanyakolmasındakitesirleriinkâredilemez.

Yıldız Mahkemesi dolayısıyle her taraftan padişaha tebrikler yağıyordu.

Bilhassa Pertevniyâl Vâlide-Sultan’ın şahsı ve Sultan Abdülaziz ailesi içinteşekkürü,gönülyakıcı idi.EskiVâlide-Sultan bu sırada 69yaşında idi ve birbuçukyıllıkömrükalmıştı.SultanAziz’inşehzâdeleri,sultanlarıvekadınlarıdateşekkürmektuplarıyazdılar.

Mahkûmların on birinin de cezalarını -ikisi 10 yıl, diğerleri müebbed-Hicaz eyâletinde yazlık şehir olan Tâif’in kalesinde çekmeleri kararlaştırıldı.Medîne’den müebbed hapis cezasıyla eski şeyhülislâm Hayrullah Efendigetirilip,Tâif’e12.mahkûmolarakkondu.Ancaksonaylarınıyaşamaktaolduğuanlaşılan Mütercim Rüşdü Paşa’nın, mâlikânesinden çıkmamak şartıyla,Manisa’dakimâlikâneçiftliğindeyaşamasınaSultanAbdülhamidhususîizinveemir verdi. Yıllar önce Midhat Paşa’yı İstanbul’dan Brindisi’ye götüren aynıİzzeddin vapuru, mahkûmları alıp Cidde limanına çıkartacaktı. Mahkûmlarınmuhâfazasından Albay Çerkes Süleyman Bey (Karzek) ve deniz binbaşısıÇerkes Osman Bey (Çerkes Hasan’ın bir yaş küçük kardeşi) mes’ul idiler.Mahkûmları Tâif Kalesi’ne kadar götüreceklerdi. Osman Bey oraya kadarmahkûmlarınyanında,SultanAzizailesininbirintikamtimsaligibibulunacaktı;zira Sultan Aziz’in kayınbiraderi, Şehzâde Şevket Efendi ile Emîne Sultan’ındayılarıidi.

İngiltereBüyükelçisi’ninSöyledikleri

Mahkûmların naklinden önce, İngiltere’nin İstanbul Büyükelçisi Lord(Marki)Dufferin’in, SultanAbdülhamid’in hazîne-i hassa nâzırı (kabine üyesideğildir)ErmeniasıllıVezirAgopPaşa ile5Temmuz’da (1881)sefârethânedeyaptığı mülâkat ilgi çekicidir. Burada büyükelçi, padişahın yüzüne karşısöyleyemediklerini, kendisi ve hükûmeti namına söyleyip içini boşaltmıştır.Büyükelçi, paşadan alacağı bilgileri hükûmetinin kendisinden istediğini, çünkiBaşbakan Gladstone’un milletvekillerine cevap verebilmek için her an bubilgilerlemücehhezolmak istediğiniAgopPaşa’yasöylemiştir.LordCenaplarışöylededi:

- Ekselans, Yıldız Mahkemesi’nde itham edilenler suçsuzdur gibi biriddianın içinde değilim. Ancak muhâkemenin hukuk usullerine çok uygunşekilde cereyan etmediği, bütün İngiltere umûmî efkârına yayılmıştır.

Majestelerinin Hükûmeti, bir hükümdar aleyhine olan bu gibi iğrenç dav-ranışları,sûikasdvekatillerinefretlekarşılar.SultanAbdülazizvak’asıhakkındadahükûmetimindavranışıaynıdır.Ancakbugibidavalar,enhassasdavalardır.Bugibi davalarda yapılacak enküçükbir usul hatası, çokbüyükdedikodularasebep olur. Bizim bu dava ile ilgimiz, ancak dostânedir ve ancak insanlıkçerçevesi içindedir.Enalçakcaniyebile,haksızlığauğradığı takdirde acıyacakinsanbulunur.

Lord’unsadeceMidhatPaşa’yıkurtarmakiçinyapılanvebutekmaksadıörtmekiçinicraolunanbugevezeliklerineAgopPaşaezcümleşunlarısöyledi:

-Bundanbirkaçseneevvelörfîidâreilânolunmuştur.Örfîidâre,bugündekaldırılmamıştır; sadece bazı tatbikatı gevşetilmiştir. Eğer efendimiz (SultanHamid) canilerinmuhâkemesini örfî idâreye bağlı bir dîvân-ı harbe verse idi,şimdiye kadar kanunun hükmü icra olunur, idamlar çoktan yerine getirilir,kimsenin de diyeceği bir şeyi kalmazdı. Biliyorsunuz ki, muhakemenin açıkveyâ kapalı celsede olması hâkimin selâhiyetindedir. Bu gibi mahkemeler de,bütündünyadakapalıcelseçalışır.Çünkidevleteâitbirçoksırlarsöylenir.ÖyleolduğuhaldeYıldızMahkemesiaçıkcelseçalışmıştır.

-MidhatPaşamahkemede şahitlerinidinletememiş, avukatı da aleyhindeşehâdetedenlerisorguyaçekememiştir.BubütünAvrupa’daçokaleyhtetesirleryapmıştır.12

12İstiklâlMahkemeleri’ndesanıklarınavukattutmaveşâhitdinletmehak-ları olmadığını, berâat ve idam olarak sadece iki türlü karar verildiğinihatırlamakgerekir.

- Lord Cenabları! Her millet, kendi ceza muhakemeleri usulüne göremuhakeme eder. Hiçbir devlet, ille İngiltere’deki usullere uymaya mecburolamaz. Midhat Paşa’nın talebi, zâten davayı milletlerarası hâle koymak vekarmakarışıkhâlegetirmekiçindir.SultanAziz’invâlidesinekadar,şehzâdeleri,sultanları, münasebetli münasebetsiz kişileri şahit olarak dinletmek istemiştir.İngiliz mahkemelerinde hâkim böyle şeyleri kabûl eder ve mücrimin böyleoyunlarına fırsat verir mi? Yıldız Mahkemesi’nde düzinelerce kesin delilgetirilmiştir.Birtek,2-3altınaylıklıbahçıvanlarayüzeraltınaylıkmaaşverilipSultanAziz’inyanınagönderilmişbulunmalarıkâfidir.

- Evet haklısınız! Deliller için konuşmuyorum. Fakat bazı usul hatalarıyapıldığınabütünAvrupa inanmıştır.Onun içinbilhassaMidhatPaşa’nınölümcezasınınhafifletilmesi,temenniyeşâyandır...

Tâif’te

Midhat Paşa’nın Yıldız Sarayı Çadır Köşkü’nde mahpus tutulması 66gündür. Sonra, İzzeddin vapuru ile Cidde’ye çıkartılmıştır. Vapur, bir İngilizkılavuzvapurunöncülüğündeSüveyşKanalı’dangeçerekKızıldeniz’egirmiştir.ButarihteKızıldeniz’dehemenyalnızOsmanlıDevleti’ninsahillerivardırvebirTürk denizidir. İngiliz kılavuz gemisi, İzzeddin vapurunun pervanelerinemahsustan çarpıp yoldan alıkoymak ve Midhat Paşa’yı kurtarmak istemiştir.İngilizlerinMidhatPaşa’yıkurtarmak içinyaptıkları ilk teşebbüsbudur.Bununüzerine İzzeddin’in kapdanı, İngiliz kılavuz gemisine ihtiyacı olmadığınısöyleyipbaşından savmıştır.CiddeveTâif sokaklarındahalk, padişahvehalî-felerini,SultanAbdülazizHân’ıöldürenkaatilleri, lanetokuyarakkarşılamıştır.Kaatiller,Türkaskerininhimayesindesokaklardangeçebilmişlerdir.Dahabirkaçay sonra, 1882Martında Cidde’de araştırıldığı zaman,milliyetini saklamasınarağmen, İngiliz ve İngiliz gizli ajanı olan bir şahıs, resmî Türkmakamlarıncatevkif edilmiş ve Midhat Paşa’yı kurtarmak amacıyla Hicaz’a ayak bastığıanlaşılmıştır.Sonraİngilizler’inbuyoldakiteşebbüslerininardıkesilmemiştir.

Mahkûmların Tâif’teki hayatları ve sonları, benim çizdiğim çerçeveyedâhil değildir.Onun için,Tâif’teki sonlarınadair birkaç cümleyazıp, neticeyegelmekistiyorum.

Midhat Paşa ile DâmâdMahmud Paşa’nın Tâif’teki kışlada birer odadahapisyatmaları2yıl,9aydevâmetti.BumüddetiçindeMidhatPaşa,sonradanbasılan2ciltlikhâtıralarınıkalemealdı.6Mayıs1884akşamıMidhatveMah-mud Celâleddin Paşalar, askerler tarafından boğularak öldürüldüler. Bu emrinkimintarafındanverildiğibugünekadarmünakaşalıkaldı.TabiiSultanHamid’inpekyamanolanvebuhükümdarılekelemekiçinefsanesınırlarınıaşanyalanlaruydurmaktan çekinmeyen muhalifleri, emrin bizzat padişah tarafındanverildiğini kesin şekilde iddia etmektedirler.Ancak bumesele henüz tavazzuhetmiş, bütün vesikalar yayınlanmış, tarafsız tefsirlere tabi tutulmuş, bilhassaüzerinde tarafsız bir zihniyetle, Sultan Hamid düşmanlığı illeti ile malûlolmaksızındurulmuşdeğildir.Buemrin;İkinciAbdülhamidtarafındanverilmişolmasımuhtemeldir, fakat bugün için kesin değildir.Doğrudan doğruyaHicazvâlisiMüşîrOsmanNûriPaşa’nınemriyledeicraedilmişolabilir.YahutOsmanNûri Paşa, böyle bir şey yaparsa hem kendi, hem padişahın başını bir büyükderttenkurtarmışolabileceğinevepadişahınbuemr-ivâkıasesçıkarıpgürültüyapamayacağına kanâat getirmiş olabilir. Zira bu paşa, Bâb-ı Âlî ve Yıldız’a

sormadanMekkeşerifinitevkifedecekveyerinebaşkasınıtayinedecekcür’ette,çoksertbiraskerdi.

İngiltere,Midhat, mümkünseMahmud Paşa’yı kurtarmaya karar vermiş,hattâKızıldeniz’dekibirharbgemisinibuişlegörevlendirmişti.MahmudPaşa,Hânedân’danolduğu için, İngiltereonuda,padişaha karşı elinde bulundurmakistiyordu.Nitekimbudefamuvaffakolunamayınca,birkaçyıl sonra,muvaffakolanbiroyunsahnelenecek,geneSultanHamîd’inkayınbiraderiolanbaşkabirvezir Mahmud Celâleddin Paşa, iki oğlu (ki biri bir İngiliz ajanı olan PrensSabâhaddin’dir)ileberaberAvrupa’yaaktarılıverecektir.ÇünkiSultanHamid’inşahsı, Türk imparatorluğunun birliği için, gitgide daha fazla en büyük teminathâlindegörülmüş,nitekimtahttanindirildiktenbirkaçyılsonra,birayağıyerde,birayağıgöktekocaimparatorlukdağılıvermiştir.

İşteMidhatPaşa’nın hiç beklenmedik bir zamanda, nâmı unutulmuşgibiiken, şüphesiz fecî ve câniyâne, fakat Sultan Aziz’inkinden daha merhametlişekilde öldürülmesinin sebebi, bu İngiliz teşebbüsünün neticesidir. Paşanınİngilizler tarafından Avrupa’ya kaçırılmasında, Türkiye bakımından sonsuzsiyâsîmahzurlarvardı...İkinciAbdülhamid,hiçbirsiyâsîcinayetişlememiş,âdîidam kararlarını bile hapse çevirmiş bir hükümdardır. Eğer Tâif katli emrinibizzat vermişse bu, uzun siyâsî hayatında yegâne hâdise olarak kalacaktır.YeryüzündeSultanHamid’inkikadarkansızhiçbirşahsîidareyitarihkaydetmez.Helebuiş33yıllık,üçtebirasırvebirnesilsürengenişbirzamanparçasıiçindeolduğuiçinbüsbütündeğerkazanır.

Midhat Paşa, 62 veMahmudCelâleddin Paşa 48 yaşlarında idiler. Sayınokuyucularım diğer Tâif mahkûmlarının da sonunu merâk ederler diyeyazıyorum:

Şeyhülislâm Hayrullah Efendi, 17 sene Tâif Kalesi’nde kaldıktan sonra,kaledekiodasında64yaşında9Ekim1898’deöldü.

Dâmad Nûri Paşa, iki bakımdan cünun getirdi, deli oldu: Nâz ve naîmiçinde,milyarlar içinde yaşayan, SultanAbdülmecid’in 8 kızının en büyükleriolanFatmaSultan’ınbukocası,Tâifinşartlarınadayanamadı.Üstelikdiğerbü-tün mahkûmlar, mahkûmiyetlerinin sonuna kadar, aileleriyle mektuplaştılar,onlardan eşya ve hediye aldılar, yalnız Fatma Sultan kocasını, Hânedân’aihânetle suçladı. ZâtenSultan’ın 2 yaş küçük kardeşi olan İkinciAbdülhamid,ablasınınnikâhınıfeshetmişti.FatmaSultandabufeshitanıdıvebirdahaNûriPaşa ile mektuplaşmak değil, zâten Yıldız Mahkemesi’nden 3 yıl sonra ölenSultanınyanındaNûriPaşa’nınadıanılmadı.HâlbukiMahmudPaşa’nınzevcesiCemîleSultan,kendinikâhıdafeshedilmişolmasınarağmen,kocası ile ilgisini

kesmediveonakarşıuzaktanolsunşefkatiniesirgemedi;çocuklarıvardı.NûriPaşa ile -44 yaşında ölen- Fatma Sultan’ın ise çocukları yoktu. Nûri Paşa buşartlariçinde21Temmuz1890’da50yaşındaTâif’te-9yıllıkbirhapistensonra-öldü.

MâbeynciFahriBey,tam27yıllıkbirhapistensonra,1908’deMeşrûtiyetilânedilinceİstanbul’adöndü.1918’deöldü.Uydurmahâtıralarınınenbaşında,ÜçüncüSelimdevrisadrâzamlarındanHâfızİsmailPaşa13’nıntorunununtorunuolduğunusöyler.

13 Yeniçerileri pâdişaha ve Nizâm-ı Cedîd’e karşı kışkırtıp Kabakçıİhtilâli’nihazırladığıiçinTürkiyetârihindeçokkötüisimbırakmıştır.

Mâbeynci Seyyid (Seyyid Ahmed) Bey 10 yıl yemişti. 1891’demahkûmiyeti bittiği halde salıverilmedi. 15 Mart 1898’de Tâif’te öldü. 61yaşındaidi.

Binbaşı Necib Bey 12 yıllık bir hapis hayatından sonra 1893’te Tâif’teöldü,40yaşındaidi.

BinbaşıAliBey,27yılHicaz’dakaldı.1908’desalıverildi.2Nisan1925’te80yaşındaöldü.BirçokdefaseraskervenazırolanMüşîrNâmıkPaşa’nınküçükoğludur.1886’daağabeyiMüşîrCemilPaşa,HicâzeyâletivalisiolduğuzamanAliBeyrahatakavuştu.ÇünkiTâif,Hicâzeyâletindebirkazâ(ilçe) idi.CemilPaşa,kardeşininTâifKalesi’ndençıkarılmasıiçinpadişahaçokyalvarıpyakardı.Bunun üzerine Ali Bey, 7 yıl hapis yattıktan sonra, 1883’te Medine şehrindekendisine bir ev tutularak orada, şehir dışına çıkmamak şartıyla 20 yıl oturdu.İkinciAbdülhamid’in,SultanAzizaleyhtarıNâmıkPaşa’nınoğluveSultanAzizkaatillerinden Ali Bey’in ağabeyi Cemil Paşa’ya müşîr rütbesi vermesi veHicâz’aumûmîvâlitayinetmesiilgiçekicidir.

YozgatlıMustafa Pehlivan 65 yaşında 10Haziran 1891’de -10 yıl hapisyattıktansonra-Tâif’teöldü.HacıMehmedPehlivan27yılhapisyattı.1908’de66 yaşında serbest bırakıldı ve memleketi olan Boyabad’a gitti. CezayirliMustafaÇavuşda27yılyattı,1908’deserbestbırakılarakİstanbul’ageldi.

Tâif mahkûmlarını 5 yıl, Hicâz eyâleti valisi ve Hi- câz’daki tümeninkumandanıMüşîrHacıTopalOsmanNûriPaşa,sıkıdisiplinaltınaaldı.Ondansonrakivaliler,budisiplinigevşettilervemahkûmlarTâif’teserbestgibikaldılar.Nitekim eski ŞeyhülislâmHayrullahEfendi, Tâif’te birArab hanımla yenidenevlendi,1882’debuhanımdanbiroğluTâif’tedoğdu.OsmanNûriPaşa,1840’taİstanbul’daMaçka’daAlbayAhmedŞükrüBey’in oğlu olarak doğdu. 1863’teMekteb-i Erkân-ı Harbiyye-i Şâhâne’den (İmparatorluk Harb Akademisi)

kurmay yüzbaşı rütbesiyle mezun oldu. 1881’de general ve 1884’te mareşaloldu. 1886’taHâleb eyâleti vâliliğinegönderildi veyerineMüşîrNâmıkPaşa-zâdeMüşîrCemilPaşa,Hicâzeyâletivâlisioldu.OsmanNûriPaşasonraYemeneyâleti vâlisi, Yedinci Orduy-ı Hümâyûn kumandanı, ikinci defa Hâleb vâlisi,Suriye vâlisi oldu ve 1898’de İstanbul’da 58 yaşında öldü. Oğlu Ziyâ Paşa,Osmanlı Devleti’nin son harbiye nâzırlarındandır. Osman Nûri Paşa, sımsıkıellerle, bugünkü Türkiye büyüklüğündeki Hicâz eyâletini idâre etmiş, üstelikhaylibayındırlık eseriyaptırmıştır.Mekke’de hükûmet konağı,Hicâz’ın çeşitliyerlerinde 4 büyük kışla (bu arada Mekke girişinde hâlâ duran muhteşemHamîdiye Kışlası); 18 nizâmiye (askerî) karakol, Mekke’de 20 küsur çeşme,matbaa,hastahâne,okullar, telgrafhatları, suyollarıvepekçok şeyyaptırmış,Hicâz’da hiçbir asayişsizliğe izin vermemiştir. Bir Türk başçavuşu, en büyükArab aşîret reislerine rahatlıkla emir verebilmiş ve bu otorite hiçbir askerîharekâta lüzum olmadan kurulmuştur. Nihâyet Osman Nûri Paşa; Akabe,Moylah,el-Vech,Emlec,ZabakazâvekaleleriniMısıreyâletindenalarak,Hicâzeyâletinebağlamıştır.

Bu suretle Sultan Abdülaziz Vak’ası’na karışanların hiçbiri yakalarınıkurtaramamışlardır.HüseyinAvniPaşa’nınöldürülmesi,SultanMurad’ın-geçiciolarak- çıldırması, onunla beraber annesi Vâlide-Sultan’ın da imparatorluktahtından düşmesi ilk işaretler olmuştu. Geri kalanlar Sultan Abdülhamidtarafından, yaptıkları kötülükler kadar şahsiyetleri de dikkate alınarak çokdengeli bir şekilde cezalandırılmışlardır. Meselâ Ziyâ Paşa, Nâmık Kemâl veemsali, çok yüksek görevlerde kullanılmakla beraber, bir daha İstanbul yüzügörememişlerdir.Ünlü edîb veSultanMurad’ın başkâtibiVezirSadullahPaşa,uzunmüddetkaldığıbüyükelçilikleViyana’daölmüş,birdaha İstanbul’adönememiştir.Ali Suâvi’nin akıbetimalûmdur. “ŞıpkaKahramânı” ve SultanAzizVak’ası’nınakılsızvebedbahtâletiMüşîrSüleymanPaşa,Bağdat’daoturtulmuş,mareşal emeklisi maaşı almış, orada cilt cilt değerli eserler yazmıştır.Hâtıralarında, Hüseyin Avni Paşa’ya da, Meşrûtiyeti uygulamadığı için İkinciAbdülhamid’edeepeyveriştirir.Hâlâkafasınıdeğiştiremediğianlaşılır.

Vak’aya karışan her ferdin âkıbetlerini yazdım. Bunların çok azı hayırlıâkıbetler olmuştur. Bu adamlar, Sultan Abdülhamid gibi çok dengeli bir içpolitika tâkıyb etmeyi şiâr edinen bir hükümdarın değil de, meselâ Rusya’daÇar’ıntebeasıolsalaridi,hepsikurşunadizilirler,çokazıdahayatboyuSibiryabuzullarınıboylardı.

SultanAbdülazizVak’ası,93felâketininbaşlıcasebebivebüyükyıkımınbaşlangıcı, imparatorlukrejiminindesarsılmasıolduğuhalde,hâlâresmîgörüş

tarihçileri, Tâif mahkûmlarına ve onların kafadaşlarına methiye düzer, SultanHamid’ialçaltmakiçinmasallaruydururlar.

Bu dengesizlikler; ilme, tarihe ve gerçeğe oturmayan bu tutum insanışaşırtır, tarafsız tarihçiyihayretler içindebırakır.Fakatenkötüsü,millîşuurvemâşerî vicdanı bozar. Zira millî şuur ve mâşerî vicdan, gerçeklerle yücelir.Yalanlarlaşaşar.Bugünküortamagelişte,gayrimillîbireğitimvehainbirkültürpolitikasının mutlak şekilde en büyük rolü oynadığı hakkındaki fikrimi asladeğiştirmem!

Netice

30Mayıs1876SultanAbdülazizVak’ası,bir ihtilâldeğildir.Zirahalktangelmemiştir.Alelâdebirdarbe-ihükûmettir(coupd’état).

Çok aleladedir. Onun içindir ki çok şaşırtıcıdır. 63 kişilik bir cuntanıneseridir.Bu63kişi,300Harbiyeli ile2 taburTürkçeanlamayanaskeri,vebirbatarya ile birkaç gemiyi, padişahın emriyle padişaha yardım edeceklerigerekçesiyle kandırmıştır. Darbeyi vuran,Harbiye kumandanı olan 38 yaşındagençbirtümgeneraldir.Hemçokiyibiraskervekumandan,hemmühimbirfikiradamıveyazarolarakmeşhurdur.Fakatbudalalığı,busıfatlarındandaileridedir.Darbenin hazırlayıcısı, 55 yaşındaki bir mareşalin basit bir âleti olmuş vedarbeyivurduktansonraâletmuamelesigörmüştür.

55 yaşındaki mareşal, vaktiyle bir yıl kadar başbakanlıkta da bulunmuşmillîsavunmabakanıdır.“Serasker”denenozamanınsavunmabakanlarıdaimamareşal rütbesinde asker ve aynı zamanda Kara Kuvvetleri Komutanı vegenelkurmay başkanıdırlar ve kabine protokolünde 3. sırada bulunurlar, fakatdonanmaüzerindeyetkileriyoktur.

63 kişilik ve bazıları alelâde adamlar olan cuntanın 5 kişisi kabinedebakandır: Sadrâzam (başbakan), şeyhülislâm, serasker, Şûrây-ı Devlet reîsi vebahriyenâzırı.Diğernâzırlardarbedenhabersizdir.

Darbe,hükümdârakarşıolup,hükûmetekarşıdeğildir.İmparatorluğun vârisi olan Velîahd, eyleme katılmamakla beraber, 63

kişilikcuntanıniçindedir.

Darbe, sadece Serasker Hüseyin Avni Paşa’nın eseridir. Hattâ sırf darbetekniği olarak ele alındığı takdirde şâheseridir. Zira padişah dışında kimsehayatını kaybetmemiş hiçbir ciddî ayaklanma olmamış, âdetâ tereyağından kılçekilmiştir.

Ancak darbe, sırf şahsî kîne ve menfaate, para ve makam hırsınadayanmaktadır.

Ama ilk defa olarak bu darbede “vatan” ve “millet” nâmına hareketedildiğiiddiaedilmiştir.Hiçbirdarbe,birideolojiyedayandırılmaksızınmümkündeğildir. Bu darbe için de bir ideoloji bulunmuş ve resmen ilân edilmiştir:Meşrûtiyetdenentaçlıdemokrasi.

Bu ortamı ve ideolojiyi hazırlayanlarsa Yeni Osmanlılar’dır. YeniOsmanlılar;İstanbul’da,darbedenonbiryılönce,1865’tegizlibirdernekolarakgençaydınlarcakuruldu.Üyesayısı245’ekadaryükseldi.YalnızVeliahdMuradEfendi değil, İkinciVeliahdŞehzâdeAbdülhamidEfendi de dernekle ilgilenipsenpati gösterdiler.Ancak 1867’de SadrâzamAlî Paşa, gayrimeşrûmuhâlefetyaptıkları için Yeni Osmanlılar’ı dağıttı. En kuvvetli üyeler Avrupa’ya gidip,orada muhâlefetlerine devâm ettiler. Dernek Avrupa’ya sığınınca AbdülhamidEfendi, dernekten el çekti. FakatMuradEfendi sonuna kadar alakasını devâmettirdi. İşte Yeni Osmanlılar’ın açtığı zemîne Midhat Paşa kolayca oturmakistedi.

Cuntanın başı olan serasker öldürülmeseydi, diktatör-lüğü devâm ettiğimüddetçe,Meşrûtiyetinilânıkabilol-mayacaktı.

Cunta; darbe için, İngiltere’nin gizli, fakat kesin yardımını gördü.İngiltere’nineliolduğunubildiğiiçinRusya,darbeyifenakarşıladı.Avusturya-Macaristan darbeden endişelendi. Almanya iyi karşılamadı. Fransa’da fikirlerdağıldı.

TürkKaraKuvvetleri,7orduvebir takımmüstakil tümenlerden ibaretti.BirinciOrdu’nunmemnuniyetsizlikgösterenbirlikleridiğerordularagönderildi,birkısmınaaltındağıtıldı.BirinciOrdusubaylarınınçoğu,darbeninertesigünübir rütbe yükseldiler. Bu durum, diğer 6 orduda büyük memnuniyetsizlikmeydanagetirdi,eşitlikilkesibozuldu.

Darbe, padişahın sırf Osmanoğulları’nın tarihî, millî ve dinî prestijininhimayesinde bulunduğunu, fakat bunun artık yetmediğini gösterdi. İkinciAbdülhamid bu hususu değerlendirerek şahsını emniyet altına alabilmek için,normalveanormalbütüntedbirlerebaşvurdu.

Darbe, 93 felâketinin sebebi ve başlangıcı oldu. 93 felâketi ise, bütün

Türkiye,hattâbütünTürk,hattâbütünİslâmtarihininenbüyükfelâketlerindenbiridir.Türklük,bugünekadaronulmazyaralaraldı.Türk’üncihandengesindekiehemmiyeti sarsıldı ve Türkiye ehemmiyet bakımından geri sıralara düşmeyebaşladı.Yoksullaştıvekalkınmasıtökezlendi.

DemokratikGelişmeninGeciktirilmesi

1876darbesi, aynızamandaTürkiye’dedemokratikgelişmeyiuzunyıllariçingeciktirdiği,hattâepeygeriyegötürdüğü içinkınanmayamüstahaktır.ZiraSezar’adavetiyeçıkarmıştırveAllah’tansezargelmiştir.Gelmeseydi,oyıllardaimparatorluk dağılırdı ki, artık parçalarını toplayıp birleştirmek de belirsizzamanlarakalırdı.Türkiye,TürkistanveKafkasyagibiTürkellerinedönerdi.

1876 Türkiye’sinin ihtiyacı şüphesiz İngiliz demokrasisi, Midhat PaşaMeşrûtiyeti değildi. İhtiyaç bu olsa idi bu rejimi, o tarihte İspanya, Japonya,Rusya, Avusturya-Macaristan, Almanya gibi bizden daha ileri toplumlarınyaşadığı imparatorluklar tatbikederlerdi. İhtiyaç,Tanzimat’ıngeliştirilmesi idi.Bu suretle XX. asra gelip de imparatorluk makul bir çerçeve içine girincedemokrasiyeçokrahatgeçilecekti.

İkinci Abdülhamid ile, hemen hemen dedesi İkinci Mahmud tipinde birhükümdar ortaya çıkar. İkinci Abdülhamid’in çağdaşları olan Mikado Mutsu-Hito, Çar Üçüncü Aleksandr, Nâsıreddîn ve oğluMuzaffereddîn Şâhlar, hattâKayzerBirincivetorunuİkinciWilhelmler,şüphesizTürkhükümdarındandahaotoriter simalardır. Ancak Türkiye, bu devletlerden daha az gelişmiştir. Azgelişmişliğin birçok kusuru da, SultanAbdülhamid’in sırtında kalmıştır. İkinciAbdülhamid, çağdaşlarından Avusturya İmparatoru veMacaristan Kralı FranzJoseph’lemukayeseedilebilir.

HâlbukibabasıSultanAbdülmecid,-hiçolmazsasaltanatınınüçteikisinde-amcası Sultan Abdülaziz, hattâ ağabeyi Beşinci Murad, yukarıda sayılanlartipinde hükümdarlar değildir. İngiltere’de Dördüncü George ve kardeşi Dör-düncüWilliam,Fransa’dadaLouis-Philippe tipindehükümdarlardır.Yani taçlıdemokrasiiçinçokuyguntipler...

Sultan Abdülhamid’in, devlet idâresini -tabiî mercii olan- Bâb-ı Âlî’denYıldız’a,dahaaçıkifadeylehükûmettensarayaalması,demokratikgelişmeyive

demokrat hükümdar tipini yaralamıştır. Türk devletini belki kurtarmıştır,imparatorluğun hayatını mutlaka 30 yıl uzatmıştır ama bu gerçekler de birervâkıadır. Sonra İkinci Abdülhamid’e tepki olarak İttihatçılar, kardeşi SultanReşad’lahiçbiryerdegörülmeyen,damadınınhaksız idamınıafvetmeyetkisinikullanamayan bir hükümdar tipi îcâd etmişlerdir.Bugünkü İsveç veyâBelçikakrallarındandahayetkisizbirtiportayaçıkarmışlardır.Tamamenmonarşistolanİttihatçılar, bu suretle monarşiye, monarşinin dayandığı Hânedan’a ve de-mokratikgelişmeye,SultanHamid’dendedahaağırdarbeindirmişlerdir.ÜstelikSultan Hamid iç politikada orduyu asla kullanmadığı halde; İttihatçılar, Türksubayınıikiyebölmüşveboğazınakadarpolitikayagömmüşlerdir.

Sultan Hamid, doğuştan bir müstebid değildir. Doğuştan bir müstebidinhiçbir karakterini taşımamaktadır. Saltanatının ilk aylarında, 93 felâketinigörmeden, Midhat Paşa ve Ali Suâvi tarafından çileden çıkarılmadandavranışları,âdetâbugünküBatıdemokrasilerininhükümdârlarıgibidir.

Sultan Abdülaziz tahttan indirildikten sonra ona yapılan muamele vesûikastise,hemİkinciAbdülhamidiçin,hemdekötüniyetlileriçin,uzunyıllaraçık bir ders teşkil etmiştir. Bu bakımdan da Hüseyin Avni, kınanmaya hakkazanır.

Gerçi XIX. asır, devlet başkanlarına sûikasdlar, terö-ristler ve nihilistlerçağıdır. Teknik ve sanâyileşme, toplumların bazı kesimlerindeki ahlâkdeğerlerini o derecede değiştirmiştir ki, o kesimleri, ahlâkî boşluğa atmıştır.Ancak bir hükümdar, kendi hükûmeti tarafından öldürülmemektedir.Böyle birmisal aranırsa, ancak1917-18Rusyasınauzanmak îcâb ederveoradaki şartlarkendinemahsustur.

Buyıllardakibazıçokmeşhursûikasdlarınbirikisinianmakistiyorum:Büyük bir hükümdâr olan,Rusya’da 20milyon toprak kölesini hürriyete

kavuşturanve93Harbi’ninçıkmasınıistemeyenÇarİkinciAleksandr,1881’de63yaşındave26yıldırtahttaidi.Türkdüşmanı,İkinciMahmud’udehşetlikıs-kananveReşidPaşa’nınkombinezonuileçıkanKırımHarbi’ndemağlûbolduğuiçin intihar eden Birinci Nikolay’ın oğlu ve halefidir. Kendisine iki sûikasdyapıldı.Bunlarınşaşırtmacasûikasdlarolduğusonradananlaşıldı.Sûikasdlardankurtulduğunusandığıanda,saltanatarabasınabombakonularaköldürüldü.Onunöldürülmesi Rusya’da meşrûtiyeti 1905’e kadar geciktirdi. Türkiye’de olduğugibi,Rusya’dada1881’den1905’ekadarbirtepkirejimisürdü.

Avusturya İmparatoriçesi ve Macaristan Kraliçesi Elisabeth, 10 Eylül1898’de, 61 yaşında, Cenevre’de seyahatte iken bir İtalyan anarşist tarafındanbıçaklanarak öldürüldü. Avusturya İmparatorluğu’ndaki İtalyanlar, İtalya ile

birleşmek istiyorlardı (Trieste bölgesi). İmparatoriçe, Fransız Joseph’in eşi vehayırseverliğiiletanınmışbirkadındı.42yıldanberiimparatoriçeidi.

BirleşikAmerika’nın16.başkanıAbrahamLincoln,14Nisan1865gecesi,AbdülazizHan’danonbir yıl önce,Washington’daki tiyatro locasında tabancakurşunu ile beynine ateş edilerek öldürüldü. Kaatil, akıl hastası idi… Fakatikincidefabaşkanlığahenüz seçilenLincoln,Kuzey-Güneyharbininyaralarınısarmak için tasarısını ertesi gün ilan edecekti.BirleşikAmerika’daki4milyonzenciköleyihürriyetinekavuşturmuştu.OndansonraKuzey’leGüneyeyâletleriarasındauzunmüddetdüşmanlıkdavasıortadankaldırılamadı,56yaşındaidi.

1945’de ABD’nin Avrupa’daki en kudretli generali Patton’ın ölümününesrarı hâlâ çözülememiştir.Asya’daki en kudretliGeneralMacArthur ise çokbüyükmillîkahramanolduğuiçin,onakarşısûikasdecesaretedilemedi.

20. asrın ikinci yarısında Başkan Kennedy, kudretli bir adam olduğu vegüçlübirdevletitemsiletmekistediğiiçinöldürülmüştür.OndansonraReagan’akadar güçlübir başkan seçilememiştir.KoskocaBirleşikAmerika’dagüçlübiradamınbulunmadığına inanmak zordur.Bilhassa seçilmemiştir fikrinin ağırlığıinkâredilemez.AynızamandaKennedy’densonrabaşkanlıkmüessesesibüyükyaraalmışveotoritesizayıflamıştır.Ağabeyindendahakudretlibiradamolduğubilinen Robert Kennedy’nin ise başkanlık seçimi kampanyasında öldürülmesidikkat çekmektedir. Bu cinayetlerin esrarı henüz aydınlanmış değildir. Siyasîcinayetler, kudretli adamları hedef almaktadır. Zayıf şahsiyetlere pek itibaredilmemektedir.

SultanAbdülaziz’in;TürkOrdusuveDonanması’nıçokkuvvetlendirdiği,demiryolları, telgraf hatları, tersâneler, fabrikalarla ülkeyi donattığı, eğitimeağırlık verdiği, hâsılı imparatorluğu güçlendirdiği ve dengeyi Türkiye lehinebozabileceğiduygusunuverdiğiiçintepetaklakedildiğişüphesizdir.

İkinciAbdülhamid,aynısebeptentepetaklakedilecektir.Dahasonrabaşkamisaller, bunları takip edecektir… Hepsi dışarıdan kaynaklanmıştır. İçeridensatınalınanveyâkandırılankişilervardır.SultanHamid,dedesiİkinciMahmudgibibirdâhideğilde,herhangibirhükümdarolsaydı,Türkİmparatorluğu’nunoyıllarda dağıtılmasımukadderdi. Bunu da ehemmiyetle belirtmeliyim. Zira birdiktatör dâhi değilse –ki dehâ da fevkalâde az rastlanan bir haslettir- devletiancak batırır. Demokrasi rejiminin faydalarından ve gelişme kabiliyetininsebeplerindenbiridebudur.Dâhiyemuhtaçolmaksızınyürüyebilenbirrejimdir.Birdedâhiyetiştirirsesıçramayapabilir.

SultanAziz-SultanMurad–SultanHamidüçgeni,SultanSelim–SultanMustafa - SultanMahmud üçgenine benzemektedir. Âdetâ tarih, 68 yıl arayla

tekerrüretmiştir.Şöyleki:Üçüncü Selim tahttan indirilmiş (1807), amca oğlu Dördüncü Mustafa

tahtaçıkarılmış,ertesiyılÜçüncüSelim’itekrartahtaçıkarmakisteyenNizâm-ıCedid’ciler, Dördüncü Mustafa’nın kardeşi İkinci Mahmud’u tahtaçıkartmışlardır.DördüncüMustafada,mürtecilerhâlâondanümidkesmedikleriiçinöldürülmüştüramabukısasaltanatıboyuncaSultanMustafa,kendisinitahtaçıkardıklarıhalde,ÜçüncüSelim’itahttanindirenleritemizlemiştir.Azsonrabuİkinci Mahmud da, Üçüncü Selim’in ölümüne sebep olan, zemin hazırlayan,padişahı savunmakta en ufak ihmâli görülen, padişahın öldürülmesine karşıduygusuz kalanları öldürtmüştür. Sultan Abdülhamid, dedesi gibi aynı şeyiyapamadı,dahaihtiyatlıvehafifdavrandı isebuikinciMahmud’unTürkiye’yimodern bir devlet yapması sebebiyledir ama Üçüncü Selim’in SultanAbdülaziz’e, Dördüncü Mustafa’nın Beşinci Murad’a ve İkinci Mahmud’unİkinciAbdülhamid’e benzediği âşikârdır. SultanAbdülaziz gibiÜçüncü SelimdeNizâm-ıCedîd iledevleti güçlendirdiği içindevrilmişti.BeşinciMurad ise,Dördüncü Mustafa kadar âcizdir ve olaylara yakasını kaptırmıştır. İkinci Ab-dülhamidhemdedesinindehâsınavârisolmuş,hemdeİkinciMahmudgibiheradımınıhesaplaatmayı;darbe,ihtilâlvefelâketiçindeöğrenmiştir.

Ele aldığımız devirOsmanlı iç tarihinin en büyükmütehassısı olan ve odeviradamlarınadayetişmişbulunanİbnüleminMahmudKemâlİnalüstâdımız(1870-1957)şudoğruhükmüvermektedir:

“Kimseye emniyeti kalmayan Sultan Abdülhamid’in; Askerî mektepler,MülkiyevebilhassaHarbiyehakkındakişiddetlikayıtlamaları,talebeninhal’de(Sultan Aziz’in tahttan indirilmesinde) kullanılmasındandır... ‘Talebe-i ulûm’denilen yüksek medrese talebesine karşı çekingen muamelelerinin sebebi de;onların, hal’den az önce, garaz sahipleri tarafından tahrîk edilerek, hükûmetaleyhine ayağa kaldırılmasındandır. Meclis-i vükelâda (bakanlar kurulu)nâzırlar arasında casuslar bulundurması, hal’e bazı nâzırlar tarafındankararverilmesinden doğmuştur. İnsaf ve hak dâhilinde söylemek icab eder ki,memleketinhayatınıotuzsenedenfazlakemirenistibdâdınbaskılarınınilkveenbüyük sebebi, başta Hüseyin Avni Paşa olmak üzere, hal’e iştirâk eden diğeradamlardır.Bunlar,devletvemilletigûyâbirmüstebitinpençesindenkurtaralımbahânesiylehareketetmişlerken,öylesine içvedış felâketlerin zuhûrunasebepolmuşlardır ki; hem kendilerini, hem de milleti, istibdadın pençesine teslîmetmişlerdir. Hele kötü ahlâklı bir kişi olan Ali Suâvi’nin (ki o da bir İngilizajanıdır)çıkardığıvak’a; istibdadınve ‘hafiye’denengizliemniyetajanlarının

kullanılmasınınenmühimsebeplerindendir.”

Bütünbugelişmelerveçoksonralarakadaruzanantesirleribakımından30Mayıs1876darbesi;Türkiye tarihinin,herzamaniçinenfeciolaylarındanbiriolmakdurumunumuhafazaedecektir.

Ankara,20Eylül1979

BİBLİYOGRAFYA

-Abdurrahmân Şeref Bey, Târîh Musâhebeleri, İst. 1917, 1925 (yeniharflerle de baskısı var); “Sultân Abdülazîz’in Vefâtı İntihâr mı, Katil mi?”,TOEM,XIV,321v.dd.

-AbdülazîzHân,torunununkızıNeslişâhSultân’danalınankendielyazısıilelâyihalar.

-AhmedMidhatEfendi,Üss-iİnkılâb,İst.1877-8,1906.-Aksüt(AliKemâlî),SultânAzîz’inMısırveAvrupaSeyâhati,İst.1944.-AliRızâveMehmedGaalibBeyler,XIII.Asr-ıHicrî’deİstanbulHayâtı,

İstanbul,eskiveyeniharflerle2baskı.-AlîVehbîBey,PenséesetSouvenirsdeTex-SultanAbdulhamid,Neuchâtel

1913.-Atay(FâlihRıfkı),Başverenİnkılâbçı(AlîSuâvî),İst.târihsiz.-ÂtıfBey,Hâtırat,İ.M.K.İnalnş.,TOEM,XV.-Ayşe Müşfika IV. Kadın-Efendi, Ayşe Sultân, Şâdiye Sultân, Sultân

Azîz’in ve Neş’erek Kadın-Efendi’nin dâmadları vezîr ve nâzırlardan DâmâdŞerîfPaşagibiHânedânmensupları,saraylailgilikişiler,Dr.SubhîEzgigibiozamâna yetişmiş şahıslarla 1945’ten sonra müellifin yaptığı mülakatlar vetuttuğunotlar.

-Bastelberger(J.M.),DieMilitärischenReformenunterMahmudII,Gotha1874.

-Bérard(Victor),LaPolitiqueduSultan,Paris1897.-Cevdet Paşa,Tezâkir, C. Baysun nş., 3. c., TTK,Ank. 1953,1960,1963;

Mârüzât,YusufHalaçoğlunş.,İst.1980.-Charmes(G.),LaTurquieduSultan,Paris1897.-CorcîZeydân,Meşâhîrü’şŞark,2c.,Kahire1902.- Dânişmend (İsmail Hâmî), Îzahlı Osmanlı Târîhi Kronolojisi, IV, İst.

1955.-Dempwolff,SerailundHochePforte,Viyana1876.-Devereux (Robert),TheFirstOtomanConstitutionalPeriod,Baltimore

1963.-Ebü’z-ZiyâTevfîkBey,YeniOsmânlılarTârîhi,Tasvîr-iEfkâr,1909’da

tefrika,ZiyâdEbüzziyânş.,3c.,İst.1974.-Elliot(LordHenry),“TheDeathofAbdulAziz”,NineteenthCentury,no.

23/132,Londra,Şubat1888,s.276-96,Tr.trc.BirHakıykatinTezâhürü,İst.-Engelhardt,LaTurquieetleTanzimat,2c.,Paris,1882-Tr.trc.devar.-FahrîBey(Mâbeynci),İbretnümâ,B.S.Baykalnş.,TTK,Ank.1968.-FatmaAliyyeHanım,AhmedCevdetPaşaveZamânı,İst.1914.-Freeman(E.-A.),TheOttomanPowerinEurope,Londra1877.-Gardey,VoyageduSultanAbdulAzizdeStamboulauCaire,Paris1865.-Gotha,Almanachde,ilgiliyıllar.-Gövsa(İbrahimAlâeddin),TürkMeşhurlarıAnsiklopedisi,İst.1944.-Hâfız Mehmed Bey, Hakaaiku’l-Beyân fî Hakkı Cennet-Mekân Sultân

AbdülazîzHân,İst.1908.-İstanbul,Paris,Londra,Viyanagazeteleri,ilgiliyıllar.-İnal(İbnülemînMahmûdKemâl),SonSadrâzamlar,14c., İst.1940-53;

SonAsırTürkŞâirleri, 12 c., İst. 1930-42; “SultânAbdülazîz’eDair”,TTEM,XV,177v.dd.

-Kératry(Comtede),MouradV,Paris1878.-Kuntay(MidhatCemâl),NâmıkKemâl,3c.,İst.1944-56.-Lavisse-Rambaud,HistoireGénérale,XI-XII,Paris,ilktab’i1904.-LutfîEfendi,Târîh,X-XV,TTKKüt.,AnkaraveM.Aktepenş.-LutfîSimâvîBey,Devr-iİnkılâb,İst.1918.-MaârifVekâleti,Tanzîmât,İst.1940(makalelermecmuası).

-Mahmûd Celâleddîn Paşa, Mir’ât-ı Hakıykat, 3 c., İst. 1908-9, yeniharflerledebaskısıvar.

-MehmedGaalibBey,SâdullâhPaşa,İst.1909.-Memdûh Paşa, Asvât-ı Sudûr, İzmir 1910; Kuvvet-i İkbâl ve Alâmet-i

Zevâl, İst.1911;Mir’ât-ıŞüûnât, İzmir, 1910;Hal’lerve İclâslar, İzmir 1910;Serâir-iSiyâsiyye,İst.1907.

-Midhat (Ali Haydar). The Life of Midhat Pasha, Londra 1903;Hâtıralarım(1872-1946),İst.1946.

-Midhat Paşa,Tabsıra-i İbret ve Mir’ât-ı Hayret, İst. 1908 (bu 2 ciltlikhatıratınFr.veİng.trc.devar).

-Millingen (Frederick),La Turquie sous le Règne d’Abdul-Aziz, Brüksel1868.

-Mismer(Charles).SouvenirsduMondeMusulman,Paris1892;SoiréesdeConstantinople, Paris 1870. Mordtmann (A.D.), Stambul das ModerneTürkentum,c.,Leipzig,1877-8.

-Osmanoğlu(Ayşe),BabamSultânAbdülhamîd, İst.1952,1958,1984,Fr.trc.devar.

-Örik(NâhidSırrı),150YılınMeşhurları(1800-1950),3fas.,İst.1953-4.-Öztuna (Yılmaz), Büyük Türkiye Tarihi, 14 c., İst. 1977- 9; Osmanlı

DevletiTarihi,2c.,İst.1986(2baskısıdahaveArapçatrc.var);BüyükOsmanlıTarihi,10c.,İst.1994.

-Pâkalın(MehmedZeki),SonSadrâzamlarveBaşvekiller,5c.,İst.1940-48;TanzimatMâliyeNâzırları,2.c.,İst1939-40;Sicill-iOsmânîZeyli,yazma.

-SaîdPaşa(Eğinli),Hâtırât,N.Dânişmendnş.,Türklükmecmuasında.-SaîdPaşa(Sd.Küçük),Hâtırât,İst.-Sâl-nâme-iDevlet-iAliyye-iOsmâniyye’ler,ilgiliyıllar.-Schwitzer(H.de),TroisSultansd’AbdulAzizàAbdulHamid,Paris1900.-Statesman’sYear-Book,Londra,ilgiliyıllar.- Süleymân Paşa,Hiss-i İnkılâb, İst., 1908, yeni harflerle de yayınlandı;

Umdetü’l-Hakaaık, 5 c., T.C. Genel Kurmay Başkanlığı’nca eski harflerleyayınlanmıştır.

-SüreyyaBey(Mehmed),Sicill-iOsmânî,4c.,İst.1891-7.-Şehsuvaroğlu(HalûkY.),SultânAzîz,İst.1949.-TahsînPaşa,YıldızHâtıraları,İ.M.Mayakonnş.,İst.1931.-Takvîm-iVekaayi’,İst.ilgiliyıllar.

-Tanpınar(AhmedHamdi),XIX.AsırTürkEdebiyatıTârihi,İst.2:1956.-Tansel(FevziyeAbdullah),NâmıkKemâl’inMektupları,4c.,TTK,1967-

86.-Türkgeldi (Ali Fuâd),Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, B. S. Baykal nş.,

TTK,3c.,Ank.1957-86.-Ubicini (A.) ve Pavet de Courteille,Etat Présent de l’Empire Otoman,

Paris1876.-Us(HakkıTarık),Meclis-iMeb’ûsân,İlkDevre(1877)Zabıtları,2c.,İst.

1940,1954.-Uzunçarşılı (İsmailHakkı),Midhat veRüşdüPaşaların Tevkifleri, TTK,

Ank.1946;MidhatPaşaveTâifMahkûmları,TTK,Ank.1950;MidhatPaşaveYıldızMahkemesi, TTK,Ank. 1967; “Çırağan SarayıVak’ası”,Belleten, VIII,1944, 71-118; “Azîz Bey Komitesi”, Belleten, VIII, 1944,245-318; “ÇerkesHasan”,Belleten,IX,1945,89-133;“V.Murâd’ıKaçırmaTeşebbüsü”,Belleten,IX;“Çırağan’aGirmekİsteyenŞahıslar”,Belleten,XIII.

-Valmy(Ducde),LaTurquieetl’Europe,Paris1867.-Woods(KoramiralSirHenryPaşa,1842-1929),Spunyarn,2c.,Londra,

1924, 2. cildinTr. trc. hâkim tümam.FahriÇöker,Türkiye Anıları,Milliyet’tetefrika,sonraİst.1976.

- Yıldız Mahkemesi ve hazırlık sorguları zabıtları. Meclis-i Vükelâmazbataları,Yıldızvesîkaları.

-ZiyâŞâkir,ÇırağanSarayı’nda 28 sene: BeşinciMurâd’ınHayâtı, İst.1943(V.Murâd’ın4.ikbâliFiliztenHanımefendi’ninyazaraanlattıkları).

EKLER

Ek:I

Türkiye’deTeceddüdveTanzimatHareketininOluşması

Tanzimat rejiminin daha iyi anlaşılması için, menşelerine inmek gerekir.Osmanlı tarihini kaleme alanlar, modern Türkiye’yi Tanzimat’tan başlatmakkapital ve gayr-i kaabil-imünâkaşa hatâsına düşmüşlerdir.Hâlbuki Tanzimat’ıhazırlayanİkinciMahmud’dur.Vak’a-iHayriyyeveSultanMahmud’unradikalreformları olmasa, Tanzimat asla mümkün değildi. Bu husustaMustafa ReşidPaşa, Tanzimat’ı gökten indirmiş gibi bir hava yayılarak, bütün tenkitler onunüzerine yağdırılmıştır. Hâlbuki Reşid Paşa, Sultan Mahmud’un itina ileyetiştirdiğihasadamıdır,efendisininyolundagitmiş,onuneserinitamamlamıştır.KesinşekildeBatı’yadönükveBatı’danmülhemreformlardevrinide-âşikârdırki-ReşidPaşaaçmamıştır.Vak’a-iHayriyye’densonraSultanMahmudaçmıştır.Esasenneeskiorduyuyıkıpyenisinikurmak,neaskeriyönetimdençekipidâreyisivillere vermek, hattâ ne kavuğu bırakıp fes giydirmek ve daha bunun gibi

birçokreform,hiçbirpaşanınhaddideğildi.Osmanlı Devleti’nde reform hareketini ve ihtiyacını iki safhada mütalâa

etmek gerekir: Birinci safha, devletin kendi içinde reformudur. İkinci safha,Batı’ya dönük, oradan mülhem reformlardır ki, Nizâm-ı Cedîd ile 1793’tebaşlamıştır. Birinci dönemde devlet, ya cihan devleti idi, ya - 1683’ten sonra1770’e kadar- gene dünyanın en kudretli devleti idi. Batı’da olup bitenlerAvrupa’nın Asya’ya kesin üstünlüğünü henüz isbât edebilmiş değildi. Budönemde Şeyhülislâm Hoca Sâdeddîn Efendi, Hâce-i Sultânî Ömer Efendi,İkinci Sultan Osman, Koçi Bey, Kâtib Çelebi, Dördüncü Murad, KöprülüMehmed Paşa gibi reformistler, devleti kendi içinde düzenlemeye çalıştılar.Batı’dan alınan bir şey yoktur veya ‘lâ şey’ kabîlindedir. Batı’ya kapalı sonreformistKöprülü-zadeFâzılMustafaPaşa,Batı’yadönükilkreformcuiseRâmîMehmed Paşa’dır. Sonra gelen Dâmad Nevşehirli İbrahim Paşa, BirinciMahmud, Üçüncü Mustafa, Birinci Abdülhamid gibi yeni müessese kuranlar,Batı’danbirşeyleraldılar.Fakatazbirşeyaldılar.Ziraaradakifarkzâtenazbirşeydi.BilhassaÜçüncüMustafaileBirinciAbdülhamid,Batı’dandahafazlasınıalmak istediler. Fakat yeniçeri belâsından, devlete büsbütün zarar vermekihtimalinden çekindiler. Radikal reform devri Nizâm-ı Cedîd ile açıldı amaradikal reform yapmak isteyen ilk şahsiyet Üçüncü Selim değil, 1785’te birsaltanat darbesi yaparak Üçüncü Selim’i tahta çıkarmak isteyen Halîl HamîdPaşa’dır.

SadrâzamIspartalıHalîlHamîdPaşa(Burdur1736-Bozcaada27.4.1785),radikal reformlarını yapamadı, darbe teşebbüsü anlaşıldı, idam edildi. Fikirlerikafasında kaldı ama Reîsülküttâb Ebûbekir Râtib Efendi’yi yetiştirmişti.Osmanlı bürokrasisinde radikallerin liderliğini o üzerine aldı. Râtib Efendi(idamıRodos 1799), 1791EkimindeÜçüncüSelim’e verilenNizâm-ıCedîd’eâid21lâyihadanbirininsahibidir.Müşâviri,ünlüoriyantalistveBüyükOsmanlıtarihimütehassısıAvusturyalı gençBaron vonHammer’di.Diğer birmüşâviribüyükoriyantalistMoradgead’Ohsson’dur.RâtibEfendi,Viyana’dasefirlikdeyapmışbirdiplomattı.BusıradadevletinbaşındadaradikalÜçüncüSelimvardı.Onun radikalizmi daha çok, radikal reforma cesaret edemeyen seleflerinden,babasından ve amcasından geliyordu. Onlardan çok daha genç tahta çıkmıştı,onlardançokdahakültürlüidi.Nizâm-ıCedîdonuniçinyenibirordudanibâretdeğildi, tam bir reformdu. Musikide bile reform yaptı. Üçüncü Selim aynızamandaradikalizmiilkdefauygulamayakoydu.BütünAsya’dailkdefaolarakAvrupa’danmülhemkesinreformlaragirişti.1793-1806arasındaNizâm-ıCedîdyürürlükte kaldı.ArtıkAvrupa’nınüstünlüğü âşikâr hâle gelmiş;Osmanlı, can

damarlarındanbirini,Kırım’ıkaybetmişti.ÜçüncüSelim’edevletinzirvesindeİkinciMahmudvârisolduamaradikal

reformlarını ancak 1826’da başlatabildi. Bu arada bürokrasideki radikaller,dikkatle fikirlerini muhafaza ediyor, iktidardaki muhafazakâr ve mürtecîlerekarşı kellelerini koruyabilmek için çok itina ediyorlardı. Nizâm-ı Cedîd ricâli,Rusçuk Yârânı çok şehid verdi. Sivil bürokrasi dışında askerler arasında daradikaller zuhûr etti. Başlıcası Kadı Abdurrahman Paşa’dır. Alemdar MustafaPaşadabunlardanbiriydiamaradikaller,çokkültürlüinsanlarolduklarıhaldeocâhildi,aslındakendisigibiNizâmcıolanAbdurrahmanPaşailebileanlaşamadı.İkisidedevletin reformcu,yeniordukurulmasına taraftarmareşalleriolduklarıhalde...

Bürokrasideradikallerinliderliği,RâtibEfendi’ninkazâ-yauğramasındansonra, diğer bir diplomat, Reîsülküttâb Mahmûd Râif Efendi’ye geçti ki,Kabakçı ihtilâlinde şehîd edilmiştir (25.5.1807), 3 yıl Londra’da kalmış,mükemmel şekilde İngilizce ve Fransızca öğrenmişti. Sonraki lider MehmedSaîd Galib Efendi’dir ki, sonradan Sadrâzam Galib Paşa olmuştur (İstanbul1763-Balıkesir 1829). Bunlar hep birbirini yetiştirmiştir. Galib Paşa, dâhiliyenâzırı vezir Mehmed Saîd Pertev Paşa’yı (Darıca 1786-Edirne 8.10.1836)yetiştirmiştir.Odakazâyauğrayarakçokdeğerlibaşınıvermiştir.

Nihayet en büyük liderMustafaReşid Paşa ortaya çıkmıştır.Bir taraftanradikal bürokrasinin lideri Pertev Paşa, diğer taraftan radikal devlet başkanıİkinciMahmud tarafından en büyük itinâlarla yetiştirilmiştir (13.3.1800 - 7.1.1858).Ondan sonra Teceddüdcü ve Tanzimatçı hareketin başı, Reşid Paşa’nınyetiştirmesi Sadrâzam Mehmed Emin Âlî Paşa (5.3.1815-7.9.1871), muaviniveyâikinciliderdegeneReşidPaşayetiştirmesiSadrâzamKeçeci-zâdeBüyükDr. Mehmed Fuad Paşa’dır. Âlî Paşa, Terceme Odası’ndan ve Fuad Paşa,Tıbbiye’dençıkmışlardır.İkisideReşidPaşagibidiplomasidengelmedir.FuadPaşa, Âlî Paşa’dan önce ölmüştür. Âlî Paşa’nın ölümünden sonra teceddüd,Tanzimat ve inkılâp fikri ikiye parçalanmıştır: muhafazakâr Tanzimatçılar ki,Reşid-Alî-FuadPaşa’nınekolünüdevamettirmekistemişlerdirveinkılâpçılarki,gerçekTanzimatçılarınhedefiniaşarakdüzendeğiştirmeyeçalışmışlar,fakat1908’e kadar iktidâra gelememişlerdir. Birinci grubun liderliğini Âlî Paşa’nınölümündensonraSultanAbdülazizveondansonraİkinciAbdülhamidüzerlerinealmışlar, Tanzimat bürokrasisini, devletin sivil yüksek bürokratlarıncayönetilmesinisavunmuşlardır.İnkılâpçılar,dahaÂlîPaşa’nınhayâtındabufikrekarşıçıkarak,muhâlefetleriniSultanAzîz’eveSultanHamîd’ekarşıdadevâmettirmişlerdir.İnkılâpçılarınlideriZiyâBey(vezîrAbdülhamîdZiyâeddînPaşa)

vemuâviniNâmıkKemâlBey’dir.“YeniOsmanlılar”adıylagayriresmîbirpartiveyâ fikir akımı kurmuşlar, Türkiye’de muhâlefet yapamadıkları zamanAvrupa’dayapmayaveiktidârıyıkmayaçalışmışlardır.İktidâradaylarıolarakikidefa kısa müddet sadrâzam olan Midhat Paşa’yı ortaya atmışlardır. Gerçekmaksatları Ziyâ Paşa’nın sadrâzam veNâmıkKemâl’in hâriciye nâzırı olmasıfikrini, Tanzimatçı bürokrasiye kabûl ettirememişlerdir. Midhat Paşa, Ziyâ-Kemâl İkilisinin fikirlerini sömürerek veOsmanlı tarihinde ilk defa olarak biryabancı devlet, o çağın Birleşik Amerikası olan İngiltere ile râbıtalanarak,padişahıkuklahâlegetirip,iktidarageçmekistemiştir.

Bu plan, Reşid Paşa Tanzimatçıları’nın hedeflerini çok aşıyordu veimparatorluğuderhâldağıtacağı içingerçekçideğildi.Samimidedeğildi, şahsîveoligarşikbirmenfaatmücâdelesiidi.

İkinci Abdülhamid; Tanzimat’ı, birçok yerini bozmaya mecbur kalarak,fakatbirçokyerinedeağırlıkvererek,1908’ekadaresasrejimolarakmuhafazaetmiştir. Bertaraf ettiğiMidhat Paşa’nın fikirlerine de, gizli kurulan İttihâd veTerakkiPartisivârisolmuştur.ReşidPaşa’nındeğil,ZiyâPaşa’nıntasavvurlarınıbileçokaşanbirradikalizm,MidhatPaşa’danİttihâdçılar’aintikaletmiştir.

Osmanlı Devleti’nde Teceddüd hareketinin en ana çizgileri budur.Tanzimat’ın birden ortaya çıkmadığı, Reşid Paşa icadı olmadığı hususunu, bubirkaçparagrafbileizahakâfigelmektedir.

Ek:II

1876YılındaBüyükDevletlerveHükümdârları

BÜYÜKBRİTANYAKrallığı:24.017.905km2,302.615.000n.Kraliçe:Victoria (1837-1901) (doğ. 1819).BaşkentLondra 3.988.000 n. (Dünyâ’nın 1.şehri). İmparatorlukta toplam 17.811.000 nüfuslu 86 büyük (50.000’den fazlanüfuslu) şehir mevcut. Toprak bakımından 1., nüfus bakımından 2. olanimparatorluk,6kıt’ayayayılmışdurumda.

ALMANYA İmparatorluğu: 540.857 km2, 42.355.000 n. İmparator-Kral:WilhelmI(1861-1887)(doğ.1798).BaşkentBerlin1.194.000n.(Dünyâ’nın6.şehri).4.718.000toplamnüfuslu28büyükşehirvar.BubirleşikimparatorluğunyalnızAvrupakıt’asındatoprağıvar.

RUSYA İmparatorluğu: 21.728.600 km2, 89.417.000 n. İmparator:AleksandrII(1855-1881)(doğ.1818).BaşkentSankt(Sen)Petersburg,830.000n.(Dünyâ’nın11.şehri).Toplam2.897.000nüfuslu16büyükşehirvar.Devletikikıt’ada(AvrupaveAsya)uzanıyor.

FRANSA Cumhûriyeti: 2.521.485 km2, 44.596.000 n. Cumhurbaşkanı:MareşalM. deMacMahon,DuedeMagenta 1873-1879 (1808-1893).BaşkentParis 2.210.000 n. (Dünyâ’nın 2. şehri). Toplam 5.697.000 nüfuslu 26 büyükşehirvar.Devletin6kıt’adatoprağıbulunuyor.

TÜRKİYE İmparatorluğu: 11.827.170 km2, 64.343.000 n. İmparator-Halîfe:AbdülazîzHân(1861-1876)(doğ.1830).Başkentİstanbul1.200.000n.(Dünyâ’nın5.şehri).Toplam4.980.000nüfuslu39büyükşehirvar.Toprakları3kıt’ayayayılıyor.

AVUSTURYA-MACARİSTANİmparatorluğu:624.045km2,37.630.000n. İmparator-Kral: Franz Joseph (1848-1916) (doğ. 1830). Başkent Viyana1.021.000 n. (Dünyâ’m n 7. şehri). Toplam 2.156.000 nüfuslu 11 büyük şehirvar.DevletinyalnızAvrupa’datoprağımevcut.

ÇİN İmparatorluğu: 10.240.090 km2, 430.134.000 n. İmparator: Kuang-hsu(1875-1908)(doğ.1872).BaşkentPekin1.649.000n.(Dünyâ’nın4.şehri).Toplam9.468.000nüfuslu34büyükşehir.YalnızAsyakıt’asında.

BİRLEŞİK AMERİKA Cumhûriyeti: 9.375.642 km2, 44.818.000 n.Başkan:Org.U.S.Grant1869-77(1826-1902)BaşkentWashington120.000,enbüyük şehir New York 1.912.000 n. (Dünyâ’nın 3. şehri). Toplam 6.218.000nüfuslu24büyükşehir.YalnızKuzeyAmerikakıt’asında.

İTALYAKrallığı:296.305km2,27.351.000n.Kral:Vit-torio-EmmanueleII(1849-1878)(doğ.1820).BaşkentRoma221.000.YalnızAvrupakıt’asında.

İSPANYAKrallığı:953.398km2,25.483.000n.Kral:AlfonsoXII(1868-1885) (doğ. 1857).BaşkentMadrit 349.000 n. 5 kıt’ada toprakları var (yalnız

GüneyAmerika’dayok).

Yukarıda1876dünyâsı’ndakiehemmiyetlerinegöresıralananbu10büyükdevlettensonragelenmühimdevletlerdenbazıları:

Japonyaİmparatorluğu(444.599km2,33.111.000n.),HolandaKrallığı(2.287.885km2,29.378.000n.),İranİmparatorluğu(1.641.558km2,12.000.000n.),Brezilyaİmparatorluğu(8.513.844km2,9.894.000n.),İsveç-NorveçKrallığı(835.989km2,6.142.000n.).

Bütünmüstakildevletlerinsayısı58olup10’ubüyükdevletsayılmaktadır.58devlettenİslâmdevletleriTürkiye,İran,Afganistan,Fas,Bornu,Belucistan,Zengîbâr, Hıyve ve Buhârâ’dır. Dünyada 50.000’den fazla nüfuslu 375 şehirvardıki,bunlardan183’ününnüfusu100.000’inüzerindeidi.Milyonugeçen8,yarım-birmilyonarasında14,400-500binarasında7şehirvardı.

Ek:III

1876’daOsmanlıHânedânı

Darbe günü olan 30.5.1876’da Osmanlı Hânedânı’nın önce erkek, sonrakadınbütünüyeleri,ogünküyaşlarıileşöyleidi:

1)SultânAbdülazîzHân(b.MahmûdII)46,3,92)Murâd(V)Efendi(b.AbdülmecîdI)35,8,93)Abdülhamîd(II)Efendi(b.AbdülmecîdI)33,8,64)Mehmed(V)ReşâdEf.(b.AbdülmecîdI)31,6,175)KemâleddînEf.(b.AbdülmecîdI)27,10,156)BurhâneddînEf.(b.AbdülmecîdI)27,0,77)NûreddînEf.(b.AbdülmecîdI)24,2,98)YûsufİzzeddînEf.(b.AbdülazîzI)18,7,209)SüleymânEf.(b.AbdülmecîdI)15,10,6

10)Mehmed(VI)VahîdeddînEf.(b.AbdülmecîdI)15,3,2711)SalâhaddînEf.(b.MurâdV)14,9,1612)MahmûdEf.(b.AbdülazîzI)13,6,1613)Abdülmecîd(II)Ef.(b.AbdülazîzI)8,0,114)SelîmEf.(b.AbdülhamîdII)6,4,2015)ŞevketEf.(b.AbdülazîzI)3,11,2516)ZiyâeddînEf.(b.MehmedV)2,9,517)SeyfeddînEf.(b.AbdülazîzI)1,8,818)TevfîkEf.(b.BurhâneddînEf.)1,8,5

1)ÂdileSultân(b.MahmûdII)50,0,82)FatmaSultân(b.AbdülmecîdI)35,6,293)RefîaSultân(b.AbdülmecîdI)34,3,224)CemîleSultân(b.AbdülmecîdI)32,9,145)BehîceSultân(b.AbdülmecîdI)27,9,56)SenîhaSultân(b.AbdülmecîdI)24,5,267)MedîhaSultân(b.AbdülmecîdI)21,9,08)NâileSultân(b.AbdülmecîdI)19,8,09)SâlihaSultân(b.AbdülazîzI)13,10,210)NâzımeSultân(b.AbdülazîzI)10,3,411)HadîceSultân(b.MurâdV)6,0,2612)ZekiyyeSultân(b.AbdülhamîdII)4,4,1013)EsmâSultân(b.AbdülazîzI)3,2,1014)EmîneSultân(b.AbdülazîzI)1,9,715)FehîmeSultân(b.MurâdV)0,9,29

Ek:IV

OsmanlıTürkiyesi’ndeDevletProtokülü(1876)

Hâkan-Halife:Halkın“pâdişâh”dediğidevletbaşkanıvedünyâdakibütünMüslümanların lideri, Peygamberin meşrû halefi, Allâh’ın Yeryüzü’ndekiGölgesi, Mekke ve Medine hâdimi, bütün Türkler’in hâkaanı, bütünOsmanlılar’ın imparatoru. Adının başına “sultân” ve sonuna “hân” unvanlarıgetirilir: Sultân Abdülazîz Hân. Avrupa protokolünde: S. M. I. (Sa MajestéImpériale).-Vâlide-sultan:pâdişâhınhayattabulunanannesi,anaimparatoriçe,adının sonuna “vâlide-sultân” unvânı getirilir: Pertev-niyâlVâlide-Sultân.Batıprotokolünde:S.M.I.

Velîahd-iSaltanat:PâdişâhdansonraOsmânoğulları’nınenyaşlışehzâdesivetahtınadayı.Protokoldepâdişâhvevâlide’densonra3.kişidir.Adınınsonuna“Efendi”gelir:Velîahd-iSaltanatMurâdEfendi.Batıprotokolünde:S.A.I.(Son

AltesseImpériale).-Şehzâdeler:Velîahd’dansonrayaşsırasıylaprotokolegirenşehzâdeler, imparatorluk prensleri. 2. veliahd, protokolde 4. kişi sayılır,şehzâdelere “efendi” denir: Abdülhamîd Efendi. Batı protokolünde: S.A.I. -Sultânlar: yaş sırasıyle ve şehzadelerden sonra protokole giren, fakat derecebakımından şehzâdelere eşit sayılan imparatorluk prensesleri, pâdişâh veyâşehzâde kızları:Adile Sultân.Batı’da: S.A.I. -Kadınefendiler: pâdişâhın veyâeski pâdişâhın ilk 4 zevcesine verilen unvan ki, evlenme târihleri sırasıyleprotokole girerler ve kraliçe sayılırlar (imparatoriçe sayılmazlar): Neş’erekÜçüncüKadınefendi.Batı’da:S.M.

Sultân-zâde: “Sultân” denen imparatorluk prenseslerinin erkek çocukları.Yaş sırasıyla protokole girerler, “beyefendi” denir, prens sayılırlar (şehzâdelergibi“imparatorlukprensi”değil),Batıprotokolünde:S.A.:Sultân-zâdeAlâeddinBeyefendi. - Hanım-sultân: prenses, Batı protokolünde: S.A. Sultân denenimparatorlukprenseslerinkızçocukları,yaşsırasıylaprotokolegirerler:SeniyyeHanım-Sultân. - ikbâl: pâdişâhın ve eski pâdişâhların 4 kadınefendi’den sonragelen -evlenme sırasıyla protokole giren- prenses derecesinde 4 zevcesi kihanımefendi denir: Başıkbâl Neveser Hanımefendi - Velîahd ve şehzâdezevceleri: ikbâller gibi Batı protokolünde prenses ve S.A. olup hanımefendidenir.Şehzadelerininyaşsırasınagöreveikbâl’lerdensonraprotokolegirerler.-Dâmâd:sultândenenimparatorlukprensesininkocası.Buunvânı,sultânzevcesiölünce de devam eder, boşanma hâlinde düşer. Prens ve S.A. derecesindedir.Protokolehanım-sultânlardan(yânioğullarıvekızlarından)sonraveikbâl’lerdenöncegirerler.

Buraya kadarki protokol, Hanedan protokolü olup, kadınlar ancak kendiaralarındaprotokoleçıktıkları içingenişölçüdeSaray’amahsustur.Asıl devletgörevlileri protokolü, aşağıda başlar ve rütbelerine göre yukarıdan aşağıyaşöyledir:

Sadâret ve meşihat rütbeleri: Batı protokolünde bu rütbeyi taşıyan veyâevvelce taşımış bulunanlar S.A. (prens) derecesindedir. Sadâret rütbesi, fiilensadrâzamolankişiye,meşihatrütbesiisefiilenşeyhülislâmolanamahsustur.İlkimülkiye (sadrâzam asker ise askeriye), ikincisi ilmiye rütbesi olup istisnâîrütbelerdir.Fiilensadrâzamolmayan6Mısırvâlisivezirevefiilenşeyhülislâmolmıyan 3 kazaskere de sadâret ve meşihat rütbeleri verilmiştir. Osmanlıtârihinde başka istisnâsı yoktur. Sadrâzam ve şeyhülislâmlıktan ayrılınca burütbeleridüşer,genevezirveyâmüşîrvekazaskerolurlar,fakatlakablarındaeskisadrâzamveşeyhülislâmolduklarıbelirtilir.Sadrâzamlara-mülkiye’dengelseler,

askeriye’dengelseler-paşa,şeyhülislâmlaraefendidenir:SadrâzamRüşdîPaşa,ŞeyhülislâmHayrullahEfendi.

Vezîr, müşîr (mareşal) ve kazasker rütbeleri: Birbirine eşit sırasıylemülkiye,askeriye,ilmiyerütbeleri.Burütbeyialdıklarıtârihsırasıylaprotokolegirerler.BatıprotokolündeS.E.(Ekselans,Ekselansları)denirki,Avrupa’nındu-ka (dük) derecesine eşit sayılabilir. Vezîr ve müşîrlerin adı sonuna “paşa”,kazaskerlerinadısonuna“efendi”getirilir.İlmiye’dekazaskerrütbesi,AnadoluvedahakıdemliolmaküzereRûmelidiyeikidereceyeayrılır.Dârüssaâdeağası,vezîrpâyesindeolmaklaberâber,yalnızona“paşa”değil,“ağa”denir.Harem-iHümâyûn’unenyüksekkadıngörevlisiolanbaşhazînedârdavezîrderecesindesayılırve“Kalfa”denir.

Bâlârütbesi:mülkiyerütbesiolupaskerîveilmîrütbelerdekarşılığıyoktur.Burütbesâhiblerineefendiveyâbeydenirvebirrütbeyükselirsevezîrolur.Batıprotokolünde:S.E.

Ferîk,ûlâ,Rûmeliveİstanbul rütbeleri:Bugünkükorgeneral’eeşitaskerî(ferîk), mülkî (ûlâ ve Rûmeli), ilmî (İstanbul) rütbeleridir. Batı protokolünde:S.E.Ferîk(korgeneral)veRûmelibeylerbeyisirütbelere“Paşa”,İstanbulpâyeliilmiye mensublarına -bütün derecelerdeki ilmiye’liler gibi- “efendi”, ûlârütbesindeki mülkiyelilere “efendi” veyâ - daha az- “bey” denir. İsimlerisonunda “Hazretleri” gelen son derece budur. Bundan aşağıdaki derecelere“Hazretleri”denmez.“Hazretleri”,isminveunvânınsonunaresmen,pâdişâh’tanbaşlayarak en az ferîk, ûlâ, Rûmeli, İstanbul rütbeliler için kullanılır: SultânAbdülazîz Hazretleri, ferîk Mehmed Paşa Hazretleri. Kezâ Batı protokolündebundandaha aşağı dereceler için “Ekselans”denmez.Burayakadar olan rütbesâhiblerine “ricâl-i devlet” denir (Hânedânmen- subları için kullanılmaz). Birferîk bir derece terfî ederek müşîr, bir ûlâ ise bâlâ olur, İstanbul pâyeli iseAnadolu kazaskerliğine yükselir.Rûmeli beylerbeyisi pâyelinin tabiî yükselmebasamağıdabâlâ’dır.

Mîrlivâ, ûlâ sânîsi, mîrmîrân ve Haremeyn (veyâ Mekke) rütbeleri:Bugünkü tümgenerale (tuğgeneral derecesi de buna dâhildir) eşit askerî(mîrlivâ), mülkî (ûlâ sânîsi ve mîrmîrân) ve ilmî - kazâî - dînî (Haremeyn)rütbeleridir. Bu derecelerde bulunanlara “erkân-ı devlet” denir. Mîr- livâ’ya(asker) vemîrmîrân’a (sivil) “paşa”,Haremeyn ve ûlâ sânîsine “efendi” denir(busonuncusu“bey”deolabilir).

Mîralay, mütemayiz, hamse rütbeleri: Albay’a eşittir. “Ümerâ” denen

görevlilersınıfınınüstbasamağıdır.Mîralay,bugünküalbay,askerve“bey”dir.Mütemâyiz,mülkiyeliveefendi(bâzanbey),hamserütbesisâhibiiseilmiye’denveefendi’dir.

Kaymakam, sâniye, mîr-i ümerâ, mahreç rütbeleri: Yarbay’a eşittir.“Ümerâ” sınıfının orta basamağıdır. Kaymakam, bugünkü yarbay, asker vebey’dir. Mîr-i ümerâ, sivil, mülkiyeli ve paşa’dır. Sâniye, bu basamağın asılmülkiyerütbesiveefendi(bâzanbey)’dir.Mahreç,ilmî-dînî-kazâîrütbeolupsâhibi efendi’dir. 1876’da alaylı denen, yüksek askerî okul bitirmemiş çok azyarbaykalmıştı,fakathâlâhaylialaylıbinbaşıvardı,bunlara“bey”değil,“ağa”denirdi.

Binbaşı, sâlise, kapıcıbaşı, kibâr-ı müderrisîn: Binba şı’ya eşit, “ümerâ”sınıfının ilk basamağını oluşturan rütbelerdir. Binbaşı asker olup bey, bâzenefendi,alaylıiseağa’dır.Kibâr-ımüderrisînpâyesiilmiyerütbesiolupsâhibineefendi denir. Sâlise, mülkiye rütbesi olup sahibine efendi, bir vezîr-müşîrailesinden geliyorsa bey denir.Kapıcıbaşılık, kezâmülkiye rütbesi olup sahibi“ağa”diye anılır.Kibâr-ımüderrisîn payesininüzerindeki ilmiyemensublarına“molla”dadenmiştir:Neş’etMolla.

Kolağası,râbia,müderris:Kıdemliyüzbaşı’yaeşit,“zâbitân”denensınıfınson (en yüksek) basamağıdır. Kolağası asker ve kd. yzb., efendi, müşîr veyâvezîr oğlu veyâ paşa-zâde ise bey’dir.Müderris, ilmî rütbe olup efendi denir.Râbia ise, eşitleri olanmülkiye rütbesidir ve sahibine efendi, paşa-zâde’ye isebeydenir.

Yüzbaşı, hamise, hâcegân: “Zâbitân” denen sınıfın orta basamağıdır.Yüzbaşı,askerdirveefendi,alaylı iseağa,paşa-zâde isebeydenir.Hamisebirmülkiyevehâcegânbirilmiyerütbesiolupmensublarınaefendidenir.

Mülâzım: Zâbitân sınıfının ilk basamağı olup, mülkî ve ilmî rütbelerdekarşılığı yoktur. Bugünkü teğmen olup asteğmen, üsteğmen gibi rütbeleri deiçerir.Efendi,alaylıiseağa,paşa-zâdeisebeydenir.

Gedikliçavuşlara(assubaylar)“başçavuş”denmektedir.Sonragelenaskerîrütbelerçavuşveonbaşıolup,rütbesizaskere(er)“nefer”denmektedir.

Ek:V

KitaptaAdlarıÇokGeçen40KişininKimlikleri1414 Eylem Günü (EG): 30.5.1876 saltanat darbesi. Hüküm Günü (HG):

29.6.1881YıldızMahkemesi’ninkarargünü.Kısabiyogrıafisiverilen40kişininbugünlerdekiyaşları,tekertekerişaretedildi.

ABDÜLAZÎZ Hân (Sultân) (Eyüb Sarayı, 18.2.1830 – Fer’iyye Sarayı,4.6.1876, sabah saat 9.36=46 yıl, 3 ay, 14 gün): İkinciMahmûd (salt. 1808-1839)ilePertevniyâlVâlide-Sultân’ın(b.bk.)oğlu,2.veliahdolarakdoğdu,6,9, 23 yaş büyük ağabeyi Birinci Abdülmecîd’in saltanatı boyunca velîahd(1.7.1839-25.6.1861=21, 11, 25).Hâkan-halîfe 30.5.1876 sabahı= 14, 11, 5.Sultân Mahmûd Türbesi’nde, babasının yanında gömülü. Nesli günümüzdedevâmediyor.EylemGünü’ndeyaşı:46,3,9.

ABDÜLHAMÎD II Hân (Sultân) (Eski Çırağan Sarayı, 22.9.1842 saat05.00-BeylerbeyiSarayı,10.2.1918saat15=75,4,18):BirinciAbdülmecîd’in

(salt. 1839-1861) 2. oğlu. Annesi Tîr-i Müjgân 3. Kadınefendi (6.8.1819-3.10.1852).3.velîahdolarakdoğdu.AmcasıSultânAzîz’insaltanatıboyunca2.velîahd (25.6.1861-30.5.1876 = 14,11,5), ağabeyi V. Murad’ın 93 günlüksaltanatında velîahd, sonra hâkan-halife 13.8.1876-27.4.1909= 32, 7, 17.Hal’edildi.1687’dengünümüzekadarTürkiye’deenuzunmüddetdevletbaşkanlığımakaamını işgâl etti. SultânMahmûd Türbesi’nde, dedesi İkinci Mahmûd ileamcasıSultânAzîz’inyanınagömüldü.Nesligünümüzdedevâmediyor.EylemGünü’ndeyaşı33,8,8.HükümGünü’nde38,9,8.

ABDÜLLATÎFBEY(Edirne1830-Tokat,3.1889=63):Vak’a-iHayriyye(1826) sadrâzamı Benderli Mehmed Selîm Sırrı Paşa’nın kızkardeşinin oğluHüseyin Bey’in oğlu. Yıldız Mahkemesi’nde ûlâ sânîsi rütbesiyle başsavcı,1881’deûlâ,1883’debâlâ.Tokat’tamutasarrıfikenöldü,oradakimezarınıİkinciAbdülhamîdyaptırdı.EG40,HG45yaşında.

ÂDİLE SULTÂN (23.5.1826-12.2.1899= 72, 8, 20): İkinci Mahmûd’unevlenme yaşına kadar yaşayan 4 kızının küçüğü. Annesi Zer-nigâr 2.Kadınefendi’dir (ölm. 1832). Üvey annesi Hacıye Pertev-Piyâle Nev-fidânBaşkadınefendi(4.1.1793-25.12.1855)tarafındanbüyütüldü.1845’teSadrâzamDâmâd Mehmed Alî Paşa (1813-1868) ile evlendi. Hayriye Hanım-Sultân’ın(1846-1869) annesidir. Eyüb iskelesindeki türbesinde gömülüdür.Dîvân sâhibişâirdir. EG 50, 8, 8 ve HG 55, 9, 8. 1861’den 1899’a kadar 38 yıl, bütünHânedânınenyaşlıkişisiolarakyaşadı.

AHMED PAŞA (Kayserili) (Tusatlı köyü/Develi/Kayseri 1816-İstanbul28.10.1878=62):Mehmedoğlu.9yaşındaİstanbul’agelipneferyamağıolarakbahriyeye girdi ve 1854’te bahriyemüşîri (büyükamiral) oldu. Cezâir-i Bahr-iSefîd(2defa),Aydın(İzmir)(2),Hüdâvendigâr(Bursa),Saydâ(Lübnan),Yanya(Epir),Adana,Tuna(Bulgaristan)eyâletlerindevâlilik,devletve2defabahriyenâzırlığı yaptı. Cesûr, korkusuz, eski tarzda iyi denizci ve amiral, muhteris,duygusuz, merhametsiz, çok zengin, irtikâba düşkündü. EG 60 yaşında vebahriye nâzırı kiDarbe’den hemen sonra ısrârı üzerine unvânı eskiden olduğugibi “kapdân-ı deryâ” şeklinde değiştirildi. Bulunduğu makaamın unvânınıdeğiştirmekiçinDarbe’yekatıldığıbilesöylendi.

ÂTIFBEY(Mehmed)(İstanbul1833-İstanbul1917=84):AğnâmmüdîriAlî Şâkir Efendi oğlu. 1871’de Mâbeyn-i Hümâyûn kâtibi, 1.1876’da bâlârütbesiyleMâbeynbaşkâtibiolduveDarbe’debugörevdeidi.3.1888’deKarası(Balıkesir) eyâlet vâliliğinden emekli oldu. Şâir ve müellif. Hâtırâtı başlıcakaynaklarımızdandır. İ.M.K. İnal’ın biyografisi üzerine yazdığı eser,yayınlanmamıştır.EG43veHG48yaşlarında.

CEMîLE SULTÂN (17.8.1843-26.2.1915 = 71, 6, 10): BirinciAbdülmecîd’in (1839-1861) 8 kızının 3.’sü. Annesi Düzd-i Dil ÜçüncüKadınefendi’dir (18257-18.8.1845). PerestûVâlide-Sultân (b. bk.) tarafından1yaşbüyükveonungibiannesiölmüşağabeyimüstakbelİkinciAbdülhamîd ileberaber büyütüldü. 1858’de Dâmâd Mahmûd Celâleddin Paşa (b. bk.) ileevlendi. Nikâhı 1881’de ağabeyi İkinci Abdülhamîd feshetti. Nesli günümüzegeldi. Sultânselîm Câ- mii’ndeki türbesinde gömülüdür. Çocukları: FethiyeHanım-Sultân (1859-1887), Celâleddin Beyefendi (1864-1916, ikiz), SâkıbBeyefendi (1864-1897, ikiz), Ayşe Hanım-Sultân (1875-1937), Fatma Hanım-Sultân(1879-1890).EG32,9,14,HG37,10,14.

CEVDETPAŞA(Ahmed)(Lofca,26.3.1822-İstanbul,25.5.1895=73,2,0):Lofcalı Yularkıranoğlu Hacı İsmâil Ağa oğlu. XIX. asrın en büyük Türkhukukçu, târihçi ve bilgini. Tanzîmât adliye vemaârifinin kurucusu.Kazasker23.5.1863,eşitimülkiyerütbesivezîrpâyesinialarakilmiyesınıfındanayrılmasıve sarık yerine fes giymesi 8.1.1866. Fâtih Câmii’nde gömülü. Nesli devâmediyor. Haleb, Yanya, Sûriye eyâlet vâliliklerinde bulundu. 18, 9,19müddetleimparatorlukkabinelerindesandalyeişgâletti(9,11,2müddetle5defaadliye,3defamaârif,2defaevkaaf,birerdefadevlet,ticâret,dâhiliyenâzırıvesadrâzamvekîli).Eylem’demaârifnâzırı,EG46,2,5,HG50,3,5.

ELLIOT(SirHenryGeorge)(Cenevre1817-ArdingtonHouse1907=90):Darbe’yiyapanCunta’nın İngilizüyesi.2.MintoKontu (earl)GilbertElliot’ınoğlu ve 1.MintoKontu olanHindistan genel vâlîsi(1806-13)’nin (1751-1814)torunu.Yeğeniolan4.MintoKontu(1845-1914)daHindistankralnâibi(1905-10) olmuştur. 1841’de diplomat, İstanbul büyükelçisi 6.7.1867-24.4.1877=9,9,19,Viyanabüyükelçisi 1877-1884ve emekli.EG59veHG64yaşında.YıldızMahkemesisırasındaViyana’daidi.

FAHRİBEY(İstanbul,26.7.1854-İstanbul1916=64):GümrükbaşkâtibiHacı Hüseyin Bey oğlu. Eylem sırasında Sultân Azîz’in 2. mâbeyncisi, dahaöncepâdişâhınmâbeyncisi,dahaönceatuşağı,27yılTâif’tekaldı(1881-1908).EG5,HG26,11,5.

FATMA SULTÂN (1.11.1840-26.8.1884 = 43,9, 25): BirinciAbdülmecîd’in (salt. 1839-1861) 8 kızının en büyüğü. Annesi Gülcemâl 4.Kadınefendi (1826-16.11.1851), SultânReşâd ile Refîa Sultân’ın da annesidir.Kendisiveaynıannedenkardeşleri,anneleriölünce,çocuksuzolanServet-sezâBaşkadınefendi (18247-24.9.1878), yâni üvey annelerinden biri tarafındanbüyütüldüler. İkinci Abdülhamîd’in 2 yaş büyük ve tek ablası olan Sultân, 3çocuk doğurduysa da, üçü de 3 yaşlarına varamadan öldü. Bestekârdır. Yeni

Câmi’deağabeyiBeşinciMurâd’ıntürbesindedir.1854’teBüyükReşîdPaşa’nınoğullarından vezîr ve hâriciye nâzırıAlîGaalibPaşa (1829-1858), dul kalınca1859’da Dâmâd Nûri Paşa (b. bk.) ile evlendi ve nikâhları 1881’de İkinciAbdülhamîd’cefeshedildi.EG35,6,29,HG40,7,29.

FORİDES EFENDİ (Hristo) (İstanbul, 1830-İstanbul,28.2.1892= 62):YıldızMahkemesi’nde2. reîsolanRum.MidhatPaşa,1. reîsSürûrîEfendi’yireddettiğiiçin,MidhatPaşa’yımahkemedesorguyaçekenhâkimoldu.Osıradamaaşı 55 altın idi. SonraTemyîz üyesi oldu, bu görevde öldü.EG46,HG51yaşlarında.

HASAN BEY (Çerkes) (Silivri, 1850-İstanbul, 24.6.1876 = 26): GaazîİsmâîlBeyoğlu.Halasınınzevcikapdân-ıderyâbahriyemüşîriTrabzonluAteşMehmedPaşa’dır (ölm. 1865).Neş’erekKadınefendi’nin (b. bk.) 2 yaş küçükkardeşi ve Sultân Azîz’in kayın-birâderi. Yûsuf İzzeddîn Efendi’nin yaveri.Binbaşı. Eylem’den 2 hafta sonraki “Çerkes Hasan Vak’ası”nın kahramanı.Karşı-eyleminin sabâhı Bâyezid meydanında asıldığı dut ağacını, İkinciAbdülhamîdkökündenkestirdiveEdirnekapısı’ndakimezarınıyaptırdı.

HAYRULLÂHEFENDİ(Hasan)(İstanbul,1834-Tâif,1898=64):TersâneyoklamacısıKasımpaşalıHamdullahEf. oğlu.Ünlü şeyhlerdenEbüssüûd-zâdeAhmedHıfzıEfendi’ye(ölm.1890)dâmâdoldu.Kazasker1862veRûmelika-zaskeri 1870 payelerini aldı. İmâm-ı sultânî iken iki defa şeyhülislâm oldu:11.6.1874-19.7.1874=0,1,8+12.5.1876-=1,2,15=1,3,13.“Müfsidİmâm”ve“Şerrullâh”diyetanındı.26.7.1877’deŞeyhu’l-HaremolarakMedine’yegittiveoradan1881’deTâif’e sürülüporadaöldü.Tâif’teyenidenevlenipbiroğluoldu. Hem Sultân Azîz, hem SultânMurâd için hal’ fetvâsı vermekle umûmînefret kazandı. Tâif’te gömülüdür. Nesli günümüze gelmiştir. EG 42, HG 47yaşlarında.

HÜSEYİNAVNÎPAŞA(Gelendost,1821-İstanbul,16.6.1876,saat22.30=55): Eşekçi Ahmed oğlu. İlk 5 kurmay’dan biri. 8.1863’de müşîr, 4 defaserasker,birerdefabahriyenâzırı,1.Ordukumandanı,seraskervekîli,sadrâzam(seraskerlik’le beraber) 15.2.1874-25.4.1875 = 1, 2,8. Bâyezid,Mercan’daÂlîPaşa’nın ayak ucunda gömülü. Nesli günümüzde yaşıyor. Torunlarından çokcentilmen bir tıb doktoru, arada bana telefon edip dedesi hakkında insafsızdavrandığımdan şekvâ eder. Eylem’in 1 no.lı şahsiyeti ki, yaptığı saltanatdarbesinden17günsonraÇerkesHasantarafındankatledildi.

MAHMÛDCELÂLEDDÎNPAŞA(EGveHG’nde:“Bey”)(Çorlulu-zâde)(İstanbul, 1839-İstanbul, 18.1.1899= 60): Sayıştay üyesiAzîzEfendi (18187-1874) oğlu. Baba ve ana taraflarından SadrâzamDâmâd Çorlulu Silâhdâr Alî

Paşa (16717-1711) neslinden.Târihçi, hukukçu, bestekâr, hattat, şâir, hânende,mesen, kitâbet-i resmiyyeüstâdı.Târihi, başlıca kaynaklarımızdandır.ÂlîPaşayetiştirmesidir.4defaGiridvâlîsiveyâvâlîvekîli,Hüdâvendigâr(Bursa)vâlîsi,Zirâat Bankası genel müdîri, 2 defa ticâret-nâfia nâzırı, 15.11. 1881’de vezîroldu. 1870’te aldığı bâlâ rütbesi ile âmedci (âmedî-i Dîvân-ı Hümâyûn) ikenEylemoldu.EG37 veHG42 yaşlarında.Büyük oğlu vezîr (21.3.1903) SâlihMünîr Paşa (Çorlulu) (1859-1839 = 80), Paris büyükelçisi (1895-1908) veParis’decorpsdiplomatiquedoyen’i idiki,zevcesiPervîn-felekHanım,SultânAzîz’in câriyelerindenolmakla,YıldızMahkemesi’ndeyazılı şehâdeti okundu.MahmûdCelâleddînPaşa’nınküçükoğlu,büyükbestekârŞemseddînZiyâBey(1882-1925=43)İkinciAbdülhamîd’inenküçükkızıilenişanlıidi.

MAHMÛDCELÂLEDDÎNPAŞA(DâmâdRodoslu-zâde)(İstanbul,1836?-Tâif, 7.5.1884 gece yarısı = 48?): Tanzîmât rejiminin kurucularından müşîrRodoslu-zâdeDâmâdAhmedFethîPaşa’nın(1801-1858=57)ilkeşindenolmaoğlu. Bu Paşa’nın sonraki eşi ve Mahmûd Celâleddin Paşa’nın üvey annesi,İkinciMahmûd’un(salt.1808-1839)kızıAtıyyeSultân’dır(1824-1850=26)ki,1840’da evlendi ve Mahmûd Celâleddin’i öz oğlu gibi yetiştirdi. AtıyyeSultân’ınkızlarıSeniyye(1843-1910=67)veFerîde(1847-1913=66)Hanım-Sultânlar, Mahmûd Celâleddîn Paşa’nın anne ayrı kızkardeşleridir. BirinciAbdülmecîd’in(salt.1839-1861)3.kızıveüveyannesininyeğeniCemîleSultân(b. bk.) ile 1858’de evlenip bu yıl vezîr oldu (Sultân’dan olan çocukları içinCemîle Sultân’a bakınız), nikâh İkinci Abdülhamîd tarafından 1881’defeshedildi. 3 defa ticâret nâzırı, Tophânemüşîri, ilâveten serasker vekîli oldu.İstanbul’dan 28.7.1881’de hareketle 6.8.1881’de Cidde’ye ayak bastı ve diğermahkûmlarla beraber Tâif kalesine gönderildi. OradaMidhat Paşa ile berâberaynı dakikalarda boğuldu ve Tâif’e gömüldü. Midhat Paşa gibi İngiltere ileişbirliğiyapıyordu.GerekSultân’danolançocuklarından,gerekSultân’danön-cekiikizevcesindenolanbireroğlundannesligünümüzegelmiştir.EG40veHG45yaşlarındaidi.

MAHMÛDNEDÎMPAŞA(İstanbul,1816-İstanbul,14.5.1883=67):vezîrGürcî Necîb Paşa (ölm. 1851) oğlu, 25.2.1855’te vezîrliğe yükseldi. Saydâ(Lübnân),Sûriye,Aydın(İzmir),Tarâblusgarp(Libya)(burada7yıl),Kastamo-nu,Adanaeyâletvâlîliklerinde,deâvî,ticâret,bahriye,dâhiliyenâzırlıklarındave2 defa sadrâzamlıkta bulundu: 8.9.1871-31.7.1872 = 0,10,24 + 26.8.1875-11.5.1876=0,8,16.Nesligünümüzegeldi.Dîvânsâhibişâirdir.EG58veHG63yaşlarında.Cağaloğlu’ndaki türbesinde gömülüdür.Dâmâdı vezîr SâlihVâmıkPaşaoğluvezîrAhmedRefîkPaşa’dır.ÂlîPaşa’nınotoritesialtındavâlîvenâzır

olarak iyi hizmet gördü. Âlî Paşa ölünce ekseri vezîr ve müşîrler gibi başınabuyruk kaldı. Pâdişâh dışında, bütün yüksek bürokrasiye hâkim bir vezîrçıkmadı. Mahmûd Paşa da irtikâba, rüşvete, yolsuzluğa, intikama saptı veİngiltere tarafdârı vezîr arkadaşlarına karşı Rusya ile ilişki kurmak büyükhatâsınadadüştü.Ancaksaltanatmakamınabağlıvesâdıkidi.Bununlaberâberbu duygusunun hiç bir fiilî değeri olmadıktan başka, kötü fiilleriyle, efendisiSultânAzîz’ifelâketesürükledi.

MARKO PAŞA (Apostolidis) (İstanbul, 1830?-İstanbul, 1888 = 58?):İstanbulluRum.İstanbulaskerîtıbbiyesime’zûnu.Ferik(korgeneral)rütbesiyleMekteb-iTıbbiyye-iAskeriyye-iŞâhânenâzırlığında(dekanvekumandan)uzunmüddetkaldı.1878’desenatörseçildi.EG46VeHG51yaşlarında.Fevkalâdezekî, nâzik, terbiyeli, samîmi, hoşsohbet,mesleğinde otoriter ve iyi hekim idi.Birçok Hânedân mensûbunun da husûsî doktoru idi. “Derdini Marko Paşa’yaanlat!”, “derdin beni ilgilendirmiyor, derdini anlatacak birini bulabilirsen onaanlat amakimsenin seni dinleyeceğini de sanmıyorum”mânâsında İstanbul’daveTürkiye’de çokkullanılmıştır ki,MarkoPaşa’nınmizâcını da gösterir. Zîrâmürâcaat sâhiblerini dikkatle dinler görünür, muhâtabını kırmaksızın,gücendirmeksizin,hatırınıalarakatlatırdı.

MEMDÛHPAŞA(MehmedFâik)(İstanbul,1839-İstanbul,9.3.1925=86):vezîrMazlûmPaşa(1812-1862)oğlu.Hal’deûlârütbesiylesadâretmektupçusu(başbakanlık genel sekreteri) idi. 1894’de vezîr oldu. 1895’ten 1908’e kadararalıksız dâhiliye nâzırlığı yaptı. Daha önce Konya, Sivas, Ankara eyâletvaliliklerinde bulunmuştu.Nesli günümüze gelmiştir. İstanbul’daÇarşamba’daİsmetEfendidergâhındagömülüdür.Şâir,müellif olupkitapları, bu eserimizinkaynaklarıarasındadır.EG37veHG42yaşlarında.

MİDHAT PAŞA (Ahmed Şefik) (İstanbul, 11.1822-Tâif, 7.5.1884 geceyarısı=61,6):RusçuklukadıHâfızHacıEşrefEfendioğlu.Vezîr (5.2.1861),Niş,Prizrin,Tuna (Bulgaristan),Bağdâd (Irak),Edirne,Selânik,Sûriye,Aydın(İzmir)eyâletvâlîsi,2defaŞûrây-ıDevletreisi,adliyevedevletnâzırı,2defasadrâzamoldu:31.7.1872-19.10.1872=0,2,19+19.12.1876-5.2.1877=0,1,17+ 0, 4, 6. Tâiften getirilen kemikleri 1951’de İstanbul’daHürriyet-i Ebediyyeanıtkabrine kondu. Nesli devâm ediyor. Hâtıralarını iki cild hâlinde Tâif’tekalemealdı.Tâifkalesinde işgâl ettiği iki odayagirilerekMahmûdCelâleddinPaşaileberaberboğuldu.EG53,6veHG58,7yaşlarında.

MURÂDV(Mehmed,Hân,Sultân)(EskiÇırağanSarayı,22.9.1840-YeniÇırağanSarayı,29.8.1904=63,11,7):BirinciAbdülmecîd’in(salt.1839-1861)büyükoğlu.AnnesiŞevk-efzâVâlide-Sultân’dır(b.bk.)2.velîahdolarakdoğdu.

Amcası Sultân Azîz’in saltanatı boyunca velîahd 30.5.1876 = 14,11,5, sonrahâkan halîfe 30.5.1876-= O, 3, 2. Amcası gibi hal’edildi. Yeni Câmî’dekitürbesinegömüldü.Nesli günümüzdedevamediyor.EG35,8, 8,HG40,9, 8yaşlarında.

NÂMIK KEMÂL BEY (Mehmed) (Tekirdağ, 21.12.1840- Sakız,2.12.1888=47,11,12): İkinciAbdülhamîd’inmüneccimbaşısı vekendisindensonra ölen ûlâ rütbeli (1897)Mustafa Âsım Bey’in (18107-1900) oğlu. Onunbabası sultân-zâde Şemseddin Paşa (17527-1826), Enderûn mezûnu, ÜçüncüSelîm’in şehzâdeliğinde lalası fakatNizâm-ıCedîdmuhalifi idi.Bununbabasıkapdân-ıderyaşâirDâmâdAhmedRâtibPaşa(1711-1758),ÜçüncüAhmed’indâmâdıdır. Bunun babası Sadrâzam Topal Osmân Paşa (1677-1733),20.7.1733’te Dücûmmeydan muhârebesinde târîhin son cihangirlerinden olanNâdirŞâhAvşar’ıbozgunauğrattıvepâdişâhtanbütünOsmanlıtârihindebirkaçkişiyeverilen-kavuğunüzerinetâcgibikonan-elmasçelenkadlıistisnâînişanve murassâ altın kılıç aldı ve Birinci Mahmûd’a da “Gaazî” unvânı verildi.OsmânPaşa,KerkükmeydanmuhârebesindegeneNâdirŞâh’ınkarşısındaşehîddüşüporayagömüldü.NâmıkKemâl,Âlî-FuâdPaşalar’amuhâlefetedipiktidâragelmekisteyenYeniOsmanlılar’ınZiyâBey’den(Paşa)sonraikincilideriidi.3,6,9müddetleAvrupa’dayaşadı.ÂlîPaşaafvedincedöndü,fakatZiyâBey,ÂlîPaşa’nın ölümüne kadar Avrupa’da kaldı. Hal’de ûlâ idi, sonradan bâlâ oldu.Sakız’da mutasarrıfken öldü. Vasıyyeti üzerine Bolayır’da Rûmeli FâtihiValîahd-ŞehzâdeGaazîSüleymânPaşa’nıntürbesikarşısında,denizüzerinegö-müldü. Mezârını İkinci Abdülhamîd yaptırdı ve sonradan bâlâ’lığa kadaryükselttiği oğlu Alî Ekrem Bey’i (Bolayır) Mâbeyn’e kâtib olarak aldı. Nesligünümüze gelmiştir. Hal’de arkadaşı Ziyâ Paşa gibi İstanbul’da değil,Magusa’da sürgündü. EG 35,5,10 ve HG 40, 6,10. Reşîd Paşa yetiştirmesiTanzîmâtedebiyâtınınkurucusuŞinâsî’nin (İbrâhimŞinâsîEfendi)yetiştirmesiolanNâmıkKemâlhakkındafazlabirşeysöylemeklüzumsuzdur.

NÂMIK PAŞA (Mehmed) (Konya, 1804-İstanbul,= 88): Konyalı biryoksulunoğlu.İstanbul’agelipaskeregirdi.İkinciMahmûd’a(salt.1808-1839)modern orduyu kurmakta yardım eden subaylardandır. Efendisinin ölümündeferîkidi,11.12.1843’temüşîroldu.Bağdâd(2defa),Hüdâvendigâr,Kastamonu,Hicâzeyâletvâlîlikleri,ticâret,bahriye,devletnâzırlıkları,3defaseraskerlik,2defa Şûrây-ı Devlet reîsliği, I., V. (Şam), 2 def a VI. (Bağdâd) ordukumandanlıkları yaptı, senatör (1877), şeyhu’l-vüzerâ (en kıdemli vezîr-müşîr)oldu. Nesli günümüze geldi. Karacaahmed’de medfûndur. Tanzîmât ricâlininekserisinin çok iyi bildiğiFransızca ve iyi bildikleriArapça ileFarsça dışında

İngilizce de öğrenmişti, ki ilk Tanzîmât döneminde İngilizce ve Almancabilenlerazdı.EG72veHG77yaşlarındaidi.NâmıkPaşa’nınbüyükoğlumüşîr(1877)HüseyinCemilPaşa(1833-1890=57?),1887’deHicâzvâlisioldu.Or-tanca oğlu ferîk İbrâhîm Paşa’dır (ölm. 1897).Küçük oğluAlî Bey (İstanbul,1845-İstanbul, 2.4.1925= 80), 5.1876’da binbaşıoldu ve Eylem’deCunta’nınkörâletiolarakçokkötülükleryaptı.1881-1887’de6yılTâifkalesindebirodadakaldı, 1887’den 1908’e kadar da Medine’de bir evde oturarak, bu târihteİstanbul’adöndü.Medîne’deevlendiğiArabhanımından5kızıoldu.

NEŞ’EREKKADINEFENDİ(İstanbul,1848-Fer’iyyeSarayı,11.6.1876=28): Gaazî İsmâîl Bey kızı, Çerkes Hasan’ın ablası. 1868’de Sultân Azîz ileevlenerek 4. ve 1875’te 3. kadınefendi oldu. Şevket Efendi (1872-1899) ileEmîneSultân’ı(1874-1920)doğurdukiilkindennesligünümüzegelmiştir.Asıladı Nesteren (kısaltılmışı: Nesrîn) olup Neş’erek, Saray’a alınınca verilenisimdir.Çocukken Saray’a alınıp tahsil ve terbiye gördükten sonra pâdişâh ileevlendi. EG 28 yaşında ve hasta idi. Eylem’den 12 gün sonra ölümü, ÇerkesHasanVak’ası’nınsebeblerindendir.

NÛRÎ PAŞA (Dâmâd Mehmed) (İstanbul, 1840-Tâif, 21.7.1890 = 50):FerikÂrifPaşa(ölm.1866)oğlu.SultânMecîd’in3.mâbeyncisi iken1859’davezirrütbesiverilerekpâdişâhın-kendisi ileaynı,19yaşındaki-dulbüyükkızıFatmaSultân(b.bk.)ileevlendirildi.İkinciAbdülhamîd;1881’de,Paşa,YıldızMahkemesi’ndemahkûm olunca nikâhı feshetti. 2 çocuğu, 3 yaşlarından önceöldü.1872’dedevletnâzırıolarakkabineyegirdi.1876’da3ayBeşinciMurâd’amâbeyn müşîrliği yaptı. Bu müddet içinde kayın-birâderi pâdişâhın ve annesiŞevkefzâVâlide-Sultân’ınkörâletioldu.9yılTâifkalesindekiodasındayaşayıporadaöldü,Tâif’egömüldü.EG36veHG41yaşlarında.

PERESTÛ VÂLİDE-SULTAN (Rahîme) (18307-1904 = 74?): “Mâvigözlü, altın sarısı saçlı, beyaz, şeffaf tenli, nârin, ufak tefek” idi. SultânAbdülmecîd (sal.1839-1861) ileevlenip1861’de4.kadınefenliğeyükseldi isedeçocukdoğurmadı.PâdişâhınanneleriölençocuklarıŞehzâde(İkinci)Abdül-hamîd ve Cemîle Sultân’ın mânevî anneleri olarak onları büyüttü. İkinciAbdülhamîd, 1876’da tahta geçince kendisini -gerçek annesi olmadığı hâlde-vâlide-sultân îlân etti, fakat ayrı sarayda oturttu.Osmanlı târihinin son vâlide-sultânı,imparatoriçesioldu.1904’teölünce“makaam-ımehd-iulyâ”denenana-imparatoriçelik müessesesi târihe karıştı. İkinciMahmûd’un (salt. 1808-1839)ablasıEsmâSultân’ın(1778-1848)ÇerkescâriyesiveçocuğuolmayanSultân’ınmanevîkızı iken, yeğeniAbdülmecîdHân ile evlendirmişti. EG46 veHG51yaşlarında.

PERTEVNİYÂL VÂLİDE-SULTÂN (18127-5.2.1883 = 717): “Niyâl”,“Nihâl’in Saray telaffuzunda bozulmuş şeklidir. 1829’a doğru İkinciMahmûd(salt.1808-1839)ileevlendi.“Uzunboylu,buğdaytenli,siyahsaçlı,yaşlılığındaşişman”idi.1830’da5.kadınefendive1861-1876’daoğluSultânAbdülazîz’insaltanatıboyunca15yılvâlide-sultânoldu.EG64veHG69yaşlarında.

REDÎFPAŞA (TopalMehmed) (ölm.Rodos 1905):BursalıKaşıkçı-zâdeâilesinden.1874’temüşîr,1.Ordukumandanı, seraskeroldu,1879’daRodos’asürülüporadaöldüveorayagömüldü.Cunta’nınbaşlıcaşahıslarındanveHüse-yinAvniPaşa’nınkörâletiidi.93Harbi’negiriştedekörcedavrandı.

RÜŞDÜ PAŞA (Mütercim Koca Mehmed) (Ayandon, 2.1811-Manisadışındaki çiftliği, 26.3.1882 = 71, 1): Sandalcı Hacı Hasan Ağa oğlu.3.2.1847’de müşîr, sonra askerlikten ayrılarak vezîr oldu. Serasker (5 def a),devlet nâzırı (4), Tophâne müşîri, Meclis-i Tanzîmât reîsi, adliye nâzırı (2),meclis-ihazâinreîsiolarakkabinelerdebulundu,Şûrây-ıAskerîreîsliği,2defa1.Ordukumandanlığı,4pâdişâhdevrinde5defasadrâzamlıkyaptı:24.12.1859-28.5.1860 + 5.6.1866-11.2.1867 + 19.10.1872-15.2.1873 + 12.5.1876- +28.5.1878-4.6.1878= toplam2,0,23.EG65veHG70yaşlarında.Darbe’ninDörtBüyükleri’ninAvniveMidhatPaşalardansonraüçüncüsüolupsonuncusuŞeyhülislâmHayrullâh Efendi’dir. Nesli günümüze geldi.Manisa’daHâtûniyeCâmii’ndemedfûndur.

SÂDULLÂH PAŞA (Râmî) (Erzurum,18.11.1 S38-Viyana, 19.1. 1891 =52,2,1):VezîrAyaşlı-zâdeEs’adMuhlisPaşa(1780-1851)oğluvegeneAyaşlı-zâdeler’den vezîr Vecîhî Paşa (1797?-1867) dâmâdı. Babasının görevlebulunduğu Erzurum’da doğdu. Defter-i hâkaanî nâzırı olarak kabineye girdi(3.7.1874).3.1876’daticâretnâzırıve1.6.1876’dacülûsedenBeşinciMurâd’a-Sultân Murâd’ın Ziyâ Bey’i istemesine rağmen- başkâtib oldu. Mûtedil YeniOsmanlılar’dan, şâir, edîb, diplomat idi.11.5.1877’de Berlin ve oradan 22.3.1883’te Viyana büyükelçiliklerine getirilerek 5,10,12 +7, 10, 4 = 13, 8,16müddetle Avrupa’da kaldı. Tâtîl için bile İstanbul’a gelemedi. Viyana’dabüyükelçi iken, Avusturyalı oda hizmetçisi kızla münâsebetinin duyulacağıendîşesiylehavagazıileintihâretti.İstanbul’agetirilipSultânMahmûdTürbesibahçesine gömüldü. Nesli devâm ediyor. Oğlunun kızı, son sadrâzam TevfîkPaşa’nınküçükgelinidir.EG37,6,12veHG42,7,12yaşlarında.

SAFVETPAŞA(MehmedEs’ad)(İstanbul,6.1815-İstanbul,13.11.1883=68,5): Sürmeneli Mehmed Hulûsî Ağa oğlu. Büyük Reşîd Paşa yetiştirmesi.1845’ten 1855’e kadar Sultân Mecîd ile oğlu Sultân Murâd ve kızı FatmaSultân’a Fransızca ve sâir ilimler öğretti. 16.2.1863’te vezîr oldu. 15, 9, 28

müddetleimparatorlukkabinelerindebulundu:6defahâriciye,3defamaârif,4defa adliye, 3 defa ticâret, bir defa nâfia nâzırı, Şûrây-ı Devlet reîsi, 2 defasadâretmüsteşârı, 2 defa Paris büyükelçisi oldu. Sadrâzamlık yaptı: 4.6.1878-4.12.1878 = 0, 6,0. Nesli günümüze geldi. EG 60, 11 ve HG 66 yaşlarında.Terceme Odası’ndan yetişmiş, aslen diplomat. Tanzîmât rejimininkurucularındandır.

SALÂHADDÎN EFENDİ (Mehmed) (15.8.1861-29.4.1915 = 53, 8,15).Beşinci Murâd’ın (salt. 1876) tek oğlu. Annesi Reftâr-ı Dil İkinciKadınefendi’dir(5.6.1838-3.3.1936),1909’da3.velîahdoldu.Beşiktaş’taYahyâEfendi Câmii’nde Şehzâde Kemâleddîn türbesine gömüldü. Nesli günümüzegeldi.EG14,9,16veHG19,10,16yaşlarında.

SÜÂVÎ EFENDİ (Alî) (İstanbul 1839 - İstanbul, 20.5.1878= 39):Çankırı’danİstanbul’agelipkâğıtmühreciliğiyapanesnaftanHüseyinAğa’nınoğlu (Çankırı’nın Çay köyü). Müfrit Yeni Osmanlılar’dan olup, sonra buhareketin liderleri olan arkadaşları Ziyâ ve Kemâl Beylerle çok kötü şekildebozuştu. 1869’dan 1876’ya kadar Avrupa’da kaldı. Gazeteci ve müelliftir.Süleymân Paşa gibi Türk milliyetçiliğine ağırlık vererek, Ziyâ-Kemâl’in çokdengeliOsmanlıcılıksistemindenbirazayrılır.İngilizajanıidi.EG37yaşında.2yıl sonra Alî Süâvî Vak’ası da denen Çırağan Baskını’nda Hasan Paşa’nınsopasınıbaşınayiyereksarayıniçindeöldü.

SÜLEYMÂN PAŞA (Hüsnî) (İstanbul, 1838-Bağdâd, 1892 = 54):Anadolu’dan İstanbul’a gelip şekerci dükkânı açan bir esnafın oğlu. 1874’temîrlivâ veMekteb-iHarbiye, sonramekâtib-i askeriyye (bütün askerî okullar)nâzırı(kumandanı)oldu.BugörevverütbedeikenHüseyinAvnîPaşa’yauyaraktekbaşınasaltanatdarbesiniplanladıvebaşarıylauyguladı.AvnîPaşatarafındaniğfâl edildiğini ve yanlış bir eyleme itildiğini anlaması için sâdece birkaç günkâfî geldi. Darbeden birkaç gün sonra ferîk (6.1876), ertesi yıl müşîr, 93Harbi’nde Tuna cephesinin 3. ve sonuncu başkumandanı oldu. 1878’deBağdâd’asürüldüveburada14yıloturaraköldü.Târih,edebiyat,dînüzerindedeğerli kitapları, “Hüsnî”mahlasıyle şiirleri vardır.Nesli günümüze geldi. EG38veHG43yaşlarında.Darbe’debirinci derecede sorumluolmasına rağmen,SultânAzîz’inölümüile ilgisiolmadığı içinYıldızMahkemesi’neçıkarılmadı,esâsenBağdâd’dahayatboyusürgündeidi.Sarışınolduğuiçin“SarıSüleymân”ve 93 Harbi’ndeki ünlü operasyonu dolayısıyla “Şıpka Kahramânı” denmiştir.Bu lâkabına rağmenŞıpka’daaskeriniduygusuzcaharcamış,başarıdakazana-mamıştır.BaşarıkazanamayıncadaDoğuRûmeli’nisavunmaksızınçekilmişvedüşmanınayaklarıaltındabırakmıştır.

SÜRÛRÎ PAŞA (Alî) (İbradı = Aydınkent/ Akseki/Antalya, 1827-İzmir,30.11.1890=63):EGveHG’nde49ve54yaşlarındave“Efendi”.Büyükilmiyeâilelerinden Minkaarî-zâdeler’den kadı Şeyh Hacı Alî Nazîf Efendi oğludur.Annesi Nefîse Hanım (ölm. 1883), kezâ aynı âileden ve Nizâm-ı Cedîdordusunun başlıca kurucusu vezîr Kadı Abdurrahmân Paşa (1759-1808) -kiÜçüncü Selîm ile berâber şehîd edildi- kızıdır. Rusçuk kadısı, Tuna vilâyetitemyîz reîsi (1864, bu sırada eyâlette Midhat Paşa vâlî idi), İstanbul payesi(1879),YıldızMahkemesireîsi(1881),kazasker(1881),ilmiye’denmülkiye’yegeçerekvezîrve“efendi”yerine“paşa” (1888),Elazîz,Trabzon,Sivas,Konyaeyâletleri vâlîsi oldu. İzmir’deki türbesini İkinci Abdülhamîd yaptırdı. Nesligünümüzde yaşıyor. Yıldız Mahkemesi reîsliğine seçilmiş değildir. SultânAzîz’inkatliiddiası,cinâyetmahkemesine(İstanbulağırcezâ)tevdîedilmiştivebusırada cinâyetmahkemesinin reîsi de SürûrîEfendi idi.Gerçekte böylesinebirdâvâiçindîvân-ıâlîkurulmasıdahaiyiveTanzîmâtveyürürlüktekiKaanûn-iEsâsîhükümlerinedahauygunolurdu.

ŞEVK-EFZÂ VÂLİDE-SULTÂN (12.12.1820-17.9.1889 = 68, 9, 8):1839’da -kendisinden3yaşayakınküçük-SultânAbdülmecîd ile evlenerek3.ve1849’da2.kadınefendioldu.OğluBeşinciMurâd’ınsaltanatında3ayvâlide-sultânlıkyaptı.YeniCâmî’deoğlununyanındayatmaktadır.EG55,5,19veHG60,6,19 yaşlarında. Çerkes asıllıdır. Sultân Azîz fâciasının Hüseyin AvnîPaşa’dansonrakienkötüsîmâsıdır.SultânAzîz’eveannesiPertevniyâlSultân’asönmez bir kîni olup, bu yolda mensûb olduğu ve kendisini imparatoriçeliktahtına kadar yükselten Hânedân’ın şerefini ayaklar altına aldıracak derecededuygusuz, sorumsuz, dengesiz davranmış, Hüseyin Avnî Paşa’nın istediğikaatilleri bile o te’mîn etmiştir. Buna rağmen, Hânedân’ın adını lekelememekiçin Yıldız Mahkemesi’ne karıştırılmamış, fakat başsavcı, eski vâlide-sultânıaçıkçaithâmetmektençekinmemiştir.

YÛSUF İZZEDDÎN EFENDİ (11.10.1857-1.2.1916 = 58,3, 21): SultânAbdülazîz’in -şehzâdeliğinde doğmuş- büyük oğlu. Annesi Dürr-i NevBaşkadınefendi’dir(15.3.1835-4.12.1895=60,8,20).EG18,7,20veHG23,8, 20 yaşlarında, 27.4.1909-1.2.1916 = 6,9,4 müddetle amca-zâdesi SultânReşâd’a velîahd-i saltanat oldu. SultânMahmûd Türbesi’ne, dedesi ve babasıyanına defnedildi. Çocukları Şükriye Sultân (1906-1972), Nizâmeddîn Efendi(1908-1933) ve Mihrişâh Sultân (1916-1987) olup, hiçbirinin çocuğu olmadı.1909’da velîahd olan Efendi, İttihâdcılarİa önce iyi geçinmeye çalıştı, hattâonların îkaazı ile babasının intihâr ettiğini bile ileri sürdü ki, 1876-1909arasındakikesinkanâatinin aksidir.Ancak İttihâdcılarla arasıgittikçeaçılmaya

başladı. İttihâdcılar, kuzu bir pâdişâh bulmuşlar, fakat kuzu bir velîahdbulamamışlardı.BilhassaÇanakkale cebhesini ziyâretten sonraYûsuf İzzeddînEfendi fevkalâde sarsıldı vebaşkumandanvekîliEnverPaşa ile,Türk askerinisorumsuzca harcadığı için şiddetle münâkaşa etti ve Almanya’dan ayrılarakmünferid sulh yollarının aranması gerektiğini söyledi ki Enver Paşa’nın enödünükoparanşeymünferidsulh tarafdarları idi (nitekimbusebebleyakınar-kadaşı Yâkub Cemîl’i öldürtmüştür). Bu defa Sultân Azîz olayındaki bütünacemilikler ve hatâlar değerlendirilerek ve Velîahd’in sâdece sol kolunundamarları açılıp sağ kol ile oynanmayarak bir gece, köşkünün yatak odasındaöldürüldü.Babasınınintihârşeklinitaklîdettiğiilerisürüldüvehiçbiryayınavesöylentiye izin verilmedi. Zîrâ örfî idâre vardı ve memleket Büyük Harbdolayısıyle felâket içinde idi. Bu sûikasdde Enver Paşa’nın, Almanlarınmuvâfakatini aldığı muhakkaktır ve belki süikast Almanlarca planlanmıştır.Yûsuf İzzeddin Efendi’nin yerine amca-zâdesi Mehmed Vahîdeddîn Efendivelîahdoldu.YûsufİzzeddînEfendi,mantıklıİttihâdcımuhâlifiidi.VahîdeddînEfendi ise İttihâdcıların tâviz kabûl etmez azılı düşmanı idi ve onlarınimparatorluğubatırdıklarıkesinfikrindeidi.

YÛSUF KÂMİL PAŞA (Arabgir, 1808-İstanbul, 11.10.1876= 68):AkkoyunluhânedânındanMehmedBey’in(ölm.1815?)oğlu.1833-1850’de17yılMısır’davâlîMehmedAlîPaşa’nınhizmetindekaldıvebutârihteİstanbul’adöndü. 1845’te Mehmed Alî Paşa’nın kızı Zeyneb Hanım (1825- 1882) ileevlendi. 3.1852’de vezîr oldu. Devlet (6 defa), adliye (4), ticâret (2) nâzırı,Şûrây-ı Devlet (3) ve Meclis-i Tanzîmât reîsi (bunlar da kabine’ye dâhil),sadrâzamvekili(2),SultânAzîz’inMısırseyâhatindepâyitahtkaymakamı(sal-tanat nâibi), sadrâzam (5.1.1863-1.6.1863 = 0,4,27) oldu. Şâir, müellif,çocuksuzdu.EG68yaşındaolup4ay,12günsonraöldü.

ZİYÂPAŞA(AbdülhamîdZiyâeddîn)(İstanbul,1829-Adana,18.5.1880=51):GümrükkâtibiFerdeddînEfendioğlu.BüyükReşîdPaşayetiştirmesi.ReşîdPaşa’nın tavsiyesiyle Sultân Mecîd’e mâbeyn kâtibi (1856-1862) oldu ve1862’demîrmîrânpaşa,fakatazsonrarütbesiûlâ’yaçevrilerekgene“bey”oldu.YeniOsmanlılarcemiyetininkurucusudeğilsede,gerçekliderioldu.BirmüddetsabretseTanzîmâtbürokrasisindesadâretekadarçıkması iştendeğilken,zamanzaman Sultân Azîz’i de karşısına alarak ve Velîahd Murâd Efendi ile giriftilişkilerkurarak,Âlî-FuâdPaşalarekibinekarşımuhâlefetten fazlaölüm-kalımmücâdelesine benzeyen bir tutum içine girdi. 17.5.1867’de en yakın arkadaşıKemâlBey(NâmıkKemâl)ileAvrupa’yakaçtı.Londra,Paris,Cenevre’deçokağır ve çoğu mübâlâğa ve iftira olan Âlî Paşa aleyhdârı bir kampanya açtı.

Kemâl,Âlî Paşa ile barışıp döndüğü hâlde o direndi ve ancak 10.1871’deÂlîPaşa’nınölümüüzerinedöndü.YûsufİzzeddînEfendi’yeTürkedebîyâtıokuttu.SultânAzîzonuhâriciyenâzırıyapmakistediisede,MütercimRüşdîPaşa’nınnefretle direnmesi üzerine muvaffak olamadı. 2.1.1877’de vezîr pâyesiyleSûriye, sonra Konya ve Adana eyâlet vâlîsi oldu. Adana’da defnedildi.Kızkardeşi Sâliha Hanım, Şeyhülislâm Uryânî-zâde Es’ad Efendi’nin (1808-1889) gelinidir. EG 47 yaşında ve “Bey” idi. Bütün maksadı sadrâzam olupNâmık Kemâl’i de hâriciye’ye geçirmekti, pâdişâhlardan fazla Tanzîmâtbürokrasisinindirenmesisebebiylemuvaffakolamadı.ÂlîPaşa’nınhimâyesini,ReşîdPaşa’nınhimâyesinikabûlettiğigibikabûletseidi,maksadınaerişecekti.Büyük kültür sâhibi, keskin hatîb, emsâli çok az görülmüş zekâ derecesinde,muhteristi. En büyük şâirlerdendir. Gazeteciliği de çok kudretlidir. Şinâsî ileberâberTanzîmâtedebiyâtınınkurucusudur.Bugünsiyâsîhayâtındanfazlaedebîhüviyyeti bilinmektedir.Mûtedilmeşrûtiyetçi idi.MidhatPaşa’yı devamlı ilerisürüpşöhretiniartırdı.FakatMidhatPaşa,Ziyâ-Kemâlikilisiniatlayarakonlarınmeşrûtiyet ve anayasa fikirlerini kendi fikri imiş gibi ortaya attı ve onlarımümkün mertebe kenarda bırakmaya çalıştı. Sonunda Midhat Paşa’nınkonağında dehşetli bir küfürleşmeye varan bir kavgadan sonraZiyâ veKemâlBeyler,MidhatPaşa ile ilgilerini kestiler. Ziyâ veKemâl’in,Midhat Paşa gibiİngiltere ile ilişkisi yoktu. Midhat Paşa, onların meşrûtiyetçi Tanzîmât veOsmanlılık sistemlerinin çok ötesine geçti. Âdetâ İngiltere demokrasisi kurup,Hânedân’ıtahtındandeğilsebilehaklarındantecrîdeçalıştı.ZiyâPaşa’nınneslidevâmediyor.