BIOLOGIYA · 2017. 11. 13. · BIOLOGIYA Orta bilim beriwshi mektepleriniń 10-klası hám orta arnawlı, kásip-óner bilimlendiriw mákemeleriniń oqıwshıları ushın sabaqlıq

BIOLOGIYAOrta bilim beriwshi mektepleriniń 10-klası hám orta arnawlı,

kásip-óner bilimlendiriw mákemeleriniń oqıwshıları ushın sabaqlıq1-basılıwı

Ózbekistan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligitárepinen tastıyıqlanǵan

«SHARQ» BASPA-POLIGRAFIYA AKCIONERLIK KOMPANIYASÍ

BAS REDAKCIYASÍTASHKENT – 2017

©A. Ǵаfurоv,A.Abdukаrimоv, J. Тalipоvа, О. Eshаnqulоv.М. Umаrаlievа, I.Abdurахmanоvа

©«SHARQ»BPAKBasredakciyası,2017.

Biologiya. Ulıwma bilim beriwshi orta mekteplerdiń 10-klasıushınsabaqlıq.1-basılıwı /Avtorlar:A.Ǵafurov, A.Abdukarimov,J.Talipova,O.Eshanqulov, M.Umaralieva, I.Abduraxmanova. –T.:«Sharq»,2017.–240b.

ISBN978-9943-26-723-7UOK 373.5:371.381(075.3)KBK 28.02ya722+20.1ya722

UOK373.5:371.381(075.3)KBK 28.02ya722+20.1ya722B60

B60

ISBN 978-9943-26-723-7

Respublikalıq maqsetli kitap qorı qarjıları esabınan basıp shıǵarıldı.

P i k i r b i l d i r i w s h i l e r :

M. Ergаshеvа –A.Avloniy atındaǵı QPKQTBJI docent, biologiya iliminiń kandidatı;G. Toǵaeva – Tashkent qalalıq QPKQTBJI aǵa oqıtıwshısı;B. Rахimоvа – Tashkent qalalıq Yunusabad rayonındaǵı 105-sanlı ulıwma bilim beriwshi mekteptiń biologiya páni oqıtıwshısı.

A v t o r l a r :

A. Ǵаfurоv,A.Abdukarimov, J. Тоlipоvа, О. Ishаnkulоv, M. Umaralieva, I.Abduraxmanova.

3

SÓZ BASÍ

BulsabaqlıqÓzbekistanRespublikasıMinistrlerKabinetiniń2017-jılı6-apreldegi«Ulıwmaortahámortaarnawlı,kásip-ónerbilimlendiriwiniń

mámleketlik bilimlendiriw standartların tastıyıqlaw haqqında»ǵı 187-sanlıqararınamuwapıq,biologiyapáninenkompetenciyalıqqatnasqabaǵdarlanǵanmámleketlikbilimlendiriwstandartıtiykarındatayarlandı.

Ázizoqıwshı!5-9-klaslardabiologiyanıńbólimleriesaplanǵanbotanika,zoologiya,adamhámonıńsalamatlıǵı,citologiyahámgenetika tiykarlarınúyreniwge tirishilik formalarınıń hár túrliligi, olardıń qásiyetleri, tiykarǵıbiologiyalıqtúsinikler,teoriyahámnızamlıqlarmenentanısamız.10-klastaaldınózlestirgenbilimlerińizdiámeliyqollanıp, tirishiliktiń tómendárejelidúzilisinen joqarı dárejeli dúzilisine shekem tábiyatqa bir pútin sistemasıpatında qarawdı, biologiyalıq túsinikler, teoriyalar hám nızamlıqlardıulıwmalastırǵanhaldabirsistemaǵakeltiriwdiúyrenesiz.

Temanıń mazmunın dıqqat penen oqıp shıǵıp, onda paydalanatuǵınshártli belgiler tiykarında berilgen tapsırmalardı kemshiliksiz orınlawıńızkeleshekteshaxssıpatındaqáliplesiw,ilimiydúnyaqarastıkeńeytiriwhámekologiyalıqtafakkurgaiyebolıwıńızǵazamintayarlaydı.

Sabaqlıqtanpaydalnıwdatómendegishártlibelgilerdenpaydalanıladı:

Tayanısh sózler

Soraw hám tapsırmalar

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırmalar

Ǵárezsiz Ózbekistannıń jetiskenlikke umtılıwshı perzenti sıpatındapánniń tiykarların tereń ózlestirip, keleshekte biologiyadan iyelegenkompetenciyalarıńızǵa tiykarlanǵan halda kásip tańlap, jeke ómirde ózornıńızdıtabıwıńızdaáwmetyarbolsın.

4

I BAP. BIOLOGIYALÍQ SISTEMA HAQQÍNDA TÚSINIK

1-§. BIOLOGIYA – TIRISHILIK HAQQÍNDA PÁN

Biologiya Jerdegi tirishiliktiń barlıq kórinislerin, onıń túrli dárejedegi:molekula, kletka, organizm, populiyaciya (túr), biogeocenoz (ekosistema),biosferadárejesindegisistemalardıńbarlıqqásiyetlerinúyrenedi.

Biologiyanıń tiykarǵı maqseti tiri organizmlerdiń dúzilisi, ózine tánqásiyetleri,kóbeyiwi,rawajlanıwı,kelipshıǵıwı,tábiyiytoparlardahámjasawortalıǵımenenóz-araqatnaslarınúyreniwbolıpesaplanadı.

BiologiyaatamasıfrancuzilimpazıJ.B.LamarkhámnemicilimpazıG.R.Trevinarus tárepinen pánge kirgizilgen bolıp, «bios» – tirishilik, logos – pándegenmánistibildiredi.

Insanlar salamatlıǵın saqlaw, túrli keselliklerdi emlew hám olardıń aldınalıw, insan ómirin uzaytıw, tábiyattaǵı az ushıraytuǵın ósimlik hám haywantúrlerin qorǵaw, ónimdar ósimlik sortların, porodalı haywan zatların, jańaqásiyetlerge iye mikroorganizm shtammların jaratıw, adamzattı sapalı azıq-awqat ónimleri menen támiyinlew sıyaqlı áhmiyetli mashqalalardı sheshiwbiologiyanıńrawajlanıwınabaylanıslıboladı.

Biologiya pániniń tarawları. Biologiya fundamental hám kompleks pánbolıp esaplanadı. Fundamental pán dewimizge sebep, biologiya medicina,psixologiya, agronomiya, azıq-awqat sanaatı, farmokologiya ushın teoriyalıqjaqtantiykarbolsa,komplekspánsipatındabolsakóplegentarmaqtaǵıpánlerdiózishinealadı.

Tekseriw obektine qaraǵanda biologiya páni bir qansha tarawlarǵabólinedi. Botanika – ósimlikler, zoologiya – haywanlar, mikrobiologiya –mikroorganizmler, paleontologiya – qazılma haldaǵı organizmler, ekologiyabolsaorganizmhámortalıqarasındaǵıqatnashaqqındaǵıpánbolıpesaplanadı.Biologiya tiriorganizmlerdińayırım táreplerin tekseriwboyınshadahár túrlipánlergeajıraladı.Anatomiya–organizmlerorganlarınıńdúzilisin,fiziologiyabolsa funkciyasın, embriologiya – embrionnıń rawajlanıwın, sistematika –organizmlerdiń sistematikalıq toparların, óz-ara tuwısqanlıq múnásebetlerin,etologiya–haywanatáleminińminez-qulqınúyrenedi.

5

Biologiyanıń bazı bir tarawları basqa tábiyiy pánler menen birge paydabolǵan. Biologiyalıq sistemalarda júz beretuǵın fizikalıq procesti biofizika,organizmlerdiń ximiyalıq quramı, olardaǵı ximiyalıq proceslerdi bioximiya,tiri organizmlerdiń jer júzinde tarqalıw nızamlıqların biogeografiya pániúyrenedi. Bionika organizmlerdiń tirishilik iskerliginiń ózine tán táreplerihámdúzilisin tiykaretip texnikalıqsistemalar jaratıwdı,biotexnologiyabolsatiri organizmlerdegi biologiyalıq proceslerdi islep shıǵarıwshı kárxanalarındaqollanıwdımaqsetetipqoyadı.

Házirgikúndeadamzat jámiyetiniń rawajlanıwdárejesibiologiyapáninińrawajlanıwınakóbirekbaylanıslı.

Biologiyapáninińilimiyizertlewmetodları.Biologiyadatiriorganizmlerdińtirishilikqásiyetlerinúyreniwushıntómendegimetodlardanpaydalanıladı.

Baqlawmetodı.Organizmlerhámolardıorapturǵanqorshaǵanortalıqtajúzberetuǵınwaqiyalardıbaqlaw,súwretlewhámtalqılawimkaniyatınberedi.Bulmetod áyyemgi zamanlardanberi ilimpazlar tárepinendálillewshimateriallarjıynaw hám onı sıpatlaw ushın keń qollanılǵan. XVIII ásirde bul metodtıńjárdeminde biolog ilimpazlar ósimlik hám haywanlardı táriyiplep, súwretlewhámtoplanǵanmateriallardıtártipkesalıwmenenshuǵıllanǵan.

Salıstırıwmetodı.Hártúrlibiologiyalıqsistemalardıńdúzilisi,funkciyası,quramlıq bólimlerdegi uqsaslıq hám ayırmashılıǵın salıstırıw metodınıńjárdeminde úyreniledi. Bul metodtan sistematika, morfologiya, anatomiya,paleontologiya, embriologiya pánlerinde paydalanıladı. Salıstırıw metodınıńjárdeminde kletka teoriyası, biogenetikalıq nızam, násillik ózgeriwshiliktińgomologiyalıqqatarlarınızamıoylaptabılǵan.

XVIII ásirden baslap keń qollanıla baslaǵan bul metod biologiyalıqobektler, waqıya hám procesler ortasındaǵı uqsaslıq jánede ayırmashılıqlardıanıqlawarqalıolardıńmánisinashıpberiwgeimkaniyatjaratadı.

Tariyxıymetod.Bulmetodhártúrlisistematikalıqtoparlardıńevolyuciyalıqprocestepaydabolıwı,jetilisiwindálillerjárdemindetúsiniwhámolardıaldınnanbar dáliller menen salıstırıw, organizmlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı,olardıń dúzilisi hám funkciyalarınıń quramalasıp barıw nızamlıqların bilipalıwǵa múmkinshilik beredi. Sol arqalı organizmlerdiń payda bolıwı hámtariyxıy rawajlanıw nızamlıqların tiykarlap beriw múmkin. Tariyxıy metodtúrlierahámdáwirlerdeorganizmlerdińpaydabolıwıhámorganikalıqdúnyaevolyuciyasınúyreniwdeqollanıladı.

6

Eksperimental (tájiriybe) metodı.Arnawlı shólkemlestirilgen jaǵdayda tiriorganizmlerdıń dúzilisi, tirishilik proceslerin úyreniw eksperimental metodarqalıámelgeasırıladı.Bulmetodorganizmlerqatnasları,dúzilisi,qásiyetlerinińmánisin tájiriybelerdiń járdeminde tereńirek úyreniwge múmkinshilik beredi.G.Mendeldińnásilleniwnızamlıqlarınúyreniwgebaǵıshlanǵanjumıslarıpándetájiriybe usılın qollawdın úlgisi bolıp esaplanadı. Biologiyalıq izertlewlerushın zamanagóy ásbap-úskenelrdiń payda bolıwı bul usıldan keń paydalanıwmúmkinshiliginberedi.

Modellestiriw metodı. Biologiyalıq izertlewlerde barǵan sayın keńqollanılatuǵın modellestiriw metodınıń mánisi tiri tábiyattaǵı qubılıslar hámolardıńáhmiyetlitáreplerinmatematikalıqbelgilergeaylandırıp,modeltárizindeqayta tiklep úyreniwden ibarat. Biologiyalıq qubılıslardı, evolyuciyanıń túrlibaǵdarların, ekosistemalar hámde biosferanıń rawajlanıwın kompyuterdemodellestiriw arqalı júz beriwi múmkin bolǵan waqıya-hádiyselerdi aldınnanbiliwimkaniyatıjaratıldı.

Biologiyapáninińmashqalaları.Biologiyapánindeeleózsheshimintappaǵanbirqanshamashqalalarbar.Tirishiliktiń,adamnıńpaydabolıwı,basmiyiskerligimexanizmlerin úyreniw arqalı oylaw hám este saqlaw nızamlıqların anıqlaw,embrionlıq rawajlanıwda genetikalıq xabar tiykarında toqıma, organlar hámorganizmnińrawajlanıwınúyreniwusılarǵakiredi.

Dúnyaxalqınıńsanıjıldanjılǵakóbeyipbarmaqta.Biologiyapáninińaldındatuǵan áhmiyetliwazıypalardanbiri insanlardıń azıq-awqatqabolǵanmútájligintámiyinlewgeqaratılǵanteoriyalıqhámámeliymashqalalardısheshiwdenibarat.Bultarawdaselekciyadakópjıllardanberiqollanılıpkiyatırǵangibridlew,tańlawmetodlarınan basqa, gen injeneriyası – genlerdi sintez qılıw, kóshirip ótkiziw,somatikalıq kletkalardı gibridlew, allofen – organizmler jetistiriw hám basqametodlardanpaydalanıwjúdánátiyjeliboladı.

Insanlardaǵı násillik keselliklerdi úyreniw, olardıń aldın alıw ilajların islepshıǵıw hám ámeliyatqa engiziw júdá áhmiyetli esaplanadı. Bul mashqalanısheshiw gen injeneriyası hám biotexnologiya tarawlarınıń rawajlanıwı menentuwrıdan-tuwrıbaylanıslı.

Házirgiwaqıttaeńqáwipliwaqıyalardanbiriekologiyalıqortalıqtıńjamanlasıpbaratırǵanıbolıpesaplanadı.Bulásirese,insanushınjúdápaydalıbolǵanósimlikhámhaywantúrlerinińjıldan-jılǵaazayıpbaratırǵanıdadárhalkózgetaslanadı.Biologiya pániniń aldında turǵan mashqalalardan biri ósimlik hám haywanlargenofondınsaqlawusıllarınislepshıǵıwhámámeliyatqaengiziwdenibarat.

7

Ilimiy-texnikanıńrawajlanıwı,awılxojalıǵıhámjekeómirdetúrliximiyalıqzatlardan paydalanıw nátiyjesinde barǵan sayın kóbeyip baratırǵan sanaat,transporthámxojalıqshıǵındılarınqaytaislew,tábiyattıńpataslanıwınıńaldınalıwáhmiyetliwazıypabolıpesaplanadı.

Tayanısh sózler: medicina, selekciya, agronomiya, psixologiya, farmokologiya,biotexnologiya, mikrobiologiya, mikologiya, gidrobiologiya, paleontologiya,bionika,ekologiya,baqlaw,salıstırıw,tariyxıy,eksperimental,modellestiriw.

Soraw hám tapsırmalar:1. Zamanagóybiologiyapáninińózinetánqásiyetlerinanıqlań.2. XXIásirdebiologiyapáninińsheshiwikerekbolǵanmashqalalarınsanań.3. Biologiyapáninińtiykarǵımaqsethámwazıypalarıntúsindiriń.4. Biologiyanıń rawajlanıwında salıstırıw hám baqlaw metodınıń áhmiyeti

nelerdenibarat?5. Tariyxıymetodtıńilimiyáhmiyetinede?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma:Biologiyapáninińilimiyizertlewmetodlarıjárdemindesheshiletuǵınmashqalalardıjazıń.

Biologiyanıń ilimiy izertlew metodları

Bul metodtıń járdeminde sheshiletuǵın mash-qalalar

BaqlawmetodıSalıstırıwmetodıTariyxıymetodEksperimentalmetodModellestiriwmetodı

2-§. TIRISHILIKTIŃ MAZMUNI HÁM QÁSIYETLERI

Tirishiliktiń mazmunı. Biologiyapáninińrawajlanıwıdawamındajúdákópilimpazlartirishiliktitáriyplewgeháreketetken:tirishilik–bultiriorganizmlerdetirishilikproceslerinińpaydabolıwı, tirishilik–bul tiri organizmlerdińnásillikxabardıáwladtan-áwladqaótkiziwarqalıózin-óziqurıwshıprocess.

8

Tirishiliktiń mazmunı júdá keń túsinik. M.V. Volkenshteynniń táriyp-lewinshe: «Jerde payda bolǵan tiri organizmler, biopolimerler: belok hámnuklein kislotalardan dúzilgen. Olar ózin-ózi basqaratuǵın, jarata alatuǵınashıqsistemalar».

Bul táriypke qaraǵanda, tiri organizmler sırtqı ortalıqtan kerekli azıqlıqzatlardı qabıl etedi, kereksiz zatlardı ajıratıp shıǵaradı, nuklein kislotalardakodlanǵan násillik xabar tiykarında beloklar sintezin ámelge asıradı,ekologiyalıqortalıqtaósiprawajlanadıhámkóbeyedi.

Tirishiliktiń tiykarǵı qásiyetleri. Hár bir tiri organizm bir-biri menenbaylanısqan, tártipli qatnasta bolǵan dúzimlerden quralǵan bir pútin sistemabolıp,ózinetán,yaǵnıyanorganikalıqtábiyattanparıqlanıwshıqásiyetlergeiye.

Ximiyalıq quramnıń birligi.Barlıq tiriorganizmlerdińquramınakiriwshiximiyalıqelementlerdiń90%tenaslamıtiykarınantórttúrli:uglerod,kislorod,vodorodhámazotelementlerinenibarat.Bulelementlerbarlıqtiriorganizmlerquramına kiriwshi organikalıq birikpeler, mısalı, beloklar, nuklein kislotalar,lipidler,uglevodlardıpaydaetedi.

Strukturalıq dúzilis birligi.Barlıqtiriorganizmlerkletkadandúzilgenbolıp,kletkatirishiliktińdúzilisi,funkcionalhámrawajlanıwbirligibolıpesaplanadı.

Ashıq sistemalıǵı. Barlıq tiri organizmler barqulla sırtqı ortalıq penenenergiyahámzatalmasınıwǵaiyebolǵanashıqsistema.

Zat hám energiya almasıwı. Barlıq tiri organizmler hám sırtqı ortalıqortasında barqulla zat hám energiya almasıwı júz beredi. Zat hám energiyaalmasıwı azıqlanıw, dem alıw, bólip shıǵarıw sıyaqlı proceslerdi óz ishinealadı.Zathámenergiyaalmasıwısebepliósgeriwsheńsırtqıortalıqjaǵdayındatiriorganizmlerximiyalıqdúzilisiquramınıńturaqlılıǵıtámiyinlenedi.

Ózin-ózi jańalaw. Organizmde júz beretuǵńn zat almasınıw procesindebiomolekulalar,kletkahámtoqımalardıńturaqlıjańalanıwıjúzberedi.

Ózine uqsaǵanlardı jaratıw – kóbeyiw qásiyetleri. Tiri organizmlerdińkóbeyiwinukeinkislotalardajámlengennásillikxabartiykarındaámelgeasadı.

Ósiw hám rawajlanıw. Ontogonezdińbelgilibasqıshlarındatiriorganizmlergenetikalıqxabarlar tiykarındaózdúzilisin saqlaǵanhaldamuǵdarlıq jaǵınankóbeyedi,yaǵnıyósedijánedeolardajańabelgihámqásiyetlerdińpaydabolıwı– rawajlanıw baqlanadı. Rawajlanıw tiri organizmlerdiń belgili nızamlıqlartiykarındaózgeripbarıwıbolıpesaplandı. Individual rawajlanıw–ontogenez

9

hámtariyxıyrawajlanıw–filogenezbaqlanadı.Organikalıqdúnyanıńtariyxıyrawajlanıwıevolyuciyadepataladı.

Ózin-ózi basqarıw. Sırtqı ortalıq jaǵdaylarınıń ózgeriwine qaramay, tiriorganizmlerdiń ishki hám sırtqı dúzilisi, ximiyalıq quramı, fiziologiyalıqproseclerdińturaqlılıǵınsaqlaw,yaǵnıygomeostazqásiyetineiye.

Tásirleniw.Bulqásiyettiriorganizmlerdińsırtqıortalıqtıńtásirlerinejuwapreakciyalarıarqalıámelgeasadı.

Násillik hám ózgeriwsheńlik. Tiri organizmlerdiń óziniń belgi hámqásiyetlerinnásilden-násilgeótkeriwqásiyetlerinásillik,jańabelgi-qásiyetlerineiyebolıpkórsetiliwiózgeriwsheńlikbolıpesaplanadı.Ózgeriwsheńliksebeplibolsasırtqıortalıqtásirlerinetiriorganizmlerdińbeyimlesıwsheńlıǵıartadı.

Joqarıdakeltirilgenqásiyetlerdińayırımları tiri emes tábiyatushında tánbolıwı múmkin. Mısalı, duzlı eritpelerde kristallardıń kólemi hám massasıasadı,janıpturǵanshamnanenergiyaajıraladı.Biraqbulproceslerdegomeostazbaqlanbaydı.

Tirishiliktiń dúzilis dárejeleri. Jerdegitirishilikmolekula,kletka,toqıma,organ,organizm,populyaciya,biogeocenoz(ekosistema),biosferasıyaqlıtúrlibiologiyalıq sistemalar túrinen ibarat. Olar bir-birinen quramlıq bólekleri –komponentlerijánedeproceslerimenenajıraladı.

Tirishiliktiń dúzilis dárejeleri belgili bir quramlıq bóleklerden, yaǵnıykomponentlerdendúzilgen,tómennenjoqarıǵaquramalasıpbaratuǵınpútinbirbiologiyalıqsistemabolıpesaplandı(1-súwret).

Tirishiliktiń molekula dárejesi. Tirishiliktiń molekula dárejesin beloklar,nuklein kislotalar, lipidler hám uglevodlar sıyaqlı biomolekulalar quraydı.Tirishiliktińmolekuladárejesindenásillikxabardıńsaqlanıwı,kóbeyiwi,ózgeriwijánedezathámenergiyaalmasınıwımenenbaylanıslıproceslerjúzberedi.

Tirishiliktiń kletka dárejesi. Kletka barlıq tiri organizmlerdiń dúzilisi,funkcionalhámrawajlanıwbirligi.Oltirishiliktińbarlıqqásiyetlerinózishinealıwshı eń kishkene dúzilis dárejesi bolıp esaplanadı. Tirishiliktiń kletkadárejesikomponentlerinekletkanıńquramlıqbólekleri:membrana,citoplazmahám onıń organoidları, yadro kiredi. Bul dárejede kletka organoidlarınıńdúzilisi,funkciyaları,bóliniwi,kletkadaótetuǵınbioximiyalıqprocesler,kletkatárepinen energiyanıń ózlestiriliwi, toplanıwı hám jumsalıwı sıyaqlılar júzberedi.

10

Tirishiliktiń toqıma dárejesi. Toqımakelipshıǵıwı,dúzilisi,atqaratuǵınwazıypası uqsas kletkalar hámkletkalar aralıq zatlardan quralǵan biosistemabolıp esaplanadı. Haywanlarda epiteliy, bulshıq et, biriktiriwshi hám nervtoqımaları bar. Ósimliklerde bolsa payda etiwshi, qaplawshı, tiykarǵı,mexanikalıq, ótkiziwshi toqımalar boladı. Tirishiliktiń toqıma dárejesindekletkalardıńqániygelesiwimenenbaylanıslıproceslerúyreniledi.

Tirishiliktiń organ dárejesi. Organbelgilibirdúzilis,formaǵaiye,belgilibir funkciyanı orınlaytuǵın jánede anıq bir jerde jaylasqan organizmniń birbólegi.Organlarbirneshetúrlitoqımalardanibaratbolıp,organnıńorınlaytuǵınwazıypasıtoqımalardıńiskerligimenenbaylanıslı.

Tirishiliktiń organizm dárejesi. Organizm ǵárezsiz jasaytuǵın, ózin-ózi basqaratuǵın, ózin-ózi jańalaytuǵın bir yamasa kóp kletkalı pútin birbiologiyalıq sistema. Organizm bir yamasa kóp kletkalı boladı. Tirishiliktiń

1-súwret. Tirishiliktińdúzilisdárejeleri.

11

organizm dárejesi zat hám energiya almasıwı, tásirleniw, ósiw, rawajlanıw,kóbeyiw, tirishilikproceslerdińnerv-gumoralbasqarılıwı,beyimlesiw,minez-qulıq, ómir dawamlılıǵı sıyaqlı qásiyetlerin úyrenedi. Hár bir tiri organizmindivid esaplanıp, onıń evolyuciyaǵa qosatuǵın úlesi násil qaldırıw hámózgeriwsheńortalıqjaǵdayındabeyimlesiwinenibarat.

Tirishiliktiń populyaciya, túr dárejesi. Morfofiziologiyalıq, genetikalıq,ekologiyalıq, etiologiyalıq jaqtan uqsas, kelip shıǵıwı birdey, óz-ara erkinshaǵılısıp,násilgeiyeáwladqaldıratuǵın,túrarealınıńbelgilibirbólimindeuzaqwaqıtturatuǵın(jasaytuǵın)individlerdińjıyındısıpopulyuaciyadepataladı.Túrbelgilibirarealǵaiyeóz-araerkinshaǵılısaalatuǵın,ayırımbelgihámqásiyetlerimenenusıtúrdińbasqapopulyaciyalarınanparıqqılatuǵın,salıstırmalıóz-aldınaajıralǵan populyaciyalardıń jıyındısı. Tirishiliktiń bul dárejesi populyaciyanıńtıǵızlıǵı,individlersanı,kóbeyiwtezligi,jasawı,jınıslıqhámjaspenenbaylanıslıquramı sıyaqlı belgiler menen táriyiplenedi. Tirishiliktiń bul dárejesindegi túrátirapındaindividlerortasındaǵıqatnaslar,populyaciyadinamikası,populyaciyagenofondınıń ózgerisleri, túr payda bolıw procesleri júz beredi. Populyaciyaevolyuciyasınıńbaslanǵıshbirligiesaplanadı.

Tirishiliktiń biogeocenoz (ekosistema) dárejesi.Tirishiliktińbiogeocenozdárejesiniń elementarlıq birligi hár túrli túrlerge tiyisli populyaciyalar bolıpesaplanadı.Bir-birihámqorshaǵanortalıqpenenóz-aradinamikalıqqatnastabolǵan, belgili birmaydanda tarqalǵan ósimlik, haywan, zamarrıq, bakteriyatúrleriniń jıyındısı biogeocenoz yamasa ekosistema dep ataladı. Tirishiliktińbul dárejesi ekosistemalar strukturası, biotikalıq qatnaslar, azıqlıq shınjırı,trofikalıq dárejeler sıyaqlı belgileri menen sıpatlanadı. Bul qásiyetler zatlarhám energiyanıń dáwirlik aylanıwı, ekosistemalardıń ózin-ózi basqarıwı, tiriozganizmlerdińortalıqfaktorlarımenendinamikalıqteńsalmaqlıǵı,máwsimlikózgerislersıyaqlıproceslerdekórinedi.

Tirishiliktiń biosfera dárejesi. Biosfera jerdegi tirishiliktiń barlıqkórinislerin óz ishine alǵan, tirishiliktiń eń joqarı dúzilis dárejesi. Biosferadárejesin payda etiwshi komponentler biogeocenozlar bolıp esaplanadı.Tirishiliktiń bul dárejesinde zat hám energiyanıń global dáwirlik aylanıwı,insannıńxojalıqhámmádeniyiskerligisıyaqlıproceslerbaqlanadı.

Solayetip,tiriliktińhárbirdúzilisdájeresiózinetánqásiyetlerineiye.Sonıńushınhárqandaybiologiyalıqbaqlaw,tájiriybelerhámizertlewlertirishiliktińbelgilibirdárejesindealıpbarıladı.

12

Tayanısh sózler: biopolimerler, gomeosraz, ontogenez, filogenez, molekula,kletka,toqıma,organ,organizm,populyaciya,biogeocenoz(ekosistema),biosfera.

Soraw hám tapsırmalar:1. Tirishiliktińdúzilisdárejeleridegendenenitúsinesiz?2. Tirishiliktińmolekuladárejesinińkomponentlerihámproceslerintúsindiriń.3. Tirishiliktińkletkadárejesinińmánisinedenibarat?4. Tirishiliktińorganizmdárejesindejúzberetuǵınproceslerdiaytıpberiń.5. Tirishiliktińpopulyaciyadárejesinińózinetántáreplerinede?6. Tirishiliktińekosistemahámbiosferadárejelerinińmánisintúsindiriń

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: 1-tapsırma. Dóretiwshilik penen hám óz betinshe pikirleń hám sorawǵa juwapberiń.

Dárejeler Komponentler Procesler

2-tapsırma. Tvorchestvolıqhámjekepikirleńjánejuwapberiń.1. Tirishiliktiń túrli dúzilis dárejelerine ajıratıwdıń mánisi nede dep oylaysız?

Pikirińizditiykarlań.2. Tirishiliktińhárbirdárejesindejúzberetuǵınproceslerdiaytıpberiń

II BAP. TIRISHILIKTIŃ MOLEKULA DÁREJESINDEGI ULÍWMA BIOLOGIYALÍQ NÍZAMLÍQLAR

2-§. TIRISHILIKTIŃ MOLEKULA DÁREJESI HÁM ONÍŃ ÓZINE TÁN TÁREPLERI

Bizge belgili tiri organizmler pútin bir sistema bolıp, olar organlarsistemasınan, organlar sisteması bolsa, organlardan, organlar toqımalardan,toqımalar bolsa kletkalardan dúzilgen. Sol sebepli, kletka tiri organizmlerdińdúzilis, kóbeyiw hám funkcional birligi esaplanadı. Tiri organizmlerge tánbolǵan tirishilik procesler ásirese kletkalarda júz beredi. Kletka hám onıńorganoidlarında bolatuǵın tirishilik procesler onıń quramına kiretuǵın orga-nikalıq birikpelerge baylanıslı boladı.Bul organikalıq birikpelerdińmolekula

13

dárejesinde úyreniliwi kletka,toqıma, organ, organlar sistemasıhám organizmde júz beretuǵınproceslerde olardıń biologiyalıqáhmiyetin túsiniw imkanın beredi(2-súwret).

Tirishiliktiń molekula dárejesiJerde tirishilikriń payda bolıwı hámrawajlanıwınıń birlemshi tiykarısıpatında úyreniliwi, sonday-aq ti-rishiliktiń keyingi dárejeleri bolǵankletka, toqıma, organ, organizm,populyaciya hám túr, biogeoce-noz, biosferamenen óz-ara baylanısdawamlılıqtı anıqlawda áhmiyetkeiye.Tirishiliktińmolekuladárejesin-de úyreniwdiń mánisi tiri organizmkletkalarında ushıraytuǵın biologi-yalıqmolekulalar,yaǵnıyorganikalıqbirikpeler:uglevodlar,beloklar,nuk-lein kislotalar, lipidlerdiń dúzilisihámolardıńbiologiyalıqáhmiyetinanıqlawbolıpesaplanadı.

Molekula dárejesinde áhmiyetli biologiyalıq birikpeler (uglevodlar,beloklar,nukleinkislotalar,lipidler)dińtiriorganizmlerdińósiwi,rawajlanıwı,násillik belgilerdi saqlaw hám áwladtan-áwladqa ótkiziwi, zat hám energiyaalmasınıwındatutqanornıúyreniledi.

Tiri organizmlerdi úyreniwde dáslep organikalıq birikpeler, olardıńqatnasıwında bolatuǵın reakciyalar, fizika-ximiyalıq proceslerge itibarqaratıladı.Bulprocesleranıqlanǵannankeyin,tiriorganizmlerdejúzberetuǵınózgerislerdińmánisintúsiniwmúmkin.

Sonıaytıwımızkerek,makromolekulalardıńdúzilisihámqásiyetlerinbiliw,olardılaboratoriyalıqjaǵdaydaúyreniwbiomolekulalarhaqqındatolıqtúsiniktipayda etpeydi. Tirishiliktiń molekula dárejesin úyreniwde ximiya, fizika,informatika,matematikapánlerinińashılıwlarıhámnızamlarınanpaydalanıladı.Kletkadanajıratıpalınǵanmakromolekulalarbiologiyalıqmánisinjoǵaltıp,tekfizikalıqhámximiyalıqqásiyetlergeiyeboladı.

2-súwret. Tirishiliktińmolekuladárejesi.

14

Tirimateriyanıńmolekuladárejesiqatarbiologiyalıqmolekulalar–DNK,RNK,ATF,beloklar,uglevodlar,lipidlerhámbasqaquramalıbirikpelermenenbirgeliktebelgilibirfunkciyalardıatqaratuǵınkomplekslerdiúyrenedi.

Irimolekulalıorganikalıqzatlaróz-arabaylanıslıbolǵanbirqatarbólimlergeiye. Mısalı, beloklardıń monomeri aminokislotalar bolıp, olar i-RNKdakodlanǵannásillikxabartiykarındabelgilengentártiptepeptidbaylanısıarqalıbaylanısadı hám beloktıń birlemshi strukturası payda boladı. Ribosomadanajıralıp beloklar keyinirek vodorod baylanısları esabına ekilemshi, kúkirtbaylanısları arqalı úshlemshi strukturaǵa iye boladı hám belgili bir wazıypa(ferment,gormon)sınatqaratuǵınbelokmolekulasınaaylanadı.

Tap sonday, túrli monomerler dúzilisi boyınsha hár túrli, biraqmakromolekulanıń quramında bir-biri menen ximiyalıq baylanıslar arqalıbirlesip,belgilibirwazıypalardıatqarıwshıbirpútinmolekula(nukleinkislota,belok)larǵaaylanadı.Makromolekulalarquramındatiykarǵıximiyalıqelementsıpatında uglerodtıń qatnası olardıń dúzilisinde ulıwmalıqtıń bolıwına sebepboladı.Uglerodtıńarnawlıfizika-ximiyalıqqásiyetlerinińesabınairi,quramalıhámhárqıylıorganikalıqbirikpelerjúzegekeledi.

Makromolekulalardıń basqasha dúzilisinıń qásiyeti olardıń atqaratuǵınbiologiyalıqwazıypalarımenenańlatıladı.Mısalı,nukleinkislotamolekulalarınásillikxabardısaqlaw,násildikeyingiáwladqaótkiziwwazıypasınatqaradı.

Lipidler kletkanıń biologiyalıq membranası, kletka organoidlarınıńdúziliwinde qatnasadı. Beloklar kletkada júz beretuǵın barlıq bioximiyalıqproceslerdi basqarıw hám katalizator sıpatında bul procestiń tez bolıwındaqatnasadı.Fotosintezprocesindequyashtińjaqtılıqenergiyasıximiyalıqbaylanısenergiyasına aylanıwınıń nátiyjesinde uglevodlar payda boladı hám ol barlıqbiologiyalıqmolekulalardıńdúzilisindebirlemshitiykarbolıpxızmetetedi.

Tirishilikti molekula dárejesinde úyreniwdiń áhmiyeti. Tirishiliktimolekula dárejede úyreniwde tiykarǵı itibar Jerde tirishiliktiń payda bolıwıhám rawajlanıwı, tiri organizmlerdiń jasawı ushın qolaylı ortalıqtıń paydabolıwına imkaniyat tuwdıratuǵın fotosintez procesine qaratıladı. Quyashnurınıń tásirinde xlorofill qatnasında anorganikalıq zatlardan organikalıqzatlardıń sintezleniwi fotosintez procesi ekenligi sizge belgili. Fotosintezprocesindequyashtıńjaqtılıqenergiyasıorganikalıqbirikpelerdińquramındaǵıximiyalıqbaylanıslarenergiyasıtúrindetoplanadı.Bulorganikalıqbirikpelerdińtarqalıwınátiyjesindepaydabolǵanenergiyaesabınabarlıqtiriorganizmlerdińjalǵızhámuniversal energiyaderegimakroenergiyalıqbaylanıslarǵa iyeATF

15

(adenozintrifosfat)sintezlenedi.ATFbarlıqtiriorganizmler,ásirese,geterotroforganizmlerushıntiykarǵıenergiyaderegibolıpxızmetetedi.

Fotosintezprocesinińtereńúyreniliwikeleshekteplanetamızdatirishiliktińsaqlanıpqalıwı,ekologiyalıqmashqalalardıńaldınalıw,awılxojalıǵıeginlerinińónimdarlıǵınasırıwilajlarınanıqlawimkanınberedi.

Tirishiliktiń molekula dárejesinde úyreniletuǵın mashqalalardan biriorganikalıq molekulalar quramına kiretuǵın ximiyalıq elementler, yaǵnıymakrohámmikroelementlerdińtiriorganizmlerdúzilisihámolardabolatuǵınbiologiyalıq proceslerde qatnasın anıqlaw bolıp esaplanadı. Organikalıqbirikpelerquramındaǵımakrohámmikroelementlerolarmenenbirikkenhaldabiologiyalıq sistema túrinde belgili birwazıypalardı atqaradı.Mısalı, xlorofilquramındamagniy,gemoglobinquramındatemirbar.Bulximiyalıqelementlerjeterli bolǵan jaǵdayda makromolekulalar óziniń wazıypaların tolıq orınlayaladı.

Biosferadatirishiliktińmolekuladárejesinińtiykarǵıroliquyashenergiyasınózlestiriw, organikalıq birikpelerdi sintezlew, násillik xabardı kodlaw hámjetkeriw,áwladlarortasındanásillikxabardıńajıralmashámturaqlılıǵı,fizika-ximiyalıqproceslerdińtártipliótiwintámiyinlewdenibarat.

Tirishiliktińmolekuladárejesindejoqarıdárejedetártiplengenbioximiyalıqprocesler:beloklarbiosintezi(ribosomada),glikoliz(sitoplazmada),demalıw(mitoxondriyada), fotosintez (xloroplastda) júz beriwi biologiyalıq sistemadatirishiliktekkletkadárejesindebolmastan,molekuladárejesindedeúyreniliwinkórsetipberedi.Tirishiliktińmolekuladárejesindeúyreniliwikerekbolǵanjúdákópilimiymashqalalarózizertlewshilerinkútpekte.

Tayanısh sózler: makromolekulalar, dúzilis hám funkcional birlik nızamı,molekulyarbiologiya,bioximiya,biofizika.

Soraw hám tapsırmalar:1. Tirishiliktińmolekuladárejesinińózinetánqásiyetlerinanıqlań.2. Tirishiliktińmolekuladárejesinúyreniwdeuglerodtıńáhmiyetintúsindiriń.3. Tirishiliktińmolekuladárejesinúyreniwdińáhmiyetinanıqlań.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Tirishiliktiń molekulyar dúzilis dárejesinde ámelge asatuǵın procesler haqqındareferatjazıń.

16

4-§. TIRI ORGANIZMLERDIŃ XIMIYALÍQ QURAMÍ HÁM ONÍŃ TURAQLÍLÍǴÍ

Tiri organizmlerdiń tiykarǵı qásiyetlerinen biri ximiyalıq quramnıńbirdeyligibolıpesaplanadı.Ósimlikler,haywanlar,mikroorganizmlerdińbarlıqkletkaları ximiyalıq quramı boyınsha bir-birine usaydı, bul bolsa organikalıqdúnyanıńbirdeyliginenderekberedi.Barlıqtiriorganizmlerquramınakiriwshiximiyalıqelementlerbiogenelementlerdepataladı.

Tiri organizmlerdegi muǵdarına qaray kletka quramına elementlermakroelementlerhámmikroelementlergeajıratıladı.Makroelementler2toparǵabirlestiriledi.Birinshitoparǵaelementlerdiń98%inqurawshıC,O,H,Nkiredi.Bulelementlertiriorganizmlerquramınakiriwshiorganikalıqbirikpeler,mısalı,beloklar,nukleinkislotalar,lipidler,uglevodlardıpaydaetedi.EkinshitoparǵaS,P,Ca,Na,K,Cl,Mg,Fekiredi.Bulelementler1,9%inquraydı.Muǵdarı0,001%tenazelementlermikroelementlerdepataladı.Olarbiologiyalıqaktivzatlar–ferment,gormonhámvitaminlerdińquramınakiredi.

Ximiyalıq elementlerdiń biologiyalıq áhmiyetiElementler Biologiyalıq áhmiyeti

Kislorod(O) Suwhámorganikalıqbirikpelerdińquramınakiredi.Kletkadademalıwprocesinińaerobbasqıshındaqatnasadı.

Uglerod(C) Barlıqorganikalıqbirikpelerquramınakiredi.

Vodorod(H) Suwhámorganikalıqbirikpelerdińquramınakiredi.Energiyanıńbirtúrdenbasqatúrgeótiwindeqatnasadı.

Azot(N) Aminokislotalar,beloklar,nukleinkislotalar,ATF,xlorofill,vitaminlerquramınakiredi.

Fosfor(P) Nukleinkislotalar,ATF,fermentler,súyektoqımasınıńquramınakiredi.

Kalciy(Ca) Súyektoqımasınıńquramınakiredi,qannıńuyıwı,bulshıqetlerdıńqısqarıwıntámiyinleydi.

Magniy(Mg) Xlorofillmolekulasıquramınakiredi,energiyaalmasıwıhámDNKsintezinjedellestiriwdekofermentsıpatındaqatnasadı.

Natriy(Na) Nervimpulslarınótkeriwdeqatnasadıhámkletkanıńosmotikalıqbasımıntámiyinleydi.

17

Temir(Fe) Gemoglobin,mioglobinbeloklardıńquramındaO2transportıntámi-yinleydi.

Kaliy(K) Nervimpulslarınıńótiwi,ósimliklerdińrawajlanıwı,júrekiskerliginińnormadaótiwi,qannıńnormaluyıwıntámiyinlewshifaktor.

Kúkirt(S) Sistein,sistin,metioninaminokislotalarquramınakiredi,beloklardıńúshlemshistrukturasındadisulfidbaylanıspaydaetedi.

Xlor(Cl) Asqazanshiresiquramınakiredi.Mikroelementler

Yod(I) Qalqantárizlibezgarmonlarınıńquramınakiredi.

Mıs(Cu) Omırtqasızhaywanlarqanındaǵıgemosianinquramındakislorodtasıwfunkciyasınatqaradı.Ayırımfermentlerquramınakiredi.

Kobalt(Co) B12vitamininińquramınakiredi.

Ftor(F) Tisemalınıńquramınakiredi.

Cink(Zn) DNK-polimerazahámRNK-polimerazafermentleri,insulingormonıquramınakiredi.

Kletka quramına kiriwshi birikpeler. Kletkaquramınakiriwshibirikpelerdiekitoparǵa:anorganikalıqhámorganikalıqzatlarǵabirlestiriwmúmkin(1-sxema).

Kletkanıń anorganikalıq birikpeleri. Kletkanıń tirishiligi dawamındamineral duzlarda áhmiyetke iye.Mineral duzlar kletkada kationlar (K+, Na+,Ca+2, Mg+2), anionlar (Cl-, HCO3

-, HPO42-, H2PO4

-) yamasa kristall haldaushıraydı.Kation hám anionlardıń kletka ishindegi sırtqı ortalıqtaǵımuǵdarıparıqqıladı.Nátiyjedekletkanıńishkihámsırtqıortalıǵıortasındapotenciallarparqı júzege keledi. Bul ayırmashılıq nerv impulslarınıń ótkiziliwi hámbulshıq et talshıqlarınıń qısqarıwı sıyaqlı áhmiyetli proceslerdi támiyinleydi.

Ionlarkletkadaáhmiyetlifunkciyalrdıatqaradı.– K+, Na+, Ca+2 kationları organizmlerdiń qozǵalıwshańlıq qásiyetlerin

támiyinleydi;– Mg+2,Mn+2,Zn

+2,Ca

+2kationlarıfermentleriskerligiushınzárúr;

– fotosintez procesinde uglevodlardıń payda bolıwı xlorofill quramınakiriwshiMg+2gebaylanıslı;

– kúshsiz kislota anionları ishki ortalıqtıń turaqlılıǵın – buferliktitámiyinleydi.

18

1-sxema

Organizmlar tarkibiga kiruvchi moddalar

Anorganikmoddalar Organikmoddalar

Birikmalar Ionlar Kichikmolekulalar Makromolekulalar

Suv Anionlar Monosaxaridlar Polisaxaridlar

Tuzlar Kationlar Aminokislotalar Oqsillar

Kislotalar Nukleotidlar Nukleinkislotalar

Organikkislotalar Lipidlar

Fermentlar

Gormonlar

Vitaminlar

– Kletka ishki ortalıqtıń kúshsiz siltili halda barqulla saqlaw qásiyetibuferlik dep ataladı. Kletka ishinde HPO4

2- hám H2PO4- anionları, kletkalar

aralıq suyıqlıq hám qan plazmasında HCO3- anionı buferlikti támiyinlewshi

sistemalarbolıpesaplanadı.Suwdıń kletkadaǵı funkciyaları júdá kóp.Kóp kletkalı organizmler dene

massasınıń80%insuwquraydı.Kletkadaǵısuwdıńmuǵdarı,usıkletkadaǵızatalmasıwdıń intencivliligine baylanıslı boladı. Kletkada tirishilik proceslerdińsuwlı ortalıqta ótiwge maslasqanlıǵı, dáslepki tirishiliktiń suwda paydabolǵanlıǵınkórsetiwshidáliylbolıpesaplanadı.

Suwdıń biologiyalıq funkciyaları onıń fizika-ximiyalıq qásiyetlerimenenbelgilenedi. Suw molekulası kislorod atomı hám onıń menen kovalent

baylanıslar arqalı baylanısqan eki vodorod atomınanquralǵan. Suw molekulasınıń bir tárepi oń, ekinshitárepi shep zaryadlanǵan bolıp, dipol – eki polyuslımolekuladepataladı(3-súwret).Birsuwmolekulasınıńshep zaryadlanǵan kislorod atomı menen ekinshi suwmolekulasınıń oń zaryadlanǵan vodorod atomınıńarasında vodorod baylanısı payda boladı. Hár bir3-súwret.Suwmolekulası.

19

suwmolekulası 4 qońsı suwmolekulalarımenenvodorodbaylanısınpaydaetipbirigedi(4-súwret).

Suwdıń joqarıda keltirilgen qásiyetleri onıńfunkciyaların belgileydi. Suw kópshilik tiriorganizmler ushın jasaw ortalıǵı esaplanadı hámorganizmdeazıqlıqzatlardı,metabolismónimlerintasıydı.Suwdaerigenmineralzatlarósimliklerdińótkiziwshi toqımaları arqalı barlıq organlarınajetkeriledi.

Suw kletkada eritiwshi esaplanadı. Suwmolekulalarıpolyuslıbolǵanıushınpolyuslızatlarjaqsıeriydi.Suwdajaqsıeriytuǵınzatlardıgidrofilzatlar dep ataydı (5-súwret). Olarǵa as duzı,monosaxaridlar, ápiwayı spirtler, aminokislotalarmısal boladı. Suwda jaman eriytuǵın hámulıwma erimeytuǵın zatlardı gidrofob zatlar depataydı. Olarǵa polisaxaridler (kraxmal, glikogen,kletchatka),ATF,lipidler,ayırımbeloklar,nukleinkislotalarkiredi.

Tayanısh sózler: makroelementler, mikroelementler, anorganikalıq birikpeler,organikalıqbirikpeler,kationlar,anionlar,buferlik,gidrofil,gidrofob.

Soraw hám tapsırmalar:1.Kletkaquramınakiriwshielementlerdińáhmiyetintúsindiriń.2.Suwdıńkletkadaǵıfunkciyalarınaytıpberiń.3.Mineralduzlardıńkletkaiskerligindegiáhmiyetintúsindiriń.4.Kletkanıńbuferlikqásiyetintámiyinlewshisistemalardıaytıń.

4-súwret.Suwmolekulalarıarasındavodorodbaylanısları.

5-súwret. Gidrofilzattıńsuwdaeriwi.1–gidrofilbirikpe; 2–suwmolekulaları.

20

5-§. UGLEVODLAR HÁM LIPIDLER

Tirishiliktiń molekula dárejesi biologiyalıq molekulalar – DNK, RNK,ATF, beloklar, uglevodlar, lipidler iskerliginde kórinedi. Bul zatlar qaysıtúrge kiriwine qaramastan barlıq tiri organizmlerdiń kletkaları ushın ulıwmadúziliske iye. Joqarı molekulyar zatlar – beloklar, nuklein kislotalar,polisaxaridler biopolimerler bolıp esaplanadı. Biopolimerler monomerlerdińóz-ara birigiwinen payda boladı. Polimerler eki toparǵa bólinedi. Birdeytiptegi monomerlerden dúzilgen polimerler (glikogen, kraxmal, sellyuloza)gomopolimerler,hárqıylıtiptegimonomerlerdendúzilgenpolimerler(beloklar,nukleinkislotalar)geteropolimerlerdepataladı.

Uglevodlar. Uglevodlar kletkanıń eń áhmiyetli organikalıq birikpeleriesaplanadı.UglevodlardıńulıwmaformulasıCn(H2O)m.

Ósimliklerdiń qurǵaq massasınıń 80% ke jaqını, haywanlardıń qurǵaqmassasınıń2%kejaqınınuglevodlarquraydı.Quramınaqarayuglevodlarúshtoparǵabólinedi:monosaxaridler,disaxaridlerhámpolisaxaridler(2-sxema).

Monosaxaridler kishi quramlıq bólimlerge gidrolizlenbeytuǵın biomole-kulalar bolıp esaplanadı. Olardıń atı quramındaǵı uglerod atomınıń sanınabaylanıslı.Triozalardauglerodatomınıńsanı3(C6H12O6),tetrazalarda4(C4H8O4),pentozalarda5(C5H10H5),geksozalarda6(C6H12O6).Monosaxaridlerdińbarlıǵısuwdajaqsıeriytuǵınmazalıdámgeiyereńsizzat.

Triozalardazatalmasıwdıńónimleribolǵansútkislota(C3H6O3),pirouzumkislota(C3H4O3)kiredi.Eńkóptarqalǵanmonosaxaridlergebesuglerodatomlıpentozalar – riboza hám dezoksiriboza hám altı uglerod atomlı geksozalar – glyukoza, fruktoza mısal boladı. Riboza menen dezoksiriboza nukeinkislotalarhámATFquramınakiredi.Túrlimiyweler,sonday-aqpaldıńmazalıbolıwı olardıń quramındaǵı glyukoza hám fruktozaǵa baylanıslı. GlyukozaC6H12O6, molekulyar massası 180 ge teń. Erkin halda kletkalarda toqımasuyıqlıqlarında, plazmada boladı. Qannıń quramında glyukoza barqullabelgili bir koncentraciyada bolıp, toqımalardıń energiyaǵa bolǵanmútájligintámiyinlepturadı.Adamlardıńqanındaglyukozanıńmuǵdarı4,5–5,5millimol(80-120 mg%)ge teń. Ol qan qantı dep ataladı, qanda glyukozanıń muǵdarıasıpketiwiyamasaazayıwızatalmasıwdıńbuzılǵanlıǵınanderekberedi.

21

2-sxemaUglevodlardıń klassifikaciyası

UGLEVODLAR

Monosaxaridler Disaxaridlar Polisaxaridlar

Triozalar Saxaroza Kraxmal

Glitseraldegid Maltoza Glikogen

Tetrazalar Laktoza Selluloza

Eritroza Xitin

Pentozalar Pektin

Dezoksiriboza Lixenin

Riboza Geparin

Geksozalar

Glyukoza

Fruktoza

GalaktozaGlyukozahámfruktozasuwdajaqsıeriydi.Disaxaridlerekimonosaxaridtińbirigiwinenpaydaboladı (6-súwret).Eki

monosaxarid bir-biri menen glikozid baylanıs arqalı birigiwiniń nátiyjesindedisaxarid–C12H22O11paydaboladı.

С6Н12О6 + С6Н12О6 = С12Н22О11+ Н2О

Maltoza(glyukoza+glyukoza)

Saxaroza(glyukoza+fruktoza)

Laktoza(glyukoza+galaktoza)

Disaxaridler de tap monosaxaridler sıyaqlı suwda jaqsı eriydi, mazalıdámge iye. Disaxaridlerden saxaroza (láblebi yamasa qant qamıs shekeri)

22

menenlaktoza(sútqantı)áhmiyetli.Sútqantısútemiziwshilerdeósipbaratırǵanorganizmushınáhmiyetli.

Maltoza óndirilgen dán qantı dep ataladı. Sebebi ol dánniń ónip shıǵıwıdáwirindekraxmaldıńtarqalıwınanpaydaboladı.

Polisaxaridler joqarı molekulyar birikpe bolıp, molekulyar massası birneshe mıńǵa, hátteki millionǵa shekem jetedi. Olar dámsiz bolıp, suwdaerimeydi.Polisaxaridlermonomerimonosaxaridlerdendúzilgengomopolimerzatlar.Olardıńmonomerlerióz-araglikozidbaylanıslararqalıbirikken.

С6Н12О6+С6Н12О6+С6Н12О6.....+С6Н12О6=(С6Н11О5)n+(Н2О)nPolisaxaridlerge kraxmal, kletchatka sellyuloza, glikogen, xitin hám

pektinkiredi.Kraxmal,kletchatka,sellyulozanıńmonomerleriglyukozidbolıpesaplanadı.

Ayırım uglevodlar beloklar menen glikoproteinler, lipidler menen bolsaglikolipidlerdipaydaetedi.

Kraxmalósimliklerdenesindekóptoplanatuǵınáhmiyetlipolisaxaridlerdenesaplanadı.Bulósimlikdánindekópboladı.Mısalı, salıhámmákkedáninde80% ke shekem, biyday dáninde 60-70% ke shekem, kartoshka túyneginde20%keshekemkraxmalboladı.

Glikogen, yaǵnıy haywan kraxmalı dep atalatuǵın polisaxarid adamhámhaywan,zamarrıqorganizmindezapasazıqlıqzatısıpatındaushıraydı.

Sellyulozaósimliklerquramındakópbolıp,olarkletkadiywalınıńtiykarınquraydı. Ósimliklerdiń japıraǵı toqımasınıń 15-30% ti, aǵashlıǵınıń 50% tisellyulozadanibarat.

Uglevodlardıńorganizmdeorınlaytuǵınfunkciyalarıhártúrli.

Uglevod Uglevodtıń funkciyası

Energetik funkciya

Gliceraldegid Energetikalmasıwdıńkislorodsızbasqıshıónimi

Glyukoza Kletkanıńdemalıwprocesiushınenergiyaderegi

Maltoza Ónipatırǵantuqımushınenergiyaderegi

Saxaroza Glyukozanıńtiykarǵıderegi

Fruktoza Organizmdeótetuǵınkópshilikproceslerushınenergiyaderegi

23

Struktura – qurılıs materialı (plastikalıq funkciya)

Sellyuloza Ósimlikkletkalarıqabıǵınabekkemlikberedi

Xitin Zamarrıqkletkasınıńqabıǵıhámbuwınayaqlılardeneqaplamınabek-kemlikberedi

Riboza ATFhámRNKmolekulalarıstrukturasındúziwdeqatnasadıDezoksiriboza DNKnukleotidleriquramınakiredi

Zapas funkciyaLaktoza Sútemiziwshilerdińsútinińquramınakiredi

Kraxmal Ósimliktoqımalarındazapaszatsıpatındatoplanadı

Glikogen HaywanlartoqımalarındazapaszatsıpatındatoplanadıQorǵaw funkciyası

Geparin Haywanlardaqannıńuyıwınatosqınlıqqıladı

Lipidler. Barlıq tiri organizmler kletkalarınıń quramına kiredi. Lipidpolyarlanbaǵan, gidrofob molekulalar bolıp esaplanadı. Dúzilisine qaray birneshetoparlarǵabólinedi.

Neytralmaylar–tábiyattakóptarqalǵanlipidlerbolıp,3maykislotahám3atomlıspirt–glicerinnıńbirigiwinenpaydaboladı.Bultoparǵaósimlikhámhaywanmayları kiredi.Mumlar –may kislotalar hám kóp atomlı spirtlerdińbirigiwinenpaydaboladı.Mumlarterini,haywanlardıńjúnin,quslardıńpárlerinqaplapturadı,olardıjumsartadıjánesuwdanqorǵaydı.Fosfolipidler–kletkanıńmembranalıdúzilisinpaydaetedi.Glikolipidler–lipidlerdińuglevodlarmenen,lipoprotein – lipidlerdiń beloklar menen payda etken birikpesi. Steroidlarǵetiyisli – xolesterin kletkamembranasınıń áhmiyetli quramlıq bólegi. Búyrekústi bezinde, jınıs bezlerinde xolesterinnen steroid gormonlar sintezlenedi.Artıqshaxolesterinqantamırlarındatoplanıp,tamırlardıtaraytadı,aterosklerozkeselliginesebepboladı.A,D,E,Kvitaminlerdemaysıyaqlızatlarǵakiredi.

Lipidlerdiń funkciyaları. Lipidler kletkada hár túrli funkciyalardıatqaradı.Plastik(qurılısmaterialı)funkciyasınatqaratuǵınlipidlergekletkalarmembranalı dúzilisleriniń quramına kiriwshi fosfolipidler, xolesterin,lipoproteinler,glikolipidlermısalboladı.

Búyrek ústi bezinen ajıralatuǵın kortikosteroid gormonlar hám jınısbezleriniń gormonları steroidlar qatarına kiredi hám gormonal funkciyanıatqaradı. 1 g may tolıq oksidlengende 9,3 kkal yamasa 38,9 kDj energiyaajıraladı.

24

Teri astı may kletchatkası mexanikalıq tásirlerden qorǵaydı. Lipidlerjıllılıqtıjamanótkizgenligisebepli,organizmdejıllılıqtısaqlawǵajárdemberedi.Ósimlik hámhaywanlardamay zapas halında toplanadı. Shól haywanlarındahámqıstauyqıǵaketetuǵınhaywanlardazapasmayenergiyahámsuwderegibolıp xızmet etedi. Mayda eriwshi A, D, E, K vitaminleri fermentlerinińkofermentbólegindúzedi.

Tayanısh sózler: gliceraldegid,glyukoza,maltoza,saxaroza,fruktoza,sellyuloza,xitin, riboza, dezoksiriboza, laktoza, kraxmal, glikogen, geparin, fosfolipidler,glikolipidler,steroidler.

Soraw hám tapsırmalar:1.Gomopolimerhámgeteropolimertúsiniklerintúsindiriń.2.Uglevodlarhámolardıńtoparlarınaytıpberiń.3.Uglevodlardıńfunkciyalarınaytıpberiń.4.Lipidlerhámolardıńtoparlarınaytıpberiń.5.Lipidlerdińfunkciyalarınaytıpberiń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Uglevodlardıńqásiyetlerine tán ráwishtetiyisli sanlardı jazıń. 1) riboza; 2) dezoksiriboza; 3) glyukoza; 4) fruktoza; 5)saxaroza;6)maltoza;7)laktoza;8)kraxmal;9)glikogen;10)kletchatka.

Uglevodlardıń qásiyetleri San Uglevodlardıń qásiyetleri San

RNKnukleotidlerdińquramında RNKnukleotidlerdińquramındaboladı

Miywelerde,nektarlarda,paldaboladı

Miyweqantı

Haywankraxmalı Muǵdarıboyınshaorganikalıqzatlardıńarasındabirinshiorındaturadı

Sútqantı DánqantıBawırǵazapasbolıptoplanadı Kletkalardıńtiykarǵıenergiya

deregiPtialin,amilazafermentleritásirindetarqaladı

Kraxmal,glikogen,sellyulozanıńmonomeri

Júzimqantı,qanqantı TemekimozaikasıvirusındaboladıSaxaroza,maltozahámlaktozaquramındaboladı

ATFquramındaboladı

Yodtásirindekókreńgekiredi Qantláblebiqantı

25

6-§. BELOKLAR HÁM NUKLEIN KISLOTALAR

Beloklar quramındaC,O,H,N,Stutıwshıjoqarımolekulyarbiologiyalıqpolimerler bolıp, olar 20 túrli aminokislotalardan quralǵan. Olar birinshidárejelibiologiyalıqáhmiyetkeiyeekenligiushınproteinler(gekshe«protos»– birlemshi, áhmiyetli) dep ataladı. Tiri organizmlerdiń tirishilik proceslerikópshilik tárepten belok zatlarına hám olardıń biologiyalıq funkciyalarınabaylanıslı.

Beloklar viruslar hám barlıq tiri organizmler: bakteriyalar, zamarrıqlar,ósimlikler, haywanlar quramınıń ajıralmas bólegi bolıp esaplanadı. Kletkadajúzberetuǵınximiyalıqózgerislerdebeloklarqatnasadı.Beloklarpolimerzatbolıp,olardıńmonomerleriaminokislotalarbolıpesaplanadı.

Aminokislotalar. Aminokislotalar kishi molekulalı organikalıq birik-peler bolıp, organikalıq karbon kislotalardıń birikpelri bolıp esaplanadı. Tiriorganizmlerdegi beloklardıń hár túrliligi beloklar quramına kiriwshi amino-kislotalardıńtúrlivariantlardakombinaciyalarpaydaetiwisebeplitámiyinlenedi.

Aminokislotalar molekulası barlıq aminokislotalar ushın birdey bol-ǵan eki bólimnen, aminotopar (–NH2) hám karboksil topar (–COOH) jánehár bir aminokislota ushın ózine tán bol-ǵan bólek – radikaldan ibarat (7-súwret).Ósimlikler hám kópshilik mikroorganizmlerkletkalarındaǵı beloklar quramına kiriwshibarlıq aminokislotalar tábiyatda ushıraytuǵınbasqa zatlardan sintezlenedi. Biraq bul qásiyetadam hám haywanlarda (ayırım qamshılılardanbasqa) joq. Adam hám haywanlar bir neshheaminokislotalardı basqa organikalıq zatlardansintezleyalmaydı.Bulaminokislotalarolardıńorganizimineawqatlıqquramındaqabılqılınıwıkerek.Bulaminokislotalar almaspaytuǵın aminokislotalardepataladı. Mısalı: valin, izoleycin, leycin, lizin, metionin, treonin, triptofan,fenilalanin. Adam hám haywan organizminde basqa organikalıq zatlardansintezlenetuǵınaminokislotalar almasatuǵın aminokislotalardepataladı.

Beloklardıń dúzilisi.Beloklardıńquramındaaminokislotalaróz-arapeptidbaylanıs payda etip birigedi (8-súwret). Sonıń ushın beloklar polipeptidlerdep te aytıladı. Bunda qońsı aminokislotalardıń birigiwinen bir molekula

7-súwret.Aminokislotalardıńulıwmaformulası.

26

suw ajıraladı.Aminokislotalardıń ortasha molekulyar massası 138 ge, belokquramındaǵı aminokislota qaldıǵınıń ortashamolekulyarmassası 120 ǵa teńdepalıwmúmkin.

8-súwret.Aminokislotalardıńóz-arabirigiwi.

Belok molekulasında aminokislotalardıń jaylasıw tártibi, túrdińózgermeytuǵın qásiyeti bolıp, belok sintezi waqtında DNKdaǵı násillikxabar tiykarında dúziledi. Hár bir belok molekulası ózine tán dúziliske iye.Organizmnińkletkalarındaǵıbeloklar(fermentler,gormonlar)birdeyfunkciyanıatqarıwına qaramay aminokislotalar quramı boyınsha óz-ara parıqlanadı.Túrlerbir-birinenkelipshıǵıwıtárepinenqanshauzaqbolsa,olardıńbeloklarıarasındaǵıparıqdasonshaúlkenboladı.

Belokmolekulasınıńdúzilisdárejesi(9-súwret).

Beloklardıń dúzilisi

Strukturanı tutıp turıwshı baylanıslar Qásiyetleri Mısallar

Birlemshidúzilis

Qońsıaminokislotalardıńaminohámkarboksiltoparlarıarasındaǵıpeptidbaylanıslar

Beloklarmolekulasındaaminokislotalardıńizbe-izjaylasıwtártibimenenbelgilenedi

Insulin

Ekilemshidúzilis

Spiralqońsıoramlarıarasındaǵıvodorodbaylanıslar

Polipeptidshınjırdıńspiralformasımenenbelgilenedi

Kollagen,keratin

Úshlemshidúzilis

Vodorod,ion,disulfid,gidrofobbaylanıslar

Spiralformasındaǵıpolipeptidglobulaformasınpaydaetiwimenenbelgilenedi

Mioglobin,fermentler

Tórtlemshidúzilis

Vodorod,ion,disulfid,gidrofobbaylanıslar

Birnesheglobulaformasındaǵıpolipeptidmolekulalardıń(subbirlik)birigiwimenenbelgilenedi

Gemoglobin

Belok molekulasınıń tábiyıy dúzilisiniń joq bolıwı denaturaciya dep

27

ataladı. Denaturaciyanı joqarı temperatura,ximiyalıq zatlar, nurlanıw hám basqafaktorlarkeltiripshıǵaradı.

Belok funkciyaları. Biomolekulalarara-sında beloklar funkciyalarınıń hár túrliligitárepinenbirinshiorındaturadı.

Plastik funkciya. Beloklar kletkanıńbarlıq membranalı dúzilisiniń tiykarın qu-raydı. Kollagen belogı biriktiriwshi toqı-manıń, keratin belogı sút emiziwshilerdińjúni, tırnaqları, quslardıń párleri, elastinbelogı, qan tamırları diywalınıń quramınakiredi. Kletkanıń sitoskelet elementleri tu-bilin belogınan dúzilgen. Beloklar xromo-somalar,ribosomalarquramınadakiredi.

Fermentativ funkciya.Fermentlerplas-tikalıq hám energetik almasıw reakciya-larında katalizatorlıq wazıypasın orınlaydı.Barlıq fermentler belok tábiyatına iye.Hárbir ferment zat belgili bir zat (substrat)qa tásir kórsetedi hám belgili tiptegireakciyalardıtezlestiredi.

Transport funkciyası. Omırtqalı haywanlardıń qanında gemoglobin,omırtqasızhaywanlardıńqanındagemosianin,bulshıqettoqımasındamioglobinO2 hám CO2 niń transportın, qan plazması belogı – albumin lipidler, maykislotalarıhámbasqabiologiyalıqaktivzatlartransportıntámiyinleydi.Kletkamembranası belokları bolsa membrana arqalı zatlardı ótkiziw wazıypasınatqaradı.

Qorǵaw funkciyası.Antidene, antitoksin, interferonbelokları organizmdijatzatlarınanqorǵaydı.Qannıńquramındaǵıimmunnoglobulinbelogıqanǵakirgen virus hám bakteriyalardı tanıydı, zıyansızlandıradı. Qan plazmasıquramındaǵıfibrinogen,trombinbeloklarıqannıńuyıwıntámiyinleydi.

Toksin (záhár) funkciyası. Ayırım haywanlar ózin dushpannan qorǵawushınarnawlızáhárlerislepshıǵaradı.Botulizm,xolerahámdifteriyakeselliginshaqırıwshımikroblardıńzáhárleridebeloktábiyatqaiye.

9-súwret. A–beloktıńbirlemshidúzilisi;Á–beloktıńekilemshidúzilisi;B–beloktıńúshlemshidúzilisi;V–beloktıńtórtlemshidúzilisi.

Á

A V

B

28

Azotli tiykarlar

Purintiykarlar Pirimidintiykarlar

Adenin Guanin Sitozin Timin Uracil

10-súwret.Azotlıtiykarlar.Garmonal funkciya. Insulin, somatotropin, vazopessin sıyaqlı garmonlar

beloktábiyatınaiye.Háreket funkciyası. Bulshıq et kletkaları quramına kiriwshi aktin hám

miozin beloklardıń kompleksi – aktimiozinATF energiyası esabına bulshıqettińqısqarıwıntámiyinleydi.

Enegetik funkciya. 1gbeloktolıqoksid-lengende4,1kkalyamasa17,6kDjenergiyaajıraladı.

Nuklein kislotalar. Nuklein kislotalarpolimerler bolıp, olardıń monomerleri nuk-leotidler esaplanadı. Hár bir mononukleotid3 komponentten dúzilgen: azotlı tiykar

(10-súwret),monosaxarid(11-súwret),fosfatkislotaqaldıǵı.DNK quramına kiriwshi nukleotidler dezoksiribonukleotidler, RNK

quramınakiriwshinukleotidlerribonukleotidlerdepaytıladı(12–13-súwretler).

Dezoksribonukleotid Ribonukleotid 12-súwret. DNK hámRNK nukleotidlerdıńulıwmakórinisi.

Nukleotidler kletkada erkin formada da ushıraydı hám júdá kópfiziologiyalıqproceslerdeáhmiyetliorın tutadı.ATF (adenozintrifosfat),ADF(adenozindifosfat),AMF(adenozinmonofosfat)usılarqatarında.

Dezoksiriboza Riboza

11-rasm.Pentozalar.

29

DNKnukleotidleri RNKnukleotidleri

13-súwret. DNK hámRNK nukleotidleri.

Adenozintrifosfat – ATF. ATFmolekulasıadenin, ribozahámúshfosfatkislotaqaldıǵınandúzilgen (14-súwret).Fosfatkislotaqaldıqları arasındaekiúlkenenergiyasaqlawshıbaylanıslarbar.

14-súwret. ATFnıńdúzilisi.

ATF barlıq tiri organizm kletkaları ushın universal energiya deregi.Oksidleniw, ashıw reakciyalarında ajıralatuǵın energiya ATFǵa toplanadı.KletkadaATFsinteziADFtıńfosforlanıwreakciyalarıarqalıótedi.

ADF+H3PO4+energiya→ATF+H2O

30

Kletkadaǵıbarlıqbiosintetikalıqreakciyalar,organhámtoqımalariskerligi,membranaarqalızatlardıńaktivtransportı,endositoz,ekzositozprocesleriATFenergiyasıesabınajúzberedi.

ATF+H2O→ADF+H3PO4+energya (40 kJ)Polinukleotidlerdiń dúzilisi. Mononukleotidler bir-biri menen óz-

ara birigip polinukleotidlerdi payda etedi. Polinukleotid shınjırındamononukleotidler óz-ara fosfodiefir baylanısınıń járdeminde baylanısadı.Fosfatkislotaqaldıǵıaldınǵınukleotidpentozasınıń3úglerodatomımenen,keyingisiniń5úglerodatomımenenbaylanısadı.Polinukleotidshınjırınıńbirushı5´–aqırıdepatalsa,ekinshiushı3´–aqırıdepataladı.Polinukleotidlerdemononukleotidlerdińizbe-izjaylasıwıonıńbirlemshiduzılisinquraydı.

DNKnıń dúzilisi.DNKmolekulasıbirgelikteońtárepkeburalıp,qosspiralpayda etiwshi eki polinukleotid shınjırlardan ibarat. Bul shınjırlar bir-birineantiparallelbolıp,biri3úglerodpenenbaslanıp5úglerodpenentamamlansa,ekinshi5úglerodpenenbaslanadıhám3úglerodpenentamamlanadı.Purinhámpirimidintiykarlarıspiralishindejaylasadı(15-súwret).

Birshınjırdıńpurintiykarıhámekinshishınjırdıńpirimidintiykarıbir-birimenenvodorodbaylanısıarqalıbaylanısıpkomplementlerjuplarınpaydaetedi.Adenin hám timin ortasında eki vodorod baylanısı payda bolsa, guanin hámsitozinortasındaúshvodorodbaylanısıpaydaboladı(16-súwret).

15-súwret. DNKnıńdúzilisi. 16-súwret. DNK.

5´

5´

3´

3´

31

Azotlıtiykarlardıńkomplementarliknızam- lıqlarıE.Chargaffqaǵıydasındakórsetilgen:

1. Purin tiykarlarınıń sanı pirimidintiykarlarısanınateń.

2. Adeninlersanıtiminlersanına,guanin-lersanısitozinlersanınateń:A=T,G=C

3. Adeninhámguaninlersanınıńjıyındısısitozinlerhámtiminlersanınıńjıyındısınateń:A+G=T+C

AzotlıtiykarlarkomplementarlıǵıDNKnıńnásillikxabardı saqlawhámnásilldennásilgeótkiziw wazıypasınıń ximiyalıq tiykarı esap-lanadı. Nukleotidlerdiń izbe-izligi saqlanǵan-daǵananásillikxabarnásilden-násilgeqátesizótkiziledi.

RNKnıń dúzilisi. RNK molekulası birpolinukleotid shınjırınan ibarat (17-súwret).Dúzilisi, molekulasınıń úlken-kishiligi, kletkada jaylasıwı hám atqaratuǵınwazıypasınaqaray3túrRNKparıqqıladı.

Informacion RNK (i-RNK) beloktıń strukturası haqqındaǵı genetikalıqxabardı yadrodan ribosomalarǵa jetkeredi. Ribosomalar RNK (i-RNK)ribosomalardıń quramına kiredi, yadroda xromosomanıń yadrosha paydaetetuǵınbólegindesintezlenedi.TransportRNK(t-RNK)yadrodapaydaboladı,aminokislotalardıbiriktiripribosamanıńpolipeptidshınjırıjıynalatuǵınjerge– ribosomaǵa jetkeredi. t-RNK «jońıshqajapıraǵı»depatalıwshıekilemshistrukturaǵaiye. t-RNKnıń molekulasında eki aktivbólegibolıp,olardanbiriantikodontripletihám ekinshisi akseptor ushı. Antikodontripleti,i-RNKnińkodonınakomplementar.Akseptor ushına aminokislotalar birigedi(18-súwret). RNK molekulaları DNKmolekulasınıń qos shınjırınıń birewinekomplementartárizdesintezlenedi.

17-súwret.RNKnıńdúzilisi.

18-súwret. t-RNK.

32

DNK hám RNK qásiyetleri

Qásiyetler DNK RNKKletkadaushırawı

Yadro,mitoxondriya,xloroplast Yadro,ribosoma,sitoplazma,mitoxondriya,xloroplast

Yadrodaushırawı Xromosomalar YadroshaDúzilisi Qospolinukleotidshınjırı Jekepolinukleotidshınjırı

Monomerleri Dezoksiribonukleotidler RibonukleotidlerNukleotidlerdińquramı

Purintiykarları–adenin,guaninprimidintiykarları–timin,sitozinuglevod–dezoksiriboza,fosfatkislotaqaldıǵı

Purintiykarları–adenin,gua-ninprimidintiykarları–uracil,sitozinuglevod–riboza,fosfatkislotaqaldıǵı

Sintezleniwi Komplementarlıqtiykarında,reduplikaciya

Komplementarlıqtiykarında,transkripciya

Wazıypası Genetikalıqxabardısaqlaw,kóbeytiriw,násilden-násilgeótkiziw

Belokbiosintezindeqatnasıw

Tayanısh sózler: valin, izoleycin, leycin, lizin, metionin, treonin, triptofan,fenilalanin,purin,pirimidin.

Soraw hám tapsırmalar:1.Biologiyalıqpolimerlerdińqandaytoparlarınbilesiz?2.Aminokislotalardıńquramı,dúzilisihámqásiyetlerinaytıpberiń.3.Almasatuǵınhámalmaspaytuǵınaminokislotalardıtúsindiriń.4.Belokmolekulalardıńdúzilisdárejelerintúsindiripberiń.5.Beloklardıńfunkciyalarınelerdenibarat?6.Dezoksiribonukleinkislotanıńdúzilisi,quramıhaqqındanelerdibilesiz?7.Ribonukleinkislotanıńdúzilisi,quramıntúsindiriń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma:

1-tapsırma. DNK hám RNKnıń ulıwmalıq tárepleri hám parıqların anıqlap,diagrammadakórsetiń.

2-tapsırma. Kestenitoltırıń.

33

Qásiyetleri DNK RNKKletkadaushırawıFunkciyasıPolipeptidshınjırıUglevodlarıPurintiykarlarıPirimidintiykarları

III BAP. TIRISHILIKTIŃ KLETKA DÁREJESINDEGI ULÍWMA BIOLOGIYALÍQ NÍZAMLÍQLARÍ

7-§. TIRISHILIKTIŃ KLETKA DÁREJESI HÁM ONÍŃ ÓZINE-TÁN QÁSIYETLERI

Kletka tirishiliktiń dúzilis, funkcional, rawajlanıw birligi. Barlıq tiriorganizmler kletkadan dúzilgen, tirishilik procesler kletkada ámelge asadı.Sonıńushındakletkatrishiligınıńdúzilisi,funkcional,rawajlanıwhámnásillikbirligi.Sonıńmenenbirgekletkaózinetánqásiyetlergeiye,belgilinızamlıqlartiykarındaibaratbolǵanbologiyalıqsistemabolıpesaplanadı.

Tirishiliktiń dúzilis birligi sıpatında kletka biomolekulalardan dúzilgensistema bolıp eaplanadı.Kletkanıń sistema sıpatında qásiyetleri kóp táreptenmolekula dárejesinde, yaǵnıy onıń komponentleri hám sol komponentlerdińiskerliginde kórinedi. DNK molekulası kletka belokları sintezi proceslerinińbasqarılıwın belgilewshi genetikalıq kodtı saqlaydı. Kletkanıń tiykarǵımembranalıdúzilislerilipidhámbelokmolekulalardanquralǵan(19-súwret).

Molekulyar dárejede DNK reduplikaciya procesi mexanizmleri bolsa,tirishiliktińkletkadárejesindebulprocesskletkanıńiskerligisıpatındakórinedi.

Tirishiliktiń kletka dárejesi ximiyalıq birkpelerdiń kompleksleri, plazma-tikalıqmembrana,organoidlar,yadrosıyaqlıquramlıqbólek(komponent)lerdenibarat.Kletkanıńpútinsistemasıpatındaǵiqásiyetleribulkomponentlerdińóz-araqarımqatnaslarınbelgileydi.

2–Biologiya10

34

Evolyuciya procesinde birinshi márte kletka dárejesine tán qásiyetler –kletka metabolizmi, genetikalıq xabardıń kletkadan kletkaǵa beriliwi sıyaqlıqásiyetleripaydabolıwımenenbaylanıslı.

19-súwret.Plazmatikalıqmembrananıńdúzilisi.

TirishiliktińkletkadárejesindeDNKhámRNKnıńbiologiyalıqfunkciyalarımatricalı sintez reakciyaları, kletka tirishilik proceslerdiń fermentativbasqarılıwı sıyaqlı áhmiyetli qubılıslar júz beredi. Kletka dárejesinen baslapgenetikalıqxabardınásilden-násilgeótkiziwarqalı áwladlardawamlılıǵıhámtirishiliktińúzliksizligitámiyinlenedi.

Evolyuciya nátiyjesinde kletkalardıń qániygelesiwi sebepli bir-birinenforması,procesleri,funkciyalarımenenparıqlanatuǵınhártúrlikletkalarkelipshıqqan.Bulbolsaóznáwbetinde toqımahámorganlardıńpaydabolıwıhámsonıń menen ǵárezsiz tirishilik etetuǵın pútin sistema, yaǵnıy kóp kletkalıorganizmlerdińkelipshıǵıwınaalıpkeledi.Sonıńushındakletka tiriliktińeńkishidúzilishámfunkcionalbirligiesaplanadı(20-súwret).

Kletka teoriyasınıń tiykarǵı qaǵıydaları. Kletka teoriyası – barlıq tiriorganizmlerdıńkelipshıǵıwı,dúzilisi,rawajlanıwınıńbirekenliginkórsetiwshiulıwmabiologiyalıqnızamlılıqbolıpesaplanadı.

35

TedorShvannhámMattiasShleydenkletkahaqqında toplanǵanmaǵlıw-matlarǵa tiykarlanıp kletka teoriyasın jarattı (1838-1839-jıllar).Ósimlik hámhaywanorganizmleri ushın ulıwma esaplanǵan kletkalıq dúzilis táliymatlarınkórsetipberdi.

Kletkateoriyasınıńbunnankeyingirawajlanıwıkóplegenoylaptabılıwlarǵabaylanıslı.RudolfVirxovkletkasız tirishilik joqekenligi,kletka tekaldınbarkletkalardıń bóliniwinen payda bolıwı, kletka tirishiliktiń barlıq qásiyetlerineiye bolǵan eń kishi morfologiyalıq element ekenligi hám kletkanıń tiykarǵıstrukturalıq elementi protoplazması menen yadrosı ekenligin dáliyllep berdi.KarlBerbarlıqkópkletkalıorganizmlerdińrawajlanıwıbirmáyekkletkadanbaslanıwın dáliylledi.Házirgiwaqıtta kletka teoriyasınıń tiykarǵı qaǵıydalarıtómendegilerdenibarat:

1. Kletkatirishiliktińdúzilis,funkcionalhámrawajlanıwbirligi.

20-súwret. 1 – haywankletkası;2–ósimlikkletkası;3–bakteriyakletkası.

36

2. Hár bir jańa kletka dáslepki kletkanıń bóliniwi nátiyjesinde paydaboladı.

3. Birhámkópkletkalıorganizmlerdińkletkalarıdúzilisihámfiziologiyalıqprocesleritárepinenuqsas.

4. Kópkletkalıorganizmlerdehár túrliqániygeleskenkletkalarbirgeliktetoqımalardıpaydaetedi.

5. Kletkalıq dúzilis násillik xabardıń saqlanıwı hám násilge beriliwintámiyinleydi.

Tiri organizmler kletkalarınıń salıstırma xarakteristikası

Bakteriya kletkası Zamarrıq kletkası Ósimlik kletkası Haywan kletkası

Násillikxabarcito-plazmada nukleoidhámplazmidalardajaylasqan

Násillikxabaryadrodaxromo-somalardajay-lasqan

Násillik xabar yadro-da xromosomalarda,mitoxondriyalarda,plastidalardajaylasqan

Násillikxabar yadro-da, xromosomalarda,mitoxondriyalarda jay-lasqan

Kletkaqabıǵımure-inzatınanibarat

Kletka qabıǵı xitinzatınanibarat

Kletkaqabıǵıselyulo-zazatınanibarat

Qalıń kletka qabıǵıbolmaydı

Ribosomalarǵa,geydegazlıvakuolaaerosomalarǵaiye

Mitoxondriya,en-doplazmatikalıqtor,ribosoma,Goldjiapparatı,citoskelet,lizosoma,zapasazıqlıqtoplanatuǵınvakuolalarǵaiye

Mitoxondriya, endo-plazmatikalıq tor, ri-bosoma, Goldji appa-ratı, citoskelet, kletkaorayı (tómen dárejeliósimliklerde), plastida,kletka shiresi menentolǵanvakuolaǵaiye

Mitoxondriya, endo-plazmatikalıqtor,ribo-soma, Goldji apparatı,citoskelet,kletkaorayı,lizosoma, qısqarıwshıvakuola,sińiriwshiva-kuolalarǵaiye

Azıqlanıw usılıgeterotrof (parazit,saprofit) hám av-totrof

Azıqlanıw usılıgeterotrof (parazit,saprofit)

Azıqlanıw usılı av-totrof, geterotrof(parazit)

Azıqlanıw usılı getero-trof(golozoy,parazit)

ATF sintezi cito-plazmada,mezoso-malardajúzberedi

ATF sintezi cito-plazmada, mitox-ondriyalarda júzberedi

ATF sintezi citopla-zmada, mitoxondriyahám xloroplastlardajúzberedi

ATF sintezi citopla-zmada, mitoxondri-yalardajúzberedi

Zapaszatlar–po-lifosfatlar

Zapaszatlar–glik-ogen Zapaszatlar–kraxmal Zapaszatlar–glikogen

37

Kletka teoriyasınıń áhmiyeti. Kletka–kópkletkalıorganizmlerdińtiykarıbolıp, tiykarǵı qurılısmaterialı bolıp esaplanadı.Organizmlerdiń rawajlanıwıbir kletkadan – zigotadan baslanadı, sonıń ushın kletka tiri organizmlerdińrawajlanıw birligi. Kletka teoriyası barlıq tiri organizm kletkalarınıń dúzilisihám ximiyalıq tárepten uqsas ekenligi hám organikalıq dúnyanıń birligintastıyıqlaydı.

Tayanısh sózler: Teodor Shvann, Mattias Shleyden, Rudolf Virxov, Karl Ber,aerosomalar,mezosomalar.

Soraw hám tapsırmalar:1. Kletkatirishiliktińdúzilisi,funkcional,rawajlanıwbirligidegendenenitúsinesiz?2. Tirishiliktińkletkadárejesinińózinetántáreplerinańlatıń.3. Kletkateoriyasınıńmánisihámáhmiyetintúsindiripberiń.4. Tiriorganizmlerkletkalarınasalıstırmalıxarakteristikaberiń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: 9-klastaózlestirgenbilimlerińiztiykarındakletkaorganoidlarıhámolardıńfunkciyalarıortasındaǵısáykesliktianıqlań.

T/s Organoid T/s Organoidtıń wazıypası1 Mitoxondriya A Kletkanıńbóliniwindeáhmiyetliroloynaydı2 Goldjiapparatı B ATFsintezleydi3 Plastida C Kletkaturgorlıgıntámiyinleydi4 Ribosoma D Fotosintezdeqatnasadı

5 Lizosoma E Belok sintezinde qatnasadı hám sintezlengen ónimdiGoldjiapparatınajetkeredi

6 Vakuola F Uglevodhámlipidlersintezinde

7Túyirtpekliendoplazmatikalıqtor

G Monosaxaridhámdisaxaridlerdipaydaetiwdeqatnasadı

8Tegisendoplazmatikalıqtor

H Kletkaishindezatlardıńsińiriliwindeqatnasadı

9 Sentriola I Beloktısintezleydi10 Leykoplast K Gúllerhámmiywelergereńberedi11 Xloroplast L Birlemshiuglevodtısintezleydi12 Xromoplast M Sintezlengenónimlerditoplawhámtarqatıw

38

8-§. ZAT ALMASÍNÍW – KLETKANÍŃ TIRISHILIK ISKERLIGINIŃ TIYKARÍ

Zat almasıw organizmhámsırtqıortalıqortasındatıqtawsızjúzberetuǵın,tiri organizmlerdiń ósiwi, tirishilik iskerligi, kóbeyiwin támiyinleytuǵınximiyalıq ózgerisler jıyındısı. Tiri organizmler óz kletkaları ushın zárúrorganikalıq birikpelerdi sintezlew, ximiyalıq quramınıń turaqlılıǵın saqlawushın sırtqı ortalıqtan kerekli zatlardı azıqlıq sıpatında ózlestiredi.Bul zatlarkletkaǵa tán bolǵan biologiyalıq zatlardı sintezlew hám kletkanı energiyamenentámiyinlewushınjumsaladı.

Zat almasıwdıń kletkadaǵı áhmiyetli funkciyalarınan biri kletkanı qurılısmaterialımenen támiyinlew. Zat almasıw procesinde tiri organizm kletkalarıtirishilik iskerliginiń turaqlılıǵı, yaǵnıy gomeostazdı saqlaw ushın kletkastrukturalarıbolǵanmembranalarhámorganoidlarquramınakiretuǵınbeloklar,lipidler, uglevodlardı sintezleydi.Kletkanıń dúzilisi jáne quramınıń jańalanıpturıwın támiyinleytuǵın biosintetikalıq reakciyalar jıyındısı plastik almasıw(assimilaciya,anabolizm)depataladı.

Zat almasıwdıń kletkadaǵı jáne bir áhmiyetli funkciyası energiyamenentámiyinlew bolıp esaplanadı. Organizmniń tirishilik iskerliginiń hár qandaykórinisi, yaǵnıy háreketleniw, tásirleniw, azıqlanıw, toqıma hám organlariskerligi, dene temperaturasınıń turaqlılıǵın saqlaw energiya jumsawdı talapetedi.Kletkanıenergiyamenentámiyinlewushınorganikalıqzatlardıńtarqalıwıhám ximiyalıq reakciyalardı nátiyjesinde ajıralıp shıǵatuǵın energiyadanpaydalanıladı. Kletkanı energiya menen támiyinlep beretuǵın reakciyalardıńjıyındısı energetik almasıw (dissimilaciya, katabolizm) dep ataladı. Kletkatirishilik iskerliginiń turaqlılıǵın saqlaw hám támiyinlewshi plastik hámenergetik almasıw reakciyalarınıń jıyındısımetabolizm,metabolizm ónimleribolsametabolitlerdepataladı(21-súwret).

Plastikalmasıwmenenenergiyaalmasıwıbir-birimenenbaylanıslı.Plastikalmasıw reakciyaları ushın kerekli energiya deregi ATF energetik almasıwreakciyalarında payda boladı. Energetik almasıw reakciyalarınıń júzegeshıǵıwıushınkerekli fermentlerplastikalmasıwreakciyalarındasintezlenedi.Plastikhámenergiyaalmasıwlararqalıkletkasırtqıortalıqpenenbaylanısadı.Bulproceslerkletka tirishiliginińdawametiwiniń tiykarǵı shárti, onıńósiwi,rawajlanıwıhámfunkciyalarınjúzegeshıǵarıwderegibolıpesaplanadı.

Tirikletkaashıqsistemasanaladı, sebebikletkamenenqorshaǵanortalıqortasındazatlarmenenenergiyattoqtamastanalmasıpturadı.

39

Energetik almasıw – dissimilaciya. ATF barlıq kletkalardıń universalenergiya zapası bolıp esaplanadı. ATF kletkada fosforlanıw reakciyasınátiyjesindepaydaboladı.

ADF+H2PO4+40kJ=ATF+H2O

ATFnıńsinteziushınkerekbolatuǵınenergiyakletkadaorganikalıqzatlardıńtarqalıwınan payda boladı. Bul energiya ATFnıń ximiyalıq baylanıslarındasaqlanadı.

Energetik almasıw basqıshları.Kletkadajúzberetuǵınenergetikalmasıwprocesi kletkanıń dem alıwı dep te ataladı. Dem alıw procesnde kislorodtanpaydalanatuǵın organizmler aerob organizmler, dem alıw procesi kislorodsızortalıqta bolatuǵın organizmler anaerob organizmler dep ataladı. Aeroborganizmlerdeenergetikalmasıw3basqıshtaótedi(22-súwret):

1. Tayarlıq basqıshı.2. Kislorodsız basqısh – glikoliz.3. Kislorodlı basqısh – kletkanıń dem alıwı.

21-súwret.Plastikhámenergiyaalmasıwıjúzberetuǵınózgerisler.

40

22-súwret. Zatalmasıwbasqıshları. 1. Tayarlıq basqıshı. Bul basqısh tiri organizmlerdiń as sińiriw

organlarında hám kletka lizosoması fermentleriniń qatnasıwında ótedi. Bulbasqıshta as sińiriw organlarında islep shıǵarılatuǵın fermentlerdiń tásirindejoqarımolekulalı organikalıq birikpeler kishimolekulalarǵa, yaǵnıy beloklaraminokislotalarǵa,lipidlerglicerinhámmaykislotalarına,polisaxaridlerbolsamonosaxaridlergetarqaladı.

Tayarlıqbasqıshındapaydabolǵanenergiyajıllılıqsıpatındatolıqtarqalıpketedi. Bul basqıshta payda bolǵan zatlardıń bir bólegi kletkanıń tirishilikprocesleri ushın kerekli bolatuǵın organikalıq zatlardıń sintezleniwinejumsaladı,birbólegitarqaladı.

2. Kislorodsız basqish.Kislorodsızbasqısh(glikoliz)tatayarlıqbasqıshındapaydabolǵankishimolekulalı organikalıq zatlar,mısalı glyukozakislorodtıńqatnasıwısız fermentlerdiń tásirinde tarqaladı. Glyukoliz – glyukozanıń kópbasqıshlı kislorodsız tarqalıwı bolıp esaplanadı. Glyukoliz nátiyjesinde birmolekula glyukozadan 2 molekula sút kislotası (C3H6O3), 2 molekula ATF paydaboladı,jáne2molekulasuwajıralıpshıǵadı.Birmolekulaglyukozanıńkislorodsıztarqalıwınátiyjesindebarlıǵıbolıp200kDjenergiyaajıraladı.Bulenergiyanıń40%ti ATFtıńfosfatbaylanısınatoplanadı.Qalǵan60%energiyabolsajıllılıqsıpatındatarqalıpketedi.

41

C6H12O6+ 2H3PO4 + 2ADF = 2C3H6O3 +2ATF + 2H2OAnaerobtarqalıwprocesiósimlik,haywan,zamarrıq,bakteriyakletkalarında

júz beredi. Adam kúshli fizikalıq miynet etiwi nátiyjesinde bulshıq ettoqımalırında kislorod jetispey qaladı hám glyukozadan kóp muǵdarda sútkislotasıpaydaboladı.Nátiyjedebulshıqetlerdesharshawjaǵdaylarıjúzberedi.

3. Kislorodlı tarqalıw. Aerob organizmlerde glyukozadan soń energetikalmasıwdıń aqırǵı basqıshı – kislorodlı tarqalıw júz beredi. Bunda glikolizprocesindepaydabolǵanzatlarmetabolizmnińaqırǵıónimleri(CO2hámH2O)ne shekem tarqaladı.Bunda 2molekula sút kislotadan 36molekulaATF, 42molekulaH2Ohám6molekulaCO2paydaboladı.

2C3H6O3 + 6O2 + 36ADF+ 36H3PO4 = 6CO2 + 42H2O + 36ATF

Kislorodlı basqıshta 2 molekula sút kislotasınıń tolıq tarqalıwınıńnátiyjesinde 2600 kDj energiya ajıralıp shıǵadı. Sonnan 1440 kDj energiyaATF tıń fosfaat baylanıslarına baylanısadı.Qalǵan 1160 kDj energiya jıllılıqsıpatındatarqalıpketedi.Kletkadaǵıenergetikalmasıwreakciyalarınıńjıyındısıtómendegishe:

C6H12O6 + 6O2 + 38ADF+ 38H3PO4 =6CO2 + 44H2O + 38ATF

Demek,180gglyukozanıńtolıqoksidleniwinátiyjesindeajıralatuǵın2800kDjenergiyanıń1520kDjkletkada ATFtúrindetoplanadı.

Tayanısh sózler: metabolizm,assimilaciya,anabolizm,dissimilaciya,katabolizm,anaerob,aerob.

Soraw hám tapsırmalar:1. Zatalmasıwprocesinińmánisinede?2. Zatalmasıwdıńkletkadaǵıfunkciyasıntúsindiriń.3. Glikolizbasqıshındabolıpótetuǵınproceslerditúsindiriń.4. Kislorodlıtarqalıwbasqıshındaǵıreakciyalardıtúsindiriń.5. Plastik almasıwmenen energiya almasıwbir-birimenenbaylanıslılıǵın aytıp

beriń.


1-tapsırma. Demalıwprocesibasqıshlarınasaytúrde«+»belgisinqoyıń.

42

T/s Tán qásiyetlerDem alıw procesi

basqıshlarıI II III

1 Mitoxondriyalardajúzberedi2 Kletkadansırttajúzberedi3 Citoplazmadajúzberedi4 ATFǵatoplanatuǵınenergiyamuǵdarı0kDj5 SintezlenetuǵınATFmuǵdarı26 SintezlenetuǵınATFmuǵdarı367 Aerobjaǵdaydajúzberedi8 Anerobjaǵdaydajúzberedi9 Amilaza,pepsin,lipazafermentlerinińqatnasındaótedi10 Glyukozanıńtarqalıwıesabınaboladı11 Sútkislotanıńtarqalıwıesabınaboladı12 Biopolimerlermonomerlergetarqaladı13 Ajıralǵanenergiyanıń100%tijıllılıqtárizindetarqaladı14 Sútkislotapaydaboladı15 H2OhámCO2paydaboladı

2-tapsırma. Ótilgentemanıtákirarlawtiykarındatómendegikestenitoltırıń:

Basqısh Reakciya Qay jerde júz beredi

Ajıralatuǵın energi-ya muǵdarı

Payda bolatuǵın ATF muǵdarı

IIIIII

9-§. PLASTIK ALMASÍW. FOTOCINTEZ, XEMOSINTEZ

Tiri organizm kletkaları tirishilik iskerliginiń turaqlılıǵın saqlaw ushınkletka dúzilisi bolǵan membranalar hám organoidlar quramına kiretuǵınbeloklar, lipidler, uglevodlar, zat almasıwı procesinde toqtawsız sintezlenedi.Kletka ximiyalıq quramı hám dúzilisiniń jańalanıp turıwın támiyinleytuǵınbiosintetikalıq reakciyalar jıyındısı plastik almasıw (assimilaciya, anabolizm)depataladı.

43

Organizmlerenergiyahámuglerodtıńqaysıdereginenpaydalanıwınaqarayavtotroflar hám geterotroflarǵa bólinedi.Anorganikalıq zatlardan organikalıqzatlardı sintezlewde anorganikalıq uglerod dereginen paydalanatuǵınorganizmleravtotroforganizmlerdepataladı.Organikalıqzatlardısintezlewdejaqtılıq energiyasınan paydalanatuǵın avtotrof organizmler xemotroflar bolıpesaplanadı.

Fotosintez. Fototrof organizmlerge xlorofill pigmentine iye organizmler,jasıl ósimlikler, lishaynikler hám ayırım bakteriyalar kiredi. Jasıl ósimliklerkletkasındaǵı xloroplastlarda toplanǵan xlorofill pigmenti járdeminde jaqtılıqenergiyası ximiyalıq energiyaǵa aylanadı. Jaqtılıq energiyasınıń esabınaorganikalıqbirikpelerdińsintezleniwifotosintezdepataladı(23-súwret).

23-súwret.Fotosintezprocesi.Barlıq tiri organizmlerdiń tirishilik iskerligi fotosintez procesi menen

tuwrıdan-tuwrı baylanıslı. Fotosintez nátiyjesinde avtotrof organizmkletkalarındapaydabolǵanorganikalıqzatlar,birinshináwbette solorganizmkletkalarıjánebarlıqgeterotroforganizmlerushınazıqlıqhámenergiyaderegi.

Fotosintezprocesintómendegiulıwmaformulaarqalıańlatıwmúmkin:6CO2+6H2O+quyoshenergiyasi→C6H12O6+6O2

Xlorofill pigmenti ózine tán ximiyalıq dúziliske hám jaqtılıq kvantlarınuslap qalıw qásiyetine iye. Fotosintez procesi kletkanıń fotosintez qılıwshıdúzilislerindeekibasqıshtaótedi:jaqtılıqhámqarańǵılıqbasqıshları(24-súwret).

44

Jaqtılıq basqıshı xloroplastlardıń tilakoid-larında ótedi. Bunda baslanǵısh ónimler sıpa-tında jaqtılıq energiyası, suw, ADF, xlorofillqatnasadı.

Jaqtılıq kvantları – fotonlar xlorofillmolekulası elektronların qozǵaydı. Elektronlarenergiyası esabınaADF hám fosfat kislotadanATF sintezlenedi. Yaǵnıy jaqtılıq energiyasıATFnıń ximiyalıq energiyasına aylanadı.Elektronlarenergiyasınıńbirbólegivodorod(H+)

ionlarınvodorod atomlarına aylandırıwǵa jumsaladı.Nátiyjede suw fotolizgeushıraydı. Jaqtılıq energiyası tásirinde suwdıń tarqalıwı fotoliz dep ataladı.Payda bolǵan vodorod atomları NADF (nikotinamidadynindinukleotidfosfat)molekulaları – akseptorlarǵa birigip, energiyaǵa bayNADF·H payda boladı.OH- (gidroksil) ionları elektronların xlorofill molekulasına jetkizip, OHradikallarınaaylanadı,radikallardıńóz-aratásirlesiwinensuwhámmolekulyarkislorodpaydaboladı.

Fotosintez procesinde jaqtılıq basqishında aqırǵı ónimler sıpatında O2,ATF, NADF·H payda boladı. Molekulyar kislorod atmosferaǵa shıǵarıladı,energiyaǵa bay ATF hám NADF·H qarańǵılıq basqıshı reakciyalarınasarıplanadı.

Fotosintezdıńqarańǵılıqbasqıshıxloroplastlardıństromabólegindeámelgeasadı, bunda baslanǵısh ónimler sıpatında CO2, ATF, NADF·H qatnasadı.NADF molekulası quramındaǵı H atomları hám CO2 molekulaları ATFenergiyasıesabınabirigip,birlemshiuglevod–glyukozasintezlenedi.

Fotosintezdińulıwmareakciyası 12H2O+6СO2 = C6H12O6+6O2+6H2O

Suwdıńfotosintezi 12H2O=6O2+24H+24ē

NADF·Hnıńpaydabolıwı 24NADF+24H+24ē=24NADF·H

Fotofosforlanıw 18ADF+H3PO4= 18ATF

Jaqtılıqreakciyaları 12H2O+24NADF+18ADF+18H3PO4= 6O2+24NADF·H+18ATF

Qarańǵılıqreakciyaları 6CO2+24NADF·H+18ATF= C6H12O6+24NADF+18ADF+18H3PO4+6H2O

24-súwret.Xloroplasttıńdúzilisi.

45

Fotosintez procesinde payda bolǵan birlemshi uglevodlar bir qatarreakciyalar nátiyjesindebasqaorganikalıq zatlarǵa, yaǵnıy aminokislota hámmay kislotalarına aylanadı, olardan bolsa belok hım lipidler sintezlenedi.Bul organikalıq zatlar azıqlıq shınjırı arqalı geterotrof organizmlergeótedi. Fotosintezde atmosferaǵa ajıralıp shıqqan erkin kislorod bolsa aeroborganizmlerdińdemalıwıushın jumsaladı.Jaqtılıqsıpatındapaydalanılatuǵınkómir, neft, gaz, torf sıyaqlı qazılma baylıqlarmillion jıllar jasaǵan qádimgiósimliklerdińqaldıqlarınanpaydabolǵan.

Xemosintez. Xemosintezqubılısın1887-jılırusilimpazıS.N.Vinogradskiyoylap tapqan. Xemotroflar anorganikalıq zatlardan organikalıq zatlardısintezlewde, anorganikalıq zatlardıń oksidelniw reakciyalarında paydabolǵan energiyadan paydalanadı. Xemoavtotrof organizmlerdiń kletkalarındaanorganikalıq birikpelerdiń oksidleniwinen payda bolǵan energiya ATFnıńfosfat baylanısları energiyasına aylanadı.ATF organikalıq zatlardıń sintezinesarıplanadı.Xemosintezlewshibakteriyalardıńbirneshetúrleribelgili.

Temir bakteriyaları eki valentli temirdi úsh valentli birikpelergeshekem oksidlep, payda bolǵan energiya esabınan uglerodtıń anorganikalıqbirikpelerinenorganikalıqzatlardısintezleydi.

4FeCO3 + O2+6H2O=4Fe(OH)3+ 4CO2+energiya

Nitrifikator bakteriyalar anorganikalıqzatlardıńshiriwinenpaydabolǵanammiaktı nitritlerge (HNO2), nitritlerdi nitratlarǵa shekem (HNO3) oksidlep,solprocestepaydabolatuǵınenergiyadanpaydalanadı:

2NH3+3O2 = 2HNO2+2H2O+energiya 2NHO2+O2 = 2HNO3+energiya

Azot kislotası bolsa topıraqtaǵı minerallar menen birigip, ósimliklerózlestirealatuǵınazotlıtóginlerpaydaetedi.

Kúkirt bakteriyaları vodorod sulfidti molekulyar kúkirtke yamasasulfat kislotaǵa shekem oksidlep óz denesinde kúkirt toplaydı. Vodorodsulfid jetispegenindebakteriyalarózdenesinde toplanıpqalǵankúkirtti sulfatkislotaǵashekemoksidlewdenajıralatuǵınenergiyadanpaydalanadı.

2H2S+O2→2H2O+2S+energiya

46

2S+3O2+2H2O = 2H2SO4 +energiya

Vodorod bakteriyaları. Vodorodbakteriyalarıvodorodtıoksidleydi.

2H2+O2= 2H2O+energiya

Xemosintez proceslerinde ximiyalıq reakciyalardan ajıralǵan energiyauglerodderegibolǵanCO2denorganikalıqzat(CH2O)sintezinesarıplanadı.

Xemosintezlewshi bakteriyalar tábiyatta zatlardıń aylanısında, ásireseatomlardıńbiogenmigraciyasındaúlkenáhmiyetkeiye.Nitrifikatorbakteriyalartopıraqtıósimliklerushınzárúrazotlıbirikpelergebayıtadı.Kúkirtbakteriyalarıiskerliginde payda etken sulfat kislota taw jınıslarınıń jemiriliwine sebepboladı.Temirbakteriyalarınıńiskerliginátiyjesindetemirrudasıpaydaboladı.

Tayanısh sózler: avtotrof, fototrof, xemotrof, fotosintez, jaqtılıq kvantları,fotonlar,temirbakteriyaları,nitrifikatorbakteriyalar,kúkirtbakteriyaları,vodorodbakteriyaları.

Soraw hám tapsırmalar:1.Plastikreakciyalarhaqqındanelerdibilesiz?2.Fotosintezprocesintúsindiripberiń.3.Fotosintezdińqarańǵılıqbasqıshıntúsindiripberiń.4.Fotosintezdińjaqtılıqbasqıshıntúsindiripberiń.5.Xemosintezprocesihaqqındaaytıpberiń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Kestenitoltırıń.

Salıstırılatuǵın tárepler Fotosintez Dem alıw

Kletkanıńqaysıbólimindejúzberedi?

Basqıshları

Baslanǵıshónim

Aqırǵıónim

Reakciyasınıńjazılıwı

Áhmiyeti

47

10-§. KLETKA TIRISHILIKTIŃ NÁSILLIK BELGISI Tiri organizmler kóbeyiw, yaǵnıy ózine uqsaǵanlardı jaratıw qásiyetine

iye bolıp, bul qásiyet genetikalıq xabardı násilden-násilge ótkeriw menenbaylanıslı. Kóbeyiw qásiyetine molekulyar dárejede qaralsa, bul qubılısDNK molekulasınıń eki ese artıwı menen túsiniledi. Kletka dárejesinde bulqásiyetmitoxondriyalarhámxloroplastlardıńbólinipkóbeyiwi,mitoz,meyozproceslerdekórinedi.

Kletkaózinińnásillikxabarınturaqlıhámuzliksizráwishtekeyingiáwladqaótkize alatuǵın násillik birlik bolıp, áwladlardıń dawamlılıǵın támiyinleydi.Násilliktiń materiallıq tiykarı bolǵan DNK molekulası óz-ózin kóbeytiwqásiyetineiye,biraqbulprosestektirikletkadaǵanaámelgeasadı.

Matricalı sintez reakciyası. Genetikalıq xabar DNK molekulasındaǵınukleotidler izbe-izliginde túsinilgen. Genetikalıq xabar tiykarında biopoli-merlerdińsintezleniwimatricalısintezreakciyasıdepataladı.BulreakciyalarǵaDNKsintezi–reduplikaciya,RNKsintezi– transkripciya,belokbiosintezi– translaciya kiredi.Matricalı sintez reakciyaları tiykarında nukleotidlerdiń óz-arakomplementarlıǵıkiredi.

DNK reduplikaciyası. Násillik xabardı násilden-násilge ótkiziw DNKmolekulasınıńfundamentalqásiyeti–reduplikaciyasımenenbaylanıslı.DNKmolekulasınıń eki ese artıwı reduplikaciya dep ataladı. DNK molekulasınıńdáslepkiqosshınjırıarnawlıfermentlerdińjárdemindeekiózaldınashınjırlarǵaajıraladı.DNKnıńbirshınjırıjańashınjırdıńsinteziushınmatricabolıpxızmetetedi.DNK–polimerazafermentiqatnasıwındakletkadaǵıerkinnukleotidlerdenpaydalanıp,ATF energiyasınıń esabınanDNKnıń jańa komplementar shınjırısintezlenedi.Bulprocesskletkacikliinterfazabasqıshınıńsintezdáwirindejúzberedi.

Kletkada násillik xabardıń ámelge asırılıwı. Organizmler tirishiliginińtiykarǵı shárti,bul–kletkalarbelokmolekulasın sintezleyalıwqásiyeti.Hárbir túr basqa túrlerdenparıqlanıwshı, unikal beloklar da aminokislotalar sanıhámizbe-izligimenenparıqlanadı.Áhmiyetlitirishilikfunkciyalarınorınlawshıbeloklarbarlıqorganizmlerdeuqsasboladı.

Sırtqı ortalıqtan qabıl etilgan beloklar tuwrıdan-tuwrı usı organizmnińkletkaları beloklarınıń ornın basa almaydı. Bul beloklar organizmlerdiń as

48

sińiriworganlarındaaminokislotalarǵatarqaladı.Bulaminokislotalarishektenqanǵa sorılıp, kletkalarǵa jetip baradı. Genetikalıq xabar tiykarında hár birkletka ózine tán bolǵan beloklardı sintezleydi. Belokladıń iskerlik múddetisheklengenbolıp,belgiliwaqıttansońolartarqaladı.Olardıńornınatoqtawsızjańabeloklarpaydaboladı.

Beloklar strukturasın DNKdaǵı nukleotidler izbe-izligi belgileydi.Beloklardıń birlemshi strukturası haqqındaǵı genetikalıq xabarlar DNKshınjırında nukleotidler izshilligi túrinde izbe-iz jaylasqan. DNKnıń birpolipeptid shınjırındaǵı aminokislotalar yamasa ribosomalar hám transportRNK molekulalarındaǵı nukleotidler izshilligin belgileytuǵın bir bólegi gen depataladı.

25-súwret.Genetikalıqkod.Túsindirme:AUG–startkodon;UAG,UGAterninator–stopkodonlar.

Beloklardıńquramınakiriwshihárbiraminokislotanıńnukleinkislotalardaizbe-izjaylasqanúshnukleotid(triplet,kodon)járdemindeańlatılıwıgenetikalıqkoddepataladı.DNKquramında4hárqıylınukleotidbolıwınázerdetutılsa,43=64kodpaydaboladı.Biraminokislota2,3,4,6kodjárdemindekodlanadı.

49

Genetikalıqkod1962-jılıAmerikabioximikleriM.NirenberghámS.Ochaolartárepinenanıqlanǵan.Genetikalıqkoddıńqásiyetleri:

1. Hárbiraminokislotanınukleotidlertripletikodlaydı.2. Hárbirtriplet(kodon)biraminokislotanıańlatadı.3. Biraminokislotanıbirneshetripletkodlawımúmkin.4. Genetikalıqkodbarlıqtiriorganizmlerushınuniversal.5. Genetikalıq kodınıń 61 i «mánisli», yaǵnıy belgili aminokislotalardı

ańlatıwshı tripletler. UGA, UAA, UAG aminokislotalardı ańlatpaydı. Olarpolipetid shınjırınıń tamam bolıwın bildiriwshi terminator kodlar bolıpesaplanadı(25-súwret).

Transkripciya(RNKsintezi).BulprocesteDNKmatricaesaplanadı.Belokdúzilisihaqqındaǵıxabaryadroda,DNKdasaqlanadı.Beloksintezi

bolsasitoplazmada,ribosomalardaótedi.

26-súwret.Transkripciya.

Beloktıńdúzilisihaqqındaxabaryadrodansitoplazmaǵa i-RNKtárepinenótkiziledi DNK qos shınjırınıń bir bólegi jazıladı shınjırlardıń birindekomplementarlıq tiykarında (A-U, G-S) RNK-polimeraza fermentinińjárdeminde i-RNK sintezlenedi. Bunda DNKnıń tek bir shınjırı mániskeiye bolıp, ekinshi DNK shınjırı matrica wazıypasın atqaradı, sol matricalıshınjırdan i-RNK sintezlenedi. Aminokislotalar izshilligi haqqındaǵı xabarDNKdani-RNKǵakóshiriliwitranskripciyadepataladı(26-súwret).

Translaciya (beloksintezi).Bulprocestei-RNKmatricaesaplanadı.Translaciyanásillikxabardı i-RNKtilinenaminokislotalar tilineawdarıw.

Translaciya procesinde RNKdaǵı xabardıń tiykarında ribosomalarda belokmolekulasınıńbirlemshistruktutasıpaydaetiledi.Ribosomalari-RNKnińbeloksintezi baslanatuǵın ushı menen baylanısadı. i-RNKniń bul ushında AUGtriplet jaylasqan bolıp, bul triplet translaciyası baslawshı «start kodon» dep

50

ataladı.Ribosomalardai-RNKkodonlarınat-RNKantikodonlarıkomplementartárizde baylanısadı. t-RNK tárepinen keltirilgen aminokislotalar fermenrlerjárdeminde,ATF energiyası esabına óz-ara peptid baylanıslar arqalı birigedi,yaǵnıybeloksintezlenedi(27-súwret).

27-súwret.Translaciyaprocesi.

Demek,matricalısintezteakciyalarıarqalıgenetikalıqxabardıńjetkeriliwiorganizmlerdińkóbeyiwi,regeneraciyası,kletkalardıńbóliniwisıyaqlıproseclertámiyinlenedi.

Tayanısh sózler: matricalısintez,reduplikaciya,transkripciya,translaciya,gene-tikalıqkod,startkodon,stopkodon.

Soraw hám tapsırmalar:1.Replikaciya,transkripciyasózlerinińmánisintúsindiripberiń.2.DNKdanRNKnıńsintezleniwmexanizminańlatıń.3.Genetikalıqkodqásiyetlerinelerdenibarat?4.Matricalısintezne?5.Beloksintezinderibosomalarqandayfunkciyalardıatqaradı.6.t-RNKnıńbelokbiosintezindegifunkciyasıntúzindiriń.

11-§. KLETKANÍŃ TIRISHILIK CIKLI

TiriorganizmlerdińnásillikxabardısaqlawıhámkeyingiáwladqaótkeriwqásiyetixromosomalardaǵıDNKǵabaylanıslı.BirbóliniwdenekinshibóliniwgeshekembolǵandáwirdehárbirxromosomabirDNKdanibaratboladı.Yadronıńbóliniwinen aldın reduplikaciya sebepli DNK molekulalarınıń sanı eki eseartadı. Nátiyjede hár bir xromosoma eki xromatidten ibarat boladı. Yadro

51

bóliniwinen aldın xromosomalar jaqtılıq mikroskopında anıq kórinbeytuǵın,biraqarnawlıboyawlardıńjárdemindeboyalatuǵınuzınhámjińishkedúzilislerhalındabolıp,buldúzilislerxromatindepataladı.Spirallanıwdárejesineqarapxromatindeekitúrlibólimlerdiparıqlawmúmkin.

Euxromatin – xromatinniń spirallaspaǵan, mikroskopta kórinbeytuǵınjińishke, genetikalıq tárepten aktiv bólegi. Geteroxromatin – xromatinnińspirallasqan,tıǵızlasqan,genetikalıqtáreptenaktivemesbólegi.

Yadronıń bóliniwinen aldın xromatin kúshli spirallasqan, keltelew,juwanlasqan strukturanı, xromosomanı payda etedi. Xromosomalar birinshimárte Fleming (1882) hám Strasburger (1884) tárepinen anıqlanǵan.«Xromosoma»atamasınilimgeValdeyerusınǵan.

Xromosomalar tómendegi funkciyalardı atqaradı:násillikxabardı saqlaw,kletka iskerligin shólkemlestiriwde násillik xabardan paydalanıw, násillikxabardıńoqılıwınbaqlaw,násillikxabardıekiesekóbeytiw,olardıńnásilden-násilgeótiwintámiyinlew.

Xromosomalar ximiyalıq quramına qarayDNK (40%) hám belok (60%)tan ibarat. DNK násillik xabardı saqlaw, beloklar dúzilis hám regulaciya(basqarıw) funkciyaların atqaradı. Bólinip atırǵan kletkada xromosomalarkúshli spirallasıwı sebepli násillik material ıqsham túrge kiredi. Bul jaǵdayxromosomalardıńmitozdáwirindekletkaboylapháreketleniwindeáhmiyetkeiye.AdamnıńkletkasındaǵıDNKnıńulıwmauzınlıǵı2metrbolsa,spirallasqanxromosomalardıń ulıwma uzınlıǵı 150 mkm (mikron) ǵa teń bolıp qaladı(28-súwret).

Xromosomalarbólinipatırǵankletkalarda,ásirese,mitozdıńmetafazasındajaqtılıq mikroskopında jaqsı kórinedi. Bunday xromosomalar eki iyinnenibarat bolıp, olardıń ortasında birlemshi belbew (sentromera) jaylasadı.Xromosomalardıńformasısentromeranıńjaylasıwınabaylanıslı.

Tiykarınan úsh túrli tiptegi xromosomalar parıqlanadı: 1) teń iyinli –metasentrik; 2) teń emes iyinli – submetasentrik (bir iyini ekinshisidenuzınıraq);3)tayaqshasıyaqlı–akrosentrik(biriyinijúdáuzın,ekinshisijúdákelte).

Xromosomada birlemshi belbewden basqa ekilemshi belbew de boladı.Xromosomanıńekilemshibelbewijoldasxromosomanıpaydaetedi(29-súwret).

52

28-súwret. Xromosomanıńdúzilisi.

Kletka bólinip atırǵan waqıtta xromosomanıń birlemshi sentromerasınamikronayshalar birigedi hám olardı polyuslerge tartadı. Bul dáwirde hár birxromosomaekixromatidalardanibaratboladı.

Tiri organizmlerde hár bir túrdiń kletkasında xromosomalar sanıkletkalarında ózgermeydi, yaǵnıy birdey boladı. Bul jaǵday xromosomalarsanınıńturaqlılıqqaǵıydasıdepataladı.

Jınıslıq kletkalarda somatikalıq (dene) kletkalarǵa salıstırǵanda xromo-somalar sanı eki ese az boladı. Jınıslıq kletkalarda xromosomalar gaploidtoplamda, somatikalıq kletkalarda bolsa xromosomalar jup, yaǵnıy diploidtoplamda boladı. Xromosomalar toplamı n usı toplamǵa tán DNK sanı cháribi menen belgilenedi. Ólshemi, forması menen bir-birine uqsas, birewiatadan, ekinshisi anadan ótetuǵın xromosomalar gomolog xromosomalardep ataladı. Mısalı, adamnıń somatikalıq kletkalarında 23 jup xromosomaboladı. Xromosomalardıń muǵdar (sanı, ólshemi) hám sapa belgilerinińjıyındısıkariotipdepataladı.Xromosomalardıńsanıhámdúzilisinińturaqlılıǵıbiologiyalıqtúrushıntánqásiyetesaplanadı.

Kletkanıń tirishillik ciklı. Ana kletkanıń bólinip kóbeyiwinen paydabolǵan kletkanıń bólinip kóbeyiwi yamasa nabıt bolǵanına shekemgi dáwirtirishilik ciklı (kletka ciklı) dep ataladı. Kletkanıń tirishilik ciklı bir neshedáwirlerdenibarat:

8gistonbelokmolekulası

Nukleosomalardanibaratfibrillalar

xromosoma

xromatin

DNK

2nm

30nm

300nm

700nm

1400nm

53

Bóliniwdáwiri.Bundakletkanıńbóliniwijúzberedi.Ósiwdáwiri.Kletkabólinipkóbeygennenkeyin,belgiliólshemlergeqaray

kólemiasadı,ósipbaslaydı.Differensiaciyalanıw (qánigelesiw) dáwiri. Bul dáwirde kletka belgili

dúzilishámfunkcionalqásiyetlergeiyeboladı.Jetiliskendáwiri.Kletkaqánigeliginesayhaldaolyamasabul funkciyanı

atqaradı.Qartayıw dáwiri. Bul dáwir kletkanıń tirishilik funkciyalarınıń páseyiwi

menenańlatıladı,kletkanıńbóliniwiyamasanabıtbolıwımenenjuwmaqlanadı.Ketkalrdıńbóliniwinińekiusılıbar:mitozhámmeyoz.Mitoz – eukariot kletkalardıń bóliniw procesi bolıp, onıń nátiyjesinde

dáslepnásillikmaterialekieseartadı,keyinqızkletkalarortasındateńbólinedi.Mitozciklı–kletkanıńbóliniwge tayarlıq– interfazahámmitozbóliniw

proceslerinińóz-arabaylanısqanhámizbe-izkeletuǵınqubılıslarjıyındısı.Interfazadep,kletkanıńekibóliniwiarasındaǵıwaqıtqaaytıladı.Interfazanıń

dawamlılıǵı, ádette, ulıwma kletka cikliniń 90% in quraydı. Interfaza úshdáwirdenibarat:

– sintezdenaldınǵı–presintetikdáwir(G1);– sintez(S);– sintezdenkeyingi–postsintetikdáwir(G2).InterfazanıńG1–presintetiktuwrımitozdansońbaslanıp,dawamlılıǵı10

saattanbirneshesutkaǵashekemdawametetuǵındáwir.Buldáwirdejaskletkaúlkeyedi, kólem tárepinen artadı. Citoplazmadabeloklarsintezi,RNKsintezi,DNKreduplikaciyasınkatalizlewshi fermentler sintezi tez ótedi, DNKquramına kiriwshi zatlar toplanadı. Solay etip,G1 dáwirinde interfazanıń keyingi dáwiri – sintezdáwirinetayarlıqprocesleriámelgeasırıladı.

InterfazaSdáwiribirnesheortalıqtan(bakteri-yalarda) 6–7 saatqa shekem (sút emiziwshilerde)dawam etedi. Bul basqıshta DNK molekulası ekiese artadı. Nátiyjede hár bir xromosoma ekewdenxromatidadanibaratbolıpqaladı.Xromosomalardıńquramına kiretuǵın giston belogınıń sintezi, RNKsintezi dawam etedi. Sentriolalar eki ese artadı.

29-súwret.Xromosomanıńdúzilisi.

54

InterfazanıńDNKsintezinenkeyingidáwirG2depatalıp,3-4saatqashekemdawam etedi. Bul dáwirde de RNK hám bóliniw urshıǵın payda etiwdeqatnasatuǵınmikronayshalar quramına kiriwshi tubilin belogı sintezi ámelgeasadı.

Sonnan keyin kletkada mitoz baslanadı (30-súwret). Mitoz izbe-iz júzberetuǵınekiprocestenibarat:kariokinez–yadronıńbóliniwihámsitokinez–sitoplazmanıńbóliniwi,bundapaydabolǵanekiqızkletkabirewdenyadroǵaiye boladı. Kletkanıń bóliniwine, ádette 1–3 saat sarıplanadı, yaǵnıy kletkatirishiliktińtiykarǵıbólegiinterfazadáwirindeboladı.

Mitozbóliniwdińbirinshibasqıshıprofaza(pro–kóriniw,phosis–dáwir)bolıp, bunda xromatinlerdiń spirallasıw esabına juwanlasıwı hám úlkeyiwibaqlanadı. Olar jup-jup xromatidler halında bolıp, jaqtılıq mikroskopındakórine baslaydı. Xromosomalardaǵı xromatidler sentromera arqalı birikkenboladı. Yadrosha tarqaladı. Sentriolalar bir-birinen iyterilip kletka polyusleritárepke háreketlenedi, bóliniw urshıǵı payda bola baslaydı. Profazanıńaqırǵı yadro qabıǵı tarqaladı, nátiyjede jup-jup xromatidalar sitoplazma hámkarioplazmanıńulıwmamassasındajaylasadı.

Metafaza(meta–keyin)daxromatidalartıǵızlasıp,juwanlasıp,kletkaorayıboylap toplanadı. Xromatidalar sentromerası ekvator tegisliginde jaylasadı.Bóliniwurshıǵıjipleri(axromatinjipleri)hárbirxromosomanıńsentromerasınaekipolyustenbirigedi.

Anafaza (ana – qayta) basqıshı xromosomalardaǵı sentromeralar bólinip,jekejaǵdaydaǵıxromatidalarbóliniwurshıǵınıńqısqarıwıesabınapolyuslarǵatarqaladı.Hárbirpolyustateńmuǵdardaǵıxromosomalartarqaladıhámolardıńbóliniwinenaldınǵıkletkanıńxromosomasanınamuwapıqboladı.

Telofaza (telos – túwel) xromosoma jipleriniń jayılıwı, jińishkelesiwi,uzayıwıbaqlanadı.Xromosomalardıńhárbirtoparınıńátirapındayadroqabıǵıpayda boladı, yadrosha jetilisedi. Bóliniw urshıǵı bólinedi. Sonnan keyinsitokinez baslanadı. Haywan kletkalarınıń ekvatorial tegisliginde batıqlıqpayda bolıp, ol barǵan sayın tereńlesıp baradı hám citoplazmanıń bóliniwitamamboladı.Qalıńsellyulozaqabıǵıbolǵanısebepliósimlikkletkalarındaǵısitokinez procesi kletkanıń ekvator bóliminde endoplazmatikalıq tor arqalıtasıpkeltirilgenarnawlızatlardantosıqtıńpaydabolıwımenenbaslanadı.Sońtosıqtıń hár eki tárepinde kletka membranası, kletka qabıǵı jetiliisp eki qızkletkapaydaboladı.Paydabolǵanjańaqızkletkalarinterfazabasqıshınaótedi.

55

Interfaza Profaza

Metafaza Anafaza Telofaza

Mitoz procesi dawamlılıǵı kletka túri, jası, sırtqı ortalıq jaǵdaylarınabaylanıslı. Kletkanıń bóliniwi joqarı temperatura, radiaciyanıń úlken dozası,narkotikzatlarhámósimlikzáhárlerıtásirindetoqtawımúmkin.

Mitozdıń biologiyalıq áhmiyeti.Mitoznátiyjesindeekikletkapaydaboladı,ana kletkada neshe xromosoma bolsa, olarda da sonsha xromosoma boladı.Qız kletkalardıń xromosomaları ana kletka DNKsınıń anıq replikaciyasındapayda bolǵanlıǵı sebepli olardıń genleri tap birdey násillik xabardı saqlaydı.Qızkletkalargenetikalıq táreptenanakletkamenenbirdey.Solayetip,mitoznásillikxabarlardıńanakletkadanqızkletkalarǵaótiwintámiyinleydi.

Mitoz nátiyjesinde organizmde kletkalar sanı artadı, bul bolsa ósiwmexanizmlerinińeńtiykarǵılarınanbiri.Ósimlikhámhaywanlardıńkópshiliktúrleri kletkalardıń mitoz bóliniwi járdeminde jınıssız jol menen kóbeyedi,solayetip,mitozvegetativkóbeyiwtúrinejatadı.

Mitoz barlıq kóp kletkalı organizmlerde joq bolǵan dene bólimleriniń olyamasa bul dárejede regeneraciyasın támiyinleydi. Kletkanıń mitoz bóliniwigenetikalıqtúrdebaqlanadı.Mitozkletkanıńtirishilikciklinıńtiykarınquraydı.

30-súwret. Mitozbasqıshları.

56

Meyoz.Meyozeukariotkletkalardıńózinetánbóliniwibolıp,bulbóliniwnátiyjesindepaydabolatuǵınkletkalardaxromosomalarsanıekiesekemeyedi.Meyozdamitozsıyaqlıinterfazadanbaslanadı.Interfazadaxromosomalarekieseartadı.Meyozekiizbe-izbóliniwdenibarat.Birinshi–redukcion(meyozI)bóliniwdexromosomalardıńsanıekiesekemeyedi.Ekinshiekvacion(meyozII)bóliniwdegaploidxromosomalıkletkalarpaydaboladı.Redukcionbóliniwyadronıń profaza – I den baslanıp, telofaza – I ge shekem dawam etedi.Ekvacionbóliniwbolsaprofaza II den telofaza II ge shekembolǵandáwirdiqamrapaladı.

31-súwret.Krossingoverprocesi.1–xromatidler;2–sentromera;3–gomologiyalıqxromosomalar;4–konyugaciyaprocesindexromotidalartetradası;5–krossingover

procesi;6–krossingoverxromosomalar.

Profaza I da jup xromotidlerden dúzilgen xromosomalar spirallasıp,juwanlasıp úlkeyedi. Soń gomologiyalıq xromosomalar bir-birine jaqınlasıpqasında jaylasadı jáne xromatidler tetradasın payda etedi. Bul processkonyugaciya dep ataladı. Gomologiyalıq xromosomalardıń óz-ara uqsaslıqbólekleriniń shiyelenisiwi aqıbetinde xromatidlerdiń ayırım bóleklerinińalmasıwlarımúmkin.bulkrossingoverqubılısıdepataladı(31-súwret).

Aytıp ótilgen proceslerden basqa profaza I da yadro qabıǵı bólinedi,yadroshalarjoqboladı.Sentriolalarekipolyuskebaǵdarlanadı.

Metafaza I de xromosomalar óz setromerleri menen birgelikte ekvatortegisligi boylap jaylasadı. Anafaza I de gomologiyalıq xromosomalarxromatidalarǵaajıralmaǵanhaldaqarama-qarsıpolyuslarǵa tarqaladı.Hárbirjubındaǵıatahámanaxromosomalarıpolyuslarǵakútilmegenkombinaciyalardatarqaladı.RedukcionbóliniwdińkeyingifazasıtelofazaIbolıp,olqısqawaqıt

57

dawam etedi. Bul basqıshta xromotinler despirallasadı, yadro qabıǵı paydaboladı.Xromosomalardıńsanıteńgaploidtoplamǵaiyeekiqızkletkanıpaydaetedi.

Meyozdıń birinshi hám ekinshi bóliniwi ortasındaǵı basqısh interkinezdep ataladı. Interfazadan parqı, interkinezde DNK replikaciya membranası,yadroshajoqboladı,xromosomalarjúzbermeydi.ProfazaIImitozprofazasınanparıqlanbaydı.MetafazaIIdejupxromatidalıxromosomalarózsentromeralarımenen ekvator tegisliginde jaylasadı.AnafazaIIdesentromeralarbóliniphárbirxromotidaǵárezsizxromosomalarǵaaylanadı.Telofaza II de xromosomalarpolyuslarǵa tarqaladı hám sitokinezámelgeasadı(32-súwret).

Meyozdıń biologiyalıq áhmiyeti.Meyoz procesinde 1 diploid toplamlıkletkadan 4 gaploid kletkalar paydaboladı.Meyozprocesindejúzberetuǵınkonyugaciya, krossingover, gomologi-yalıq xromosomalardıń kútilmegenkombinaciyalarda tarqalıwısebeplibir-birinen hám baslanǵısh ana kletkadangenetikalıq tárepten parıq qıladı. Me-yoz procesi tiykarında kombinativózgeriwsheńlikjaratıladı.

Tayanısh sózler: xromosoma,xromatida,geteroxromatin,euxroma-tin, sentromera, metacenttrik, akro-centrik, amitoz, mitotik cikl, mitoz, kariokinez, citokinez interfaza, profaza,metafaza,anafaza,telofaza,meyoz.Soraw hám tapsırmalar:1. Eukariotkletkalarǵaqaysıjolmenenbólinipkóbeyiwtán?Prokariotlarne?2. Prokariotlardaápiwayıbinarkóbeyiwqandayótedi?3. Mitozne?Mitozfazalarınaytıpberiń.4. Qandayetipmitozbóliniwnátiyjesindeqızkletkalarbirdeynásillikxabarlarǵa

iyeboladı?Mitozqandaybiologiyalıqáhmiyetkeiyeboladı?

32-súwret.Meyoz.1–proazaI;2–metafazaI;3–anafazaI;4–telofazaI;5–profazaII;6–metafazaII;7–anafaza;8–telofazaII.

1

2

3

4 8

7

6

5

58

5. Mitoz (a)hámmeyoz (á)bóliniwnátiyjesindeqandayxromosoma toplamınaiyekletkalarpaydaboladı?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: 1-tapsırma. Mitozprocesleribasqıshlarıkórsetilgensúwretlerdińsanlarınsaytárizdekestegejazıń.

1 2 3 4

5 6 7 8

Interfaza– Profaza– Metafaza– Anafaza– Telofaza–

2-tapsırma. Xromosoma sanı – n, xromatidaniki – c. Adamniń somatikalıqkletkalarında interfaza hám mitozdıń tómendegi dáwirlerinde n hám c nıńqatnaslarınıń ortasındaǵı sáykeslikti ornatıń. 1) G1 dáwiri; 2) G2 dáwiri; 3)profaza; 4) metafaza; 5) anafaza aqırında kletkanıń hár bir polyusında; 6)telofazanıńaqırǵıhárbirqızkletkada. а)n=23,с=23b) n=23,с=46c)n=46,с=46d)n=46,с = 92

1-LABORATORIYALÍQ JUMÍS

Tema: Ulıwma biologiyalıq nızamlıqlarǵa tiyisli másele hám shınıǵıwlar sheshiw.

Maqset. Tirishiliktińmolekulahámkletkadárejesindegiulıwmabiologiyalıqnızamlıqlarǵa tiyisli máseleler sheshiw arqalı biologiyalıq obektlerde ótetuǵınproceslerdi baqlaw, tájiriybeler ótkiziw hám juwmaq shıǵarıw kompetenciyasınpaydaetiw.

Qurallar. Tirishiliktińmolekulahámkletkadárejesindegiulıwmabiologiyalıqnızamlıqlarkórsetipturıwshıreńlisúwretler,slaydlar.

Jumıs tártibi.I. DNKhámRNKnıńdúzilisinetiyislimáselelersheshiw.

59

II.Belokbiosintezinetiyislimáselelersheshiw.III.Kletkadaenergiyaalmasıwǵatiyislimáselelersheshiw.IV.Juwmaq.I. DNK hám RNKnıń dúzilisine tiyisli tómendegi máselelerdi sheshiń.1) DNK molekulası 6000 nukleotidten ibarat. Sol DNK molekulasınıń

uzınlıǵınanıqlań.2) DNK molekulası 3000 nukleotidten ibarat. Sonnan 650 in citozinli

nukleotidler quraydı. Sol DNKmolekulasınıń uzınlıǵın hám basqa nukleotidlersanınanıqlań.

3) Bir shınjırda GTCATGGATAGTCCTAAT nukleotidler izbe-izligi bolǵanDNKmolekulasındaǵıvodorodbaylanıssanınanıqlań.

4)Tekseriwlernátiyjesindei-RNKquramında34%guanin,18%uracil,28%citozin,20%adeninbarekenligianıqlandı.Buli-RNKushınmatricabolǵanDNKquramındaǵınukleotidlerdıń%lerinanıqlań.

5) DNK molekulasınıń uzınlıǵı 850 nm ge teń. DNK molekulasındaǵınukleotidlersanınanıqlań.

Túsindirme:qońsınukleotidlerdińarası0,34nm,birbukleotidqaldıǵıortasha345.II. Belok biosintezine tiyisli tómendegi máselelerdi sheshiń. 1) DNKnıń berilgen shınjırı tiykarında genetikalıq kod kestesinen paydalanıp

kesteni toltırıń.DNKnıń1-shınjırı T T A A T C C G T T A C T C

DNKnıń2-shınjırıi-RNK

antikodon

aminokislota

2) GTCATGGATAGTCCTAAT nukleotidler izbe-izliginen ibarat DNKmolekulası tiykarında sintezlengen i-RNK molekulasındaǵı nukleotidler izbe-izliginhámbeloklardaǵıaminokislotalarsanınanıqlań.

2.Belokmolekulasındaaminokislotalartómendegitártiptejaylasqan.Kletkadaenergiyaalmasıwǵa tiyislimáseleler sheshiw. ser–glu–asp–tri–fen–

ley–ala. Genetikalıq kod kestesinen paydalanıp usı aminokislotalar izbe-izliginesayi-RNKmolekulasındaǵınukleotidlerizbe-izliginkórsetipberiń.

60

3. i-RNK molekulasında UGCAAGCUGUUUAUAACCGAU tártibindenukleotidler izbe-izliginde berilgen. Genetik kod kestesinen paydalanıp usınukleotidlerizbe-izliginesayaminokislotalarizbe-izliginanıqlań.

4.450nukleotidjubınanibaratDNKbólegitiykarındasintezlengeni-RNKdaǵınukleotidler sanın hám beloktaǵı aminokislotalar sanın jáne beloktıń massasınanıqlań.

5. beloktıń massası 36000 ǵa teń bolsa, sol belokqa say i-RNKdaǵı hámDNKdaǵınukleotidlersanınanıqlań.

III. Kletkada energiya almasıwına tiyisli tómende berilgan máselelerdi sheshiń.

1)675gglukozafermentlerqatnasıwındaaerobjaǵdayındabasqıshpa-basqıshtarqalsaqanshaenergiyapaydaboladı?

2)Glikolizprocesinde4500gglyukozatarqalǵanbolsa,kletkadaqanshasútkislotapaydaboladı?

3)Bulshıqetlerde7molglyukozatarqaldı.Sonnan3molglyukozakislorodqatnasıwında, 4 mol glyukoza kislorod qatnasıwısız tarqaladı. Qansha kislotapaydaboladı?

4)Anaerobdemalıwprocesindecitoplazmada14molekulasútkislotapaydaboldı.Tarqalǵanglyukozanıńmuǵdarınanıqlań.

5)Dissimilaciyaprocesinde7molglyukoza tarqalǵan.Eger2molglyukozatolıqtarqalǵanbolsa,qansha(mol)ATFsintezlengen?

IV BAP. TIRISHILIKTIŃ ORGANIZM DÁREJESINDEGI ULÍWMA BIOLOGIYALÍQ NÍZAMLÍQLARÍ

12- §. TIRISHILIKTIŃ ORGANIZM DÁREJESI HÁM ONIŃ ÓZINE TÁN QÁSIYETLERI

Tirishiliktiń ózine tán qásiyetlerin izertlewdiń organizm dárejesindetiri organizmlerdiń hár qıylılıǵı tirishilik procesleriniń ózine tán qásiyetleriúyreniledi.

Organizm óz-ózin basqarıwshı biologik sistema. Organizm tirishilikproceslerinjoqarıdárejedetártiplitúrdejúzegeshıǵarıw,óz-ózinbasqarıwhámtiklewqásiyetlerine iye,násillikxabardıáwladtan-áwladqa turaqlıótkeriliwintámiyinlewshipútinbiologiksistemasanaladı.

61

Botanika sabaqlıǵında ósimlik pútinorganizm ekenligi haqqında maǵlıwmatberilgen. Buǵan qosımsha ráwishteósimliklerdetirishilikprocesler:demalıw,fotosintez, suw puwlatıw, háreketleniw,ósiw, rawajlanıwı joqarı dárejede tártip-li túrde payda boladı, ózin-ózi basqarıwhám tiklew kóbeyiw qásiyetlerine iye,ózindegi bar násillik xabarlardı keyingiáwladqa turaqlı ótkeriliwin támiyinlewshibiologiksistemaekenliginatapótiwzárúr(33-súwret).

Adamorganizmiózin-ózibasqaratuǵınpútin biologik sistema ekenligi, organlarsistemalarında júzberetuǵın tirishilikpro-ceslerinińbasqarılıwı,sırtqıortalıqfaktor-larınıń tásiri, salamat turmıs tárzi hámgigiena qaǵıydalarına ámel qılınbaǵanhalda juqpalı hám sozılmalı keselliklerkelipshıǵıwıhaqqındaAdamhámonıńsalamatlıǵısabaqlıqarqalısizgebelgili(34-súwret).

Evolyuciya procesinde kóp kletkalı organizmlerde dáslep gumoralbasqarıw payda bolǵan. Joqarı dárejede dúzilgen haywanlar hám adamnıńóz-ózin basqarıwda gumoral basqarıw menen bir qatarda nerv sisteması daáhmiyetli orın tutadı. Ol tiri organizmler tirishilikprocesi barlıǵı, turaqlılıǵıhám úzliksizligin ámelge asıradı, zárúr hallarda korrekciyalaydı hám sırtqıortalıqhámdeorganizmqatnasınmuwapıqlastıradı.Nervsistemasıorganizmnińpútinligihámgomeostazdıńturaqlılıǵıntámiyinlewdeáhmiyetliorıntutadı.

Gumoral basqarıw nerv arqalı basqarıwǵa boysınǵan halda jalǵız nerv-gumoral sistemanıpaydaetedi. Organizmdeginerv-gumoral sistemanásillikxabartiykarındajúzegekeledihámhárbirorganizmdeózinetánqásiyetkeiyeboladı.Hárbir organizmnińnásillikxabarı organizmniń tirishilikproceslerinbasqarıwdıtámiyinlep,bárháózgeristebolatuǵınsırtqıortalıqqabeyimlesiwgejárdemberedi.

33-súwret.Ósimliklerdezat almasıwı.

62

34-suwret.Organizmhámsırtqıortalıqortasındazatalmasıw.

Birkletkalıorganizmlerbasqarılıwıgumoral-ximiyalıq jolmenenámelgeasadı.

Ósimliklerdeósiwhámmorfofiziologikrawajlanıwınbiologikaktivzatlarstimulyatorlar–fitogormonlar(auksin,gibberellin,sitokinin)basqaradı.

Bir hám kóp kletkalı organizmler hám olardıń tirishilik iskerligindegiózinetánqásiyetler.

Barlıqtiriorganizmlerdeháreketleniw,demalıw,azıqlanıw,bólipshıǵarıw,zathám energiya almasıwı, ishki hám sırtqı ortalıq faktorlarına qozǵalıw arqalıjuwap qaytarıw, qorǵanıw, ósiw, rawajlanıw, kóbeyiw arqalı násillik xabardınásilden-násilgeótkeriwisıyaqlıtirishilikproceslergúzetiledi.

Bir kletkalı organizmler biosferada áhmiyetli orın tutadı. Olar arasındafotosintezdi ámelge asıratuǵın avtotroflar (jasıl suw otları, sianobakteriyalar)suw otları menen azıqlanatuǵın fitotroflar, jırtqısh hám parazitlik qılatuǵıngeterotroflar, ósimlikhámhaywanqaldıqlarımenenazıqlanatuǵınsaprofitlerbar.Birkletkalılardametabolitikproceslertezpátpenenjúzberedi,solsebepli,biogeocenozda zat hám energiya almasıwda, ásirese uglerodtıń dáwirlikaylanısındaúlkenáhmiyetkeiye.

63

Kóp kletkalı organizmlerdiń denesi ayqın sandaǵı hám anıq wazıypanıatqarıwǵaqánigeleskentoqıma,organlarhámorganlarsistemasınanibarat.Olardenesindegi kletkalar atqaratuǵın wazıypalarına qaray: somatik hám jınısıykletkalarǵa bólinedi. Somatik kletkalar organizmniń ósiwi hám rawajlanıwıntámiyinlese,jınısıykletkalarkóbeyiwwazıypasınatqaradı.

Birkletkalıorganizmlerdenparıqlıtúrdekópkletkalılardahárbirtirishilikprocesinámelgeasırıwǵaqánigeleskenkletka,toqıma,organlarhámorganlarsisteması bar. Kóp kletkalı organizmler tirishilik iskerligi qánigeleskenorganlardıńtınımsızóz-araqatnastaislewinebaylanıslı.

Kletka, toqıma hám organlardıń qánigelesiwi dúzilis hám funkcionalbirlikke tiykarlanǵan, hár bir toqıma hám organlardıń dúzilisinde olardıńatqaratuǵınfunkciyasınamaslıǵınkóriwmúmkin.

Tirishiliktiń organizm dárejesin úyreniwde organizm biologik sistema,násillik hám ózgeriwsheńlik, zat hám energiya almasıwı, kóbeyiw hámrawajlanıwsıyaqlıulıwmabiologiyalıqnızamlıqlardanpaydalanıladı.

Tayanısh sózler:organizm,avtotrof,geterotrof,zatalmasıw,aerobhámanaeroborganizm, kletka, toqıma hám organlardıń qánigelesiwi, jınıslı hám jınıssızkóbeyiw,nerv-gumoralsistema.

Soraw hám tapsırmalar: 1.Tirishiliktińorganizmdárejesiushıntánbolǵanqásiyetlerdiaytıń.2. Tirishiliktiń organizm dárejesi qásiyetleri menen molekula hám kletka dá-

rejeleriniń qásiyetlerin salıstırıń. Ulıwma qásiyetler hám ayırmashılıqlardıanıqlań.

3.Tirishiliktińorganizmdárejesimenenkletkadárejelerinińqásiyetleriortasındaǵıbaylanıstıtúsindiriń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: «Bir hám kóp kletkalı organizmlerdeótetuıǵınprocesler»temasındareferattayarlań.

13-§. TIRI ORGANIZMLERDIŃ AZÍQLANÍWÍNA QARAP TÚRLERI

Planetamızdaǵıbarlıqtiriorganizmlerashıqbiologiksistemabolıp,yaǵnıyolarmenen átirap ortalıq ortasında úzliksiz zat hám energiya almasıwı bolıpturadı.Tiriorganizmlerdegi tirishilikprocesler,kletkadaǵıplastikreakciyalar,membrana arqalı zatlar transportı, kletkalardıń ósiwi hám bóliniwi, toqıma

64

hám organlar iskerligi, dene temperaturasınıń turaqlılıǵın saqlaw ushınenergiyazárúr.Bul energiyaazıqzatlardıń tarqalıwprocesindepaydaboladı.Tiriorganizmlertárepinenzathámenergiyanıńózlestiriliwiazıqlanıwdelinedi.Azıqlanıwtiriorganizmlerdińáhmiyetliqásiyetiesaplanadı.

Tiriorganizmleruglerodhámenergiyanıńqandaydereginenpaydalanıwınaqarapavtotroflarhámgeterotroflarǵaajıratıladı.

Avtotroflar organikalıq zatlardı anorganikalıq zatlardan sintez qılıwshıorganizmler. Organikalıq zatlardı sintezlew ushın energiya zárúr.Avtotroflarqaysı energiya túrinen paydalanıwına qarap fototroflar hám xemotroflarǵabólinedi. Fototroflar – jaqtılıq energiyasınan paydalanıp organikalıq zatlardısintezleytuǵın organizmler. Fototroflarǵa barlıq jasıl ósimlikler hámsianobakteriyalarkiredi.

Xemotroflar anorganikalıq zatlardıń oksidleniwinen payda bolǵanenergiyanı organikalıq birikpeler energiyasına aylandırıwshı organizmler.Xemotroflarǵanitrifikator,kúkirt,vodorodhámtemirbakteriyalarıkiredi.

Geterotroflar organikalıq uglerod dereginen paydalanıwshı, yaǵnıy tayarorganikalıq zatlar menen azıqlanatuǵın organizmler. Geterotrof organizmleróz tirishilik iskerligi ushın zárúr energiyanı organikalıq birikpelerdi tarqatıwesabınanaladı.Geterotroflarǵabarlıqhaywanlar,parazitósimlikler,zamarrıqlarhámkópshilikbakteriyalarkiredi.Geterotroflarazıqquramındaózorganizmindesintezlewimkanıbolmaǵanzatlardı,mısalı,tirishilikushınzárúrvitaminlerdideózlestiredi.

Azıqtı qaysı usıl menen ózlestiriwine qaramastan azıq zatlardıń organ-izmlerdeózgeriwjolları,mısalı,makromolekulalardıńassińiriworganlarındafermentler qatnasındamonomerlerge tarqalıwı, tarqalıw ónimleriniń sorılıwı,kletkalarǵatransportqılınıwısıyaqlıproceslerbarlıqgeterotroforganizmlerdegúzetiledi.

Geterotrof azıqlanıwdıńbir neshe tipleri parıqlanadı.Olardan tiykarǵılarıgolozoy,saprofit,parazitazıqlanıwesaplanadı.

Golozoy azıqlanıw bir neshe basqıshtan ibarat: azıqtıń sińiriliwi, yaǵnıyfermentler tásirinde tarqalıwı, sorılıwı. Azıqlanıwdıń bul tipi ot-shópjewshi hám jırtqısh haywanlarǵa tán. Golozoy azıqlanıwdan parıqlı túrde,saprofit awqatlanıw basqıshları tómendegi tártipte júz beredi: as sińiriwfermentleriniń sırtqı ortalıqqa ajıralıwı, azıqtıń fermentler tásirinde tarqalıwı,

65

tarqalıwónimlerinińorganizm tárepinenqabıl etiliwi.Saprofit organizmlergezamarrıqlar,ayırımbakteriyalarmısalboladı.

Parazitlerxojeyinorganizmindegiorganikzatlaresabınan jasaydı.Parazittirishilik etiwshi organizmler ayırım bakteriyalar (kókjótel, oba, chuma,qaqsalqozǵatıwshıları),zamarrıqlar(verticillium,qarakúye,záńzamarrıqları),ósimlikler (raffleziya, dáwpáshek, zarpáshek, shumgiya), haywanlar(leyshmaniya,bezgekparaziti,tripanasoma,askarida,bawırqurtı)natán.

Ósimliklerdińmineralazıqlanıwı.Jasılósimliklerorganizmindegitirishilikprocesler ushın tek uglevodlar, bálkim beloklar, lipidler, nukleyn kislotalar,vitaminler, fitogormonlar da zárúr. Bul zatlar quramına uglerod, vodorod,kislorodtan tısqarı azot, kúkirt, fosfor hám basqa elementler de kiredi. Bulelementler ósimlikler tárepinen mineral zatlar :sulfatlar, nitratlar, fosfatlarkórinisindeqabılqılınadı.Ósimliklersuwdaerigenmineralzatlardıtopıraqtansorıpaladı.

Haywanlardıńmineralazıqlanıwı.Geterotroforganizmlerdeótetuǵınplastikprocesler, toqımalardıń jańalanıwıkóp táreptenmineral zatlarǵadabaylanıslı.Mısalı, Ca duzları súyek, qan, tis dentini quramına kiredi, qannıń uyıwı,bulshıq etler qısqarıwın támiyinleydi. Nerv impulsların ótkeriwde qatnasadıhámkletkanıńosmotikbasımıntámiyinleydi.Fosfornukleynkislotalar,ATF,fermentler, súyek toqıması quramına kiredi. Temir elementi gemoglobin,mioglobin belokları quramında O2 tasılıwın támiyinleydi. Ftor tis emalıquramınakiredi.

Tayanısh sózler:avtotrof,xemotrof,fototrof,geterotrof,parazit,golozoy.

Soraw hám tapsırmalar:1.Qandayorganizmleravtoroforganizmlerdelinedi?2.Fototrofhámxemotroforganizmlergetáriypberiń.3. Geterotrof organizmler degende qanday organizmlerdi túsinesiz hám olardıń

qandaytúrleribar?4.Avtotrofhámgeterotroforganizmlerdińóz-araqatnasıntáriypleń.5.Avtotrof,geterotroforganizmlerdińáhmiyetintáriypleń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma:Dáslepózlestirgenbilimlerińiztiykarındaorganizmlerdisáykestúrdekestegejazıń.

Saprofit Parazit Fototrof Xemotrof

3–Biologiya10

66

14-§. ORGANIZMLERDIŃ KÓBEYIWI. JÍNÍSSÍZ KÓBEYIW

Kóbeyiw tiri organizmlerdiń genetik xabardan paydalanǵan halda ózineuqsaslardıjarataalıwqásiyeti.Tiriorganizmlerdińkóbeyiwqásiyetisebeplitúrsheńberindeáwladlaralmasıwıúzliksizligitámiyinlenedi.Kóbeyiwprocesindegenetikmaterialdıńhárqıylıkombinaciyalarıpaydabolıwısebeplijańanásillikbelgilerge iye organizmler payda boladı. Bul bolsa túr ishinde hár qıylılıqtıtámiyinlewshifaktor.

Tábiyattakóbeyiwdińekitúri:jınıssızhámjınıslıkóbeyiwparıqlanadı.Jınıssız kóbeyiw. Jınıssız kóbeyiw tábiyatta, keń tarqalǵan bolıp bir

kletkalıhámkópkletkalıorganizmlerdegúzetiledi.Jınıssız kóbeyiwge tán qásiyetler: kóbeyiwde tek bir ana organizm

qatnasadı, somatik kletkalar járdeminde ámelge asadı, mitoz procesinetiykarlanǵan,paydabolǵanjańaorganizmanaorganizmnińgenetikjaqtantúpnusqasıboladı.

Jınıssız kóbeyiwdiń evolyuciyadaǵı áhmiyeti. Qolay shárayattaindividlerdiń tez hám kóp násil qaldırıwın támiyinew bolıp sanaladı.Lekin jınıssız kóbeyiwde organizmniń jańa ortalıq shárayatına maslasıwıntámiyinlewshi genetik xabardıń ózgerisi, almasıwı hám hár qıylılıqtıń artıwıgúzetilmeydi. Sonıń ushın da kópshilik organizmler tek ǵana jınıssız usıldabálkimjınıslıusıldadakóbeyedi.

Ápiwayı binar bóliniw prokariot organizmlerde baqlanadı. Prokariot

67

kletkanıń saqıyna tárizli DNK sı replikaciyalanadı,kletka ortasında tosıq payda bolıp, kletka ekigebólinedi. (35-súwret). Bir kletkalı ápiwayıhaywanlardan amyoba, evglena, infuzoriya sıyaqlıhaywanlardıń binar bóliniwi mitoz procesinetiykarlanǵan.

Bezgek paraziti tirishilik ciklinde shizogoniya– kóp bóliniw júz beredi. Kletka yadrosı bir neshemártemitozbólinip,jaskletkalardıpaydaetedi.

Xlorella, xlamidomonada sıyaqlı suw otları,zamarrıqlar sporalar arqalı kóbeyedi.Sporalarmitozusılında payda bolatuǵın gaployd kletkalar bolıp,tarqalıwǵaxızmetqıladı.

Infuzoriyatufelkanıńbinarbóliniwi Ashıtqızamarrıǵınıńbúrtiklenipkóbeyiwi

Xlamidomonadanıńsporalararqalıkóbeyiwi

Bezgekparazitinińeritrocitkletkasındakóbeyiwi

36-súwret.Birkletkalıorganizmlerdińjınıssızkóbeyiwi.

Búrtiklenipkóbeyiwmitoz tiykarında júzberetuǵınprocessbolıp,ashıtqızamarrıqlarındabaqlanadı.Anakletkadayadronısaqlawshıbórtpepaydabolıp,úlkeyedihámǵárezsizorganizmgeaylanadı(36-súwret).

Kópkletkalıorganizmlerdejınıssızkóbeyiwtómendegisheámelgeasadı.Fragmentaciya – dene bólekleri arqalı kóbeyiw usılı bolıp, regeneraciya

procesine tiykarlanǵan. Fragmentaciya suw otları (spirogira)da, gewekdenelilerde,ishekquwıslılardahámayırımsaqıynalıqurtlarda.

35-súwret.Bakteriyakletkasınıńbóliniwi.

‘

68

Búrtiklenip kóbeyiw gewek denelilerde hám ayırım saqıynalı qurtlardabaqlanadı.

Zamarıqlar (qalpaqlı zamarrıqlar), suw otları, moxlar, qırıqqulaqlar,qırıqbuwınlarsporalarıarqalıkóbeyiwqásiyetineiye.Jeńilsporalarósimliklerditábiyattakeńtarqalıwınaimkanberedi.

Gidroydpoliptińbúrtikleniwi Birmáyektenrawajlanatuǵınegizekler

Aqplanariyanıńdenebólekleriarqalıkóbeyiwi

Zamarıqtıńsporadankóbeyiwi

37-suwret.Kópkletkalıorganizmlerdińjınıssızkóbeyiwi.

Joqarıdárejelihaywanlarda(zirxlılar)zigotadanrawajlanıpatırǵanembriondáslepki rawajlanıw basqıshında bir neshe fragmentlerge bólinip, hár birfragmentten jańaorganizmrawajlanadı.Bulhádiysepoliembrioniyadelinedi.Adamlardabirmáyektenegizeklerdińrawajlanıwıdabunıńayqınmısalı.

Tábiyatta ósimliklerdiń vegetativ organları – tamırı, paqalı hám japıraǵıarqalıvegetativ kóbeyiwkeńtarqalǵan(37-suwret).

69

Tayanısh sózler: jınıssız,jınıslı,somatikkletka,jınıskletka,spora,shizogoniya,búrtikleniw,fragmentaciya,poliembrioniya.

Soraw hám tapsırmalar:1.Jınıssızkóbeyiwdińqandaytúrlerinbilesiz?2.Birkletkalılardıńjınıssızkóbeyiwinaytıpberiń?3.Kópkletkalılardıńjınıssızkóbeyiwinaytıpberiń.4.Jınıssızkóbeyiwdińáhmiyetintúsindiriń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma:Kestedeberilgenorganizmlerdińkóbeyiwusıllarınjazıń.

Tiri organizmler Kóbeyiw usılı Tiri organizmler Kóbeyiw usılıXlorella QırıqqulaqlarSpirogira InfuzoriyaJalpaqkurtlar IyneterililerQalpaqlızamarrıqlar EvglenaQırıqbuwınlar BezgekparazitiMoxlar SuwotlarıAshıtqızamarıǵı Amyoba

15-§. ORGANIZMLERDIŃ JÍNÍSLÍ KÓBEYIWI

Jınıslıkóbeyiwdejańaorganizmatahámanaorganizmlerdińjınıskletkaları– gametalar qatnasında payda boladı. Erkek hám urǵashı jınıs kletkalarınıńqosılıwınátiyjesindezigotapaydaboladı.Zigotadanjańaorganizmrawajlanadı.Jańa organizm genotipi ata-ana genotipinen parıq kıladı. Jınıslı kóbeyiwtiykarındakombinativózgeriwsheńlikjatadı.

Jınıslı kóbeyiwdiń áhmiyeti.Jınıslıkóbeyiworganizmlerevolyuciyasındaáhmiyetli rol oynaydı. Bul process ata-ana násillik belgileriniń birlesiwineimkanberedi.Paydabolǵanjańaáwladata-anasınaqaraǵandajasawshańhámózgergenortalıqshárayatınabeyimleskishboladı.

Jınıslı kóbeyiw usılları. Izogamiya – forması hám ólshemi bir qıylı,háreketsheń erkek hám urǵashı gametalardıń qosılıwı menen baratuǵınjınıslı kóbeyiw usılı (ulotriks). Geterogamiya erkek hám urǵashı gametalarqatnasında, erkek gametalar háreketsheń, lekin urǵashı gametalar erkekgametalarǵa qaraǵanda iri bolıwı menen xarakterlenedi (xlamidomonada).Oogamiya–jınıslıkóbeyiwdińbirusılıbolıp,urǵashıgametalariri,háreketsiz,

70

máyek kletka dep ataladı, erkek gametalar mayda bolıp, háreketsheń bolsaspermatozoyd (haywanlar, moxlar, qırıqqulaqlar), háreketsiz bolsa spermiy(gúlliósimlikler)depjúritiledi.

Gúlli ósimliklerde jınıslı kóbeyiw. Gúlli ósimliklerde jınıs kletkalar –atalıq shań qaltada, analıq tuqımbúrtikte jetiledi. Shań qaltadaǵı diploydmikrosporosit kletka meyoz jolı menen bólinip 4 mikrospora payda etedi.Sońhárbirmikrosporamitozjolımenenbólinipeki:irivegetativhámmaydagenerativ kletkalarǵa iye shań dánine aylanadı. Generativ kletka jáne mitozusılındaekigebólinipekispermiydipaydaetedi(38-súwret).

38-súwret.Tuqımlıósimliklerdeerkeklikgametalardıńrawajlanıwı.1–atalıq;2–mikrosporocitkletka;3–mikrosporalar;4–shańdáni;5–vegetativ

kletka;6–generativkletka;7–spermiyler.

Túyinsheniń tuqımbúrtigindegi diployd toplamlı megasporocit kletkameyozbóliniwdensoń3mayda,1irikletka–megasporanıpaydaetedi.Maydakletkalarteznabıtboladı.Megaspora3mártemitozjolımenenbólinedihámsegiz yadrolı urıq qaltasın payda etedi. Urıq qaltanıń bir polyusinde úsh,ekinshi polyusinde de úsh, orayında bolsa eki kletkanıń óz-ara qosılıwınanpaydabolǵanoraylıqkletkajaylasadı.Urıqqaltanıńmikropiletárepindegiúshkletkanıńortadaǵıiriregimáyekkletkaesaplanadı(39-súwret).

39-súwret.1–analıq;2–megasporocitkletka;3–megaspora;4–5–6–mitozbóliniw;7–urıqqalta;8–máyekkletka;9–oraylıqkletka.

71

Shańlanıwdansońanalıqawızshasınatúskenshańásteaqırınósebaslaydı.Onıńvegetativkletkasıósip,uzınhámjińishkenayshashańjolınpaydaetedi.Shań nayshası tez ósip, analıq túyinshesi tárepke ósip tuqımbúrtikke jetipbaradı. Payda bolǵan eki spermiy shań nayshası arqalı tuqımbúrtiktegi urıqqaltaǵa kiredi. Spermiylerden biri máyek kletka menen, ekinshisi oraylıqkletka menen qosıladı. Bul process gúlli ósimliklerde qos tuqımlanıw depataladı(40–súwret).

40-súwret.Gúlliósimliklerdeqostuqımlanıwprocesi.

Tuqımbúrtiktiń tuqımlanǵan kletkaları kóp márte bóline baslaydı.Tuqımlanǵanmáyek kletka – zigotadan urıq, tuqımlanǵan oraylıq kletkadanbolsa endosperm rawajlanadı. Urıq penen endosperm birge tuqımdı paydaetedi. Sonday qılıp qos tuqımlanıwdan soń tuqımbúrtik tuqımǵa aylanadı.Onıńqabıǵınan sol tuqımdıorap turatuǵınqabıq, túyinshehámgúldińbasqabólimlerinenbolsamiywepaydaboladı.

Haywanlarda jınıslı kóbeyiw.Bir kletkalı organizmlerde jınıslı process –kopulyaciya (latınsha kopulatio – qosılıw) procesi gúzetiledi. Bunda arnawlıjınıs kletkalar – gametalar qosılıp zigotanı payda etedi.Bul organizmlerde –

72

gametalar ana kletkanıń kóp márte bóliniwi nátiyjesinde payda boladı.Gametalardıń qosılıwınan payda bolǵan zigotadan tınım dáwiri ótkennensoń, jańa jas organizmler payda boladı. Konyugaciya procesinde arnawlıjınıs kletkalar payda bolmaydı. Konyugaciya (latınsha konyugaciya –birigiw,baylanıs sózlerinen alınǵan) infuzoriyalarda baqlanadı. Infuzoriyatufelkanıńúlkenyadrosıkonyugaciyadanaldıneripketedi.Kishiyadrobólinipeki gaployd yadrolardı payda etedi. Eki tufelka bir-birine jaqın kelip, olarortasındaqońsıkletkalarcitoplazmasınbaylanıstırıwshıkópirshejúzegekeledi.Hár eki tufelkayadrolarınıńbiri sitoplazma suyıqlıǵımenenbasqasınaótedi.Hárbirtufelkadaǵıekigaploydyadrolaróz-araqosılıp,diploydyadronıpaydaetedi. Konyugaciyada qatnasqan tufelkalar tarqalıp óz aldına tirishilik etedi.Konyugaciyanátiyjesindegenetikxabaralmasıwı(rekombinaciya)júzbergeniushın jańa payda bolǵan individler genotipi dáslepki individler genotipinenparıqkıladı.

Kópkletkalıorganizmlerdetuqımlanıphámtuqımlanbastan(partenogenez)kóbeyiwushırasadı.

Gametogenez. Haywanlarda jınıs kletkalarınıń payda bolıw procesigametogenez delinedi. Jınıslı jol menen kóbeyetuǵın organizmlerde jınıskletkalar jınıs bezlerinde payda boladı. Erkeklik jınıs kletkalar tuqımlıqta,urǵashı jınıs kletkalar máyeklikte rawajlanadı. Tuqımlıq hám máyekliktearnawlızonalarbolıp,hárbirzonadaózinetánproceslerjúzberedi. T/s Zonalar n hám c Procesler

1 Kóbeyiwzonası 2n,2c MITOZ.Baslanǵıshkletkalarmitozbólinip,sanıartadı.Olar-

daxromosomalardıńdiploidtoplamısaqlanadı.

2 Ósiwdáwiri 2n,4s INTERFAZA. Kletkalardıń ayırımları úlkeyedi, azıq

zapaslarıntoplaydı.DNKmuǵdarıekieseartadı.

3 Jetilisiwdáwiri n,2c MEYOZ.Kletkalarmeyozusıldabólinip4gaploidtoplamlı

kletkalardıpaydaetedi.

4Forma-lanıwdáwiri

n,c

Spermazoidlardabas,moyın,quyrıqbólimleripaydaboladı.Yadrobasbólimindemitoxondryalarquyrıqbólimindejayla-sadı.Máyekkletkalardabirewdenaslamspermatozoidtıńkiri-winejolqoymaytuǵınqosımshaqabıqpaydaboladı.

Ovogenez hám spermatogenez procesleriniń parqı. Ovogenezspermatogenezgeqaraǵandauzaqmúddetdawametedi.Sebebimáyekkletkalardaspermatozoydlarǵa qaraǵanda kóbirek azıq toplanadı. Spermatogenezdiń

73

meyoz procesinde sitoplazma hámme kletkalarǵa teń muǵdarda bólistiriledi.Ovogenezde bolsa bólinip atırǵan kletkalardıń tek birewine sitoplazma kóp,basqalarına júdá az muǵdarda ótedi. Spermatogenezdiń aqırında 4 bir qıylı,ovogenezde bolsa 1 iri, 3 mayda kletkalar qáliplesedi. Mayda úsh kletkakeyinnabıtboladı.Irisitoplazmaǵabaykletkabolsamáyekkletkaǵaaylanadı(41-súwret).

41-súwret.Haywanlardagametogenezprocesi.

Tuqımlanıwdepmáyekkletkamenenspermatozoydtıńqosılıwınátiyjesindezigotapaydabolıwınaaytıladı.Zigotadanjańaorganizmrawajlanadı.

Partenogenez. Ayırım haywanlarda sonıń ishinde qurtlar, pal hárreler,qumırsqalar, ósimlik biytleri, tómen shayan tárizlilerde máyek kletkatuqımlanbastan rawajlanıwı múmkin. Bunday rawajlanıw partenogenezdep ataladı. Tábiyǵıy partenogenez pal hárrelerde baqlanadı. Pal hárredetuqımlanǵanmáyekkletkadanurǵashıhárre, tuqımlanbaǵanmáyekkletkadanerkekhárreler–trutenlerrawajlanadı.Házirgiwaqıttapartenogeneztektábiyǵıyhalda ushırap ǵana qalmay, bálkim onı jasalma alıw imkanı da bar. Bunda

74

fizikalıq(mexanikalıqtásirler,elektrtokı,ıssılıqhámbasqalar)hámximiyalıqfaktorlardanpaydalanıladı.Mısalı,tuqımlanbaǵanbaqamáyekkletkasınaiynemenentásirqılıp,onnanjetikbaqanırawajlandırıwmúmkin,olardıńhámmesiurǵashı jınıslı boladı. V.L. Astaurov (1904-1974) jasalma partenogenezjárdemindeerkekjınıslıjipekqurtlarınjaratıwusılınislepshıqqan.

Tayanısh sózler: izogamiya,geterogamiya,oogamiya,kopulyaciya,konyugaciya,gametogenez,ovogenez,spermatogenez,partenogenez.

Soraw hám tapsırmalar:1.Jınıslıkóbeyiwdińqandaytúrlerinbilesiz?2.Birkletkalılardıńjınıslıkóbeyiwinaytıpberiń?3.Konyugaciyahámkopulyaciyanıńayırmashılıǵıntáriypleń.4.Kópkletkalılardıńjınıslıkóbeyiwinaytıpberiń.5.Kópkletkalılardatuqımlanbastankóbeyiwditáriypleń.6.Jınıslıkóbeyiwdińáhmiyetintáriypleń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: 1-tapsırma. Spermatogenezhámovogenezprocesinsalıstırıń.

SpermatogenezUlıwmatárepleri

OvogenezÓzinetántárepleri Ózinetántárepleri

2-tapsırma. Haywanlardahámgúlliósimliklerdejınıskletkalarınıńpaydabolıwhámtuqımlanıwproceslerinsalıstırıń.

GúlliósimliklerUlıwmatárepleri

HaywanlarÓzinetántárepleri Ózinetántárepleri

16-§. ONTOGENEZ – TIRI ORGANIZMLERDIŃ INDIVIDUAL RAWAJLANÍWÍ

Tiriorganizmlerdińqáliplesebaslawınantirishiliginińaqırınashekemizbeiz júzberetuǵınmorfologialıq, fiziologialıq,bioximiyalıqózgerisler jıyındısıindividual rawajlanıw yaki ontogenez (grekshe onton – janzat, genezis –rawajlanıw sózlerinen alınǵan) delinedi. Ontogenez túsinigi 1866-jılda E.Gekkeltárepinenilimgekiritilgen.

75

Ontogenez jınıslı kóbeyetuǵın organizmlerde máyek kletkanıń rawaj-lanıwınan, jınıssız kóbeyetuǵın organizmlerde ana organizminen ajıralıwdanbaslanadı hám ómiriniń aqırına shekem dawam etedi. Ontogenezdiń úsh tipiparıqlanadı.

Lichinkalırawajlanıw.Lichinkalıontogenezmáyekkletkadasarıwızzatıazbolǵanorganizmlerde,mısalı,shıbın-shirkeylerde,balıqlardahámamfibiyalardaushırasadı.Olardıńmáyeginenjetikformalardanózdúzilisimenenparıqqılatuǵın,ózi ǵárezsiz azıqlanatuǵın lichinka rawajlanadı. Lichinkalı rawajlanatuǵınorganizmlerdemetamorfozhádiysesibaqlanadı.Metamorfozorganizmindividualrawajlanıwıdawamındadúzilisindejúzberetuǵıntereńózgerislerbolıptabıladı.Haywanlarda metamorfoz tiykarınan tirishilik tárizi yamasa jasaw ortalıǵınıńózgerisimenenbaylanıslıhaldaámelgeasadı.Metamorfozbenenrawajlanatuǵınhaywanlardıńtirishilikciklindelichinkalıqdáwiribiryamasabirneshebasqıshtaboladı. Bunday haywanlarda ontogenezdiń hár bir basqıshında sol organizmtúrinińbarekenligintámiyinleytuǵınáhmiyetlitirishilikfunkciyalarámelgeasadı.Mısalı, lichinkalıqdáwirinde arealboylap tarqalıw, er jetkendáwirdekóbeyiwprocesleri baqlanadı. Lichinkalı rawajlanıw otırıp jasaytuǵın organizmlerdińlichinkaları tarqalıwı hám arealdıń keńeyiwine imkaniyat jaratadı. Bir túrdińlichinkaları hám erjetken formaları túrli ortalıqta jasawı, túrli azıq penenazıqlanıwısebeplitúrishindegigúrestińkeskinligikemeyedi.Bazıhaywanlardıńlichinkalarıkóbeyiwqásiyetinedeiye(bawırqurtı,exinokokk).

Máyekte rawajlanıw jer bawırlawshılar (reptiliyler), quslar hám máyekqoyıwshısútemiziwshilerdeushırasadı.Olardıńmáyekkletkasındasarıwızkópboladıhámembrionuzaqwaqıtmáyekishinderawajlanadı.

Jatırda rawajlanıw. Adam hám joqarı sút emiziwshilerde ana qarnındarawajlanıwushırasadı.Tuqımlanǵanmáyek–máyekjolındarawajlanadı,bundayhalattaembrionmenenanaortasındajoldasarqalıbaylanısjúzberedi.Embrionnıńbarlıq tirishilik procesleri (awqatlanıw, dem alıw, bólip shıǵarıw) joldas arqalıana organizmi esabınan támiyinlenedi. Jatırda rawajlanıw embrionnıń tuwılıwımenentamamlanadı.

Ontogenez tiykarınan eki dáwirge bólinedi: embrional rawajlanıw dáwiri,postembrionalrawajlanıwdáwiri.

Embrional rawajlanıw dáwiri. Bul dáwir zigota payda bolıwınan baslanıptuwılǵanǵa shekem yaki máyek qabıǵınan shıqqanǵa shekem dawam etedi.Embrional dáwiri maydalanıw, gastrulyaciya, organogenez basqıshlarınabólinedi.Zigota–kópkletkalıorganizmlerdińbirkletkalıbasqıshıbolıp,bundamitozǵatayarlıqbaqlanadı.

76

Maydalanıw. Zigotapaydabolǵannanbirneshesaattankeyinmaydalanıwbasqıshı baslanadı. Kletkalar mitoz usılı menen bóline baslaydı, bólingenkletkalaróspegenligiushınpaydabolǵankletkalardıńólshemimaydalanıpbaraberedi.Zigotanıńqandaymaydalanıwımáyekkletkada sarıwızdıńmuǵdarınabaylanıslı.Sarıwızmuǵdarıkemhámsitoplazmadabirqıylıbólistirilgenbolsa,zigotatolıqhámbirtegismaydalanadı(lansetnik).Egersarıwızzatıkópbolıp,kletkada tegisemesbólistirilse,zigotanıńmaydalanıwıda tolıqbolmay, tegisemes júz beredi. Sarıwız zatı kletkanıń bóliniwine kesent beredi. Bundayrawajlanıwsarıwızzatıkópbolǵanmáyekkletkalarqus,jerbawırlawshılardabaqlanadı.Maydalanıwdazigotadáslepmeridiantegisligiboylapbólinedihámbir-birineteńekikletkapaydaboladı.Bularblastomerlerdepataladı.Ekinshibóliniw dáslepki tegislikke perpindikulyar baǵdarda keshedi, nátiyjede 4blastomerpaydaboladı.Úshinshi bóliniw sızıǵı ekvator boylapbaǵdarlanadıhám8blastomerpaydaboladı.Meridianhámekvatorjónelisindegibóliniwlerizbe-iz tákirarlanadı hám kletkalar jánede maydalanıp baradı. Maydalanıwblastulanıń payda bolıwı menen tamamlanadı. Blastula shar tárizli formadabolıp, onıń diywalı bir qabat kletkalardan quraladı hám blastoderma depataladı.Blastulanıńishisuyıqlıqpenentolǵanbolıp,blastoceldepataladı.

Gastrulyaciya. Hámileniń rawajlanıwı dawam etip, kletkalardıń bóliniwihám ornın almastırıw nátiyjesinde áste-aqırın gastrula basqıshına ótedi.Hámileniń eki qabatlı basqıshı gastrula bolıp, onıń payda bolıw procesigastrulyaciya dep ataladı. Gastrulanıń sırtqı qabatı ektoderma, ishki qabatıentodermadepataladı.Ektodermahámentodermahámilejapıraqları,gastrulaishindegi boslıq birlemshi ishek dep ataladı. Ol sırtqa birlemshi awız arqalıashıladı. Keyin ala ektoderma menen entodermanıń ortasında mezodermarawajlanadı.Gewekdenelilerhámishekquwıslılardaǵanamezodermapaydabolmaydı. Sonday qılıp, gastrulyaciya procesinde úsh hámile qabatı paydaboladı. Hámile qabatları bir qıylı bolǵan blastula kletkalarınıń qánigelesiwinátiyjesindepaydaboladı.

Organogenez. Bul basqıshta dáslep ózek organlar jıyındısı: nerv tútigi,isheknayshasıpaydaboladı(42-súwret).

Hámileqabatlarımálimtártiptejaylasqankletkalartoplamıbolıp,olardıńhárbirinensolqabatushıntántoqımalarhámaǵzalarrawajlanadı.Ektodermadannervsisteması,seziworganları,terinińepidermisbólimihámonıńtuwındıları,(jún, pár, tırnaq) tislerdiń emal qabatı rawajlanadı. Entodermadan asqazan,ishek, dem alıw jolları epiteliysi, bawır, orta ishek epiteliysi, as sińiriwbezleri,saǵaqlarhámókpelerepiteliysirawajlanadı.

77

42-súwret.1-4–maydalanıw;5–blastula;6–7–gastrulyaciya;8–dáslepkiorgano-genez;9–organogenez.

Mezoderemadan biriktiriwshi hám bulshıq et toqımaları, júrek qantamır sisteması, bólip shıǵarıw hám jınıs organlar rawajlanadı. Hámilenińrawajlanıwı procesinde onıń ayırım kletkaları bólimleriniń dúzilisi hámfunkciyalarında ayırmashılıqlar payda bolıwı hám ayırmashılıqlarınıń artıpbarıwıdifferensiyaciyalanıw (qánigelesiw)dep ataladı.Morfologiyalıq jaqtandifferensiyaciyalanıwnátiyjesindekópkletkatipleripaydaboladı.Bioximiyalıqjaqtan differensiyaciyalanıw nátiyjesinde kletkalarda (arnawlı) beloklarsintezlenedi(mısalı,terikletkalarındamelanin,asqazanastıbezikletkalarında– insulin).

Tómen dárejeli haywanlarda differensiyaciyalasqan kletkalar tipi onshakóp bolmaydı. Joqarı darejeli haywanlarda kletkalar arasında ayırma-shılıqlar boladı. Differensiyaciyalanıw procesi tirishiliktiń molekula – kletka– toqımadárejesinde júzberedi.Bulprocestekletkanıńayırımgenlerióz iskerligin saqlap qaladı, ayırımları óz iskerligin pútkilley toqtatadı. Óziskerligintoqtatqangenlertıǵızlasqanxromatingeaylanadı.

Postembrionalrawajlanıwdáwiri.Tuwılıwyakimáyektenshıǵıwdankeyinontogenezdińpostembrionaldáwiribaslanadı.

Postembrional rawajlanıw tómendegi dáwirlerdi óz ishine aladı. Yuvenildáwir – erjetkenshe bolǵan dáwir, pubertat dáwir – erjetken, jetiklik dáwir,kekseygendáwir.

78

Yuvenildáwir tuwılǵannanbaslanıp jınısıyerjetkenshedawametedi.Buldáwirbir–birinenparıqlanatuǵıneki túrli jolmenenámelgeasıwımúmkin.Rawajlanıwdıńbul jolları tuwrı (metamorfozsız)hámnatuwrı (metamorfozlı)rawajlanıwdepataladı.

Tuwrırawajlanıw.Hárqandayrawajlanıworganizmnińsapaózgerislerinózishine alatuǵın quramalı fiziologiyalıq process. Tuwrı rawajlanıwda máyektenshıǵatuǵınyakituwılatuǵınindividerjetkenindividkeuqsasboladı.Biraqerjetkenindividkeqaraǵandanervsistemasıiskerligibirqanshaápiwayı,fizikalıqjaqtanázzihámdeayırımorganları(jınısorganları)jetilmegenboladı.Rawajlanıwdıńbultúrijerbawırlawshılarda,quslarda,sútemiziwshilerdeushırasadı.

Natuwrı rawajlanıw. Rawajlanıwdıń bul túri de tap tuwrı rawajlanıwsıyaqlı ósiwmenen dawam etip baradı. Er jetken dáwirde otırıqshı jasawshıbulutlar,aktiniyalar,korallpolipleri,kóptúklisaqıynalıqurtlardıńlichinkalarıháreketsheń bolıp, tarqalıwın támiyinleydi. Shıbın shirkeylerde tolıq hámshala metamorfoz parıqlanadı. Qattı qanatlılar (qońızlar), perde qanatlılar,qabırshaq qanatlılar, eki qanatlılar, búrgeler otryadları wákilleri ushın tolıqmetamorfoz,nangórek,qandalalar,tuwrıqanatlılar,mıltıqshılar,biyt,termitlersıyaqlıotryadlardıńwákilleriushınshalametamorfoztán.Tolıqmetamorfozdamáyekten – lichinka, onnan quwırshaq, quwırshaqtan – er jetken shıbın-shirkey rawajlanadı. Shala metamorfoz máyek, lichinka, jetilisken shıbın-shirkeybasqıshlarınanibarat.

Xordalılargenjetipiwákili–assidiyadametamorfozprocesijasawtárizinińózgeriwimenenbaylanslı.Assidiyalichinkasındaxordalıhaywanlarǵatánnervsisteması,xorda,kózrawajlanǵanboladı.Keyinalalichinkaotırıqshıtirishiliketiwgeótip,er jetiwprocesindeorganizmderegressivmetamorfozjúzberedi.Xorda,nervsistemasınıń tiykarǵıbólimi joǵalıp,qalǵanı túyinshegeaylanadı(43-súwret).

43-súwret.Assidiyametamorfozı.1–háreketsheńlichinka;2,3–otırıqshıtirishiliketiwmenenbaylanıslımetamorfoz;

4–erjetkenassidiya.

79

Assidiyametamorfozınanparıqqılıp,jer-suwhaywanlarımetamorfozındaorganlarsistemasınıńquramalasıwıbaqlanadı.Jer-suwhaywanlarıklasıwákilibaqadametamorfozjasawortalıǵınıńózgeriwimenenbaylanıslı.Ósimliklerdińontogenezi ózine tán tárizde ótedi. Gúlli ósimliklerde ontogenez tómendegidáwirlerden ibarat: Embrional dáwir zigotadan baslanıp, tuqım payda bolıwıhám onıń pisip jetiliwi menen juwmaqlanadı. Jaslıq dáwirde tuqımnıń ónipshıǵıwı, vegetativ organlardıń qáliplesiwi baqlanıp, generativ organ – gúlbúrtikleriniń payda bolıwı menen tamamlanadı. Kóbeyiw dáwirinde gúl,miywe, tuqımnıń payda bolıwı baqlanadı. Ǵarrılıq dáwirde ontogenezjuwmaqlanadı,ósimlikquwraydı.

Birjıllıqósimliklerdeontogenezbirjıldawametse,kópjıllıqósimliklerdeembrional, yuvenil (jaslıq) dáwirleri bir márte júz beredi. Úshinshi dáwirkóp márte tákirarlanadı. Organizm individual rawajlanıwına sırtqı ortalıqfaktorlarınıń tásiri úlken. Sırtqı ortalıq faktorlarınıń tásiri embrional dáwirdede,postembrionaldáwirdedebaqlanadı.Organizmlerdińrawajlanıwınaabiotikfaktorlar:temperatura,jaqtılıq,ıǵallılıq,kislorod,hárqıylıximiyalıqbirikpelerúlkentásirkórsetedi.

Gomeostaz.Organizmbárháózgeripturatuǵınortalıqshyatlarındajasaydı.Sırtqıortalıqfaktorlarıtásirinińózgerisineqaramay,tiriorganizmlerdińózinińmorfologiyalıq, anatomiyalıq, fiziologiyalıq qásiyetlerin, ximiyalıq quramınhámishkiortalıǵınsalıstırmalıturaqlısaqlayalıwqásiyetigomeostazdelinedi.Gomeostazdı támiyinlewde immunitetti támiyinlewshi sistema, regeneraciyabelgili áhmiyetke iye. Regeneraciya dep organizmlerdiń tirishilik iskerligidawamındayamasaqandayda tásirnátiyjesinde jasawmúddeti tamamlanǵanyamasajaraqatlanǵankletkalar,toqımalaryamasaorganlardıńqaytatikleniwineaytıladı.

Bioritmler.Organizmlerdińtirishilikiskerligiritmikráwishte,yaǵnıykeshe-kúndiz, aydawamındahámdemáwsimlikózgerip turadı.Tiri organizmlerdińtirishilikiskerligiritmikózgerislergebaylanıslıbolıp,evolyuciyanátiyjesindeqáliplesedi hám bioritmler dep ataladı. Bioritmler – tábiyǵıy tańlawdıńnátiyjesi. Jasawushın gureste óz biologiyalıq proceslerin ritmili ózgerislergeiykemlestirealǵanorganizmlersaqlanıpqaladı.Birsutkadawamındaorganizmfiziologiyalıqproceslerinińritmiliózgerisikeshe-kúndizlikbioritmlerdelinedi.Adamnıńdenetemperaturası,arterialbasımı,keshe-kúndizdawamındaritmiliózgeripturadı.Kletkalardıńmitozbóliniwinińtezligi,qanformalıelementlerinińmuǵdarıdakeshe-kúndizdawamındaritmiliózgeredi.Máwsimlikbioritmlerge

80

fotoperiodizm mısal boladı. Organizmler jıl dawamında kún uzınlıǵınıńózgerisine beyimlesedi hám olarda keshetuǵın fiziologiyalıq procesleralmasadı. Máwsimlik bioritmler nátiyjesinde tereklerdiń gúllewi, japıraqtúsiwi,haywanlardıńtúlewi,qısqıuyqıǵaketiwisıyaqlıhádiyselerbaqlanadı.

Anabioz. Tirishilik procesleriniń dawam etiwi qolaysız bolǵan ortalıqshárayatındaorganizmanabiozhalatqaótedi.Anabiozhalattaǵıorganizmlerdezatlar almasıwı páseyedi. Anabioz qolaysız shárayatlarǵa organizmlerdińáhmiyetli beyimlesiw mexanizmlerinen biri.Mikroorganizmlerdiń sporaları,ósimliklerdińtuqımları,haywanlarsistaları,máyeklerianabiozǵamısal.

Tayanısh sózler: embrionalrawajlanıw,postembrionalrawajlanıw,yuvenildáwir,pubertatdáwir,gomeostaz,bioritm,anabioz.

Soraw hám tapsırmalar:1.Ontogenezdáwirlerditúsindiriń.2.Maydalanıw,blastula,gastrulahámneyrulabasqıshlarıntáriypleń.3.Tolıqhámshalaózgerislermenenkeshetuǵınrawajlanıwdısalıstırıń.4.Biologikritmlerditúsindirińhámmısallarkeltiriń.5.Anabiozne,onnanqandaypaydalanıwmúmkin?6.Gomeostazdıńmazmunıhámáhmiyetintúsindiripberiń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Ózlestirgen bilimlerińizge tiykarlanıpinsanlartirishiligindegibioritmlergemısallarkeltiriń.

17-§. NÁSIL QUWÍWSHÍLÍQTÍŃ ULÍWMA NÍZAMLARÍ. G. MENDELDIŃ NÁSIL QUWÍWSHÍLÍQ NÍZAMLARÍ HÁM

OLARDÍŃ MAZMUNÍ

Genetikabarlıqtiriorganizmlergetánbolǵanqásiyetnásilquwıwshılıqhámózgeriwsheńlik nızamların úyreniwshi pán.Násil quwıwshılıq – organizmnińózbelgisihámrawajlanıwqásiyetlerinkelesiáwladlarǵaótkeriwqásiyetibolıp,násilquwıwshılıqtúrsheńberindegiindividlerdińuqsaslıǵıntámiyinleydi.Násilquwıwshılıq haywanlar, ósimlikler, mikroorganizmlerge túr, poroda, sorttıńxarakterlibelgilerináwladtanáwladqasaqlapbarıwimkanınberedi.

Ózgeriwsheńlikorganizmlerdińindividualrawajlanıwprocesindejańabelgilerdipaydaetiwqásiyeti.Bir túr individleriortasındaǵıayırmashılıqlarorganizmnásliquwıwshılıgınıń materiallıq tiykarları ózgeriwine baylanıslı. Ózgeriwsheńliksırtqı ortalıq shárayatları menen de belgilenedi. Ózgeriwsheńlik tiri tábiyattıń

81

hár qıylılıǵın jaratıp, tańlaw ushın material jetkerip beredi, násil quwıwshılıqbolsabulhárqıylılıqarasınaneńbeyimleskenlerinsaqlapqaladı,ózgeriwsheńliknátiyjelerinbekkemleydi.Tirishiliktińbulekiqásiyetleri–násilquwıwshılıqhámózgeriwsheńlikorganikalıqálemnińevolyuciyasıtiykarınquraydı.

Násil quwıwshılıqmexanizmleri haqqındaǵı dáslepki pikirler G.Mendelatımenenbaylanıslı.

G. Mendel ashılıwınıń jaratılıwınan kóp burın jasalma gibridlew usılıqollanıla baslaǵan, belgilerdiń dominantlıq qásiyetleri ashılǵan bolsa da,násil quwıwshılıq nızamları usı ilimpaz tárepinen jaratılǵan. G. Mendelnásil quwıwshılıqtı úyreniwge jańadan kiristi, gibridologiyalıq analiz usılınrawajlandırdı.Gibridologiyalıq(qospaqlastırıw)usıl–bir-birinenkeskinparıqqılıwshı(alternativ)belgilergeiyebolǵanorganizmlerdishaǵılıstırıwhámbulbelgilerdińkeyingiáwladlardajúzegeshıǵıwınanalizqılıwǵatiykarlanǵan.

Gibridologiyalıqusıldıqollawdatómendegilergeitibarberiwkerek:ayırımbelgiler (ádette 1 yamasa 2 jup alternativ belgiler) násilleniwin analiz qılıw;qospaqlastırıwushınsap(taza)liniyalaryamasagomozigotalardanpaydalanıw;hárbirindividtenalınǵanáwladtıózaldınaanalizqılıw;júdákópbelgilerdenbiryakibir-birinbiykarlawshıbelgilerdiajıratıpalıwhámizbe-izkeletuǵınbirnesheáwladlardaolardıńjúzegeshıǵıwınanıqmuǵdarlıqanalizqılıw.

G. Mendel noxat (Pisum sativum ) ósimligi ústinde tájiriybeler alıpbardı.Bulósimlikóz–ózinenhámsırttanshańlanadı, júdákópbelgilergeiye(44-súwret).

SarıdánlinoxatXjasıldánlinoxat=sarıdánlinoxat

TegisdánlinoxatXgedir-budırdánlinoxat=tegisdánlinoxat

QızılgúllinoxatXaqgúllinoxat=qızılgúllinoxat

82

JapıraqqoltıǵındaǵıgúlXpaqalushındaǵıgúl=japıraqqoltıǵındaǵıgúl

UzınpaqallınoxatXkeltepaqallınoxat=uzınpaqallınoxat

ÁpiwayısobıqlınoxatXbuwınlısobıqlınoxat=ápiwayısobıqlınoxat

JasılsobıqlınoxatXsarısobıqlınoxat=jasılsobıqlınoxat

Noxat ósimliklerin kópmárte óz-ara shaǵılıstırıw nátiyjesindeG.Mendelsap (taza) liniyalardı keltirip shıǵardı. Olardı óz-ara shaǵılısıtırıp, keyingiáwladlardabelgilernásilquwıwshılıǵınanalizqıldı.

Tolıq dominantlıq. Násil quwıwshılıq nızamların úyreniwdi G. Mendelmonogibridlik shaǵılıstırıwdan, yaǵnıy tek bir jup alternativ belgisi menenparıq qılıwshı ata-analardı shaǵılıstırıwdan basladı. Sarı hám jasıl noxatlarshaǵılıstırılsa, birinshi áwlad gibridleri hámmesi bir qıylı, yaǵnıy sarı reńdeboladı. Bul tájiriybeden birinshi áwlád gibridleriniń bir qıylılıq nızamı kelipshıǵadı.

Birinshi áwládta júzege shıqqan belgi dominant (latınsha «dominans» –«ústemlik qılıw»), payda bolmaǵan belgi bolsa recessiv (latınsha recessus – sheginiw) dep ataladı. Bir birin biykarlawshı alternativ belgilerdi júzege

44-súwret.XoshiyislinoxatósimliginińG.Mendeltárepinenúyrenilgenbelgileri.

83

shıǵarıwshı genler-allel genler delinedi. Olar gomolog xromosomalardıńbir qıylı lokuslarında (orınlarında) jaylasadı. Bir qıylı dominant (AA) yamasarecessiv(aa)allellerdenquralǵanorganizmgomozigotalıdelinedihámbirqıylıgametalarpaydaetedi.Hárqıylıallellerden(birdominanthámbirrecessiv–Aa)quralǵanorganizmgeterozigotalıdelinedihámekitúrligametalardıpaydaetedi.

Birinshi áwlád gibridleri óz-ara shaǵılıstırılǵanda, alınǵan gibridlerarasında sarı reńli noxatlar menen birge jasıl reńli noxatlar da payda boldı.Fenotip boyınsha 3:1 qatnasta, genotip boyınsha 1:2:1 qatnasta ajıralıw júzberdi. Bul tájiriybeden G. Mendeldiń ekinshi nızamı kelip shıǵadı: bir jupalternativbelgilerimenenparıqqılıwshıorganizmleróz-arashaǵılıstırılǵandakeyingiáwládta fenotiphámgenotipboyınshaajıralıw júzberedi.Bulnızambelgilerdińajıralıwnızamıdepataladı.

Sondayqılıp,monogibridlikshaǵılıstırıwdaF2nıń¾bólimindedominantallel,1/4bóliminderecessivalleljúzegeshıǵadı.

Analizlewshi shaǵılıstırıw. Dominant belgige iye organizmler fenotipjaqtan uqsas bolsada, genotip jaqtan parıq qıladı. Olardıń genotipin anıqlawushınanalizlewshi(bekkross)shaǵılıstırıwótkeriledi.

F1 áwladta recessiv belgilerdiń payda bolmaslıǵın, F2 de bolsa dominantbelgili organizmler menen bir qatarda recessiv belgili organizmler paydabolıwın analiz qılıp, G. Mendel gametalar tazalıǵı kóz qarasın alǵa súrdi.Organizmlerde násillik faktorlar jup halda boladı. Olar násillik faktorlardınbirinatadan,ekinshisinanadanaladı.Gibridlerdeata-ananıńnásillikfaktorlarıaralaspaydı.OlbulhádiyseniF2áwládtarecessivbelgiliorganizmlerdińpaydabolıwı menen túsindirdi. Demek, áwládtan áwladqa ótkende násillik faktorózgermeydi.Jınısıykletkanásillikfaktorlardantekbirewineiyeboladı,yaǵnıyolar«sap»haldaboladı.

45-súwret.Ǵawashatalshıǵınıńreńinińnásilleniwi.G.Mendeldińgametalartazalıǵıkózqarasıcitologikproceslergetiykarlanǵan.

84

Shaladominantlıq. G.Mendel tárepinenótkerilgenbul tájriybedebirbelgiekinshi belgi ústinen tolıq dominantlıq qıladı. Biraq organizm belgilerinińnásilleniwindetolıqemesdominantlıqhádiysesideushıraydı.

InglizilimpazıU.Betsonóztájiriybelerinenbirindeqara(AA)hámaq(aa)párlerge iye tawıq porodaların óz-ara shaǵılıstırdı.Alınǵan F1 áwlád (Aa) nıńhámmesi hawa reńli párge iye bolǵan. F2 de bolsa gibridler 3 túrli fenotipikklasqaajıralıwberedi,yaǵnıy1/4bólimiqara,2/4bólimihawareńli,1/4bólimiaqboldı.Genotipikhámfenotipikajıralıwqatnası1:2:1boldı.

Ǵawashada talshıqtıń reńi (qońır – AA, nabat reń – Aa, aq – aa),namazshamgúldegúltajjapıraqlarınıńreńi(qızıl–AA,qızǵısh–Aa,aq–aa),adamlarda shash talshıǵınıń (buyra –AA, tolqın –Aa, tegis – aa )násilleniwiaralıqxaraktergeiye(45-súwret).

Kóp allellilik. G. Mendel izertlewlerinen keyin kóp waqıt ótken soń,«dominant gen» hám «recessiv gen» túsinikleri salıstırmalı ekenligi málimboldı.Qandaydabelgigeninińdominant,recessivdepatawmúmkinbolmaǵanbasqasha«halatları»bolıwıdamúmkin.Genmutaciyalarınátiyjesindejoqarıdaǵıhalatlardıń eki emes,úsh yaki onnan artıq allelleri payda bolıw hádiysesi kópallellilikdelinedi.

Kodominantlıq. Somatikalıq kletkalarda ekewden allel genler boladı: olarata-anadanótken.Kópallelliktebundaygenler túrleri bir populyaciyaǵa tiyislihárqıylıorganizmlerdeata-anadanqaysıgenlerótkenligineqaraptúrlisheboladı.Mısalı,adamdaqantoparıúshallel(A,V,O)ǵaiyebolǵangenmenenbelgilenedi.BundaAhámV-dominantalleller,Obolsarecessivallel.Sondayqılıp,adamlardabulallellerdińtómendegikombinaciyalarıushıraydı:OO–birinshi,AAhámAO– ekinshi, VV hám VO – úshinshi, AV – tórtinshi qan toparı. Allel genlerdińbirgeliktebirbelginińrawajlanıwınabundaytásirikodominantlıqdelinedi.

Tayanısh sózler: násilquwıwshılıq,ózgeriwsheńlik,gibridologiyalıq, alternativ,bekkross. G. Mendeldiń I nızamı, G. Mendeldiń II nızamı, kóp allellilik,kodominantlıq.Soraw hám tapsırmalar:1.Násilquwıwshılıqne?2.Ózgeriwsheńlikketáriypberiń.3.Gibridologiyalıqusılhaqqındaaytıń.4.G.MendeldińInızamınaytıpberiń.5.G.MendeldińIInızamınaytıpberiń.6.G.Mendelnoxatósimliginińneshejupanıqbelgilerdennásilden-násilgeótiwin

baqladı?

85

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: 1-másele.Ata-anası qara kózli (A) bolǵan, kók kózli (a) jigit, atası qara kózli,anasıkókkózlihayalǵaúylengen.Usınekedenkókkózliulperzenttuwıldı.Ata-anahámperzentlerdińgenotiplerinanıqlań.2-másele. Ǵawasha talshıǵınıń qońır reńi gomozigota halatdaǵı gen menenkórsetiledi. Usı genniń recessiv alleli aq reńdi júzege keltiredi. Geterozigotahaldaǵıindividlerdetalshıǵınabatreńdeboladı.QońırtalshıqlımenenaqtalshıqlıǵawashasortlarıshaǵılıstırılǵandaF2de1800ósimlikalınǵan.Sonnanqanshasınıńtalshıǵınabatreńdeboladı?

18-§. DIGIBRIDLIK HÁM POLIGIBRIDLIK SHAǴÍLÍSTÍRÍW. G. MENDELDIŃ ÚSHINSHI NÍZAMÍ

Digibridlikshaǵılıstırıwdagibridlewushınekijupalternativbelgilimısalı,reńihámformasımenenparıqqılıwshınoxatlarshaǵılıstırıladı.Digomozigotalıorganizmler AABB (sarı, tegis) hám aavv (jasıl, gedir-budır) organizmlershaǵılıstırıwdan F1 de AaBb(100%) sarı tegis organizmler alınadı. Bundabirinshiáwládtabirqıylılıqnızamınıńjúzegeshıqqanlıǵınkóremiz.Sońpaydabolǵan digeterozigota gibridler óz-ara shaǵılıstırılǵanda F2 de tómendeginátiyjenialamız:sarıtegisA–Bb–;sarıgedir-budırA–bb;jasıltegisaaB;jasılgedir-budır–aabb;

GibridlerF2defenotipikjaqtan9:3:3:1,genotipikjaqtan1:2:2:4:1:2:1:2:1qatnastaajıralıwberedi.

Sonday qılıp, shaǵılıstırıw ushın alınǵan belgiler jıyındısınan tısqarıbelgilerdińjańakombinaciyasıkelipshıqtı.BultájiriybedenG.Mendelekihárqıylı belgilerdiń bir-birin biykarlawshı variantları ǵárezsiz kombinaciyalanaalıwımúmkin eken, degen juwmaqqa keldi hám úshinshi nızamı belgilerdińǵárezsiztúrdebólistiriliwidepataladı.

Ol tómendegishe táriyplenedi: eki yaki onnan artıq alternativ belgileribolǵan geterozigota organizmler óz-ara shaǵılıstırılǵanda belgilerdiń ǵárezsizhalda násilden-násilge ótiwi yaki kombinaciyalanıwı baqlanadı. Lekinsol nárseni umıtpaw kerek, bul nızam tek noallel genler nogomologiyalıqxromosomalardajaylasqandaǵanaámelgeasadı.

DigibridlikshaǵılıstırıwdaallellerdińF2áwládındafenotipjaqtanallellerdińtómendegikombinaciyasıjúzegeshıǵıwımúmkin:sarıhámtegis=3/4x3/4=9/16;jasılhámtegis=3/4x1/4=3/16;sarıhámgedir-budır=3/4x1/4=3/16;jasılhámgedir-budır=1/4x1/4=1/16.

86

Juwmaqlap aytqanda, G.Mendel tájiriybelerinde dominant hám recessivbelgilerdińqatnası3:1diquraydı.

Úsh, tórt hám onnan kóp belgileri menen parıq qılatuǵın formalardıshaǵılıstırıwdan payda bolǵan organizmler poligibridler dep ataladı. Mısalı,noxattıń dáni sarı, sırtı tegis, gúl tajjapıraǵı qızıl bolǵan sortı dáni jasıl,sırtı gedir-budır,gúl tajjapıraǵı aq reńdebolǵan sortımenen shaǵılıstırılsaF1 gibridlerinińdáni sarı, sırtı tegis,gúl tajjapırıqlarıqızıl reńdeboladı.EgerF1 gibridler óz-ara shaǵılıstırılsa 8 túr urǵashı gametalar, 8 túr erkek gametalarqosılıwıaqıbetinde64zigotapaydaboladı.Olardıńfenotipi:27dánisarı,tegis,gúli qızıl, 9 dáni sarı, tegis, gúli aq, 9 dáni sarı, gedir-budır, gúli aq, 9 dánijasıl, tegis,gúliqızıl,3dánisarı,gedir-budır,guliaq,3dáni jasıl, tegis,gúliaq,3dánijasıl,gedir-budır,guliqızıl,1dánijasıl,gedir-budır,guliaqboladı.

Fenotipsarıtegisqızıljasılgedir-budıraq PGenotip AABBCCxaabbss

gametaABC abc Fenotipsarıtegisqızılsarıtegisqızıl F1Genotip AaBbCcxAaBbCc

Sonıaytıpótiwlazım,allel juplarsanıqanshakópbolsa,ajıralıwklasları,olardıńkombinaciyalanıwimkaniyatları,fenotiplikhámgenotiplikklaslarsanıdakópboladı.Bunıtómendegikestedeanıqkóriwmúmkin:

87

Allel juplar sanı

Gameta túrleri sanı

Gametalardıń kombinaciyalanıw

sanı

Genotiplik klaslar sanı

Fenotiplik klaslar

sanı

Ajıralıwdıń fenotiplik formulası

1 21 = 2 41=4 31=3 21 =2 (3:1)1=3:12 22=4 42=16 32=9 22=4 (3:1)2=9:3:3:13 23=8 43=64 33=27 23=8 (3:1)3=27:9:9:9:3:3:3:1

Tayanısh sózler: G.MendeldińIIInızamı,aralıqnásilleniw.

Soraw hám tapsırmalar:1.Digibridlikshaǵılıstırıwdıńáhmiyetintúsindiripberiń.2.DigibridlikshaǵılıstırıwdaF2de fenotipboyınshaqandayqatnaslardaajıralıw

júzberedi?3.G.Mendeldińúshinshinızamıntáriypleń.4.Poligibridlikshaǵılıstırıwdepnegeaytıladı?5.TrigibridlikshaǵılıstırıwdaF2degenotiphámfenotipboyınshaqandayqatnasta

ajıralıwjúzberedi?6.Qandayqılıppoligibridshaǵılıstırıwdapaydabolǵantúrligametalar,genotipler

hámfenotiplersanıesaplanadı?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: 1-másele. Ǵawasha ósimliginde zúráát shaqası sheklenbegen hám sheklengentipte,talshıqreńibolsaqońırhámaqboladı.Shaqasınıńsheklenbegentiptebolıwısheklengen tipte bolıwı ústinen tolıq, talshıǵınıń qońır reńde bolıwı aq reńdebolıwı ústinen tolıq emesdominantlıq qıladı.1)Sheklenbegenshaqalı,qońır talshıqlıǵawashaósimliklerisheklengenshaqalı,aq talshıqlı ósimlikler menen shaǵılıstırılǵanda F1 de alınǵan ósimliklerdińhámmesisheklenbegenshaqalıhámnabatreńlitalshıqbergen.F1ósimliklerióz-arashaǵılısıtırılıp,keyingiáwládalınsa,olardıńfenotipiqandayboladı?Fenotiplikklaslarınıńqatnasın anıqlań.2)F1dealınǵanósimliklersheklengenshaqalıhámaqtalshıqlıósimliklermenenshaǵılıstırılsa, keyingi áwládta alınǵan ósimliklerdiń genotipi hám fenotipinanıqlań.2-másele. Adamlarda polidaktiliya hám ońaqaylıq dominant belgi. Atası 6barmaqlı,anasıhárekibelgiboyınshasawshańaraqtanshebaqayhámbarmaqlarsanı normal bala tuwıldı. Bul shańaraqta jáne qanday fenotipli balalar tuwılıwımúmkin?3-másele. Shabdal miywesiniń túkler menen qaplanǵanlıǵı tegisligi ústinen,miyweetiaqreńdebolıwısarıreńústinendominantlıqqıladı.Tájiriybedeekibelgiboyınsha geterozigotalı ósimlik penen túkli aqmiyweli ósimlik shaǵılıstırılǵan.Áwládtaalınǵan96ósimlikten75%imiywesitúklihámreńiaq,25%imiywesi

88

túklihámreńisarıbolǵan.Alınǵanósimliklerdenqanshasıekinshibelgiboyınshagomozigotalı dominant boladı.4-másele.Iytlerdejúninińuzınbolıwı,denesiqarareńdebolıwıhámqulaqlarınıńtikbolıwınaqaraǵandaústemlikqıladı.Barlıqbelgisi boyınshageterozigota iyt,hámme belgileri boyınsha gomozigota recessiv iyt penen shaǵılıstırılǵan bolsa,alınatuǵın áwládtaǵı iytlerdińneshepayızınıńdenesi qara reńdeboladı?

19-§. NÁSIL QUWÍWSHÍLÍQTÍŃ XROMOSOMA TEORIYASÍ

1906-jılıU.BetsonhámR.Pennetxoshiyislinoxatósimliklerinshaǵılıstırıp,shań dánesiniń forması hám gúliniń reńi keyingi áwládta ǵárezsiz haldanásillenbewi,gibridlerdeata-anaformalarınıńbelgileritákirarlanıwınanıqladı.Áwládlardabelgilerdińǵárezsizhaldanásilleniwihámerkinkombinaciyalanıwıbarlıqbelgilerushıntánemesligimálimboldı.

TomasMorganhámonıńshákirtleriǵárezsizhaldanásillenbeytuǵıngenlerbelgilerdińáwládtanáwládqaótiwinúyrendi.EgerG.Mendelóztájiriybelerinnoxat ósimliginde ótkergen bolsa, Morgan ushın miywe shıbını drozofilatiykarǵı obekt bolıp xızmet qıldı. Drozofilalar tájiriybe ótkeriw júdá qolayobekt.Sebebiolarlaboratoriyashárayatındatezkóbeyedi,xromosomalarsanı8geteń.

Genlerdiń ǵárezsiz kombinaciyalanıwı nızamı úyrenilip atırǵan genlernogomologiyalıq xromosomalarda jaylassa ǵana orınlı boladı. Genler sanıxromosomalarsanınanjúdákópbolǵanlıǵısebeplibirxromosomadajúdákópgenler jaylasadı hám birikken halda násillenedi. Bir xromosomada jaylasqangenlerjıyındısıbirigiwtoparıdelinedi.

Organizmdegi genlerdiń birigiw toparı sol organizm xromosomalarınıńgaploydtoplamınateńboladı.Solardanmákkede(Zeamays)xromosomalarınıńgaployd toplamı hám birigiw toparı 10 ǵa, noxatta (Pisum sativum) 7 ge,drozofila miywe shıbınında (Drozofila melanogaster) 4 ge, adamda (Homosapiens)23geteń.

Bulhádiyseni jaqsı túsiniwmaqsetindedrozofilalardaeki jupbelgilerdińnásilden-násilge ótiwi menen tanısamız. Drozofilalarda deneniń kúlreńliginbelgilewshigen(A)qarareńgeni(a)ústinendominantlıqqıladı.Normalqanatgeni(V)bolsakelteqanattıbelgilewshigen(v)ústinendominantlıqqıladı.

Kúlreń hám normal qanatlı shıbınlardı qara hám kelte qanatlı shıbınlarmenenshaǵılıstırsaq,birinshiáwládbirqıylılıǵı júzegekeledi,yaǵnıykúlreń

89

deneli, normal qanatlı shıbınlar paydaboladı.

F1 de payda bolǵan kúlreń deneli,normalqanatlıerkekdrozofilalardıqaradenelikelteqanatlıurǵashıdrozofilalarmenen óz-ara shaǵılıstırılsa Fv daalınǵan áwládtıń 1/2 bólimin kúlreńdeneli, normal qanatlı, 1/2 bóliminqara deneli, kelte qanatlı individlerquraydı. Bunday birigiwge tolıqbirigiwdelinedi(46-súwret).

Eger urǵashı digeterozigotashıbındı analizlewshi shaǵılıstırıwusılındateksersek,dáslepkitájiriybegeqaraǵanda basqasharaq nátiyjenibaqlaymız. Bunda 4 túrli varianttabelgilerge iye bolǵan áwlád paydaboladı. Lekin G. Mendel tájiriybelerinde baqlanǵan 1:1:1:1 qatnastan parıqqılıp, ata-analardikine uqsaǵan belgiler kóbirek (kúlreń deneli,uzın qanatlı –41,5%,qaradeneli,kelteqanatlı–41,5%)jańapaydabolǵanbelgilerbolsajúdá kem (kúlreń deneli, kelte qanatlı –8,5%, qara deneli, normal qanatlı –8,5% ) ushıraydı.Genler birigiwiniń bul túri tolıq emes birigiw dep ataladı(47-súwret).

Genler shala birigiwiniń sebebin túsiniw ushın jınısıy kletkalardıńjetilisiwinde baqlanatuǵın meyoz procesin eslew kerek. Meyoz I dińprofazasında áhmiyetli qubılıs-krossingover baqlanadi. Gomologiyalıqxromosomalarkonyugaciyalasıpallelgenlerdińalmasıwıjúzberedi.

Nátiyjede gametalardıń bir bólimi jańa genler kombinaciyasına iyeboladı.Sonıńushınjańaáwládtaata-analardikinenparıqqılıwshıjańabelgilerkombinaciyasıpaydaboladı.Krossingovernátiyjesindepaydabolǵangametalarhámde sol gametalardan payda bolǵan áwlád bir qıylı at penen krossoverlerdepataladı. Krossingovergeushıramaǵangametalarqatnasındapaydabolǵanáwládnokrossoverlerdepataladı.

46-súwret.Tolıqbirigiw.

90

47-súwret.Shalabirigiw.

T. Morgan nızamı tómendegishe sıpatlanadı: bir xromosomada jaylasqangenlerbirigiwtoparlarınpaydaetedihámnásilden-násilgebirikkenhaldaótedi.Olardıńbirigiw itimalı sol genler arasındaǵı aralıqqakeri proporsianal.Genlerarasındaǵıaralıqmorganidadepatalatuǵınbirlikpenenbelgilenedi;1morganida1%krossingovergúzetiletuǵıngenlerarasındaǵıaralıqqateń.Bizjoqarıdakóripshıqqanmısalımızdaǵıekigenarasındaǵıaralıq17morganidaǵateń.

Belgilerdińbirikkenhaldanásilleniwi,krossingoverhádiysesinetiykarlanıpT. Morgan óz shákirtleri menen násil quwıwshılıqtıń xromosoma teoriyasınjarattı.

Onıńmazmunıtómendegishe:–genlerxromosomalardamálimbirsızıqlıizbe-izliktejaylasadı;–hárbirgenxromosomadaózornı(lokus)naiye;allelgenlergomologiyalıq

xromosomalardıńanıqbirlokuslarındajaylasadı;–birxromosomadajaylasqangenlerbirigiwtoparınpaydaetip,birgelikte

násillenedi;birigiwtoparlarısanıxromosomalardıńgaploydtoplamınateńhámhárbirtúrushınturaqlı.

91

– krossingover qubılısında genlerdiń birigiwi buzılıwı múmkin, bundarekombinant xromosomalar payda boladı; krossingover chastotası genlerarasındaǵı aralıqqa baylanıslı; aralıq qansha uzaq bolsa, krossingover sonshaartadı;

– rekombinaciyapayızıtiykarındagenlerarasındaǵıaralıqanıqlanadı,bulbolsaxromosomalarkartasındúziwgeimkanberedi.

Bul tarawdaǵı izertlew nátiyjeleri xromosomanıń genetikalıq hámcitologiyalıq kartasın jaratıw imkanın beredi.Málim birigiw toparına kirgengenlerdiń jaylasıw kórinisi genetikalıq karta delinedi. Genetikalıq kartadaorganizmnińhárbirbirigiwtoparıózaldınasáwlelenedihámolardajaylasqangenlerdińqısqartılǵanatıberiledi,genlerarasındaǵıaralıqkrossingoverpayız-larınátiyjelerineqarapbelgilenedi.

Tayanısh sózler:birigiwtoparı,krossoverler,nekrossoverler,genetikalıqkarta.

Soraw hám tapsırmalar:1.Birikkenhaldanásilleniwhádiysesidáslepkimlertárepinenanıqlanǵan?2.T.Morgan óz tájiriybelerinde qaysı obektten hám ne ushın paydalanǵanlıǵın

sıpatlań.3.Tolıqhámtolıqemesbirigiwdepnegeaytıladı?4.Krossingoverne?Onısıpatlawshıtájiriybemazmunıntúsindiriń.5.Krossoverorganizmlerdegendenenitúsinesiz?6.Krossingovermuǵdarıqandayesaplanadı?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: 1-másele. Mákke tuqımınıń tegis hám reńli forması menen gedir-budır hámreńsiz forması shaǵılıstırlǵanda 1-áwládta tegis hám boyalǵan tuqımlar paydaboldı, birinshi áwlád gibridleri eki belgisi boyınsha recessiv organizm menenshaǵılıstırılǵandaáwládta8304reńlitegis;298gedir-budırreńli;304tegisreńsiz;8326gedir-budırreńsiztuqımlımákkeósimligialınǵanbolsa,genotipiata-anaǵauqsasósimliklerneshe%tiquraydı?2-másele. Mákkemaysalarnıńsarıhámjıltıraqbolıwıjasılhámgúńgirtbolıwınaqaraǵanda recessiv belgi. Bul genler birikken halda násillenedi. Digeterozigotaósimlikten analizlewshi shaǵılıstırıw nátiyjesinde alınǵan 726 ósimlikten 128krossover formalar ekenligi anıqlandı.Payda bolǵan ósimliklerden qanshasınıńmaysasıjasılreńgeiyeboladı?3-másele. Drozofilashıbınındaqanatformasıhámdenesireńinbegilewshigenlerbir xromosomada jaylasqan.Erkek hámurǵashı drozofila shıbınlarınaAhámVgenleri tek atasınan ótken. Digeterozigota kúlreń deneli normal qanatlı urǵashı

92

hámerkekdrozofilashıbınlarıóz-arashaǵılıstırıldı.Áwládtaallelgenlerdińorınalmasıwınátiyjesindekrossingoverpayızı17%tiquraydı. Áwládtıńneshe%inkúlreńdeneli,kelteqanatlıhámqaradeneli,normalqanatlıshıbınlarquraydı?

20-§. JÍNÍS GENETIKASÍ

Jınıs násillik xabardıń áwládlarǵa beriliwi hám násil qaldırıwıntámiyinleytuǵın hámde erkek hám urǵashı organizmlerdi parıqlaw imkanınberetuǵın belgi hám sistemalar jıyındısı. Tiri organizmlerde eki túrli jınıs:urǵashıhámerkekjınısparıqqılınadı.Organikalıqálemevolyuciyasınıńmálimbasqıshında jer júzindeayırım jnıslıorganizmlerpaydabolǵan.Haywanlardajınıstıńbelgilerimorfologiyalıq,fiziologiyalıq,bioximiyalıqqásiyetleri,quramalıminezqulqıarqalıpaydaboladı.Jınıslıqbelgilerbirlemshihámekilemshiboladı.Birlemshi jınıslıq belgilerdi jınıs organlar sisteması kórsetedi, olar gametalarpayda bolıwı hám tuqımlanıwın támiyinleydi. Ekilemshi jınıslıq belgilergormonlar tásirinde erjetken dáwirde rawajlanadı hám tirishiligi dawamındasaqlanadı.Mısalı,quslarhámsútemiziwshihaywanlardıńerkeginińgewdesinińiriligi, shıraylı bolıwı, adamlarda bolsa erkeklerde saqal murtınıń bolıwı,dawısınıń iri bolıwı. Erkek hám urǵashı organizmlerdiń sırtqı kórinisindegiayırmashılıq jınısıy dimorfizm delinedi. Jınısıy demorfizm kóp haywanlarda,adamda anıq kózge taslanadı. Adam, haywan hám ósimliklerde jınıslırınıńqatnasıbirqıylı1:1boladı.Jınıskóbinesetuqımlanıwprocesindemálimboladı.Jınıstı anıqlawdakariotip tiykarǵı rol oynaydı.Hár bir organizmniń kariotipihár eki jınısta bir qıylı bolǵan xromosomalar – autosomalar, erkek hámurǵashı jınıslılardı bir-birinen parıq qılıwdı támiyinleytuǵın xromosomalar – jınıslıq xromosomalardan ibarat. Mısalı, drozofila shıbınınıń kariotipi 6autosoma hám 2 jınıslıq xromosomadan ibarat. Kariotipi bir qıylı jınıslıqxromosomalarǵa iye, bir qıylı gametalar payda etetuǵın jınıs gomogametalıjınısdelinedi.Adam,sútemiziwshiler,ayırımshıbın-shirkeylerdińurǵashılarıgomogametalı,erkeklerigeterogametalıboladı.Quslar,jerbawırlawshılarhámayırımshıbın-shirkeylerdebolsakerisinshe,erkeklerigomogametalı,urǵashısıgeterogametalıboladı.

Meyoz procesinde geterogametalı individler bir qıylı muǵdarda X hámU xromosomalı gametalar payda qıladı. Sol sebepli, jınıslı kóbeyiwden

93

Haywanlarda jınıslıq xromosomalardıń óz-ara qatnası

Orga-nizmler

Geteroga-metalı jınıs

Sperma-tozoyd

Máyek kletka Zigotalar

Adam,Drozofilahám

basqalar

Erkak XhámY XhámX

Qandala(protenor) Urg‘ochi XhámX XhámO

Shegirtke Erkak XhámO XhámX

Quslar,gúbelekler Urǵashı ZhámZ ZhámW

keyin payda bolǵan erkek hám urǵashı individler sanı teń boladı. Mısalı,erkeklerigeterogametalıbolǵanorganizmler(drozofila)dajınısınıńnásilleniwi48-súwretteberilgen.

Ayırımorganizmlerdegeterogametalılıqbirjınıslıqxromosomanıńjoǵalıwımenen baylanıslı. Sonıń ushın gomogametalı organizm XX, geterogametalıorganizm XO boladı. Qandalalar hámiyneliklerdiń urǵashı organizminde XX,erkeginde XO, kúye gúbeleginde bolsakerisinsheurǵashılarındaXO,erkeklerindeXX jınıslıq xromosomalar boladı.Sonıńushın qandala erkeginde 13 xromosoma,urǵashısında14xromosomaboladı.Sonnan12 autosoma xromosomaları esaplanadıAyırım organizmlerde geterogametalılıqbir jınıslıqxromosomanıń joǵalıwımenenbaylanıslı. Sonıń ushın gomogametalıorganizmXX,geterogametalıorganizmXOboladı.Qandalalarhámiyneliklerdiń

48-súwret.Drozofilamiywe shıbınındajınısınıńnásilleniwi.

XX

XX

XX

XO

XO

ZZZW

XY

♂♀

♀

♀

♀

♂

♂

♂

94

urǵashıorganizmindeXX,erkegindeXO,kúye gúbeleginde bolsa kerisinshe urǵa-shılarında XO, erkeklerinde XX jınıslıqxromosomalarboladı.Sonıńushınqandalaerkeginde13xromosoma,urǵashısında14xromosoma boladı. Sonnan 12 autosomaxromosomalarıesaplanadı.

Jınıstı anıqlawdıń progam, epigam,singam tipleribar. Jınıstı anıqlawdıńpro-gam tipinde jınıs tuqımlanǵansha málimboladı. Mısalı, kolovratkalarda citoplaz-maǵa bay máyek kletkadan urǵashı, ci-toplazması kem máyek kletkadan erkekorganizmrawajlanadı.

Jınıstıanıqlawdıńepigamtipindejınıssırtqı ortalıqqa baylanıslı boladı. Mısalı,ayırım saqıynalı qurtlardıń tuqımlanǵan

máyek kletkası ǵárezsiz tirishilik etse urǵashı, parazitlik qılıp tirishilik etseerkekorganizmrawajlanadı.Jınıstıanıqlawdıńsingamtipikeńtarqalǵanbolıp,jınıstuqımlanıwwaqtındamálimboladı.

Tayanısh sózler: demorfizm, autosoma, jınıslıq xromosoma, gomogametalı,geterogametalı.Soraw hám tapsırmalar:1.Urǵashıorganizmgomogametalıbolǵandajınısqabirikkennásilleniwdimısallar

menenjazıptúsindiriń?2.Urǵashı organizm geterogametalı bolǵanda jınısqa birikken násilleniwdi

mısallarmenentúsindiriń.3.Xxromosomatarqalmaǵandabelgilerdińnásilleniwidrozofilamiyweshıbınında

qandayboladı?4.Xxromosomabirikkenhalattabolǵandabelgilerdińnásilleniwinederekmısallar

keltiriń.5.Geterogametalıhámgomogametalıorganizmlerjazıwdaqandaykórsetiledi?


T/s Urǵashıları gomogametalı organizmler Erkekleri gomogametalı organizmler

1

49-súwret.Quslardajınıstıń násilleniwi.

95

21-§. JÍNÍS PENEN BAYLANÍSLÍ NÁSILLENIW

Genlertekautosomadaemes,bálkimjınıslıqxromosomalardadajaylasqan.Autosomadaǵı genler iskerligi erkek hám urǵashı organizmlerde bir qıylıpaydaboladı.Jınıslıqxromosomalardajaylasqangenler jınıspenenbaylanıslıhalda násilden-násilge ótedi. Bul hádiyse amerikalı ilimpaz T. Morgan hámonıń shákirtleri tárepinen drozofilada úyrenilgen. Morgan drozofilanıń kózreńinińnásilleniwinúyrendi.Kózdińqızılreńidominant,aqreńibolsarecessivekenligimálimboldı.ShaǵılıstırıwushınalınǵanurǵashıqızılkózligomozigotadrozofilagenotipiXW+XW+, aqkózlierkektikiXWUboladı.Olardıóz-arashaǵılıstırıwnátiyjesindeF1degiurǵashıhámerkekdrozofilalardıńkóziqızılboladı. F2 degi urǵashı hám erkek drozofilalardıń hámmesi qızıl qózli, lekinolardıń½bólimi gomozigota, ½bólimi geterozigota halatta, erkekleriniń½bólimiqızılkózli,½bólimiaqkózliboladı.

Egershaǵılıstırıwushınaqkózliurǵashıshıbınlarmenenqızılkózlierkekshıbınlaralınsa(retsiprokshaǵılıstırıw),F1depaydabolǵanerkekdrozofilalaraqkózli,urǵashıdrozofilalarqızılkózliboladı.F2degiurǵashıdrozofilalardıń½ bólimi qızıl kózli, ½ bólimi aq kózli boladı, erkekleriniń½ bólimi qızılkózli,½bólimiaqkózliboladı(50-súwret).

50-súwret.Drozofilamiyweshıbınındakózreńinińjınısqabirikkenhaldanásilleni-wi.W+ –kózreńinińqızıllıǵı,W –reńinińaqlıǵınbelgileydi.

96

Urǵashı organizm gomogameta, erkek geterogameta bolǵan jaǵdayda,jınıspenenbaylanıslıbelgilerbasqaorganizmlerdedesondayusıldaáwládtanáwládqaberiledi.Gemofiliya,daltonizm,bulshıqetdistrofiyasıXxromosomaǵabaylanıslıhaldanásillenedi.

Urǵashısı geterogameta bolǵan organizmlerde jınıs penen birikkenbelgilerdiń násilleniwi basqasharaq keshedi. Mısalı, tawıq hám qorazlardıńpári shubar bolıwı dominant, qara reńde bolıwı recessiv genlerge baylanıslı.OlarX xromosomada jaylasqan. Eger qara párli (b) tawıq penen shubar (V)párliqorazshaǵılıstırılsaF1áwládtaǵıtawıqhámqorazlardıńpárishubarreńdeboladı. F1 degi qoraz hám tawıqlar óz-ara shaǵılıstırılsa, F2 áwládtıń barlıqqorazlarıshubar,tawıqlardıń½bólimishubar,½bólimiqarapárliboladı.

qara♀shubar♂P Genotip XbYxXBXB gametaXbYXB

Fenotipshubar♂shubar♀ F1 Genotip XBXbxXBY gametaXBXbXB Y

Fenotipshubar♂shubar♂ shubar♀ qara♀ F2 Genotip XBXBXBXbXBYXbY

Reciprok shaǵılıstırıwda, yaǵnıy shubar tawıq penen qara qorazshaǵılısıtırıwdan alınǵan F1 de tawıqları qara, qorazları shubar reńde boladı.Olardıńekinshiáwládındatawıqhámqorazlardıń½bólimishubar,½bóliminińpáriqarareńdeboladı.

Organizmdegi ayırım belgiler Y xromosomada jaylasqan genler arqalınásillenedi.

Tayanısh sózler: resiprok shaǵılıstırıw, gemofiliya, daltonizm, bulshıq etdistrofiyası.

Soraw hám tapsırmalar:1.T.MorgannıńG.Mendeltájiriybelerinenparqıntúsindiripberiń.2.Drozofilamiyweshıbınındakózreńinińnásilleniwnızamlarıntúsindiriń.

97

3.Tawıqhámqorazlardabelgilerdińjınıspenenbaylanıslınásilleniwintúsindiriń.4.Jınıspenensheklengenbelgilerdińnásilleniwintúsindiriń.


1-másele. Balalarda immunitet jetispewshiligi qanda γ-globulin sintezlenbewiaqıbetinde payda boladı. Usı kesellikti keltirip shıǵarıwshı genniń bir túriautosomada, ekinshi túri jınıslıq xromosomada jaylasqan. Kesellik belgisi ekihaldadarecessivnásillenedi.Anaekibelgiboyınshageterozigotalı,atasawhámonıńáwládlarındakesellikbaqlanbaǵanbolsatuwılǵanperzentlerdińneshepayızı1-belgiboyınshasawboladı?2-másele. Daltonizm hám gereń-saqawlıq belgileri recessiv belgiler. DaltonizmgeniXxromosomada,gereń-saqawlıqgeniautosomadajaylasqan.Daltonikhámgereń-saqaw erkek saw hayalǵa úylengende shańaraqta bir ul daltonik, gereń-saqaw,birqızdaltonik,lekinnormalesitetuǵınbolıptuwılǵan.Bulshańaraqtaekibelgiboyınshadakeselqıztuwılıwımúmkinbe?

22-§. GENLERDIŃ ÓZ-ARA TÁSIRI

Organizmlerdegi belgiler G. Mendel nızamında kórsetilgenindey tek birgentásirindeemes,bálkimbirneshejupnoallelgenlerdińóz-aratásirindedenásillenedi. Noallel genler xromosomalardıń hár qıylı lokuslarında jaylasqanhámhár qıylı beloklar sintezin támiyinlewshi genler bolıp tabıladı.

Noallel genlerdiń óz-ara tásirine: epistaz, komplementarlıq, polimeriyamısal boladı.

Noaallel genlerdiń komplementar tásiri. Komplementariyasóziinglizshe«komplement» – toltırıw degen mánisti ańlatadı. Noaallel genler bir-birintoltırıwı nátiyjesinde jańa belgi rawajlanadı. Belginiń rawajlanıwına tásiretiwshi noallel genlerdiń tásiri sebepli F2 áwládında belgilerdiń ajıralıwı 9:7;9:6:1;9:3:4;9:3:3:1;qatnastaboladı.Mısalı,noallelgennińhárbiriǵárezsiztúrdejańabelginijúzegeshıǵarsa,F2deajıralıw9:3:3:1 qatnasta boladı.

Komplementarnásilleniwgemısalqılıpqusbaǵıwshıháweskerlerge tanısbolǵanAvstraliya shubar totılarınıńpár reńinińnásilleniwin alıwmúmkin.

Shubar totılardıń pár reńi aq, sarı, hawareń, jasıl boladı. Eger hawareńpárli totı aq párli totı menen shaǵılıstırılsa, birinshi áwládta párdiń hawareń4–Biologiya10

98

belgisi dominantlıq qıladı. Birinshi áwládtaǵı erkek hám urǵashı hawareńtotılar óz–ara shaǵılıstırılsa alınǵan F2 áwlád totıları arasında bolsa 75%hawareń,25%aqreńliboladı.Tapusındayhalattıbizsarıpárli totılarmenenaq reńli totılardı shaǵılıstırǵanda da kóremiz. Bul tájiriybede birinshi áwládtotılarısarıpárlibolıp,olardıńerkek,urǵashılarıbirbirimenenshaǵılıstırılsa,payda bolǵan ekinshi áwládta 75% totılar sarı, 25% totılar aq párli boladı.Háreki tájiriybenátiyjesintalqılap,shubartotılardapárreńibirgentásirinderawajlanadıdegenjuwmaqqakeliwmúmkin.Biraqbuljuwmaqhawareńpárlitotılar menen sarı párli totılardı shaǵılıstırıwda óz tastıyıqlawın tappaydı.Sebebi keyingi shaǵılıstırıwdan alınǵan birinshi áwlád totılardıń pári jasılreńde boladı. Olardıń erkek hám urǵashıların shaǵılıstırıp alınǵan ekinshiáwládtabolsatapdigibridlikshaǵılıstırıwǵauqsas4fenotipikklass,yaǵnıy9jasıl, 3 hawareń, 3 sarı, 1 aqpárli totılar rawajlanadı (51-súwret).

♀

♂AB Ab aB ab

AB

AABB AABb AaBB AaBb

Ab

AABb AAbb AaBb Aabb

aB

AaBB AaBb aaBB aaBb

ab

AaBb Aabb aaBb aabb

Dominant allel bolmaǵan genler bólek-bólek ǵárezsiz túrde belgigetásir kórsete almasa, F2 de 9:7 qatnasta ajıralıw beredi. Xosh iyisli noxatósimliginińfenotipjaqtanuqsasaqgúlli,lekingenotipboyınshaparıqqılıwshısortları shaǵılıstırılǵanda sonday nátiyje alınǵan (52-súwret). Komplementar

51-súwret.Genlerdińóz-ara9:3:3:1qatnastakomple-

mentartásiri.

52-súwret.Genlerdińóz-ara9:7qatnastakomplementartásiri.

P x

ccPPCCpp

CcPp CcPp

9/16C–P–

3/16C–pp

3/16ccP–

1/16ccpp

F1

F2

99

53-súwret.Genlerdińóz–ara9:6:1qatnastakomplementar

tásiri.

genlerǵárezsiztúrdeolyakibulbelginijúzegeshıǵarsaF2de fenotipboyınsha9:6:1qatnastaajıralıwbayqaladı(53-súwret).

Noallel genlerdiń epistaz tásiri. Noallelgenlerdiń biri ekinshisi ústinen dominantlıqqılıp,onıńfenotipdejúzegeshıǵıwınatosqınlıqqılıwı noallel genlerdiń epistatik násilleniwidelinedi. Ózine allel bolmaǵan qanday da birgenniń tásirin buwatuǵın, yaǵnıy ústemlikqılatuǵın gen epistatik (ingibitor) gen esap-lanadı.

Egerdominantgenústemlikqılsadominantepistaz, recessiv gen ústemlik qılsa recessivepistaz delinedi. Dominant epistazda ingibitorgenler sıpatında dominant genler qatnasadı.Dominant epistazda F2 de belgilerdiń fenotipboyınsha 13:3 hám 12:3:1 qatnasta ajıralıwıbaqlanadı.(54–55-súwretler).

54-súwret.Genlerdińóz-ara13:3qatnastaǵıepistatiktásiri.

55-súwret.Genlerdińóz-ara12:3:1qatnastaǵıepistatiktásiri.

100

Noallel genlerdiń polimer tásiri. Allel bolmaǵan genlerdiń polimer tipikomplementariya hám epistazdan pútkelley parıq qıladı. Eger komplementarnásilleniwde belgi tiykarǵı, toltırıwshı gen allelleri tásirinde payda bolsa,epistazdabelgigebirallelgentuwrı,ekinshiallelbolmaǵangennatuwrıtásirqılsa,polimeriyadabir-birineallelbolmaǵangenlerbirbaǵdardabelgigetásirkórsetiponırawajlandıradı.Polimernásilleniwkumulyativhámnokumulyativpolimeriyaǵaajıratıladı.

Kumulyativ polimeriyada eki jup noallel gen qatnasında F2 de fenotipboyınsha qatnas 1:4:6:4:1 boladı. Adamlarda teri reńiniń násilleniwin alıwmúmkin,bulbelgieki jupnoallelgennińkumulyativtásirinebaylanıslıhaldajúzegeshıǵadı(56-súwret).

♂ ♀ A1A2 A1a2 a1A2 a1a2

A1A2

A1A1 A2A2 A1A1 A2a2 A1a1 A2A2 A1a1 A2a2

A1a2

A1A1 A2a2 A1A1a2a2 A1a1 A2a2 A1a1a2a2

a1A2

A1a1 A2A2 A1a1 A2a2 a1a1 A2A2 a1a1 A2a2

a1a2

A1a1 A2a2 A1a1a2a2 a1a1 A2a2 a1a1a2a2

56-súwret.Genlerdińóz-ara1:4:6:4:1qatnastapolimertásiri.

Nokumulyativ polimeriyada genotipte polimer genlerden bir dominantalleli bolsa da belgi júzege shıǵadı. Dominant alleller sanı belginiń júzegeshıǵıw dárejesine tásir kórsetpeydi. Nokumulyativ polimeriyada eki jupnoallel gen qatnasında F2 de fenotip boyınsha qatnas 15:1 boladı. Mısalı,

101

shopanqalta ósimliginde qozaqshamiywesi úshmúyeshlik hámmáyek tárizliformadaboladı.Egerqozaqshasıúshmúyeshlikshopanqaltamenenqozaqshasımáyek tárizli shopanqalta shaǵılıstrılsa, F1 áwládta qozaqsha miywelerdińúshmúyeshlikformasıpaydaboladı.F2gibridlerdiń

15/16bólimiúshmúyeshlik,1/16bólimimáyektárizliformadaǵımiywegeiyeboladı.

Pleyotropiya. Genlerdiń kóp tárepleme tásiri pleyotropiya dep ataladı.Genlerdiń pleyotrop tásiri bioximiyalıq tábiyatqa iye: bir gen qadaǵalawıastında payda bolatuǵın bir belok–ferment tek ǵana bir belginiń júzegeshıǵıwına, sonday aq basqa túrli belgi hám qásiyetlerge de tásir etip, olardaózgerislerdi keltirip shıǵaradı. Genlerdiń pleyotrop tásiri birinshi márte G.Mendel tárepinen anıqlanǵan, bunda ol toq qızıl gúlli ósimliklerdiń japıraqqoltıǵındaqızıldaqlardı, tuqımqabıǵıbolsakúlreńyakiqońırreńdebolıwınbaqlaǵan. Bunday belgilerdiń rawajlanıwı bir násillik faktor (gen) tásirindeámelgeasadı.

Adamda recessiv násillik kesellik – oraq tárizli anemiya ushıraydı.Gemoglobin molekulasında aminokislotalardan biriniń orın almasıp qalıwıeritrocitformasınıńózgeriwinealıpkeledi.Sonıńmenenbirwaqıttajúrek–qantamır, nerv, as sińiriw, bólip shıǵarıw sistemalarında tereń ózgerisler júzegeshıǵadı.Bulkesellikboyınshagomozigotaorganizmbalalıqtanabıtboladı.

Sonday qılıp «Gen belginiń rawajlanıwın belgileydi» degen anıqlamamálim dárejede shártli bolıp tabıladı, sebebi genniń tásiri basqa genlergebaylanıslı.Genlerdińóz–aratásirijúzegeshıǵıwınasırtqıortalıqfaktorlarıdatásirkórsetedi.Genotipóz–aratásirlesetuǵıngenlersistemasıbolıpesaplanadı.

Genlerdiń modifikator tásiri. Organizm genotipinde belgige tuwrı tásiretiwshigennentısqarıusıgenleriskerliginkúsheytiriwshiyamasapáseytiriwshigenlerdeboladı.Bundaygenlermodifikatorgenlerdepataladı.Qaramal júnibazıdaala–shubar reńdeboladı.Bulbelgibir tiykarǵı recessivgenhámekimodifikatorgenlertásirinderawajlanadı.Onıńbirewiaqreńnińpaydabolıwınkúsheytiredi, ekinshisi bolsa páseytiredi. Nátiyjede birinshi halatta teride aqreńli,ekinshihalattaqarareńlidaqlarkóbirekboladı.

Braxidaktiliyakeselliginińbarmaqlarkemirekqısqarıwınanbaslapkóbirekqısqaratuǵın formaları bar. Barmaqları qısqa adamlar genotipi geterozigota(Bb), saw adamlar genotipi (bb) boladı. Usı mutaciyaǵa ushıraǵan adamlarshejiresin úyreniw sebepli bul belgi fenotipte tiykarǵı (B) geninen tısqarımodifikator genler qatnasında payda bolıwı anıqlandı. Modifikator recessivgenler(n)gomozigotahalattabolsa,barmaqlardıńkeskinqısqarıwınaalıpkeledi.Modifikator genlerdiń dominant alleli (N) gomozigota halatta barmaqlardıń

102

kemirekqısqarıwınaalıpkeledi,geterozigotahalattabolsaortashaqısqarıwınasebepshiboladı.

Tayanısh sózler:allel,noallel,kumulyativ,nokumulyativ,pleyotropiya,modifikator.

Soraw hám tapsırmalar:1.Allelgenlerdińóz-aratásirinińqandaytúrleribar?2.Noallelgenlerdińóz-aratásirinińqandaytúrleribar?3.Komplementarlıqdegendenenitúsinesiz?Oǵanmısallarkeltiriń.4.Epistaznásilleniwdimısallarjárdemindetúsindiriń.5.Polimeriyane?Polimergenlerdepqandaygenlergeaytıladı?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma:1-másele. Arpaósimligindexlorofillpigmentinsintezlewde2fermentqatnasadı.Olardıńbolmawıpigmentsintezibuzılıwınaalıpbaradı.Hárbirfermenttińsintezihárqıylıautosomalardajaylasqandominant(AhámB)genlermenenbelgilenedi.Egerfermenttińbirewibolmasa,ósimlikleraqreńde,2–fermenttińbolmawısarıreńdebolıwınaalıpkeledi.Ekifermenttińbolmawıósimliktińaqreńin,ekewinińbolıwıjasılreńintámiyinleydi.Egerdigeterozigotalıarpalaróz-arashaǵılıstırılsa,áwládtaalınǵangibridlerdińneshepayızıtekjasılreńliboladı?2-másele. Adam terisiniń reńi eki jup noallel gen menen belgilenedi. BBCCgenotipli adamlardıń terisi qara, bbcc genotipli adamdiki aq reńde boladı.Genotipte3dominantgenbolsateriqaraltım,2bolsaaralıq,1bolsaaqshılboladı.Aralıq terili erkek terisi aqshıl bolǵan hayalǵa úylengen.Olardıń perzentleriniń6/8bólimindeterireńiaralıq,aqshıl;2/8bólimindeqaraltımhámaqbolǵan.Erkekhámhayaldıńgenotipintabıń.3-másele. Tawıqlar ayaǵındapárbolıwıeki jupnoallelgen tárepinenbelgilenipnokumulyativpolimertiptenásillenedi.Egergenotiptedominantgenbolsa,tawıqayaǵında pár payda boladı, eger genler recessiv bolsa, pár payda bolmaydı,ayaǵındapárijoqtawıqdominantgomozigotalıpárliqorazbenenshaǵılıstırılǵandaF1de120,F2de1120shójealındı,F2áwládtıńneshewidigomozigotalıboladı?4-másele. Atlar júniniń kúlreń belgisi eki túrli allel bolmaǵan dominantgen qatnasında rawajlanadı. Olarda B qara, b qońır reńdi belgileydi. Basqaxromosomada jaylasqan I gen; B hám b genler funkciyasın páseytiredi hámatlar reńi kúlreń bolıp qaladı. Gomozigota kúlreń biye menen qońır ayǵırshaǵılıstırılǵan.F1dekúlreńatlaralınǵan.Olaróz-arashaǵılıstırılǵandaF2de12kúlreń,3qarahám1qońırjúnliatlaralınǵan.Shaǵılıstırıwdaqatnasqanbiyehámayǵırdıń,F1hámF2gibridatlardıńgenotipinanıqlań.

103

23-§. ÓZGERIWSHEŃLIKTIŃ ULÍWMA NÍZAMLARÍ

Ózgeriwsheńliksebepliorganizmdejańabelgihámqasiyetlerpaydaboladı.Ózgeriwsheńlik násillik hám násillik bolmaǵan ózgeriwsheńlikke ajıratıladı.Násillik bolmaǵan ózgeriwsheńlik fenotiplik ózgeriwsheńlik dep te ataladı.Fenotiplik ózgeriwsheńliktiń eki túri bar: modifikacion hám ontogenetikózgeriwsheńlik. Ontogenetik ózgeriwsheńlik –bul ontogenez procesindegenlerdiń differencial iskerligi nátiyjesinde júzege shıǵatuǵın, ortalıq tásirinebaylanıslıbolmaǵanózgeriwsheńlik.Modifikacionózgeriwsheńlikbolsasırtqıortalıqfaktorlarıtásirindefenotiptepaydabolatuǵınózgeriwsheńlik.

Násillik ózgeriwsheńlik genotiptiń ózgeriwi nátiyjesinde júz bergenligiushıngenotiplikózgeriwsheńliktedelinedi.Genotipikózgeriwsheńliktúrlerinekombinativ ózgeriwsheńlik, mutacion ózgeriwsheńlik kiredi. Kombinativózgeriwsheńlik meyoz procesinde gomologik xromosomalardıń óz – arashatasıwı,meyozdıńanafazabasqıshındaata-anaxromosomalarınıńpolyuslarǵatosattan tarqalıwı hám tuqımlanıw procesinde ata–ana gametalarınıń tosattankombinaciyalanıwınátiyjesibolıptabıladı.

104

Mutacialıq ózgeriwsheńlik organizm genleri hám xromosomalarınıń sapahámsanjaǵınanózgeriwinátiyjesiesaplanadı.

Mutacialıq ózgeriwsheńlik. «Mutaciya» atamasın pánge birinshi bolıpgollandiyalı genetik ilimpaz G.De–Friz kiritti. Ol kóp jıllar dawamındaósimliklerde ushıraytuǵın mutaciyalardı úyrenip 1901-1903-jılları ózinińmutacialıqtáliymatınjarattı.Házirgikúndemutacialıqtáliymattaalǵasúrilgenpikirlertómendegiler:

–mutaciyalartosattanpaydaboladı,baǵdarǵaiyeemeshámnásillenetuǵınózgeriwsheńlik;

– mutaciyalar individual xarakterge iye, yaǵnıy populyaciyanıń ayırımindividlerindejúzberedi;

–mutaciyanátiyjesindepaydabolǵanjańabelgilerturaqlı;– mutaciyalar hár qıylı kórinislerde bolıp, paydalı hám zıyanlı, neytral

bolıwımúmkin;–mutaciyalardıńushırawitimalıúyrenilgenorganizmlersanınabaylanıslı;– uqsas mutaciyalar bir neshe márte payda bolıwı múmkin. Mutacialıq

táliymat keyin ala hár tárepleme rawajlandırıldı hám mutaciyalardıń kópleptúrlerianıqlandı.

Gen mutaciyaları. Gen mutaciyası molekulyar dárejede júz beredi. Genmutaciyasıkóphallardafenotiptejańabelginirawajlandıradı.Genmutaciyalarınukleotidlerdińsanıartıwı,orınalmasıwımenenkeshedi.

DNKdaǵınukleotidlerdińorınalmasıwıekitúrli:a)bir purin azotlı tiykardıń ekinshi purin azotlı tiykarı yaki bir pirimidin

azotlı tiykardıń ekinshi pirimidin azotlı tiykarı menen almasıwına tranziciyadelinedi;

b)purintiykarınıńpirimidintiykarımenenkerisinshe,pirimidintiykarınıńpurintiykarımenenalmasıwıtransverciyadepataladı.

LizinaminokislotasınıńkodıAAAdanUAAǵaózgeriwi,glutaminkodıCAGdan UAGǵa ózgeriwi múmkin (57-súwret). Hár qanday aminokislotakodın mutaciya sebepli terminator UAG kodına ózgeriwi polipeptid shınjırısintezinerterektamamlanıwnaalıpkeledi.

Geterozigotaorganizmdemutaciyalarpaydabolıwınaqarapekigebólinedi.1. Dominantmutaciyalar.2.Recessivmutaciyalar. Dominant mutaciyalarǵa polidaktiliya (artıqsha barmaqlılıq), katarakta

(kóz múyiz perdesiniń gúńgirtlesiwi), braxidaktiliya (kelte barmaqlılıq)sıyaqlılarmısalboladı.Recessivmutaciyalarǵagemofiliya,daltonizm,tuwmagereńlik,albinizmmısalboladı.

105

57-súwret.Genmutaciyası.1–mutaciyadanaldınDNKhámbelokstrukturası; 2–mutaciyadansońDNKhámbelokstrukturası.

Eger mutaciya dominant bolsa, birinshi áwládtıń ózinde-aq júzege shıǵadı.Recessiv bolsa, ekinshi yaki onnan keyingi áwládlarda payda bolıwı múmkin.Mutaciyalardıń kelip shıǵıw sebeplerine qarap: spontan hám inducirlengenmutaciyalarǵa ajıratıladı. Spontan mutaciyalardı keltirip shıǵarıwshı sebep anıqemes, olar óz-ózinen payda bolatuǵın mutaciyalar. Átirap ortalıqta mutagenfaktorlarkópbolsa,olarspontanmutaciyalardıbirneshemártegeasırıpjiberedi.

Inducirlengen mutaciyalar (keltirip shıǵarılǵan mutaciyalar) insan tárepinenmálim maqsetlerde payda qılınadı. Bunday mutaciyalardı keltirip shıǵarıwshımutagenler 3 toparǵa ajıratıladı: fizikalıq (radioaktiv nurlar, rentgen nurları,temperatura); ximiyalıq (organikalıq hám anorganikalıq zatlar); biologiyalıq(viruslar,toksinler).

Násilge beriliwine qarap generativ hám somatik mutaciyalar parıq qılınadı.Generativ mutaciyalar, yaǵnıy jınıslıq kletkalarda júz beretuǵın hám násilden-násilge ótetuǵın mutaciyalar. Qásiyeti boyınsha generativ mutaciyalardıńsomatikalıqmutaciyalardanparqıjoq,sebebiekewidexromosomalarstrukturasınıńózgeriwi nátiyjesinde guzetiledi. Lekin júzege shıǵıw qasiyeti, tábiyatta hámselekciyadaǵırolimenenparıqqıladı.

106

Somatikalıqmutaciyalarsomatikalıqkletkalardajúzberip,jınıslıkóbeyiwarqalınásilden-násilge berilmeydi. Lekin vegetativ usılda kóbeyiwshi organizmlerdesondaybelgiliáwládlarpaydaboladı.Organizmlerdijasawortalıǵınabeyimlesiwintámiyinlewshimutaciyalarpaydalı,tirishilikiskerliginetásiretpeytuǵınmutaciyalarneytral mutaciyalar dep ataladı. Organizmlerdiń jasaw iskerligin páseytiriwshimutaciyalaryarımletalmutaciyalardepataladı.

58-súwret.Xromosomamutaciyaları.(Álipbenińhárbirharibibirgendepalınǵan).

Yarımletalmutaciyalarǵakelteayaqlıqoylarhámtawıqlardımısalqılıpalıwmúmkin.Embrionalyakipostembrionalrawajlanıwdıńdáslepkibasqıshlarında–aqólimgealıpkeletuǵınmutaciyalarletalmutaciyalardepataladı..

Xromosoma mutaciyaları. Hár bir biologiyalıq túr basqa túrdenxromosomalarınıń sanı, forması, kólemi menen parıqlanadı. Xromosomastrukturasınıń ózgeriwi menen baylanıslı mutaciyalar xromosoma mutaciyalarıdepataladı(58-súwret).

Deleciya–xromosomaortabóliminińjoǵalıwı;duplikaciya–xromosomalarayırımbólimlerinińekimártebeartıwı;inverciya–xromosomaayırımbóliminińózornın180oCqaózgertiwi;translokaciya–nogomologiyalıqxromosomalardıńóz-araayırımbóleklerimenenorınalmasıwı.

Genom mutaciyaları. Poliploydiya – xromosomalar gaployd toplamınıńeselepartıwı.Ilimpazlarósimliktuqımlarınakolxicinzatımenentásirqılıpkópleppoliployd formalar aldı. Kolxicin zatı bóliniw urshıǵınıń payda bolıwın buzadı

107

hám aqıbetinde mitozdıń metafazasında xromosomalar eki polyusqa tarqalmayanakletkaorayındaqaladı.

Poliploydiyaekitúrliboladı: avtopoliploydiya hámallopoliploydiya. Avtopoliploydiya bir túrge tiyisli organizm xromosomalarınıń eselep artıwı.

Avtopoliploydlarteńsalmaqlı(4n,6n,8nhámtaǵıbasqa)hámteńsalmaqsız(3n,5n, 7n hám taǵı basqa)ǵa ajıraladı. Teńsalmaqlı avtopoliploydlar xromosomasıdiploydbolǵanorganizmlergeqaraǵandapaqal,japıraq,gúl,miywetuqımlarıiriboladı.

Allopoliploydlar hár qıylı túrge tiyisli organizm xromosomalarınıńbirlesiwinen payda boladı. Allopoliploydiya túrler ara gibrid organizmlerdegixromosomatoplamınıńeselepartıwı.XXásirdiń20-jıllarındaG.D.Karpachenkokapusta(Brassiyaoleraseae)menentúrpini(Raphanussativus)shaǵılıstırıpgibridalǵan. Bunday túrler ara gibridlerdiń vegetativ organları kúshli rawajlansa daolarnásilsizboladı.Sebebi túrleraralıqgibridlerdexromosomalar sanı18bolsada, olardıń 9 kapustaǵa, 9 túrpige tiyisli bolǵanı sebepli olardıń xromosomalarıbir-birimenen konyugaciyalanbaydı hám aqıbetinde gametalardıń payda bolıwınormal barmaydı. G.D.Karpashenko analıq hám atalıq gametalardıń ayırımlarıeki áwládtıń xromosomalar jıyındısına (9R+9B) iye ekenligin anıqladı.Bundaydiployd toplamlı xromosomaǵa iye analıq hám atalıq gametalardıń óz-araqosılıwınan36xromosomalı tetraploydnásilberiwshiósimlikalındı.Biydaydıńtetraployd (28) hám geksaployd (42) xromosomalı, ǵawashanıń tetraployd (52)xromosomalıtúrleribar.

Aneuploydiya hádiysesi xromosomalar sanı artıwı yaki kemeyiwi menenbaylanıslı.Ayırım halatlarda meyoz procesinde xromosomalar eki qız kletkaǵateń bólinbewi múmkin. Bunda bir gametaǵa bir, eki yaki úsh xromosomaartıqsha, ekinshi gametaǵa sonsha xromosoma kem bólistiriledi. Eger zigotadabir xromosoma artıqsha bolsa trisomik, bir xromosoma kembolsamonosomik,bir jup artıqsha bolsa tetrasomik, bir jup kem bolsa nullisomlıq dep ataladı.Xromosomalardıń san jaǵınan artıqsha yamasa kem bolıwı fenotipte úlkenózgerislerdikeltiripshıǵaradı.

Násillik ózgeriwsheńliktiń gomologiyalıq qatarlar nızamı. NásillikózgeriwsheńliktińgomologiyalıqqatarlarnızamıbelgilirusilimpazıN.I.Vavilovtárepinen biyday tárizliler tuqımlasında ashılǵan. Bul nızamǵa qaraǵanda egerbiydaytárizlilertuqımlasınakiriwshibirtuwıstaqandaydanásillikózgeriwsheńlik

108

baqlansa, sonday násillik ózgeriwsheńlik onıń basqa tuwıslarında da ushırawımúmkin. Biyday tárizlilerdıń biyday, arpa, sulı, tarı, mákke,salı tuwıslarındaayırımbelgilerdiń,mısalı,dánreńinińaq,qızıl,qara,binafshareńdebolıwı;dánformasınıń jumalaq, sozınqı bolıwı; tirishilik tárizineqaraǵandagúzlik, báhárgi,yarımgúzlik,ertengi,keshki formalarıda tákirarlanıwınkóriwmúmkin.Násillikózgeriwsheńliktińgomologiyalıqqatarlarnızamıhaywanlardadaóztastıyıqlawıntapqan.Tiykarınan,albinizmomırtqalıhaywanlardıńbarlıqklasları–balıqlar,jer-suwhaywanları, jerbawırlawshılar,quslar, sútemiziwshilerge tiyisli tuwıslarda,túrlerde baqlanadı. Násillik ózgeriwsheńliktiń gomologiyalıq qatarlar nızamınatiykarlanıpselekcionerlermádeniyósimliklerdińbaykollekciyasıntoplawǵahámonnanjańasortlardıshıǵarıwdapaydalanadı.

Modifikacialıq ózgeriwsheńlik. Bir qıylı genotipke iye organizmlerde sırtqıortalıqfaktorlarıtásirindepaydabolatuǵınfenotiplikayrmashılıqlarmodifikacialıqózgeriwsheńlik dep ataladı. Genotip ózgermegenligi ushın modifikacialıqózgeriwsheńlik násilden-násilge berilmeydi. Modifikacialıq ózgeriwsheńlikpopulyaciyadaǵı derlik barlıq organizmlerge tán ekenligi menen sıpatlanadı.Modifikacialıq ózgeriwsheńlik boyınsha toplanǵan maǵlıwmatlar nukleynkislotalardaǵınásillikxabarqandayqılıpfenotiptepaydabolıwıntúsiniwgejárdemberedi.

Hár qanday tiri organizmniń morfologiyalıq,fiziologiyalıq, bioximiyalıqbelgi qásiyetleri jıyındısı, yaǵnıy fenotipi tek ata-anadan alınǵan genler ǵanaemes,bálkimmálimdárejedesolorganizmrawajlanıpatırǵanortalıqtıńhárqıylıfaktorlarıtásirinedebaylanıslı.

Modifikacialıq ózgeriwsheńlikke suw ayıwtabanı ósimligi japıraqlarınıńformasıózgeriwsheńliginmısalqılıpkeltiriwmúmkin.Birósimliktúrijapıraqlarınıńsuwastındaǵıhámsuwbetindejapıraqlarınıńformasımenenparıqlansada,olardıńgenotipibirqıylıboladı.Japıraqlarformasıjaqtılıqqabaylanıslı.

Birgenotiptińsırtqıortalıqshárayatınaqaraphárqıylıfenotiptijúzegeshıǵaraalıw shegarası – reakciyanormasıdep ataladı.Modifikacialıqózgeriwsheńliktińevolyucialıq áhmiyeti sonnan ibarat, ol organizmlerge óz ontogenezinde sırtqıortalıqfaktorlarınabeyimlesiwimkaniyatınjaratadı.Reakciyanormasıkeńbolǵanorganizmlertábiyǵıytańlawdaqolaylıqqaiyeboladı.Organizmlerdińboyı,massası,pigmentaciyasıhámsoǵanuqsaskóplepbelgilermodifikacialıqózgeriwsheńlikketán.Modifikaciyalardıń kelip shıǵıwı organizmde bioximiyalıq hám fermentativreakciyalardıńolyakibultárepkeózgeriwinebaylanıslı.

Tiri organizmlerdiń belgi hám qásiyetleri, mısalı, teride pigmenttiń islepshıǵarılıwıálbettegenotipkebaylanıslı.Lekin teridegipigmenttińpaydabolıwın

109

quyashnurımuǵdarıbelgileydi.Belginińjúzegeshıǵıwıgenotiptińmálimbirsırtqıortalıqtásirineberiliwsheńliginebaylanıslı.Sonıńushınmálimbirjerdetarqalǵanjuqpalıkeselliklermenensoljerturǵınlarınıńhammesidekeselbolabermeydi.Olgenotipindesolkesellikkemeyilligibaradamlardaǵanajúzegeshıǵadı.

Organizmlerdińsırtqıortalıqshárayatıtásirinejuwabısoltásirgebeyimlesiwinbildiredi. Teńiz betinen joqarıǵa kóterilgen sayın adam qanında eritrocitlerdińsanıkóbeyedi.Adamlardajazdateridemelaninnińkóbeyiwi,haywanlardajúnnińsuwıqtúsiwimenenqalıńlasıwıdashárayatqabeyimlesiwbolıptabıladı.Ósimlikjaqtılıqkemtúsetuǵınorındaósirilse,onıń japıraqplastinkalarıúlkeyedi,yaǵnıyfotosintezjúzberetuǵınbetiasadıhámsolshárayatqabeyimlesedi.

Organizmlerdińmuǵdarlıqbelgilerisırtqıortalıqshárayatıtásirindejúdákúshliózgeredi.Mádeniyósimliklerdińboyı,japıraǵıhámtuqımlarınıńsanı,ónimdarlıǵı,úy haywanlarınıń salmaǵı, sút ónimdarlıǵı olardı kútiw hám baǵıw shárayatınabaylanıslı.Bunnantısqarımuǵdarlıqbelgilerdińnásilleniwihámhárqıylılıǵıóz-arahámkóptáreplemetásiretiwshigenlerdińiskerliginebaylanıslı.Sonıńushınmuǵdarlıqbelgilerdińnásilleniwihámmodifikacionózgeriwsheńliktiúyreniwdearnawlıstatistikusıllardanpaydalanıladı.Bulusıllardıńmazmunıtómendegilerdenibarat:úyrenilipatırǵanósimliksortları,haywanporodalarıhámolargibridlerinińmúmkinbolǵanshakóbirekwákilleri tájiriybegeqollanıladı.Olardıńhárbirindeúyrenilip atırǵan belgini sıpatlawshı muǵdarlıq kórsetkishler, mısalı: massasıgramm yaki kilogrammda, boyı santimetr yamasa metrde anıqlanadı. Alınǵandáliller tiykarında variatcion qatar hám grafik dúziledi hámde úyrenilip atırǵanbelginińortashakórsetkishianıqlanadı.

Modifikacialıq ózgeriwsheńlikmedicina páninde úlken áhmiyetke iye. Hárbir kesellik reakciya normasına baylanıslı halda hár bir janzatta hár qıylı otiwimúmkin.

Tayanısh sózler: tranziciya, transverciya, deleciya, duplikaciya, inverciya,translokaciya.

Soraw hám tapsırmalar:1.Násillikózgeriwsheńlikhaqqındaaytıpberiń.2.Genmutaciyalarıneler?3.Genommutaciyalarıntúsindiriń.4.Modifikacialıqózgeriwsheńliktińáhmiyetinsıpatlań.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: «Mutaciyalardıńáhmiyeti»temasındareferatjazıń.

110

24-§. GENETIKA HÁM INSAN SALAMATLÍǴÍ

Insan salamatlıǵın saqlaw, bekkemlew hám násillik keselliklerdiń aldınalıwdagenetikapáninińtarmaǵı–adamgenetikasıáhmiyetliorıntutadı.

AdamHomosapienstúrinetiyislibolıp,biologiyalıqteoriyalarǵaqaraǵandaolorganikalıqálemnińqurambólegihámuzaqdawametkenevolyuciyaprocesiónimi. Sol sebepli de tiri organizmlerge qollanılatuǵın ulıwma biologiyalıqnızamlar adam násilin úyreniwde qollanıladı. Insannıń qaliplesiwinde onıńorganikalıq álem shejiresiniń joqarı baǵanasın iyelewine ulıwma genetikalıqfaktorlarmenenbirqatardajámiyetlikfaktorlardaúlkenáhmiyetkeiyebolǵan.Adam jámiyetlik ortalıqta jasaǵanlıǵı sebepli, olarda joqarı nerv iskerligimenenbaylanıslıbolǵanqásiyetler–aqıl,qábilet,sóylew,miynetqılıwsıyaqlıqásiyetler payda bolǵan. Bul qásiyetlerdiń násilleniwi júdá quramalı bolıp,ol genetikalıq hám jámiyetlik faktorlar sistemasınıń ulıwma tásirinde ámelgeasırıladı. Sonıń ushın da adam genetikasın úyreniwde onıń tábiyatta hámjámiyettetutqanornınankelipshıǵatuǵınózinetáreplerihámqıyınshılıqlarıbar.Adamgenetikasınúyreniwdegenetikanıńgibridlewmetodınqollapbolmaydı.Shańaraqtaperzentler sanınıńkemligibelgihámqásiyetlerinińnásilleniwinińhárqıylılıǵınanıqlawimkanınbermeydi,solsebepliadamnásiligeneologiyalıq,citogenetikalıq, immunologiyalıq, bioximiyalıq hám populyacion statistikalıqmetodlarjárdemindeúyreniledi.

Adam genetikası insan salamatlıǵın bekkemlewde ámeliy áhmiyetke iye,adamdaǵınásilquwıwshılıqhámózgeriwsheńliknızamlarınmolekula,kletka,organizm hám populyaciya dárejelerinde úyrenip, belgi hám qásiyetlerdińnormal hám patologiyalıq halattaǵı násilleniwi hám ózgerisiniń nızamlarınashtı. Adam genetikasınıń sońǵı jıllarda qolǵa kiritken jeńisleri násilliktińmolekulyar dúzilisi, mutaciya hám olar aqıbetinde kelip shıǵatuǵın násillikkeselliklerdi úyreniw imkanın beredi. Násillik kesellikler násillik xabardısaqlaw,áwládtanáwládqaótkeriwqubılısınıńbuzılıwıaqıbetindekelipshıǵadıhámnásilgeótedi.

Barlıqtiriorganizmlersıyaqlıadamnásilindedemutaciyalıqózgeriwsheńlikjúzberedi.Mutaciyalardıńadamorganizmihámtirishilikqubılıslarınakórsetkentásirineqarappaydalı,zıyanlı,neytral,letal,yarımletaltúrlergeajıratıladı.

Keyingi jıllarda orta jastaǵı adamlardıń 70% de tosattan násillikózgeriwsheńlik – mutaciyalardıń kóp ushırawı anıqlanǵan. Bul mutaciyalar

111

anıq násillik ózgeriwsheńlik, insan tirishiliginiń úzliksizligin sheklewshi,sonday–aq, tirishilik hám iskerligine salmaqlı tásir kórsetetuǵın keselliklerdipayda etedi. Búgingi kúndegi tiykarǵımashqalalardan biri insan genofondınsaqlawarqalısalamatlıqtıbekkemlewsanaladı.

Adamnásilinúyreniwdetómendegimetodlardanpaydalanıladı:Shejire dúziw (geneologiyalıq) metodınan adamnıń normal hám

kesellik belgi-qásiyetleriniń sebeplerin úyreniw maqsetinde ilájı bolǵanshakóbirek áwládlardıń úrim-putaǵı haqqında maǵlıwmat toplaw, talqılawdapaydalanıladı. Bul metod járdeminde insannıń kóp ǵana belgileri, sonnan,gen kesellikleriniń násilden-násilge ótiw nızamların ashıw múmkin boladı.Shejire dúziw (geneologiyalıq) metodı járdeminde adamdaǵı qábilet, úqıphám basqa páziyletlerdiń rawajlanıwı násillik faktorlarǵa baylanıslı ekenligigeneologiyalıq usılmenen anıqlanǵan.Mısalı,muzıka,matematikaǵa bolǵanuqıp hám qábiletler. Shejire dúziwde ózine táń belgilerden paydalanıladı(59-súwret).

Belgiler Belgiler mánisi

Erkekbirmáyektenrawajlanǵanegizekler

Hayalhárqıylımáyektenrawajlanǵanegi-

zekler

Neke Geterozigotalar

Proband Úyrenilipatırǵanbelgigeiyeshaxs

Birata-anaperz-entleri

59-súwret.Shejiredúziwdeqollanılatuǵıngenetikalıqbelgiler.

112

G. Mendel nızamlarına muwapıq adamlarda násilden-násilge ótetuǵınbelgilerdińbirneshesitómendegimısalsıpatındakeltirilmekte:

Dominant belgiler Recessiv belgilerBuyra(geterozigotalılardatolqın)shash TegisshashShashtıńertetógiliwi NormalshashSarıbolmaǵanshash SarıshashQoykóz KókyamasakúlreńkózSepkiller SepkillerbolmawıKalteboylıq NormalboyPolidaktiliya BarmaqlarsanınıńnormalbolıwıKópǵanakesellikler recessivhaldanásilden-násilgeótiwigeneologiyalıq

usıl járdeminde anıqlanǵan. Qantlı diabet, tuwma gereńlik, gemofiliya,shizofreniyanıń ayırım formaları solar qatarınan. Geneologiya usılı – eńuniversal, ápiwayı, qolay usıl bolıp, belginiń bir neshe áwládta násilleniwinanıqlawǵatiykarlanǵan.

Shejire dúziw: maǵlıwmatlar jıynaw, shejire dúziw, shejireni talqılaw,juwmaq jazıw sıyaqlı basqıshlarda ámelge asırıladı. Maǵlıwmat toplawdasorastırıw, anketalar toltırıw hám medicinalıq kórikten ótkeriw isleri alıp

barıladı. Áwládlar shejiresin dúziwdeproband haqqında maǵlıwmat jıynaladı.(Proband – áwládlar shejiresi anıqlanıwıkerek bolǵan shaxs). Probandtıń aǵa-iniyamasa apa-sińlileri sibslar dep ataladı.Shejireniń hár bir aǵzası haqqında, onıńprobandqa qanday baylanısı haqqındaqısqasha maǵlıwmat jazıladı, keyinolar grafik tárizde kórsetiledi. Shejiredúzilgende probanddaǵı belginińnásilleniwtipindeanıqlasaboladı..

Autosoma dominant tipte násilleniw (A–D)–autosomalardajaylasqandominantgenlerge baylanıslı. Mısalı: shash-tıń buyraliǵi, kózdiń qaralıǵı, miopiya,braxidakiliya, polidakiliya, rezus oń (R+)qangruppalarıhámbasqalar(60-súwret).60-súwret.Autosomadaǵıdominant

genniń násilleniwi.

113

61-súwret.Autosomadaǵırecessivgennińnásilleniwi.

62-súwret.X–xromosomadaǵırecessivgennińnásilleniwi.

Autosoma – recessiv tipte násilleniw (A–R) – autosomada jaylasqanrecessiv genlerge baylanıslı. Albinizm, shebaqaylıq, kók kóz, tegis shash,fenilketonuriya,rezusteris(Rh–),Iₒqangruppasıhámbasqalar(61-súwret).

X – xromosomaǵa birikken dominant genniń násilleniwi (X–D). Mısalı:qantsız diabet, D vitamini menen dawalanbaytuǵın raxit, ekinshi gúrek tisijoqlıǵı,tisemalıqońırbolıwıhámbasqalar.

X – xromosomaǵa birikken, recessiv genniń násilleniwi (X–R). Mısalı:gemofiliya,daltonizm,tawıqkózlik(62-súwret).

Y – xromosomaǵa birikken genniń násilleniwi. Mısalı: gipertrixoz,sindaktiliya.

Citoplazmatikalıq násilleniw –mitoxondriya, xloroplastlar hámplazmidagenlerinebaylanıslı.Mısallar: adamlardakóriwnervi atrofiyası,mitoxondrialcitopatiyahámbasqalar.Tekanadanperzentlergeótedi (ullardahámqızlardadabirqıylıhalattabayqaladı).

Citogenetikalıqmetodsońǵı jıllardaúlkenáhmiyetke iyeboldı.Oladamdaushıraytuǵın násillik keselliklerdiń sebeplerin túsinip alıw ushın kóp ǵanamateriallar beredi. Bul usıl adam xromosomalar toplamındaǵı kórinetuǵın

114

dárejedegi ózgerislerdi úyreniw imkanın jarattı. Xromosoma hám genommutaciyaları citogentikalıq usıl menen anıqlanadı. Sońǵı jıllarda hár qandayadamnıńxromosomadúzilisihámsanınoǵanheshqandayzıyantiygizbey,ańsathám tez úyreniwge imkan beretuǵın jańa usıllar islep shıǵılǵan, mısalı, adamqanındaǵı,qanleykocitleriajıratıpalınadıhám37C̊daózaldınaazıqortalıqqatúsirip qoyıladı, olardan xromosomalar sanı hám dúzilisi kórinip turatuǵınpreparatlartayarlanadı.Keyinalaadamxromosomalarınózaldınaboyawusıllarıislepshıǵıldı,bularxromosomalarsanınsanap,esaplapkóriwdentısqarıayırımxromosomalardaǵıjúdánázikózgerislerdideúyreniwgeimkanberdi.

Egizekler metodı belgilerdiń egizeklerde rawajlanıp barıwın úyreniwdenibarat. Egizekler bir máyek kletkadan hám hár qıylı máyek kletkadanrawajlanadı. Bir máyek kletkadan rawajlanǵan egizekler bir jınıslı hám bir-birinehayranqalarlıqdárejedeuqsasboladı,sebebiolarbirqıylıgenotipkeiye,olarortasındaǵıayırmashılıqlarbolsatekortalıqtásirinebaylanıslıboladı.Hárqıylımáyektenrawajlanǵanegizekleraǵa–iniyamasaapa–sińlilerdey,birqıylıyakihárqıylıjınıslıboladı.

Immunologiyalıq metod zamanagóy metodlardan biri bolıp, ol qangruppalarıhámrezus–faktordıńnásilleniwinúyreniwtiykarındajúzegekelgen.Házirde adam immun sistemasınıń násilleniw túrlerin úyreniwde qollanıladı.Bul izertlewler sebepli shańaraqtı rejelestiriw hám rezus–mashqala sebeplihámile nabıt bolıwı múmkin. Organ hám toqımalar transplantaciyası ushındonorlardıtańlawdabulmetoddanpaydalanıladı.

Bioximiyalıqmetod.Adamdaushıraytuǵınjúdákóppatologiyalıqhalatlarzatlar almasıwınıń ádettegishe barıwında hár qıylı ózgerisler júzege keliwinebaylanıslı boladı, bunı tiyisli bioximiyalıq usıllar menen anıqlaw múmkin.Bulusıljárdemindeqantlıdiabetkeselliginińsebepleriúyrenildi.Bulkesellikasqazan astı beziniń ádettegi iskerligi buzılıwına baylanıslı boladı, bul bezqanǵainsulingormonınkemajıratadı.Nátiyjedeqandaǵıqantmuǵdarıkóbeyip,adamorganizmindegizatlaralmasıwındaúlkenózgerislerjúzberedi.

Populyacion statistikalıq metod genetikanıń eń áhmiyetli metodlarınanbiri. Populyaciyada ol yaki bul alleldiń tasıwshılar sanı (óz aldına alınǵanadam genotipin emes) hám túrli genotiplerdiń payızlardaǵı qatnası, yaǵnıygenofond strukturası anıqlandı. 1908-jılı ingliz matematigi G. Xardi hámnemec antropogenetigi V. Vaynberg házirde Xardi – Vaynberg nızamı depatalatuǵın formulanı islep shıqtı. Bul nızamǵa muwapıq, populyaciyadagenotiplerdiń qatnasın esaplap tabıw múmkin. Bir genotip wákilleri (mısalı

115

recessiv gomozigota –aa) sanın bilgen halda basqa wákilleriniń (mısalı,geterozigota –Aa) sanın ańsat ǵana esaplap tabıw múmkin. Bul metodjárdeminde populyaciyanıń genetikalıq strukturası anıqlanadı, yaǵnıy normalhámpatologiyasıbolǵangenlerdińqatnasıesaplaptabıladı.Bulformulaidealpopulyaciyaushınislepshıǵılǵanbolıp,ondaǵıkórsetkishlerdenshekleniwlermutaciyalıqqubılıstıńbaǵdarıolyakibul toparlardıń jasawshańlıǵınanıqlaw,populyaciyalardıń keleshegin aldınnan boljaw imkanın beredi. Adamgenetikasıúlkenámeliyáhmiyetkeiye,adambelgihámqásiyetlerinińnormalhám patologiyalıq halatdaǵı násilleniwi hám ózgerisiniń nızamların ashadı.Adamgenetikasıadamdaǵınásilquwıwshılıqhámózgeriwsheńliknızamlarınmolekula,kletka,organizmhámpopulyaciyadárejelerindeúyrenedi.

Tayanısh sózler: Geneologiyalıqmetod,shejire,proband,sibs,egizeklermetodı,bioximiyalıqmetod,populyacionstatistikalıqmetod.

Soraw hám tapsırmalar:1.Adamdadominanthaldanásillenetuǵınbelgilerhaqqındasóylepberiń.2.Adamdarecessivhaldanásillenetuǵınbelgilerhaqqındabilesizbe?3.Geneologiyalıqmetodıtúsindiripberiń.4.Citogenetikalıqmetodtıńmazmunıntúsindiriń.5.Egizeklermetodıqandaymaqsetlerdeqollanıladı?6.Immunologiyalıqmetodhaqqındasóylepberiń.7.Bioximiyalıqmetodhaqqındanelerbilesiz?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Hárqıylınásilleniwtipleriarqalısawhámkeselperzentlerdińtuwılıwitimalıntúsindiriń.

Násilleniw tipi Ata AnaUllar Qızlar

saw kesel saw kesel

Autosomadominant

AA AaAa AaAa Aa

Autosomarecessiv

AA AaAa AaAa Aa

116

X-dominantXAU XAXa

XaU XAXa

XAU XaXa

X-recessivXAU XAXa

XaU XAXa

XAU XaXa

25-§. ADAMDA USHÍRAYTUǴÍN NÁSILLIK KESELLIKLER.REPRODUKTIV SALAMATLÍQ

Reproduktiv salamatlıqqa insan salamatlıǵın saqlaw hám bekkemlewdińtiykarǵı bólimi sıpatında itibar qaratıladı. Respublikamızda reproduktivsalamtalıqtı saqlaw boyınsha bir qatar normativ hújjetler qabıl etilgen.Reproduktiv(lat.re–tikleniw,tákirarlanıw,produco–jarataman).Reproduktivsalamatlıq degende insannıń ózindegi bar násillik xabardı keyingi áwládqapútin, genlerdimutaciyalarǵa ushıratpaǵan halda ótkeriwnátiyjesinde ózinensalamatnásilqaldırıp,áwládlarınıńquwatlılıǵıntámiyinleydi.

Reproduktiv salamatlıq–bul reproduktiv sistema hám onıń iskerliginebaylanıslıbarlıqmáselelerboyınshatekkesellikhámkemshiliklerjoqlıǵıbolıpǵanaqalmay,bálkimtolıqfizikalıq,aqılıyhámsociallıqjetiskenliklerhalatıdabolıpesaplanadı.

Reproduktivhuqıq-bulbarlıqerli-zayıpjuplıqlarhámózaldınashaxslardıńperzentler sanı, olar arasındaǵı aralıq hám olardıń tuwılıw waqtı haqqındaerkinhámde tolıq juwapkershilik sezimimenenqararqabılqılıwıhámbunıńushın shárt bolǵan maǵlıwmat hám qurallarǵa iye bolıwı boyınsha tiykarǵıhuqıqlardıtánalıwsanaladı.Reproduktivsalamatlıqqaerisiwushıntómendegiqaǵıydalar:jınıslıjolarqalıjuǵatuǵınkeselliklerdińaldınalıw,diagnozqoyıwhámdawalaw (AIJS nıń aldın alıw), násilsizliktiń aldın alıw, rak keselliklerihám rak aldı kesellikleriniń aldın alıw, perzentlerdi ana súti menen baǵıw,analıq hám balalıqtı qorǵaw, óspirimler reproduktiv salamatlıǵı hám jınısıytárbiyasına ámel qılınıwı lazım. Mámleketimizde balalar hám óspirimlerdińreproduktivsalamatlıǵınqorǵawbul–mámleketsiyasatıdárejesindeeńkópitibarqaratılıpatırǵanmáselelerdenbiri.Respublikamızdaanahámbalasalamatlıǵın

117

qorǵawsisteması rawajlanıp,hárbirwáláyathám iriqalalardaperinatalhámskriningoraylarıshólkemlestirilgen.Ulıwmaalǵanda,salamatperzenttiósiriw,xalıq, ásirese balalar hám óspirimlerdiń reproduktiv salamatlıǵın bekkemlewboyınshabirnesheámeliyjumıslaralıpbarılmaqta.

Hárbiroqıwshıreproduktivsalamatlıqqakeritásirkórsetiwshifaktorlardıbiliwi, olardı itibardan shette qaldırmawı lazım. Aǵayinler arasında neke,erte hámiledarlıq, alkogol, narkotik zatlardı paydalanıw, shegiw hám onıńhámilege tásiri, ekologiya hám sociallıq halat reproduktiv salamatlıqqa keritásirkórsetiwshifaktorlarqatarınakiredi.

Reproduktiv salamatlıq tek ǵana hayaldıń, bálkim erkektiń de ózinensalamatnásil qaldıra alıwdáwirindegi salamatlıǵıbolıp tabıladı.Ásirese,bulboyınshaóspirimjigit–qızlardıńsalamatlıǵınatereńitibarqaratıwzárúr.Bundatiykarǵıitibarshańaraqpárawanlıǵıntámiyinlew,olardaunamlıpsixologiyalıqortalıqtıńhúkimsúriwi,analarhámbalalarsalamatlıǵınsaqlaw,shańaraqlardıńbekkemligin támiyinlew sıyaqlılar názerde tutıladı. Tınısh emes, ishiwshi,giyabentzatlardıpaydalanıwsıyaqlızıyanlıádetleribarshańaraqlardatuwılǵanperzentler, sonday– aq, reproduktiv salamatlıǵına biyparıq qaraytuǵın jaslar,ásirese,bolajaqanalardıń temekishegiw,spirtli ishimlikler ishiw,giyabentlikzıyanlıádetlerreproduktivsalamatlıǵınaózinińkeritásirinkórsetedi.Kórsetipótilgenqáwipfaktorlarıkeyinalaolardıńshańaraqlarındanásillikkeselliklergeshalınǵanperzentlerinińdúniyaǵakeliwi,hámiledefiziologiyalıqqubılıslarınıńnormalkeshiwinińbuzılıwıbayqaladı.

Reproduktiv salamatlıqqa kúshli qáwip tuwdıratuǵın faktorlardan birinásillik kesellikler sanaladı. Násilde násillik kesellikler ushıramawınıń aldınalıw maqsetinde nekelenetuǵın jaslar medicinalıq–genetikalıq másláháttenótiwinızammenenbelgilengen.

Tuwma keselliklerdi násillik keselliklerden parıq etiw zárúr, tuwmakeselliklerhámilenińrawajlanıwındaǵıbuzılıwlar,mısalı,ananıńhámiledarlıqdáwirinde awır infekciya keselliklerine shalınıwı, shegiw hám alkogolishimliklerinqabılqılınıwı,shańaraqtaǵıtınıshsızlıq,nervbuzılıwı,ishkihámsırtqı ortalıqtıń zıyanlı faktorları tásirinde payda boladı, kóbinese násilden-násilgeótpeydi.

Adam násiliniń molekulyar dárejede úyreniliwi, adamdaǵı belgi hámqásiyetlerdiń násilleniw nızamların talqılaw, belgilerdiń populyaciyadatarqalıwı, mutaciyanı keltirip shıǵaratuǵın faktorlardıń násillikke tásirinanıqlawimkanınberedi.

118

Genetikanıń tiykarǵı tarmaqlarınan biri bolǵan medicina genetikası,genetikanıń ulıwma nızamlarına tiykarlanǵan halda násillik keselliklerdianıqlaw,aldınalıwhámdawalawjollarınislepshıǵadı.

Gen kesellikleri hám olardıń kelip shıǵıw sebepleri.Adam kletkasındaǵıxromosomalar: autosoma hám jınıslıq xromosomalarǵa ajıratıladı.Autosomaxromosomalarındaǵıgenlermutaciyasıaqıbetindetómendegikeselliklerpaydaboladı:

Ayırımadamlardaqolhámayaqpánjelerinińtutasıpketiwi–sindaktiliya,pánjelerdeqosımshabarmaqlardıńpaydabolıwı–polidaktiliyagenkeselliklerisanalıp, dominant halda násillenedi. Adamda recessiv mutaciya aqıbetindepayda bolatuǵın gen kesellikleri anıqlanǵan. Mısalı, albinizm keselligi teri,shash,kózdińmúyizperdesindepigmentlerdińbolmawımenenxarakterlenedi.

Sizge málim, meyoz procesiniń normal ótiwi normal gametalar paydabolıwın támiyinleydi (63-súwret). Kariotiptegi ayırım jup xromosomalarsanınıńózgeriwi(ólshemnenartıwıyamasaazayıwı)aqıbetindepaydabolatuǵınkeselliklergenommutaciyalarıanıqlanǵan.

Autosoma xromosomalar sanınıń ózgeriwi sebepli shıǵatuǵın kesellikkemısal etip, «Daun sindromı»n alıw mumkin. «Daun sindromı»nıń kelipshıǵıwına 21-jup gomologiyalıq xromosomanıń birewge artıp ketiwi, yaǵnıytrisomik halatta bolıwı sebepshi boladı. «Daun sindromı»na ushıraǵanshaxslar kariotipinde xromosomalar sanı 47 boladı. Bul kesellik autosomaxromosomalarınıń ózgeriwi nátiyjesinde payda bolatuǵınlıǵı sebepli, hayalhám erkeklerde ushıraydı. Bul kesellikke shalınǵan kesellerge tán belgilertómendegilerden ibarat: keseldiń bası kishi, beti hám mańlayı keń, kózleri

kishi,bir–birinejaqınjaylasqan,awzıyarımashıq,aqılızayıp,násilsizboladı.

«Daunsindromı»nıńkelipshıǵıwınatiykarǵı sebep, ata-ananıń shegiwi,alkogolyamasanarkotikzatlardıpay da-lanıwınátiyjesinde,jınıslıqkletkalardıńmeyoz bóliniwde 21-jup xromosoma- lardıńózjubınantolıqajıralıwıjúzber-megenligi sebepli, yaki máyek kletka,yaki spermatozoydda 23 xromosomaornına24xromosomaboladı.Bul jınıs

63-súwret.Erkekhámhayallardameyozprocesindexromosomalardıńkletkalarǵa

normalbólistiriliwi.

119

kletka tuqımlanıwı nátiyjesinde ka-riotipinde47xromosomabolǵanzigota,onnankeyingisinde«Daunsindromı»natán belgi qásiyetlerge iye organizmrawajlanadı.

Klaynfelter sindromı keselligi tekerkeklerde ushıraydı. Citogenetikalıqanaliznátiyjesindeolardıń jınıslıq«X»xromosomalarsanınormaǵaqaraǵandabirewge kóbeygenligi anıqlandı. Aqı-betinde Klaynfelter sindromı kesel-ligine duwshar bolǵan shaxslar jınıslıqxromosomalar boyınsha XXY genoti-pineiyeboladı.Sonıńesabınaolardaǵıdiploydxromosomalarsanıádettegishe46emes,bálkim47boladı.

Klaynfelter sindromı keselligineduwshar bolǵan shaxslarda fizikalıq,aqılıy jaqtan ózgerisler payda boladı.olarda qol hám ayaqlar hádden tısqarıuzın boladı. Jelke jambasqaqaraǵandatar bolıp jınıs bezleriniń rawajlanıwıbuzıladı. Erjetiw dáwirinen baslap, birneshe aqılıy jaqtan artta qalıw júze-ge keledi. Bul kesellik orta esaptajańa tuwılǵan 500 ul baladan birindeushıraydı.

Hayallarda jınıslıq xromosomalarmutaciyasımenenbaylanıslıbolǵan,«Shereshevskiy–Ternersindromı»keselligiushıraydı.Bulkesellikkeduwsharbolǵanhayallardajupgomologiyalıqjınıslıqxromosomalarsanıbirewgekemeyedi.Olardaxromosomasanı46emes,bálkim45bolıp qaladı.Bundayhayallardıń boyı júdá pás,moynı júdá qısqa boladı.Olarda máyeklik rawajlanbaǵan, ekilemshi jınıslıq belgiler de júdá tómenjúzegeshıǵadı.«Shereshevskiy–Ternersindromı»keselligiortashaesaptajańátuwılǵan5000qızdanbirindeushıraydı(64-65-súwretler).

64-súwret.Erkeklerdemeyozprocesindexromosomalardıńkletkalarǵabólistiriliwibuzılıwıaqıbetleri:1–2–Klaynfeltersindromı3–4–Shereshevskiy-Terner

sindromı.

65-súwret.Hayallardameyozprocesindexromosomalardıńkletkalarǵabólistiriliwibuzılıwıaqıbetleri:1–Xtrisomiyası;

2–Klaynfeltersindromı; 3–Shereshevskiy-Ternersindromı;

4–jasawshańemes.

120

Elimizdeanalarhámbalalarsalamatlıǵınamámleketsiyasatıdárejesindeúlkenitibar berilmekte. Sonıń ushın, bekkemden sawlıqqa iye áwlád erkinligimizdińbekkemtiykarı,mámlekethámjámiyetrawajlanıwınıńtayanıshısanaladı.

Respublika «Ana hám bala skrining» orayı iskerliginiń tiykarǵı wazıypası«Salamat ana – salamat bala» qaǵıydasın ámelge asırıwǵa xızmet qıladı.Balatuwılıwınanaldınonıńsawlıǵıhaqqındabiliwmúmkin.Bulardıńbarlıǵıskrining(inglizshe screening – tańlap alıw, saralaw), yaǵnıyden sawlıqtı saqlawdıshólkemlestiriwdeklinikbelgilersizkeshetuǵınkeselliklerdianıqlawǵaqaratılǵanstrategiyanıámelgeasırıwimkanınberedi.Usıstrategiyanıńmaqsetikeselliklerdiimkanı barınsha erte anıqlawdan ibarat bolıp, bulmayıplıqtıń aldın alıwushındawalawdıózwaqtındabaslawdaúlkenáhmiyetkeiye.

Jáhánden sawlıqtı saqlaw shólkemi maǵlıwmatlarına qaraǵanda, dúnyadanárestelerdiń5%ituwmahámnásillikkeselliklermenentuwılmaqta.Hámiledarlıqdáwirindetúrliótkirjuqpalıkeselliklerdibasınankeshiriw,endokrinhámasqınıwkesellikler, bolajaq analardıń natuwrı awqatlanıwı, hayallar organizmindeyod, foliy kislotası, duz jetispewi, ekologiyalıq faktorlar, sonnan, ayırım dáripreperatlarınqabılqılıwbunıńtiykarǵısebepleri.

Búgingi kúnde skrining sisteması barlıq wálayatlardaǵı rayonlıq,Qaraqalpaqstan Respublikası hám Tashkent qalasındaǵı Respublika skriningorayınan ibarat bolıp, olar hámiledar hayallar hám nárestelerdi skriningtekseriwlerinenótkermekte.Usıbólimler iskerligi shańaraqtabalalardıń tuwmahám násillik kesellikler menen tuwılıwınıń aldın alıwǵa qaratılǵan. Genetik,nevropatolog, endokrinolog, ginekolog shıpakerlerdiń másláhátleri, sonday–aqkeseldi arnawlı usıllar járdeminde tekseriw násillik kesellikke diagnoz qoyıwhámkesellikbelgilerineqarapdawalaw,shańaraqtanásillikkesellikpenenbaladúnyaǵakeliwinińaldınalıwimkanınberedi.

Bunnan tısqarı, Respublika «Ana hám bala skrining» orayında iskerlikkórsetip atırǵan genetika laboratoriyasında jańa tuwılǵan náresteler tuwmagipotireoz hám fenilketonuriya keselligi boyınsha hámde basqa xromosomasindromlarınanıqlawushıntekseriwlerótkerilipdiagnozqoyıladı.

Tayanısh sózler:fertil,kariotip,mikrocefaliy,Xtrisomiyası,Klaynfeltersindromı,Shereshevskiy–Ternersindromı,nevropatolog,endokrinolog,ginekolog.

Soraw hám tapsırmalar:1. Jurtımızdaanalarhámbalalarsalamatlıǵınsaqlawushınqandayjumıslaralıp

barılmaqta?2. Genkeselliklerihámolardıńkelipshıǵıwsebeplerihaqqındasóylepberiń.

121

3. Klaynfelter sindromı, Shereshevskiy–Terner sindromı, Daun keselliklerinińbelgilerintúsindiriń.

4. Násillikkeselliklerdierteanıqlawhámolardıńaldınalıwushınneqılıwkerekdepoylaysız?

5. ReproduktivsalamatlıqtısaqlawdaRespublika«Anahámbalaskrining»orayıiskerliginkórsetiń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: «Insan salamatlıǵI – jámiyet baylıǵı»temasındareferattayarlań.

26-§ GEN INJENERIYASÌ IZERTLEW OBEKTLERI HÁM RAWAJLANÌW TARIYXÌ

Organizmler genleri yamasa genler jıyındısınıń iskerligin insanmápleringózlegenhaldaózgertiliwinegen injeneriyası (yamasagenetikalıq injeneriya)depataladı.Geninjeneriyasırekombinant–RNKhámDNKlaralıw,organizm(kletka)nengenlerdiajıratıw,genlerdibasqarıw(manipulaciya),genlerdibasqaorganizmlergekiritiwhámDNKdantańlanǵangenlerdialıptaslawjolımenenjasalmaorganizmlerjaratıwtexnologiyalarıhámusıllarıjıyındısıbolıptabıladı.

Bir molekula beloktıń biologiyalıq sintezine juwapker bolǵan, DNKshınjırındaǵınukleotidlerqatarıgendepataladı.Quramalıbiologiyalıqqubılısizbe-izliginbasqarıwdaqatnasatuǵın,genetikalıqdúzilisi boyınshaderlikbir-birine uqsas bolǵan bir neshe genler, genler jıyındısın quraydı. Genetikalıqinjeneriyapáninińmaqsetigenlerdińishkidúzilisinhámxromosomadatutqanornın talapqamas ráwishte ózgerttirip, olardıń iskerligin basqarıw.Nátiyjedehárqandaytirijanzattı,álbette,imkaniyatdárejesindemaqsetkejánedekóbirekmuwapıqlastırıw jolı menen sanaat kóleminde belok zatlar islep shıǵarıw,ósimlikhámhaywan túrlerin insan zárúrliginemas túrdeózgerttiriw,násillikhámjuqpalıkeselliklerdianıqhámtezdiagnozqılıw jánesebeplerinanıqlawusıllarıjaratıldı.

Genetikalıqinjeneriyapáninásilliktińmateriallıqtiykarı–DNKmolekulasınspecifik tárizde bóleklerge bóliwshi hámhár qandayDNKbólegin bir-birineushpa – ush biriktiriwshi enzimler hámdeDNKbóleklerin uzınlıǵı boyınshabir – birinen júdá anıqlıq penen ajırata alıwshı elektroforez usılınıń ashılıwıaqıbetindepaydaboladı.Ásirese,DNKmolekulasınqurawshınukleotidleriniń

122

specifik izbe-izligin anıqlaw hámde qalegen DNK bólegin avtomatikalıqtárizde sintez qılıw usıllarınıń hám úskeneleriniń ashılıwı bul pánniń tez pátpenenrawajlanıwıntámiyinledi.

Genetikalıq injeneriya izertlew obektleri. Genetikalıq injeneriyanıńizertlewobektleriviruslar,bakteriyalar,zamarrıqlar,haywanhámósimliklerdińkletkaları. Izertlewobektlerine qarap genetikalıq injeneriya: gen injeneriyası,xromosoma injeneriyası, kletka injeneriyası sıyaqlı jónelislerdi óz ishinealadı.TirisistemalardıńDNKmolekulalarıkletkanıńbasqazatlarınan tazalapalınǵan soń, olar arasındaǵı parıq joǵaladı. Hár qanday derekten ajıratılıp,tazalanǵanDNKmolekulasıenzimlerqatnasındaspecifikbóleklergetarqalıwıhám qaytadan bul bólekler baylanıstırıwshı enzim qatnasında talapqa mastúrde jalǵanıwı múmkin. Házirgi zaman genetikalıq injeneriyası usıllarıqatnasında probirkada hár qandayDNKmolekulası bólegin kóbeyttiriw yakiDNK shınjırındaǵı qálegen nukleotidti basqası menen almastırıw múmkin.Álbette, bunday joqarı jeńislerge násil quwıwshılıq nızamların izbe – izlikpenenúyreniwnátiyjesindeerisildi. Joqarıdárejedegibul texnologiyaházirgizamanbiologiyapáninińerkintarawlarınanbiri.

Násilliktiń materiallıq tiykarların úyreniw tariyxı. Ullı francuz ilimpazıLuy Paster bakteriyalardıń hár qıylılıǵın, olarda násillik bar ekenligin hámqásiyetlerinińnásillikketolıqbaylanıslılıǵınbakteriyalardıklonlawusılımenenkórsetipberdi.

1952-jılıJoshuahámEsterLederberglerbakteriyalardagenlermutaciyasınıńóz – ózinen júz beriwin bakteriya koloniyalarınan nusqa (replika) kóshiriwusılın qollaw arqalı sıpatlap berdi. Bul ilimpazlar mutant kletkalardı replikakóshiriwusılımenenajıratıpalıwdıislepshıqtı.Birtúrgetiyislibolǵan,lekinayırım genleri menen bir-birinen parıqlanıwshı bakteriya kletkaları shtammdep ataladı. Genetikalıq qásiyetlerin esapqa alıp shtammlarǵa at beriledi.Mısalı,«lac»(lak,minus)shtammdalaktozanıtarqatıwshıgennińiskerligihámbul fermenttiń aktiv emes,yaǵnıymutant formasın sintezqıladı.Hárqandayshtammǵa derek mutaciya aqıbetinde ózgerip, bir dana bakteriya bólinipkóbeyiwinátiyjesindepaydabolǵankletkalartoplamısolshtammnıńklonıdepataladı.Birklonquramınakiriwshibakteriyakletkalarınıńnásilibirqıylı.

1915-jılıTuorthámD’Errelfaglardıńzıyanlanǵanbakteriyalarishindeóz–ózinenkóbeyip,olardıóltiriwimúmkinliginsıpatladı.Mikrobiologlarfaglardanqáwipli infekcion kesellik qozǵatıwshı mikroblarǵa qarsı paydalanıwdı úmit

123

qılǵan edi.Lekinbiz joqarıdakórgenimizdeybakteriyalaróz–ózinen spontantúrdepaydabolatuǵınmutaciyalar sebepli faglarǵa shıdamlılıqqásiyetine iyeboladı.Bulmutaciyalardıńnásilgeberiliwibakteriyanıfagtárepinenpútkilleyqırılıpketiwinensaqlaydı.

1950-1970-jıllardaDNKnıń qos shınjır ekenligi,DNKnıńmálimbóliminkesiwshi restriktaza fermenti, genetikalıq kod hám onıń beloktı sintezqılıwdaǵı áhmiyeti úyrenilgen, laboratoriya shárayatında gen sintez qılınǵan.1970-1990-jıllarda DNKnı klonlaw texnologiyası, somatikalıq kletkalardıgibridlew jolı menen monoklonal antitelanı islep shıǵarıwshı gibridomajaratılǵan, rekombinant bakteriyalar járdeminde birinshi márte somatostatingormonıalınǵan,transgenósimlikjaratılǵan.RekombinantDNKdanpaydalanıwerkinligipándejańabaǵdar–geninjenerliginińpaydabolıwınajaǵdayjarattı.

Genetikalıqinjeneriyapáninińmaqseti –birorganizmdegiqımbatbahalıqásiyetke iye genlerdi ekinshi organizmge kóshirip ótkeriw yaki sol genleriskerligin kúsheytiriw arqalı ekinshi organizmde baǵdarlanǵan ózgerisler(transformaciya)keltiripshıǵarıwhámbulózgerislerdeninsanmáplerijolındapaydalanıw.

Tayanısh sózler: genlerjıyındısı,rekombinantgen,transformaciya.Soraw hám tapsırmalar:1.Genetikalıqinjeneriyaqandaypán?2. Genetikalıq injeneriya pániniń payda bolıwı hám onıń maqsetleri haqqında

aytıpberiń.3.Genetikalıqinjeneriyaizertlewobektlerinelerdenibarat?4.Pánnińrawajlanıwtariyxıhaqqındanelerdibilesiz?

27-§. KLETKANÌŃ GENETIKALÌQ ELEMENTLERI

Xromosomalar. Tirishilik formalarınıń barlıǵı óz dúzilisi hám iskerliginbelgilewshi násillik elementlerge iye. Viruslardıń násillik elementleri DNKyamasaRNKmolekulasında kórsetilgen boladı. Prokariottıń tiykarǵı násillikapparatı saqıyna tárizli DNKdan ibarat bolıp, nukleoyd dep ataladı hámcitoplazmada jaylasadı.BakteriyaDNK sı gistonlı beloklarmenen komplekspayda etpeydi, nátiyjede xromosoma quramına kiriwshi barlıq genler «islepturadı». Eukariotlardıń násillik xabarı xromosomalarda toplanǵan boladı,xromosomalar DNK hám gistonlı beloklardan ibarat boladı. Eukariotlardıń

124

bir-birinenparıqlanıwıolardaǵınásillikxabardıńhárqıylıbolıwınabaylanıslı.Olar xromosomalar sanı hám olardaǵı genler muǵdarı hám sapası menenparıqlanadı.

Plazmidler. Plazmidler kletkanıń tiykarǵı xromosomasınan bir neshe júzmártekishiDNKqosshınjırlısaqıynasınanibarat.Plazmidlerortasha3-10danagenlerdendúzilgenhámeki toparǵabólinedi.Bulardıńbirinshisi transmissiblplazmidbolıp,oltranspozonyakibakteriofagnásillikmolekulasısıyaqlıkletkatiykarǵı xromosomasınıń arnawlı DNK izbe-izligin kesip, rekombinaciyabola aladı. Transmissibl plazmid tiykarǵı xromosomaǵa birikkennen keyinóz ǵárezsizligin joǵaltadı. Tiykarǵı xromosomadan ǵárezsiz túrde óz–ózinreplikaciya qıla almaydı. Bunday plazmidlerde jaylasqan genler tiykarǵıxromosomadaóziskerliginatqaradı.

Kletka bólingende rekombinaciyalanıwshı plazmidtiń genleri tiykarǵıxromosomagenlerimenenbirikkenhaldanásilden-násilgeberiledi.Ekinshitoparplazmidleravtonomhaldareplikaciyalanıwshıplazmidlerdepataladı.Bundayplazmidler tiykarǵı xromosomaǵa birige almaydı, tiykarǵı xromosomalardanǵárezsiztúrdeózin–ózireplikaciyajolımenenonlaphámháttejúzlepmártebekóbeyttire aladı.Avtonomplazmidlerbakteriyayaki zamarrıqbólingendeqızkletkalararasındatosattanbólistiriledi.Sonıńmenenbirgeavtonomplazmidbirkletkadanekinshisinekletkaqabıǵıhámmembranasınıńtesiklerinenótealadı.Plazmidler quramı, tiykarınan, antibiotik yamasa záhárli toksin tarqatıwshıferment sintez qılatuǵın genlerden ibarat. Sol sebepli plazmidler bakteriya,ashıtqı hám zamarrıqlardıń antibiotik hám záhárli toksinlerge shıdamlılıǵıntámiyinleydi.

Plazmidtiń antibiotik tarqatıwshı genleri bir plazmidten ekinshisinetranspozonlar menen birikken halatta da kóship óte aladı. Bul molekulyarprocess kesel shaqırıwshı mikroblardıń antibiotiklerge shıdamlılıǵın júdáasıradı.Plazmidlerdińbulqásiyetinengenetikalıqinjeneriyadavektorsıpatındapaydalansaboladı.

Transpozonlar. Kóship júriwshi elementler organizmler evolyuciyasındaáhmiyetli orın tutatuǵın genetikalıq birlikler bolıp, olar xromosomalardıń birorınnan ekinshi orınǵa kóship júriwshi fragmentleri bolıp tabıladı. Bundayelementlerótkenásirdiń40-jıllarındaAQShilimpazıB.MakKlintoktárepinenashılǵan hám bul jumısı ushın ilimpaz 1984-jılı Xalıq aralıq Nobel sıylıǵımenen sıylıqlanǵan. Kóship júriwshi elementlerdiń úsh túrli tipi bar hámolar bir-birinen dúzilisi, kóship júriw tipi hám viruslarǵa uqsas yaki uqsasemesligi menen parıqlanadı. Solardan birinshisi transpozonlar bolıp, olar

125

DNKnıń bir ornınan ajıralıp shıǵıp, ekinshi orınǵa barıp ornalasadı. BundaDNKmuǵdar jaqtan ózgermeydi. Transpozonlar hár qıylı bolıwına qaramaybarlıqtranspozonmolekulalarınıńekishetindearnawlınukleotidlerizbe-izligi,oraylıq bóliminde bolsa DNK molekulasın belgilengen orında «jabısqaq»ushlar payda etip kesiwshi transpozaza fermentin sintez qılıwshı gen bar.Transpozonlarxromosomadaózornınózgerttirgendenásildeózgeredi.

Retrotranspozonlar – DNK nıń bir bólegi bolıp, olar dúzilisi jaǵınanRNK–saqlawshı viruslardı esletedi. Bunday elementler ózlerinen keritranskriptaza járdeminde óz nusqasın sintezlep, bul nusqanı DNKnıń basqaornına kóship ótiwin(insersiyalanıwın) támiyinleydi. Kóshiw dawamındaretrotranspozonlardıńeskinusqasıózornındaqaladıhám tekolardıńnusqasıǵana kóshiriledi. Nátiyjede DNKmuǵdar jaqtan kóbeyedi. Úshinshi túrdegikóshipjúriwshielementler–retropozonlardepataladı.

Retropozonlar–kóshiwmexanizmiboyınsharetrotranspozonlarǵauqsaydı,yaǵnıy olardıń nusqaları sintezlenip, basqa orınǵa kóshedi. Biraq tiykarǵıayırmashılıq olar dúzilisi jaǵınan viruslarǵa ulıwma uqsamaydı hám nusqakóshiriwushınózleridekeritranskriptazafermentineiyeemes.Bulúshtúrdegikóship júriwshi elementler organizmler genomınıń kóp muǵdarın quraydı.Ósimliklergenomınıńshamamenen50%itranspozonhámretrotranspozonlardanquralǵan. Mısalı, mákke dánlerinde antocian (qızıl) pigmenttiń payda bolıpjoǵalıwı antocian reńdi beriwshigen ishindegi transpozonnıńkóshiwimenentáriplenedi.

Anıqlanıwınsha, transpozonlar hám retrotranspozonlar bul elementlerdińkóship júriwin belgilewshi transpozaza fermenti yaki nusqa kóshiriwshi keritranskriptaza fermenti genlerin ózinde tutadı hám kóship ótiw ushın qolaybolǵanjabısqaqushlarǵaiye.Biraqbundaybirliklerdińfenotiplikpaydabolıwı,olar qandaydabir funkcional gengebirikkende anıqkózge taslanadı.Ádettejasaw ortalıǵı keskin ózgergende transpozonlardıń kóship júriwi artadı. Solsebepten kóship júriwshi genetikalıq elementler qatnasında gen injenerliginetiykarlanǵankópǵanabiotexnologiyalıqqubılıslarjaratılǵan.

Tayanısh sózler: transmissibl plazmid, avtonom plazmidler, transpozonlar,retrotranspozonlar,retropozonlar,insersiya.

Soraw hám tapsırmalar:1. Plazmidlertiykarınanqandaygenlerdendúzilgen?2. Qaysıtoparplazmidqandayqılıpbakteriyalardıńantibiotikkeshıdamlılıǵıntez

ámelgeasıradı?

126

3. Transmissiblhámavtonomplazmidlerdińkletkanásilinetásirintúsindiriń.4. Transpozonlarqandaydúzilgen?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Atamalar sanın olardıń táriypi menenjuplań.

1 Plazmid ATiykarǵı xromosomaǵa birige almaytuǵın hám tiykarǵı xro-mosomadan ǵárezsiz túrde óz-ózin replikaciya qılatuǵınsaqıynatárizliDNKmolekulaları

2 Transpozon B Genyakigenlerjıyındısınmaqsetkemuwapıqózgerttiriw

3 Avtonomplazmidler D Xromosomadan sırtta jaylasqan óz-ózin replikaciya qıla

alatuǵınsaqıynatárizliDNKmolekulası

4 Geninjeneriyası E i-RNK matrica tiykarında óz nusqasın sintezlep, genomnıńbasqaornınakóshipótetuǵınvirustárizliDNKmolekulası

5 Retrotranspozon FMolekulalardıń elektrmaydanında jaylastırılǵan arnawlı gelishindeúlkenligineqarapajıratıwusılı

6 Transmissiblplazmid H

Kletkaxromosomaları quramına rekombinaciyalana alatuǵınplazmida

7 Elektroforez GGenomnan ózin qırqıp, genomnıń basqa ornına kóshipótetuǵıngenetikalıqsistema

28-§. KLETKA NÁSILINIŃ ÓZGERIWINE ALÌP KELETUǴÌN QUBÌLÌSLAR

Gen injeneriyasımaqseti– rekombinantDNK jaratıwhámsol tiykarındaorganizmushınpaydalıjańabelgilerdihámqásiyetlerpaydaetiw.Tábiyattıńózindedesolsıyaqlı rekombinaciyaqubılısları júzberiwibaqlanadı.Viruslar, faglar,bakteriyalarózindegigenetikalıqzattıbasqaorganizmlergeótkeriwqásiyetineiye.

Rekombinantlar payda bolıwınıń 3 túrli usılı bar: transformaciya,transdukciya,konyugaciya.

AmerikailimpazlarıLederberghámTatum1946-jılıbakteriyalardajınısıyqubılıslar júz beriwin anıqladı. Bakteriyalarda jınıslı qubılıslar genetikalıqmaterial menen almasınıw rekombinaciya jolı menen ámelge asadı. BundadonorkletkaDNKsınıńbirbólimirecipientkletkaǵaberiledihámonıńDNKsı

127

1–TiriS-shtammtıshqanǵainekciyaqılınǵandatıshqanóledi

2–TiriR-shtammtıshqanǵainekciyaqılınǵandatıshqantiriqaladı

3–QızdırıwjolımenenzıyansızlandırılǵanS-shtammtıshqanǵainekciyaqılınǵandatıshqantiriqaladı

4–QızdırıwjolımenenzıyansızlandırılǵanS-shtammhámtiriR-shtammtıshqanǵa

inekciyaqılınǵandatıshqanóledi5–TıshqanqanınantiriS-shtammkletkaları

tabıladı

menenqosıladı.1940-jıllarǵakelipxromosomalarquramınúyreniwtereńlesti.Xromosoma quramı DNK hám beloktan ibaratlıǵı anıqlandı. Bul dáwirdekópshilik ilimpazlarnásilquwıwshılıqtıń tiykarıbelokdep túsineredi.Keyinalanásilquwıwshılıqtıńtiykarıbelokemes,nukleynkislotalarmenenbaylanıslıekenligi sıpatlandı. Organizm belgi hám qásiyetleriniń násilden-násilgeótiwinde nukleyn kislotalar belgili áhmiyetke iye ekenligi 1928-jılıAngliyabakteriologıFrederikGriffit,keyinala1944-jılıamerikalımikrobiolog–genetikO.Eyveribakteriyalarústindealıpbarǵantájiriybelerindeanıqlandı.DNKnıńgenetikalıq rolibirinshimártebepnevmoniyakeselliginqozǵatıwshıdomalaqformadaǵıbakteriyalar–pnevmokokklardasıpatlanǵan.

66-súwret.Griffittájiriybesi.

128

Transformaciya. Málim shárayatta bir organizm násillikmolekulası hárqanday bóleginiń ekinshi organizm násillik molekulası quramına birigiwhádiysesine«transformaciya»depataladı.Pnevmokokklardaǵıtransformaciyahádiysesi 1928-jılı ingliz bakteriologı F. Griffit tárepinen ashılǵan. Onıńtájiriybesi pnevmokokklardıń eki túri – S hám R – shtammları ústindeótkerilgen.PnevmokokkbakteriyasınıńSshtammıarnawlıqosımshakapsulaǵaiye bolıp, sırtı tegis, R-shtammda bolsa kapsula bolmaydı hám sırtı gedir –budır(S–inglizshesmooc-tegis,R–inglizsherough–gedir-budır),S-shtammbakteriyanıńkapsulasıtıshqanorganizmiimmunsistemasıtásirinótkermegenisebepli, ol kesellik qozǵatıwshı bolıp, tıshqanlarda pnevmoniya keselliginkeltiripshıǵaradıhámtıshqanlaróledi.

R-shtamm bolsa kesellik keltirip shıǵarmaǵanı sebepli, bul shtammlarmenenjuqtırılǵantıshqanlarnabıtbolmaydı.KesellikqozǵatıwshıS–shtammqızdırılǵanda olar óledi hám óltirilgen bakteriyalar tıshqanlarǵa jiberilgendetıshqanlardakesellikpaydabolmaydı.Tıshqanlarǵaqızdırıwnátiyjesindeólgenbakteriyalar S-shtammmenen kesellik qozǵatpaytuǵın R-shtammǵa kiriwshitiri bakteriyalar birgelikte qosıp juqtırılǵanda tıshqanlardıń óliwi gúzetilgen.ÓlgentıshqanlardabakteriyalardıńS-shtammıtabılǵan.Bulqubılıstıńmazmunı66-súwrettekórsetilgen.

PnevmokokkningS-shtammidanqandaydir

S-shtammpnevmokokkbak-teriyakletkalarıntarqatıwjolımenenajıratılǵankletkasız

ekstraktalıw

S-shtammpnevmokokkbak-teriyakletkalarıntarqatıwjolımenenajıratılǵankletkasızekstrakttiR-shtammme-

nenaralastırıp,R-shtammdıS-shtammǵatransformaciya

qılıw.

67-súwret.O.Eyveri,K.MakleodhámM.Makkartilertájiriybesi.

129

Pnevmokokktıń S – shtammısınan qandayda zat R – shtammǵa ótiwinátiyjesinde R – shtammnıń ayırımları S – shtammǵa aylanǵan, yaǵnıytransformaciyahádiysesijúzbergen.LekinF.GriffitS–shtammbakteriyalardıńqandayzatınásillikxabardıtasıpjúriwinbilealmaǵan.

1944-jılǵakelipO.Eyveri,K.MakleodhámM.MakkartiGriffittájiriybesinqaytadan tákirarladı hám S – shtammda onıń patogenlik qásiyetin tasıpjúriwshiDNKekenliginmálimqıldı.Olarpnevmokokkbakteriyalarınıń2túristreptomicingeshıdamlıhámshıdamsızshtammlarıústindetájiriybealıpbardı.Laboratoriya shárayatında probirkada streptomicinge shıdamlı bakteriyalardıtarqatıp,onıńDNKzatıajıratıpalındı.AlınǵantazaDNKshıdamsızbakteriyalarósip atırǵan ortalıqqa ótkeriledi hám baqlanadı. Baqlawlar sonı kórsetedi,streptomicingeshıdamlıbakteriyalarDNKzatı tásirinde, ekinshi probirkada ósipatırǵan shıdamsız bakteriyalar shtammıantibiotikkeshıdamlıbolıpqaladı.

Sondayetıp,dásleppnevmokokkbak-teriyalarda DNKnıń násil quwıwshılıqqabaylanıslıekenligisıpatlandı(67-súwret).

Transdukciya. Transdukciya qubılısı1952-jılda N. Jinder hám F. Lederbergtárepinenashılǵan.Bulashılıwǵashekembakteriya kletkasına fagdıń násillikmaterialı (nukleyn kislota) kirgendefaglardıń kletkada kóbeyiwi aqıbetindebakteriyanıń kletka qabıǵı jarılıp óliwi,yaǵnıy tek lizis bolıwı málim edi. Bulqubılıs faglardıń litik reakciyası depataladı.Bundabakteriyakletkasınakirgenfaglar 37 ̊ da, 15-60 minut ishinde litikciklgekiredi.

Fag dáslep bakteriyanıń nukleotidtri-fosfatlarınan paydalanıp, DNK moleku-lasın replikaciyalaydı. Soń fag xromo-somasıóziushınbelokqabıqsintezqılıp,fag bóleksheleri payda boladı. Nátiyjedebakteriya kletkasınıń qabıǵı jarıladıhám fag sırtqı ortalıqqa shıǵıp, basqa 68-súwret.Transdukciyaqubılısı.

5–Biologiya10

130

bakteriyanı zıyanlaydı.Biraq bakteriya kletkasına túsken fag hámmewaqıttadasolkletkanınabıtqılabermeydi.

Geyde fag xromosoması bakteriya xromosomasına rekombinaciyalanadı.Bul qubılıs fagDNKmolekulası bakteriyaDNKmolekulası nukleotidlerinińarnawlı izbe – izligin tawıp birigiwi nátiyjesinde júz beredi hám, bakteriyaprofag halatqa ótedi. Xromosomasında profag bolǵan hám erkin kóbeyealatuǵın bakteriyalardı lizogen bakteriyalar, lizogen halatqa alip keliwshiqubılıs bolsa lizogeniya dep ataladı. Sırtqı ortalıq tásirinde ayırım halatlardalizogenbakteriyadanfagxromosomasıajıralıpshıǵıwıbaqlanadı.

Fag nabıt bolǵan kletkadan saw kletkaǵa ótip atırǵanda nabıt bolǵanbakteriya xromosomasınıń qandayda bolegin ózi menen birge alıp ótkeriwimúmkin. Bir bakteriyalar kletkasınan ekinshisine faglar arqalı genlerdińótiwine transdukciya dep ataladı. Faglar arqalı ekinshi bakteriya kletkasınaótkengenlerbulbakteriyanıńnásilinózgertedi(68-súwret).

Konyugaciya (lat. conjugatio – «qosılıw» degen mánisti ańlatadı).Bakteriyalarda konyugaciya qubılısı bir bakteriya kletkasındaǵı genetikalıqmaterialdı ekinshi bakteriyaǵa alıp ótkeriw usılı bolıp, bunda eki bakteriyajińishkekópirshemenenbaylanısadıhámsolkópirshearqalıbirkletka(donor)danbasqası(recipient)geDNKnıńbirjibiótedi.RecipienttińnásillikqásiyetleriDNK bóleginde uzatılǵan genetikalıq xabar muǵdarına qarap ózgeredi(69-súwret).

69-súwret.Bakteriyalardakonyugaciyaqubılısı.1–2–donorkletkanıńrecipientkletkamenenbirigiwi;3–kletkaplazmidasıDNKnıńbirshınjırırecipient

kletkaǵaótiwi;4–hárbirkletkaplazmidasıkomplementarDNK

shınjırınsintezleydi.

131

Demek, transfomaciya, transdukciya, konyugaciya qubılısları bakteriya-lardıńnásilinińózgeriwinealıpkeledi.

Tayanısh sózler: transformaciya,transdukciya,konyugaciya.

Soraw hám tapsırmalar:1.TransformaciyaqubılısındasırttankirgenDNKmolekulasımutaciyapaydaete

alama?2.Qanday hádiyseler bakteriya kletkasın fag tárepinen lizis qılıwınan saqlap

qaladı?3.Transdukciyaqubılısıqandaykeshgendebakteriyadamutaciyabolmaydı?4.Transdukciyadafaglarqandayroloynaydı?5.Konyugaciyaqubılısınıńmazmunıntúsindiriń.


Genetikalıq injeneriya usılları

Kim tárepinen ashılǵan Mazmunı Áhmiyeti

TransformaciyaTransdukciyaKonyugaciya

29-§. GEN INJENERIYASÌNDA QOLLANÌLATUǴÌN FERMENTLER

Gen injeneriyasında DNK molekulasın specifikalıq tárizde bóleklergebóliwshi hám hár qanday DNK bólegin birbirine ushpa–ush biriktiriwshienzimler hámde DNK bóleklerin uzınlıǵı boyınsha bir-birinen júdá anıqlıqpenenajırataalıwshıelektroforezusılınanpaydalanıladı.

Geninjeneriyasındaqollanılatuǵınfermentler.GeninjeneriyasıfermentleriDNK molekulaları menen túrli tájiriybelerdi ótkeriwge járdem berip, olardıtiyisli ornınan qırqıw, hár túrli bóleklerin jalǵaw, tábiyatta ushiramaytuǵınjańa túrdegi izbe – izliklerdi sintez qılıwda qollanıladı. Tómendegi geninjeneriyasında paydalanılatuǵın tiykarǵı fermentlerdi kórip shıǵamız. Barlıqfermentlerdi shártli túrde tómendegi toparlarǵa ajıratıw múmkin: DNK nıbóleklerge bóliwshi; RNK matrica tiykarında DNK bóleklerin sintezlewshi;

132

DNK bóleklerin jalǵawshı; DNK bólekleri ushları strukturasın ózgerttiriwimkanınberiwshifermentler.

Polimerazalar.Gen injeneriyasıkeńqollanatuǵın fermentlerdenbiriDNKpolimeraza fermenti bolıp, bul ferment birinshi márte 1958-jılda KorenberghámonıńsherikleritárepinenEsherixiacoli(ishektayaqshasıbakteriyası)nanajıratıp alınǵanDNK polimeraza komplementar nukleotidlerdi biriktiriw jolımenenDNKshınjırlıreduplikaciyaqubılısındaqatnasadı.

DNKpolimerazageninjeneriyasındajańaDNKmolekulalarınsintezlewdeqollanıladı.Viruslardı úyreniw qubılısında sol nárse málim boldı, ayırımviruslardıńgenomıbirRNKshınjırdanibaratbolıp,kletkaishinderawajlanıpatırǵanda óz genomın eki shınjırlı DNK kórinisinde ótkerip, xojeyin-kletkagenomına kiritedi. RNK matrica tiykarında komplementar DNK sintezleyalatuǵın virustıń arnawlı fermenti, yaǵnıy keri transkriptaza yaki revertazadep atalıwshı artnawlı ferment ajıratıp alınǵan. RevertazalarmatricaRNKǵakomplementar DNK shınjırın sintezley aladı. Revertazalar járdemindemRNKnıńDNKnusqalarınalıwmúmkin.

Ligazalar.Rekombinaciya qubılısıDNKnı bóleklerge ajıratıwhámolardıjalǵawdan ibarat ekenligin kórsetdi.Qońsı nukleotidler arasındaǵı fosfodiefirbaylanıslardıtiklewarqalıDNKbóleklerinbaylanıstırıwwazıypasınatqarıwshıferment DNK ligaza dep ataladı. Ligaza járdeminde DNKnıń hár qandaybóleginiń«jabısqaqushlı»yamasa«topırushlı»bólimleribiriktiriledi.Buleńkópqollanılatuǵınfermentlerdenbiri.

Restriktazalar.Geninjeneriyasındaáhmiyetijaǵınanarnawlıendonukleazalarózaldınatopardıquraydı.Tábiyattaqandaydamikroorganizmkletkasınasırttanjatgenetikalıqmaterialkirse,oldárhálkletkanukleazafermentleriqatnasındatarqatıp taslanadı. Genler ústinde tuwrıdan jumıslar ótkeriw usıllarınıńrawajlandırılıwırestriksionendonukleazalar(restriktazalar)dıńashılıwımenenbaylanıslı.Esherixacoli(E.coli)dińózaldınashtammıDNKsıbasqashtammkletkasınakiritilgende,ádette,genetikalıqaktivlikkórsetealmaydı.Sebebiolarnawlıfermentlerrestriktazalarmenentezbóleklergebólipjiberiledi.Házirgiwaqıttahárqıylımikroorganizmlerdenhárqıylırestriktazalarajıratıpalınǵan.RestriktazalarendonukleazalardıńDNKnıanıqarnawlıizbeizliklerirestriksiyasaytların(noqatların)tanıpkesetuǵın,gidrolizqılatuǵıntoparıesaplanadı.JatDNKnıtarqatatuǵınhárqandayrestriktazafermentiDNKnıózinemas4–6

133

nukleotidizbe-izligintanıpkesedi,nátiyjedetopırushlıyamasajabısqaqushlıbir nesheDNKbólekleri paydaboladı. JabısqaqushlıDNKbóleklerinińqosshınjırı bir neshe nukleotidke jıljıǵan halda bóleklerge ajıraladı. Tap sondaybólekleróz-arakomplementarjuplarpaydaetip,birigiwqásiyetineiye.AlınǵanDNKbóleginplazmidayakibakteriya,virusqakiritiwmúmkin.

Restriktazalardı atawda ferment ajıratıp alınǵanbakteriya túriniń latınshaatınıń bas háripleri qosımsha belgilerinen paydalanıladı. Sebebi bir túrdegibakteriyalardanbirneshetúrlirestriktazalarajıratıpalınǵanbolıwımúmkin.

Sonıń menen birge qos shınjırlı DNK molekulasın «jabısqaq» ushlarpaydaetipkesiwshirestriktazalar(EcoRI),«topır»ushlarpaydaetipkesiwshirestriktazalar (Hpa I) bar. Restriktazalar payda etken «jabısqaq» ushlardanpaydalanıp,hárqıylıDNKbóleklerinbir-birine tutastırıwápiwayılasadı.Ánesolqásiyetisebeplibultúrrestriktazalargeninjenerligindekeńqollanladı.

Restriktaza fermentleriniń ashılıwı DNK molekulasın bóleklerge bólip,elektroforezáspabındajúdáanıqlıqpenenbir-birinenajıratıpalıwimkanınberdi.BulusıldaajıratıpalınǵanDNKbóleklerinengeninjenerligindepaydalanıladı.

Restriktaza tanıp kesetuǵın nukleotidler izbe-izligi

Restriktazanıń qısqartılǵan atı

Restriktaza ajıratıp alınǵan mikroorganizm

EcoRI Esherixiasolibakteriyası

HpaI Haemophilusparainfluen-zae

Tayanısh sózler:polimerazalar,revertazalar,restriksiyasaytları.

Soraw hám tapsırmalar:1.Geninjeneriyasındapaydalanılatuǵınfermentlerqandaytoparlarǵaajıratıladı?2.Polimerazafermentlerinińislewmexanizmihaqqındaaytıpberiń.

134

3.Restriktazalarqandaymaqsetlerdeqollanıladı?4.Restriktazafermentlerinińislewmexanizmihaqqındaaytıpberiń.5.Keritranskriptazafermentiiskerligimazmunıntúsindiripberiń.

30-§. REKOMBINANT DNK ALÌW

Genetikalıq rekombinaciya – bul túrli dereklerden alınǵan genlerdiń yakigenlerdiń normal biologiyalıq almasıwı nátiyjesinde ózgergen xromosomanıńpayda bolıwı. JańaDNKmolekulasıDNK shınjırınıń úziliwi yaki birigiw jolımenen rekombinaciya qubılısında payda boladı. Násillik xabardıń ótkeriliwi,almasıwıhámózreriwiniń tábiyatta túrli formaları bolıp, olar janaqásiyetlergeiyebolǵanorganizmlerdińpaydabolıwıushındereksanaladı.

Túrli organizmlerdiń genlerin jasalma jol menen birlestirip, rekombinantDNK alıwmúmkin. Gen injenerligi yaki rekombinant DNK texnologiyasındatájiriybeler jolımenenbirorganizm(donor)násillikmaterialdıbasqaorganizm(recipient) ge ótkeriw arqalı bul genlerdiń násilleniwi támiyinlenedi. Mısalı,mikrobiologiya sanaatında azot fiksaciyalawshı genler kiritiw jolı menenósimlikler ónimdarlıǵın asırıwda qollanılatuǵın bakteriya shtammları alınadı(bul tóginlerdiń isletiliwin kemeytiredi hám átirap ortalıq jaǵdayın jaqsılaydı).Házirgikúndegeninjeneriyasımetodlarırekombinantbakteriyashtammlarınanbiologiyalıq aktiv birikpeler, sonnan, gormonlar (insulin, ósiw gormonı,somatostatin),virusqaqarsıpreparat–interferonalıwdanátiyjeliqollanılmaqta.Genlerdińbasqaorganizmgenomınatuwrıdantuwrıkóshiripótkeriliwinásilliknuqsanlardıtuwrılawǵaimkanberedi.RekombinantDNKalıwjolımenennásillikkeselliklerdidawalawqálipleskenbolıp,bundakeselgenomınazıyanlanǵangenornınanormalfunkcionalgenkiritiledi.

JasalmatúrderekombinantDNKalıwhámgenlerdiklonlaweńdáslep1972-jılıAQShilimpazlarıBoyerhámKoentárepinenámelgeasırıldı.BulilimpazlarE.solibakteriyasınıńxromosomaDNKsıhámsolbakteriyaplazmidasınabólekprobirkalarda «jabısqaq» ush payda etiwshi EcoRÌ( eko– er– bir) restriktazafermentimenenislewbergen.SaqıynatárizliplazmidquramındatekbirdanaEcoRÌrestriktaza fermenti tańlap kesetuǵın arnawlı nukleotidler izbe-izligi bolǵanlıǵısebeplirestriktazaDNKqosshınjırıntekbirorınnankesipsaqıynatárizliplazmidtijabısqaq ushlı ashıq halatqa ótkeredi.XromosomaDNKmolekulasındaEcoRIrestriktazafermentitanıyalatuǵınarnawlınukleotidlerizbe-izligiqanshabolsa,bul molekula sonsha bólekke bólinedi. DNK bólekleri elektroforez áspabındakushli elektr maydanında úlken – kishiligine qarap ajıratıladı hám paydabolǵan bólekler arnawlı boyaw menen boyaladı. Elektroforez gelinen kerekli

135

DNK bólegin suwda eritip ajıratıp alıwmúmkin. Boyer hámKoen usı usıllarmenenajıratıpalınǵan jabısqaqushlıxromosomaDNKbóleginashıqhalattaǵıjabısqaqushlıplazmidDNKsımenenprobirkadaaralastırıpligaza(biriktiriwshi)fermenti qatnasında bul eki túrli DNK bólekleri ushların bir-birine kovalentbaylanıslarjárdemindebiriktirdi.NátiyjedeplazmidquramınaxromosomaDNKbólegi kiritildi. Usı usılda eń dáslep rekombinant plazmid payda etildi. Bulmolekulyar qurılmada (konstrukciyada) plazmid DNK vektor (baǵdarlawshı)funkciyasın atqaradı, sebebi joqarıda aytıpótkenimizdeyplazmidlerDNKsınarekombinaciyalana aladı. Bul vektor konstrukciya óz quramında antibiotikkeshıdamlılıq geni bolǵanlıǵı ushın arnawlı jaratılǵan plazmidsiz, yaǵnıyantibiotikke shıdamsız shtamm kletkalarǵa kiritildi. Rekombinant plazmidkiritilgen bakteriya kletkaları klonı antibiotikke shıdamlı genge iye bolıpqalǵanlıǵısebepli,plazmidsizbakteriyadanparıqqılıp,antibiotiktásirindenabıtbolmaydı. Sol sebepli tájiriybe ótkerilip atırǵan probirkaǵa antibiotik qosıprekombinantbakteriyaklonıajıratıpalınadıhámklonlanadı.Bulklondıqurawshıhárbirbakteriyadajat(geterologik)DNKbólegibarbolıp,bakteriyabiomassasıqansha kóbeytirilse, jatDNKbólegi sonsha kóbeyiwimúmkin.Onnan tısqarı,rekombinant plazmid vektor avtonom replikaciyalanıwshı plazmid bolsa,jatDNKbóleginjáneonlapmártebekóbeytiriwmúmkin(70-súwret).

70-súwret.1–maqsetkemuwapıqgendirestriktazajárdemindekesip

alıw;2–vektor–plazmida; 3–plazmidanırestriktaza

járdemindekesiw;4–ajıratıpalınǵangendiligazafermentiqatnasındaplazmidaǵakiritiprekombinantplazmida(vektorkonstrukciya)paydaetiw;

5–vektordıbakteriyakletkasınakiritiw;6–plazmida;7–bakteriya

DNKsı;8–bakteriyalardıklonlawarqalıgendikóbeytiriw.

Jat DNK bólegin rekombinant vektor konstrukciyalar járdemindekóbeyttiriw genlerdi klonlaw dep ataladı. DNK bólegin klonlawda vektorsıpatındavirushámfagDNKmolekulasınanyamasakóshipjúriwshigenetikalıqelementlerdendepaydalanıwmúmkin.

136

Demek,geninjeneriyasındatómendegilerámelgeasırıladı:1. Kerekligengeiyedonororganizmlerdenzárúrgenlerizbe–izligineiye

bolǵanDNKmolekulasıajıratıpalınadı.2. Donor DNKsınıń zárúr geni fermentler tásirinde basqa bólimlerden

ajıratıpalınadı.3. Recipientkletka (qabılqılatuǵınkletka)ǵabirgendikiritiwushın sol

kletkaǵakirealatuǵınonshaúlkenbolmaǵanDNKmolekulasınanpaydalanıladı.Bundaymolekulavektordepataladı.

4. DNK–vektordıńdonorgeninkiritiwmúmkinbolǵanornınanfermentjárdemindekesiledi.

5. Ajıratıpalınǵangenvektormolekulaǵa«tigiledi».RekombinantDNKpaydaetiledihámklonlanadı.Kiritilgengensaqlawshı jańaDNKmolekulasıxojeyinrecipientkletkasınakiritiledi.

6. XojeyinkletkadaDNKreplikaciyalanadıhámkletkanıńbóliniwiarqalıáwládlarǵaberiledi.

7. Rekombinant DNKnı xojeyin kletkaǵa kiritiw transformaciya depataladı. Jat DNK bólegine iye bolǵan organizmler transgen organizmleresaplanadı.

Tayanısh sózler: EcoRI (eko –er–bir), elektroforez geli, vektor konstrukciya,transformaciya,transgenkletka.

Soraw hám tapsırmalar:1.BoyerhámKoentárepinenámelgeasırılǵanjumıslardıtúsindiriń.2.Plazmidlibakteriya,plazmidsizbakteriyadanqandayparıqqıladı?3.RekombinantDNKalıwizbe-izliginsóylepberiń.

31-§. GEN INJENERIYASÌNA TIYKARLANÌP ÓSIMLIK NÁSILIN ÓZGERTIW

Klassik genetikalıq usıl menen násildi ózgertiwde eki túrli genotipliorganizm shaǵılıstırılǵanda olardıń barlıq xojalıq ushın maqul hám maqulbolmaǵan genleri óz-ara rekombinaciyalanadı. Nátiyjede jaratılǵan sortqagenetikizertlewshiqálegengennentısqarı,sorttıńqásiyetinbuzıwshıbasqakópgenlerdeótedi.Gen injeneriyası usılları arqalı násili ózgertilgenósimliklerdebolsa tek insan talaplarınasaykeletuǵınkeletuǵınbelgi,qásiyetler toplanǵanboladı.

137

Anıq bir gendi kletkaǵa kiritiw ushın topıraq bakteriyasıAgrobakteriumkletkasındaǵı plazmidten paydalanıladı. Agrobakteriyanıń ayırım túrleri(Agrobacteriumtumefasiens)ekituqımúlesliósimliklerdizıyanlap,olardaisikkeltirip shıǵarıwı múmkin.Agrobacterium tumefasiens – topıraq bakteriyasıisikpaydaetiwqásiyetineiye.BulqásiyetTi–plazmiddepatalatuǵınplazmidamenen baylanıslı. Ti – plazmida kletkaǵa genetikalıq xabardı kiritiw ushınzárúrbolǵanbarlıqqásiyetlergeiyetábiyǵıyvektorbolıp,kletkaǵagenetikalıqxabardıkiritiwushınzárúrqásiyetkeiye.

Ósimlik zıyanlanǵannan soń Ti – plazmidanıń bir bólimi ósimlikkletkalarına kiredi. Zıyanlanǵan ósimlik denesindegi kletkalar shala – palabóliniwinátiyjesindeisikpaydaboladı.BulisiktiTi(Ti–ay)plazmidgenomınıńT–DNK(isikpaydaetiwshiDNK)bólegishaqıradı(71-súwret).

71-súwret.T–DNKgeninińósimlikkletkasıgenomınabirigiwihámisikpaydaetiwi.

Bunıń sebebi T – DNK ósimlik kletkası genomına birigiwi hám onıńqásiyetin buzıwı T – DNKnıń bul qásiyetinen gen injenerliginde keńpaydalanıladı.

Agrobakteriumnıń Ti – plazmidi bir qansha iri bolǵanı ushın onnangenetikalıq injeneriya maqsetlerinde paydalanıw qıyın. Sol sebepli ósimliknásilingeninjeneriyasıusılımenenózgertiwushınplazmidtińT–DNKbólimiarnawlırestriktazamenenkesipalınadıhámpBR322(pi–bi–ar)plazmidasınakóshirip ótkeriledi. Jaratılǵan jasalma plazmid Ti–plazmidaǵa qaraǵanda birqanshakishi bolıp, olardanpaydalanıw bir qansha ańsatıraqhámónimlirek.

138

Bundaymolekulalarvektorkonstrukciyadepataladı.VektorkonstrukciyanıńT–DNK bólimin kesip, oǵan ósimlik genii kiritiledi. Nátiyjede T–DNK

isik shaqırıw qábiletin joǵaltadı, sebebi jat gen T–DNKnı eki bólekke bólipjibergen. Quramında T–DNK hám jat genge iye vektor konstrukciya Ti–plazmidi genomınan T–DNK bólimi alıp taslanǵan, ósimlik ushın zıyansızarnawlı agrobakterium shtammlarına kiritiledi. Bul bakteriyalar menenósimlik kletkası zıyanlandırılǵanda, agrobakterium jat gendi óziniń arnawlıtransformaciya apparatınan paydalanıp, ósimlik genomına ótkeredi. Sońǵıjıllarda vektor molekula quramına kiritilgen jat genlerdi júdá kúshli elektr

72-súwret. Transgenósimlikalıw.

139

maydanı tásirinde yaki arnawlı gen atıwshı qural járdeminde ósimlik yakihaywan kletkasına kiritiw usılları islep shıǵılǵan. Genetikalıq transformaciyaqılınǵanósimlikkletkasınantransgenósimlikalınadı(72-súwret).Transformaciyaqılınǵan ósimlik kletkası bóliniwi nátiyjesinde kletkalar toplamı kallus toqımapayda boladı. Kallus toqıma kletkalarınan ayırımları ósimlik gormonı hámbasqa regulyator zatlar tásirinde málim baǵdarlama boyınsha bóline baslaydı.Nátiyjedebundaykletkalardanbasqıshpa–basqıshósimlikembrionıhámbarlıqjaqtan normal, erjetken transgen ósimlik alınadı. Transgen ósimliktiń hár birkletkaxromosomasındakóshiripótkerilgengensaqlanadı.Solsebeptentransgenósimlikjınıslıjolmenenkóbeyttirilgendejatgennásilden-násilgeberiledi.

Ilimpazlar tárepinen awıl xojalıǵı eginleriniń túrli keseliliklerge hámzıyankes shıbın-shirkeylerge shıdamlı transgen sortların jaratıw jumısları alıpbarılmaqta. Sonıń ishinde, ǵawasha ósimliginiń zıyankes shıbın-shirkeylergeshıdamlı,ertepiser,transgensortlarıjaratıldı.

Tayanısh sózler: vektor konstrukciya, transgen,Ti–plazmida, pBR322 (pi–bi–ar 322),plazmida,kallustoqıma.

Soraw hám tapsırmalar:1.Dáslepkitransgenósimliklerhaqqındasóylepberiń.2.Vektorkonstrukciyajaratıwizbe-izligintúsindiriń.3.Transgenósimlikalıwizbe-izligintúsindiriń.4.Transgenónimlerhaqqındanelerdibilesiz?

32-§. KLETKA INJENERIYASÌ TIYKARÌNDA HAYWANLAR NÁSIL QUWÌWSHÌLÌǴÌN ÓZGERTTIRIW. GIBRIDOMA

Kletka hám gen injeneriyası jetiskenlikleri haywan porodaların jaqsılawushındausınısetilgen.Buljónelistegidáslepkibiotexnologiyalardanbirijoqarıxojalıqhámgenetikalıqkórsetkishlerge iyebolǵanqaramalporodalarımáyekkletkasınıńkópleppaydabolıwınaerisiwedi.Sizgemálim,sıyırlarbirjıldatekbirdana,bazıda2danamáyekkletkapaydaetedi.Solsebepliporodalıqaramaldıtezlik penen kóbeyttiriw imkanı bolmaǵan. Kóp muǵdarda joqarı sapalı sútberiwshi qaramalǵa málim gormon inekciya qılınıp, kóplep máyek kletkaalıwǵa erisildi. Bul máyek kletkalar jatırdan alınıp, jasalma tuqımlandırıladıhámpaydabolǵanzigotaxojalıqáhmiyetikem,ápiwayısıyırjatırınakiritiledi,

140

yaǵnıyimplantaciyaqılınadı.Nátiyjedeápiwayıógeyanaqaramaldanqımbatbahalı porodalı áwlád alınadı. Bul biotexnologiya biziń mámleketimizde deqollanıladı.AQShtıń dúnyaǵa belgili Monsanto kompaniyası gen injenerligiusılımenenósiwgormonın(growchormone)islepshıǵarıp,sıyırlarǵainekciyaqıldıhámsoljolmenensıyırlardansawılatuǵınsútmuǵdarınasırıwǵaeristi.

Zigota (tuqımlanǵan máyek kletka)ǵa hár qıylı genlerdi mikroinekciyaqılıp, transgen tıshqan yaki balpaq tıshqan alıw kóplep laboratoriyalardaorınlanadı.Mámleketimizde akademik J.H.Hamidov basshılıǵında usı usıldıqollap, qoyan zigotasınaósiwgormonı kiritildi hámádettegigeqaraǵanda irihámtezósiwshitransgenqoyanalındı.

Haywanlardı klonlaw. Bir bakteriya kletkası bóliniwi nátiyjesinde paydabolǵan bakteriya koloniyasına klon dep ataladı. Ósimliklerdiń klonı birkletkadanjasalmashárayattakóbeyttirilipyakivegetativkóbeytiwusılımenenalınadı. Joqarı haywanlar vegetativ jol menen kóbeymesligi sebepli olardıńklonın alıw jaqın kúnlerge shekem mashqala bolıp keler edi. 1977-jılı J.Gyurdon tárepinen kletka injenerligin qollaw nátiyjesinde joqarı haywanlarklonlarınjaratıwbiotexnologiyasıislepshıǵıldı(73-súwret).

73-súwret. 1–qurbaqanıńyadrosıalıptaslanǵanmáyekkletkası;2,3, 4,5–yadrosıalıptaslanǵanmáyekkletkaǵaiytbalıqishekkletkasıyadrosınıńkóshiripótkeriliwi; 6–jasqurbaqanıńrawajlanıwı.

1997-jıl Shotlandiyanıń Roslin institutı ilimpazları qoydıń klonın jarattı.Bul tájiriybege shekem yadrosı alıp taslanǵan zigotaǵa basqa embrionalkletkadan alınǵan yadro kóshirilip ótkiziletuǵın edi hám payda bolǵantransplant máyek kletka ógey ana jatırına kirgiziler (implantaciya qılınar)edi. Shotlandiyanıń Roslin universiteti ilimpazları erisken nátiyjeleriniń J.Gyurdon tájiriybesinen parqı sonda, olar eń birinshi yadrosı alıp taslanǵanzigotaǵa erjetken organizmniń somatikalıq kletkasınan ajıratılǵan yadronıkiritip,jetiliskenorganizmaldı(74-súwret).

141

Gibridomalar. Kletka injeneriyası rawajlanıwı gibridomalar alıw biotex-nologiyasınpaydaettihámmonoklonalantitelalarsintezqılıwimkanınjarattı.

Normal kletkalar júdá ásten bólinip kóbeyedi hám olardıń bóliniwisheklengen.Rak kletkalar bolsa tez hám sheksiz bólinedi.Qandayda paydalıbeloksintezlewshinormalkletkabiomassasınjasalmashárayattakóbeytip,solbeloktıkóplepislepshıǵarsaboladı.Biraqnormalkletkalardanjeterlibiomassaalıwsheklengenbolǵanlıǵıushınbundaymashqalalaróz sheshimin tappaǵanedi.

74-súwret. Qoyklonınıńjaratılıwı.

1975-jılıinglizilimpazlarıKelerhámMilshteynjasalmashárayattaantidenesintezlewshilimfocitkletkasımenensheksizhámtezbóliniwshirakkletkasınbir–birine qosıw nátiyjesinde tábiyatta ushıramaytuǵın gibrid kletka jarattı.Bunday gibrid kletka gibridoma dep ataladı. Nátiyjede jasalma shárayattaantidene sintez qılıwshı kletkanıń sheksiz kóbeyiwine erisildi. Gibridomakletkasınmaqsetkemuwapıqhárqandaykletkanırakkletkasımenenbiriktiriwjolı menen payda etiw múmkin. Bul texnologiyanı házirgi kúnde qımbat

142

bahalıbelokregulyatorlar,antidenehámgormonlarsintezindegen injenerligimenenbirgeqollanıwmúmkin.Sonıńushınkletka injenerligine tiykarlanǵanbiotexnologiyanıńimkaniyatısheksizesaplanadı.

Tayanısh sózler:transgentıshqan,Gyurdon,Roslin.

Soraw hám tapsırmalar:1.Haywanlardıklonlawdıńqandayjollarıbar?2.Gibridomakletkasınıńqandayabzallıqlarınbilesiz?3. Monoklonal antideneler sintez qılıwshı gibridoma kletkalarınıń óz aldına

klonlarınalıwushıngibridomakletkalardıqalaykóbeytesiz?4.Monoklonalantidenenińqandayáhmiyetibar?Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Atamalar sanın olardıń qásiyeti menenjuplań.

1 Bakteriofaglar A Genomquramındaaktivemesprofagsaqlaǵanbakteriya

2 Genetikalıqinjeneriya B Kesellikqozǵatıwshıbakteriya

3 Elektroforez D Quramalıbiologiyalıqqubılısizbe-izliginbasqarıwdaqatnasatuǵın

4 Biotexnologiya E Genyakigenlerjıyındısınıńmaqsetkemuwapıqózgert-tiriliwi

5 Lizogenbakteri-ya F Indukciyadáwirindeprofagdıńbakteriyagenomınan

qandaydabirgendialıpshıǵıpketiwi

6 Shtamm H Biologiyalıqmakromolekulalarhámorganizmlerdenpaydalanıpónimlerislepshıǵarıwtexnologiyası

7 Transdukciya G Molekulalardıńelektrmaydanınajaylastırılǵangelishin-deúlkenligineqarapbir-birinenajıratıwusılı

8 Transformaciya Ì Birtúrgetiyisli,biraqayırımgenlerimenenparıqqılıw-shıbakteriyakletkaları

9 Genlerjıyındısı K Bakteriyalardaparazitlikqılatuǵınhámolardılizisqılatuǵınbakteriyalar

10 Patogenbakteriya LBelgilishárayattabirorganizmnásillikmolekulasıhárqandaybóleginińekinshiorganizmnásillikmolekulasıquramınabirigiwhádiysesi

143

33-§. GEN HÁM KLETKA INJENERIYASÌNA TIYKARLANǴAN BIOTEXNOLOGIYA

Tiriorganizmlerdińtirishilikqubılıslarıntereńúyreniwnátiyjesindeashılǵanbilimlerden paydalanıp, biologiyalıq makromolekulalar hám organizmlerqatnasındajaratılǵantexnologiyabiotexnologiyadepataladı.

Insanlar qádim zamanlardan berli biologiyalıq qubılıslardan paydalanıpsanasıztúrdesúttenqatıq,biydaydanspirt,miywesherbetlerinensharapyamasasirketayarlawtexnologiyasınanpaydalanıpkelgen.

Bunnantısqarı,porodalıhaywanlaryakisapalıósimliklersortlarınjaratıwtiykarında da tirishilik qubılıslarınıń insanlar tárepinen nátiyjeli basqarılıwıjatadı.Ondaybiologiyalıqtexnologiyalarbiotexnologiyanıńbirqanshaápiwayıkórinisleribolıp,olardástúriybiotexnologiyadepataladı.

Keyin ala biologiyalıq pánler, ásirese, bioximiya, mikrobiologiya hámgenetika pánleriniń rawajlanıwı sebepli bir qansha quramalı bolǵan, júdánázik hám ónimli zamanógoy biotexnologiyaǵa tiykar salındı. Zamanógóybiotexnologiya mikroorganizmlerdi sanaat kóleminde kóbeyttirip, olarbiomassasınan insanlar ushın zárúr bolǵan zatlar – fermentler, gormonlar,vitaminleralıwbaǵdarlarındarawajlanıpbarmaqta.

XXásirdawamındajaratılǵanbiotexnologiyalartiykarındamikroorganizmlerjatadı,dese tuwrıboladı.Tezkóbeyetuǵıngenetikalıq jaqtan tereńúyrenilgenmikroorganizmlerdenpaydalanıphárqıylıónimler:dáridarmaqlar,azıqawqatónimleri hám basqa biologiyalıq aktiv zatlardı islep shıǵarıw imkaniyatlarıbar.Mısalı,bakteriyalargenomınaadamasqazanastıbezinenalınǵan insulingarmonin kiritiw arqalı biologiyalıq aktiv hám taza bolǵan insulin gormonınyaki ósiw gormonı genin kiritiw menen somatotropin gormonın kóplepmuǵdarda islep shıǵarıwmúmkin.Házirde bir qatar dúnya biotexnologiyalıqkompaniyalarıusıusılarqalıtúrlidáridármaqlardıislepshıǵarmaqta.

Búgingi kúnge kelip, zamanógoy biotexnologiyalıq usıllar menen geninjenerligi járdemindefarmacevtikaushıninterferonlar, insulin,somatotropin,gepatitkeqarsıvakcina, fermentler,klinikalıq izertlewlerushındiagnostikalıqónimler(narkomaniya,gepatithámbasqabirneshejuqpalıkeselliklerdianıqlawushın test sistemalar, bioximiyalıq tekseriwler ushın reaktivler, iyiliwsheńbiologiyalıqplastmassalar,antibiotikler)islepshıǵarıladı.

Ilimpazlaranıqlawınsha,nandabelokmuǵdarıonshakópemes.Sondayaq,nanda lizin, triptofan, metionin jetispeydi. Bulmashqalanı biotexnologiyalıq

144

jolmenen ańsat sheshiwmúmkin. Ilimpazlar tastıyıqlawınsha, 1 tonna unǵa150grammlizinqosılǵandanandaǵıbeloksapasıkeskinasıwıanıqlanǵan.

Ulıwma, biotexnologiya hám sanaatmikrobiologiyasınıń rawajlanıwı tekkóptonnalıqımbatlıazıqislepshıǵarıwdıemes,bálkimhártúrlifiziologiyalıqaktiv zatlar islep shıǵarıw imkanın da beredi.Eńúlken jeńisler, bir tárepten,adamgenomınıńtolıqizbe-izliginanıqlawsebepliqolǵakiritilgenbolsa,ekinshitárepten, ósimliklerdi tuqımnan ónip shıǵıp, gúllewi hám miywe beriwineshekembolǵanbarlaqtirishilikqubılıslarınbasqaratuǵınshamamenen25mıńgenlerdińanıqlanıwısebeperisildi.

Genetikalıq injeneriyada keyingi payıtlarda qolǵa kiritilgen jeńislerdenjáne biri insanlardaǵı túrli násillik keselliklerdi adamkletkalarına funkcionalgenlerdikiritiwarqalıdawalawtexnologiyası.Bulgenlerterapiyasıdepaytıladı.

Kletkainjeneriyasıkeselaǵzasınanbirsawkletkanıajıratıpalıp,onıjasalmaazıqlıqortalıqlardaósiriw arqalı belgili toqımaǵa tánkletkalar toplamın alıwhámbulkletkalartoplamınpútkilbirtutasaǵzaǵashekemtiklewimkaniyatınaiye. Keyin ala usı jańa organ kesel denesine kóshirip ótkeriledi. Bul «jańa»organlarjaratıwtexnologiyasıdepataladı.1998-jlıAmerikailimpazıJ.Tomson«tiykar» kletkalarda (ingl. stem cells) «jańa» organlar jaratıw texnologiyasınashıp, biotexnologiyanıń bul baǵdarı rawajlanıwına keń imkaniyatlar ashıpberdi.«Tiykar»kletkalarsondaykletkalar,olarembrionalkletkalarǵauqsaǵan,ele onsha rawajlanbaǵan kletkalar toplamınan ibarat bolıp, jasalma ortalıqtaósiw hám hár qanday toqımaǵa shekem rawajlanıw qábiletine iye. Endigiwazıypa alınǵan toqımalardan paydalnıp, iskerligi hám forması boyınshatábiyǵıyorganlarǵauqsasbolǵan«jańa»deneaǵzalarınjaratıw.Bizisenemiz,házirgi oqıwshılar biotexnologiyanıńbarlıqbaǵdarları qatarındabul baǵdardıda rawajlandırıwǵa qatnasadı hám ana Watanımızdıń dúnya páninde tutqanornınjoqarırawajlanǵanmámleketlerdárejesindekóterealadı.

Tayanısh sózler:reaktivler,lizin,proteaza,«tiykar»kletka.

Soraw hám tapsırmalar:1.Genetikalıqinjeneriyajárdemindefarmacevtikaushınqandayónimlerjaratıladı?2. Nanda belok muǵdarın hám onıń toyımlılıq dárejesin asırıw ushın qanday

jumıslaralıpbarılmaqta?3.Dári-dármaqlar,vitaminler,fermentleralıwdaqandaynátiyjelergeerisildi?

145

34-§. ÓZBEKSTANDA GENETIKALÌQ INJENERIYA HÁM BIOTEXNOLOGIYA PÁNI JETISKENLIKLERI

GenetikalıqinjeneriyaǵabaǵıshlanǵanizertewlerÓzbekistanda1980-jıllardıńbaslarındaakademikO.S.Sadıqovbaslamasımenenbaslanǵan.ÓzbekstandaǵıbulizertlewlerdińtuwrıbasshısıakademikA.A.Abdukarimovbolıp,1980-jıllardaÓzbekstanRespublikasıIlimlerakademiyasındadúzilgengenetikalıqinjeneriyahám biotexnologiyası laboratoriyasında transgen ǵawasha sortların jaratıwústinde bir qatar ilimiy fundamental izertlewler alıp barıldı. 1992-jılı BirinshiPrezidentimiz I.A.Karimovtıńbul laboratoriyaǵaqádemidawamındaǵawashagenlerinjenerliginjánederawajlandırıwhámonıdúnyapánidárejesinekóteriwhámde tarawǵa tájiriybeli jas kadrlardı qosıw hám tayarlaw maqsetinde,tarawdımaqsetliqarjılastırıwǵaberilgentuwrıkórsetpeleriÓzbekistandagenlerinjenerligintezpátpenenrawajlanıwınatúrtkiboldı.

Respublikamız Birinshi Prezidenti I.A. Karimov baslaması menenIlimler akademiyası quramındaGenetika institutınıń dúziliwi, húkimet qararımenen genetikalıq injeneriyanıń rawajlanıwın belgilewshi «Geninmar»ilimiy dástúriniń tastıyıqlanıwı, Pán hám texnikaMámleketlik komiteti hámÓzbekistanRespublikasıIlimlerAkademiyasıbirgelikteGenetikalıqinjeneriyaorayı – «Geninmar» orayınıń dúziliwi mámlektimizde gen injenerliginetiykarlanǵanbiotexnologiyalarjaratıwimkanınberdi.

Usı ilimiy oray xızmetkeri I. Abduraxmanov paxta talshıǵınıń uzınlıǵınbelgileytuǵınhámǵawashanıńgúllewinbasqaratuǵıngenlertuqımlasınAQShTexasawılxojalıǵıhámmexanikauniversitetibiotexnologiyaorayıilimpazlarımenen birgelikte birinshi márte ajıratıp aldı. Sonıń menen paxta talshıǵısapasın jaqsılawǵa baǵdarlanǵan biotexnologiyaǵa tiykar salındı. ProfessorSh.S.Azimovabasshılıqqılıpatırǵanlaboratoriyailimpazlarıgenhámkletkainjenerligiusıllarınqollap,xalqımızda«sarıawırıw»depatalıwshıbawırushınqáwipli bolǵan gepatit B keselligin diagnoz qılıw hám bul keselliktiń aldınalıwushınzárúrvakcinajaratıwboynshailimiyjoybarlardıtabıslıjuwmaqladı.

Biologiya pánleri doktorı R.S. Muxamedov, jetekshi ilimiy xızmetkeriB. Ìrısbaevlar basshılıq qılıp atırǵan ilimiy topar PSR texnologiyasın qollap,onlaǵan qáwipli juqpalı hám násillik keselliklerdiń gen injenerligi diagnozıbiotexnologiyasınislepshıqtı.

Respublika kardioorayı menen birgelikte kardiomiopatiya keselliginińnásilleniw nızamları úyrenilmekte (B. Ìrısbaev, G. Hamidullaeva). Ádillik

146

ministirliginiń Sud medicina ekspertizası institutı «Geninmar» orayı menenbirgeliktegendaktiloskopiya(gendaktiloskopiya-gennińDNKizbe-izligihámgenler spektrına qarap námálim shaxstı anıqlaw) usılın qollandı hám jánedejetilistirdi(R.S.MuxamedovhámA.Ikramov).

Professor O.T. Odilova topıraq hám jer astı suwlarında toplanıp qalǵanpesticid qaldıqların tarqatıp zıyansızlandırıwshı pseudomanas bakteriyasıshtammınan sol funkciyalardı atqarıwshı genler toparın ǵawasha tamırıtalshıqlarında jasawshı rizosfera bakteriyasına kóshirip ótkerildi. Bultájiriybelerden kútilgen maqset tiykarında ǵawasha egiletuǵın maydanlardaǵawashaǵa onlaǵan jıllar dawamında sebilgen gerbicid hám pesticidlerdińqaldıǵınzıyansızlandırıw.

Mámleketimizilimpazlarıtárepinenǵawashadantalshıqsapası,ertegúllew,túrli stresslergeshıdamlılıqtıberiwshibirnesheonlaǵangenlerajıratıpalındıhámklonlandı.Ilimpazlarımıztárepinenbulgenlerdińiskerligin«gendióshirip»qoyıw (gen-nokaut) arqalı basqarıw texnologiyası islep shıǵıldı, ǵawashadatalshıquzınlıǵıhámgúllewinekeritásirkórsetiwshibirneshegenlerfunkciyasıtoqtalıwınaerisildi,hámde joqarıagronomiyalıqkórsetkishliǵawashasortlarıalındı. Bul aldınǵı genom texnologiyaların awıl xojalıǵı eginleriniń barlıqtúrlerineqollawusıllarıkeńdárejedealıpbarılmaqta.

Ózbekistanda genetikalıq injeneriya tiykarında suw jetispewshiligi,shorlanıw, kesellikler hám zıyankeslerge shıdamlı awıl xojalıǵı eginlerinińjoqarısapalıhámónimlisortların jaratıwdáwir talabı.Bulóznáwbetindejasáwládlarǵausı texnologiyalardı tolıqózlestiriwhámolardıámeliy jumıslarǵaqollawjuwapkershiliginjúkleydi.

Tayanısh sózler:polimerazashınjırreakciyası,gendaktiloskopiya.

Soraw hám tapsırmalar:1.Ózbekstanda genetikalıq injeneriya páni rawajlanıwın belgilegen faktorlar

haqqındaaytıpberiń.2.Ózbekistandagenetikalıqinjeneriyahámbiotexnologiyatarawındaalıpbarılıp

atırǵanizertlewlerhámalınǵannátiyjelerhaqqındanelerdibilesiz?3.Biotexnologiyanıńbaǵdarlarınsanań.4.Genhámkletkainjenerligikelesheginqalaykózaldınakeltirealasız?5.Genlerterapiyasıdegenne?6.«Tiykar»kletkalarqandayqásiyetlergeiye?7.Sizińshe,insanorganlarınprobirkalardajańadanjaratıwmúmkinbe?

147

V BAP. TIRISHILIKTIŃ TÚR HÁM POPULYACIYA DÁREJESINDEGI ULÍWMA BIOLOGIYALÍQ NÍZAMLÍQLARÍ

35-§ TIRISHILIKTIŃ TÚR HÁM POPULYATCIYADÁREJESI. TÚR TÚSINIGI. TÚR KRITERIYALARÍ

Sizdáslepki klaslardaósimlikhámhaywanlar sistematikasımenen tanıs-qansız.Sistematikadaeńkishibirliktińtúrekenligin,túrbinarnomenklaturasıboyınsha qos at penen atalıwınan xabardarsız.Mısalı,Gossypium hirzitiumǵawashanıńbirtúribolıp,anıqbelgiqásiyetlergeiyeekenliginbilesiz.

Adamzattı qızıqtırıp kiyatırǵan túrler tábiyatta qanday baǵdarlarda paydabolǵanhámrawajlanǵandegenmáselelersizdideqızıqtırıwıtábiyǵıy.

Biologiyapáninińrawajlanıwındajúdákópilimpazlarózlerinińizertlewlerimenen bul mashqalanı sheshiwge háreket etken. Keyingi paragraflarda bulilimpazlardıń ilimiy izertlewleriniń nátiyjeleri menen tanısasız. Organikalıqdúnyanıń rawajlanıwı boyınsha alıp barılǵan izertlewlerdiń barlıǵı biologiyapániniń rawajlanıwına qosılǵan úles ekenligi kóz-qarasınan úyreniledi.Organikalıq dúnya júdá uzaq múddet dawamında tariyxıy rawajlanǵan.Paleontologiyalıqqazılmaqaldıqlarınúyreniwhámházirdebarorganizmlerdińdúzilisinsalıstırıwarqalıusındayjuwmaqlarshıǵarılǵan.

Usınıatapótiwkerek,organikalıqdúnyaevolyuciyasıhaqqındaǵıpikirlerkóplegenbiologilimpazlardıńizertlewlerinátiyjesindegialınǵanjuwmaqbolıpesaplanadı.

Túr degende morfologiyalıq, fiziologiyalıq, etiologiyaliq, genetikaliq,bioximiyalıq qásiyetleri menen uqsas, erkin shaǵılısıp násil beretuǵın,belgilibir jasaw jaǵdayınabeyimleskenhám tábiyattaózarealına iyebolǵanorganizmlerdenibaratpopulyaciyalardıńjıyındısıtúsiniledi.

Populyaciyalarusıtúrdińbasqapopulyaciyalarınanayırımbelgihámqásiyetlerimenenajıralıpturatuǵın,salıstırmalıbóleklengendizim.Hárbirtúrtábiyattabelgilimaydandıiyeleydihámbulmaydantúrdińarealıdepataladı.Ádettetúrdińarealıúlken maydannan ibarat boladı. Sol sebepli túr arealınıń hár túrli bólimlerindejasawshárayatıhárqıylıboladı.Arealdıńhártúrlibólimlerindejasawshıindividlerbir túrge kirse de óz qásiyetleri menen bir-birinen ajıralıp turadı. Demek hárqanday túrbir-birinenazlı-kemayırmashılıqqa iye individlerdenquralǵan.Sonıńushınhárqandaybiologiyalıq túrpolitipikbolıpeasaplanadı.Politipik túrlerbir-birinen salıstırmalı bóleklesken, erkin qosılıp násil beretuǵın genje túrler hámpopulyaciyalardan quraladi. Tar arealda jasawshı túrlerge salıstırǵanda keń

148

arealda jasawshı túrlerpolitipikesaplanadı.Sebebiarealqanshakeńbolsa, arealshetlerindegiortalıqtıńortasındaǵıózgeshelikkópboladı.

Túr mashqalası evolyuciyalıq táliymatta oraylıq orında turadı. Tábiyattabar bolǵan hár qıylı ósimlik, haywanlardı sistemaǵa salıwda, yaǵnıyklassifkaciyalawdatúrtúsinigisistematikalıqbirliksıpatındaqollanıladı.

Túr atamasın sistematikalıq birlik sıpatında birinshi márte anglichanbotanigi Djon Rey kirgizgen. Túr haqqında kóplegen ilimpazlar hár qıylıpikirlerdi bildirgen. K. Linney tábiyatta túrdiń real bar ekenligin tán alǵan,biraqtúrózgermeydidepesaplaǵan.J.B.Lamarktúrdińreallıǵıntánalmaǵanhaldatábiyattatekindividlerbardepesaplaǵan.Ch.Darvinnińpikiriboyısha,tábiyatta túrler payda boladı, joǵaladı, ózgeredi, bir túr jańa túrdiń paydabolıwinatiykarboladı.

Túrge berilgen anıqlamanıń unamlı tárepi sonda, ol óz-ara qosılıpkóbeyetuǵınbólekorganizmlerkompleksintúrsıpatındakórsetedi.Biraq,barlıqorganizmler de jınısıy jol menen kóbeye bermeytuǵınlıǵın umıtpaw kerek.Tábiyatta jınıssız jolmenen de kóbeyetuǵın organizmler bar. Bunnan tısqarıburınǵıeralardajasapqırılıpketkentúrlerdebar.Bunnanbelgiliboladi,barlıqtúrlerdińózinetánbelgiqásiyetlerinqamtıpalǵantúrdińanıqlamasıbiologiyapáninde ele jaratılmagan. Sonıń ushın ámleiyatta organizmniń túrlerin bir-birinenajıratıwdatúrkriteriyalarınanpaydalanıladı.Túrlerkópbelgilermenenbir-birinenózgeshelenedi.Túrushıntánbolǵanbelgiqásiyetlerdińjıyındısıtúrkriteriyalarıdepataladi.

Morfologiyalıq kriteriya. Morfologiyalıq kriteriya bir túrge kiretuǵınindividlerdińsırtqıhámishkidúzilisinińuqsaslıǵınbildiredi.Qaraǵarǵahámala ǵarǵa, kapusta gúbelegi hámqıshıtqı ot gúbelegi hár qıylı túrlergekiredi(75-súwret).

75-súwret.1–Kapustagúbelegi; 2–qıshıtqıotgúbelegi.

76-súwret.1–tajlısinica;2–úlkensinica;3–lazorevkasinicası;

4–moskovkasinicası.

149

Olardısizmorfologiyalıqqásiyetleriniń tiykarındaajırataalasız.Sinicalarshańaraǵına tiyisli bolǵan túrlerdi de morfologiyalıq túrlerdiń tiykarindaanıqlawǵaboladı(76-súwret).

Biraqbirǵanamorfologiyalıqkriteriyanıńózibirtúrdibasqatúrdenajıratıwushın jeterli emes. Bir túrge kiriwshi organizmler de ayırım morfologiyalıqbelgi-qásiyetlerimenen ózgeshelenedi. Bir túrge kiriwshi erkek hám urǵashıjınıslıorganizmlerortasındaǵıdimorfizmqubılısınkóriwgeboladı(77-súwret).Sonıńmenen bir qatardamorfologiyalıq tárepten bir-birine júdá uqsas, biraqóz-ara shaǵılıspaytuǵın túrler de ushıraydı. Olar uqsas turler dep ataladı.Sonıńmenenbirgedrozofilada2,bezgekshıbınındahámqaratıshqandada2uqsas túrlerbelgili.Uqsas túrler jer-suwhaywanları, reptiliyalar,quslar,háttesútemiziwshilerdedeanıqlanǵan.Morfologiyalıqkriteriyatúrlerdianıqlawdauzaqwaqıttiykarǵıhámjalǵızólshemesaplanǵan.

77-súwret.1-quslarda;2-sútemiziwshilerde;3-jánliklerdejınıslıdimorfizm.

Fiziologiyalıq kriteriya birtúrgekiriwshiindividlerdetirishilikprocesler:azıqlanıw, dem alıw, ayırıw, ósiw, kóbeyiw, rawajlanıwdıń uqsaslıǵınsáwlelendiredi.Negizindehárqıylı túrwákilleribir-birimenenshaǵılıspaydı,shaǵılıssa da násil bermeydi yamasa násılsiz boladi. Túrlerdiń shaǵılıspawıjınıslıqorganlardıńdúzilisindegiózgeshelikler,kóbeyiwmúddetlerinińhárqıylıbolıwıhámbasqaqásiyetlerimenentúsindiriledi.Biraqtábiyattaayırımtúrler,mısalı,kanareykalardıńhárqıylıtúrleri,terekhámtallar,iythámqasqırdıńóz-arashaǵılısıwıjánenásilberiwimúmkin.Bulóz-ózinenfiziologiyalıqkriteriyadatúrlerdińbir-birinenózgesheleniwiushinjeterliemesekenliginkórsetedi.

Bioximiyalıq kriteriya. Hár qıylı túrge kiriwshi organizmler ózinińximiyalıq qurami, belok, uglevod, nuklein kislotalar hám basqa organikalıqzatları menen ózgeshelenedi. Biraq tiykarǵı ózgeshelik hár bir túr ushın tángenetikalıq material (DNK, RNK) hám kletkadaǵı beloklardıń sapası hám

150

muǵdarınıńózinetánliginde.Organizmlerdińqaysıtúrgekiretuǵınlıǵınanıqlawushın olardaǵı nuklein kislotalarınıń ózgesheligin belgilewde sheshiwshiáhmiyetkeiyebolıwımúmkin.

Geografiyalıq kriteriya. Hár bir túr tábiyatta óz arealına iye. Túrtarqalgan aymaq úlken yamasa kishi, siyrek yamasa tıǵız bolıwı múmkin.Ayırım jaǵdaydabolsaeki,úsh túrdińarealıulıwmalıqbolıwıyamasaayırımtúrlerdiń iyelep algan arealı júda keń maydandı iyelewi múmkin. Bul bolsaóz náwbetinde geografiyalıq kriteriya basqa kriteriyalar sıyaqlı salıstırmalıekenliginenderekberedi.

Ekologiyalıq kriteriya. Bir túrge kiriwshi organizmler belgili ortalıqshárayatına beyimlesken, biogeocenozda óziniń ekologiyalıq ornına iyehám óziniń anıq funkciyasın orınlaydı. Mısalı, dalalar, jaylawlarda záhárliayıwtaban,dáryajaǵalarıhámsalmanıńshetlerindetóselipósiwshiayıwtaban,batpaqlıqlardaashıtıwshıayıwtabannıńtúrleriushıraydı(78-súwret).

78-súwret.1–záharliayıwtaban;2–ashıtıwshıayıwtaban;3–tóselipósiwshiayıwtaban.

79-súwret. Qaratıshqannıńuqsastúrleri.

Genetikalıq kriteriya. Hár bir túr ózine tán kariotipke iye bolıp, bulkriteriya xromosomalardıń sanı, forması dúzilisi, arnawlı boyawlar menenboyalıwı menen belgilenedi. Qaratıshqannıń eki uqsas túriniń birewinde 38,ekinshisinde42xromosomabar(79-súwret).

Genetikalıq kriteriya da salıstırmalı bolıp esaplanadı. Sebebi bir túrgekiriwshi organizmlerdiń xromosomalarınıń sanı hámdúzilisi, parıqlanıwı hárqıylı túrge kiriwshi organizmlerde bolsa xromosomalardıń sanı teń bolıwımúmkin.Mısalı,kapustahámtúrpide18xromosomabar.

Etologiyalıq kriteriya. Bir túge kiriwshi individler basqa túrge kiriwshiindividlerdenminez-qulqıhámháreketlerimenenózgeshelenedi.

38xomosomalıtúr

42xomosomalıtúr

151

Joqarıda keltirilgen kriteriyalardan hesh biri de hár tárepleme tiykarǵısıesaplanbaydı. Sonıń ushın túrlerdi anıqlawda olardıń barlıǵınan yamasakópshiliginenpaydalanıwtalapetiledi.

Tayanısh sózler: túr, túr kriteriyası, morfologiyalıq kriteriya, fiziologiyalıqkriteriya, bioximiyalıq kriteriya, geografiyalıq kriteriya, genetikalıq kriteriya,ekologiyalıqkriteriya,etiologiyalıqkriteriya.Soraw hám tapsırmalar:1. Túrdegendenetúsiniledi?2. Túrtúsiniginbirinshibolıpilimgekirgizgenilimpazhaqqındamaǵlıwmatberiń.3. Dáslepilimpazlartúrhaqqındaqandaypikirlerbildirgen?4. Túrkriteriylarıne?5. Túrlerdi bir-birinen parıqlawda túrli kriteriylardan paydalanıw qanday

áhmiyetkeiye?6. Tóselip ósiwshi ayıwtaban qay jerde ushıraydı hám ayıwtaban túrleri qaysı

kriteriyalartiykarındaparıqlawmúmkin?

36-§. POPULYACIYA – TÚRDIŃ DÚZILISI HÁM EVOLYUCIYANÍŃ BASLANǴÍSH BIRLIGI

Siz aldınǵı temada túr túsinigimenen tanıstıńız.Haqıyqatdanda, túrbir-birine uqsaytuǵın, bir-biri menen shaǵılısa alatuǵın organizmler jıyındısınanibarat quramalı bolǵan sistema. Ol usı túr tarqalǵan, salıstırmalı kishi, ózaldınaarealda jasaytuǵınpopulyaciyalarǵa–kishi tábiyǵıy toparlarǵabólinipketedi.Birpopulyaciyadansalıstırmalıbóleklengenboladı.

Populyaciya – túr arealı belgili aymaqtı iyelegen, bir-birimenen erkinshaǵılısa alatuǵın yamasa basqa populyaciyalardan salıstırmalı bóleklengen,bir túrge kiriwshi organizmler toparı. Populyaciya aylanasında organizmlertuqımlas,topar,padabolıpjasaydı.Biraqolarturǵınhaldabolmay,sırtqıortalıqtásirleriastındatarqalıpketiwiyamasabir-birimenenqosılıpketiwimúmkin.Túrdińarealda iyelegenornınaqarapondapopulyaciyalarsanıbirdeyboladı.Keńarealdahámjaǵdayıhárqıylıjerlerdegitúrlerdepopulyaciyalarsanıkóp,tar arealda tarqalǵan túrlerde populyaciyalar sanı az boladı. Hár túrli túrgekiriwshi populyaciyalar bir-birinen, aldın iyelegen arealınıń kólemi menenparıqqıladı.Arealdıńkólemihaywanlardıńháreketleniwtezligi,ósimliklerdińbolsashettenshańlanıwtezliginebaylanıslı.Júzimsuwógizinińháreketleniwradiusıbirnesheonmetrbolsa,arqatúlkisinińháreketleniwradiusıbirneshejúzkilometrgesozıladı.

152

Populyaciyalardaǵı individler sanı da túrlishe boladı. Ayırım shıbın-shirkeylerdiń populyaciyaları júz mıńlap, hátte milionlap individlerden ibaratbolsa, ayırım populyaciyalarda individlerdiń sanı júdá az boladı.Mısalı,UzaqShıǵıstatarqalǵanjolbarıspopulyaciyası300-400individtenibarat.

Populyaciyanı qurawshı individlerdıń ortasında quramalı óz-ara qatnaslarboladı. Individler azıqlıq resursları, jasaytuǵın jeri ushın óz-ara konkurenttebolıwlı yamasa kerisinshe dushpannan birgelikte qorǵanıwı múmkin. Ayırımfizikalıq jaqtanázzi,kesel individlerdińólimipopulyaciyanıńquramlıqsapasınjaqsılaydı,populyaciyanıńózgeriwsheńortalıqjaǵdayındajasawshańlıǵınasıradı.

Jınıslı kóbeyiw sebepli populyaciya átirapında toqtawsız genler almasıwıjúz beredi. Populyaciyalar ortasında bar bólekleniwler sebepli hár túrlipopulyaciyalarǵa tiyisli organizmlerdiń óz-ara shaǵılısıw múmkinligi azayadı.Sonıń ushın da hár bir populyaciya ózine tán genler toplamı – genofondımenen sıpatlanadı. Sonday etip, tirishilik populyaciya dárejesiniń barlıǵı túrquramınıń hár túrliligi menen bir qaratda túrdiń turǵınlıǵın da támiyinleydi.Populyaciya dárejesinde júz beretuǵın ózgerisler evolyuciyanıń tezlıgı hámbaǵdarınbelgileydi.Jańatúrlerdińpaydabolıwprocesipopulyaciyagenofondınıńózgeriwinenbaslanadı.

Populyaciyagenofondınıńózgeriwinealıpkeletuǵınprocesler.Mutaciyalarnásillikózgeriwsheńliktińtiykarǵıderegi.Birneshemillionlap

individlerden dúzilgen populyaciyalar genofondındaǵı hár bir gen áwladlardamutaciyalarǵa ushrawı múmkin. Bul mutaciyalar kombinativ ózgeriwsheńliksebepli násilden-násilge beriledi.Kópshilikmutaciyalar recessiv bolǵanı ushıngeterozigotalarfenotipindekórinbeydi,kerisinshejasırınsaqlanadı.Mutaciyalarevolyucionproceslerushınmaterialbolıpxızmetetedi.

Mutaciyalar gen, xromosoma, genom hám citoplazmatikalıq túrlergebólinedi.Mutaciyalardıńkópshiligizıyanlıboladıhámtábiyǵıytańlawarqalıjoqetiledi.Ayırımmutaciyalarorganizmushınsolkonkretjaǵdaydapaydalıbolıwımúmkin.Bundaymutaciyalarorganizmlerdińkóbeyiwiarqalıkelesibuwınlarınaberiledi hám násilden-násilge ótken sayın populyaciya individlerinde toplanıpbaradı. Mutacion ózgeriwsheńlik uzaq waqıt dawamında tábiyǵıy tańlawnátiyjesindebekkemlenipbaradıhámpopulyaciyagenofondınózgerttiredi.Bulbolsaevolyuciyatárepkeqoyılǵandáslepkiqádembolıpesaplanadı.Populyaciyagenofondınıń ózgergen yamasa ózgermegenin qalay biliw múmkin? Ádette,

153

populyaciyagenefondındaǵıolyamasabulgennińtásirindepaydabolǵanbelginihár túrli organizmlerdiń bir neshe buwınlarında sanaw arqalı olardıń hár birbuwınnantákirarlanıwmuǵdarıanıqlanadı.Olardıńóz-araqatnasınsalıstırıwjolımenen populyaciya genofondınıń ózgergen yamasa ózgermegenligi haqqındapikirjúzgiziledi.

Genler dreyfi – genetik-avtomatikalıq procesler – bir neshe áwladlardawamında gen allellerınıń populyaciyada ushıraw múmkinliginiń tosattanózgeriwi yaǵnıy populyaciyadaǵı individler arasındaǵı tosattan kombinativózgeriwsheńliginiń júzegekeliwibolıpesaplanadı.Kishipopulyaciyadaayırımindividler óziniń genotipine qaramastan, kútilmegen sebeplerge kóre áwladqaldırıwı yamasa qaldırmawı múmkin. Kóbeyiw dáwirinde payda bolatuǵıngametalardıńhámmesidezigotapaydaetiwdeqatnaspawıarqalıbulqubılıstıńmexanizmintúsiniwmúmkin.Bulbolsapopulyaciyadaolyamasabulallellerdıńushıraw chastotası (tákirarlanıw tezligi)n ózgertiredi. Kútilmegen túrde genlerchastotalarınıń ózgeriwi sebepli ayırım allellerdıń saqlanıp qalıwı, basqasınıńjoǵalıwıjúzberedi.Genlerdińkútilmegendreyfinińnátiyjesinde,birdeyjaǵdaydajasaytuǵın, genetikalıq tárepten uqsas bolǵan populyaciyalar áste-aqırın ózinińayırım allellerın joǵaltıp baradı hám populyaciyanıń genetikalıq strukturasıózgeredi.Genler dreyfi amerikalı genetik S.Rayt tárepinen úyrenilgen.Ol birneshe azıqlı probirkaǵaA geni boyınsha geterozigota bolǵan ekewden erkekhámurǵashıdrozofilalarınjaylastırıp,olardıńnásillerinińústindebaqlawótkizdi.Bir neshe buwınnan soń probirkalardaǵı drozofilalar tekserilgende, ayırımpopulyaciyadatekmutantgomozigotabarekenligi,basqapopulyaciyaquramındaolushramaytuǵınlıǵı,úshinshilerindebolsadominantjánerecessivallelformalarbarekenligianıqlandı.Demek,genlerdreyfipopulyaciyagenofondınıńózgeriwinealıp keledi. Genler dreyfi tábiyǵıy apatlar (toǵaylardıń janıwı, suw tasqını),zıyankeslerdiń keń tarqalıwı hám basqa qubılıslardıń nátiyjesinde populyaciyaindividlerinińsanıkeskinazayıpketkenindeanıqkórinedi.

Populyaciya tolqını populyaciyanı quraytuǵın individler sanınıń dáwirlikózgerip turıw qubılısı bolıp esaplanadı. Sizler óz baqlawıńız arqalı hawa-rayıqolaylı bolǵan jilları ayırım ósimlik, haywan túrine kiriwshi organizmlerdińkóbeyip ketiwi, tirishilik ushın qolaysız bolǵan jıllarda bolsa keskin azayıpketiwin bilesiz. Báhárde jawın-shashın kóp bolǵan jıllarda bir jıllıq, kóp jıllıqshóp ósimlikler: baysheshek, jaltırbas, qońırbas, kiyikot, iytjúzim ósip, kóp

154

tuqımberedi.Nátiyjedeolarmenenazıqlanıwshıshıbın-shirkeyler,shópjewshihaywanlardıńsanıdakóbeyipketiwimúmkin.

Shıbın-shirkeylerdiń,ot-shópjewshihaywanlardıńkóbeyiwióznáwbetindeshıbın-shirkey jewshi quslar, jirtqısh haywanlar sanınıń da kóbeyiwine alıpkeledi. Individler sanınıń artıwı olardıń arasındaǵı keselliklerdiń tarqalıwınahám individler sanınıń azayıwına sebep boladı. Populyaciya quramındaǵıorganizmlerdiń san jaǵınan kóbeyip yamasa júdá azayıp ketiwi populyaciya tolqınıdepataladı(80-súwret).

Populyaciya tolqını temperatura, ıǵallılıq, jaqtılıqtıń máwsimlik ózgeriwi,azıqlıq muǵdarınıń kóp yamasa az bolıwı, tábiyǵıy apatlar sebepli júz beriwimúmkin. Populyaciya tolqını nátiyjesinde ayırım individler sanınıń kóbeyiwi,ayırımlarınıń azayıwı baqlanadı. Ólgen individlerdegi genler hám olarǵa tánbelgiler populyaciya sheńberinde joq bolıp baradı. Jasap qalǵan individlerdińgenofondısaqlanıpqaladı.Bundaywaqıyalardıńtez-teztákirarlanıwıpopulyaciyagenofondınıńózgeriwinesebepboladı.

Bólekleniw. Tábiyatta populyaciyalardıń aralasıp ketiwine geografiyalıq,biologiyalıq, ekologiyalıqhámbasqabólekleniwler tosqınlıq etedi.Bólekleniw

hártúrlipopulyaciyalarindividlerinińayırımyamasa tolıq shaǵılıspawı. Populyaciyalararasındaǵı genler aǵımı bolıp turǵanda,olarda genetikalıq ayırmashılıqlartoplanbaydı.Bólekleniwbolsanásillikxabaralmasıwıntoqtatadıhámpopulyaciyanıjańagárezsiz genetikalıq dúziliske aylandıradı.Bólekleniwdińbirneshetúrleriparıqlanadı.

Georgafiyalıq bólekleniw dáryalar,tawlar hámbasqageografiyalıq tosıqlardıńpaydabolıwınátiyjesindepopulyaciyalardıńbólekleniwi.

Ekologiyalıq bólekleniw bolsa birtúrdińpopulyaciyalarıtúrtarqalǵanarealdıńtúrli bólimlerinde túrli ortalıqta jasawınátiyjesinde bir-biri menen shaǵılıspawınaalıpkeledi.

80-súwret.Populyaciyatolqını.

1939-yil1940-yil1948-yil1954-jıl

155

Biologiyalıq bólekleniw túr ishindegi individlerdiń jınıs organlarındaǵıayırmashılıqlar, ósimliklerde gúliniń dúzilisindegi ayırmashılıqlardıń paydabolıwınátiyjesindeorganizmlerdińshaǵılıspawınaalıpkeledi.

Etiologiyalıqbólekleniwhaywanlardıńis-háreketimenenbaylanıslı.Mısalı,ayırımquslardıńózine tánsayrawı,urǵashısınózineqaratıwmenenbir-birinenparıqlanıwı.

Bólekleniwdıńhártúrliformalarıuzaqwaqıtdawamındahártúrliallellergeiyeorganizmlerdıńerkinshaǵılısıwınjoqetedi,yaǵnıyreproduktivlikbólekleniwgealıpkeledi.Bulbolsaóznáwbetindebóleklengenorganizmtoparlarıbir-birinenparıqlanıwǵa,yaǵnıytúrlerdińpaydabolıwınaalıpkeledi.

Tayanısh sózler: populyaciya, areal, genler dfeyfi, georgafiyalıq bólekleniw,ekologiyalıqbólekleniw,reproduktivlikbólekleniw.

Soraw hám tapsırmalar:1. Populyaciyadepnegeaytıladı?2. Populyaciyagenofondındaǵıgenlerdińkútilmegenózgeriwinedepataladı?3. Populyaciyatolqınıdegenne?4. Populyaciyagenofondıqaysıproceslerdińnátiyjesindeózgeredi?5. Organizmlerdebólekleniwtúrlerinaytıpberiń.

2-LABORATORIYALÍQ JUMÍSTema: Túrdiń morfologiyalıq kriteriyasın anıqlaw.Laboratoriyalıq jumıstıń maqseti: oqıw ornı átirapında keń tarqalǵan

eki túrli túr yamasa onıń gerbariyi yamasa kollekciyasınan paydalanıp túrdińmorfologiyalıq kriteriyası menen tanısıw, túrge tiyisli morfologiyalıq belgilerdianıqlayalıw,morfologiyalıqkriteriyaǵaqarapindividlerdińbir túrgeyamasahártúrlitúrgetiyisliekenliginanıqlaw.

Laboratoriyalıq qurallar: 2 túrge kiriwshi ósimliklerdiń 3-5 gerbariyiyamasaósipturǵanúlgileri.

Jumıs tártibi: 1. Ósimlikúlgilerindıqqatpenenúyreniń.2. Ósimliklerdimorfologiyalıqkriteriyatiykarındatúrlergeajıratıń.3. Hárbirtúrgemorfologiyalıqsıpatlamaberiń.4. Hár bir túrge tiyisli ósimliklerdiń tamırı, paqalı, japıraǵı, gúlkese,

gúljapıraǵı,miywesinińformasıhámreńineitibarberiń.5. Ósimliktegi gúl hámmiyweler sanı, olardıń reńi hám formasına áhmiyet

beriń.

156

Qásiyetler 1-ósimlik 2-ósimlikÓsimlikatıSistematikadaǵıornıTamırsistemasıtúriJapıraǵıápiwayıyamasaquramalıJapıraǵınıńtamırlanıwıJapıraǵınıńpaqaldajaylasıwıPaqalıshópyamasaaǵashPaqalınıńfazadajaylasıwınaqaraytúriGúlqorǵanıápiwayıyamasaquramalıTopgúlliMiywesi

6. Kestenitoltırıń.7. Neushınorganizmlerdińqaysıtúrgetiyisliekenliginanıqlawushınbarlıq

kriteriyalardanpaydalanıwzárúr?8. Morfologiyalıqkriteriyanıńsalıstırmalıekenliginemısallarkeltiriń.9. Baqlaǵanlarıńıztiykarındajuwmaqshıǵarıń.

37-§. EVOLYUCIYALÍQ PIKIRLERDIŃ PAYDA BOLÍWÍ

Áyyemgi Shıǵıs mámleketlerinde tábiyat haqqındaǵı kóz qaraslar. Tábiyattıń dúzilisi, onda júz beretuǵın waqıya-qubılıslar haqqında túsiniklereramızdan bir neshe mıń jıllar aldın áyyemgi shıǵıs mámleketleri – Mısr,Qıtay, Hindistanda payda bolǵan. Tiykarınan, áyyemgi Mısrda dánli, palızeginlerdi,miywelitereklerdiegipósirgen.Birórkeshlitúye,pıshıq,ǵaz,úyrek,kepter,aqqustúrleriqolǵaúyretilgen.

Áyyemgi hindistanlıqlar dúnya 5 element (jer, suw, jalın, hawa, efir)den ibarat dep esaplaǵan. Áyyemgi Qıtayda da tábiyat tanıw bir qansharawajlanǵan.Awılxojalıǵındaalmaslapegiw,jerlergetóginberiwendirilgen.

Oraylıq Aziyada jasaǵan adamlardıń dúnya qarası, jasaw jaǵdayı,átirapındaǵı tiri hámóli tábiyat haqqındaǵı túsinikleri «Avesto»kitabındaózmánisine iye. Avestoda dúnyanıń jaratılıwı, tábiyat hám waqıya-qubılıslar,adamlardıń tirishilik etiwi súwretlengen. Avestonıń medicinaǵa tiyislibólimindeadamdenesiniń,úydińtazalılıǵınaitibarberiw,tazasuwdıabaylaw,patas zatlardı qudıq, bulaqlarǵa jaqınlastırmaw, tazalıq hám páklikti saqlaw,

157

tırnaq hám shashlardı taza tutıw kerekligi aytıladı. Sonday-aq, topıraq, jerdimuqaddes, dúnya tirishiliktiń jaratılıwı, medicinaǵa tiyisli maǵlıwmatlardanbasqa, egislik jerlerdi kóbeytiw, shúdigar qılıw, olarǵa tańlanǵan tuqım egiwusınısetilgen,úyhaywanlarınkóbeytiw,olarǵaazapbermeslik,asırap-abaylawkerekligiuqtırılǵan.

Áyyemgi Greciyada tábiyat haqqındaǵı kóz qaraslar. Tábiyat haqqındaáyyemgi Greciya hám Rimdegi oy pikirler . Áyyemgi Greciyada tábiyattanıwdıń rawajlanıwı birinshi muǵallim atın alǵan Aristotel (eramızǵashekemgi 384-322-jıllar) haywanlar klassifikaciyasınıń tiykarın dúzgen,salıstırmalıanatomiya,embriologiyatarawındadáslepkipikirlerdibayanetkenjáneorganlarkorrelaciyasıhám tábiyattaǵı áste-aqırın rawajlanıwhaqqındaǵıbazı bir pikirlerdi alǵa súrgen. Onıń pikirinshe, tábiyat áste-aqırınlıq penenjansızzatlardanrawajlanadı.Aristotel–haywanlardıń500gejaqıntúrinbilgenjáne haywanat dúnyasınıń klassifikaciyasına tiykar salǵan. Ol haywanlardıklassifikaciyalawda olardıń ayırım qásiyetlerine emes, kóp belgilerine itibarberiw kerekligin aytıp ótken. Ol barlıq haywanlardı 2 toparǵa – «qanlılar»hám«qansızlar»ǵabólgen.Bultoparlarházirgi«omırtqalı»hám«omırtqasız»haywanlarǵa tuwrı keledi. «Qanlılar»dı 5 «úlken áwladqa» qa ajıratqan.Aristoteldiń úlken áwladları omırtqalı haywanlardıń házirgi klaslarına tuwrıkeledi. Ilimpazdıńaytıwınshameduza,aktiniya,bulutlardúzilisiboyınshabirtáreptenhaywanlarǵa,ekinshi táreptenósimliklergeuqsas.SonıńushınolardıAristotel«zoofitler»depataǵan.«Haywanlardıńpaydabolıwı»shıǵarmasındajazılıwınsha, embrion belgili bir izbe-izlikte rawajlanadı. Ol aldın zoofitler,keyin ulıwma haywanlar, sońınan óz túrine tán dúziliske hám aqırında jekeqásiyetlerine iyeboladı. Ilimpazdıńpikirinshe, qanlı haywanlardıńbarlıǵındaishkiorganlaróz-arauqsashámbirdeyjaylasqan.

Aristoteldiń shákirtlerinen biri Teofrast ósimliklerdiń 400 den aslam túrinúyrengen. Olardıń dúzilisin, fiziologiysın, ámeliy áhmiyetın súwretlep bergen.Birósimliktúribasqaósimliktúrineaylanıwımúmkindegenpikirdiquwatlaǵan.

Rim ilimpazı Lukreciy Kar (er. ald. 99-55) dúnya óz-ózinen paydabolǵan, haywanlar ıǵal jerden kelip shıqqan, dáslep olardıń mayıp túrleri,keyinirek háreketlenetuǵın, azıqlanatuǵın,kóbeyealatuǵın,dushpannanózinqorǵaytuǵın normal haywanlar payda bolǵan. Ol qoy, iyt, ayıw hám basqaomırtqalıhaywanlardúzilisinúyrengen.Maymılhámadamnıńdenedúzilisinıńuqsaslıǵınkórsetipbergen.

Oraylıq Aziyada evolyucion pikirlerdiń payda bolıwı. Oraylıq Aziyaxalıqlarınıń ómirinde diyxanshılıq, sharwashılıq, medicina hám basqa

158

tarawlardaǵıiskerlikti,tábiyatqubılıslarınsúwretlewshikitaplarjúdááyyemnenpayda bolǵan. Solardan, Axmet ibn Nasır Jayxoniy (870-912) Hindistan,Oraylıq Aziya, Xıtay ósimlikleri hám haywanat dúnyası haqqında bahalımaǵlıwmatlar toplaǵan. Ol ósimlik hám haywanlardıń tarqalıwı, jergiliklixalıqlarpaydalanılatuǵınósimlikhámhaywanlar,olardıńtábiyattaǵıáhmiyetihaqqındamaǵlıwmatlardıjazıpqaldırǵan.

Ábu Nasır Farabiy (873-950) botanika, zoologiya,adamanatomiyasıhámTábiyatanıwdıńbasqatarawlarındapikir júzgizgen. Ol adam organizmi bir pútin sistemaekenligin, túrli kesellikler azıqlanıw tártibiniń ózgeriwimenenbaylanıslıekenliginkórsetipbergen(81-súwret).

Farabiy adamzat birinshi haywanat dúnyasınanajıralıp shıqqanlıǵın, sol sebepli adamda haywanlarmenenayırımuqsaslıqlarsaqlanıpqalǵanlıǵıhaqqındaǵıpikirdialǵasúrgen.Oltábiyǵıytańlaw,jasalmatańlawdıtáriyiplegen.

OrtaásirlerdegitábiyatpáninińrawajlanıwınaBeruniyhám ibn Sina úlken úles qosqan. Ábu Rayxan Beruniy(973-1048) kórsetiwinshe, tábiyat bes elementten:boslıq, hawa, jalın, suw hám topıraqtan payda bolǵan.Beruniy áyyemgi grek ilimpazı Ptolomeydiń «Jerálemniń orayı bolıp, ol qozǵalmaytuǵın planeta», –degenpikirgesınkózimenenqaraǵanhámJerQuyashátirapında háreketlenedi, ol domalaq formada dep atapótken. Beruniy polyak astronomı Kopernikten 500 jılaldınQuyash sistemasınıń dúzilis tiykarların tuwrı kózaldına keltirgen. Onıń pikirinshe, Jer júzinde barháózgerisler júz berip turadı: suwsız jerlerde áste-aqırındáryalar, teńizler payda boladı, olar da óz náwbetindeorınlarınózgertedi(82-súwret).

Beruniydińaytıwınsha,Jerjúzindehaywanlar,ósim-liklerrawajlanıwıushınshárayatsheklengen.Solsebeplitiriorganizmlerarasın- datirishilikushıngúresboladı.Bulgúresolardıńtirishiliginińmazmunınquraydı.

«Eger átiraptaǵı tábiyat ósimlik hám haywanlardıń qandayda bir túrinińórshiwine qarsılıq kórsetpegende edi», – deydi ilimpazı, – bul túr pútkil Jerjúzin iyelegen bolar edi. Biraq bunday órshiwge basqa organizmler qarsılıqkórsetedi hám olardıń ortasındaǵı gúres kóbirek beyimlesken organizmlerdi

82-súwret.ÁbuRayxanBeruniy

81-súwret. ÁbuNasırFarabiy

159

júzegeshıǵaradı.Beruniydińtirishilikushıngúres,tábiyıytańlawhaqqındaǵıpikirlerine tiykarlanıp, watanlasımız evolyuciyanıń háreketlendiriwshifaktorlardı anglichan tábiyat tanıwshısı Charlz Darvinnen 800-jıl aldın aytıpótkenliginkóremiz.

Beruniydińaytıwınsha,tábiyattabarlıqorganizmlertábiyatnızamlıqlarınamuwapıq jasaydı hám ózgeredi. Ol tiri tábiyattıń tariyxıy rawajlanıwınkórsetpese de, pal hárreler ósimliklerden, qurtlar góshten, shayanlar ánjirdenpaydaboladı,depoylaǵan.Ilimpazdıńaytıwınsha,Jerjúzinińózgeriwiósimlikhám haywanlardıń ózgeriwine alıp keledi.Beruniy adamlardıń reńi, kórinisi,minezi, tárbiyası túrlishe bolıwına násillik ǵana emes, bálkim topıraq, suw,ortalıq jaǵdayı sebepshi dep kórsetedi. Beruniydiń pikirinshe, adam ózinıńrawajlanıwımenenhaywanlardanjúdáuzaqlasıpketken.

OraylıqAziyanıń belgili tábiyattanıwshı ilimpazıÁbuÁli ibn Sina (980-1037) tábiyattıń obyektiv barekenligineisenimpaydaetedi.Tawlar,onıńpikirinshe,suwdıń tásiri yamasa jerdiń kóteriliwi nátiyjesindepaydabolǵan(83-súwret).

Inb Sina óziniń shıǵarmalarında ósimlikler, hay-wanlarhámadamóz-arauqsas,sebebiolardıńbarlıǵıazıqlanadı, kóbeyedi, ósedi dep uqtıradı. Ósimlik lerrawajlanıwdıń tómengi basqıshında, haywanlar ortabasqıshında,adambolsaeńjoqarǵıbasqıshındaturadı.

Adam denesiniń dúzilisin úyreniw qadaǵalanǵanorta ásirlerde ibn Sina adam anatomiyası menenshuǵıllanǵan.Ilimpazıkópilimiyshıǵarmalarjazǵan.Olardanbizlergeshekem242sijetipkelgen.Ilimpazımedicinatiykarshılarınanbiri sıpatında úlken jetiskenlikke erisken. Ol orta ásir Shıǵıs medicinabilimleriniń konstituciyası bolǵan dúnyaǵa belgili «Tib qonunları»nıń avtorı.«Tibqonunları»beskitaptanibarat.Birinshikitaptaadamdenesiorganlarınıńdúzilisi hám funkciyaları, túrli keselliklerdiń kelip shıǵıw sebepleri, emlewusıllarıbayanetilgen.Ekinshikitaptaósimlik,mineralzatlarhámhaywanlardanalınatuǵındárilerhámhárbirdárinińqaysıkesellikkeemekenligikórsetiledi.Úshinshikitapinsannıńhárbirorganındabolatuǵınkesellikler,olardıanıqlawhámemlewusıllarınaarnalǵan.Tórtinshikitaptaxirurgiya,yaǵnıysúyeklerdińshıǵıwı,sınıwınemlewhaqqındasózboladı.Besinshikitaptaquramalıdáriler,olardıtayarlawhaqqındamaǵlıwmatlarkeltiriledi.IbnSinanıń«Tibqonunları»

83-súwret. ÁbuÁliibnSina

160

shıǵarması500jıldawamındaEvropauniversitetlerindetiykarǵımedicinaqollanbasısıpatındaoqıtılıpkelindi.Ilimpazıadamdaǵıayırımkesellikler(sheshek,chuma,ókpe) kózge kórinbeytuǵın organizmler arqalı paydaboladı,depaytıpótken.Mikroskopoylaptabılmastan,mikrobiologiya páni ele payda bolmastan 600-700-jılaldınibnSinajuqpalıkeselliklersuwhámhawaarqalıtarqalıwınkórsettı.

Zaxritdin Muxammed Babur (1483-1530) ullımámleket ǵayratkeri, shayır bolıpqalmastan, tábiyat-tanıwshıilimpazıbolıpesaplanadı(84-súwret).

Babur tárepinen jazılǵan«Baburnoma»daOraylıqAziya,Awǵanıstan, Hindistan sıyaqlımámleketlerdiń

tariyxı, geografiyası, xalıqlarınıń turmıs keshiriw tárizi, mádeniyatı menenbirge, ósimlik hám haywanat dúnyası haqqında qızıqlı maǵlıwmat berilgen.Ol ózi kórgen, baqlaǵanlarına tiykarlanǵan halda haywan hám ósimliklerdińdúzilisi,tirishiliktárizi,olardıńóz-arauqsaslıǵıyamasaayırmashılıǵıhaqqındamaǵlıwmatlardıbayanetken.

Babur haywanlardı tórt toparǵa ajıratqan: qurǵaqlıq haywanları, quslar,suwqasındajasaytuǵınhaywanlarhámsuwhaywanlarınaajıratqan.

Tayanısh sózler:urıq,Gippokrat,Aristotel,«Qanlılar»,«Qansızlar».

Soraw hám tapsırmalar:1. Farabiydińtábiyathaqqındapikirlerinaytıń.2. Beruniydińtábiyattanıwshılıqtaqandayoylaptabıwlarıbar?3. Ábu Áli ibn Sinanıń medicina pániniń rawajlanıwına qosqan úlesi nelerden

ibarat?4. ZaxritdinMuxammedBaburdıńizleniwlerihaqqındaaytıpberiń.

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Eramızdan aldın jasaǵan tábiyat tanıw-shılardıńtábiyathaqqındaǵıoylarınjazıń.

ÁyyemgiMısır ÁyyemgiHindistan ÁyyemgiQıtay

Orta ásirlerde jasaǵan Oraylıq Aziya ilimpazlarınıń tábiyat dúzilisi haqqındaǵıpikirlerinjazıń.

Farabiy Beruniy IbnSina Babur

84-súwret.ZaxritdinMuxammedBabur

161

38-§. K. LINNEY, J.B. LAMARKTÍŃ ILIMIY JUMÍSLARÍ, J KYUVENIŃ EVOLYUCIYALÍQ PIKIRLERI

XV ásirdıń yarımına kelip, Evropamámleketlerinde feodalizmniń ornına

burjuaziya hákimiyatı ornatıldı. Nátiyjede sanaat orayları, iri qalalar qurıldı,ilim,texnikabirqansharawajlandı.BasqajerlerdenEvropaǵakópǵanaósimlikhám haywan túrleri alıp kelindi. Bulardıń barlıǵı ósimlik hám haywanlardıúyreniwgeúlkenqızıǵıwoyattı.

Bunınaqıbetindeadamlardıńósimlikhámhaywanlartuwralıbilimleriantikdúnyaǵa salıstırǵanda bir neshe ese kóbeydi. Botanika, zoologiya pánlerinjánederawajlandırıwushın,aldın,belgilibolǵanósimlikhámhaywantúrlerintoparlawzárúrligipaydaboldı.BulmáselemenenbelgilishvedilimpazıKarlLinney(1707-1778)shuǵıllandı(85-súwret).

Ol 10mıńnan aslam haywan túrlerin sıpatlap berdi. Túrlerdi tuwıslarǵa,tuwıslardıbolsatuqımlaslarǵa,tuqımlaslardıotryadlarǵa,otryadlardıklaslarǵabirlestirdi.Sizlerbotanika,zoologiyapánlerinoqıǵanıńızdasuwotları,sporalıósimlikler, ashıq hám jabıq tuqımlılar, omırtqalı hámomırtqasız haywanlardıń bir qansha sistematikalıqtoparlarımenentanısqansız.

K.Linneydińzamanındabolsabiologiyanıńjúdákóptarawları ele rawajlanbaǵan edi. Sol sebepliK.Linneyósimlik hám haywanlardıń ayırım belgilerine ǵanatiykarlanǵan halda jasalma sistema dúziwge muwapıqboldı.Ol barlıq ósimliklerdi atalıqlarınıń sanına, atalıqsabaqlarınıń uzın-qısqalıǵına hámbirlesiwine qarap 24klasqa, haywanlardı dúzilisine qarap 6 klasqa bóldi.Bunıńaqıbetindekelipshıǵıwı,tuwısqanshılıǵıjaqınbolǵanorganizmlerbasqa-basqaklaslarǵa,kerisinshekelipshıǵıwı,tuwısqanshılıǵıhárqıylıorganizmlerbirdeyklasqabirlestirildi.K.Linneyósimlikhámhaywantúrleriózgermeydi,degen pikir bildirgen. Onıń tárepinen dúzilgen sistema jasalma bolsa da,biraq bul jetiskenlik keyinirek organikalıq dúnyanı hár tárepleme úyreniwgeimkaniyatberdi.K.Linneyjumıslarınankeyinbotanika,zoologiyapánleritezpátpenenrawajlandı.

Organikalıq dúnya evolyuciyası haqqındaǵı teoriyanı birinshi mártefrancuz tábiyat tanıwshısı Jan Batis Lamark (1744-1829) jarattı (86-súwret).Ol«omırtqasızlar»hám«biologiya»atamalarınpángebirinshibolıpkirgizgen.

85-súwret.K.Linney

6–Biologiya10

162

Lamarktıń evolyuciyaǵa tiyisli pikirleri «Zoologiyaǵakirisiw» «Zoologiya filosofiyası», (1809) atlıshıǵarmalarındabayanetilgen.

Lamark túrler ózgermeydi, degen pikirge sın kózbenen qaraǵan hám evolyuciyalıq táliymattı endirgen.Lamarktıń pikirinshe, klass, otryad, tuwıs, túr sıyaqlısistematikalıqkategoriyalarjasalma,realemes.Tábiyattatekindividlerrealdepesaplanǵan.

Lamarkhaywanatdúnyasınıńtábiyǵıysistematikasınjaratıwdı óz aldına maqset etip qoyǵan hám sol sebepli organizmlerdińtuwısqanshılıǵıına tiykarlanǵan klassifikaciyanı alǵa súrgen. Ol barlıqhaywanlardı 14 klasqa ajıratqan. Olardan 4 klass omırtqalılarǵa, 10 klassomırtqasızlarǵatiyislibolǵan.Haywanlardıassińiriw,qanaylanıw,demalıwhámnervsistemasınaqarap6basqıshqaajırattı.

Ilimpaz haywanlar tómengi basqıshtan joqarı basqıshqa kóterilereken, kórsetilgen organlar sisteması quramalasıp barǵanlıǵın kórsetti. Olorganizmlerdisistemaǵasalıwústindeisleyotırıp,dúzilisineqarayolardıtártippenen jaylastırıw múmkin ekenligin aytqan. Lamarktıń pikirinshe, ápiwayıorganizmler óz-ózinen anorganikalıq tábiyattan payda boladı. Keyinireksırtqı ortalıq tásirinde ózgerip dáwirlerdiń ótiwimenen quramalasıp, dúzilisijoqarı bolǵan organizmlerge aylanadı. Túrlerdiń ózgeriwinde waqıt tiykarǵıfaktor sıpatında áhmiyetke iye. Olar ortalıqtıń jaǵdayına qaray ózgeredi.Lamarkortalıqtásirinebolǵanjuwapreakciyasınaqarap,barlıqorganizmlerdi3 toparǵa bólgen. Birinshi toparǵa ósimlikler, ekinshi toparǵa ápiwayıhaywanlar,úshinshi toparǵanervsistemasırawajlanǵanhaywanlardıkirgizdi.Sırtqı ortalıq organizmge tuwrı hám natuwrı tásir kórsetiwi múmkin. Sırtqıortalıqósimliklerhámtómendárejeliósimliklerge tuwrı tásirkórsetedi.Nervsistemasırawajlanǵanhaywanlarǵabolsaortalıqnatuwrıtásiretedi.Ortalıqtıńuzaqdawametkenózgeriwihaywanlardıńtirishiliginetásiretip,aldınolardıńtalabın ózgertedi. Talaptıń ózgeriwi bolsa sol talaptı pitkeriw maqsetinde isháreketlerdińózgeriwinealıpkeledi.Bundayjaǵdaydawametsehaywanlardıńminez-qulqı ózgeredi. Bul, óz náwbetinde, haywanlardıń ayırım organlarınıńshınıǵıwına, basqalardıń shınıqpawına sebep boladı. Shınıǵatuǵın organlarǵaazıqlıq zatlar kóp kelip turǵanı ushın olardıń kólemi asadı. Kerisinshe,

86-súwret. J.B.Lamark

163

shınıqpaytuǵınorganlarǵaazıqlıqzatlarazıraqkeliwisebepliolarkúshsizlenipbaradı hám rawajlanbaydı. Organizmlerdiń shınıqpawı olardıń degradaciyası(ápiwayılasıwı)nahámjoqbolıpketiwinesebepboladı.

Ilimpazorganikalıqevolyuciyahaqqındaǵıteoriyaǵatiykarsalǵanbolsada,biraqevolyuciyanıńháreketlendiriwshikúshleritirishilikushıngúres,tábiyǵıytańlawekenliginbilealmadı.

BiologiyapáninińrawajlanıwınafrancuzilimpazıJonKyuvedeúlkenúlesqostı(87-súwret).Olmorfologiya,anatomiya, sistematika, paleontologiya tarawlarındaizertlew alıp barǵan. Kyuveniń pikirinshe, hár qandaytiriorganizmbirpútinsistemabolıp,onıńorganlarıbir-birimenenóz-arabaylanıslı.Sonıńushınhaywannıńbirorganı,mısalı,assińiriworganınıńózgeriwionıńmenenbaylanıslı bolǵan basqa organlardıń da ózgeriwine alıpkeledi.

J.Kyuvealǵasúrgenpikirgekórehárbirhaywannıńtúri ózi jasaytuǵın ortalıqqa muwapıq túrde jaratılǵanhámózgermeydi.Solsebepli,haywanlardaheshqandayózgerisjúzbermeydi.Kyuve óziniń jaratqan korrelaciya principin haywanlar sistematikasınausındı. Kyuve Linneyden parıqlı túrde haywanlardı sistemaǵa salıwda nervsistemasınıń dúzilisine itibar qaratıw lazım ekenligin ayttı. Nerv sistemasıdúzilisine qarap ilimpazı barlıq haywanlardı 4 topar (tip) ǵa ajırattı. Bular:omırtqalılar,mollyuskalar,buwınayaqlılar,xordalılar.

Qazılma halda saqlanǵan haywan hám ósimlikler tuwrısındaǵıpaleontologiya pániniń rawajlanıwında Jorj Kyuveniń xızmetleri júdá úlkenboldı. Ilimpaz qazılma halındaǵı sút emiziwshiler, jer bawırlawshılardıń 150den aslam túrin úyrendi. Ol korrelaciya principinen paydalanıp, aldın jasap,qırılıpketkenhaywanlardıńtabılǵanayırımsúyeklerineqarappútinhaywannıńkórinisin qayta tiklew metodın oylap taptı hám onnan ámelde paydalandı.Ilimpaztúrlierahámdáwirlerde,haywanatáleminińhártúrlerinińjasaǵanlıǵınanıqlaǵan.Waqıttıńótiwimenenolarquramalasqanınkórgenbolıwınaqaramay,ilimpazolardınabıtbolǵanlarteoriyasımenentúsindiriwgeumtıldı.

XVII-XIXásirlerdehaywanhámósimliklerdińjekerawajlanıwınúyreniwtarawındadabirqanshaizertlewleralıpbarıldı.BirinshimárteKarlBer1827-jılı sútemiziwshi haywanlarda máyek kletkanı oylap taptı. Ilimpazı shójeniń

87-súwret. J.Kyuve.

164

rawajlanıwınjaqsılapúyrenip,onıńorganlarıáste-aqırınlıqpenenrawajlanıwınhámomırtqalılardıń túrli klaslarǵa tiyisli haywanlar embrionı rawajlanıwınıńdáslepkibasqıshlarındaóz-arauqsaslıqlarınanıqladı.

XIX ásirdiń 40-jıllarına kelip, kletka teoriyasın nemis ilimpazları T.Shvann,M.Shleydenjarattı.KletkateoriyasınıńoylaptabılıwıXIXásirdegitábiyattanıwpániniń úlken jetiskenliklerinen biri esaplanadı.Kletka teoriyasıboyınsha, barlıq tiri organizmler (ósimlikler, haywanlar, adamlar) denesikletkalardan ibarat. Bul teoriya barlıq organizmler dúzilisi tárepinen óz-arauqsas,degentúsinikketiykarbolıpxızmetetedi.

Tayanısh sózler: flora, morfologiya, anatoniya, sistematika, paleontologiya,kletkateoriyası.Soraw hám tapsırmalar:1.K.Linneytáliymatınaytıpberiń.2.J.Kyuvetáliymatıntúsindiripberiń.3.J.B.Lamarktáliymatıhaqqındanelerdibilesiz?4.Omırtqalılardıń túrli klaslarǵa tiyisli haywanlar embrion rawajlanıwınıń

dáslepkibasqıshlarındaóz-arauqsaslıǵınqandaytúsindiripberesiz?5.J.Kyuvenińpaleontologiyatarawındaǵıjumıslarıhaqqındanelerdibilesiz?Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Karl Linney, Jorj Kyuve, Jan BatistLamarkalǵasúrgenpikirlerdiajıratıń.

KarlLinney JorjKyuve JanBatistLamark

39-§. CH. DARVINNIŃ EVOLYUCIYALÍQ PIKIRLERI

XIXásirgekelipAngliyasanaatı,awılxojalıǵırawajlanǵanirikapitalistlikmámleketesaplanaredı.Sanaattıńgúrkireprawajlanıwısharwashılıqhámawılxojalıǵınanalınatuǵın shiyki zattıńbarǵan sayınkóbeyiwin talap etebasladı.Shiyki zatqabolǵan talaptıorınlawmaqsetindeanglichan selekcionerlerikópnásilberetuǵınqoy,qaramal,tawıqporodaların,kópónimberetuǵınpalızhámdánli eginleriniń sortların shıǵara basladı. Selekciya nátiyjeleri sol dáwirdehúkimranlıqetkenhaywan,ósimlikorganizmleriózgermes,degentúsiniklergejuwmaq jasaldı. Ch. Darvin ósimlik hám haywanlardıń jańa formalarınshıǵarıwdaselekciyanıńáhmiyetinejoqarıbahaberdi,awılxojalıǵıámeliyatınteoriyalıq tárepten islep shıqtı jáne onnan evolyuciyalıq táliymattı jaratıwdapaydalandı.

165

Darvin 1831-jılı universitetti tamamlaǵannan keyin professorGenslo onıpútkildúnyaboylapsayaxatqajiberilipatırǵan«Bigl»kemesindegiekspediciyaquramındatábiyatizertlewshisıpatındaqatnasıwǵausındı(88-súwret).

Darvindiásirese,qublaAmerikanıńbatıs jaǵalawında500kmuzaqlıqtaǵıGalapagossarxipelagınıńhaywanathámósimliklerdúnyasıhayranqaldırdı.Oljerdequslar,jerbawırlawshılarkópushıraydı.Jerbawırlawshılardantasbaqalar,shımshıq tárizliler otryadına kiriwshi vyuroklardıń hár bir atawda ózine tándúziliske iye túrlerin ushıratıwmúmkin.Vyuroklar basqa qásiyetinen tısqarı,tumsıǵınıńdúzilisimenendebir-birinenajıralıpturadı.Qızıǵısonda,hártúrliatawda tumsıǵı túrlishedúzilistegi vyuroklar tarqalǵan.

Ulıwma alǵanda, Galapagoss arxipelagınıń haywanat hám ósimliklerdúnyasıQublaAmerikahaywanhámósimliklerineuqsas,biraqayırımbelgi,qásiyetleri boyınshaparıq qıladı.

Qırılıpketkenáyyemgiaz tislilerdińházirgiwaqıtta jasapatırǵan jalqaw,qumırısqajewshi,zirxlılarǵa(qalqanlılarǵa)uqsaslıǵıDarvindihayranqaldırdı.Bul dáliller qırılıp ketken haywanlar menen házirgi dáwirdegi haywanlararasındaóz-ara tuwısqanlıqbar, depboljawǵa sebepboldı.

HaywanlargeografiyalıqtarqalıwınıńayırımózinetántárepleridesayaxatdawamındaDarvindihayranqaldırdı.OlArqahámQublaAmerikahaywanlarınóz-ara salıstırıp,olardıńortasındaúlkenayırmashılıqbarekenliginaytıpótti.Sonday-aq, Qubla Amerikada keń murınlı maymıllar, lama, tapir, jalqaw,qumırısqajewshi, zirxlı (qalqanlı) haywanlar tarqalǵan.OlarArqaAmerikada

88-súwret. Ch.Darvinhám«Bigl»kemesinińsayaxatmarshrutı.

166

ushıramaydı.Onıńpikirinshe,ótmishteAmerikanıńekibólegibirbolıp,faunasıuqsasbolǵan,keyinirekMeksikanıńqublasındaqurǵaqlıqtıńkóteriliwisebeplihaywanlardıń bir materikten basqa materikke ótiwi ushın tosqınlıq paydabolǵan. Aqıbetinde Arqa jáne Qubla Amerikanıń faunası ortasında házirgiayırmashılıq júzegekelgen.

Darvin bes jıllıq sayaxatınan júdá bay kollekciyamenen qayttı. Bul besjıllıq sayaxat organikalıq dúnya evolyuciyası haqqındaǵı táliymattı jaratıwushın tiykar bolǵan dálillerdi toplaw imkaniyatın jarattı hám Darvinnińkelesheginbelgilepberdi.

Darvinniń iri shıǵarmaları. Darvin dúnya boylap shólkemlestirilgensayaxatınanqaytqannankeyin,toplanǵanmateriallarústindeAngliyanıńkózgekóringen tábiyattanıwshı ilimpazları menen birgelikte shuǵıllana basladı.Sonıń menen bir qatarda jańa haywan porodaları, ósimlik sortların jaratıwtájiriybesin úyrendi. Ol dáslep 1842-jılı organikalıq dúnya evolyuciyasıhaqqında ilimiy shıǵarma jazdı hám onı 15 jıl dawamında keńeyttirdi,tereńlestirdi,isenimlidálillermenenbayıttı.1859-jılı«Túrlerdińpaydabolıwı»atamasındaǵı shıǵarması baspadan shıǵarıldı. Ol «Qolǵa úyretilgen haywan,mádeniy ósimliklerdiń ózgeriwsheńligi» (1868), «Adamnıń payda bolıwıhám jınısıy tańlaw» (1871), «Ósimlikler dúnyasında sırttan hám óz-ózinenshańlanıwdıń tásiri» (1876) sıyaqlı shıǵarmalardı jazdı. Bul shıǵarmalardailimpazı organikalıq dúnya evolyuciyasına tiyisli kóplegen dálillerdi keltirdihám ózinen aldın jasap ótken hám zamanlaslardıń bul tarawdaǵı izertlewnátiyjeleri, pikirlerin bayan etti. Ilimpazı organikalıq dúnya evolyuciyasınıńháreketlendiriwshikúshleri:násillik,ózgeriwsheńlik,tirishilikushıngúreshámtábiyǵıy tańlawekenliginkórsetti.Ch.Darvin1882-jılı álemnenótti.

Jasalma tańlaw. Dúnya boylap sayaxatdan Darvin sırtqı ortalıq tásirindetúrler ózgeriwi múmkin ekenligine isenim menen qayttı. Geologiya,paleontologiya,salıstırmalıanatomiya,embriologiyaǵatiyislidálillertúrlerdińturaqlı emes, bálkim ózgeriwsheń ekenliginen kórsetedi. Soǵan qaramay, soldáwirdegi húkimdar dúnya qaras tásirinde bolǵan kóplegen tábiyat tanıwshıilimpazlarbirtúrdińbasqatúrgeaylanǵanlıǵınkórmegenliginaytıp,organikalıqdúnya evolyuciyasın tán almaytuǵın edi. Sol sebepli jasDarvin óz iskerliginevolyucionprocessmexanizmlerinanıqlawdanbasladı.Dáslepqolǵaúyretilgenhaywan,mádeniyósimlik sortlarınıńhár túrliliginúyrendi.

Sanasıztańlaw.Arxeologiyamaǵlıwmatlarınıńkórsetiwinshe,adampaydabolmastan aldın Jer júzinde mádeniy ósimlikler, qolǵa úyretilgen haywanlarbolmaǵan.Áyyemgiadamlarjabayıhaywanlardıawlaw,tábiyattajabayıhalda

167

ósiwshi ósimliklerdiń tuqımları,miyweleri hám basqa bóleklerin paydalanıwmenen tirishilik etken. Bunnan 9-10 mıń jıl aldın jabayı haywan balalarınqolǵa úyretiw, jabayı ósimlikler arasınan azıqlıq túrlerin óziniń jasaytuǵınjerlerineegiwdástúrbolǵanhámbultájiriybeáwladtan-áwladqaótebaslaǵan.

Insanlarhárdayımqolastındaǵıhaywanlar,ósimliklerarasındaǵıkópónimberetuǵın túrlerin tańlap, basqaların óz mútájlikleri ushın isletken. Bundaytańlawmıń jıllar dawam etken.Aqıbetinde adamnıń qálewinen basqa jabayıósimlik, haywanlardan paydalı belgi qásiyeti menen bir qansha parqı barjergilikli haywanporodaları, ósimlik sortları paydabolǵan.

Insanlar iskerliginde anıq belgige iye jańa sort, poroda shıǵarıw tiykarǵımaqsetetipalınbaǵanlıǵınitibarǵaalıp,Ch.Darvinbundayalǵashqıtańlawdısanasız tańlaw dep atadı. Jasalma tańlawdıń sanasız túri házirgi waqıtta darawajlanıwıarttabolǵanqáwimlerde,diyqanxojalıqlarındaqollanılıpkelinbekte.Mıssalı,Ch.Darvin«Bigl»kemesindegisayaxatıwaqtındaQublaAmerikanıńJalınlı Jerinde jasawshı qáwimler asharshılıqwaqtında vidra awlawǵa onshakómek bermeytuǵın iyt jáne pıshıqlardı jep, járdem beriwshi iytlerdi saqlapqalǵanlıǵınkórgen.

Sanalı tańlaw. Keyinirek adamzat sanasınıń ósiwi, ilim hám texnikanıńrawajlanıwı sebepli adamlardıń azıq-awqat, kiyim-kenshek, dári-darmaqqabolǵan talabınıń asıwı menen sanalı tańlaw sort, zat shıǵarıw jumısındatiykarǵı orındı iyeleydi. Bunda jaratılmaqshı bolǵan ósimlik sortı, haywanporodası qanday tuwrı belgi-qásiyetlerge iye bolıwı aldınnan rejelestirilgen.Sońınanusırejetiykarındajasalmatańlawalıpbarılǵan.Bulbolsajańaporoda,sortlarshıǵarıwmúddetinińqısqarıwınahámtańlawnátiyjesinińkóptáreptennátiyjeli bolıwına imkanbergen.

Insanlarjasalmatańlawótkiziwdenaldınbirinshináwbetteózmútájliklerintámiyinlewdi tiykarǵı maqset etip qoyadı. Bul mútájlikler bolsa túrlishe:ekonomikalıq, xojalıq, estetikalıq talapların támiyinlew kórinisinde paydaboladı.Sonday-aq,biradamtawıqtıńkópgóshberetuǵın,ekinshikópmáyekberetuǵın,úshinshiurısqaq,tórtinshibolsaquyrıqpárleriuzın,sulıwporodasınjaratıwdı maqset etip qoyǵan hám óz maqsetine áste-aqırın erisip barǵan.Jasalma tańlawdı túrlishe tarawda alıp barıw barlıq organizmlerge tiyisli.Qawınlardıń erte pisetuǵın (jambılshalar) jazǵı juqa hám qalıń shopaqlı jánegúzgi, qısqı sortların, qoylardıń qarakól, gıssar, atlardıń axalteke, qarabayırporodaları jaratılǵanlıǵı buǵanmısal bola aladı.

Jasalma tańlaw procesinde insan ózi ushın paydalı belgi-qásiyetlerinmúmkinshilikke qarap keskin ózgertiriwge háreket etken. Qoy, shoshqa

168

porodaları, tuqım bermeytuǵın ósimliksortları, iytlerdiń júnsiz, kepterlerdińsamalǵa qarsı usha almaytuǵın (tawıskepter) porodalarınıń shıǵarılǵanlıǵıjoqarıdaǵı pikirdi tastıyıqlawshı dáliller.Ayırımmádeniy ósimlik sortları, haywanporodalarınıń jabayı ata-tekleri bir túr,basqalardikibolsa eki-úsh túr esaplanadı.Mısalı,iytporodalarısaǵalhámqasqırdan,qoylar arxar, muflon sıyaqlı jabayı ata-tekleriniń túrlerinen, tawıq porodalarıbolsa jabayı bankiv tawıǵınan, kepterporodaları, jabayıkók jırakepter túrinen,qaramal porodaları Evropa turınan,

kapusta sortları jabayı kapusta túrinenkeltirip shıǵarılǵan (89–90-súwretler).

Darvin joqarıdaǵı pikirlerdiń tiykarlıekenligin bir qansha dáliller menendálillegen.Sonday-aq,HindistanhámQubla-

ShıǵısAziya sheńgelzarlarında tarqalǵan bankiv jabayı túr tawıqları adamnanonshaúrikpeydi,keshte terek,putashaqalardauyqılaydıhámqolǵaúyretilgentawıqlarmenenshaǵılısıpnásilberedi.Bulardıńbarlıǵıqolǵaúyretilgentawıqlarbankivjabayıtawıqlardankelipshıqqanlıǵınıńdáliylibolıpesaplanadı.Bulusılmenen Darvin basqa qolǵa úyretilgen haywan porodaları, mádeniy ósimliksortlarıqaysıjabayıtúrlerdenkelipshıqqanlıǵıntiykarlaǵan.

90-súwret. Qaramalporodalarıhámolardıńata-babası.

89-súwret.Kepterporodaları: A–jabayıkókjırakepteri;

Á–jemseklikepter;B–yakobinkepteri;V–turman;G–pochtashı

kepter;Ǵ–tawıskepter.

A

Á B

V

ǴG

169

Darvin jasalma tańlawmenen jabayı haywanlardı qolǵaúyretiwmúmkinekenligin tájiriybe arqalı dálillew imkaniyatına iye bolmaǵan. XX ásirdińekinshi yarımında akademikK.D.Belyaev jasalma tańlaw jolımenen jabayıhaywanlardı qolǵa úyretiw múmkin ekenligin tájiriybe arqalı dálillep berdi.Olgúmissıyaqlıqaratúlkilerdińústindebaqlawjumıslarınalıpbarıp,olardıńadamǵa salıstırǵanda is-háreketi hár túrli ekenligin anıqladı. Túlkilerdiń birtoparıadamǵataslanıwshı,júdájawız,ekinshitoparıadamǵataslanıwǵaqorqıpturatuǵın, biraq oǵan taslanıwdı qáleytuǵın , úshinshi toparı bolsa biymálelinstinktliekenligibelgiliboldı.

K.D.Belyaevúshinshitoparǵatiyislierkekhámurǵashıtúlkilerdiajıratıp,ózaldınaórshitebasladı.Ilimpazjánenásillerarasınanadamǵatezkónligetuǵıntúlkilerditańlapbardı.Bundaytúlkilerdińbirnesheáwladındajasalmatańlawdıótkiziw nátiyjesinde tap qolǵa úyretilgen iytlerge uqsas, yaǵnıy adamǵatez úyrenetuǵın, erkeletkende quwanatuǵın túlkiler shıǵarıldı. Is-háreketineqarap ótkizilgen jasalma tańlaw nátiyjesinde túlkilerdiń morfologiyalıq hámfiziologiyalıq belgileride ózgerdi.Tájiriybede sırtqı qulaq qalqanı salbıraǵan,quyrıǵın bolsa buralǵan halda iyip turatuǵın túlkiler alındı. Jabayı túlkilerádette jılında bir márte mart-aprelde órshise, qolǵa úyretilgenleri bolsa ekimártedekabr-yanvarhámmart-aprelaylarınaórshigen.

Darvinjasalmatańlawdıńsátlishıǵıwıtańlawushınalınǵanorganizmlerdińsan tárepinenkópligine,olardaǵı individualózgeriwsheńlikke, selekcionerdińtájiriybesi hám izleniwsheńligine, tańlaw alıp barılıp atırǵan organizmlerdińbaqlawsız shaǵılıspawına, tańlaw tásirin násillik ózgeriwsheńlik sebeplitoplanıpbarıwınabaylanıslıdepesaplaǵan.

Jasalmatańlawózindebir-birintoltırıwshıúshqubılıstıjámleydi:gózlengenmaqsetkesayorganizmlerditańlawhámsaqlaw;insantalaplarınasaybolmaǵanorganizmlerdi jaramsızǵa shıǵarıw; shaǵılıstırıw ushın kerek bolǵan ata-anaformalarıntańlawjáneolardanjańadan-jańanásilalıw.

Sonday-aq, jańa sort hám poroda shıǵarıwda násillik ózgeriwsheńlikhám jasalma tańlaw tiykarǵı faktor, yaǵnıy háreketlendiriwshi kúsh bolıpesaplanadı. Darvin dáwirine salıstırǵanda házirgi waqıtta jańa sort, porodashıǵarıwmetodikasıquramalasqan.

Darvin jasalma tańlaw jolı menen jabayı haywanlardı qolǵa úyretiw,jabayı ósimliklerdi mádeniylestiriw, poroda hám sortlardıń belgi-qásiyetlerinózgerttiriwmúmkinekenliginanıqlaǵannankeyin,tábiyǵıyjaǵdaydajasaytuǵınorganizmlerdedesoǵanuqsasprocessjúzberiwimúmkindegenpikirgekeldi.Ol hár qanday ósimlik, haywan násil qaldırǵanda jańa áwlad ata-anadan,

170

sonday-aq, óz-ara ayırımbelgi-qásiyetlermenen ajıralıp turıwınbaqladı hámonıjekeózgeriwsheńlikdepatadı.

Darvin organizmlerde jeke ózgeriwsheńlik bar ekenligin jańa túr menentúrdiń túrlerin salıstırıw jolı menen de dálilledi. «Túrdiń túri» degendeilimpaz belgili bir túrge tán belgi-qásiyetleri anıq qáliplespegen organizmlertoparıntúsingen.Ilimpazlarbirtúrmenenekinshitúrarasındaaralıqformalarushıramaydı,biraqtúrmenentúrdińtúriarasındaǵıaralıqformalardıńushırawıtábiyǵıyhaldepesaplaǵan.SolsebeplitúrdińtúrlerinDarvinjasaǵandáwirde«gúmanlı túrler» dep te ataǵan. Túrdiń túriniń tábiyatta bar ekenligi sebepliilimpazlartúrlersanınanıqlawdaqıyınshılıqqaduskelgen.

Tayanısh sózler:poroda,sort,sanalıtańlaw,Túrdińtúri,jekeózgeriwsheńlik.

Soraw hám tapsırmalar:1. Ch. Darvinniń evolyucion pikirleri Lamarktıń pikirlerinen ne menen

parıqlanadı?2. Ch.Darvintáliymatınıńmazmunınaytıpberiń3. Ch.Darvinqolǵaúyretilgenhaywan,mádeniyósimliksortlarınıńhártúrliliginiń

sebeplerinqalayańlattı?4. Jasalmatańlawdıńáwmetlishıǵıwıushınnelergeitibarberiwkerek?5. Darvinnińpikirinshe, jekeózgeriwsheńlikdegenne?Bundayózgeriwsheńlik

evolyucionprocesteqandayáhmiyetkeiye?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Jasalma tańlaw menen tábiyǵıy tańlawortasındaǵıuqsaslıqhámparıqlardıjazıń.

Kórsetkishler Jasalma tańlaw Tábiyǵıy tańlawTańlawushınmaterial

Paydalıózgerishlergeiyeorganizmlertáǵdiri

Paydasızhámzıyanlıózgerisliorganizmlertáǵdiri

Tańlawbaǵdarı

Individualózgeriwsheńliksıpatlaması

TańlawtásirinińjedelligiTańlawnátiyjesiTańlawshıfaktor

171

40-§. EVOLYUCIYANÍ HÁREKETLENDIRIWSHI KÚSHLER. NÁSILLIK ÓZGERIWSHEŃLIK

Darvinhárqandayhaywan,ósimlikorganizminásilqaldırǵanda,jańabuwınata-ana formalardanhámóz-araayırımbelgilerimenenparıqlanıwınanıqlaǵanhámonıjekeózgeriwsheńlikatamasımenentáriyiplegen.Darvinjasaǵandáwirdehaywanlarmenen ósimliklerdiń ózgeriwi haqqındaǵı bilimler jeterli emes edi.Soǵan qaramay, ol hár qanday ózgeriwsheńliktiń tiykarǵı sebebi qorshaǵanortalıqtıń ózgeriwinde ekenligin kórsetti. Onıń pikiri boyınsha sırtqı ortalıqorganizmge tuwrıhám tuwrıemes tásiretedi.Tuwrı tásiretkende faktorlarusıorganizmgetuwrıdan-tuwrıtásiretedi.Tuwrıemestásirbulorganizmnińkelesiáwladındakórinedi.

Sırtqı ortalıqtıń organizmge kórsetetuǵın tásiri eki túrli – anıq hám anıqemes bolıwı da múmkin. Sırtqı ortalıqtıń anıq tásir etiwinde bir túr, poroda,sortqatiyisliorganizmlerhámolardıńkelesiáwladıbirbaǵdardaózgeredi.Anıqózgeriwsheńlik toparlıq ózgeriwsheńlik dep te ataladı.Mısalı, azıqtıń ózgeriwihaywan hám ósimliklerdiń ónimdarlıǵına tásir etedi. Kúnlerdiń suwıp ketiwimenen arqada jasawshı barlıq sút emiziwshi haywanlardıń júnleri qalıńlasadı.Anıq ózgeriwsheńlik evolyuciya procesinde organizmlerdiń reakciya normasısheńberindeortalıqqabeyimlesiwintámiyinleydi.

Anıq emes yamasa jeke (individual) ózgeriwsheńlikte bolsa sırtqı ortalıqfaktorları tásirinde bir túr, poroda, sortqa kiriwshi organizmler túrli baǵdardaózgeredi hám bunday ózgeris ayırım individlerde júz berip, basqalarındabaqlanbaydı. Evolyuciya procesinde anıq ózgeriwsheńlikke salıstırǵanda anıqemes násillik ózgeriwsheńlik úlken áhmiyetke iye. Sebebi ol násilden-násilgeótedihámsonıńushınqolǵaúyretilgenhaywanporodaları,mádeniyósimliklersortlarınıńtábiyǵıyjaǵdaydabolsatúrlerjúzegekeliwindeámiyetliroloynaydı.

Házirgi waqıtta organizmlerdegi násillik ózgeriwsheńlik olardıń tábiyatınaqarap bir neshe túrlerge bólinedi. Siz násillik ózgeriwsheńlik hám onıń túrlerimenenaldınǵıbaplardatanısqansız.

Kombinativ ózgeriwsheńlik. Bul ózgeriwsheńlik ata-ana organizmlerigenotiplerindegi genlerdiń qayta kombinaciyalanıwı, olardıń óz-ara tásirinátiyjesindejúzegekeledi.Kombinativózgeriwsheńlikmeyozdagomologiyalıqxromosomalardıń ǵárezsiz bólistiriliwi, tuqımlanıw waqtında gametalardıńkútilmegende kombinaciyaları, xromosomalar aljasıwı hám genlerdiń rekom-binaciyasıtiykarındakelipshıǵadı.

172

Mutaciyalıq ózgeriwsheńlik. Násillik ózgeriwsheńliktiń bul túri orga-nizmler genotipiniń ózgeriwi sebepli payda boladı. Mutaciyalardıń genlerhám xromosomalardıń ózgeriwi menen baylanıslıǵı, ata-ana organizmlerindebolmaǵan jańa hám turaqlı násilleniwshi sapa ózgerisleriniń kelip shıǵıwımutacionózgeriwsheńliktińevolyuciyadaǵıáhmiyetinbelgileydi.

Mutaciyalarpaydalı,neytralhámzıyanliboladı.Paydalımutaciyalar,derlikaz ushrasa da olar payda bolǵan organizmler tábiyǵıy hám jasalma tańlawprocesindesaqlanıpqaladı.

Mutaciyalardıgenotiptińqaysı tárizdeózgeriwineqarapbirqanshatiplergeajıratıwmúmkin.Genmutaciyalarıbirgensheńberindepaydabolatuǵınnásillikózgeriwsheńlik bolıp esaplanadı. Gen mutaciyaları basqa túrli mutaciyalarǵasalıstırǵanda kóbirek tarqalǵan. DNK molekulasında bir gen sheńberindenukleotidler tártibiniń ózgeriwi yamasa bir nukleotidtiń ornına basqasınıńornalasıp qalıwı gen mutaciyasınıń kelip shıǵıwına sebep bolıwı múmkin.Xromosoma mutaciyaları xromosomalardıń bir qansha úlken, mikroskoptakórinetuǵın mutaciyaları. Xromosoma mutaciyalarında xromosomalardıń sanıózgermeydi,biraqbiryamasabirneshexromosomadaqaytadúziliwlerbaqlanadı.Genom mutaciyalar, bir tiri organizmge tán xromosomalar toplamındaǵıxromosomalar sanınıń eselep artıwı xarakterine qarap túrlerge ajıratıladı:poliploidiya–xromosomatoplamısanınıńózgeriwi,geteroploidiya–toplamdaǵıayırımgomologiyalıqxromosomasanınıńózgeriwi.

Poliploid túrler ósimlikler dúnyasında kóp tarqalǵan. Haywan túrlerinińarasındapoliploidorganizmlerjúdáazushıraydı.

Sondayetip,kombinativózgeriwsheńlik,tábiyǵıyhámjasalmatúrdepaydabolatuǵınmutacionózgeriwsheńlikjúdáhártúrlibolıp,organizmlerevolyuciyasıhámselekciyadaúlkenroloynaydı

Tayanısh sózler: jekeózgeriwsheńlik,anıqózgeriwsheńlik,anıqemesózgeriw-sheńlik,avtopoliploidiya,allopoliploidiya,geteroploidiya.

Soraw hám tapsırmalar:1.Darvinózgeriwsheńliktińqandaytúrlerinanıqlaǵan?2.Darvinaytıwınshaanıqhámanıqemesózgeriwsheńlikqalaytúsindiriledi?3.Ne ushın anıq emes ózgeriwsheńlikti Darvin individual ózgeriwsheńlik depatadı?

4.Anıqhámanıqemesózgeriwsheńliktievolyuciyadaǵıáhmiyetintúsindiriń.5.Násillikózgeriwsheńliktińqandaytúrleriparıqlanadı?

173

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: «Mutaciyanıń tábiyattaǵı áhmiyeti»temasındaessetayarlaw.


Tema: Tiri organizmlerde násil quwıwshılıq hám ózgeriwsheńlikti úyreniw.

Laboratoriyalíq jumístıń maqseti: bir túrge kiriwshi individler arasındauqsaslıqhámparıqlardıanıqlaw,onıńsebeplerinúyreniw.

Laboratoriyalíq qurallar: biyday masaqları, shopanqalta ósimligi, yamasagerbariylerı, formalinge salınǵan kolorado hám bronza qońızlarınıń kollekciyasıyamasaolardıńreńlisúwretleri.

Jumıstıń barısı:Oqıwshılar4toparǵabólinedi.Hárbirtoparózlerineberilgenvariantboyınsha

jumısalıpbaradıhámprezentaciyaqıladı.I variant. Shopanqaltaósimliklerindegiózgeriwsheńliktiúyreniw.1. Shopanqaltaósimliklerinnomerlepshıǵıń.2. Shopanqaltaósimlikleridúzilisindegiuqsaslıqlardıanıqlań.3. Shopanqaltaósimlikleridúzilisindegiayırmashılıqlardıanıqlań.4. Baqlawnátiyjelerinkestegekirgiziń.

Baqlanıp atırǵan belgilerÚlgiler

1 2 3 4 5 6 7 8 9 101 Ósimliktińuzınlıǵı2 Ósimliktegijapıraqlarsanı3 Japıraqlardıńforması4 Japıraqlardıńnáldejaylasıwı5 Topgúldegigúllersanı6 Gúllerdegigúltajjapıraqlarınıńsanı7 Gúltajıjapıraqlarınıńreńi8 Ósimliklerdegimiywelersanı:

–jetilispegenmiywelersanı–jetiliskenmiywelersanı

II variant. 1. Biydaymasaqlarınnomerlepshıǵıń2. Biydaymasaqlarınıńdúzilisindegiuqsaslıqlardıanıqlań.

174

3. Biydaymasaqlarınıńdúzilisindegiparıqlardıanıqlań.4. Baqlawnátiyjelerinkestegekirgiziń.

Baqlanıp atırǵan belgilerÚlgiler

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Quramalımasaqtaǵımasaqlarsanı

Masaqtıńuzınlıǵı

Masaqlardıńqılshıqlardanibaratlıǵı

Dánforması

Dánnińreńi

III variant. Koloradoqońızlarındaǵıózgeriwsheńliktiúyreniw.1. Koloradoqońızlarıkollekciyasıyamasaolardıńreńlisúwretlerinnomerlep

shıǵıń.2. Koloradoqońızlarınıńdúzilisindegi

uqsaslıqlardıanıqlań.3. Koloradoqońızlarınıńdúzilisindegi

parıqlardıanıqlań.4. Baqlawnátiyjelerinkestegekirgiziń.

Kolorado qońızlarınıń baqlanıp atırǵan belgileri

Óz-ara uqsas yamasa ayırmashılıqqa iyeme?

Bas,kókirek,qarınbólimlerinenibaratlıǵıDenesinińólshemiÚstingi–qattıqanatlarıAyaqlarınıńsanıMurtlarınıńformasıQanatlardaǵısızıqlardińreńiQanatlardaǵısızıqlardińsanı

IV variant.Jasılbronzaqońızlarındaǵıózgeriwsheńliktiúyreniw.1. Jasıl bronza qońızları kollekciyası yamasa olardıń reńli súwretlerin

nomerlepshıǵıń.2. Jasılbronzaqońızlarınıńdúzilisindegiuqsaslıqlardıanıqlań.3. Jasılbronzaqońızlarınıńdúzilisindegiparıqlardıanıqlań.4. Baqlawnátiyjelerinkestegekirgiziń.

175

Bronza qońızlarınıń baqlanıp atırǵan belgileri Óz ara uqsas yamasa ayır-mashılıqqa iyeme?

Bas,kókirek,qarınbólimlerinenibaratlıǵıÚstingi–qattıqanatlarınanibaratbolıwıAyaqlarınıńsanıMurtlarınıńformasıMurtlarınıńuzınlıǵıQanatlardıńreńiQanatlardaǵısızıqlardińformasıQanatlardaǵısızıqlardińsanı

Tómendegi sorawlarǵa juwap jazıń: 1. Birtúrgetiyisliorganizmlerortasındaǵıuqsaslıqlardıńsebebinede?2. Birtúrgetiyisliorganizmlerdińbir-birinenayırmashılıǵınıńsebebinede?3. Násilquwıwshılıqhámózgeriwsheńliktińevolyuciyadaǵıáhmiyetinjazıń.4. Juwmaqshıǵarıń.

41-§. TIRISHILIK USHÍN GÚRES HÁM ONÍŃ TÚRLERI

Sizler kúndelikli turmısta qoyma-qoshqarma, iytjúzim, shıbın, qurbaqahám basqa haywanlar, ósimlikler ózinen kóp násil qaldırıwın baqlaǵansız.Kópjaǵdaylardaqaldırǵannásildińbarlıǵıjetilispeynásilberiwgeúlgermeydi.Olardıńkópshiligijekerawajlanıwdıńtúrlibasqıshlarındanabıtboladı.

Nabıt bolıw sebepleri hár túrli: azıqlıqtıń jetispewshiligi, dushpanlardıńtopılıwı, hawa-rayınıńqolaysız keliwi.Hár bir organizm tirishilik ushınhámnásil qaldırıw ushın barqulla gúresedi. Darvin tirishilik ushın gúresti keńmániste, yaǵnıy organizmlerdiń óz-ara jáne anorganikalıq tábiyattıń qolaysızjaǵdayları arasındaǵı quramalı hám hár túrli qatnasların, sonday-aq, normalnásilqaldırıwqábiletintúsingen.

Tirishilik ushín gúres túrleri. Darvin tirishilik ushın gúrestiń úsh túrin:a) hár túrli túrgekiriwshi organizmler arasındaǵı gúres; á) bir túrgekiriwshiorganizmlerarasındaǵıgúres;b)organizmlerdińorganikalıqtábiyattıńqolaysızjaǵdaylarınaqarsıgúresisıyaqlıformalarınparıqlaǵan.

176

Hár túrli túrlerge kiriwshi organizmler arasındaǵı gúres júdá hár túrli boladı. Sonday-aq, qasqır hám túlkiler qoyanlar menen azıqlanadı. Soǵan

baylanıslı qasqırlar menen túlkiler, sonday-aq, túlkilermenen qoyanlar arasında barqullatirishilikushınóz-aragúresbaqlanadı.

Jırtqısh – olja, parazit hám xojeyinqatnaslarıtúrleraralıqtirishilikushıngúrestińjáne bir kórinisi. Oraylıq Aziyada kóptarqalǵan hind maynası shegirtkeler menende awqatlanadı. Shegirtkeler shımshıqlarushın da azıq esaplanadı. Demek, maynalarmenen shımshıqlar ortasında báseki paydaboladı. Tuyaqlı haywanlar ósimlikler menenawqatlanadı. Ósimlikler menen shegirtkelerde azıqlanadı. Shegirtkelerdiń tez kóbeyiwituyaqlı haywanlardıń ash qalıp óliwine sebepboladı. Ekinshi tárepten tuyaqlı haywanlartirishiligi jırtqısh haywanlarǵa baylanıslı.Ósimliklerdiń bolıwı tek shóp jewshihaywanlarushınganatiyislibolmastan,olardıshańlandıratuǵın shıbın-shirkeyler, sonday-aqbasqa ósimlikler arasında bolatuǵın básekimenen de baylanıslı. Orın ushın gúreste

TIRISHILIK USHÍN GÚRES

Birtúrgekiriwshiorganizmlerarasındaǵı

gúres

Hártúrlitúrlergekiriwshiorganizmlerarasındaǵıgúres

Organizmlerdińanorgan-ikalıqtábiyattıńqolaysızjaǵdaylarınaqarsıgúres

91-súwret. Túrleraralıqgúres.1–balıqjeytuǵınsuwkeser;2–jılanbúrkitoljasımenen;3–jońıshqanıbuwıpatırǵan

zárpáshek.

1 2

3

177

kúlreń tıshqan qara tıshqandı qısıp shıǵara baslaydı.Avstralyaǵa Evropadanalıpkelingenápiwayıhárrenayzası joqkishi jergiliklihárreniqısıpshıǵaradı(91-súwret).

Túrler arasındaǵı tirishilik ushın gúres onsha keskin bolmawı múmkin,buǵantiykarǵısebep,hártúrgetiyisliorganizmlerdińazıqlıǵıhártúrlibolıwı.Túlkilerdeóznáwbetindetekqoyanlarmenenemes,tıshqan,kirpihámquslarmenendeazıqlanadı.

Bir túrge kiriwshi organizmler arasındaǵı gúres. Joqarıdaǵılardan parıqlıtúrdebir túrgekiriwshi organizmlerdiń azıq, jasaytuǵın aymaqhám tirishilikushın kerekli bolǵan basqa faktorlarǵa salıstırǵanda talabı uqsas boladı. Birtúrgekiriwshiquslararasındaǵıórshiwwaqtındauyaqurıwushınorıntańlawboyınsha báseki júz beredi. Sút emiziwshi haywanlar hám quslarda erkekorganizmlerortasındaurǵashıorganizmlermenenqosılıwushıngúresiwboladı(92-súwret). Gawasha, biyday hám basqa ósimlik tuqımları tıǵız egilgende,olardıńortasındajaqtılıq,ıǵallıq,azıqushınbásekibaqlanadı.Aqıbetindeolarázzibolıpósedi.

Bir túrge kiriwshi terekler, putalar arasında da bunday jaǵday baqlanadı.Shaqalarıkeńqulashjayǵaneńuzıntereklerquyashnurınıńkópbóleginuslapqaladı. Olardıń bekkem tamır sisteması topıraqtan kóbirek suw hám ondaerigen mineral zatlardı sorıp aladı. Bunıń esabına basqa qońsı terekler ázzibolıp ósedi yamasa ósiwden toqtap nabıt boladı (93-súwret). Túr ishindegigúreseńkeskinboladı.Sebebibirtúrindividlerdińtirishilikmútájlikleribirdeyboladı.

92-súwret. Túrishindegigúres.1–kiyikler;2–zebralar;3–piller.

21

3

178

Organizmlerdiń anorganikalıq tá bi yat - tıń qolaysız jaǵdayına qarsı gúresi. Anorgani-kalıqtábiyatfaktorlarıorganizmlerdińrawaj-lanıwına, jasap qalıwına úlken tásir kórse- tedi.Gúzkeliwimenenbir jıllıqósimlikler-dińbarlıǵı,sonday-aq,kóp jıllıqshópósim- likleriniń de jer ústi bólekleri nabıt boladı,topıraqtıń astında olardıń tuqımı, tamırı,túynekleri, pıyazları saqlanıp qaladı. Kóp-shilikhaywanlar,mısalı,jer-suwhaywanları,jer bawırlawshılar qısqı uyqıǵa ketiwhalatına ótedi, quslar migraciya qıladı, sút

emiziwshilerqısqıuyqıǵaketedi.Organizmler arasındaǵı qatnasıqlardan insanlardıń paydalanıwı.Bir túrge

kiriwshiorganizmlerarasındatirishilikushıngúreskeskinbolıwınitibarǵaalıp,jańa baǵlar jaratılıp atırǵandamiyweli tereklerdiń túrine qarap náller belgiliaralıqtaegiledi.Jasalmajolmenentoǵaylarjaratılıpatırǵanwaqıttatopıraqqazamarrıqgifalarısalınıp,mikorizapaydaetiledi.Respublikamızdaǵıkóller,suwsaqlaǵıshlarda balıqlardı jasalma jolmenen órshitiw ushın aldın olar jırtqısh(shortan)hámonshaáhmiyetlibolmaǵan (gambuziya)balıqlardan tazalanadı.Sonnankeyin suw saqlaǵıshlardaxojalıqushın áhmiyetli esaplanǵanbalıqlarkóbeyttiriledi, ańshılıq xojalıǵın ilimiy tiykarda alıp barıw ushın haywanlarbiologiyası, yaǵnıy órshiw dáwiri, násil muǵdarı, olardıń jetilisiw múddeti,nelermenen azıqlanıwı, organizmlerdıń arasındaǵı qatnaslar dıqqat orayındaboladı.

Jırtqısh haywanlar – qasqır, túlkiler joq qılınǵanda olardıń sanitariyalıqroli,yaǵnıyoljalararasındaázzi,awırıwindividlerdikóplep joqetiwiesapqaalınadı.

Mádeniyósimliklergeqaraǵandajabayıósimlikler jasawshańboladı.Olarmádeniyósimliklerdińrawajlanıwınakeritásirkórsetpewiushın(piyaz,geshir,rediskahámbasqalar)olıptaslanıp,jabayıotlardantazalanadı.Zıyankesshıbın-shırkeyler– tasbaqa qandalası,almaqurtı,ǵórekqurtı,shirehámbasqalarǵaqarsıgúreste,mikrofanus,altınkóz,trixogramma,afelimus,noqatlıqońızlardan(podoliya), entobakteriyalar tarqatıladı. Zıyankes shıbın-shırkeylerge qarsıgúresiwge shıbın-shırkey jewshi quslar, sonday-aq, qara torǵay, sinica hámbasqalar paydalanıladı. Shetten shańlanıwshı ósimliklerden joqarı ónim alıwushınpalhárresinenpaydalanıladı.

93-súwret.Birtúrgekiriwshitereklerortasındaǵıbáseki.

179

Tayanısh sózler: hár túrli túrgekiriwshiorganizmlerarasındaǵıgúres,bir túrgekiriwshi organizmler arasındaǵı gúres, organizmlerdiń organikalıq tábiyattıńqolaysızjaǵdayınaqarsıgúresi.Soraw hám tapsırmalar:1. Nesebeptenorganizmqaldırǵannásillerdińbarlıǵıjetilispeydi?2. Darvintirishilikushıngúrestineshetúrgeajıratqan?3. Tirishilikushıngúrestińqaysıtúrikúshleboladıhámneushın?4. Hártúrlitúrlergekiriwshiorganizmlerarasındaǵıgúreskemısallarkeltiriń.5. Organizmlerdińorganikalıq tábiyattıńqolaysız jaǵdayınaqarsıgúresiqanday

mısallardakórsetiledi?Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma:1-tapsırma. Kestenitoltırıń.

Tirishilik ushın gúres túrleri Mánisi Mısallar

2-tapsırma. Tirishilikushıngúrestińtúrlerinekeltirilgenmısallarǵasaytúrde«+»ańlatpasınqoyıń.

MısallarTirishilik ushın

gúres túrleri1 2 3

SútemiziwshilerdegimáwsimliktúlewQońırayıwlardıńjasawornıushıngúresiBiydayzardajaqtılıqushıngúresHaywanlardıńqısqıuyqıǵaketiwiJırtqıshlıqQuslardıńmigraciyasıKannibalizmQasqırlarhámtúlkilerdińoljaushıngúresiToǵaydaterekhámputalardıńjaqtılıqushıngúresiKapustagúbelegiqurtınıńósimlikjapıraqlarımenenazıqlanıwıKúlreńtıshqantárepinenqaratıshqanlardıńqısıpshıǵarılıwıGorillalararasındatoparbasshılıǵıushıngúres

Birgenjetúrdińekinshigenjetúrtárepinenqısıpshıǵarılıwı

BawırqurtınıńqaramaldaparazitlikqılıwıTúsindirme:1–túrishindegigúres;2–túrlerarasındaǵıgúres;3–organizmlerdińtábiyattıńqolaysızjaǵdayınaqarsıgúresi

180

42-§. TÁBIYǴÍY TAŃLAW HÁM ONÍŃ TÚRLERI Tirishilikushıngúreskópshilikorganizmlerdińnabıtbolıwı,ayırımlardıń

bolsajasapqalıwımenenbaylanıslıhaldajúzberedi.Individualózgeriwsheńlikorganizmdeúshkórinistekórinedi.Olardıńbirewleriorganizmushınpaydalı,ekinshi bir túrleri organizm ushın biytárep, úshinshileri zıyanlı boladı.Ádette zıyanlı ózgeriwsheńlikke iye organizmler jeke rawajlanıwdıń túrlibasqıshlarındanabıtboladı.Organizmushınbiytárepózgeriwsheńlikolardıńjasawshańlıǵınatásirkórsetpeydi.Paydalıózgeriwsheńlikkeiyeindividlertúrishindegi,túrleraralıqyamasaabiotikalıqortalıqtıńqolaysızjaǵdaylarınaqarsıgúrestebirqanshaabzallıqlarǵa iyebolǵanlıǵı sebepli jasapqaladı.Tirishilikushın gúreste paydalı belgi, qásiyetlerge iye organizmlerdiń jasap qalıwı ,sonday belgi, qásiyetlerge iye bolmaǵanlarınıń nabıt bolıwı tábiyǵıy tańlawdepataladı.

Tábiyǵıytańlaw–organizmlerevolyuciyasınıńtiykarǵıqozǵawshıfaktorı.Ch.Darvinnińpikirinshe, tábiyǵıy tańlaw– tirishilikushıngúrestińnátiyjelibolıp, paydalı individual ózgerislerge iye bolǵanorganizmlerdiń jasap, násilqaldırıw,yaǵnıybeyimleskenformalardıńjasapqalıwı,paydasızózgerislergeiyebolǵanorganizmlerdińqırılıpketiwi,yaǵnıybeyimleskenformalardıńnabıtbolıwınanibaratbiologiyalıqprocess.Násillikózgeriwsheńliktábiyǵıytańlawushıntiykarbolıpesaplanadı.Tábiyǵıytańlawsebepliorganizmlerdińdúzilisiquramalasadı,ortalıqtıńjaǵdaylarınajeterlidárejedebeyimlesealmaǵantúrlernabıtboladı.

Ch. Darvin tábiyǵıy tańlaw procesin jasalma tańlaw menen salıstırdı.Eger jasalma tańlawdı insan alıp barsa, tábiyǵıy tańlawdı tábiyat basqaradı.Jasalma tańlawdı ótkiziwde insan barqulla ózmáplerin oylaydı. Sol sebeplijasalmatańlawdashıǵarılǵansorthámporodalardainsanmápleriushınxızmetetetuǵın belgi-qásiyetler jaqsı rawajlanǵan boladı. Tábiyǵıy tańlawda bolsainsanmápleriemes,alorganizmmápleribirinshiorındaturadı.Tirishilikushıngúreskebeyimleskenorganizmlerbeyimlespegenorganizmlergesalıstırǵandaazraqnabıtboladı.Bulbolsaóz-ózinentábiyǵıytańlaw,organizmnińortalıqqabeyimlesiwinde jańa populyaciya, túrlerdiń kelip shıǵıwında tiykarǵı faktorekenliginenderekberedi.

Házirgiwaqıttatábiyǵıytańlawdıń3túriparıqlanadı:1)háreketlendiriwshi;2)stabillestiriwshi;3)dizruptiv(buzıwshı).

Stabillestiriwshi (turaqlastırıwshı) tańlaw. Bul tańlaw populyaciyanıń

181

ózgeriwsheńligin azaytadı, turaqlılıǵın asıradı. Hár bir populyaciyanıńtirishiligiortalıqqabaylanıslı.Oljasapqalıwushınbarqullaortalıqjaǵdayınabeyimlesiwikerek.Egerbirneshebuwındawamındajasawjaǵdayıózgermese,ol jaǵdayda populyaciya – joqarı beyimlesiw dárejesine iye boladı hámtábiyǵıytańlawózgeriwsheńliktistabillestiriwtárepinebaǵdarlaydı.Ortalıqqajaqsı beyimlesken , ortasha normaǵa iye formalar saqlanǵan, normadanózgergenorganizmlerbolsanabıtboladı.

Fenotipi keskin ózgergen formalardıń apatshılıqqa ushırawı tábiyǵıypopulyaciyalarda bir neshe márte baqlanǵan. Mısalı, G. Bempes tárepinenshımshıqlarústindeótkizilgenbaqlawdıalıwmúmkin.Olqattıqarboranınankeyinshalajanshımshıqlardıń132danasıdaladanlaboratoriyaǵaalıpkelingen.Olardıń72danasıtirilgen.Bempesólihámtiriqalǵanshımshıqlardıńqanatınólshep kórgen. Tiri qalǵan shımshıqlardıń qanatınıń uzınlıǵı ortasha, nabıtbolǵan shımshıqlardiki bolsa normadan uzın yamasa kelte bolǵan, qanatlarıortasha uzınlıqta bolǵan formalar boran waqtında tiri qalǵanlıǵı, normadanózgergenshımshıqlarnabıtbolǵanlıǵıanıqlanǵan.

Shıbın-shirkeylerdiń járdeminde shańlanatuǵın ósimlikler gúliniń iri-maydalıǵı hám forması, samaldıń járdeminde shańlanatuǵın ósimliklergúlinikine salıstırǵanda ózgermeydi. Shıbın-shirkeylerdiń járdemindeshańlanatuǵın gúllerdiń dúzilisindegi turaqlılıq ósimlikler hám olardıshańlandırıwshılardıń birgeliktegi evolyuciyası menen baylanıslı. Qustıńbalalarınıń sanı menen ata-ana alıp kelgen azıq ortasında baylanıs boladı.Qaratorǵay uyasına eń kóbi menen 5 máyek qoyadı. Eger 5 danadan kópqoysa,azıqjetpewibalalarınıńnabıtbolıwınasebepboladı.

94-súwret.Stabillestiriwshitańlaw. 95-súwret.Stabillestiriwshitańlaw.A–latimeriya;B–gatteriya.

182

Stabillestiriwshitańlawdıńtásiriadamlardadaushıraydı.Normaladamlarkletkasında44autosomahám2jınıslıqxromosomabarekenliginbilesizler.Egerhayaldıńtuqımlanǵanmáyekkletkasında44autosomahámbirYxromosomabolsa, basqasha aytqanda X xromosoma jetispese, ol jaǵdayda hámile anaqarnında2-3aydansońrawajlanbayqaladıhámtábiyǵıyabortjúzberedi.

Belgileriortashadárejedeyamasaoǵanjaqındárejedebolǵanindividlerdińsaqlanıwınaqaratılǵantańlawstabillestiriwshitańlawdepataladı(94-súwret).

Gatteriya, ginko biloba, latimeriya sıyaqlı organizmler ózgermeytuǵınortalıq jaǵdayında saqlanıp qalǵanlıǵı stabillestiriwshi tańlawdıń nátiyjesi

(95-súwret).Háreketlendiriwshi tańlaw.Tábiyǵıy

tańlawdıńbultúripopulyaciyadaǵınásil- lik ózgeriwsheńlik shegarasın keńey-tiredi. Háreketlendiriwshi tańlaw ózger-genortalıqjaǵdayındaeskireakciyanor- ması ornına jańa reakciya normasınpaydaetedijáneonıbekkemleydi.Bunıńaqıbetinde kelesi buwınlarda aldınǵı

buwınlardıń normadaǵı fenotipinen keskin ayırmashılıqqa iye jańa fenotipkeiye organizmler saqlanıp baradı. Tańlawdıń bul forması belgi-qásiyetler eskiindividler ornına jańa ortalıq jaǵdayına beyimlesken individlerdiń júzegekeliwimenenxarakterlenedi.

Darvin bes jıllıq saparı waqtında kúshli samal tez-tez bolatuǵın okeanatawlarındauzınqanatlıshıbın-shirkeylerdıńaz,rudimentqanatlıhámqanatsızshıbın-shirkeylerdiń kóp ekenligin kórgen. Ilimpazdıń aytıwınsha, bundayatawlardaqattı samaldıńbolıwısebeplinormalqanatlı shıbın-shirkeyleroǵanshıday almaytuǵınlıǵı sebepli samal olardı ushırıp, nabıt etken.Mutatciyalaraqıbetinde kelip shıqqan rudiment qanatlı hám qanatsız shıbın-shirkeylerbirotalahawaǵakóterilmey,túrlijarıq,geweklergejasırınıpalǵan.Bulprocess

96-súwret.Háreketlendiriwshitańlaw.

97-súwret. Atevolyuciyası–háreketlendiriwshitańlawnátiyjesi.

183

kópmıńlaǵanjıllardawametiwisebeplinásillikózgeriwsheńlikhámtábiyǵıytańlawokeanatawlarınanshıbın-shirkeylerdińnormalqanatlarınıńazayıwına,rudimentqanatlıhámqanatsızindiividlerdińkelipshıǵıwınasebepshibolǵan.Organizmlerdiń jańa belgi-qásiyetleriniń payda bolıwı hám rawajlanıwıntámiyinleytuǵın tábiyǵıy tańlaw túri háreketlendiriwshi tańlaw dep ataladı(96-súwret)

Ayırım quslar, shıbın-shirkeyler qanatınıń, tuyaqlılarda qaptal barmaq-larınıń, úńgirlerde jasawshı haywanlarda kózdiń, parazit ósimliklerde tamırhámjapıraqtıńjoǵalıwıháreketlendiriwshi tańlawnátiyjesindeboladı.Ortalıqjaǵdayınıńáste-aqırınózgeriwisebeplitábiyǵıytańlawdıńbultúrifenotiphámgenotip tárepinen jańaformalardıpaydaetedi.Ol jańa túrlerdińpaydabolıwıhámorganikalıqdúnyadaǵıevolyuciyapro- cesinińtiykarǵısebepshisibolıpesaplanadı.

Dizruptiv tańlaw. Ayırımjaǵdaylardabelgili jerde tarqalǵan bir túrge tiyisliorganizmlerdińarasındabir-birinenparıq-lanıwshı eki hám onnan aslam individlertoparı ushırawı múmkin. Bul tábiyǵıytańlawdıńjańabirózaldınaformasıbolǵandizruptiv tańlaw nátiyjesi (98-súwret).Sonday-aq,ekinoqatlıqońızdamáwsimlikpolimorfizm qubılısın kóriw múmkin.Bul qońızdıń qaralaw hámqızǵısh, qattı qanatlı formaları ushıraydı.Qızǵıshqanatlılarqıstatemperaturanıńtómenlewisebepliaznabıtbolıp,jazaylarındaaznásilberedi.Kerisinshe,qaralawqanatlıformalarıqıstatómentemperaturadashıday almay kóbirek nabıt boladı hám jaz aylarında bolsa kóp násil beredi.Demek, jıldıń túrli máwsimine beyimlesiw arqalı bul eki túrli noqatlı qońıztoparlarıóznásilinsaqlapkelmekte.

Tayanısh sózler: tábiyǵıytańlaw,háreketlendiriwshi,stabillestiriwshi,dizruptiv.

Soraw hám tapsırmalar:1.Tirishilikushıngúrestiqalaytúsindiresiz?2.Tábiyǵıytańlawdıńevolyuciyadaǵırolintúsindiripberiń.3.Háreketlendiriwshitańlawdıńevolyuciyadaǵırolintúsindiripberiń.4.Stabillestiriwshitańlawdıńevolyuciyadaǵırolintúsindiripberiń.5.Dizruptivtańlawdıńevolyuciyadaǵırolintúsindiripberiń

98-súwret.Dizruptivtańlaw.

184


Stabillestiriwshi tańlaw Háreketlendiriwshi tańlaw Dizruptiv tańlaw

43-§. ORGANIKALÍQ DÚNYADAǴÍ BEYIMLESIWLER – EVOLYUCIYA NÁTIYJESI

Beyimlesiw bul – organizmlerdiń ishki hám sırtqı dúzilisi, organlarfunkciyası, minez-qulqı hám tirishilik táriziniń belgili jasaw ortalıǵınıńjaǵdayına beyimlesiwi. Barlıq tiri organizmlerde ibarat bolǵan ózine tánbeyimlesiw belgileri olardıń ózi jasap turǵan ortalıqta jasap qalıwı, tirishilikushın gúreste jeńip shıǵıwı, normal násil qaldırıp óz belgilerin keyingiáwladlarınajetkeriwleriushınimkaniyattuwıladı.Beyimlesiworganizmlerdińjasawshańlıǵı, básekilesiwsheńligi hám normal násil qaldırıwı menen tuwrıbaylanıslı. Jasawshańlıq degende organizmlerdiń ózi tarqalǵan ortalıqtagenotipin keskin ózgerttirmegen halda normal jasawı túsiniledi. Básekilikorganizmlerdiń óli hám tiri tábiyat, solardan azıq tabıw, basqa jınıs penenqosılıw, jasaytuǵın jerin iyelewdegi qarsılıqların jeńiwi.Násil qaldırıw bolsaorganizmlerdiń órshiwiniń normal bolıwı menen baylanıslı. Beyimlesiwdińbul úsh komponenti óz-ara baylanıslı bolıp, tábiyǵıy tańlaw arqalı quralǵanevolyucionnátiyjebolıpesaplanadı.Sırtqıortalıqjaǵdaylarıhártúrlibolǵanlıǵısebepli,organizmlerdegibeyimlesiwbelgileridehártúrliboladı.

Morfologiyalıq beyimlesiwler. Sırtqı ortalıq faktorlarınıń tásiri nátiyje-sinde organizmler diń dúzilisinde sol ortalıqqa tán qásiyetler payda boladı.Mısalı, quslarda dene forması hawa ortalıǵında, balıqlardıń dene formasısuw ortalıǵında jasawǵa járdem beredi. Haywanlardaǵı morfologiyalıqbeyimlesiwlerge qorǵanıw reńi, maskirovka, mimikryiya, eskertiwshi reń,shalǵıtıwshıreńmısalboladı.

Qorǵanıw reńi. Kópshilik jaǵdaylarda haywanlardıń sırtqı reńi ózijasapatırǵanortalıq reńine tánbolǵanıushınkózgede taslanadı (99-súwret).Ádetteshólde jasaytuǵın tasbaqa,kesirtke, jılanlarqumnıńreńinde,arqaúlkehaywanları–ayıw,kuropatka,túlkileraqreńde,kvaksha,mıltıqshı,iyneleklerjasıl japıraqlardıń arasında jasaǵanı, kapusta gúbelegi qurtı onıń japıraqları

185

menenazıqlanǵanlıǵısebeplijasılreńdeboladı.Egerortalıqreńimáwsimlergeqarapózgerse,oljaǵdaydahaywanlarreńideózgeredi.

99-súwret. Haywanlardaqorǵanıw

reńi:1–jasılshegirtke;2–adımshıqurt;3–kvakshabaqası;4–kuropatkanıńjazǵı kórinisi;5–kuropatkanıńqısqı kórinisi;6–tentekqus;7–gornostaydıńjazǵı kórinisi;8–qısqıkórinisi.

Mısalı, Evropanıń orta aymaǵında jasawshı túlki, qoyan, kuropatka,gornostayqıstabir,jazdaekinshitúrreńdeboladı.

Maskirovka. Ayırım jaǵdaylarda haywannıń dene forması hám reńiátirapındaǵıjapıraq,nál,búrtik,ósimliklergeuqsasboladı.Sonday-aq,shupshikdegenshıbın-shirkeyreńihámformasıjińishkeshaqanı,iynebalıqsuwotların,teńizatshasıdepatalıwshıbalıqsuwósimliklerinesletedi(100-súwret).Ayırımeki qaqpaqlı mollyuskalardıń forması suw ósimlikleriniń búrtiklerine uqsasboladı. Malayada tarqalǵan kallima gúbeleginiń qanatlarınıń forması, naǵıshámtamırlarıjapıraqqauqsasboladı.

Eskertiwshi reń. Ayırım haywanlardıń sırtqı kórinisleri hár túrli bolıp,kózge dárriw taslanadı. Altın qońız, noqatlı qońız, eshek hárre, túkli hárre,kóplegen gúbelekler, «dos-dushpan» kózine dárriw taslanıp, óziniń reńlerimenen olardı «eskertedi». Ádette bunday eskertiwshi reńge iye haywanlardıń

186

dushpanlardanqorǵaytuǵınqosımshazatıbar.Olardıń jekeqorǵawshızatlarınadenedeislepshıǵarılatuǵınsasıqiyisler,záhárlisuyıqlıqlar,denenińtúklermenenqaplanǵanlıǵı,nayzalarhám taǵıbasqalarkiredi.Mısalı,xanqızıqońızı záhárlisuyıqlıqajıratqanıushınquslarolardıshoqımaydı.

100-súwret. Haywanlardaǵımaskirovka.

1–mıltıqshı;2–chupchik;3–kólbuqa;4–teńizatshası;5–shúberekbalıq;6–teńiz«masqarapazı»;7–iynebalıq.

Mimikriya.Ayırımhallardadushpanlarıtárepinenkópqırılatuǵınhaywanlardenesinińreńiformasımenen«eskertiwshireńli»organizmlergeelikleydi.

Awlawshılarıtárepinenkópqırılatuǵınqorǵawsızhaywanlardıń«eskertiwshireńli» azıraq qırılatuǵın organizmlerge eliklewi mimikriya qubılısı depataladı.Ayırım súyir shıbınlardıń, gúbelek túrleriniń reńi boyınsha hárrelerge,nangóreklerdińnoqatlıqońızlarǵa,záhársizjılanlardıńzáhárlijılanlardıńreńindebolıwı mimikriya qubılısına mısal boladı (101-súwret). Sonı aytıw múmkin,qorǵaw hám eskertiwshi reńler haywannıń is-háreketi menen baylanıslı haldajánedepaydalınátiyjeberedi.

187

101-súwret. Haywanlardaǵı«eskertiwshi»reńhámmimikriya

qubılısı.1–belyanka;2–záhárligelekoniusgúbelegi;3–aynatárizligúbelek;4–dizildawiqshibin;5–ápiwayıhárre;6–záhárlikorallaspidi;7–záhársizamerikasuwjılanı;8–«xanqızı»;9–nangórek.

Qamıs ósetuǵın jerlerde jasawshı kólbuqa qusı párleriniń reńi menenqamıslardı esletedi. Soǵan qaramay qandayda bir qáwip sezilse, ol dárriwmoynın sozıp, tumsıǵınkótergenhaldaqıymıldamay turadı.Bul jaǵdaydaonıdushpanıabaylamayqaladı.

Reń hám forma tárepinen eliklew tek organizmlerge ǵana emes, háttekimáyeklerge de tán.Mısalı, átshók qusı kóbeyiwi ushın basqa quslarǵa uqsapin qurmaydı hámmáyeginmayda quslar – qarajolaqlar, qaratamaqlar, búlbil,surshımshıqlardıńinlerineqoyadı.Eńáhmiyetlisisonnanibarat,átshókmáyeginqoyıwdanaldınsolquslardıńinlerindegimáyeklerdikóripolarǵaeliklepmáyekqoyadı hámonıń qoyǵanmáyekleriniń reńi, kólemi in iyelerinińmáyeklerineuqsasboladı.

Shalǵıtıwshı reń. Bunday haywannıń denesi daqlar hám jolaq sızıqlarmenen qaplanǵan boladı.Bul daqlar, jolaq sızıqlar dushpannıń dıqqat itibarınshalǵıtadı.Zebra,jirafalarterisinińreńinbuǵanmısaletipkórsetiwmúmkin.

Fiziologiyalıq beyimlesiwler. Bul beyimlesiw dene temperaturası,qandaǵıduzhámqantkoncentraciyasınıńturaqlıhaldasaqlanıwınaqaratılǵan.Organizmler jeke tirishiliginiń túrli basqıshlarında qorshaǵan ortalıqtaǵı duz,ıǵallıq, temperaturanıń ózgerislerine salıstırǵanda óziniń turaqlılıǵın saqlaydı.

188

Mısalı,ósimliklerqısqıtınımdáwirinennormalótiwiushınolardıńkletkasındaǵısuw muǵdarı azayıp, erigen zatlar koncentraciyası artadı. Uzaq waqıt suwastındabolatuǵıntulenlerdińqanındakislorodtıbiriktiripalıwdagemoglobinnenbasqamioglobin salıstırmalı kóbirekqatnasadı.Shól haywanlarınıńdenesindekóplegenmaylardıńtoplanıwıfiziologiyalıqbeyimlesiwgemısalbolaaladı.

Etiologiyalıq beyimlesiwler. Bul beyimlesiw túri haywanlardıń is-háreketinde kórinedi. Ózine tán háreketler arqalı haywanlar dushpanlarınanqorǵanadı, azıq tabadı hám toplaydı, jıl máwsimlerine beyimlesedi, jubıntańlaydı hám kóbeyedi, násilin qorǵaydı. Haywanlar dushpannan saqlanıwushın jasırınadıyamasaqorqıtıwshı is-háreketlerinámelgeasıradı.Násilushınǵamxorlıq etiw túrdiń jasap qalıwında úlken áhmiyetke iye. Amerika sombalıǵı shabaqları rawajlanǵanǵa shekemmáyeklerin qarın tárepine jabıstırǵanhalında alıp júredi. Povituxa dep atalıwshı qurbaqa tuqımlanǵan máyeklerinjasqurbaqalarrawajlanǵanǵashekemarqasındaarqalapjúredi.Tómendárejeliomırtqalılardanparıqlıtúrdequslarmáyeklerinarnawlıinlerineqoyıpózinińdenetemperaturası menen olardı ısıtadı.Máyeklerin hám shójelerin ata-ana quslarbaǵadıhámqorǵaydı.Násilushınqayǵırıwmenenbaylanıslıbeyimlesiwlersútemiziwshilerde,ásirese,kúshliboladı.

Ósimlikler dúnyasındaǵı beyimlesiwler. Haywanlar sıyaqlı ósimliklerdede sırtqı ortalıq faktorlarına salıstırǵanda bir qansha beyimlesiwler bar.Mısalı, ıǵallıqtıń jetispewshiligine ósimlikler túrlishe beyimlesken boladı.Bir túr ósimliklerdiń japıraǵı ústingi tárepinen mum qabat (fikus), ekinshitúrlerde qalıń túkler (sıyırquyrıq) penen qaplanǵan. Seksewilde japıraqlarkishi «qabırshaq »larǵa aylanǵan. Jantaqtıń japıraqları mayda qattı, kóplegenshaqalarıtikenformasında.Kaktus,aloe,agavalarsuwlıósimlikleresaplanadı.Ayırımósimliklerdińvegetaciyadáwiri júdáqısqa,mısalı,ayıwtaban, jaltırbaserte báhárde ósip, rawajlanıp, tuqım beriwge úlgeredi. Jantaq, juwsan sıyaqlıósimlilerqurǵaqshılıqwaqtındajapıraqlarıntógiwarqalıózinsaqlaydı.

Ósimliklerde shetten hám shıbın-shirkeylerdiń járdeminde shańlanıwmenenbaylanıslıbolǵanbirqanshabeyimlesiwlerbar.Shıbın-shirkeylerarqalıshańlanatuǵınósimliklerdińgúltajjapıraqlarıiriligi,reńinińhártúrliligi,jaǵımlıiyistarqatıwı,nektarajıratıwmenenshıbın-shirkeylerdiózinetartadı.Kerisinshe,samaldıń járdeminde shańlanatuǵın ósimliklerdiń gúlleri mayda, kórimsiz,iyissiz,shańları júdá jeńil.Ósimliklerdemiywehámtuqımlarınıń tarqalıwındadabirqanshabeyimlesiwlerdikóriwmúmkin.Samaldıńjárdemindetarqalatuǵınqayıń,qayraǵash, aylant (sasıq terek), zárań (klyon)miywehám tuqımlarındaqanat tárizli ósimteler, ǵawashanıń shigitinde túkler boladı. Iyttiken, sarıshay,

189

qarıqız,qoytikennińmiywelerindeilgek,tiken,túklerbolıp,olarhaywanlardıńjúnine, quslardıń párlerine, adamlardıń kiyimlerine jabısıp uzaq aralıqlarǵatarqaladı (102–103-súwretler). Etli, suwlı, dáneli hám dánesi joq miywelerquslarhámbasqahaywanlartárepinenjep,sińbegentuqımlarshıǵındıarqalı

102-súwret. Haywanhámadamlardıńjárdemindetarqalıwshımiyweler.

1–repishkamiywesi;2–jabısıwshıjońıshqasobıǵı;3–ǵarrıqızdıń«qarmaqlı»sebetshesi;4–qoytikennińtikenlimiywesi;

5–ebelektińshanshıwshımiywesi; 6–temirtikennińshanshıwshımiywesi.

103-súwret.Samaljárdemindetarqalıwshımiyweler.

1–qayıń;2–qayraǵash;3–zárań; 4–sasıqterek-aylant;5–sumta.

Aytılǵanlardanjuwmaqshıǵarıpbizbeyimlesiwdegendetiriorganizmlerdińbelgiliortalıqtajasap,násilqaldırıwdıtúsiniwkerekliginaytıpótemiz.

Beyimlesiwdiń kelip shıǵıwı. Darvin sırtqı ortalıqtıń belgili jaǵdayındaorganizmlerdegiquramalıhámhártúrlibeyimlesiwlerqalaypaydabolǵanlıǵınilimiy tiykarda túsindirip beredi.Darvinniń pikiriqanshelli tuwrı ekenligin anıqlaw maqsetindegúbeleklerdiń dene reńiniń ózgeriwine tiyislimaǵlıwmatlardı analiz qılıp shıǵamız. XVIII-XIX ásirden baslap qabırshaq qanatlılardıń70 ke jaqın túrinde dene reńiniń ózgergenligibelgili boldı. Bunday ózgerislerdiń sebebiqayıń adımshısı dep atalatuǵın gúbelektúrinde hár tárepleme úyrenildi (104-súwret).Bul gúbelektiń denesi aq reńde bolıp, olaqqayıń qabıǵına qonǵanda kózge taslanbay- dı. Ol qorǵaw waziypasın atqaradı. Keyingi200jıldawamındakóplegenEvropamámleket-

104-súwret.Qayıńadımshısıgúbeleginińqaladaǵı (qaralaw)hámdaladaǵı (aqlaw)formaları.

190

lerinde zavod-fabrikalarınıń kóbeyiwi hám olardan ajıralǵan shıǵındılardıńesabınanqala,sanaatoraylarıpataslanıp,terektińdenesi,shaqaları,japıraqlarıqurım,shańlarmenenqaplanıpbardı.Belgilibolǵanınday,ortalıqfaktorlarınıńózgeriwi ol jerde jasap atırǵan organizmlerge tásir etpey qalmaydı. Soǵanbaylanıslı awıllıq jerlerde mutacion ózgeriwsheńliktiń nátiyjesinde qaralawgúbelekler payda bolsa, olar tez shıbın-shirkey jewshi quslar tárepinen jepbolınǵan.Sanaatlasqanoraylardabolsabundaygúbeleklerdińreńiqurımbasqanterektiń denesi, shaqalarınıń reńinde bolǵanı sebepli qorǵawshı wazıypasınatqarǵan.Solsebepliqaladaqaralaw,awıldaaqreńligúbeleklersanıkóbeyipbarǵan. Genetiklerdiń anıqlawınsha, qayıń adımshısı gúbelegindegi denenińreńiis-hárekettińózgeriwigenmutaciyasınabaylanıslı.

Organizmdegi beyimlesiwlerdiń salıstırmalıǵı. Organizmlerdiń ortalıqjaǵdayına beyimlesiwi uzaq múddetli tariyxıy proceste tábiyǵıy tańlawdıńtásiri sebepli payda bolǵan. Soǵan qaramay ol ulıwma emes, salıstırmalı.Beyimlesiwdiń salıstırmalı xarakterde ekenligin júdá kóp dalillerdińjárdeminde dálillew múmkin. Organizmde bir túrden saqlanıw ushın paydabolǵan beyimlesiwler basqa túrden saqlanıwda payda bermedi. Mısalı, shóltasbaqalarınıń keseleri kópshilik jırqısh haywanlardan qorǵasada burkit,baltajutar, sarısor sıyaqlı jırtqısh quslardan qorǵay almaydı. Sebebi olartasbaqalardıaspannanqattıjergetaslapjenshipjeydi.Soǵanuqsaskirpitikenniń«tikenliqabıǵı»daonıjırqıshhaywanlardan,ásiresetúlkilerdenqorǵayalmaydı.Kópshilik haywanlar, adamlar ushın qáwipli esaplanǵan záhárli jılanlardımangustlar, kirpitikenler, shoshqalar jeytuǵınlıǵı belgili.Hárre, eshekhárrenikópshilikshıbın-shirkeyjewshiquslarjemeydi,biraqolarSırdáryanıńátirapındaushırawshıqarshıǵaytárizlilertuqımlasınakiriwshihárrejewshiqustıńtiykarǵıazıǵı bolıp esaplanadı. Qarlıǵashtıń uzın qanatları, hawa ortalıǵında paydalıbolsa da, jerde háreketleniwine kesent etedi. Tap sonday taw ǵazlarındaǵıbarmaqlarınıń arasındaǵı perde suwda júziw ushın qolaylı, biraq qurǵaqlıqtaháreketleniwi ushın qolaysız. Haywanlardaǵı tirishilik ushın gúres tábiyǵıytańlawdıńtásirindepaydabolǵaninstinktlargeydemaqsetkemuwapıqboladı.Sonday-aq, túngigúbelekleraqgúllerdennektar jıynaw instinkine iye.Sonıńmenen,túngigúbeleklerjaqtıberiwshilampaǵajaqınlasıpózlerinnabıtqılıwınhárbiroqıwshıkórgen.Bulardıńbarlıǵıorganizmlerdegibarlıqbeyimlesiwlerulıwmaemes,salıstırmalıekenliginenbelgiberedi.

191

Tayanısh sózler: jasawshańlıq,básekilesiw,normalnásilqaldırıwı.

Soraw hám tapsırmalar:1. Morfologiyalıqbeyimlesiwlerhaqqındaaytıpberiń.2. Ósimliklerdúnyasındaǵıbeyimlesiwlerdińáhmiyetiqanday?3. Zoologiyada ózlestirgen bilimlerińizdiń tiykarında sút emiziwshilerdegi

etologiyalıqbeyimlesiwlergemısallarkeltiriń.


Ósimliktiń atı Tarqalıw usılı Miywe túri Beyimlesiw

1. Jantaq hám sıyırquyrıq ósimliklerin kórip shıǵıń. Olardaǵı ıǵallıqtıń jetis-pewshiliginebeyimlesiwbelgilerinanıqlań.

2. Hár eki ósimliklerde ot-shóp jewshi haywanlardan beyimlesiw belgilerin tabıń.Baqlawnátiyjelerinińtiykarındatómendegikestenitoltırııń.

T/s Ósimlikler Iǵallıqtıń jetispewshiligine beyimleskenlik belgileri

Ot-shóp jewshi haywanlardan saqlanıwǵa tiyisli beyimlesiwler

1 Jantaq2 Sıyırquyrıq


Tema:Tiriorganizmlerdińortalıqqabeyimleskenliginúyreniw.Laboratoriyalíq jumístıń maqseti: organizmlerdiń jasaw ortalıǵına

beyimlesiw túrlerinúyreniw,quslardıńhawa,balıqlardıńsuw, tasbaqalardıńshólortalıǵınabeyimlesiwbelgilerinanıqlaw.

Laboratoriyalíq qurallar: akvariumdaǵı balıqlar, qápestegi totı, kanareykayamasaqustıńtulıbı,tirimúyeshtegitasbaqayamasaolardıńreńlisúwretleri.

Jumıstıń barısı:1. Qápestegitotı,kanareykayamasaqustıńtulıbınkóripshıǵıń.2. Quslardıńsırtqıdúzilisindegiushıwǵabeyimleskenlikbelgilerinanıqlań.3. Zoologiya sabaqlarında alǵan bilimlerińiz tiykarında quslardıń ishki

dúzilisindegiushıwǵabeyimleskenlikbelgilerinanıqlań.4. Baqlawnátiyjelerinińtiykarındatómendegikestenitoltırıń.

192

Quslardıń belgileri Beyimlesiw belgileri

QuslardıńsırtqıdúzilisindegiushıwǵabeyimleskenlikbelgileriQuslardıńskeletindegiushıwǵabeyimleskenlikbelgileriQuslardıńdemalıworganlarındaǵıushıwǵabeyimleskenlikbelgileriQuslardıńassińiriworganlarındaǵıushıwǵabeyimleskenlikbelgileriQuslardaǵıbeyimlesiwlerdińsalıstırmalılıǵı

5. Zoologiyasabaqlarındaalǵanbilimlerińiztiykarındabalıqlardıńishkihámsırtqısuwortalıǵınabeyimleskenlikbelgilerinanıqlań.

6. Baqlawnátiyjelerinińtiykarındatómendegikestenitoltırıń.

Balıqlardıń belgileri Beyimlesiw belgileri

BalıqlardıńishkidúzilisindegisuwortalıǵınabeyimleskenlikbelgileriBalıqlardıńsırtqıdúzilisindegisuwortalıǵınabeyimleskenlikbelgileriBalıqlardaǵıbeyimlesiwlerdińsalıstırmalılıǵı

7. Zoologiya sabaqlarında alǵan bilimlerińiz tiykarında tasbaqlardıń sırtqıdúzillisindegihámminez-qulqındaǵıshólortalıǵınabeyimleskenlikbelgilerinanıqlań.

8. Baqlawnátiyjelerinińtiykarındatómendegikestenitoltırıń:

Tasbaqalardıń belgileri Beyimlesiw belgileri

TasbaqalardıńsırtqıdúzilisindegishólortalıǵınabeyimleskenlikbelgileriTasbaqalardıńminez-qulqındaǵıshólortalıǵınabeyimleskenlikbelgileriTasbaqalardaǵıbeyimlesiwlerdińsalıstırmalılıǵı

9. Berilgen súwretlerdiń arasında haywanat álemindegi beyimlesiw túrlerinjazıń.

Haywanat dúnyasındaǵı beyimlesiwler

1 2 3

193

4 5 6

7 8 910. Evolyuciyanı háreketlendiriwshi kúshler haqqında bilimlerińizdiń tiy-

karında beyimlesiwlerdiń payda bolıw mexanizmi haqqında juwmaqshıǵarıń.

44-§. EVOLYUCIYANÍŃ SINTETIKALÍQ TEORIYASÍ

Populyaciyaózinenkishiqurambóleklergebólinbeytuǵın,túrsheńberindegiǵárezsiz evolyucion rawajlanıw múmkin bolǵán evolyuciyanıń baslanǵıshbirligi. Populyaciya individlerden quralǵan. Hár qanday paydalı mutaciyaǵaiyebolsadajekeorganizmheshqashanevolyucionprocestipaydaetealmaydı.Individlerdiń evolyuciya procesine qosatuǵın úlesi kóbeyiw procesindegenetikalıqxabardınásilden-násilgeótkeriwdenibarat.Túrdárejesinde,yaǵnıytúr ishinde júzberetuǵın, jańapopulyaciya,genje túr, túrpaydabolıwǵaalıpbaratuǵınevolyucionproceslermikroevolyuciyadepataladı.

Populyaciyaevolyuciyanıńeńkishihámtiykarǵıbirligiesaplanadı.Sebebievolyucion process populyaciya ishinde baslanadı. Populyaciya individleriarasında bárhá násillik ózgeriwsheńlik payda bolıp turadı. Jınıslı kóbeyiwsebepli bul ózgeriwsheńlik populyaciya individleri arasında tarqaladı.Populyaciyada baratuǵın tirishilik ushın gúres hám tábiyǵıy tańlaw sebeplipaydalı ózgerislerge iye bolǵan individler saqlanıp qalıp, násil beredi.Bunnan keyingi evolyucion proceslerde populyaciya genje túr hám túrlerdi7–Biologiya10

194

payda etedi. Populyaciya genofondınıń baǵdarlanǵan ózgerisleri tábiyǵıytańlaw nátiyjesinde keshedi. Tábiyǵıy tańlaw sebepli populyaciyalardıńgenofondındapaydalı,yaǵnıybelgiliortalıqshárayatındaorganizmlerdińjasapqalıwın támiyinleytuǵın genler bekkemlenedi.Ólardıń úlesi artıp baradı hámgenofondtıńulıwmaquramıózgeredi.

XX ásirge kelip násillik hám ózgeriwsheńlik, bir hám hár qıylı túrgekiriwshi organizmler arasındaǵı qatnasıqlar, túr strukturası sıyaqlı máselelerkeń úyrenile basladı. Genetika, ekologiya, molekulyar biologiya sıyaqlıbiologiyanıń jańa tarawlarıqáliplesti.Bulpánlerdińklassikdarvinizmmenenqosılıwınátiyjesindeevolyuciyanıńsintetikteoriyasıjaratıldı.

Evolyuciya sintetikalıq teoriyasınıń tiykarǵı qaǵıydaların tómendegishekórsetiwmúmkin:

1. Populyaciya–evolyuciyanıńeńkishi,elementarbirligi.2. Populyaciya genetik quramnıń ózgeriwi evolyuciyanıń elementar

qubılısıesaplanadı.3. Evolyuciyanıń baslanǵısh materialı mutacion hám kombinativ

ózgeriwsheńlikesaplanadı.4. Evolyuciyanıń háreketlendiriwshi faktorları: populyaciya tolqını,

genetik avtomatik procesler (genler dreyfi), migraciya, bólekleniw, tirishilikushıngúrestejúzegeshıǵatuǵıntábiyiytańlawdanibarat.

5. Mutaciyalıqhámkombinativózgeriwsheńlik,populyaciya tolqınıhámbólekleniwtosattanbaǵdarlanbaǵanxaraktergeiyefaktoresaplanadı.

6. Evolyuciyanıń baǵdarlawshı faktorı tirishilik ushın gúres tiykarındapaydabolatuǵıntábiyǵiytańlawesaplanadı.

7. Evolyuciyaáste-aqırınhámuzaqdawametetuǵınprocess.8. Túróz-arabaylanısqan,morfologiyalıq,fiziologiyalıqhámgenetikalıq

jaqtanparıqqılatuǵın,biraqreproduktivjaqtanbóleklenbegenbirlikler-genjetúrlerhámpopulyacilardanquraladı.

9. Allelleralmasıwı,genleraǵımıtúrishindeǵanajúzberedi10.Evolyuciyadivergentxaraktergeiye,yaǵnıybirtúrdenbirneshetúrler

kelip shıǵıwı múmkin, bazıda bolsa jeke bir túrden basqa jeke bir túr kelipshıǵıwımúmkin.

11.Mikroevolyuciya túr sheńberinde, makroevolyuciya túrden joqarısistematiklıqbirliklerdejúzegekeletuǵınevolyucionproceslerdikórsetedi.

195

Tayanısh sózler: mikroevolyuciya,genofond,genlerdreyfi,populyaciyatolqını,bólekleniw.

Soraw hám tapsırmalar:1.Genlerdreyfintúsindiripberiń.2.Populyaciyatolqınıntúsindiripberiń.3.Bólekleniwditúsindiripberiń.

45-§. TÚRLERDIŃ PAYDA BOLÌWÌ

Tábiyatta jańa túrlerdiń payda bolıw procesi mutaciyalarǵa bay bolǵanpopulyaciyalardabaslanadı. Ilimpazlar túrpaydabolıwdıń tiykarǵıúshusılınajıratadı. Birinshi usılda túrler sanı artpaǵan halda bir túr ornın ekinshi jańatúr iyeleydi. Ekinshi usılda eki qıylı túrge derek organizmler shaǵılısıwınátiyjesindeúshinshi túrdińkelipshıǵıwıbaqlanadı.Úshinshiusılbelgilerdińajıralıwı–divergencyamenenbaylanıslı(105-súwret).

Individlerbirtúrsheńberindehártúrlipopulyaciyalarǵatiyislibolsahámerkin shaǵılısıp, násil berse, túr tutas hám pútin esaplanadı. Jańa túr paydabolıwı ushın bolsa populyaciyalar arasında bólekleniw júzege shıǵıw kerek.Bóleklengenpopulyaciyalardıńbelgihámqasiyetleriarasındaǵıayırmashılıqlarkúsheyipbaradı,jańatúrlerdińpaydabolıwınaalıpkeledi.

Túrlerdiń payda bolıwın túsindiriwde eki qıyınshılıq ushırasadı: olardanbiri túr payda bolıwdıń uzaq múddetli ekenligi hám tájiriybede úyreniwdińqıyınlıǵıbolsa,ekinshisi–túrpaydabolıwınıńhártúrliorganizmlerdetúrlishebolıwı menen túsindiriledi. Jasaw shárayatınıńózgeriwimenen tábiyǵıy táńlawsebeplibir túrgetiyisli populyaciyalar ortasındaǵı ayırmashılıqlarbarǵan sayın artıp baradı. Aqıbetinde bir túrsheńberinde bir-birinen belgi qásiyetleri menenparıqlanıwshı bir neshe toparlar payda boladı.Tirishilikushıngúreskóbinesearalıqformalardıńáste-aqırın qırılıp ketiwine, ózgergen ortalıqqabeyimleskenleriniń bolsa jasap qalıwına sebepshiboladı.

Bunıńaqıbetinde tariyxıyprocestebirata-tektúr bir neshe jańa túrlerdi payda etiwi múkin.Darvin táliymatı boyınsha jańa túrler tábiyatta

105-súwret. Jańatúrlerpaydabolıwınıńfiletikalıq

(1),gibridlew(2),divergenciya(3)baǵdarları.

196

organizmlerde payda bolǵan kishi ózgerislerdiń áwládtan-áwládqa násillenip,toplanıpbarıwıesabınanpaydaboladı.

Bir túr sheńberindegi organizmlerdiń hár túrli shárayatqa, beyimlesiwinátiyjesinde bir neshe túrler payda boladı. 106-súwrette sizA túrden waqıtótiwimenenúsh,Btúrdenekijańátúrkelipshıqqanlıǵınkóriptursız.Buljańatúrlerdegiózgerisleróznáwbetinde14jańatúrdipaydaqılǵanlıǵıkórsetilgen.Ayırımjaǵdaylardabirtúráste-aqırınózgerip,basqatúrgeaylanadı.Túrlerdińsanjaǵınankóbeymeyózgerip,E,FtúrlerinińE10,F10túrlergeaylanǵanlıǵıbuǵanmısalboladı.

106-súwret.Darvintáliymatıboyınshajańatúrlerdińpaydabolıwı.

Darvinnenkeyinklassikdarvinizmmenengenetika,ekologiya,sistematikahámbasqa tábiyǵıy pánlerdiń birlesiwi nátiyjesinde biologiyalıq túr, onıń quramı, jańatúrlerdińpaydabolıwıhaqqındakópmaǵlıwmatlar toplandı.Bulmaǵlıwmatlardıńkórsetiwinshe,hárqandaybiologiyalıqtúrpolitipikdúziliskeiyeekenligi,yaǵnıybir-birinen azba-kóppe morfologiyalıq, fiziologiyalıq, ekologiyalıq, genetikalıq jaqtanajıralatuǵın individlerden quralǵanlıǵı jánede ayqınlastı. Jańa túrdiń payda bolıwıata-tek túrdiń bir, óz-ara baylanıslı bolǵan genler, xromosomalar jıyındısın buzıp,jańagenofondtıpaydaetiwarqalıámelgeasadı.

Túrpaydabolıwınıńtipleriekitúrlibaǵdardaótedi(107-súwret).1. Allopatrikyamasageografiyalıqtúrpaydabolıwı.

197

2. Simpatrik yamasa ekologiyalıq túrpaydabolıwı.

Túr payda bolıwdıń birinshi túrindegeografiyalıq tosqınlıqlardıń payda bolıwı,ekinshi túrinde reproduktiv tosqınlıqlardıńpaydabolıwıpopulyaciyalararasındagenleralmasıwınıńtoqtawınasebepshiboladı

Allopatrik baǵdar yamasa geog-rafi ya lıq bólekleniw menen túr payda bolıwı. Túr arealı keńeygende yamasairi geologiyalıq procesler; poyaslardıńjıljıwı, taw payda bolıwı, suw tosqınlıq-ları nátiyjesinde bir neshe bóleklengenpopulyaciyalar payda boladı. Populyaci-yalardaǵı násillik ózgerisler, tirishilik ushın gúres hám tábiyǵıy tańlawnátiyjesindeáste-aqırınpopulyaciyalardaǵıgenquramındaayırmashılıqpaydabolabaslaydı.Bulprocessjańatúrpaydabolıwınaalıpkeledi.QırǵawıllardıńXiywa,jetisay,murǵab,kavkaz,manjur,yapongenjetúrleritapusıjolmenenkelipshıqqan.Galapagosatawlarındaǵıtawvyuroklarıdahárbiratawdaózinetán kóriniske iye ekenligi geografiyalıq bólekleniw nátiyjesi (108-súwret).Baykal kólinde mollyuskalar, shayan tárizliler, balıqlar, qurtlardıń basqaorınlardaushıraspaytuǵın júdákóp túrleri ushırasadı.Sebebi20mln jıl aldınBaykal kólinde basqa suw háwizlerinen tawlar payda bolıwı nátiyjesindeajıralıpqalǵan.Sondayaq,Sırdárya,Amiwdáryadajasawshıjalǵanbeltumsıqbalıq túridegeografiyalıqbólekleniwnátiyjesi esaplanadı.Oláyyemgiosyotrtárizlibalıqlarǵakiredi.BulbalıqqajaqınbolǵanbalıqtúrleriArqaAmerikanıńMissisipi dáryasında jasaydı. Ǵawasha tuwısı da geografiyalıq bólekleniwbaǵdarındaǵı túrdiń payda bolıwına mısal boladı. Bul tuwıstıń túrleri pordáwirinen baslap bir-birinen bóleklengen hám Amerika, Aziya, Afrika,Avstraliyadatarqalǵan.

Simpatrik baǵdarda túr payda bolıwı áta-tek túr arealı sheńberindebólekleniw júz beriwi menen baylanıslı. Bóleklengen populyaciyalar ata-tektúr menen bir arealda tarqalǵan boladı. Ádette bóleklengen individler toparıata-tek túr wákillerinen órshiw múddeti yamasa jasaw ornı, jınıslıq jaqtan

107-súwret.A–allopatriktúrpaydabolıwı;Á–simpatriktúrpaydabolıwı.

ÁA

198

parıqqılıwımenenajıralıpturadı.Usındayusılda bóleklengen populyaciyalardankeyin ala mutaciyalıq ózgeriwsheńlik,tábiyǵıy tańlaw sebepli jańa túrler paydaboladı. Filippinde 10 mıń jıl aldın paydabolǵan Lanao kólinde bir ata-tek balıqtúrinen simpatrik baǵdar menen 18 balıqtúri, qaptallap júziwshi shayan otryadınıńbir ata-tek túrinen 250 jańa túr paydabolǵanı málim. Sol sıyaqlı simpatrikalıqbaǵdardaǵı jańa túrlerdiń payda bolıwıekologiyalıq bólekleniw ńátiyjesi eken-liginenderekberedi.

Ekologiyalıq bólekleniw nátiyjesindeulıwma areal sheńberinde sinicalardıń 5túri kelip shıqqan. Úlken sinica baǵlardairi shıbın-shirkeyler menen, moskovkasinicası shıbın-shirkeyler máyekleri hámqurtları menen, lazarevka sinicası terek,putalar qabıǵı arasındaǵı mayda shıbın-shirkeyler menen, kekilsheli sinica bolsaósimliktuqımlarımenenazıqlanadı.

Xromosoma hám genom mutaciyaları, gibridlew nátiyjesinde jańatúrlerdiń payda bolıwı baǵdarına mısal boladı. Ayırım halatlarda kletkanıńbóliniwi procesinde sırtqı ortalıqtıń faktorları tásirinde xromosomalardıńtarqalıwı buzıladı. Xromosoma sanınıń artıwı yaki kemeyiwi jańa túrlerdińkelip shıǵıwına tiykar boladı. Quramalı gúlliler tuqımlasına kiriwshi skerdatuwısında 3, 4, 5, 6, 7 xromosomalı ráń tuwısında 12 den 43 ke shekemxromosomalı túrleri ushırasadı. Kletkanıń bóliniw urshıǵında júz beretuǵınózgerisler xromosomalardıń kletkanıń eki polyusqa tarqalmay qalıwına,poliploid túrlerdiń kelip shıǵıwına sebepshi boladı. Sonlıqtan, xrizantematuwısınakiriwshi18,36,90xromosomalı,temekituwısına24,48,72,biydayda14,28,42xromosomalıtúrlerbarlıǵıanıqlanǵan.Poliploidtúrlerxromosomasıdiploid toplamǵa iye túrlerge qaraǵanda ortalıqtıń qolaysız shárayatlarınakóbirekbeyimlesiwsheńboladı.

Ayırım ósimlik túrleri gibridlew jolı menen payda bolǵan. Sonday aqqárelialshamenentawalshanıńshaǵılısıwınansońxromosomalarsanınıńeki

108-súwret. Geografiyalıqbolekleniwi.Qırǵawıldıńgenjetúrleri.

1

2

4

3

5

6

199

eseartıwınátiyjesindekelipshıqqan.Alshadaxromosomanıńgaploidtoplamı16,tawalshadabolsa8,demekolardapaydabolǵangibridhámxromosomanıńgaploid toplamı 24 ke teń.Ilimpazlardıń pikirinshe, xromosomanıń gaploidtoplamı13bolǵanherbaceum túrinbasqa13xromosomalı túrimenenóz-arashaǵılıstırıp, soń gibrid xromosoma toplamınıń eki ese artıwı esabınan 52xromosoma toplamǵa iyebolǵanxirzitum,barbadenzeǵawasha túrlerikelipshıqqandepshamalanadı.

Tayanısh sózler: filetik, divergenciya, gibridlew, allopatrikalıq baǵdar,simpatrikalıqbaǵdar.

Soraw hám tapsırmalar:1.Túrlerdińpaydabolıwıntúsindiriwdegiqıyınshılıqlarnelerdenibarat?2.Túrpaydabolıwdamutaciyalardıńáhmiyetintúsindiriń.3.106-súwretteberilgensxemanıtúsindiriń.4.Allopatrikalıqtúrpaydabolıwmexanizmintúsindiriń.5.Simpatrikalıqtúrpaydabolıwmexanizmintúsindiriń.6.Allopatrikalıqhámsimpatrikalıqtúrpaydabolıwproceslerinsalıstırıń.7.Nesebeptenhaywanlardapoliploidiyaqubılısıkemushırasadı?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: 1-tapsırma. Botanika hám zoologiyadan ózlestirgen bilimlerińiz tiykarındaallopatrikalıqhámsimpatrikalıqtúrpaydabolıwınamısallarkeltiriń.

Allopatrikalıqtúrpaydabolıwı Simpatrikalıqtúrpaydabolıwı

2-tapsırma.Túrpaydabolıwbasqıshlarınsxemakórinisindekórsetiń.

46-§. EVOLYUCIYANÍ TÚSINDIRIWDE MOLEKULYAR BIOLOGIYA, CITOLOGIYA, EMBRIOLOGIYA

ILIMLERI DÁLILLERI

Evolyuciya júdá uzaq múddetli tariyxıy process bolǵanlıǵı sebepli,bul procesti qısqa waqıt dawamında baqlawdıń imkaniyatı joq. Ásirese, irisistematikalıq birliklerdiń payda bolıwı ushınmillion jıllar kerek boladı.Túrsheńberindeótetuǵınevolyucionproceslermikroevolyuciyadepataladı.Túrdenjoqarıbolǵansistematikalıqtoparlardıńpaydabolıwprocesimakroevolyuciya

200

depataladı.Mikroevolyuciya qısqamúddette júzberiwimúmkinligisebepli,bul procesti tuwrıdan-tuwrı úyreniw múmkin. Makroevolyuciya, yaǵnıytúrden joqarı bolǵan sistematikalıq birlikler: tuwıs, tuqımlas, otryad,klass,tiplerdegi evolyucion procesler million jıllar dawamında ámelge asqanlıǵısebeplionıtuwrıbaqlapbolmaydı.Solsebeplimakroevolyuciyatuwrıdáliller,yaǵnıyáyyemgidáwirlerdejasapólipketkenjanzatlardıńházirgiwaqıttajasapturǵanları menen, sonday aq, keyingileriniń sırtqı ishki dúzilisi rawajlanıwıolardıńtirishilikproceslerinóz-arasalıstırıwarqalıanıqlanadı.Makroevolyuciyamikroevolyuciyanıńúzliksizdawamıesaplanadı.Sebebimikroevolyuciyadaǵımutacion hám kombinativ ózgeriwsheńlik, populyaciyanıń genetikalıq hámekologiyalıqjaqtanhártúrlibolıwı,evolyuciyanıháreketlendiriwshifaktorlarımakroevolyuciyaǵadaóztásirinkórsetedi.

Makroevolyuciyanısıpatlawdabirnesheilimdálillerinenpaydalanıladı.Molekulyar biologiya. Kletka dúzilisinde, onda ótetuǵın proceslerdi

energiyamenentámiyinlewdebeloklar,nukleinkislotalar, lipidler,uglevodlartiykarǵı orındı iyeleydi.Olar arasında beloklar hám nuklein kislotalar kletkatirishiligindeáhmiyetliorıntutatuǵınmakromolekulalaresaplanadı.

Kelipshıǵıwıjaqınhámuzaqbolǵantúrlerdińmálimbirtariyxıyrawajlanıwdáwirindemakromolekulalardaǵıózgerislerdianıqlawushınmakromolekulalar(DNK)nı gibridlew, belok (gemoglobin, mioglobin, citoxrom) molekulaquramındaǵı aminokislotalardıń jaylasıw tártibin belgilew hám basqa usıllarqollanıladı. Molekulyar biologiya rawajlanıwınıń házirgi jaǵdayı hár qıylıtúrlergetiyisliorganizmlerDNKsındaǵınukleotidler,belokmolekulasındaǵıaminokislotalar jaylasıwındaǵı ózgerislerdi talqılaw hám aqıbetinde olararasındaǵı uqsaslıq hám ayırmashılıqlar dárejesin anıqlaw múmkinliginkórsetpekte. Hár bir aminokislotanı belok molekulasındaǵı almasıwı bir,eki, úsh nukleotidlerdiń ózgeriwi menen baylanıslı. Sol sebepli ol yaki bulmolekulasındaǵıaminokislotalaralmasıwınitibarǵaalıp,solbelokmolekulasısintezinde qatnasqan gen quramındaǵı nukleotidler almasıw muǵdarınıńmaksimum hám minimum dárejesin kompyuter járdeminde anıqlawmúmkin.Alınǵanmaǵlıwmatlarǵa tiykarlanıpmálimwaqıtdawamındabelokmolekulasında ortasha qansha aminokislota almasqanlıǵı, gen quramındaǵınukleotidler jaylasıwında qanday ózgerisler júz bergenligi haqqında húkimshıǵarıwmúmkin.

Adameritrocitlerindegi gemoglobin belogı óz-ara uqsas eki α hámeki βshınjırınanquralǵan.α shınjırınıńhárbirinde 141,βshınjırınıńhárbiri146

201

aminokislota qaldıǵınan ibarat.Gemoglobinniń shınjırları α hámβ shınjırlarıóz-araparıqqılsada,olardaǵıaminokislotalardıńjaylasıwizbe-izligibir-birineuqsas boladı. Bul halat gemoglobin α hám β shınjırları tariyxıy procestebir polipeptid shınjır divergenciyası nátiyjesinde payda bolǵanlıǵınan derekberedi.Organikalıqdúnyanıńtariyxıyrawajlanıwındatúrlihaywantoparlarındamutacion ózgeriwsheńlik sebepli α hám β shınjırında da aminokislotalaralmasıwıjúzbergen.

17–18-keste

Odam va boshqa hayvonlar gemoglobin zanjiridagi aminokislotalar tarkibidagi

farq (V. Grant bo‘yicha)

Odam va boshqa organizmlarning S sitoxromi aminokislotalar

tarkibidagi farq (V. Grant bo‘yicha)

Túrler Ayırmashılıqlarsanı

αshınjır βshınjır

Adam-shimpanze 0 0

Adam-gorilla 1 1

Adam-at 18 25Adam-eshki 20-21 28-33

Adam–tıshqan 16-19 25

Adam-qoyan 25 14

Túrler AyırmashılıqlarsanıAdam–makaka 1Adam-at 12Adam-kepter 12Adam-jılan 14Adam-baqa 18Adam-akula 24Adam-drozofila 29Adam-biyday 43Adam-neyrospora 48

17-kestede keltirilgen maǵlıwmatlardan kórinip turıptı, adam hám adamtárizlimaymıllargemoglobiniaminokislotalarizbe-izligiboyınshaderlikuqsas,biraq adam menen sút emiziwshi haywanlardıń basqa otryadları arasındaǵıayırmashılıqjúdáúlkenbolıp,14-33keteń.Usındaymaǵlıwmatlaradamhámdrozofilamenenbasqaorganizmlerdiń citoxromSbelogınıń aminokislotalarquramınsalıstırǵandadakózgetaslanadı.

Belok evolyuciyası dárejesiniń tezligi jıl dawamında onıń quramındaǵıaminokislotalar almasıwı menen belgilense, genlerdiń evolyucion tezliginukleotidleralmasıwınanıqlawarqalıbilinedi.

Ádette sistematikalıq jaqtan bir-birine jaqın túrlerde mutaciyalar sanıkem, uzaq túrlerde bolsa kerisinshe kóp boladı. Sol sebepli, mısalı, adamDNK molekula dúzilisi makaka maymılı DNK dúzilisine 66% uqsas bolsa,

Adam hám basqa haywanlar gemoglobin shınjırındaǵı aminokislotalar quramınıń

ayırmashılıǵı (V. Grant boyınsha)

Adam hám basqa organizmlerdiń S citoxromı aminokislotalar quramındaǵı

ayırmashılıq (V.Grant boyınsha)

202

ógizdikine 28%, alaman tıshqandikine 17%, losos balıǵınikine 8%, ishektayaqshasıbakteriyasınikinetekǵana2%uqsaslıǵıanıqlanǵan.

Evolyuciyanıń molekulyar saatları. Ádette bir neshe túrlerde beloklardivergenciyasın anıqlaw arqalı olardıń bir-birinen ajıralıwmúddeti haqqındapikir payda boladı. Belok quramındaǵı aminokislotalar almasıwına qarap olyamasa bul tuwıs, tuqımlas, otryad, klass, tiplerdiń divergenciya múddetianıqlanadı. Mısalı, β – globin belogı shejiresin úyreniw nátiyjesinde onıńdúzilisibunnan400mln jılburınadammenenkarpbalıǵı,225mln jılburınexidnalarmenen adam, 70mln jıl aldın iyt penen adam ata-teklerinde uqsasbolǵandegenjuwmaqqaalıpkeldi.

Citologiya. Ósimlik, haywan, adam denesi kletkalardan quralǵan. Barlıqtiri janzatdúzilisindegibundayuqsaslıqolarbir tarmaqtankelipshıqqanlıǵınsıpatlawshıdálilesaplanadı.Ósimlik,haywan,adamkletkalarındamembrana,sitoplazma,yadro,sitoplazmatikalıqorganoidlar:endoplazmalıqtor,ribosoma,mitoxondriyalar,Goldji apparatınıń bar bolıwı, barlıq tiri janzatlarda genetikkodtıń bir qıylı bolıwı da organikalıq dúnya túrli wákilleriniń kelip shıǵıwıbirliginenderekberedi.

Embriologiya. Barlıq kóp kletkalı haywanlar óz jeke rawajlanıwıntuqımlanǵanmáyekkletka–zigotadanbaslaydı.Zigotanıńbóliniwi,urıqtıńeki,úshqatlamlıhalatı,onıńqabatlarınantúrliorganlardıńpaydabolıwıbaqlanadı.Embrionnıń rawajlanıwındaǵı óz-ara uqsaslıq, ásirese, bir tip yamasa klasqatiyislihaywanlardıóz-arasalıstırǵandakózgeayqıntaslanadı.Mısalı,omırtqalıhaywanlar klası: balıqlar, jer-suw haywanları, jer bawırlawshılar, quslar, sútemiziwshilerembrionalrawajlanıwınıńbaslanǵıshdáwirlerindebir-birinejúdáuqsas bolıp, olardıń bas, dene, quyrıq, tamaqları qaptalında saǵaq jarıqlarıboladı.Embrionrawajlanǵansayıntúrliklasqakiriwshihaywanlararasındaǵıuqsaslıq kemeyip baradı. Olarda sol haywan klası, otryadı, tuqımlası, tuwısıhám túrine tán belgi-qásiyetler payda bola baslaydı. Atap aytqanda, gorillamenen embrionı dáslep uqsas bolsada, embrional rawajlanıwdıń keyingidáwirlerindeadamembrionındamańlay,gorillaembrionındabolsajaqaldınǵabórtipshıqqanlıǵınkóriwmúmkin.

Demek, hár bir haywannıń embrional rawajlanıwında aldın úlken, keyinkishi sistematikalıq birliklerge tán belgiler rawajlanadı. Basqasha aytqanda,embrional rawajlanıwda tariyxıy rawajlanıwdıń qısqasha tákirarlanıwı jánebelgilerdińulıwmalıqtanjekkelikkeqarapajıralıwjúzberedi(109-súwret).Bulbiogenetikalıqnızamdepataladı.Biogenetikalıqnızamhaywanatdúnyasında

203

óz kórinisin tabadı. Mısalı, baqa iytbalıǵı jer-suw haywanlarınıń ata-tekleribolǵan balıqlardıń rawajlanıw basqıshın tákirarlaydı. Biogenetikalıq nızamósimliklerge de tiyisli, shigitten óngen mádeniy ǵawasha sortlarında dásleptutasplastinkalı,keyinalabóleklengenjapıraqlarpaydaboladı.Jabayıǵawashatúrleri raymondiy, klocianum paqalındaǵı barlıq japıraqlar tutas plastinkadanibarat. Biraq jeke rawajlanıwda organizmler tariyxıy rawajlanıwınıń barlıqbasqıshlarıemes,bálkimayırımlarıtákirarlanadı,basqalarıtúsipqaladı.Olata-teklertariyxıyrawajlanıwımillionjıllardawametkenligi;jekerawajlanıwbolsajúdá qısqamúddette ótiwimenen túsindiriledi. Ekinshiden, ontogenezde ata-teklerdińjetiliskenformalarıemes,bálkimtekembrionbasqıshlarıqaytarıladı.

109-súwret. Omırtqalılardaembrionalrawajlanıwbasqıshları.

Filogenez ontogenezge tásir kórseter eken, ontogenez filogenezge tásirkórsetpeyme,degensorawtuwılıwıtábiyiy.Sonıaytıpótiwkerek,ontogenezdetek ata-teklerdiń ayırım basqıshları túsip ǵana qalmay, ayırım olardabaqlanbaǵanózgerislerdejúzberedi.BunırusilimpazıA.N.Severcovózinińfiloembriogenez teoriyası menen sıpatlap berdi. Mutaciyalıq ózgeriwsheńlikindivid embrion rawajlanıwınıń hár qıylı basqıshlarında júz beredi. Paydalımutaciyaǵa iye organizmler tirishilik ushın gúres, tábiyiy tańlawda ústemkelip,paydalımutaciyalardınásilden-násilgeberip,nátiyjedefilogenezbarısınózgerttiredi.Mısalı, jer bawırlawshılar terisinde epitelial hám onıń astındaǵıbiriktiriwshi toqıma kletkaları rawajlanıp, qabırshaqlar payda boladı. Sútemiziwshilerdebolsaepitelialhámbiriktiriwshitoqımakletkalarırawajlanıwınózgerttirip,teriarasındashashqaltasınrawajlandıradı.

204

Tayanısh sózler: makromolekulalar, gemoglobin, mioglobin, sitoxrom, mole-kulyar saatları, filogenez, ontogenez, raymondiy, klocianum, A. N. Severcov,filoembriogenez.

Soraw hám tapsırmalar:1.Makroevolyuciyanıńmazmunınashıpberiń.2.Evolyuciyanısıpatlawdamolekulyarbiologiyailimdálillerinelerdenibarat?3.Genlerdińózgerisinenesebepboladı?4.A.N.Severcovtıńfiloembriogenezteoriyasınqalaytáriypleysiz?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma:1-tapsırma. Kestenitoltırıń

Biologiyalıq nızamlar Kim ashqan Nızamnıń mazmunıBiogenetikalıqnızamEmbrionnıńuqsaslıqnızamıFiloembriogenezteoriyası

T ú s i n d i r m e : Embrionnıńuqsaslıqnızamın9-klastaalǵanbilimlerińizgetiykarlanıpesleń.

2-tapsırma. Tómendegikestenitoltırıń. Ilim dálilleri Mazmunı Mısallar

RudimentorganlarAtavizm

47-§. EVOLYUCIYANÌ DÁLILLEWDE SALÌSTÌRMALÌ ANATOMIYA PALEONTOLOGIYA PÁNLERI DÁLILLERI

Salıstırmalı anatomiya. Makroevolyuciyanı dálillewde gomologiyalıq,analogiyalıq,rudimentorganlar,sonday-aq,atavizmqubılısınıńáhmiyetiúlken.

Gomologiyalıq organlar. Atqaratuǵın funkcisına qaramastan dúzilisihám kelip shıǵıwı jaǵınan bir-birine uqsas organlar gomologiyalıq organlardep ataladı. Omırtqalı haywanlardıń qurǵaqlıqta, suwda, hawada tarqalǵanwákillerinde aldınǵı ayaq júriw, jer qazıw, ushıw, júziwwazıypasın atqaradı.Lekin olardıń hámmesinde aldınǵı ayaq iyin, bilek, tirsek, alaqan ústi,alaqan hámbarmaq súyeklerinen ibarat(110-súwret).Gomologiyalıq organlarósimliklerde de ushırasadı. Solardan, noxat murtshaları, zirk hám kaktustikenleriformasıózgergenjapıraqesaplanadı.

205

Analogiyalıqorganlardegendeatqaratuǵınfunkciyası jaǵınan uqsas, biraq kelip shıǵıwıjaǵınan hár qıylı organlar túsiniledi. Kaktustıńtikenleri japıraq, dolananıń tikenleri paqal,átirgúl, malinanıń tikenleri bolsa epidermisósimsheleriniń ózgeriwinen payda bolǵan(111-súwret).Basayaqlımollyuskalardakózek-todermaqabatınınıńsozılıwınan,omırtqalılardabasmiyqaptalósimshesinenrawajlanadı.

Rudiment hám atavizmler. Evolyuciyalıqproceste óz áhmiyetin joǵaltqan organlar rudi-ment organlar dep ataladı. Rudiment organlaráyyemgi ata-teklerde normal rawajlanǵan hámbelgili funkciyanı atqarǵan. Evolyucion pro-cesteolarózinińbiologiyalıqáhmiyetinjoqetip,qaldıqformasındasaqlanıpqalǵan(112-súwret).

Ósimlikler tamırpaqalındaǵı qabıqlar rudi-ment halındaǵı japıraq esaplanadı. Rudimentorganlarósimliklerdede,haywanlardadaushı-rasadı.Attıń ekinshi hám tórtinshi barmaqları,kittińsegizkózhámarqaayaqsúyekleri,shıbın-larda bir jup kishkene qanatlar da rudimentorganlar bolıp esaplanadı. Ósimlik, haywanhám adamlardaǵı rudiment organlar áhmiyetlievolyuciondálilesaplanadı.

Organikalıqdúnyanıńtariyxıyrawajlanıwınatavizm qubılısı da tastıyıqlaydı. Atavizm – bul ayırım individlerde ata-tek belgilerinińtákirarlanıw qubılısı. Mısalı, ayırım waqıtlarıtayınshaqlar arqasında jolaq sızıqları paydabolıw jaǵdayları daushırasadı.Bular úy atınıńjabayıata-teklerijol-jolterilibolǵanılıǵınanderekberedi

Paleontologiya. Paleontologiyalıq maǵlıwmatlar áyyemgi ósimlik hámhaywanatdúnyasınbilipalıwǵa, sırtqıkórinisin tiklewge, faunahámfloranıń

110-súwret. Gomologiyalıqorganlar.

111-súwret.Analogiyalıqorganlar.1–zirktińtikenijapıraqtıń;2–dolanatikenináwsheniń;3–aqakaciyanıń

tikeniqaptaljapıraqtıń; 4–ejevikatikeniqabıǵınıńózgeriwinenpaydabolǵan; 5–gúbelekqanatıkókirektiń

arqatárepinenshıqqantuwındı;6–búrkittińqanatı;7–jarǵanattıńushıwperdesialdınǵıayaqtıńózgeriwinen

paydabolǵan.

206

áyyemgi hám házirgi wákilleri arasındaǵıbaylanıstı kórsetip beriwge imkaniyat be-redi. Biologiya páninde toplanǵan maǵ-lıwmatlar organikalıq dúnya házirgideykórinistebirdenpaydabolmay,bálkimuzaqdawam etken tariyxıy rawajlanıw nátiyjesiekenliginen derek beredi. Ósimlikler hámhaywanlar ózgerip organikalıq dúnyanıńházirgi wákillerin payda etken bolsada,olardıń kópshiligi tirishilik ushın gúres,tábiyǵıy tańlawda qırılıp ketken hámqazılmahaldaJerdińhárqıylıqatlamlarında

saqlanbaqta. Qattı skeletke iye bolmaǵan kópshilik omırtqasızlar, tómenósimlikler, zamarrıqlar mikroorganizmler tárepinen tarqatıp jiberilgen hámózlerinen keyin iz qaldırmaǵan. Organizmlerdiń qattı bólimleri júdá ástentarqalıp, olar ishine kirgenmineral zatlar kremnezemmenen orın almasqan.Bundayjaǵdaylardatasqaaylanıwqubılısıjúzbergen.Jerqatlamlarındaáyyemzamanlarda ólip ketken haywan, ósimlik tamırları, skeleti, súyekler, jaqlar,tisler, shaqlar, qabırshaqlar, baqanshaqlar, ósimlik paqalları bir qansha tolıqtúrde házirgi waqıtqa shekem saqlanǵan. Shógindi jınıslardı tekseriw ushınjuqa, tınıqshliflerdimikroskopastındabaqlapbakteriyalarhámbasqamaydaorganizmlerqaldıǵınkóriwmúmkin.

Paleontolog ilimpazlar haywanlardıń qazılma túrdegi qaldıqlarına qaraporganizmlertiriwaqıttaqandaybolsa,tapsondaysırtqıkórinisinhámdúzilisintiklemekte. Tiklewde belgili francuz biologı Jorj Kyuveniń korrelyaciyanızamına muwapıq ashqan rekonstrukciya (latınsha rekonstruktio – qaytatiklew)metodınan paydalanıladı. Rekonstrukciyametodı bas, qol, ayaq hámdenedegi basqa súyekler, bulshıq etlerdi óz-ara salıstırıp, qatnasın anıqlawǵatiykarlanadı. Rekonstrukciyametodı járdeminde áyyemgi dáwirlerde jasaǵanbir neshe omırtqalı haywanlar, adam ata-tekleriniń sırtqı kórinisin tiklewgemiyasar boldı. Ch.Darvin ózwaqtında paleontologiyalıq jılnama tolıq emesdep kórsetip ótken edi. Biraq soǵan qaramastan ilim tarawında toplanǵanpaleontologiyalıqdálilleráyyemgiwaqıtlardahaywanathámósimliklerdúnyasıqandaybolǵanlıǵıhaqqındatúsiniklerpaydaetiwgemúmkinshilikberedi.

Tayanısh sózler: gomologiyalıq,analogiyalıq,rudimenthámatavizmler.

112-súwret. 1–ushpaytuǵınquskividińqanatskeletisúyeklerinińqaldıǵı;2–kittińsegizkózhámarqaayaqskeletiqaldıqları.

207

Soraw hám tapsırmalar:1.Evolyuciyanıdálillewdesalıstırmalıanatomiyapáńidálillerinkeltiriń.2.Evolyuciyanıdálillewdeembriologiyapáńidálillerinkeltiriń.3.Evolyuciyanıdálillewdepaleontologiyapáńidálillerinkeltiriń.

48-§. EVOLYUCIYANÌ DÁLILLEWDE BIOGEOGRAFIYA PÁNI DÁLILLERI

Jer betinde tarqalǵan haywanat hám ósimlikler dúnyası quramalılıǵıjaǵınan bir qıylı emes.Ayırım poyaslarda dúzilisi hám funkciyası boyınshasalıstırmalı ápiwayı, basqalarında bolsa júdá quramalı haywanlar hámósimlikler tarqalǵan. Haywan hám ósimliklerdiń qurǵaqlıqta tarqalıwınaqarap ilimpazlar planetamızdı 6 biogeografiyalıq wálayatlarǵa ajıratadı.Bundaolarsútemiziwshiler,quslar,ashıqtuqımlı,jabıqtuqımlıósimlikler,jerbawırlawshılar, jer-suwhaywanlarıhámdequrǵaqlıqtaǵısporalıósimliklerdińtarqalıwıntiykaretipaladı.TómendeilimpazlartárepinenanıqlanǵanAvstraliya,Neotropik,Hindomalay,Habashistan,Neoarktik,Paleoarktikbiogeografiyalıqoblastlarınıńhaywanathámósimliklerimenentanısamız.

AvstraliyabiogeografiyalıqoblastınaAvstraliyadantısqarıJańaZelandiya,Jańa Gvineya, Polineziya, Tasmaniya atawları kiredi. Bul oblastta sútemi-ziwshiler klasınıń tómen wákilleri máyek tuwıp kóbeyiwshi – úyrektumsıq,exidna,qaltalıhaywanlardankenguru,qaltalıkrot,qaltalıtıyın,qaltalıqasqır,qaltalı ayıw tarqalǵan. Joldaslı sútemiziwshiler júdá az. Olar tıshqan tárizlikemiriwshiler, jarǵanatlar, dingo iytinen ibarat bolıp, bul haywan túrleribasqa poyaslardan ótken, dep shama qılınadı. Avstraliyadaǵı quslar júdáráńbáreń:jánnetqusları,jabayıtawıqlar,qápesqusları,Liraqusı,qanatsızkivi,túyequslardan emu tarqalǵan. Jer bawırlawshılar dúzilisi jaǵınan paleozoyerasındaǵı jer bawırlawshılarǵa júdá uqsas bolǵan. Toǵaylarda evkaliptler,túslikqaraqayıń,terektárizlipaportniklerdikóriwmúmkin.

Neotropikalıq biogeografiyalıq oblastı. Túslik hám Oraylıq AmerikahámdeMeksikanıń tropikalıqbólimi,Karibarxipelagınan ibarat.Buloblasttasútemiziwshilerdenquyrıqlımaymıl,quyrıqlıayıw,pampaspıshıǵı,skuns,teńizshoshqası, TúslikAmerika túlkisi, tómen wákillerinen opossum, qalqanlılar,qumırısqajewshi, jalqaw, quslardan kolibri, japalaq qus, tasqara, nandu, jerbawırlawshılardanalligatorlar,iguana,jılanlarushırasadı.

Hindomalaybiogeografiyalıqoblastı.Hindistan,Hindixıtay,Seylon,Yava,Sumatra,Tayvan,Filippinatawlarınanquralǵan.Barlıqatawlardatoǵaylarjúdá

208

kóp.TekHindistannıńbatısbólimishólzonasınanibarat.Haywanlararasındaprimatlardan – orangutan (adam tárizli maymıl), gibbon, shala maymıllar – tupaylar, hind pili, jolbarıs, bambuk ayıwı, antilopalar, tapir, nosoroglar,quslardanjabayıbankivtawıqları,qırǵawıllar,tawıslar,jerbawırlawshılardan–záhárli jılanlar, hár qıylı kesirtkeler, krokodiller kózge taslanadı. Toǵaylardabambuk,banan,qaratereklerósedi.

Habashistan biogeografiyalıq oblastı Afrikanıń oraylıq, túslik bólimin,Madagaskardı iyelegen. Bul oblasttıń ózine tán haywanat dúnyası martıshka,lemur, arıslan, pil, begemot, aq hám qára eki shaqlı nosoroglar, jiraf, zebra,giyenaiytleri,adamtárizlimaymıllar–gorilla,shimpanze,jerbawırlawshılardanagama,xameleonlarkeńtarqalǵan.Afrikanıńbatıshámtawlıbólimleritropikalıqtoǵaylar, qalǵan bólimi bolsa savannalardan ibarat.Olarda baobab, qızıl terek,palma,akaciya,tereklerdeósiwshiósimlikler–epifitlerkeńorınalǵan.

Paleoarktikalıq biogeografiyalıq oblastı pútkil Evropa, Aziyanıń arqa,oraylıq bólimin,Afrikanıń arqa bólimin iyelegen.Oǵada úlken aymaqqa iyebolıwınaqaramay,bulwálayattasútemiziwshihaywanlardıńbasqawálayatlardaushıramaytuǵın birde bir tuwısı joq. Bul oblastta tuyaqlı haywanlardan at,sayǵaq,kabarga,taweshkisi,los,jabayıqoy,jırtqıshlardan–qońırayıw,qasqır,túlki,qundız,shıbın-shirkeyjewshilerdenvixuxol,qolqanatlılardan–jarǵanatlar,quslardan kar, qırǵawıl, sinicalar ushırasadı. Ósimliklerden iyne japıraqlılararshalar, pixta, qara qaraǵay, qaraǵay, jabıq tuqımlılardan – emen, terek, tal,akaciya,gledichiyasıyaqlıósimliklerushırasadı.

Neoarktikalıq biogeografiyalıq oblastına Arqa Amerika, Grenlandiya,Bermud hám Aleut atawları kiredi. Neoarktik biogeografiyalıq oblastınıńózinetánhaywanlarınasixshaqlıkiyik,taweshkisi,irbis,muskuslıqoy,sasıqkeltequyrıq, enot, terek jayraların kirgizse boladı. Bul wálayattıń haywanatdúnyası kóp jaǵınan paleoarktikanikine uqsas. Hár eki oblastta da qundız,suwın, los, túlki, suwsar, aq ayıw, aq tıshqan, aq qoyan, porsıq, málimpıshıqlardıkóriwmúmkin.

Biogeografiyalıqoblastlardaǵıhaywanathámósimliklerdúnyasınıńuqsaslıqhám ayırmashılıq sebepleri. Túrli oblastlardaǵı haywanat hám ósimliklerdúnyası óz-ara salıstırılǵanda tipler, klaslar arasındaǵı ayırmashılıqlardıderlikkórmeymiz.Sebebihárbirbiogeografiyalıqoblasttaxordalıhaywanlartipi, ashıq hám jabıq tuqımlı ósimlikler tipi, sútemiziwshiler, quslar, jerbawırlawshılar, jer-suw haywanları, bir úlesli, eki úlesli ósimlikler klaslarınushıratıw múmkin. Biogeografiyalıq oblastlardaǵı haywan hám ósimliklerarasındaǵı ayırmashılıq otryad, ásirese, tuqımlas, tuwıs wákillerin óz-ara

209

salıstırǵanda kórinedi. Sonday-aq Habashistan biogeografiyalıq oblastındaǵıprimatlar, tumsıqlılar, túyequslar, totıquslar, tawıq tárizliler otryadınıńwákilleri Paleoarktikalıq oblastta ushıraspaydı. Yamasa primatlar otryadınakiriwshi gibbonlar tuqımlasınıń wákilleri Hindomalay biogeografiyalıqoblastında tarqalǵan bolıp, Afrikada ushıramaydı. Kerisinshe martıshkalartuqımlası Afrikada tarqalǵan bolsada, Hindomalay biogeografiyalıq oblasttabolmaydı. Tap usınday, Neotropikalıq biogeografiyalıq oblastındaǵı aztisliler otryadına kiriwshi qumırısqa jewshi, jalqaw, qalqanlılar tuqımlasıNeoarktikalıq biogeografiyalıq oblastlardaǵı ósimlikler hám haywanlarotryadı, tártip, tuqımlaslar menen uqsasada, olar arasındaǵı ayırmashılıq tektuwıs hám túrlerde ekenligi belgili boladı. Evropa zubrı ArqaAmerikadaǵıbizonǵa,Sibirsuwını–maral,Amerikasuwını–vapitaǵa,Evropajabayıqoyı– muflonAmerika taw qoyına kóp jaǵınan uqsas. Ósimlikleri de Paleoarktikabiogeografiyalıq oblast ósimliklerin esletedi. Toǵaylarda pixta, qaraqaraǵay,basqa iyne japıraqlı ósimlikler, jabıq tuqımlılardan emen, buk, záráń hámbasqatuqımlaslarǵatiyislishópósimliklertarqalǵan.

Túrli biogeografiyalıq oblastlardaǵı haywanlar hám ósimlikler arasındaǵıuqsaslıq hám ayırmashılıq sebeplerin bir tárepten poyaslardıń payda bolıwtariyxı, ekinshi tárepten organikalıq dúnya evolyuciyası menen túsindiriwmúmkin.

Tábiyat izertlewshileriniń túsindiriwinshe, biziń planetamız barlıq era,dáwirlerdeusındaykórinistebolmaǵan.DaniyalıilimpazA.Vegener«Materiklerdreyfi»teoriyasındakeltiriwinshe,shamamenenbirneshemillionjıllarburınJerjúzindeheshqandaymateriklerbolmay,planetamızbirqurǵaqlıq–Pangeyahámbirokeannan ibaratbolǵan.Bunnan200mln jılburınmezozoyerasınıńtriasdáwirindebulqurǵaqlıqPangeyaekibólekke,LavraziyahámGondvanaǵabólingen.Aqıbetinde bul qurǵaqlıqtaǵı haywanat hám ósimlikler dúnyası daekitárepkebólingen(113-súwret).

113-súwret.«Materiklerdreyfi»teoriyasıboyınshatariyxıyprocestemateriklerdińpaydaboliwi.

8–Biologiya10

210

Gondvana qurǵaqlıǵınıń bir bólimi túslikke qarap jıljıǵan. Keyin ala jerastı kúshleriniń tásiri sebepli Gondvana óz gezeginde bóleklerge bólingen.Nátiyjede Antarktida, Avstraliya, Afrika, Túslik Amerika materikleri paydabolǵan. Lavraziyanıń bóliniwi sebepli Evraziya, Arqa Amerika materiklerikelipshıqqan.EvraziyamenenArqaAmerikanıńbirmaterikbolıwıkaynozoyerasınashekemdawametken.BirqurǵaqlıqPangeyanıńmateriklergebóliniwitábiyǵıy túrde ósimlik hám haywanlar evolyuciyasına tásir etpey qalmaǵan.Sonday aq, Avstraliya Gondvanadan bólingen dáwirde triastıń ortalarındasútemiziwshilerdiń tek máyek tuwıp kóbeyiwshi túrleri hámde qaltalılartarqalǵan.Elesútemiziwshihaywanlardıńjatırlılargenjeklasswákilleripaydabolmaǵanedi.SolsebeplimáyektuwıpkóbeyiwshisútemiziwshilerAvstraliya,qaltalı sútemiziwshiler Avstraliya hám Neotropikalıq (mısalı, opossum)biogeografiyalıqoblasttasaqlanıpházirgiwaqıtqashekemjetipkelgen.Basqapoyaslardamáyekqoyıpkóbeyiwshiler,qaltalılartirishilikushıngúresteolarǵaqaraǵanda quramalı dúziliske, kóbeyiwge iye bolǵan joldaslılar genje klasswákilleritárepinenqısıpshıǵarılǵan.

Tayanısh sózler: Avstraliya,Neotropik,Hindomalay,Paleoarktik,Neoarktik.Soraw hám tapsırmalar:1. Avstraliya hán Neotropikalıq biogeografiyalıq oblastların óz-ara salıstırıp,

uqsashaywantoparlarınanıqlań.2. Ne sebepten Paleoarktikalıq hámNeoarktikalıq biogeografiyalıq oblastlardıń

haywanathámósimlikdúnyasıkópjaǵınanuqsas?3. Qurǵaqlıqtı biogeografiyalıq oblastlarǵa bóliwde qaysı haywan hám ósimlik

toparlarınaásireseitibarberilgen?4. Nesebeptenadamtárizlimaymıllartekekibiogeografiyalıqoblastdatarqalǵan?5. Opossumlardıń Oraylıq hám Túslik Amerikada ushırawın qalay túsindiriw

múmkin?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma:1. Poyaslardıń payda bolıwı haqqındaǵı Alfred Vegener teoriyasına siziń

múnásibetlerińizhaqqındaessejazıń.2. Eger Avstraliya hám onıń átirapındaǵı atawlar Gondvanadan kaynozoydıń

úshlemshi dáwirinde bóleklenbegen bolsa, siziń pikirińizshe máyek qoyıpkóbeyiwshihámqáltalıhaywanlardıńtáǵdiriqandaybolaredi?

211

49-§. EVOLYUCION ÓZGERISLERDIŃ TIPLERI

Divergent evolyuciya. Divergenciya (latınsha divergentia – ajıralıw) –evolyucionprocestiń jańa sistematikalıq toparlarpaydabolıwına tiykarlanǵaneńulıwmatúri.Divergenciya–hárqıylıjasawshárayatlarınabeyimlesiwnátiyjesindeata-tek túrbelgileriniń tarqalıwı.Divergenciya sebepli jańaortalıq shárayatlarınabeyimlesiw keńeyedi. Bul process nátiyjesinde tip klaslarǵa, klass otryadlarǵa,otryad tuqımlaslarǵa, tuqımlas tuwıslarǵa, tuwıs túrlerge bólinedi. Ata-tek túrtarqalǵan orınlarda ekologiyalıq shárayattıń hár qıylı bolıwı divergenciyaǵa alıpkeliwshifaktoresaplanadı.Divergenciyaprocesitarmaqlanǵanshaqalıevolyuciyaterek kórinisinde súwretlenedi. Bul divergent evolyuciya tımsalı: ulıwma ata-tekten eki yamasa onnan artıq formalar, óz gezeginde, olardan kóp ǵana túrlerhámtuwıslarkelipshıqqan.Divergenciyaderlikbarlıqjańatirishilikshárayatlarınabeyimlesiwlerdińartıpbarıwınkórsetedi.Azıq túri, jasawortalıǵınıńhár túrliligisebeplisútemiziwshilerklasınıńshıbın-shirkey jewshiler,az tisliler,qolqanatlılar,kemiriwshiler,jırtqıshlar,juptuyaqlılar,taqtuyaqlılar,eskekayaqlılar,kittárizlilersıyaqlıotryadlarkelipshıqqan.Bulotryadlardıńhárbiriózgezegindemorfologiyalıq,ekologiyalıq,etiologiyalıq,genetikalıq,fiziologiyalıqqásiyetlerimenenajıralatuǵıngenje otryadlar hám tuqımlaslardı óz ishine aladı. Sútemiziwshilerdiń hár túrliotryadlarınatiyisliorganizmlerdegióz-arauqsaslıqolardıńata-tegibirekenligine,olararasındaǵıayırmashılıqhártúrlishárayatqabeyimleskenliginedálil.

Galapagoss atawlarında morfofiziologiyalıq qásiyetleri jaǵınan ayırılatuǵınvyuroklardıń bir yamasa bir neshe ata-tek túrlerinen kelip shıqqanlıǵı divergentformalarǵámısalboladı(114-súwret).

Divergenciya procesin ósimliklerdińformasıózgergenvegetativorganlarındadakóriwmúmkin.Mısalı,noxattıńmurtshaları,kaktus hám zirktiń tikenleri, japıraqtıńformasıózgeriwinátiyjesibolıpesaplanadı.

Evolyuciya procesinde túrler arasın-daǵıayırmashılıqkúsheysede,biraqolardıńanatomiyalıq-fiziologiyalıq dúzilisindegiulıwmalıqsaqlanıpbarǵan.

Mısalı, Arktikada jasawshı aq ayıwtoǵaydatirishiliketiwshiqońırayıwyamasatawlı toǵaylarda tarqalǵan qara ayıwdansalmaǵı, reńimenen ajıralsada, olar ayıwtárizlilertuqımlasınıńwákilleriesaplanadı

114-súwret. Galapagossatawlarındajasawshıvyuroklardıńtúrleri

divergenciyanátiyjesi.

212

Divergenciya tiykarınan mutacion process, bólekleniw, populyaciyatolqınları,tábiyǵıytańlawtásirindejúzbergen.Divergenciyatúrpaydabolıwınıńjollarınan biri bolıp, bunda populyaciyalar evolyuciyanıń baslanǵısh faktorlarıtásirinátiyjesindeata-tektúrdensezilerlidárejedeajıralatuǵınbelgilerditoplaydıhámsaqlaydı,aqıbetindetúrajıralıp,jańatúrlerdipaydaetedi.

Parallel evolyuciya–(grekshe–parallelos–«qaptalma-qaptalbarıwshı»)bir-birine jaqin bolǵan organizmler toparlarında bir baǵdarda uqsas belgilerpaydabolıwımenentúsindiriletuǵınevolyucionózgeris.Mısalı,sútemiziwshikittárizlilerhámeskekayaqlılarbir-birinenǵárezsiztúrdesuwortalıǵınaótkenhám olarda suw ortalıǵına beyimlesiwler payda bolǵan. Afrika hám TúslikAmerikapoyaslarındatarqalǵansútemiziwshilerdenedúzilisindeuqsaslıqlardıkóriwmúmkin(115-súwret).

Parallelizm bir-birine genetikalıq jaqın túrlerde belgilerdiń uqsaslıǵı,gomologiyalıq sistemalardıń ǵárezsiz túrde ózgerisleri nátiyjesinde paydabolatuǵınevolyuciya.Hárqıylı túrlerdińbirqıylıgenlerindeuqsasmutaciyalarpaydabolıwıparallelizimgesebepshiboladı.TapusındayhádiyseniN.I.Vavilovtıńnásillikózgeriwsheńliktińgomologiyalıqqatarlarınızamıtastıyıqlapberedi.Bulnızamǵa muwapıq, bir-birine jaqin túrlerdiń násillik ózgeriwsheńligińiń uqsas

qatarları menen táriplenedi. Sonıńushın uqsas belgiler bir-birine jaqintúrlerde ǵárezsiz – parallel túrdepaydaboladı.

Konvergent evolyuciya – kelipshıǵıwı jaǵınan uzaq toparlar (genjeklass,klass,tip)organizmlerdińuqsasbelgilerge iye bolıwı menen kórseti-letuǵınevolyucionózgeristúri.Evol-yucion ózgerislerdiń bunday túriaǵayınbolmaǵantúrlerdińuqsassırtqıtásirinebeyimlesiwlerinátiyjesiesap-lanadı.Konvergentózgerislerbirqıylısırtqı ortalıq faktorları menen tuwrıbaylanısqanorganlardajúzberedi.

Qaltalı hám joldaslı sútemiziw-shiler uqsas tirishilik tárizine iye

115-súwret. AfrikahámTúslikAmerikasútemiziwshileridenedúzilisindegi

parallelizm.

213

bolǵanlıǵınátiyjesindebir-birinebaylanıslıbolmaǵan jaǵdayda olardıń dúzilisindeuqsas tárepleri payda bolǵan.Konvergentuqsaslıq sistematikalıq jaqtan bir-birinenjúdáuzaqbolǵantoparlardadabaqlanadı.Quslar hám gúbeleklerdiń qanatı boladı,biraq bul organlardıń kelip shıǵıwı hártúrli. Birinshi jaǵdayda – bul ózgergenaldınǵıayaqlar,ekinshisinde–xitinósimte

Konvergenciya bir-birine jaqin bol-maǵan toparlardıń uqsas baǵdarda evo-lyucionrawajlanıwıhámolardıńbirqıylıjasawortalıǵınabeyimlesiwinátiyjesindeuqsas belgilerge iye bolıwı esaplanadı.Konvergent rawajlanıwǵa akulalar (birlemshi suw haywanları), ixtiozavrlarhámkittárizliler(ekilemshisuwhaywanları)deneformasınıńuqsaslıǵınmısaletip keltiriw múmkin (116-súwret). Biraq omırtqalılardıń bul toparları teriqaplamı,bassúyegi,bulshıqetleri,qanaylanıw,demalıwhámbasqaorganlarsitemalarınıńdúzilisimenenbir-birinenajıraladı.

Tayanısh sózler: divergenciya,konvergenciya,parallelizm.

Soraw hám tapsırmalar:1.Evolyuciyatiplerihaqqındanelerbilesiz?2.Divergentevolyuciyanıńmánisintúsindiriń.3.Divergentevolyuciyaǵamısallarkeltiriń.4.Konvergentevolyuciyanıńmánisintúsindiriń.5.Konvergentevolyuciyanıńsebebinmısallararqalıtúsindiriń.6.Parallelevolyuciyanıńmánisintúsindiriń.7.Parallelevolyuciyaǵamısallarkeltiriń.Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma:

Evolyucion ózgeris tipleri Ózine tán MısаllarTárepleri Mısallar

DivergenciyaParallelizm

Konvergenciya

116-súwret. Omırtqalılardıńtúrlisistematikalıqtoparlarınakiriwshihaywanlardakonvergenciya.

A–suwdaǵıwákilleri;1–akula;2–ixtiozavr;3–delfin;Á–qurlıqtaǵıwákilleri;1–qaltalıkrot;2–ápiwayı

krot.

Á

214

50-§. ORGANIKALÌQ DÚNYA EVOLYUCIYASÌNÌŃ TIYKARǴÌ BAǴDARLARÌ

Organikalıq dúnya evolyuciyası haqqında sóz júrgizgende ne sebeptenbarlıq tiri janzatlar ápiwayıdan quramalasıw tárepke bir qıylı rawajlanbaǵan,olarortasındaápiwayıhámquramalıdúziliskeiyebolǵanjanzatlarbardegensoraw tuwılıwı múmkin. Ilim aldındaǵı bul mashqalanı rus ilimpazlarınanA.N.Severcov hám I.I. Shmalgauzen tuwrı sheshti.Bizge belgili,Darvin ózdáwirinde evolyucion process organizmlerdiń tınbay ortalıq shárayatına ilájıbolsa kóbirek beyimlesiwinen ibarat ekenligin aytıp ótken edi. Qorshaǵanortalıqtıń tariyxıy dáwirler dawamında keń yamasa tar sheńberde ózgeriwiádetteorganizmlerdeulıwmayamasa jekebeyimlesiwlerdikeltiripshıǵarǵan.Ulıwma beyimlesiw tirishilik ushın júdá zárúr bolǵan organlar sistemasınıńrawajlanıwı menen baylanıslı. Eger ortalıq shárayatınıń ózgeriwi menen: 1)bir túrge tiyisli individler sanı artıp barsa; 2) olar iyelep alǵan areal keńeyipbarsa; 3) túr sheńberinde jańa populyaciyalar, genje túrler, túrler hám basqataksonlar payda bolsa, bul process biologiyalıq rawajlanıw (progress) depataladı.HázirgiwaqıttaOraylıqAziyakontinentindebasqaquslarǵaqaraǵandaHindistanmaynası biologiyalıqprogress jaǵdayında. Jasawornınaqaraǵandainstinkittińjoqlıǵı,denesinińbirqanshairibolıwı,ashkózligi,hártúrliazıqlarmenenazıqlanıwı,tezkóbeyiwi,olardıńtirishilikushıngúrestejeńiskeerisip,san jaǵınan júdá kóbeyip barıwına, arealınıń keńeyiwine sebepshi bolmaqta.Dáslep XX ásir baslarında Hindistan maynası Oraylıq Aziyanıń shegararayonlarında ushıraǵan bolsa, házirgi waqıtqa kelip onı arqa rayonlar hámbasqarespublikahámwálayatlardadakóriwmúmkin.

A.N. Severcov hám I. Shmalgauzenler biologiyalıq progresstiń tiykarǵıbaǵdarları tuwralı pikir júritip, onı aramorfoz, idioadaptaciya, ulıwmadegeneraciyatiykarındabolatuǵınınanıqladı.Biologiyalıqprogresshárusıldaámelge asadı. Onıń birinshi usılında tariyxıy proceste organizmler tirishilikiskerligi ushın júdá áhmiyetli bolǵan organlar sisteması quramalasadı. Olmorfofiziologiyalıq(progress)-aromorfozdepataladı.Ekinshiusıldaorganizmtirishilik iskerligi ushın ekinshi dárejeli organlar sisteması ózgeredi hámorganizmdúzilisiquramalaspaydı,biraqortalıqqabeyimlesedi.Úshinshiusıldaorganizmlerdúzilisiquramalıdanápiwayıǵaózgeriwinátiyjesindebiologiyalıqprogreskejolıqqanboladı.

215

Morfofiziologiyalıq rawajlanıw degende organizmler dúzilisiniń ulıwmadárejesin, tirishilik iskerligi rawajlanıwın ámelge asıratuǵın evolyucionózgerisler túsiniledi. Aromorfozlar tirishilik ushın gúreste kóp qolaylıqlarjaratadı hám tiri janzatlardı jańa ortalıq shárayatında keń sheńberdebeyimlesiwineimkaniyatberedi.

117-súwret. Evolyucionprogrestińtúrlibaǵdarları;aromorfoz,idioadaptaciya,ulıwmadegeneraciya.

Ósimliklerdiń suw ortalıǵınan qurǵaqlıqqa jasawǵa, spora menenkóbeyiwden tuqımnan kóbeyiwge ótiwi, jabıq tuqımlılardıń kelip shıǵıwıaromorfoz tipindegi rawajlanıw esaplanadı. Omırtqálı haywanlarda nervsisteması,qanaylanıw,as sińiriw,demalıworganlarınıńquramalasıpbarıwı,balıqlar, jer-suw haywanları, jer bawırlawshılar, quslar, sútemiziwshilerklaslarınıń kelip shıǵıwı da organikalıq dúnya evolyuciyasınıń aromorfozbaǵdarındaámelgeasqan.

Aromorfoz baǵdar sebepli organikalıq dúnya evolyuciyasında ósimlikler,haywanlardıń dúzilisi, tirishilik iskerligi quramalasqan, olardıń jańa-jańatoparlarıpaydabolǵan,arealıkeńeygen,otryad,klass,tippaydabolıwprocesitezlesken.

Aromorfoz baǵdar uzaq dawam etken násillik ózgeriwsheńlik hámtábiyǵıytańlawtiykarındajúzbergen.Ósimlikhámhaywanlardıńhárqandayiri taksonomiyalıq birliginde aromorfoz tipindegi ózgerislerdi kóriwmúmkin(117-súwret).

Idioadaptaciya organizmlerdiń anıq jasaw shárayatına beyimlesiwinejárdem beretuǵın evolyucion ózgerisler esaplanadı. Aromorfozlardanayırmashılıǵı,idioadaptaciyaulıwmabeyimlesiwemes,bálkimjekebeyimlesiwmenen baylanıslı. Olar organizmler dúzilisi dárejesin, tirishilik iskerligin ata-teklergeqaraǵandajoqarıǵakótermeydi.Haywanlardaqorǵanıwreńi,mimikriyaqubılısı, ósimliklerde samal, shıbın-shirkeyler, quslar járdeminde sırttanshańlanıw boyınsha hár túrli qolaylıqlar, miywe hám tuqımlardıń tarqalıwımenenbaylanıslıbeyimlesiwidioadaptaciyaǵamısalbolaaladı.

216

118-súwret.Sútemiziwshilerklasıshıbın-shirkeyjewshilerotryadınatiyislihaywanlar.Qurǵaqlıqtaǵıformaları:

1–sekiriwshi;2–kirpitiken;3–jerqazar.Suwhámqurǵaqlıqtajasawshıformaları:4–kutora;5–qundıztárizlijerqazar;6–krot;7–altınreńlikrot;8–vixixol.

Shıbın-shirkey jewshiler otryadına kiriwshi haywanlardıń ayırımlarıqurǵaqlıqta, suwda yamasa jer astında jasawǵa beyimleskenligi deidioadaptaciyaǵa mısal (118-súwret). Soǵan uqsas, súyekli balıqlar hár qıylıtúrwákilleriniń dene forması, reńi, qalashları dúzilisiniń ózine tán bolıwı daidioadaptaciya baǵdarındaǵı beyimlesiw nátiyjesi. Bul beyimlesiwler hár birtiriorganizmlerushınanıqortalıqshárayatındajasawǵabirqanshaqolaylıqlarjaratadıhámbiologiyalıqprogreskesebepshiboladı.

Ulıwma degeneraciya tariyxıy proceste quramalı dúzilisten ápiwayıdúziliskeótiwbolıpesaplanadı.Organikalıqdúnyaevolyuciyasınıńbulbaǵdarıorganizmlerdiń otırıqshı yamasa parazit halda tirishilik etiwine beyimlesiwimenen tıǵız baylanıslı.Mısalı, assidiy lichinkasında xordalı haywanlarǵa tánnerv sisteması xorda, kóz rawajlanǵan boladı. Keyin ala lichinka otırıqshıtirishilik etiwge ótip, erjetiw procesinde organizmde regressiv metamorfozjúzberedi.Xordanervsistemasınıńtiykarǵıbólimijoǵalıpqalǵanıtúyinshegeaylanǵanboladı.

Adam parazitleri,shoshqasolityori,taspatárizliqurtlardaishekbolmaydı,nervsistemasıápiwayıdúzilgen,ǵárezsizháreketleniwderlikbolmaydı.Biraqolarda«xojeyin»ishekdiywallarınajabısıwushınsorgıshlar,kúshlirawajlanǵan

1

2

34

56

7

8

217

kóbeyiworganıboladı.Sonday-aq,kópshilikósimliklerde,mısalı,parazittúrdejasawshızarpáshekte tiykarǵıorganlardanbiri japıraqbolmaydı, tamırornınapaqalda sorǵıshlar payda bolıp, onıń járdeminde «xojeyin» ósimlikten azıqzatlardısorıpaladı.Zarpáshekkópmiywe,tuqımberedi.

Onıńtuqımıot-shópjewshihaywanlardıńassińiriworganlarındasińbeydi.Solay etip, ulıwma degeneraciya organizmler dúzilisin ápiwayılastırsada,biraqbultúrdegiorganizmlersanınıńkópbolıwına,arealdıńkeńeyiwine,jańasistematikalıq toparlardıń rawajlanıwına, yaǵnıy biologiyalıq rawajlanıwǵaalıpkeledi.

Házirgi waqıtta shıbın-shirkeyler, súyekli balıqlar, kemiriwshilerdiń kóptoparları,gúlliósimliklerbiologiyalıqprogressjaǵdayında.

Organikalıq dúnyanıń rawajlanıwında biologiyalıq progreske qaramaqarsı bolǵan biologiyalıq regresste ushırasadı. Biologiyalıq regresste ortalıqshárayatınaorganizmlerjeterlibeyimlesealmaǵanısebepliolardıń:a)áwládtanáwládqa ótken sayın individler sanı kemeyedi; á) tarqalǵan arealı tarayadı; b)populyaciyalar,túrlersanıqısqaradı.

Ósimliklerden ginkgolar tuqımlası, sút emiziwshilerden shıbın-shirkeyjewshiler otryadına kiriwshi tek eki túrden ibarat vixixol tuwısı biologiyalıqregressjaǵdayında.

Evolyuciyanıń túrli baǵdarları arasındaǵı baylanıslar. Haywanlarhám ósimliklerdiń tariyxıy rawajlanıwında aromorfozlar idioadaptaciyaǵaqaraǵanda kem ushırasadı. Soǵan qaramastan aromorfozlar organikalıqdúnyanıń rawajlanıwında bárqulla jańa, joqarı basqısh ámelge asqanlıǵınkórsetedi. Aromorfoz baǵdarı sebepli dúzilisi quramalasqan organizmlerata-teklerge qaraǵanda jańa ózgergen ortalıqqa kóbirek beyimlesedi. Bulbeyimlesiwevolyuciyanıńidioadaptaciya,geydeulıwmadegeneraciyabaǵdarımenen bekkemlenip baradı. Sonıń menen birge, hár bir aromorfozdan sońidioadaptaciyalarushınjańaimkaniyatlarjaratıladı.Idioadaptaciyahámulıwmadegeneraciyabolsaaromorfozjolımenenpaydabolǵanorganizmlerdińdúzilisdárejesinasırmaǵanhaldaortalıqqabeyimlesipalıwıntámiyinleydi.

Tayanısh sózler: progress,aromorfoz,idioadaptaciya,degeneraciya.

Soraw hám tapsırmalar:

1.Evolyucionproceslerdińtúrlibaǵdarlarınsóylepberiń.2.Aromorfozlardıńtirishilikushıngúrestegiabzallıqlarıntúsindiriń.3.Idioadaptaciyalararomorfozlarǵasalıstırmalıtáriypberiń.

218

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Tómendeberilgenmısallarevolyuciyanıńqaysıbaǵdarınatiyisliekenliginanıqlańhámjazıń.

T/s Evolyucion proceste payda bolǵan beyimlesiwler Evolyuciya baǵdarı1 Fotosintezprocesinińpaydabolıwı2 Gúldińpaydabolıwı3 Qıstasútemiziwshilerdeqalıńjúnqabatınıńpaydabolıwı4 Qoyannıńjúnreńinińqıstaózgeriwi5 Parazitqurtlardasorǵıshlardıńbolıwı6 Shıbın-shirkeylerdeawızapparatınıńhártúrliligi7 Gúlliósimliklerdeqostuqımlanıwdıńpaydabolıwı8 Kaktusósimligindejapıraqtıńformaózgerisi9 Bawırqurtındaháreketleniworganlarınıńjoqlıǵı10 Qoytikenmiywesindetikenlerdińbolıwı11 Tuqımlıósimliklerdińkelipshıǵıwı12 Tórtkameralıjúrektińpaydabolıwı13 Ókpemenendemalıwshıhaywanlardıńkelipshıǵıwı14 Jabayıhárredeeskertiwshireńnińpaydabolıwı

51-§. JERDE TIRISHILIKTIŃ PAYDA BOLÌWÌ HAQQÌNDAǴÌ TEORIYALAR

Tirishiliktiń sıpatlaması. Tirishiliktiń áhmiyeti, onıń hár túrliligi,kelip shıǵıwı hám rawajlanıwın úyreniw biologiya pániniń eń quramalımashqalalarınanbiri.

Tirishiliktiń payda bolıwı haqqındaǵı teoriyalar. Tirishiliktiń paydabolıwıinsaniyattıjúdááyyemzamanlardanberliqızıqtırıpkelmekte.Tirishiliktińpaydabolıwıhaqqındabirnesheshamalawlarbar.

Tirishiliktiń óz-ózinen payda bolıwı haqqındaǵıtúsinikleráyyemgiQıtay,VavilonhámMısırda keń tarqalǵan edi.AtaqlıAristotel de bul shamalawdıńtárepdarıbolǵan.Bul shamalaw tárepdarları tiriorganizmleróz-ózinen jansıztábiyattanpaydaboldıdepesaplaydı.1688-jılıItaliyailimpazıF.Reditájiriybedetirishiliktiń óz-ózinen payda bolmaslıǵın sıpatlap berdi. F. Redi góshti jabıqıdısqasalıpqoyǵandashıbınlarkirealmaǵanlıǵıushınondalichinkalarpaydabolmadı. Biraq tirishiliktiń óz-ózinen payda bolıwı shamalawı tárepdarları

219

ıdısqáhawakirmegeniushınsondayboldı,deponıáshkaraladı.SondaF.Redigósh salınǵan ıdıslardıń ayırmların ashıqqaldırıp, basqaların gezlememenenjawıpqoydı(119-súwret)

119-súwret.Reditájiriybesi.

Gezleme menen jabılǵan ıdıslarda lichinkalar payda bolmadı, ashıqıdıslardaǵı góshte bolsa kóp lichinkalar payda boldı. Sonday etip sheberlikpenen ótkerilgen ápiwayı tájiriybe járdeminde shıbınnıń lichinkaları shirigengóshte óz-ózinen payda bolmaslıǵı, shıbınnıń máyeklerinen shıǵıp kóbeyiwisıpatlandı. F.Redi tirishiliktiń házirgi zamanda tek bar tirishilik formalardanbiogenezjolmenenrawajlanıwımúmkinligintájiriybedetastıyıqladı.

XX ásir ortalarında francuz ilimpazı Luy Paster óziniń sheberlik penenótkergen tájiriybeleri járdeminde mikroorganizmlerdiń de óz-ózinen paydabolmaslıǵınsıpatladı.

Luy Paster kolbada mikroorganizmler kóbeyetuǵın azıq suyıqlıǵın uzaqwaqıt qaynattı.Kolba ashıq qaldırılǵandaondabir neshe kúnnenkeyin oǵanbakteriyalar hám olardıń sporaları túsiwi nátiyjesinde mikroorganizmlerkóbeyiwibaqlandı.KeyingitájiriybesindeL.PastersuyıqlıqqamikroorganizmlerhámonıńsporalarıkirmesligiushınkolbanıńawzınaStárizliformadaǵıshiyshetútiktibiriktiripqoydı(120-súwret).

120-súwret.L.Pastertájiriybesi.

Bakteriyalarcho‘kmasi

220

Mikroorganizmlersporalarıjińishkeiyilgentútikdiywalındashógipqaladıhámkolba ishineótealmaydı. Jaqsıqaynatılǵan suyıqlıqtamikroorganizmlernabıt bolǵanlıǵı, ol jerge sırttan jańalarınıńkire almawınátiyjesinde suyıqlıqsteril(taza)halattaqaladı,ondamikroorganizmlerpaydabolmaydı.Solayetiptirishiliktińhártúrliformalarınıńházirgizamandaóz-ózinenpaydabolmaslıǵı F. Redi hám L. Paster izertlewlerinde úzil-kesil tastıyıqlandı. Pasterdińtájiriybeleri ámeliyat ushın úlken áhmiyetke iye boldı. Azıq ónimlerinkonservaciyalaw, sút ónimlerin pasterizaciyalaw, medicinada jaraqatlardıhám xirurgiya áspabların sterilizaciyalaw L. Paster ashılıwlarınan keyin keńqollanılabaslandı.

Panspermiyateoriyasınaqaraǵandatirishilikmáńgibarhámbirplanetadanekinshi planetaǵa kóship júredi. Bul teoriyanıń tárepdarları shved fizikilimpazı S. Arrenius, rus ilimpazı V.I. Vernadskiy, Amerika biofizigi hámgenetigi F. Krik hám basqalar. Bul ilimpazlardıń pikiri boyınsha, tirishilikJerde payda bolmaǵan, basqa planetalardan Jerge meteoritler arqalı yamasajaqtılıq nurlarınıń basımı tásirinde kelip qalıp, qolaylı shárayatta, ápiwayıorganizmlerdenquramalıorganizmlergeshekemrawajlanǵan.

Tirishiliktiń bioximiyalıq evolyuciyası haqqındaǵı teoriya XX ásirdiń20-30-jıllarında qáliplese basladı. Bul teoriya boyınsha Jerdiń dáslepkirawajlanıwı dáwirlerinde ondaǵı klimat shárayatları házirgi zamandaǵıǵaqaraǵanda júdá úlken ayırmashılıqqa iye bolǵan. Bunday shárayatta dáslepápiwayı organikalıq birikpeler abiogen usılda sintezlengen hám áste-aqırınximiyalıqevolyuciyanátiyjesindequramalasıp,eńápiwayıtirishilikformalarınaaylanǵanhámonnankeyinbiologiyalıqevolyuciyabaslanǵan.

Ch. Darvin pikirinshe, tirishilik tek tirishilik bolmaǵan shárayatlardaǵana kelip shıǵıwımúmkin.Geterotrofmikroorganizmler jańa payda bolǵanorganikalıq zatlardı dárhál tarqatıp taslaydı. Sonıń ushında házirgi dáwirdetirishilik jańadankelipshıǵıwımúmkinemes.Jerde tirishiliktińkelipshıǵıwıushınzárúrbolǵanekinshishárayatbirlemshmatmosferaquramındakislorodbolmawı. Sebebi kislorod bolsa ol jańa payda bolǵan organikalıq zatlardıtarqatıp taslaǵan bolar edi.Bioximiyalıq evolyuciya teoriyasımenen keyingisabaqlardakeńtanısamız.

Tayanısh sózler: kreacionizm, panspermiya, biogenez, ultrafiolet, metiorit,konservaciyalaw.

Soraw hám tapsırmalar:1.Tirishiliktińximiyalıqevolyuciyasınıńtiykarǵıbasqıshlarınaytıpberiń.2.Tirishiliktińbiologiyalıqevolyuciyasıqashanbaslanıwıntúsindiriń.

221

3.Koacervatlarpaydabolıwıprocesintúsindiriń.4. Házirgi zamanda tirishilik abiogen sintez jolı menen qaytadan payda bolıwı

múmkinbe?5.Abiogensintezditastıyıqlawshıqandaymaǵlıwmatlardıbilesiz?


Tirishiliktińpaydabolıwıhaqqındaǵıtiykarǵıteoriyalar

Usıshamalawdıńtárepdarları

Shamalawdaalǵasúrilgenpikirler

Tirishiliktińóz-ózinenpaydabolıwıPanspermiya

Bioximiyalıqevolyuciya

52-§. BIOXIMIYALÌQ EVOLYUCIYA TEORIYASÌ

Tirishiliktiń anorganikalıq zatlardan abiogen molekulyar evolyuciyanátiyjesinde kelip shıǵıwı haqqındaǵı teoriya rus ilimpazıA.I. Oparin (1924)hám ingliz ilimpazı J.Xoldeyn (1929) tárepinen jaratılǵan.

Tábiyat izertlewshileriniń pikirinshe, Jer bunnan shama menen 4,5-5milliard jıllar aldın payda bolǵan. Dáslep Jer shań tárizli halatta, temperaturajúdájoqarı(4000-8000C̊)bolǵan.Ásteaqırınsuwıwprocesindeawırelementlerplanetamızdıńorayına, jeńilleribolsaperiferiyalıqbólimine jaylasabaslaǵan.

Jerde eń áyyemgi ápiwayı tiri organizmler shama menen 3,5 milliard jılburın payda bolǵan dep shamalanadı. Tirishilik dáslep ximiyalıq, keyin bolsabiologiyalıqevolyuciyanıńónimiesaplanadı.

Ximiyalıq evolyuciya. Shamalawlarǵa qaraǵanda, Jerdiń birlemshiatmosferası quramı suw puwları, erkin kislorod, karbonat angidrid, az ǵanametan,vodorodsulfid,ammiakhámbasqagazlerden ibaratbolǵan.Quyashtankeletuǵınultrafiolethámrentgennurlar,shaqmaqtıńkúshlielektrzaryadı,joqarıtemperatura tásirinde gazlerden bir qansha quramalı birikpeler sintezlengen.Solayınsha ápiwayı organikalıq birikpeler: uglevodlar, aminokislotalar, azotlıtiykarlarhámhámorganikalıq(sirke,qumırsqa,sút)kislotalarıpaydabolǵan.Jeráste-aqırınsuwıybaslawımenenatmosferadaǵısuwpuwlarıkondensaciyalanıpbarǵan. Jer betine tınbastan jawǵan jawın júdá úlken suw háwizlerin paydaetken. Suwda ammiak, uglerod oksidi, metan hám atmosferada payda bolǵan

222

organikalıq birikpeler erigen. Suw ortalıǵında ápiwayı organikalıq birikpelerpolimerlerdipaydaetken.

A.I. Oparin tirishiliktiń payda bolıwın tájiriybede úyreniw múmkinligiideyasın birinshi bolıp alǵa súrdi. Sonlıqtanda S. Miller (1953) tájiriybedebirlemshi Jer shárayatınıń modelin jarattı. Ol qızdırılǵan metan, ammiak,vodorod hám suw puwlarına elektr ushqının tásir ettirip asparagin, glicin,glutamin aminokislotaların jasalma sintezledi. Bul sistemada gazler birlemshiatmosferanı, elektrushqınıbolsa shaqmaqtı imitaciyalaydı.

D. Oro vodorod sianid, ammiak hám suwdı qızdırıp adenindi sintezledi.Metan,ammiakhámsuwaralaspasınanionlastırıwshınurlartásirinderibozahámdezoksriboza sintezlendi. Bunday tájiriybeler nátiyjesi kóplegen izertlewlerdetastıyıqlandı.

Evolyuciya procesinde monomerler biologiyalıq polimerler (polipeptidler,polinukleotidler)geaylanǵan.Bul shamalawlarda tájiriybelerde tastıyıqlandı.

S. Foks aminokislotalar aralaspasın qızdırıp proteynoidlar (belok tárizlizatlar)dısintezledi.Keyinalatájiriybedenukleotidlerpolimerleridesintezlendi.

A.I.Oparinpikirinshe,belokmolekulalarıkolloidbirikpelerdipaydaetken.Bul birikpeler suwdan ajıralıp turatuǵın koacervat tamshıları (koacervatlar) dıpayda qıladı (latınsha koacervus-qoyıw zat mánisin bildiredi). Koacervatlarózinesuwdanhártúrlizatlardıbiriktirip,bir-birinenkem-kemparıqlanıpbarǵan,olardaximiyalıq reakciyalarbaqlanǵan,kerekemeszatlar ajıratılǵan.

Koacervatlardıtirijanzatlardepatawmúmkinemes.Ximiyalıqevolyuciyanıńsońǵı basqıshlarında koacervatlar óse baslaǵan, zatlar almasıwına uqsaǵanbelgiler payda bolǵan. Koacervatlar membrana menen orala baslaǵan hámolarda bóliniw qásiyeti payda bolǵan dep shamalanadı.Bunday koacervatlarprotobiontlaryamasabirlemshikletkalardepataladı.

KoacervatlarǵauqsaǵanbirikpelerA.I.Oparinhámonıńshákirtleritárepinentájiriybedepaydaetilgenhámolardıńqásiyetleri jaqsıúyrenilgen.

Protobiontlar da ele tirishilik forması emes. Olarda áste-aqırın fermentler(kofermentler, jeke fermentler),ATFǵa uqsas birikpeler abiogen usılda paydabolabaslaǵandep shamalanadı.

Protobiontlardıń haqıyqıy kletkalarǵa aylanıwında beloklar hám nukleynkislotalar funkciyalarınıń oz-ara mas keliwi nátiyjesinde matricalı sintezdińusılıpaydabolıwıúlkenáhmiyetke iyebolǵan.

Matricalı sintez procesi payda bolıwı menen ximiyalıq evolyuciya ózornın biologiyalıq evolyuciyaǵa bosatıp bergen. Tirishiliktiń rawajlanıwı endibiologiyalıqevolyuciya jolımenendawametken.

223

Dáslepki tiri organizmler – protobiontlar, geterotrof bolǵan, yaǵnıy tayarorganikalıq zatlar menen awqatlanǵan.Atmosferada erkin kislorod bolmaǵanıushın tirishilik procesler anaerob usılda ámelge asqan. Abiogen sintez júdáásten ótkeni ushın organikalıq zatlar qorı kem bolǵan. Evolyuciya procesindetábiyǵıy tańlaw tásirinde avtotrof organizmler kelip shıqqan. Fotosintezqásiyetine iye organizmler – birlemshi kók-jasıl suw otlarınıń kelip shıǵıwıeń iri aromorfozlardan biri esaplanadı. Fotosintez atmosferanı kislorod penenbayıtadı. Fotosintezdiń kelip shıǵıwı organizmlerdiń abiogen sintezleniwshiorganikalıqzatlarushıntalasınpáseyttiredi.Fotosinteznátiyjesindeatmosferadaozonekranınıńpaydabolıwıultrafioletnurlardıńqáwiplitásirinenorganizmlerdiqorǵaydı. Atmosferada erkin kislorod payda bolıwı nátiyjesinde organizmleraerobdemalıwǵaótebaslaǵan.Aerobdemalıwanaerobdemalıwǵaqaraǵandajúdánátiyjelibolǵanıushınorganikalıqálemnińrawajlanıwıhámquramalasıwıtezlesedi. Házirgi waqıtta anaerob organizmler tek kislorod jetispeytuǵınshárayatlardaǵanaboladı.Dáslepkiorganizmlerprokariotlarbolǵan,atmosferadakislorodmuǵdarıkóbeyebaslaǵannankeyineukariotorganizmlerpaydabolǵan.

Tayanısh sózler: protobiontlar, kofermentler, abiogen,matricalı sintez.

Soraw hám tapsırmalar:1. Tirishiliktiń ximiyalıq evolyuciyasınıń tiykarǵı basqıshların aytıp beriń.2. Tirishiliktiń biologiyalıq evolyuciyası qashanbaslanıwın túsindiriń.3. Koacervatlar paydabolıwı procesin túsindiriń.4. Házirgi zamanda tirishilik abiogen sintez jolı menen qaytadan payda bolıwı

múmkinbe?5. Abiogen sintezdi tastıyıqlawshı qandaymaǵlıwmatlardı bilesiz?

53-§. ARXEY, PROTEROZOY ERALARÌNDAǴÌ TIRISHILIK

Jer Quyash sistemasındaǵı basqa planetalar menen birge 5 mld jıl aldınpayda bolǵan. Jerdiń hám ondaǵı túrli qatlamlardıń jasın anıqlawda, ádette,radioaktiv elementlerdiń tarqalıwı tiykarǵı kriteriya etip alınadı. Jer paydabolǵanınanházirgeshekemrawajlanıwtariyxıeralarǵa,olarbolsadáwirlerge,dáwirlerbolsaepoxalarǵabólinedi.Eralardıńatıgrektilindegiarxey(arxeys)–eńqádimgi,proterozoy(proteroszoe)-dáslepkitirishilik,paleozoy(paleozoe)– qádimgi tirishilik, mezazoy (mezos) – orta tirishilik, kaynozoy (kaynos) –jańa tirishilik degenmánilerdi bildiredi.

224

Arxey erası 900 mln jıl dawam etken. Eranıń qatlamları joqarıtemperatura hám basım tásirinde kórinisin ózgerttirip, ózinen hesh qandayizlerdi qaldırmaǵan. Dáslepki tiri organizmler arxey erasında payda bolǵan.Organikalıq birikpelerden háktas, mramor, kómirli zatlardıń bolıwı arxeyerasındatiriorganizmler,bakteriyalar,kók-jasılsuwotlarıbolǵanlıǵınanderekberedi.Jerdetirishilikevolyuciyasınıńeńáhmiyetlibasqıshıfotosintezdińpaydabolıwı menen baylanıslı, nátiyjede organikalıq álem ósimlik hám haywanatdúnyasınaajıraladı.Dáslepkifotosintezlewshiorganizmlerprokariotlaryaǵnıykók-jasıl suwotları – sianobakteriyalar bolǵan.

Proterozoy erası 2000mln jıl dawam etken.Taw payda bolıw proceslerikúshli bolǵan. Nátiyjede kóplegen qurǵaqlıqlar payda bolǵan. Bul eradabakteriyalar, suw otları háwij alıp rawajlanǵan. Jaǵaǵa jaqın jerde tirishiliketiwshi suw otlarında dene bólinip, onıń bir bólimi substratqa – qandayda sırtqı betke jaylasıp, basqa bólimi bolsa fotosintezdiń ámelge asıwınabeyimlesken. Hawa hám suwdıń kislorod penen toyınıwı nátiyjesinde aeroborganizmlerpaydabolǵan.Proterozoyaqırınakelip,kópkletkalıorganizmlerrawajlanadı. Gewek deneliler, jalpaq qurtlar, keyin ala saqıynalı qurtlar,mollyuskalar, buwın ayaqlılar paydaboladı.

Proterozoy erasında júz bergen aromorfoz baǵdarındaǵı iri ózgerislergeeki tárepleme simmetriyalı haywanlardıń kelip shıǵıwın mısal qılıp keltiriwmúmkin.Bulolardıńdenesinaldınǵıhámkeyingi,arqahámqarınbólimlergeboliniwin támiyinleydi. Aldınǵı bóliminde seziw organları, nerv túyinleriboladı. Haywanlardıń arqa tárepi bolsa qorǵaw funkciyasın, qarın tárepiháreketleniwhámazıqtıtutıwfunkciyasınatqaradı.Proterozoyerasınıńáqırınakelip dáslepki xordalı haywanlar- bas skeletsizler genje tipi paydabolǵan.

Tayanısh sózler: era,dáwir, arxey,proterozoy,paleozoy,mezozoy,kaynozoy.

Soraw hám tapsırmalar: 1. Jerdiń jasın anıqlawdaqandaykriteriyaǵa tiykarlanadı?2. Arxey erasında ne sebepli tiri organizmlerdiń hesh qanday qaldıqları

saqlanbaǵan?3. Arxey erasındaǵı aromorfozlardı túsindiriń.4. Proterozoy erasındaósimlikler evolyuciyası qalaykeshken?5. Proterozoy erasındaǵı haywanat dúnyası aromorfozların aytıp beriń.

225


Arxey erasındaǵı tirishilikKlimatshárayatı Ósimlikler Haywanlar

Proterozoy erasındaǵı tirishilikKlimatshárayatı Ósimlikler Haywanlar

54-§. PALEOZOY ERASÌNDAǴÌ TIRISHILIK

Paleozoy erası 340mln jıl dawametken.Kembriy dáwirindeklimatortashabolıp,ósimlikhámhaywanlarteńizde

tarqalǵan.Olardıńaırımlarıotırıp,ayırımlarısuwaǵımımenenháreketlengen.Paleozoy erasında haywanat dúnyası hár túrli bolǵan hám júdá tezrawajlanǵanlıǵısebeplikembriydáwirinde-aq,haywanlardıńbarlıq tipleribarbolǵan.Ekiqaqpaqlı,qarınayaqlı,basayaqlımollyuskalar, saqıynalıqurtlar,trilobitler keń tarqalǵan hám aktiv háreketlengen. Omırtqalı haywanlardıńdáslepki wákiller – qalqanlı balıqlar payda bolǵan, olarda jaq bolmaǵan.Qalqanlı balıqlar házirgi dáwirde jasap atırǵandóńgelek awızlılar,minogalarhámmiksinalardıńuzaq ata-tegi esaplanadı.

Ordovikdáwirinde teńizlerqáddiartıp,onda jasıl,qońır,qızıl suwotları,bas ayaqlı, qarın ayaqlı mollyuskalardıń hár túrliligi artadı. Korall riflerinińpayda bolıwı háwij aldı. Bulutlar hám ayırım eki qaqpaqlı mollyuskalardıńhár túrliliǵi kemeyedi.

Silur dáwirinde taw payda bolıw procesleri kúsheyip, qurǵaqlıq qáddiartadı. Klimat salıstırmalı qurǵaq bolǵan. Jaǵaǵa jaqın suwlarda tarqalǵankóp kletkalı jasıl suw otlarınıń ayırımları tirishilik ushın gúres, tábiyǵıytańlaw sebepli qurǵaqlıqqa shıǵıwǵa erisken. Topıraq dáslepki qurǵaqlıqtaǵıósimliklerpsilofitlerdińtarqalıwınaimkaniyat jaratqan.Topıraqdaorganikalıqbirikpelerdiń toplanıwı keyin ala zamarrıqlar ushın imkaniyat jaratqan. Basayaqlımollyuskalar júdákóbeygen.Silurdáwirindeatmosferahawasımenendem alatuǵın dáslepki qurǵaqlıqta jasawshı buwınayaqlılar payda bolǵan.Oraylıq Aziyada kúshli vulkanlı procesler júz bergen. Klimat jıllı bolǵan.Zarafshan taw dizbeklerinde ishek quwıslı haywanlar menen pás boylıpsilofitlerdiń tasta qalǵankórinisi tabılǵan.

226

Devondáwirindeteńizlerqáddikemeyip,qurǵaqlıqartıwı,jánededawametken.Klimatortashabolǵan.Qurǵaqlıqtıńkópǵanabólimishól,yarımshólgeaylanǵan. Teńizlerde shemirshekli balıqlar rawajlanıp, «qalqanlı» balıqlardıńtirishilik ushın gúreste kemeyip barıwı júz bergen. Soń súyekli balıqlarkelip shıqqan. Sayız háwizlerde eki jaqlama dem alıwshı balıqlar, pánjeqanatlı balıqlar rawajlanǵan. Bul dáwirde biyik qırıqqulaqlar, qırıqbuwınlar,plaunlardan dáslepki toǵaylar payda bolǵan. Buwın ayaqlı haywanlardıńayırım toparları hawa menen dem alıwǵa ótiwi sebepli kóp ayaqlılar hámdáslepki shıbın-shirkeyler rawajlanǵan.

Devon dáwiriniń ortalarına kelip jer-suw haywanlarınıń dáslepki túrlerikelip shıqqan.

Taskómir dáwirinde klimat ıǵal, hawada karbonat angidrid kóp bolǵan.Qurǵaqlıqtaǵı pás tegisliklerde batpaqlı jerler kóp ushıraǵan, olarda biyikligi40 metrge jetetuǵın qırıqqulaqlar, qırıqbuwınlar, plaunlar ósken. Bulardanbasqa ashıq tuqımlı ósimlikler payda bolǵan. Aǵash tárizli ósimliklerdińbirden nabıt bolıwı sol jerlerde keyin ala kómir qatlamı payda bolıwına alıpkelgen. Jer-suw haywanlarınıń dáslepki wákilleri esaplanǵan stegocefallarjúdá kóp hám hár túrli bolǵan. Ushıwshı shıbın-shirkeyler – nangórekler,iynelikler rawajlanǵan.

Perm dáwiriniń baslarına kelip klimat bir qansha qurǵaq hám suwıqbolǵan. Bunday shárayatta jer-suw haywanlarınıń kópshiligi qırılıp ketken.Tirishilikushıngúres,tábiyǵıytańlawjer-suwhaywanlarınıńmálimtoparınıńózgeriwine sebepshi bolǵan. Keyin olardan jer bawırlawshılar klasınıńwákilleri kelip shıqqan.

Tayanısh sózler: kembriy, ordovik, silur, devon, taskómir, perm.

Soraw hám tapsırmalar:1. Paleozoy erası neshedáwirden ibarat?2. Dáslepki qurǵaqlıq ósimlikleri qaysı dáwirdekelip shıqqan?3. Dáslepki jer-suwhaywanlarınıń túrleri qaysı dáwirdekelip shıqqan?4. Paleozoy erasındaǵı ósimlikler evolyuciyasındaǵı aromorfoz hádiyselerin

túsindiripberiń.5. Jer suwhaywanlarınıńqırılıp ketiwinene sebepbolǵan?6. Paleozoy erasındaǵı haywanlar evolyuciyasındaǵı aromorfoz hádiyselerin

túsindiripberiń.

227

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Paleozoy erasındaǵı tirishilik.

Dáwirler Klimatshárayatı Ósimlikler Haywanlar

55-§. MEZOZOY, KAYNOZOY ERALARÌNDAǴÌ TIRISHILIK

Mezozoy erası 175mln jıl dawametken.Trias dáwirinde klimat qurǵaqkelgen. Toǵaylar iyne japıraqlı ósimlikler, sagovnikler, sporalı ósimliklerdenibarat bolǵan. Qurǵaqlıqta jer bawırlawshılardıń hár túrliligi artqan. Olardıńkeyingi ayaqları aldınǵı ayaqlarına qaraǵanda kúshli rawajlanǵan. Házirgiwaqıtta jasap atırǵan kesirtke, tasbaqalardıń ata-tekleri de sol dáwirdepayda bolǵan. Tirishilik ushın qúres, tábiyǵıy tańlaw nátiyjesinde ayırım jerbawırlawshılar tariyxıy proceste ózgeriwi sebepli denesi alaman tıshqandaydáslepki sút emiziwshi haywanlar kelip shıqqan. Shamalawlar boyınshaházirgi úyrektumsıqhámexidnalar sıyaqlımáyekqoyıpkóbeygen.

Yura dáwirinde toǵaylarda ashıq tuqımlılar húkimranlıq etken. Olardıńayırımları, yaǵnıy sekvoyalar házirgi waqıtqa shekem jetip kelgen. Dáslepkigúlli ósimliklerdiń dúzilisi áyyemgishe bolǵan. Sporalı hám ashıq tuqımlıósimliklerdińgúrkireprawajlanıwıńátiyjesindeot-shópjewshijerbawırlawshıhaywanlardenesijúdáirilengen.Ayırımlarınıńdenesi20-25metrgejetken.Jerbawırlawshı haywanlar tek qurǵaqlıqta emes, bálkim suw, hawa ortalıǵındada tarqalǵan.Arxeopteriksler sol dáwirdepaydabolǵan.

Por dáwirinde klimat keskin ózgergen. Aspandı qaplaǵan bultlar júdákemeyip, atmosfera qurǵaq hám tınıq bolǵan.Quyash nurları tuwrıdan-tuwrıósimlik japıraqlarına túse baslaǵan. Klimattıń bunday ózgerisleri kóplegenqırıqqulaqlarhámashıqtuqımlılarushınqolaysızbolǵanhámolarkemeygen.Jabıq tuqımlı ósimlikler bolsa kerisinshe kóbeye baslaǵan. Por dáwirinińortalarına kelip jabıq tuqımlı ósimliklerdiń bir tuqım úlesli, eki tuqım úlesliklaslarınıń kóp tuqımlasları rawajlanǵan. Olardıń hár túrliligi, sırtqı formasıkóp jaǵınanházirgi zamanflorasına jaqınlasqan.

Pordıń ekinshi yarımında sút emiziwshilerdiń qaltalı hám joldaslı genjeklasswákilleri paydabolǵan.

228

Kaynozoy erası 70 mln jıl dawam etken. Klimat jıllı, ortasha bolǵan.Kaynozoy erasında gúlli ósimlikler, shıbın-shirkeyler, quslar, sút emiziwshihaywanlar háwij alıp rawajlanǵan.

Úshlemshi dáwir ortalarında klimat qurǵaq hám ortasha, aqırında bolsakeskin suwıǵan. Klimattaǵı bunday ózgerisler toǵaylardıń kemeyiwine, shóptárizli ósimliklerdiń keń tarqalıwına alıp kelgen. Shıbın shirkeyler háwij alıprawajlanǵan.Qurǵaqlıqta,hawadaquslar,sútemiziwshiler,suwdabolsabalıqlarekinshimártebesuwortalıǵındajasawǵabeyimleskensútemiziwshilerkóbeygen.

Joldaslı sút emiziwshi haywanlardıń áyyemgisi shıbınshirkeyjewshilerotryadıbolıp,olardıńdúzilisiápiwayıbolǵan,olardandáslepkijırtqıshlarhámprimatlarkelipshıqqan.Dáwirdińaqırınakelipadamtárizlimaymıllarrawaj-lanadı. Toǵaylardıń qısqarıwı menen ayırım adam tárizli maymıllar ashıqjerlerde jasawǵamájbúrboladı.Nátiyjedetúslik«maymıllar»-avstrolopiteklerkelip shıqqan.

Kaynozoy erasınıń tórtlemshi dáwirinde Jerdiń úlken bólimi muz benenqaplanǵan. Ìssı súyiwshiósimlikqaplamı túslikte saqlanıpqálǵan,kópósim-lik túrleri joǵalǵan. Tórtlemshi dáwirde adam ata-tekleri evolyuciyası tezle-sedi.Adamlardıń san jaǵınan artıp barıwı hám keń tarqalıwı ósimlikler hámhaywanat dúnyasına tásir ete baslaydı. Dáslepki ańshılar sebepli ot-shópjewshi jabayı haywanlar sanı áste-aqırın kemeygen. Evropada hámAziyadamamontlar, qalıń júnli karkidonlar, Amerikada mastodontlar, at ata-tekleri,úlken jalqaw, teńiz sıyırı degen haywanlar dáslepki ańshılar tárepinen qırıpjiberildi. Iri ot-shóp jewshi haywanlardıń qırılıwı olar menen awqatlanıwshıjıraarıslanı,ayıwıhámbasqajırtqıshhaywanlardıńqırılıwınasebepshibolǵan.

Tayanısh sózler:mezozoy, trias, yura, por, kaynozoy, aralıq forma.

Soraw hám tapsırmalar:1. Mezozoy erasında ósimlikler tirishilik ushın gúreste qanday beyimlesiwler

paydaqılǵan?2. Yura dáwirinde ot-shóp jewshi haywanlar denesiniń irileniwine ne sebep

bolǵan?3. Adamevolyuciyası qaysı dáwirde tezlesken?4. Jerjúzindeadamlarpopulyaciyasınıńartıwıdáslepqaysıhaywanlardıńqırılıp

ketiwine sebepbolǵan?

229

56-§. ANTROPOLOGIYA – ADAM EVOLYUCIYASÌ HAQQÌNDAǴÌ ILIM

Adam–biologiyalıqevolyuciyanıńeń joqarıbasqıshıesaplanıp,sociallıqjanzat sıpatında pikirlew uqıplılıǵı hámmánili sózge iye bolǵanlıǵı sebepli,ata-teklerden qalǵan tariyxıy-ruwxıy dereklerdi úyreniw, pikir júritiw, olardıbahalaw, keleshekti rejelestirw imkaniyatına iye. Insan hár qanday xabardıkelesi áwládqa jazba yamasa awızeki túrinde jetkeriwi jámiyet rawajlanıwıushınbarlıq tarawlarda tabıslı iskerlik júritiwimúmkin.

Antropolologiya – pánler ara sintetik pán bolıp, adamnıń sociallıq-biologiyalıqjanzatsıpatındatariyxıyrawajlanıwınhámevolyuciyasınúyrenedi.

Adamnıń tariyxıy rawajlanıwı haqqındaǵı zamanógóy pikirler tiykarınanmolekulyar biologiya, citologiya, salıstırmalı anatomiya, fiziologiya, embrio-logiyahámpaleontologiyadálillemelerinetiykarlanadı.Barlıqtirijanzatdenedúzilisindegibundayuqsaslıq,olarbirtarmaqtankelipshıqqanlıǵınsıpatlawshıdálilesaplanadı.Adamnıńdáslepkiembrionalrawajlanıwbasqıshındahámmexordalılar sıyaqlı tiykarǵı ózek organlar: nerv tútigi, xorda hám ishek tútigipaydaboladı.Adamdabasqasútemiziwshilergetánbolǵantómendegibelgilerbar: 7 moyın omırtqası, qol hám ayaq skeleti bólimleri, ter, may hám sútbezleri,alveolalar,diafragma,4kameralıjúrek,ekiqanaylanıwsheńberihámshep aorta sheńberi, orta qulaqtaǵı 3 esitiw súyekshesi.

Adamdabirnesherudimentorganlarushırasadı.Olarǵasoqırishektińqurttárizliósimtesi,quyrıqomırtqaları,qısqarıwqábiletinjoǵaltqanquyrıqbulshıqetlerihámonıńbir jupnervi,qulaqqalqanınháreketlendiriwshibulshıqetler,denedegi túkler, úshinshi qabaq, qulaq qalqanındaǵı Darvin dúmpegi hámbasqalar kiredi (121-súwret).

121-súwret. Adamdaǵırudimentorganlar.I–úshinshiqabaq:1–adamdiki;2–qustiki. II–qulaqqalqanı:1–altıaylıqembriondiki;2–úlkenadamdiki;3–maymıldiki. III–soqırishekhámonıńqurttárizliósimtesi:1–adamdiki;2–tuyaqlıhaywandiki

230

Adamlarda geyde atavizm qubılısı daushırasadı (122-súwret).

Adam tárizli maymıllar menen adamskeleti hám ishki organlar dúzilisindeuqsaslıqlarjúdákóp.Qazıq,azıwtislerinińsanıdabirqıylı.Adamtárizlimaymıllardahám adamda quyrıq bolmaydı. Adamushın tán tórt qan toparı gorilla,shimpanze, orangutanlarda da ushırasadı.Xromosomalardı arnawlı usıl menen

boyaw arqalı adam hám shimpanze xromosomalarınıń júdá názik kese jolaqsızıqları da uqsaslıǵımálim boldı.Adam tárizlimaymıllarda 48 xromosomabar. Maymıllardıń eki jup xromosoması adamda qosılıp ketkenligi sebeplionıńkariotipi 46xromosomadan ibarat.

Kópǵanaparazitler(basbiyti)hámkesellikler(gripp,sheshek,oba,qarıntipihámbasqalar)dińbolıwıulıwmalıqesaplanadı.Adamtárizlimaymıllardadamimikabulshıq etleri jaqsı rawajlanǵan

Adam skeletiniń dúzilisinde tik júriwge baylanıslı bolǵan ózine tán birneshe ózgerisler júzege kelgen.Onıń omırtqa baǵanasında tábiyǵıy iyiliwler,tabanında gúmbez payda bolǵan, ayaq pánjesiniń bas barmaǵı basqabarmaqlarǵajaqınlasıp,tayanıshwazıypasınatqaradı,jambassúyekleriádewirkeńeygen.

Tayanısh sózler: shimpanze, gorilla, orangutan, rudiment, atavizmler.

Soraw hám tapsırmalar:1. Adamnıńbiologiyalıq individ sıpatında sistematikada tutqanornınkórsetiń.2. Adam evolyuciyasın sıpatlawdaǵı embriologiya, salıstırmalı anatomiya ilimi

dálillerinińmazmunın ashıpberiń.3. Adamdaǵı rudiment organlarǵaneler kiredi.Olardıńbolıwı neni sıpatlaydı?4. Adamdaǵı atavizmqubılısınamısallar keltiriń.Atavizmqubılısı neden derek

beredi?5. Adamembrionalrawajlanıwınıńqaysıbasqıshındahaywanlarǵauqsasboladı?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Embrional rawajlanıwınıń keyingidáwirlerinde adamda mańlay gorilla embrionında bolsa jaǵı aldınǵa bórtipshıqqanlıǵın tusindiriń

122- súwret. Adamdaǵıatavizmqubılısı.1–arıslanjúzliadam;2–kóp

emsheklibala;3–quyrıqlıbala

231

57-§. ADAM EVOLYUCIYASÌNÌŃ TIYKARǴÌ BASQÌSHLARÌ

Adamnıń tariyxıy rawajlanıwına derek paleontologiyalıqmateriallar onıńevolyuciyasında tórt basqısh – adamnıń baslanǵısh ata-tekleri, eń áyyemgiadamlar, áyyemgi adamlar, házirgi zaman kórinisindegi adamlar bolǵanlıǵınkórsetedi.

Adamnıń baslanǵısh ata tekleri. Bunnan shama menen 25 mln jıl aldındriopitekler tirishilik ushın gúres, tábiyǵıy tańlaw, násillik ózgeriwsheńliksebeplieki tarmaqqaházirgiadamtárizlimaymıllarhámadamlardıńdáslepkiata teklerine ajıralǵan. Birinshi tarmaq wákilleriniń kelesi rawajlanıwınangorilla, shimpanzekelip shıqqan.

Shárayattıńkeskinózgeriwisebeplidriopiteklerdińayırımlarıekiayaqlapjúriwgeótken.Nátiyjedetúslik«maymıllar»–avstralopiteklerpaydabolǵan.Olardaekiayaqlap júriw tayar tayaqlar, taslar, irihaywansúyeklerinenquralsıpatındapaydalanıwimkanınbergen.Olartoǵay,shólashıqjerlerdejasaǵan.Boyı 120-140 sm bolıp, denesiniń salmaǵı 36-55 kg, bas súyeginiń kólemi500-600 sm3 bolǵan.Avstralopitekler jambas súyeginiń dúzilisi eki ayaqlapháreketlengenliginenderekberedi.

Avstralopiteklerdiń súyek qaldıqları Keniyanıń Rudolf kóli átirapınan5,5 mln jasta bolǵan jer qatlamlarınan tabılǵan. Avstralopiteklerdiń birtúri rawajlanıp, dáslepki adam (homo habilis) dı payda etken. Bas miyinińkólemi650-680sm3bolǵan.Boyı135-150sm.Olar tayar tas, aǵashqurallarjárdeminde iri haywanlardı awlaǵan, ósimliklerdiń jer astındaǵı piyazları,túynekleri, tamırların gewlegen. Homo habilis ottan paydalanıwdı bilgenhámde iri taslardan ózleri ushın ılashıq jasaǵan. Sol sebepli olar «uqıplıadam»dep atalǵan.

Eń áyyemgi adamlar – (arxantroplar). Arxantroplar tik júriwshi adam-homo ereсtus túrine kiritiledi. 1891-jılı gollandiyalı ilimpaz Dyubua Yavaatawınanpitekantrop (maymıl adam) tıń súyekqaldıqların tapqan.Onıńboyı170sm,miyinińkólemi800-1100sm3bolǵan.Pitekantroplartastan,súyektenqurallar jasaǵan, ottan paydalanıwdı bilgen hám jámáat bolıp jasaǵan. 1927-1937 jıllardaPekin átirapındaǵıúńgirden sinantrop adamnıń súyekqaldıqlarıtabılǵan.Ol500-300mıń jıl aldın jasaǵan.Sinantroplarmiyinińkólemi850-1220sm3,boyı150-160smbolǵan.Olarotjaǵıwdıhámonısaqlawdıbilgen.

232

Pitekantroplar, sinantroplar házir Homo ereсtus túrine kiritilip, eń qádimgiadamlar arxantroplar esaplanadı. Arxantroplar ólgennen keyin jaqınlarınkómgen, górlerin hár qıylı haywan shaqları, tislerimenenbezegen.

Áyyemgi adamlar (paleoantroplar). Germaniyanıń Neander dáryasıjanında, sonday aq Surxandarya wálayatınıń Tesiktas úńgirinen qádimgiadamnıń bas, jaq hám ayaq súyekleri tabılǵan. Onı neandertal adamı depatadı.Neandertallar250mıńjılaldınjasaǵan.Onıńmańlayıqıyabolıp, iyegijaqsırawajlanbaǵan.Boyı155-165sm,miyinińkólemi1400sm3bolǵan.Olarjámaat bolıp jasaǵan. Olar balalarǵa, kekselerge hám kesellerge ǵamxorlıqqılǵan, ólgenlerdi kómgen.

Házirgi zaman kórinisindegi adamlar (neoantroplar). Dáslepkineontroplardıń skeletleri 1868-jılı Franciyanıń túsligindegi Kromanyonúńgirinen tabılǵan. Sonıń ushın dáslepki házirgi zaman kórinisindegiadamlar kromanyonlar dep ataladı. Olar 50-60 mıń jıl burın payda bolǵan.Kromanyonlardıńboyı180sm,miyinińkólemi1600sm3,iyegibórtipshıqqanhámmańlayı keń bolǵan. Olarda mánili sóz rawajlanǵan, denesiniń dúzilisiboyınsha kromanyonlar házirgi adamlardan parıq qılmaǵan. Kromanyonlarquramalı qurallardı jasay alǵan, úy qurǵan, onıń diywallarına ań epizodları,oyınlar,haywanlarhámadamlardıńkórinisinsızǵan.Jabayıhaywanlardıqolǵaúyretkenhámdiyxanshılıq penen shuǵıllanabaslaǵan.

Tayanısh sózler: arxantroplar, paleoantroplar, neoantroplar.

Soraw hám tapsırmalar:1. Adamevolyuciyasınıńbasqıshlarındajúzbergenózgerislerdiortalıqfaktorları

menenbaylanıstırıp túsindiriń.2. Arxantroplarǵa tánbelgilerdi aytıń.3. Paleoantroplardıń sırtqı dúzilisin táriypleń.4. Neoantroplarǵa tánqasiyetlerdi túsindiriń.

58-§. ADAM EVOLYUCIYASÌNÌŃ HÁREKETLENDIRIWSHI KÚSHLERI

Adamnıń payda bolıwında biologiyalıq faktorlar úlken áhmiyetke iyebolsada, biraq olardıń ózi antropogenezdi túsindiriw ushın jeterli emes.Bul proceste biologiyalıq faktorlar menen bir qatarda sociallıq faktorlardaáhmiyetli rol oynaǵan. Organikalıq dúnyanıń evolyuciyanıń biologiyalıq

233

faktorları–násillikózgeriwsheńlik,tirishilikushıngúres,populyaciyatolqını,genler dreyfi hám tábiyǵıy tańlaw adam evolyuciyasına da tiyisli ekenliginCh. Darvin kórsetip bergen edi.Adam evolyuciyasınıń dáslepki basqıshındaqorshaǵan ortalıqtıń ózgeriwsheń shárayatına jaqsı beyimlesiwine qaratılǵantańlawsheshiwshiáhmiyetke iyebolǵan.Biologiyalıq faktorlar sebepli adamata-tekleri organizminde bir neshe morfofiziologiyalıq ózgerisler júzegekelgen. Mutaciyalıq ózgeriwsheńlik, jasaw ushın gúres, tábiyǵıy tańlawsebeplimiynetoperaciyalarıushınpaydalıbolǵanqollarıózgergen individlersaqlanıpbarǵan.

Antropogenezushınsociallıqfaktorlarmiynetiskerligijámáatbolıpjasawsózhámpikirlewxarakterli.

Adamevolyuciyasındagewdeniń tikleniwimenenqoldıńmiynetquralınaaylanıwı áhmiyetli rol oynaǵan.Miynet quralların jasaw adam qolınıń kem-kemózgeripbarıwına sebepbolǵan.

Adam evolyuciyasında jámáat bolıp jasawda áhmiyetli bolǵan. Olarbirgelesip,jırtqıshhaywanlardanqorǵanǵan,ańshılıqpenenshuǵıllanǵanhámbalaların tárbiyalaǵan.Jámáatbolıp jasaw,áyyemgiadamlardıbir-birimenendawıs,ımlasıwhámmimikaarqalıqatnastabolıwǵazárúrliktuwdırǵan.Násillikózgeriwsheńlik hám tábiyǵıy tańlaw nátiyjesinde kómekey ózgerip adamnıńsóyleworganınaaylanǵan.Basmiydińhámoylawdıńrawajlanıwımiynethámsóylewdiń jetilisiwinealıpkelgen. Joqarı haywanlardanparıqlı túrde adamdaekinshisignalsistemasırawajlanǵan.Ańshılıqpenenshuǵıllanıw,balıqawlawtekósimliklermenenemes,bálkimaralasawqatlanıwǵadaimkaniyatbergen.Bul bolsa óz-ózinen isheklerdiń qısqarıwına sebepshi bolǵan.Otta pisirilgenawqattımıńjıllardawamındapaydalanıwkem-kemshaynawapparatınabolǵansalmaqtı jeńillestirgen. Nátiyjede quwatlı shaynaw bulshıq etleri birigetuǵıntóbe súyeginińqırı ózbiologiyalıq áhmiyetin joǵaltqan.

Juwmaqlapaytqanda,tikjúriwgeótiw,qolınıńjúriwdenazatbolıwı,miynetquralların jasaw, gósh paydalanıw, ottan paydalanıw, jámáat bolıp jasaw,sana hám sóylewdiń rawajlanıwı adam evolyuciyasında úlken áhmiyetke iyebolǵan.

Adamrasaları.Zamanagóyadamlardıńbarlıǵıbir«homosapienssapiens»túrinetiyisli.Insaniyattıńbirligi,onıńkelipshıǵıwınıńulıwmalıǵı,dúzilisinińuqsaslıǵı túrli xalıqlar arasındaǵı nekeden salamat áwlád tuwılıwı menentastıyıqlanadı.Homosapienssapienstúrinińishindeirisistematikalıqtoparlar– rasalar boladı. Rasalar bir-birinen terisiniń reńi, kóziniń, murnınıń, erninińforması, denesiniń proporciyası, ayırım bioximiyalıq kórsetkishleri,

234

ekologiyalıq,minezqulıqhámbasqabiologiyalıqqásiyetlerimenenajıraladı.Házirde adamlardıń3úlken rasaları bar.

Evropoid rasasına tiyisli adamlar terisi ashıq reńde (aq deneli), shashlarıtegis yamasa tolqın tárizli, reńi sarǵısh yamasa qońır, kózleri kók yamasakúlreń-jasıl, erinleri juqa, murını jińishke, erkeklerde saqal-murtları jaqsıósedi.

Mongoloidrasasına tiyisliadamlardıń terisiqaraltım,sarǵısh,kózleriqoykóz, shashları tegis, qattı hám qara, joqarǵı qabaǵı asılǵan.Mongoloid rasawákilleri tiykarınan Aziyada tarqalǵan, biraq migraciya aqıbetinde olar jersharı boylap tarqálıpketken

Negroidrasası–terisiqara,shashlarıbuyra,qara,murınıkeńhámjalpaq,qoy kóz. Kópshilik wákillerinde qalıń erinleri bas skeletiniń jaq bóliminentúrtip shıqqan boladı. Ilimpazlar pikirine qaraǵanda, házirgi zaman adamıqáliplesiw procesinde onıń dáslepki watanı esaplanǵan Túslik-Shıǵıs Aziyahám ol jerge qońsı Arqa Afrikada eki rasa – túslik-batıs hám arqa-shıǵısrasalarpaydabolǵan.Birinshitarmaqkeyinalaevropoidhámnegroidrasaları,ekinshisibolsamongoloidrasasınıńkelipshıǵıwınasebepbolǵan.Rasalardıńkelip shıǵıwı, tábiyǵıy tańlaw, mutaciya, bólekleniw, populyaciyalardıńaralasıp ketiwi sıyaqlı faktorlarǵa baylanıslı. Rasalardıń qáliplesiwinińdáslepki basqıshında tábiyǵıy tańlaw úlken áhmiyetke iye bolǵan. Tábiyǵıytańlaw, anıq shárayatta tirishilik iskerligin jetilistiretuǵın, adaptiv belgilerdińpopulyaciyada saqlanıwı hámkóbeyiwine sebepshi bolǵan.

Tayanısh sózler: ontropogenez, biologiyalıq faktorlar, sociallıq faktorlar, sana,sóylew, evropoid,mongoloidhámnegroid.

Soraw hám tapsırmalar:1.Adamnıń rawajlanıwındabiologiyalıq faktorlar degendeneni túsinesiz?2.Eń áyyemgi adamlar hámáyyemgi adamlardıńbelgileri nelerden ibarat?3.Házirgi zamankórinisindegi adamlar qaysı belgilerimenen ajıralıp turadı?4.Adamnıń rawajlanıwında rol oynaǵan sociallıq faktorlardı sózleń.5.Adam rasaları qashanpaydabolǵan?6.Adam rasaları qandaybolıp bólinedi?

Óz betinshe orınlaw ushın tapsırma: Házirgikundeadamlardıńfizikalıqmiynetiskerliginen mexanizaciyalasqan, kompyuterlerde basqarılatuǵın miynet túrineótiw olardıń dene dúzilisine, ruwxıyatı, aqılıy iskerligi hám jasaw ortalıǵınaqanday tásir kórsetedi depoylaysız?

235

A T A M A L A R S Ó Z L I G I

Adenozindifosfat, ADF –adenin,ribozahámekifosfatkislotaqaldıǵınanibaratbolǵannukleotid.

Allofen – allo… (grekshe allos – basqa, jat), gen mutaciyaları emes, bálkimsomatikalıqgibridizaciyayamasatransplantaciyaaqıbetindepaydabolǵan,genetikalıqjaqtan aralasqan fenotip.Allofen termini 1955-jılıU.Xadorn tárepinenkiritilgen.

Amitoz – kletkanıń xromosomalar payda etpesten tuwrıdan tuwrı, mitozbolmaǵanbóliniwi.

Antigenler – organizmtárepinenjatzatlarsıyaqlıqabılqılınatuǵınhámarnawlıimmun reakciyasınkeltirip shıǵaratuǵın zatlar.

Bacillalar – tayaqsha tárizli kóriniske iyebolǵanbakteriyalar.Biotexnologiya – tiri organizmler hám olarda ótetuǵın proceslerden islep

shıǵarıwdapaydalanıw.Blastula – kópkletkalı organizmlerdińblastulyaciyabasqıshındaǵı urıǵı. Blastulyaciya – kóp kletkalı haywanlar máyek kletkası bóliniwiniń aqırǵı

dáwiri.Bul dáwirdeurıq blastula dep ataladı.Divergenciya – latınsha ajıralıw.Belgi qasiyetlerdińbir-birinen ajıralıwı.Dizruptiv – bir populyaciyada bir-birinen parıqlanıwshı bir neshe polimorf

formalardıńpaydabolıwına alıp keliwshi tábiyǵiy tańlawdıńbir forması.Elektroforez – molekulalardı elektr maydanına ornatılǵan arnawlı gel ishinde

úlkenligineqarap ajıratıwusılı.Ekssiziya – (inglizshe«excision»–shıǵıpketiw)profagdıńbakteriyagenomınan

shıǵıpketiwprocesi.Endonukleaza – DNKshınjırınıńkesiwshi bólimleri (restriktaza).Filogenetikalıq shejire – áwládlar shejiresi bolıp, filogenez keshiwi hám túrli

organizmler toparlarınıń tuwısqanlıqbaylanıslarınıńgrafikalıq kórsetiliwi.Fotoperiodizm – jaqtı kún uzınlıǵı ózgerisine baylanıslı halda organizmler

ósiwi hám rawajlanıwıprocesindegi ózgerisler. Genler dreyfi – tosattan bolatuǵın sebepler tásirinde populyaciya genetikalıq

dúzilisinińózgeriwi - genetikalıq avtomatikalıqprocess.Genlerdi klonlaw – gózlengenDNKbóleginvektorlar járdemindekóbeyttiriw.Genofond – populyaciyaquramınakiriwshi organizmlerdińgenler toplamı.Genom – xromosomalardıńgaployd toplamdaǵı genler jıyındısı.Interferon – viruslıkeselliklerdeorganizmkletkalarındapaydabolatuǵınbelok.Kallus toqıma – kletkalardıń bóliniwinen payda bolǵan, derlik qanigelespegen

kletkalarmassası.Kariotip – ol yamasa bul túrge tán bolǵan xromosoma toplamı belgileriniń

jıyındısı.

236

Kodon (yamasa triplet) – sintezlenip atırǵan belokqa kiritiletuǵın belgili biraminokislotanı kodlaytuǵınúshnukleotid izbe-izligi.

Kodominantlıq – geterozigota organizmde belginiń júzege shıǵıwında hár ekialleldińqatnasıwı.

Konvergenciya – tuwısqan bolmaǵan túrlerde uqsas ortalıq shárayatlarındajasawǵabeyimlesiw sıpatındauqsas belgilerdińǵárezsiz túrde rawajlanıwı.

Lizis – lizosomayamasabasqáagentlerdegieritiwsheńlikqásiyetine iyebolǵanfermentler tásirindekletkalardıń jemiriliwi yamasa erip ketiwi.

Lizogen bakteriya – genomquramında aktiv emesprofag tutqanbakteriya.Lizogeniya – bakteriofagdıńbakteriyagenomınaprofaghalatındajaylasıpalıwı.Mangust – jırtqısh sút emiziwshiler otryadınıń suwsar tárizliler tuqımlasına

kiriwshi haywan.Monoklonal antidene – birtúrantidenekletkalarınıńrakkletkalarınagibridlew

arqalı alınǵangomogen antidenebelokmolekulaları.Partenogenez – jınıslı kóbeyiw túri bolıp, bunda urǵashı jınıslıq kletkalar

tuqımlanbastan rawajlanadı.Politipik – bir túrge tiyisli organizmlerdiń túrli nusqadabolıwı.Pubertat (pubertat dáwiri) – jınısıyjetilisiw,óspirimorganizmindegibolatuǵın

ózgerislerbolıp,olardıńnátiyjesindeóspirimerjetedihámnásilindawamettirealadı.Redukciya – ontogenezdiń baslanǵısh dáwirinde yamasa ata-teklerde normal

rawajlanǵanorgannıń rawajlanbaǵanlıǵı yamasapútkilley joǵalıwı.Rekombinant T-DNK – jat DNK molekulasın vektor plazmida quramına

kiritiwden alınǵangenetikalıqkonstrukciya.Retrotranspozon –i-RNKmatricajárdemindeóznusqasınsintezlep,genomnıń

basqáornınakóshipótetuǵınvirus tárizliDNKmolekulası.Sayt – (angl. site – orın) DNK molekulasındaǵı bir noqat. Bul noqat ótip

atırǵan proceske qarap restrikciya saytı, rekombinaciya saytı yamasa transpoziciyasaytı dep ataladı.

Sentromera – mitoz hám meyoz bóliniwler waqtında bóliniw urshıǵı jipleribirigetuǵınxromosomabólimi.

Takson – sistematikada qabıl qılınǵan organizmler toparları (mısalı, túr, tuwıs,tuqımlas).

Ti-plazmid – agrobakteriya kletkasındaǵı ósimliklerde isik keselligin paydaetetuǵınplazmid.

Sistema – (yunansha pútin, bólimlerden quralǵan, birigiw) – bir-biri menenbaylanısqan,málimbir pútinlikti quraytuǵınkóplegen elementler.

Vidra – jırtqıshlarotryadınıńsuwsartárizlilertuqımlasınatiyislisuwdajasawshıhaywanlardıńbir túri.

237

M A Z M U N Í

Sóz bası ....................................................................................................................... 3I BAP. BIOLOGIYALÍQ SISTEMALAR HAQQÍNDÁ TÚSINIK

1-§. Biologiya–tirishilikhaqqındapán .......................................................................... 42-§. Tirishiliktińmazmunihámqásiyetleri.................................................................. 7

II BAP. TIRISHILIKTIŃ MOLEKULA DÁREJESINDEGI ULÍWMA BIOLOGIYALÍQ NÍZAMLAR

3-§.Tirishiliktińmolekula dárejesi hám onıń ózine tán qásiyetleri ........................ 124-§. Tiri organizmlerdiń ximiyalıq quramı hám onıń turaqlılıǵı ........................... 165-§.Uglevodlarhámlipidler......................................................................................... 206-§.Beloklarhámnukleinkislotalar.............................................................................25

III BAP. TIRISHILIKTIŃ KLETKA DÁREJESINDEGI ULÍWMA BIOLOGIYALÍQ NÍZAMLAR

7-§.Tirishiliktińkletkadárejesihámonıńózine-tánqásiyetleri...................................338-§. Zatlar almasıwı – kletka tirishilik iskerligi tiykarı ......................................... 389-§. Plastikalıq almasıw. Fotosintez, xemosintez ..................................................... 42

10-§. Kletka tirishiliktiń násillik birligi ..................................................................... 4711-§. Kletkanıń tirishilik cikli ...................................................................................... 50 1-laboratoriyalıqjumıs..........................................................................................58

IV BAP. TIRISHILIKTIŃ ORGANIZM DÁREJESINDEGI ULÍWMA BIOLOGIYALÍQ NÍZAMLAR

12-§.Tirishiliktiń organizmdárejesi hámonıń ózine tán tárepleri ............................ 6013-§. Tiri organizmlerdiń awqatlanıwına qarap túrleri .............................................. 6314-§. Organizmlerdiń kóbeyiwi. Jınıssız kóbeyiw .................................................... 6615-§. Organizmlerdiń jınıslı kóbeyiwi ........................................................................ 6916-§. Ontogenez – tiri organizmlerdiń individual rawajlanıwı ................................. 7417-§. Násil quwıwshılıqtıń ulıwma nızamları. G. Mendeldiń násil quwıwshılıq

nızamlarıhámolardıńmazmunı ........................................................................ 8018-§.Digibridlik hám poligibridlik shaǵılıstırıw.G.Mendeldiń úshinshi nızamı .... 8519-§. Násilquwıwshılıqtıńxromosomateoriyası............................................................8820-§. Jınısgenetikası......................................................................................................9221-§. Jınıspenenbaylanıslıhaldanásilleniw....................................................................9522-§. Genlerdińóz-aratásiri........................................................................................... 97 23-§.Ózgeriwsheńliktińulıwmanızamları....................................................................10324-§.Genetikaháminsansalamatlıǵı..............................................................................11025-§. Adamda ushıraytuǵın ńásillik kesellikler. Reproduktiv salamatlıq ................. 116

26-§.Gen injeneriyası izertlew obektleri hám rawajlanıw tariyxı ............................ 12127-§.Kletkanıńgenetikalıqelementleri..........................................................................12328-§.Kletkanásilinińózgeriwinealıpkeletuǵınqubılıslar.........................................12629-§. Gen injenerliginde qollanılatuǵın fermentler .................................................... 13130-§. Rekombinant DNK alıw .................................................................................... 13431-§. Gen injeneriyasına tiykarlanıp ósimlik násilin ózgerttiriw ............................. 13632-§.Kletka injeneriyası tiykarında haywanlar ńásilin ózgerttiriw.Gibridoma ....... 13933-§. Gen hám kletka injenerligine tiykarlanǵan biotexnologiya ............................. 14334-§.Ózbekistandageninjenerligihámbiotexnologiyapánijetiskenlikleri.................145

V BAP. TIRISHILIKTIŃ TÚR HÁM POPULYACIYA DÁREJESINDEGI ULÍWMA BIOLOGIYALÍQ NÍZAMLARÍ

35-§. Tirishiliktiń túr hám populyaciya dárejesi.Túr túsinigi.Túr kriteriyaları ...... 14736-§. Populyaciya – túrdiń dúzilis hám evolyuciyanıń baslanǵısh birligi ................ 151

2-laboratoriyalıqjumıs.......................................................................................15537-§. Evolyucion pikirlerdiń payda bolıwı ............................................................... 15638-§. K. Linney, J.B. Lamarktıń ilimiy jumısları, J. Kyubeniń

evolyuciyalıqpikirleri..........................................................................................16139-§. Sh. Darvinniń evolyuciyalıq pikirleri ................................................................ 16440-§.Evolyuciyanıháreketlendiriwshikushleri.Násillikózgeriwsheńlik....................171

3-laboratoriyalıq jumıs ...................................................................................... 17341-§. Tirishilik ushın gúres hám onıń túrleri ............................................................. 17542-§.Tábiyǵiytańlawhámonıńtúrleri........................................................................18043-§.Organikalıqdúnyadaǵıbeyimlesiwler–evolyuciyanátiyjesi...............................184

4-laboratoriyalıq jumıs .................................................................................... 19144-§.Evolyuciyanıńsintetikalıqteoriyası........................................................................19345-§.Túrlerdińpaydabolıwı...........................................................................................19546-§. Evolyuciyanı sıpatlawda molekulyar biologiya, sitologiya,

embriologiyapánleridálillemeleri.......................................................................19947-§.Evolyuciyanısıpatlawdasalıstırmalıanatomiya,

paleontologiyapánleridálilleri...........................................................................20448-§. Evolyuciyanı sıpatlawda biogeografiya páni dálilleri ....................................... 20749-§. Evolyuciyalıq ózgerislerdiń tipleri .................................................................... 21150-§.Organikalıqdúnyaevolyuciyasınıńtiykarǵıbaǵdarları........................................21451-§. Jerde tirishiliktiń payda bolıwı haqqındaǵı teoriyalar ..................................... 21852-§. Bioximiyalıq evolyuciya teoriyası ................................................................... 22153-§.Arxey,proterozoyeralarındaǵıtirishilik.................................................................22354-§.Paleozoyerasındaǵıtirishilik..................................................................................22555-§.Mezozoy,kaynozoyeralarındaǵıtirishilik...............................................................22756-§.Antropologiyaadamevolyuciyasıhaqqındaǵıpán.................................................22957-§.Adamevolyuciyasınıńtiykarǵıbasqıshları...........................................................23158-§.Adamevolyuciyasınháreketlendiriwshikúshleri................................................232

Atamalar sózligi .................................................................................................. 235

BIOLOGIYA(Qoraqalpoq tilida)

О‘rta ta’lim muassasalarining 10-sinfi va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik

1-nashr

«Sharq»nashriyot-matbaaaksiyadorlikkompaniyasi

BoshtahririyatiToshkent–2017

Awdarmashı Dilarom Tajetdinova,biologiyailimlerikandidatı

Redaktor Elmira Sadikova Kórkemlikredaktor Sarvarjon Xojimuratov

Xudojnik Shirin AbilxayirovaTexnikalıqredaktorıRa’no Boboxonova

BetlewshiE’zoza Yo‘ldoshovaKorrektorGulmira Jumamuratova

Baspa licenziyası AI № 201, 28.08.2011-j.

Basıwǵaruxsatetildi17.08.2017.«TimesNewRoman»garniturası. Ofsetbaspa.Shártlibaspatabaǵı11,70.Baspaxana-esaptabaǵı9,66.

Adadı10444nusqa.Buyırtpa4914

«Sharq» baspa-poligrafiya akciyonerlik kompaniyası baspaxanası,100000, Tashkent qalası, Buyuk Turan kóshesi 41 úy.

O‘quv nashri

A. G‘аfurоv,A.Abdukаrimоv, J. Тоlipоvа, О. Ishаnkulоv,М. Umаrаliyevа, I.Abdurахmonоvа

Ijaraǵa berilgen sabaqlıq jaǵdayın kórsetiwshi keste

№Oqıwshınıńfamiliyası,atı,ákesinińatı

Oqıwjılı

Sabaqlıqtıńalınǵandaǵıjaǵdayı

Klassbas-shısınıńqolı

Sabaqlıqtıńtapsırıl-ǵandaǵıjaǵdayı

Klassbasshı-sınıńqolı

1

2

3

4

5

6

Sabaqlıq ijaraǵa berilgende hám oqıw jılınıń aqırında qaytarıp alınǵanda joqarıdaǵı keste klass basshısı tárepinen tómendegi bahalaw

ólshemlerine tiykarlanıp toltırıladı:

Taza Sabaqlıqtıbirinshiretpaydalanıwǵaberilgendegijagdayı.

Jaqsı Muqaba pútin, sabaqlıqtıń tiykarǵı bóliminen ajıralmaǵan. Barlıqbetleribar,jırtılmaǵan,óshpegen,betlerindejazıwhámsızıqlarjoq.

Qanaatlan-dırarlı

Muqaba jelingen, biraz sızılıp, shetleri qayırılǵan, sabaqlıqtıń tiy-karǵı bóliminen alınıp qalıw jaǵdayı bar, paydalanıwshı tárepinenqanaatlanarlı qálpine keltirilgen. Alınǵan betler qayta islengen,ayırımbetlerisızılǵan.

Qanaatlan-dırarsız

Muqabaǵa sızılǵan, jırtılǵan, tiykarǵı bóliminen ajıralǵan yamasapútinleyjoq,qanaatlandırarsızislengen.Betlerijırtılǵan,betleritolıqemes,sızıp,boyaptaslanǵan,sabaqlıqtıtiklepbolmaydı.

Documents

BIOLOGIYA · 2017. 11. 13. · BIOLOGIYA Orta bilim beriwshi mektepleriniń 10-klası hám orta arnawlı, kásip-óner bilimlendiriw mákemeleriniń oqıwshıları ushın sabaqlıq