bilim felsefesi.pdf

7/28/2019 bilim felsefesi.pdf

1/170

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2379

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1376

BLM FELSEFES

Yazarlar

Prof.Dr. Teo GRUNBERGProf.Dr. David GRUNBERG

Editr

Do.Dr. skender TAfiDELEN

ANADOLU NVERSTES


2/170

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. T. Volkan Yzer

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Glcan Ergn

Dil Yazm DanflmanRecep olpankan

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

Dizgi

Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Bilim Felsefesi

ISBN978-975-06-1053-0

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.200 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Eyll 2011


3/170

indekiler

nsz ............................................................................................................ vi

Bilim Felsefesi Nedir? .............................................................. 2GRfi .............................................................................................................. 3BLMN KONUSU......................................................................................... 4Nesne Dizgeleri ............................................................................................. 4BLMN AMACI............................................................................................. 9Kabul Koflulu................................................................................................. 10Gerekelendirme Koflulu ............................................................................. 11Doruluk Koflulu .......................................................................................... 12BLMN YNTEM ....................................................................................... 13zet................................................................................................................ 17

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 18Okuma Paras .............................................................................................. 19Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 19Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 20

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 21

Gzlem, Deney ve lme ..................................................... 22GRfi .............................................................................................................. 23GZLEM ........................................................................................................ 23Gzleme Yol Aan Soru eflitleri ............................................................... 23Gzlemin Yaps ve fllevleri......................................................................... 27Gzlem Kavramna liflkin Sorunlar ............................................................. 29DENEY........................................................................................................... 29Deneye Yol Aan Soru eflitleri ................................................................. 30Deneye liflkin Koflullu Gzlem nermesi.................................................. 33LME .......................................................................................................... 34Nesne Dizgelerinin Nicelikleri ve Niceliklerin Deerleri............................ 34Saysal Deer Fonksiyonlar ........................................................................ 35lek Fonksiyonlar ...................................................................................... 38Oran lei ................................................................................................... 39

Aralk lei.................................................................................................. 42

Srasal lek.................................................................................................. 43Adlandrc lek ......................................................................................... 44Niceliklerin llmesi................................................................................... 44zet................................................................................................................ 46Kendimizi Snayalm...................................................................................... 47Okuma Paras .............................................................................................. 48Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 49Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 49


indek i ler iii

1. NTE

2. NTE


4/170

Bilimsel Aklama............................... ..................................... 52GRfi .............................................................................................................. 53

BLMSEL AIKLAMAYA YOL AAN NYE SORULARI.............................. 53YASACI AIKLAMA MODEL ...................................................................... 54Tmdengelimsel-Yasac Aklama ............................................................... 55

Aklanan-Olaylar ......................................................................................... 58Bilimsel ndeyiler ....................................................................................... 59Tmdengelimsel-Yasac Aklama Modelinin Karfllaflt Glkler ......... 60Olaslksal-Yasac Aklama .......................................................................... 62

Bilgisel Olaslk, Varlksal Olaslk ve statistiksel Olaslk ................... 62Olaslksal Tmdengelimsel-Yasac Aklama........................................ 67Olaslksal Tmevarmsal-Yasac Aklama............................................ 67

BRLEfiTRC AIKLAMA MODELLER........................................................ 71

Friedmann Birlefltirici Aklama Modeli ..................................................... 71Kitcherin Birlefltirici Aklama Modeli......................................................... 72PRAGMATK AIKLAMA MODEL............................................................... 74NEDENSEL-DZENEKSEL AIKLAMA MODEL ......................................... 78zet................................................................................................................ 79Kendimizi Snayalm...................................................................................... 80Okuma Paras .............................................................................................. 82Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 83Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 83


Bilimsel Teorilerin Yaps........................................................ 86GRfi .............................................................................................................. 87BLMSEL YASALAR....................................................................................... 87Gzlem Terimleri ve Deneysel Yasalar ...................................................... 87Teorik Terimler ve Teorik Yasalar ............................................................... 88

Yasa-Grnml nermeler ....................................................................... 89BLMSEL TEORLER ..................................................................................... 92Bilimsel Teorilerin Szdizimsel Yaklaflm .................................................. 92

Gzlem Terimleri ................................................................................... 93Teorik Terimler ...................................................................................... 93(a) Kinetik Teoride Aklama................................................................. 98

(b) Kinetik Teoride ndeyide Bulunma ............................................... 100Teorilerin Anlambilimsel Yaklaflm ............................................................. 101zet................................................................................................................ 105Kendimizi Snayalm...................................................................................... 106Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 107Okuma Paras ............................................................................................. 107Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 108


indek i leriv

3. NTE

4. NTE


5/170

Bilimsel Hipotezlerin Pekifltirilmesi........................... ........... 110GRfi .............................................................................................................. 111

SALT TMEVARIMCI GRfi....................................................................... 111HPOTEZ-PEKfiTRMES GRfiLER......................................................... 112rnekleme Yoluyla Pekifltirme Yntemleri ................................................. 113Nicod Yntemi ............................................................................................. 113Hempel Yntemi ........................................................................................... 113Nicod ile Hempel Ynteminin Karfllaflt Glkler................................. 115Glymourun Kendi-kendini Pekifltirme (Bootstrap Confirmation)

Yntemi ......................................................................................................... 116Christensenin Karfl-rnekleri...................................................................... 117Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Yntemi .......................................... 118Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Ynteminin Karfllaflt Glkler 120

Bayesci (Olaslk) Pekifltirme Yntemi...................................................... 123SALT TMDENGELMC-HPOTEZ-YANLIfiLAMACI GRfi ................... 126HPOTEZ-BULUfiU GRfi ....................................................................... 128zet ............................................................................................................... 129Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 130Okuma Paras ........................................................................................... .. 132Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 133Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 133


Bilimsel Teorilerin Geliflimi.................................................... 136

GRfi .............................................................................................................. 137NAGELN NDRGEMEC GELfiM GRfi............................................. 137Biimsel Koflullar........................................................................................... 138LAKATOSUN BLMSEL ARAfiTIRMA PROGRAMLARINADAYALI GELfiM GRfi.......................................................................... 139Geliflen Teori Dizileri ile Yozlaflan Teori Dizileri ....................................... 139Geliflen Teori Dizilerinin Yaps ................................................................... 140

Anomali.................................................................................................... 141Bilimsel Arafltrma Programlarnn Yordam ................................................ 142KUHNUN BLMSEL PARADGMA DEfiKLNE ................................. 148DAYALI DEVRMSEL GELfiM GRfi..................................................... 148

Bilimsel Paradigma........................................................................................ 148Olaan Bilim Dnemi ................................................................................... 150

Anomaliler, Bunalm Dnemi ve Bilimsel Devrim...................................... 153zet................................................................................................................ 159Kendimizi Snayalm...................................................................................... 160Okuma Paras .............................................................................................. 161Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 162Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 163


indek i ler v

5. NTE

6. NTE


6/170

nsz

Bu kitabn yazarlar (birinci nitenin giriflinde belirtildii zere) bilim kavram-

n sadece gzlem ve/veya deneye dayal fizik, kimya, biyoloji gibi doa bilimleri

ve sosyoloji, psikoloji, tarih gibi sosyal bilimleri iine alacak flekilde snrlandr-

maktadr. Bu nedenle matematik, mantk gibi biimsel (formel) bilimlere iliflkin

felsefi arafltrma bu kitabn konusu dflnda kalmaktadr. Ayrca, kitapta fizik felse-

fesi, biyoloji felsefesi, sosyoloji felsefesi, psikoloji felsefesi gibi tek tek bilimleri

konu edinen zel bilim felsefeleri deil, tm bu bilimleri ortak ynleri asndan

ele alan genel bilim felsefesinin ana konular ele alnmaktadr. Yazarlar genel bi-

lim felsefesinin yntemi olarak hem mantksal zmleme hem de bilim tarihinin

verilerinden yararlanma yolunu benimsemektedir. Bylelikle hem sadece mantk-sal zmlemeyi kabul eden mantk empirist bilim felsefesinin, hem de zellik-

le son yllarda ne kan ve sadece bilim tarihindeki olgulara dayanarak bilim

elefltirisine ynelen grfln tek yanllndan kanmay baflarabilmektedir.

Doa arafltrmasnn ortaya kt ilk dnemde doann usa dayal yntemler-

le arafltrmas olarak felsefenin bir parasn oluflturduu bilinmektedir. Rne-

sanstan sonra gzlem ve/veya deneye dayal doa biliminin douflundan sonra

da felsefe ve doa bilimleri arasndaki balar kopmamfltr. Bu balar ok ynl-

dr. Bir yandan, felsefede doa bilimlerinin temel kavramlarnn anlamlar ak-

lanmaya alfllmakta, doa bilimlerinde ulafllan sonular daha genifl bir bilgi g-rfl erevesinde ele alnmaktadr. Dier yandan bilimsel arafltrmann doas ele

alnmakta ve bilim etkinlii kltrn btn iinde deerlendirilmektedir.

lk nitede bilimin konusu, amac ve yntemi ele alnmaktadr. kinci nitenin

konusu bilimsel yntemin fiziksel ifllemleri olan gzlem, deney ve lme kavram-

larnn aklanmasdr. nc nitede bilimsel aklamaya yol aan niye sorula-

rnn ve aklama modelleri olan yasac aklama modelinin, birlefltirici aklama

modelinin, pragmatik aklama modelinin ve nedensel-dzeneksel aklama mo-

delinin aklanmas amalanmaktadr. Drdnc nitede bilimsel yasalarn ve bi-

limsel teorilerin ne olduunu aklanacaktr. Beflinci nitede genelde bilimsel hi-potezlerin pekifltirilmesine iliflkin yntemler, bu yntemlerin olumlu ynleri ve

karfllafltklar glklerle birlikte ele alnmaktadr. Bu erevede salt tmevarmc

grfl, hipotez-pekifltirmesi grfl, salt tmdengelimsel-hipotez-yanlfllamac g-

rfl ve hipotez-buluflu grfl tartfllmaktadr. Altnc nitede bilimde geliflmeye

iliflkin grfller olan Nagelin indirgemeci geliflim grfl, Lakatosun bilimsel arafl-

trma programlarna dayal geliflim grfl ve Kuhnun bilimsel paradigma deiflik-

liine dayal devrimsel geliflim grfl ortaya konmaktadr.

indek i lervi


7/170

Bu kitabn hazrlanmasnda byk bir titizlikle alflan, kitabn yazarlar Orta

Dou Teknik niversitesi emekli retim yesi Prof. Dr. Teo Grnberg ve ayn

blmde grevli retim yesi Prof. Dr. David Grnberge teflekkrlerimi suna-

rm. Bilim Felsefesi kitabnn Trkiyede byk bir boflluu doldurarak bu alanda

alflmak isteyecek felsefecilere yol aaca, felsefeye ilgili doa bilimcileri de do-

a bilimlerinin felsefi temellerine ilgi duymaya yneltecei kesindir.

Editr

Do.Dr. skender Tafldelen

indek i ler vii


8/170

Bu niteyi tamamladktan sonra;Bilimin konusunu oluflturan nesne dizgelerini aklayabilecek ve tartflabilecek,Bilimin amacn aklayabilecek ve tartflabilecek,Bilimin ynteminin nelerden olufltuunu ana hatlaryla aklayabileceksiniz.

indekiler

Somut nesne

Olay Olgu Nesne dizgesi Belirlenebilir zellik Belirlenmifl zellik Nesne-durumu Bilimsel bilgi Kabul koflulu

Gerekelendirme koflulu

Doruluk koflulu Bilimsel yntem Tmdengelim Tmevarm Bilimsel hipotez Pekifltirme Yanlfllama Hipotez buluflu

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Bilim FelsefesiBilim FelsefesiNedir?

GRfi

BLMN KONUSU

BLMN AMACI

BLMN YNTEM

1BLM FELSEFES


9/170

GRfiBilim felsefesi, gzlem ve/veya deneye dayal bilimleri inceleyen felsefe daldr.Gzlem ve/veya deneye dayal olmayan matematik gibi biimsel bilimleri incele-

yen felsefe dallarn, rnein matematik felsefesini, bilim felsefesinin dflnda tu-tuyoruz. Gzlem ve/veya deneye dayal bilimler, bir yandan fizik, kimya, biyolo-ji gibi doa bilimleri, te yandan sosyoloji, psikoloji, tarih gibi sosyal bilimlerdir.Tm bu bilimleri ortak ynleri asndan ele alan bilim felsefesine genel bilim fel-sefesi, fizik felsefesi, biyoloji felsefesi, sosyoloji felsefesi, psikoloji felsefesi gibi tektek bilimleri konu edinen bilim felsefelerine de zel bilim felsefeleridenir. Biz bukitapta yalnz genel bilim felsefesinin ana konularn irdeleyeceiz. Bundan by-

le bilim terimini gzlem ve/veya deneye dayal tm bilimlerin ortak yn anla-mnda, bilim felsefesi terimini de genel bilim felsefesi teriminin ksaltmas ola-rak kullanacaz.

Bilim felsefesinin anlamn aklamak iin konusunu, amacn ve yntemini in-celemek gerekir. Bilim felsefesinin konusu yukarda tanmland anlamda biliminkendisidir. Bilim felsefesinin amac, konusu olan bilimin ne olduunu arafltrp or-taya koymaktr. Dikkat edilirse bu ifllevi bilimin kendisi yapmaz. Bu bilim felsefe-sinin grevidir. Geri bilimin ne olduunu arafltran byk bilim insanlar olmufl-tur; ama bunu yaparken bilim insan olarak deil bilim felsefecisi olarak bu ifli y-rtmfllerdir. Bilim felsefesininyntemine gelince, bir yandan mantksal zmle-me br yandan bilim tarihinin verilerinden yararlanmadr. Mantk empirist de-

nilen bilim felsefecileri tek yntem olarak mantksal zmlemeyi kullanmfl, bili-min tarihini gz ard etmifllerdir. Bugnk bilim felsefesinde yaygn olan tutumauygun olarak, bu kitapta hem mantksal zmlemeyi hem de bilim tarihini gznnde tutuyoruz.

Bilim felsefecisi bilimin ne olduunu arafltrmak iin, bilimin konusunu, amac-n ve yntemini incelemesi gerekir. Bilim felsefesinde incelenen her kavram ve so-runun ontolojik, epistemolojikve metodolojikolmak zere ayr boyutu vardr.

Ancak bilimin konusuna iliflkin kavram ve sorunlarn ontolojik, amacna iliflkinolanlarn epistemolojik,yntemine iliflkin olanlarn da metodolojik boyutunun ifl-levi ar basar. Bilimin konusuna iliflkin en temel sorun, bilimin konusuna girenhangi trden nesne, olay ve olgunun varolduu sorunudur. Gereki denilen fi-

lozoflar, bilim dilinde sz edilen her fley vardr savn, bu grfle karfl kanlarise yalnz gzlemlenebilir fleyler vardr savn ileri srmfllerdir.

Bilim Felsefesi Nedir?


10/170

BLMN KONUSUBilgi retmeyi amalayan bir urafl olan bilimin konusu, retilmek istenen bilgininkonusu olan varlklardr. Bu varlklar, evrende flimdiki zamanda varolan, gemiflte

varolmufl ve gelecekte varolacak tm somut nesneler ve olaylar ile bunlara iliflkinolgulardr. Somut nesneler, kitleler ile bireylere ayrlr. Kitle szcn maddemiktar veya madde paras anlamnda kullanyoruz. Buna gre belli bir mad-de, ayn trden kitlelerin tmdr. Bir madde trnn rnekleyenleri de bu trdenkitlelerdir. rnein bir element olan bakr, bir bileflim olan su ve bir karflm olanhava madde trleridir. Bunlarn rnekleyenleri srasyla bir miktar bakr, bir bar-daktaki su ile bir odadaki hava gibi kitlelerdir. te yandan atomlar ve yldzlar gi-bi cisimler, bakteriler ve memeliler gibi organizmalar ile kifliler (yani dflnme ye-tisine sahip olan organizmalar) birer bireydir. Olaylar, belli zamanlarda somut nes-nelerdeki deiflimler ile aralarndaki etkileflimlerdir. rnein bir turnusol kdnnrenginin maviden krmzya deiflmesi ile iki bilardo topunun arpflmas birer

olaydr.Olgular, doru olan nermeleri doru klan varlklardr. Her nermenin karfl-

l olan bir durum bulunur. Olgu, gerek olan durum demektir. Gerek olmayanduruma salt-olanakl durumdenir. Bir nermenin doruolmas, karfll olan ol-gunun gerek olmas demektir. Olgular, doru yaln nermelerin karfll olanya-ln olgularile doru yaln-olmayan nermelerin karfll olanyaln-olmayan olgu-lara ayrlabilir. Buna greyaln olgu, bir somut nesnenin belli bir zellik taflmas

veya birden ok sayda nesne arasnda belli bir bantnn bulunmas demektir. r-nein bir elektronun elektrik yknn negatif olmas ile Dnyann Gneflin etra-fnda dnmesi birer yaln olgudur. te yandanyaln-olmayan olgular, bunlar di-le getiren yaln-olmayan nermelerin eflitlerine gre adlandrr. Buna gre bir

elektronun elektrik yknn pozitifolmamasbir deillemeolgusu, Gneflin kt-lesinin 1.991030 kg ve Gneflin yarapnn 7108 m olmas bir tmel-evetlemeol-gusu, belli bir bakr tel yeterince stlr ise genleflir bir koflulluolgusu, tmmetal-ler yeterince stldnda genleflir bir tmel-koflulluolgudur.

Ancak bilim, konusu olan varlklar tm somutluklar ile incelemez. Bilimin aslkonusu, bu varlklardan soyutlama ve ideallefltirme yoluyla elde edilen nesne diz-geleridir. Nesne dizgelerini aflada inceliyoruz.

Nesne DizgeleriHer bilim dal, konusu olan somut nesnelerin tm zellikleriyle deil, yalnzcakendi ilgi alanlarna girenleri ynnden inceler. Bylece incelenen somut nesne-

ler, bilim dalnn ilgi alan dflnda kalan tm zelliklerden soyutlanrlar. Belli bazzelliklerden soyutlanmfl olup, kalan zellikleri ise ideallefltirilmifl somut nesnele-re nesne dizgesi(ya dafiziksel dizge) denir. rnein mekanik bilim dalnn konu-su yalnz hz, ivme, ktle gibi mekanik zellikleri olan nesne dizgeleri, termodina-mik bilim dalnn konusu ise, yalnz basn, hacim, mutlak scaklk derecesi gibitermodinamik zellikleri olan nesne dizgeleridir. Bu nesne dizgeleri, sz geenzellikler dflndaki tm zelliklerinden soyutlanmfltr. te yandan geometrik an-lamda kre biimindeki bir top ideallefltirilmifl bir nesne dizgesidir. Nitekim geo-metrik anlamda yetkin bir kre olma zellii hibir gerek somut nesnede bulun-maz. Gerek somut nesnelerin tam-somut, soyutlanmfl ve/veya ideallefltirilmiflnesne dizgelerinin yar-somut yar-soyut olduklarn syleyebiliriz. Blnmeyen

atom-alt parack olmayan her nesne dizgesi, birden ok sayda nesne dizgesininbir araya gelmesinden oluflur.

4 Bi l im Fe lsefes i


11/170

Herhangi bir bilim dalndaki gzlem ve deneyler, o bilim dalna zg nesnedizgelerinin zelliklerini saptamay amalar. Bu bakmdan gzlem ve deneykavramlarn incelemek iin nce nesne dizgesi kavramn daha ayrntl akla-

mak gerekir. Nesne dizgesi kavramn aklamak iin de nce belirlenebilir zel-lik ile belirlenmifl zellik kavramlarn aydnlatmak gerekir. Bu amala, rnekolarak Renk zellii ile tek tek renk tonlarn, yani tm krmz, turuncu, sar, ye-flil, mavi ve mor tonlarn gz nne alalm. Tm renk tonlar Renk zelliinin r-nekleyenleri, renk zellii de renk tonlarnn trdr. Dolaysyla Renk zellii birzellik trdr. zellik trne belirlenebilir zellikveya ksaca belirlenebilir, zel-lik trnn rnekleyenlerine ise bu belirlenebilirin altnda belirlenmifl zelliklerdenir. rnein renk bir belirlenebilir, tek tek renk tonlar ise renk belirlenebiliri-nin altnda belirlenmifl zelliklerdir. Dikkat edilirse krmz, turuncu, vb. belirlen-mifl zellikler deildir. Nitekim farkl krmz renk tonlar, farkl turuncu renk ton-lar, vb. vardr. Dolaysyla krmz, turuncu, sar, vb. renkler Renk trnn alt tr-

leri saylmaldr. Sertlik, Scaklk, Uzunluk, Ktle, vb. zellikler de (Renk gibi) bi-rer belirlenebilir, tek tek sertlik dereceleri, tek tek scaklk dereceleri, tek tek uzun-luklar, tek tek ktleler, vb. (tek tek renk tonlar gibi) belirlenmifl zelliklerdir.

Genel olarak anesne dizgesi tzamannda ve uyerinde Fzelliini taflr bii-mindeki yaln nermede, sz konusu Fzellii bazen bir belirlenmifl zellik, ba-zen de bir belirlenebilir zelliktir. rnein a, yzeyinin yars krmz, yars yeflilbir top olsun. atopunun yzeyinin krmz yarsnn tzamannda kaplad yer uolsun. Buna gre a topu tzamannda ve uyerinde krmzdr nermesi doruolur. Aslnda bu nermenin doruluu, atopunun krmz olmasna, yani Krmzrenk alt-trnn rnekleyeni olan bir renk tonunda olmasna, baldr. Genel ola-rak bir nesne dizgesinin bir belirlenebilir zellii taflmas, sz konusu belirlenebi-

lir altndaki bir belirlenmifl zellii taflmas demektir. Nesne dizgeleri, belirlenmiflzellikleri yaklaflk olarak deil de tam tamna taflrlar. rnein geometrik anlam-da 20 cm apnda kre biiminde bir topu, yani ideallefltirilmifl bir nesne dizgesi-ni ele alalm. 20 cm apnda yetkin bir kre biiminde olma zellii belirlenmifl birzellik olup sz konusu top tarafndan tam tamna taflnr. Buna karfllk tam-so-mut (gerek) bir top bu belirlenmifl zelliiyaklaflkolarak taflr, tam tamna tafl-

yamaz. kinci bir rnek olarak 20.12 cm uzunluunda bir ubuk ele alalm. Bu u-buk (ideallefltirilmifl) bir nesne dizgesi ise, bir belirlenmifl zellik olan 20.12 cmuzunluunda olma zelliini tam tamna taflr. Burada tam tamna ifadesinin an-lam fludur. Sz konusu ubuun uzunluu 20.12 cm, 20.120 cm, 20.1200 cm,20.12000 cm,... uzunluklarna mutlak olarak eflittir. Gerek tam-somut bir ubuun

uzunluu 20.12 cm olarak llmflse, bu uzunluun noktadan sonraki nc,drdnc, beflinci,... hanelerinin deerleri belirsiz olabilir. Yani cetvelin uzunluu

yaklaflk olarak 20.12 cmye tam tamna deil yaklaflk olarak eflittir. (ubuunuzunluunun noktadan sonra ka haneye kadar llebilmesi kullanlan uzunluklme aygtna baldr.)

fiimdi Renk, Uzunluk, vb. belirlenebilir zelliklere dnelim. Fherhangi bir be-lirlenebilir olduunda Fnin fonksiyon ifllevi olduunu syleyebiliriz. rnein Fs-caklk zellii, abelli bir oda, a1 odann alt yars, a2 ise odann st yars olsun.a1in kaplad yer u1, a2nin kaplad yer u2 olsun. ok kez aodasnn tzamann-da u2yerindeki scaklk derecesi u1inkinden byktr. (Nitekim scak hava, soukhavadan hafif olup tavana doru ykselir.) Szgelifli ann t zamannda u2yerinde-

ki scaklk derecesinin 21.3 C (C derece santigrat diye okunur), u1yerindeki s-caklk derecesinin ise 21.0 C olduunu kabul edelim. Burada Scaklk zellii bir

51. n ite - Bi l im Fe lsefes i Ned ir?


12/170

belirlenebilir olup 21.3 C ile 21.0 C scaklk derecelerinde olma zellikleri bu be-lirlenebilirin altnda iki farkl belirlenmifl zelliktir. Burada F ile gsterdiimiz S-caklk belirlenebiliri bir fonksiyon ifllevindedir. Bu fonksiyonu F-lik biiminde ifa-

de ediyoruz. Dikkat edilirse scaklk szc, eer scak yklemini File gste-rirsek, F-lik biimindedir. Buna gre afladaki iki eflitlik doru olur:

(i) Scaklk (a, t, u1) = 21.0 C(ii) Scaklk (a, t, u2) = 21.3 C

(i) ile (ii) eflitliklerinde Scaklk, a, t, u1 (ya da u2) olmak zere argmanlbir fonksiyondur. Scaklk fonksiyonunun (i) eflitliindeki deeri 21.0 C, (ii) eflitli-indeki deeri 21.3 Ctr. Derece santigrat 273 says ile toplayarak Kelvin de-nilen ve K simgesi ile gsterilen mutlak scaklkderecesi elde edilir. Buna gre(i) ile (ii)den

(i*) Scaklk (a, t, u1) = 294.0 K(ii*) Scaklk (a, t, u2) = 294.3 K

elde edilir.Genel olarak F herhangi bir belirlenebilir, F* ise Fbelirlenebilirinin altnda her-

hangi bir belirlenmifl zellik olsun. Ayrca a somut nesnesi tzamannda ve uye-rinde F* belirlenmifl zelliliini taflsn. Buna gre afladaki eflitlik doru olur:

(iii) F-lik(a, t, u) = F*

Burada F-lik argmanl bir fonksiyon, F*, F-likfonksiyonunun a, t, uarg-manlar iin ald deerdir. Yukardaki aklamalarn flnda, bundan byle birbelirlenebilirin altndaki belirlenmifl zelliklere sz konusu belirlenebilirin deerle-ri diyeceiz. fiimdi iki nesne dizgesi rnei ele alyoruz.

rnek 1: Birok elektrik aygtnda bulunup yalnz krmz ya da yeflil flk yayanLED (Light-Emitting Diode, Iflk-Yayan Diyot) lambalarndan oluflan tr ele ala-lm. Bu tre ait LED lambasnn, yayd flk rengi dflndaki tm zelliklerinden,sz gelifli lambann camnn ve lambann bal olduu aygtn tm zelliklerinden,soyutlanmfl olduunu dflnelim. Bu durumda her LED lambas krmz-olma ile

yeflil-olma dflnda baflka bir zellii olmayan bir nesne dizgesi biimini alr. LEDlambalarnn gerek krmz gerekse yeflil flnn hep ayn ideallefltirilmifl renk to-nundaolduunu kabul edelim. LED lambalarna ortak olan krmz renk tonunuKrmz1, yeflil renk tonunu da Yeflil1 ile gsterelim.

Tm renk tonlarnn oluflturduu zellik tr Renk, Renk belirlenebilirinin al-tndaki bu renk tonlar da belirlenmifl zelliklerdir. Daha nce her belirlenebilirinbir fonksiyon ifllevinde olduunu sylemifltik. Nitekim a tekdze rengi olan birnesne dizgesi olduunda, ann rengi Renk belirlenebilirinin altnda rgibi bir be-lirlenmifl zellik, yani belli bir renk tonudur. anesne dizgesinin rengi rolduun-dan, ann rengi rdir yerine

Renk(a) = r

eflitliini yazabiliriz. Burada rbelirlenmifl zellii, Renk fonksiyonunun aargma-n iin fonksiyon deeridir.

rneimize dnersek, tek rnekleyenleri Krmz1 belirlenmifl zellii ile Yeflil1

belirlenmifl zellii olan snrlanmfl belirlenebiliri Renk1, yaydklar flk yalnz Kr-



13/170

mz1 ile Yeflil1 olan tm LED lambalarnn oluflturduu nesne dizgesi trn deLED1 olarak gsterelim. Buna gre sz konusu LED lambalar LED1in rnekleyen-leridir. Renk1 belirlenebiliri ise LED1in trne zgbelirlenebilirdir. fiimdi belli bir

andan bafllamak kofluluyla zaman t1, t2, t3,..., tn olarak gsterdiimiz dilimlere ay-ralm. Bu zaman dilimlerinin her birinin sresi o denli ksa olmaldr ki, o zamandiliminde her LED lambasnn flnn rengi deiflmesin. Bu trl bir zaman dilimi-ne zaman anveya ksaca andiyeceiz. LED1 nesne dizgesi trne dnp bununrnei olan a gibi herhangi bir LED lambasn ele alalm. Bir nesne dizgesi olan a,her ti (i = 1,..., n) zaman annda Renk1 belirlenebilirinin altnda olan (baflka bir de-

yiflle Renk1in rnekleyenleri olan) Krmz1 ile Yeflil1 belirlenmifl zelliklerindenbirini ve yalnz birini taflr. Bir LED lambas, ti (i = 1,..., n) zaman annda Krmz1belirlenmifl zelliini taflrsa, ti annda krmz1-durumunda olduunu, Yeflil1 be-lirlenmifl zelliini taflrsa, ti annda yeflil1-durumunda olduunu syleriz. Bu gibidurumlara nesne-durumudiyeceiz. te yandan bir nesne dizgesinin belli bir an-

da bir nesne-durumunda bulunmas-eer yle ise-bir olgudur. Olgu ise gerekolanbir durumdur. (Bu ikinci anlamdaki durumun nesne-durumundan farkl oldu-una dikkat etmek gerekir.) Buna gre bir nesne dizgesinin (belli bir anda) birnesne-durumunda olmasnn bir durum olduunu, nesne-durumu gerekten onesne-durumunda ise, bu durumun da gerekolduunu, dolaysyla bir olguoldu-unu syleriz.

Genel olarak agibi bir nesne dizgesinin tzaman annda tafld tm zelliklerF1,..., Fk ise, anesne dizgesinin tzaman annda (yani zaman-diliminde) F1-olma

ve... ve Fk-olma nesne-durumunda, ksaca (F1,..., Fk)-olma nesne-durumunda, ol-duu sylenir. Gene tzamannn sresi, ann bu zaman sresindeki nesne-duru-munun deiflmesine yol amayacak lde ksa olduunu kabul ediyoruz. Buna

gre her nesne dizgesinin varolduu zaman aralndaki her zaman annda bellibir tek nesne-durumunda olduunu syleyebiliriz. Ayn trden nesne dizgelerinineflitli zaman anlarndaki nesne-durumlar, tre zg bir olanakl nesne-durumla-rkmesine aittir. Olanakl nesne-durumlar, sz konusu nesne dizgeleri trnezg zelliklerden oluflurlar.

rnek 2: Bu rnekte nesne dizgeleri tr olarak, (kapal kaplarda bulunup)belli hacim, basn ve scakla sahip gaz kitlelerini ele alalm. Dikkat edilirse Ter-modinamik denilen bilim dal, gaz kitlelerini, onlar oluflturan molekller ile bumolekllerin zelliklerinden soyutlanmfl nesne dizgeleri olarak inceler. Sz ge-en gaz kitlelerinden oluflan nesne dizgesi trn GAZ1 olarak gsterelim. GAZ1trne zg zellik trleri, baflka bir deyiflle tre zg belirlenebilirler, deiflmez

ve deiflkenolmak zere ikiye ayrlr. rnein Ktle, GAZ1 nesne trne zg birdeiflmezbelirlenebilirdir. GAZ1in rnekleyeni olan agibi herhangi bir nesne diz-gesi (yani gaz kitlesi) mgibi belli bir ktleye sahiptir. ann ktlesinin mye eflit ol-mas, ann belirlenmifl bir zellii taflmas demektir. Bu belirlenmifl zellik, GAZ1ezg Ktle belirlenebilirinin altndaki bir belirlenmifl zelliktir. GAZ1in farkl r-nekleyenlerinin ktleleri farkl olabilir, ama her bir rnekleyeni, varolduu zamanaralndaki tm anlarda (t1, t2, t3,..., tn anlarnda) mgibi deiflmeyen belli bir kt-leye sahiptir.

te yandan p (Basn), V (Hacim), ve T (Scaklk), GAZ1 trne zg deifl-ken belirlenebilirlerdir. Bunlarn deiflken olmalar, GAZ1in agibi bir rnekleye-ninin farkl zaman anlarnda farkl basn, hacim ve/veya scakla sahip olmalar-

dr. Bu deiflken belirlenebilirin, GAZ1 trne zg tmdeiflken belirlenebi-



14/170

lirleri oluflturduunu kabul ediyoruz. GAZ1in arnekleyeni belli bir ti (i = 1,..., n)annda pi,Vi, Ti gibi belli bir basn, hacim ve mutlak scakla sahiptir. Buna greanesne dizgesi ti annda; pi basncnda-olma, Vi hacminde-olma ve Ti scakln-

da-olma nesne-durumundadr denir. Bunu da anesne dizgesi ti annda (pi,Vi,Ti)-olma nesne-durumundadr biiminde ksaltyoruz. Sz gelifli flu anda iindebulunduum odann, dolaysyla odamdaki havann, basnc 1 Atmosfer (atm),hacmi 50 m3ve mutlak scakl 20 C + 273 = 293 K olsun. Buna gre flu andaiinde bulunduum odadaki gaz kitlesi (1 atm, 50 m3, 293 K)-olma nesne-duru-mundadr. Baflka bir deyiflle, bu gaz kitlesinin flu andaki nesne-durumu, (1 atm, 50m3, 293 K)-olmadr.

Bir nesne dizgesi farkl anlarda farkl nesne-durumlarnda olabildii gibi, farklanlarda ayn nesne-durumunda olabilir. rneimize dnerek p, V, Tnesne-duru-mu deiflkenlerinin anlamn daha yakndan inceleyelim.p, agibi herhangi bir gazkitlesine tannda Atmosfer birimi ile nitelenmifl bir reel say tekabl ettiren bir

fonksiyondur. Sz konusu Atmosfer birimi ile nitelenmifl reel say, agaz kitlesinintanndaki basncdr. pnesne-durumu deiflkeni, bir fonksiyon sayldnda, szkonusu basnp (a, t)ye eflittir.p (a, t)Atmosfer (atm) birimi ile nitelenmifl bir re-el saydr. Szgeliflip(a, t)= 1 atm. Dikkat edilirse 1 atm basncnda-olma zelliiBasn belirlenebiliri altnda bir belirlenmifl zelliktir. Benzer bir biimde V ile Tnesne-durumu deiflkenleri de birer fonksiyondur. Vfonksiyonu, agaz kitlesine tannda m3 birimi ile nitelenmifl bir reel say olan V (a, t)yi tekabl ettirir. Szgeli-fli V (a, t)= 40 m3. Gene T, agaz kitlesine tannda K (Kelvin) birimi ile nitelenmiflbir reel say olan T (a, t)yi tekabl ettirir. Szgelifli T (a, t)= 293 K.

fiimdi agibi herhangi bir nesne dizgesinin t1 anndaki nesne-durumu ile t1densonra gelen t2 anndaki nesne-durumunu karfllafltralm. ann t1 anndaki nesne-

durumunu D1 ile, ann t2 anndaki nesne-durumunu da D2 ile gsterelim. Eer D1ile D2farklnesne-durumlar ise (yani D1 D2 olursa), anesne dizgesinin t1 ile t2anlar arasnda, baflka bir deyiflle [t1, t2] zaman aralnda, deiflimeurad syle-nir. Buna gre ann t1 anndaki D1 nesne-durumundan t2 anndaki D2 nesne-du-rumuna geifline bir olaydenir. Bu olay Eolarak gsterelim. Eolay, D1 nesne-du-rumundan D2 nesne-durumuna geifl tipinden bir olaydr. D1 nesne-durumununD2 nesne-durumunageiflinin bir olay-tipiolduu sylenir. Bu olay-tipini (D1, D2)biiminde gsterebiliriz. Sz konusu Eolayna (D1, D2)-tipinden bir olay denir.Buna gre Eolayn

(a, (D1, D2), [t1, t2])

biiminde gsteririz. rnein abir gaz kitlesi olup,p(a, t1) = 1 atm, V(a, t1) = 4 0m3, T(a, t1) = 293 K vep(a, t2) = 2 atm, V(a, t2) = 20 m

3, T(a, t2) = 293 K olsun.Burada D1 = (1 atm, 40 m

3, 293 K) ve D2 = (2 atm, 20 m3, 293 K). Buna gre

(a, ((1 atm, 40 m3, 293 K), (2 atm, 20 m3, 293 K)), [t1, t2])

bir olaydr.anesne dizgesinin [t1, t2] zaman aralnda ayn Ddurumunda kalfl da bir olay

saylabilir. Byle bir olaya kalfl olaydiyor, (a, ( D, D), [t1, t2]) biiminde gsteri-yoruz. Ddurumunun ayn Ddurumunda kalflna da kalfl olay-tipidiyoruz.

Dikkat edilirse anesne dizgesinin tannda Dnesne-durumunda bulunmas bir

olgudur. Gene ann [t1, t2] zaman aralnda D1 durumundan D2 durumuna geiflolaynn sz geen [t1, t2] zaman aralnda meydana gelmesi bir olgudur. Bu ola-



15/170

yn yalnz [t1, t2] zaman aralnda var olup, t1den nce ve t2den sonraki zamananlarnda ve aralklarnda yoktur. Buna karfllk bu olayn [t1, t2] zaman aralndameydana gelme olgusu tmzaman anlarnda ve aralklarnda vardr.

Yukarda verilenlerden farkl bir nesne dizgesi ve bu nesne dizgesine iliflkin bir olay r-

nei veriniz.

BLMN AMACIBilimin amac, konusu olan varlklar zerine salam bilgi vermektir. Bu tr bilgi-

ye bilimsel bilgidiyeceiz. Bilimsel bilgi nesnelere ya da olaylara iliflkin olgularnbilgisidir. Olgularn yaln ve yaln-olmayan olgular olmak zere ikiye ayrldn-dan sz etmifltik. Bilimde bir yaln-olmayan olgu tr olan tmel-koflullu olgununzel bir nemi vardr. Tmel-koflullu doru bir nermenin karfll olan tmel-koflullu olgu evrende bir dzenliliktir. Yukarda sz geen tm metallerin yete-

rince stldnda genlefliyor olmasbyle bir dzenlilik olup, bilim diline ait olanTm metaller yeterince stldnda genleflir nermesi ile dile getirilir. Genelolarak bilim dilinde ilkece herhangi bir olguya karfllk bu olgunun doru kldbir nerme bulunmaldr. Bunun iin bilim dilinde bu olgunun yaptafllar olannesneler, zellikler ve bantlar gsteren terimler, yani srasyla nesne-adlar yada tekil-betimlemeler (tekil terimler), zellik terimleri ve bant terimleri (yk-lemler) bulunmaldr.

Bilim felsefesinde, gerek bilim dilinden, gerekse bilim dilindeki ifadelerin gs-terdii (dil-dfl) varlklardan sz etmek iin bir st-dil kullanlr. Bu st-dilde bilimdilinin tekil terimlerini, a, b, c,..., a1, a2, a3,..., zellik terimlerini, F

1,

G1, H1,... (bundan byle yalnzca F, G, H,...) bant terimlerini de Fn,

Gn, H

n,... (n 2) simgeleriyle gsterelim. te yandan a, b, c,..., a1,

a2, a3,...tekil terimlerinin, F, G, H,... zellik terimlerinin ve Fn, Gn,

Hn,... (n 2) bant terimlerinin gsterdikleri nesneleri, zellikleri ve bantla-r srasyla a, b, c,..., a1, a2, a3,..., F, G, H,..., F

n, Gn, Hn,... (n 2) ile gsterelim.Buna gre yaln olgunun genel biimi (a1,..., an)nn F

n-olmasdr. Bu yaln olguFna1...an (n 1) nermesini doru klar. Buna gre (a1,..., an)nn F

n-olmas ol-gusuna, Fna1...an nermesinin doru-klcs denir. rnein a, bir elektron, F,elektrik yknn negatif olmas ise, bir elektronun elektrik yknn negatif olma-syaln olgusu, ann F-olmasdr. te yandan a, Dnya, b, Gnefl, F2, etrafndadnme olduunda, Dnyann Gneflin etrafnda dnmesiyaln olgusu, (a, b)ninF2-olmasolup, F2ab nermesinin doru-klcsdr. Yaln-olmayan olgu rnei

olarak da flu tmel-koflullu olguyu ele alalm: F, metal-olma, G, yeterince stld-nda genleflme olduunda, tm metallerin yeterince stldnda genlefliyor olma-solgusu, Tm Flerin G-olmasolur. Bu da tmel-koflullu ner-mesinin doru-klcsdr.

Bilim insanlar ilgi alanlarna ait herhangi bir (yaln veya yaln-olmayan) bir ol-gunun bilgisine erifltiklerinde, bu olgunun karfll olduu bir bilimsel nermeyiortaya koymaldrlar. Bir nermenin karfll olan bir olgu bulunursa nermeyedoru, bulunmazsayanlfldenilir. Baz nermelerin doru olup olmadklar az sa-

yda gzlem ve/veya deneyle saptanabilir. Byle bir nermeye gzlem nermesidenir. Gzlem nermeleri genellikle yaln nerme ya da az sayda yaln nerme-nin tmel-evetlemesi biimindedir. rnein a, bir metal olduunda, a, uyerinde

ve tannda bir metaldir bir yaln gzlem nermesi, a, uyerinde ve tannda birmetaldir ve a, uyerinde ve tannda genleflmifltir bir yaln-olmayan gzlem ner-

( )F G


SIRA SZDE

1


16/170

mesidir. Bazen gzlem nermelerini u yerine ve t anna baflvurmadan ifade edece-iz. Buna gre yukardaki yaln gzlem nermesi yerine abir metaldir, yaln-ol-mayan gzlem nermesi yerine de abir metaldir ve agenleflmifltir yazabiliriz.

Bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini ifade edebilmesi iin genel epistemo-lojinin afladaki koflulunu yerine getirmesi gerektii ileri srlebilir: (i) Kabulkoflulu: nerme, ilgili bilim insanlar topluluunca kabuledilmelidir. (ii) Gereke-lendirme koflulu: nermenin kabul edilmesi gerekelendirilmelidir. (iii) Dorulukkoflulu: nerme doruolmaldr. Bu koflulun flyle bir semantik nkoflulu ol-duunu syleyebiliriz: Kabul edilen nermede geen her terimin belirsizliktenarndrlmfl bir tek anlam olup, ilgili bilim insanlar topluluunun her yesincetam olarak bilinmeli ve bu anlam iletilebilir ve paylafllr olmaldr. Ancak, ileridegrlecei gibi, yukarda sz geen koflullardan her biri bilim felsefesinde sorun-lara yol amaktadr. Aflada bu koflulun ayrntlarn ortaya koyuyoruz.

Kabul KofluluBilim insanlarnn bir bilimsel nermeyi kabuletmeleri, bu nermeyi bilimsel a-lflmalarnda kullanmaya, daha ak olarak, her trl bilimsel karmlarn ncl-leri olarak kullanmaya karar vermeleri demektir. Dikkat edilirse yeni olgularn bi-limsel kestirimi ile bilinen olgularn bilimsel aklamas, bilimsel karmlarn so-nucudur. Bilim insanlar kullandklar bilim diline ait her gzlem nermesini de-il, yalnz bilimsel alflmalar iin yararl olacan dflndkleri snamaya-deergzlem nermelerini snamak amacyla geiciolarak kabul ederler. Snama sonu-cunda dorulanan gzlem nermeleri kalcolarak kabul edilir, baflka bir deyiflleo zaman annda bilim insanlar topluluunca kabul edilen nermeler daarcnaeklenirler.

Gzlem nermelerinin geici ve kalc kabulne rnek: Bir bilim insan uuzayblgesinde (yerinde) bir svnn asit olup olmadn t1 zamannda arafltrmak isti-

yor. Bu amala bilim insan elindeki a mavi turnusol kdn t1den sonra gelen t2zamannda bu svya batryor. t3, t2den hemen sonra gelen amavi turnusol k-dnn svya batrldktan sonraki zaman olsun. Bu durumda bilim insan t1 anndaflu iki yaln gzlem nermesinden sz edebilir:

1. t3 zamannda uuzay blgesinde bulunan aturnusol kd mavi kalacaktr.2. t3 zamannda uuzay blgesinde bulunan aturnusol kd krmzya dn-

flecektir.

Buna gre bilim insan t1 annda snamak amacyla, (1) veya (2) yaln gzlem

nermelerinden birini geiciolarak kabul etmifl olur. Eer (1) nermesi t3 zama-nnda dorulanrsa, bilim insan (1)i kalcolarak kabul eder. Bilim insannn (1)ikalc olarak kabul etmesinin bir belirtisi olarak (1) nermesinin ncl ifllevinde ol-duu bir karmla

3. [t1, t3] zaman aralnda u uzay blgesinde bulunan sv asit deildir

sonucunu elde edebilmesini gsterebiliriz. Bu karmn bir ncl de [t1, t3] za-man aralnda uuzay blgesinde bulunan svnn niteliinin deiflmemifl olmas-dr. te yandan eer (2) nermesi t3 zamannda dorulanrsa, bilim insan (2)yikalcolarak kabul eder. Ayn biimde, bilim insannn (2)yi kalcolarak kabul et-mesinin bir belirtisi olarak (2) nermesinin ncl ifllevinde olduu bir karmla



17/170

4. [t1, t3] zaman aralnda uuzay blgesinde bulunan sv asittir

sonucunu elde edebilmesini gsterebiliriz. Gene bu karmn bir ncl de [t1, t3] za-man aralnda uuzay blgesinde bulunan svnn niteliinin deiflmemifl olmasdr.

Gzlem-nermesi-olmayan bilimsel nermelerin, zellikle dzenlilik ifade edentmel-koflullu bilimsel nermelerin, kabulne gelince; bilim insanlar, gene kullan-dklar bilim diline ait her gzlem-nermesi-olmayan nermeyi deil, yalnz bilim-sel alflmalar iin yararl olacan dflndkleri snamaya deer gzlem-nerme-si-olmayan nermelerisnamak amacyla kabul ederler. rnein bir bilim insanTm metaller yeterince stldnda genleflir tmel-koflullu nermesini snamakamacyla kabul eder.

Gerekelendirme KofluluGerekelendirme koflulu metodolojik ve epistemolojik olmak zere iki ayr adanele alnabilir:

Metodolojikadan bakldnda, bilim felsefesinin amac, bilim insanlarnn ka-bul ettikleri bilimsel nermelerin bilimsel gerekelerini arafltrp gn flna kar-maktr. Bu gerekeler gzlem nermeleri ile br bilimsel nermeler iin farkldr.Nitekim kabul edilmifl bir gzlem nermesinin kabulnn bilimsel gerekesi, onermenin gzlem ve/veya deneyle dorulanmfl olmasdr.

te yandan tgibi bir zaman annda kabul edilen gzlem-nermesi-olmayan birbilimsel nermenin kabulnn gerekelendirilmesi ilk bakflta flyle betimlenebi-lir. lgili bilim insanlar topluluu, tzamannda belli bir bilimsel yntemi ve bu bi-limsel yntem gerei geerli olan karm kuralarn benimser. Bu kurallarn baz-lar tmdengelimsel mantk kurallar olmakla birlikte, bazlar yle deildir. Nite-kim gzlem ve/veya deneye dayanan bilimlerde kabul edilen gzlem-nermesi-ol-mayan nermelerinin birou, dorulanmfl gzlem nermelerinin tmdengelimseldeil tmevarmsal sonulardr. Tmevarmsal karm, tmdengelimsel olmayanbir karmdr. rnein bir dzenliliin bilgisini taflyan Btn metaller yeterincestldnda genleflir tmel-koflullu nermesinin kabulnn tmevarmsal karm-la nasl gerekelendirilebildiini grelim. Bilim insanlar farkl yerlerde bulunanmetal paralarn farkl zamanlarda stp genlefltiklerini gzlemliyor ve geerli say-dklar bir tmevarmsal karm biimi gerei, flyle bir tmevarmsal karm ya-pyorlar:

5. a1 nesne dizgesi metaldir ve u1yerinde ve t1 zamannda yeterince stl-yor,..., an nesne dizgesi metaldir ve unyerinde ve tn zamannda yeterince

stlyor.6. a1 nesne dizgesi u1yerinde ve t1 zamannda, genlefliyor,..., an nesne dizge-

si unyerinde ve tn zamannda, genlefliyor

O halde, byk olaslkla,

7. Btn metaller yeterince stldnda genleflir.

(Burada npozitif doal saysnn tmevarmsal karm geerli klabilecek byk-lkte olduunu ve a1,..., annin gzlemlenmifl olan tm stlmfl metal paralar ol-duunu varsayyoruz.) (5) ve (6) nermeleri dorulanmfl gzlem nermeleri olup(7) nermesi, (5), ve (6) nermelerinin byk olaslkla tmevarmsal sonucu ol-

duundan, Btn metaller yeterince stldnda genleflir nermesi kabul-edile-



18/170

bilirdir. Bu ise nermenin kabul edilmesinin gerekesini oluflturur. Sz geena1,..., an metal paralar evrendeki tm metal paralar deildir. Bundan dolay yu-kardaki karm tmdengelimsel bir karma dnfltrlemez.

Genel olarak tannda kabul edilen herhangi bir yeni gzlem-nermesi-olma-yan bir nermenin kabul edilmesinin gerekesi, bu nermenin kabul-edilebilir ol-masdr. Bir gzlem-nermesi-olmayan nerme kabul-edilebilirdir ancak ve ancaknceden dorulanmfl baz gzlem nermeleri ile daha nce gerekelendirilmiflbaz gzlem-nermesi-olmayan nermelere dayanarak tmdengelimsel ya da t-mevarmsal bir karmn sonucu olarak tretilebiliyor ise. (Yukarda bir tmeva-rmsal karm rnei vermifltik. Ancak tmdengelimsel ve tmevarmsal karmbiimlerini ve aralarndaki farklar aflada Bilimin Yntemi blmnde daha sis-temli bir biimde anlatacaz.) Bu amala kullanlan karmlarn dayand ka-rm kurallarnn bilim insanlar topluluunca kabul edilmesi gerekir. Bu kurallarnkabul edilmesinin gerekesi gene kabul-edilebilirliktir. Ama byle bir kabul-edile-

bilirlik a prioridir, baflka bir deyiflle gzlem ve/veya deneye (dolaysz veya dolay-l olarak) bal deildir.nceden gerekelendirilmifl nermeler gerekli metafizik ilkeleri kapsar. Daha

nceleri birok bilim felsefecisi pozitivist ve mantk pozitivist grfllerin etkisin-de kalp metafizik ilkelerin ve genellikle tm metafizik nermelerin bilgi ifade ede-meyecei, dolaysyla bilimin dflnda kaldklarn ileri srmfllerdir. Gnmz bi-lim felsefesinde ise tam tersine birok bilim felsefecisi metafizik nermelerin bilgiifade edebileceini kabul etmekte, stelik baz metafizik ilkelerin bilimsel nerme-lerin gerekelendirilmesinde bir ifllevi olduunu savunmaktadr.

Bilim insanlar topluluunun belli bir zaman iinde benimsedikleri bilimselyntem ile bu yntem gerei geerli olan kurallar ak ve belirtik deildir. Bilim

insanlarnn kendileri bile kabul ettikleri gzlem-nermesi-olmayan nermeleringerekelendirilmesi iin kullandklar bilimsel yntem ile karm kurallarnn tamolarak bilincinde deildir. Dolaysyla sz geen yntem ve yntemin geerli kl-d karm kurallarnn rtkolduu sylenebilir. Bylece metodolojik adan ge-rekelendirme ifllevi, bilim insanlarnn benimsedikleri bilim yntemi ile bu yn-tem gerei geerli olan karm kurallarn belirleme ifllevine indirgenir. Ancak

yntem ile kurallar rtk olduundan gerekelendirme ifllevi, rtk yntem ile -karm kurallarn aydnlatmal, onlar ak ve belirtik bir biime dnfltrmelidir.Belirtik biime getirilmifl yntem ve karm kurallarna dayanarak yaplan gerek-elendirmeye bilimsel pekifltirmediyoruz.

fiimdi gerekelendirme koflulunu epistemolojikbakfl asndan inceleyelim. Bu

adan kabul edilen her bilimsel nermenin gerekesini oluflturan bilimsel pekifl-tirmenin bu nermeyi gvenilirklp klmad arafltrlr. Bu ise bilim metodoloji-si erevesinde nerilmifl eflitli bilimsel pekifltirme yntemleri ve karm kuralla-rnn gvenirliinin arafltrlmas ifllevine indirgenir. Gvenirliin ltleri konu-sunda deiflik grfller vardr; baz grfllere gre gvenirliliin lt doruluk,bazlarna gre deneyimsel uygunluk, dier bazlarna gre ise pragmatik veya tek-nolojik yarardr.

Doruluk KofluluDaha nce belirtildii gibi, bir nermenin doruolmas, bu nermenin karfllolan bir olgunun bulunmas demektir. Burada karfllk szc ontolojik karfllk

anlamndadr. Nitekim olgu, karfll olduu nermeyi doru klan varlktr. Buvarla doru klcdenir. Grld gibi, yukardaki tanma gre, bir nermenin



19/170

doru olmas bir olgunun var olmasn gerektirir. Oysa baz grfllerde olgularnvarl kabul edilmekle birlikte, olgularn varlnn kabul edilmedii grfller devardr. Her ne kadar doruluk kavramnn olgulara bal olmayan anlayfllar varsa

da, doruluk kavramnn hibir biimini kabul etmeyen grfller de vardr. Bu g-rfllerde bilginin doruluk koflulu yadsnmfl olur. stelik doruluk kavramn ka-bul etmekle birlikte bu kavram en azndan baz trden nermeler durumunda bil-ginin koflulu saymayan grfller de vardr.

zellikle yalnz gzlem nermelerinin doruluk deeri olduunu, br trlnermelerin doruluk deerinden yoksun olduunu savunan bir grfl vardr. Bugrfle gre yalnz yaln nermelerin ya da tmel-evetlemeli nermelerin karfllolan olgularn olduunu syleyebiliriz. rnein, bu grfle gre, tmel-koflullu birnermenin karfll olan bir olgu bulunmayacaktr. Buna gre, sz gelifli, Btnmetaller yeterince stldnda genleflir tmel-koflullu nermesinin doruluk de-eri yoktur, ama gene de bilgi ifade eder. Nitekim sz geen tmel-koflullu ner-

menin ifllevi, afladaki trden karmlarn yaplmasn salayan bir karm kuralifllevi olup, nermenin ifade ettii bilgi bu trden karmlarn kabul edilebilir ol-duu bilgisidir:

1. anesnesi [t1, t2] zaman aralnda metaldir ve yeterince stlr.

O halde, Btn metaller yeterince stldnda genleflir karm kural gerei,

2. anesnesi [t1, t2] zaman aralnda genleflir.

Buraya kadar bilimin amacn, olgularn bilgisini edinme olarak ele aldk. (Ol-gularn gerek yaln olgular gerekse tmel koflullu olgular olan dzenlilikleri kap-sadn anmsayalm.) Ancak bilimselbilgi olgu bilgisi ile snrl deildir. zellikle

geliflmifl bilimler, bilgisine eriflilen olgular aklamay, yani bu olgularn nedenle-rini arafltrp ortaya koymay da amalar. Bilim felsefesi tarihine bakarsak XIX. Yz-

yl ve XX. Yzyln ilk yarsndaki pozitivist filozoflar, bilimsel bilgiyi olgularn be-timlemesine snrlandrmfllard. Aristoteles ise tam tersine, bilimsel bilgianlamnagelen epistemenin nedenlerin bilgisi olduunu, yani bilimsel bilgi olabilmesi iinbilimsel aklamaya gereksinim olduunu ileri srmflt. Ancak gnmz bilimfelsefesinin (mantk pozitivizminden bu yana), (klasik) pozitivizmin aksine, Arsi-totelesin ngrd biimde gelifltiini gryoruz.

Bilimsel aklama son zmlemede bilimsel teoriler, ksaca teoriler, kurmayadayanr. Aklanmas istenilen bir olgu trne karfllk, genellikle tmel-koflullunerme biimindeki varsaymlardan oluflan bir teori kurulur. Daha nce syledii-miz gibi aklanmas istenilen her olgu, bilgisine eriflilmifl olan bir olgu olmaldr.Baflka bir deyiflle byle bir olgunun doru kld bilimsel nerme, nceden ilgilibilim insanlar topluluunca dorulanmfl veya pekifltirilmifl olmaldr. Bilimselaklama konusunu nite 3te ayrntl olarak inceleyeceiz.

Bir bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini dile getirebilmesi iin, yukarda belirtilen

kabul koflulu, gerekelendirme koflulu ve doruluk koflullarnn her birinin niye bir zo-

runlu koflul olmas gerektiini aklaynz.

BLMN YNTEMBilimin yntemine bilimsel yntemdenir. Bilimsel yntem, bilim insanlarnn biliminkonusuna giren olgulara iliflkin bilimsel bilgi retmek ve bu olgular aklamak ama-


SIRA SZDE

2


20/170

cyla yaptklar ifllemlerin tmnden oluflur. Bu ifllemler fiziksel ile dflnsel ifllemlereayrlabilir. Fizikselifllemler, gzlem, deney ve lmedir. Bu ifllemlerle bilim insanlar ilebilgisine eriflmek istedikleri nesne dizgeleri arasnda fiziksel etkileflme oluflur. Bilim in-

san gzlemde nesne dizgesi tarafndan etkilenir, deney de nesne dizgesini etkiler. Bi-limsel yntemin fiziksel ifllemlerini nite 2de inceleyeceiz. Dflnsel ifllemler, biryandan tmdengelimsel ve tmevarmsal karm ifllemleri, br yandan karm ifl-lemlerine yaratc hayal gcn de katmak yoluyla bilimsel hipotezkurma ifllemleridir.

Tmdengelimsel karm ile tmevarmsal karmdan ksaca sz edelim. Bu -karm biimlerine gemeden nce genel olarak karm kavramn tanmlamakgerekir. A1,..., An, An+1 (n 0), birer nerme olduunda ve simgesi, o hal-de anlamna geldiinde, bir karmn genel biimi afladaki gibidir:

(8) A1,..., An An+1

(8)de A1,..., An e karmn nclleri, An+1e de karmn sonucudenir. Baflka bir

deyiflle (8), An+1 sonucu A1,..., An ncllerinden tretilir diye okunur. Bir karm,(8) yatay biimi yerine dikey olarak da ifade edilebilir. Bu amala tmdengelimselkarmlarda yerine _________ simgesini, tmevarmsal karmlarda ise

yerine ========== simgesini kullanacaz. Her iki karmn geerlive geersizrnekleri verilebilir. fiimdi bu iki karm biimine birer geerli rnek verelim.

9. Btn metaller yeterince stldnda genleflir.a, yeterince stlan bir metaldir._____________________________________a, genleflir.

(9) karm, tmdengelimsel geerli bir karmdr. Nitekim A1,..., An An+1karm tmdengelimsel geerlidir ancak ve ancak A1,..., An ncllerinin doru,An+1 sonucunun yanlfl olmas olanaksz ise. (9) karmnn bu koflulu yerine ge-tirdii kolayca gsterilebilir. (Bu konu Sembolik Mantk dersinin konusu olup ilgi-li derste ayrntlar ile ifllenmektedir. Bkz. Tafldelen, 2009.) Tmevarmsal karmrnei olarak yukardaki rnei yineleyebiliriz:

10. a1yeterince stlan bir metaldir ve a1 genleflmifltir.anyeterince stlan bir metaldir ve an genleflmifltir.====================================Btn metaller yeterince stldnda genleflir.

geerli bir tmevarmsal karm olup, bu karmn sonucu, nsaydaki ncllerin-den byk olaslkla tretilir biiminde ifade edilir. Bu rneklerden hareket ederekgeerli tmdengelimsel ve tmevarmsal karmlar arasndaki farklar daha sistem-li bir biimde ortaya koymak retici olabilir. (Aflada yapacamz bu karfllafltr-ma iin bkz. Salmon et al., 1999, s. 11 - 12.)

TMDENGELM1. Geerli bir tmdengelimsel karm bilgi-arttran bir karm deildir. Baflka

bir deyiflle, sonucunun ifade ettii bilgi zaten ncllerinde bulunur.2. nclleri doru ise, sonucu zorunlu olarak dorudur.3. ncllerini deifltirmeden yeni bir ncl eklediimizde karmn geerlilii

deiflmez. (Monotonik-olma zellii)

4. Tmdengelimsel geerlilik dereceli deildir; tmdengelimsel karm ya ta-mamen geerlidir ya da tamamen geersizdir.



21/170

TMEVARIM1. Geerli bir tmevarmsal karm bilgi-arttran bir karmdr. Baflka bir de-

yiflle, sonucunun ifade ettii bilgi ncllerinde bulunan bilginin daha fazla-

sn ierir.2. Geerli bir tmevarmsal karmn nclleri doru olup sonucu yanlfl ola-bilir. Baflka bir deyiflle, sonucunun doruluu ncllerinin doruluundanzorunlu olarak tretilemez.

3. Yeni ncllerin eklenmesi tmevarmsal karmn geerliliini tamamen de-ifltirebilir. (Monotonik-olmama zellii)

4. Tmevarmsal karm derecelidir. Baflka bir deyiflle nclleri, sonucunudeiflik derecelerde destekler. Baz tmevarmsal karmlarn nclleri so-nucunu daha fazla desteklerken, dier bazlarnn nclleri sonucunu dahaaz destekler.

(9) karmnn, geerli bir tmdengelimsel karmn drt zelliini de yerine

getirdiini grebiliriz. Birinci zellii yerine getirir, nk ann genlefliyor olduubilgisi, btn metaller yeterince stldnda genlefliyor olmas ile ann yeterincestlan bir metal olduu bilgilerinde zaten bulunur. kinci zellii yerine getirir,nk nclleri doru ise sonucu zorunlu olarak dorudur, baflka bir deyiflle n-clleri doru olduunda sonucunun yanlfl olmas olanakszdr. (Dikkat edilirse buzaten yukarda verdiimiz tmdengelimsel geerlilik tanmdr.) nc koflulu

yerine getirdiini flyle grebiliriz. (9) karmnn ncllerine diyelim a yeterin-ce stlmayan bir metaldir ncln ekleyelim. Bu durumda (9) olarak gstere-bileceimiz karm gene tmdengelimsel geerli bir karmdr. Son olarak dr-dnc koflulun yerine geldiini grelim. Aslnda bu koflul ikinci koflulla, dolaysy-la tmdengelimsel geerliliin tanmyla, da iliflkilidir. Sonucun doruluunun, n-

cllerin doruluundan zorunlu olarak tretilmesi, sonucun bu ncller tarafndandaha az veya daha fazla desteklenebilmesinin sz konusu olmadn, dolaysyladesteklemenin dereceli bir destekleme olmad anlamna gelir.

fiimdi de (10) geerli tmevarmsal karmnn, bu karm biiminin drt zel-liini de yerine getirdiini grelim. Birinci koflul yerine gelir, nk bu karmnnsonucunun ifade ettii btn metallerin yeterince stldnda genlefliyor olduubilgisi, nclerinin ifade ettii bilgilerden daha fazlasn ierir. rnein an+1 me-tali yeterince stlr ise, an+1 metali genleflir bilgisi, sz konusu karmn sonucu-nun ierdii bir bilgi olup, bu karmn ncllerinde yer almaz. kinci koflul yeri-ne gelir, nk rnein an+1 metali yeterince stlp genleflmemifl olabilir. Bu isebtn nclleri doru olmasna karfln, sonucunun yanlfl olabileceianlamna ge-

lir. nc koflulun yerine geldiini flyle gsterebiliriz. (10) karmnn nclle-rine, rnein, an+1 yeterince stlan bir metaldir ve an+1 genleflmemifltir ner-mesini ekleyelim. Buna gre (10) olarak gstereceimiz bu karmn sonucunun,

yani Btn metaller yeterince stldnda genleflir nermesinin, artik byk ola-slkla ncllerinden tretilebileceini syleyemeyeceiz. Son olarak drdnc ko-flulun yerine geldiini grelim. (10) karmndaki nsays ne kadar byk olursa,bu karmn sonucu o kadar byk bir olaslkla ncllerinden tretilebilir; bunakarfllk nsays ne kadar kk olursa, bu karmn sonucu o kadar kk bir ola-slkla ncllerinden tretilebilir.

Yukarda verilenlere biim olarak benzeyen ama ierik olarak farkl olan bir geerli tm-

dengelimsel bir de geerli tmevarmsal karm rnei veriniz.


SIRA SZDE

3


22/170

Buraya kadar sylediklerimize bakarak bilimsel yntemin ifllevini flyle zet-leyebiliriz. Bilimsel yntem bir yandan bilimsel bilgi retimi iin hangi bilimsel(fiziksel ve dflnsel) ifllemlerin uygun olduunu, br yandan yaplan ifllemlerin

sonucuna ve nceden kabul edilmifl nermelere bal olarak hangi yeni nerme-lerin kabul-edilebilir olduunu belirler. Bilim insanlar bilimsel yntemin bilgisi-ne sahiptir. Ancak bilimsel yntemin bilgisi, bilim dilinin dflnda bir metodolojikst-dile ait nermelerle ifade edilmemifltir. Bu bilgi, bilimsel yntemi kullanmabecerisinden baflka bir fley deildir. Bilim insanlar bu beceri sayesinde gerekti-inde belli bilimsel ifllemler yaparlar ve beli bilimsel nermeler kabul ederler.

Ama bu davranfllarnn dayand ilkeleri, yani bilimsel ifllemlerin uygunluunuve bilimsel nermelerin kabul-edilebilirliini belirleyen kurallar, ak olarak dilegetirmezler. Bu kurallarn bilim insanlarnn rtk metodolojik ndayanaklar ol-duunu syleyebiliriz.

Bilim felsefesinin en nemli metodolojik sorunu, bu rtk metodolojik nda-

yanaklar gn flna kartp, mantksal zmleme yoluyla belirtik metodolojiknermelerle dile getirmektir. Bu temel metodolojik soruna Peter Liptonu (1954 -2007) izleyerek bilimsel yntemi betimleme sorunu, ksaca betimleme sorunudiye-ceiz. (Bkz. Lipton, 2004, s. 2 ve s. 11 - 20.) Bilimsel hipotez snamaya ya da kur-maya iliflkin betimleme sorunu, bilim felsefesinde farkl grfllere yol amfltr. Bugrflleri drt eflide ayrabiliriz: Salt Tmevarmc Grfl, Hipotez-PekifltirmesiGrflleri, Salt Tmdengelimci-Hipotez- Yanlfllamac Grfl ve Hipotez-BulufluGrfl. Bu grflleri nite 5te ayrntl olarak inceliyoruz.



23/170

171. nite - Bil im Felsefesi Nedir?

Bilimin konusunu oluflturan nesne dizgelerini

aklamak ve tartflmak.Bilgi retmeyi amalayan bir urafl olan bilimin

konusuevrende varolan, varolmufl ve varolacak

somut nesneler ve olaylar ile bunlara iliflkin ol-

gulardr. Bilim, tam-somut olan gerek nesnele-

ri dorudan inceleyecek yerde, bu gerek nes-

nelerden soyutlama ve ideallefltirme yoluyla or-

taya kan yar-somut yar-soyut nesne dizgeleri-

ni inceler. Her nesne dizgesi trne zg belir-

lenebilir zellikler vardr. rnein gaz kitleleri-

nin basn, hacim ve scaklk gibi belirlenebilir

zelliklerivardr. Her belirlenebilir zelliin al-tnda genellikle birden ok sayda belirlenmifl

zellikler bulunur. Bir nesne dizgesinin beli bir

zaman ve yerde belli bir belirlenmifl zellii ta-

flmasna yaln durum denir. Gerek olan yaln

duruma olgudenir. rnein agaz kitlesinin t

annda ve uyerinde basncnn 1 atmosfer olma-

s bir yaln durumdur, bu durum gerek ise bir

yaln olgu oluflturur.

Bilimin amacn aklamak ve tartflmak.

Bilimin amac, konusu olan varlklar zerinesalam bilgi vermektir. Bu tr bilgiye bilimsel

bilgidenir. Bilimsel bilgi zellikle tmel-koflullu

nermelerle ifade edilebilen evrendeki dzenli-

liklerin bilgisini kapsar. Bu dzenlilikler yaln-ol-

mayan olgularn bir trdr. Bilim insanlar bir

(yaln veya yaln-olmayan) olgunun bilgisine erifl-

tiklerinde, bu olgunun karfll olduu bir bilim-

sel nermeyiortaya koymaldr. Bir nermenin

karfll olan olgu bulunursa nerme doru, yok-

sayanlflolur. Yaln olgular ifade eden ve az sa-

yda gzlem ve/veya deneyle doru olup olma-

d saptanabilen nermeye gzlem nermesi de-

nir. Bir bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini

ifade edebilmesinin flu epistemolojik koflulu

vardr. (i) Kabul koflulu: nerme ilgili bilim in-

sanlar topluluunca kabul edilmelidir. (ii) Ge-

rekelendirme koflulu: nerme gerekelendiril-

meli, yani kabul-edilebilir bilimsel ynteme da-

yanarak ortaya konulmaldr. (iii) Doruluk ko-

flulu: nerme doru olmaldr.

Bilimin ynteminin nelerden olufltuunu ana

hatlaryla aklamak.Bilimsel yntem, bilim insanlarnn konusuna gi-

ren olgulara iliflkin bilimsel bilgi retmek ve bu

olgular aklamak amacyla yaptklar ifllemlerin

tmnden oluflur. Bu ifllemlerfizikselve dfln-

sel olmak zere ikiye ayrlr. Fiziksel ifllemler,

gzlem, deney ve lmedir. Dflnsel ifllemler,

tmdengelimsel ve tmevarmsal karmifllem-

leri bir de hipotez kurma ifllemleridir. Bilim in-

sanlarnn bilimsel yntemin bilgisine sahip ol-

malar, bu yntemin ngrd ifllemleri yapma

becerisi biimindedir. Bu becerinin dayand r-tk metodolojik ndayanaklarn aydnlatlmas

bilim felsefesinin en nemli sorunudur.

zet

1

A M A

2

A M A

3

A M A


24/170


1. Afladakilerden hangisi bir yaln olgu deildir?a. Bir elektronun elektrik yknn negatif olmas

b. Vens gezegeninin Gneflin etrafnda dnmesic. Elimdeki bakr telin younluunun 8,96 g/cm3

olmas

d. Gneflin Satrn gezegeninin etrafnda dnme-

mesi

e. Ayn Dnyadan ortalama uzaklnn 384,403

kilometre olmas

2. Afladakilerden hangisi nesne dizgeleri iin syle-nebilir?

a. Tm somut nesneler nesne dizgeleridir.

b. Tm soyut nesneler nesne dizgeleridir.

c. Belli baz zelliklerden soyutlanmfl olup, kalan

zellikleri ise ideallefltirilmifl somut nesneler nes-

ne dizgeleridir.

d. Baz olgular nesne dizgeleridir.

e. Baz zellikler nesne dizgeleridir.

3. Afladakilerden hangisi bir belirlenmifl zelliktir?a. Uzunluk

b. Sertlik

c. Scaklk

d. Younluk

e. 1.99

1030

kg ktlesinde olma

4. Afladakilerden hangisi bir tmel-koflullu ner-medir?

a. Baz metaller yeterince stldnda genleflir.

b. Btn metaller yeterince stldnda genleflir.

c. Elimdeki demir parasnn younluu 7,86

g/cm3tr.

d. Masann stndeki demir parasnn younluu

7,86 g/cm3ve elimdeki bakr telin younluu

8,96 g/cm3tr.

e. Baz metaller yeterince stldnda genleflmez.

5. Afladakilerden hangisi dorudur?a. Gzlem nermeleri genellikle tmel-koflullu

nermelerdir.

b. Gzlem nermeleri yalnz tmel-koflullu olgular

dile getirirler.

c. Gzlem nermeleri genellikle yaln-olmayan

nermelerdir.

d. Gzlem nermeleri yalnz yaln nermelerden

oluflur.

e. Gzlem nermeleri genellikle yaln nerme ya

da az sayda yaln nermenin tmel-evetlemesi

biimindedir.

6. Afladakilerden hangisi bir gzlem nermesi de-ildir?

a. abir kuzgundur ve abeyazdr.b. abir kuu ise, abeyazdr.

c. abir kuudur ve asiyahtr.

d. abir kuzgundur ve asiyahtr.

e. abir kuudur ve asiyahtr.

7. Bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini ifade ede-bilmesi iin afladaki koflullardan hangisini yerine ge-

tirmesibeklenmez?

a. nermenin ifle yarar olmas

b. nermenin ilgili bilim insanlar topluluunca

kabul edilmifl olmas

c. nermenin gerekelendirilmifl olmas

d. nermenin doru olmas

e. nermede geen terimlerin her birinin belirsiz-

likten arndrlmfl bir tek anlamnn olmas

8. Afladakilerden hangisi bilimsel yntemdeyer almaz?a. Gzlem, deney ve lme

b. Tmevarmsal karm

c. Tmdengelimsel karm

d. Hipotez kurma

e. Bilimsel bilgi kavramn zmleme

9. Afladaki zelliklerden hangisi bir geerli tmden-gelimsel karmn zellii deildir?

a. nclleri doru ise, sonucu zorunlu olarak do-

rudur.

b. ncllerini deifltirmeden yeni bir ncl ekledi-

imizde karmn geerlilii deiflmez.

c. Geerli bir tmdengelimsel karm bilgi-arttran

bir karm deildir.

d. Tmdengelimsel geerlilik derecelidir.

e. Sonucunun ifade ettii bilgi zaten ncllerinde

bulunur.

10.Afladaki zelliklerden hangisi geerli tmevarm-sal karmn zelliklerinden biri deildir?

a. Geerli bir tmevarmsal karm bilgi-arttran

bir karmdr.

b. Geerli bir tmevarmsal karmn nclleri

doru olup sonucu yanlfl olabilir.

c. Sonucunun doruluu ncllerinin doruluun-

dan zorunlu olarak tretilir.

d. Yeni ncllerin eklenmesi tmevarmsal kar-

mn geerliliini tamamen deifltirebilir.

e. Baz geerli tmevarmsal karmlarn nclleri

sonucunu daha fazla desteklerken, dier bazla-rnn nclleri sonucunu daha az destekler.

Kendimizi Snayalm


25/170


Bilim felsefesinin amac ksaca bilimi anlamaktr, diye-

biliriz. Ne var ki, bilimi anlamaya ynelik eflitli yakla-

flmlar vardr. Bilimi tarihsel geliflimini inceleyerek anla-

maya alflabiliriz. Gnmzde giderek nem kazanan

bilim tarihinin yapmaya alflt budur. Bir baflka yak-

laflm, bilimsel arafltrmalarda bulunan kiflilerin, tek tek

ya da grup olarak tafldklar nitelikleri ve iinde bulun-

duklar sosyal ve kltrel koflullar inceleyerek bilimi

anlamaya alflmaktr; bir baflka deyiflle, bilimin oluflum

ve gelifliminde kiflisel ve sosyal koflullarn etkisine bak-

larak bilimi aklama yoluna gidilir. Psikoloji ve Sosyo-

loji bu adan bilime yaklaflr.

Bilime bir de mantk veya felsefe asndan baklabilir.

Bu adan bilim hem bir sre hem de bir sonutur. So-nu olarak bilim dzenli ya da organize bir bilgi bt-

ndr. Bilgilerimiz nerme denilen dilsel ifade biim-

lerinde yer aldndan, bu yaklaflma gre bilimi anlama

bir bakma bu nermeleri inceleme, elefltirme ve -

zmleme demektir. nermeleri oluflturan terim veya

kavramlar aydnlatma, bu kavramlar arasndaki iliflkile-

ri belirleme, nerme ve kavramlar mantksal bir iliflki

dzeni iinde kapsayan teori veya benzer sistemleri ya-

p ve iflleyifl olarak akla kavuflturma bu yaklaflmn

bafllca zelliini belirleyen srelerdir. Bu anlamda bi-

lim felsefesi, bilimin dilsel yapsn zmleme, elefltir-me ve aydnlatma abasndan baflka bir fley deildir.

Sre olarak bilimi birtakm eylemsel [fiziksel] ve dfln-

sel ifllemlerin bir rgs sayabiliriz. Gzlemi deney, l-

me gibi olgu saptama amac gden ifllemler birinci grup-

ta, indktif [tmevarmsal] ve dedktif [tmdengelimsel]

karm, kavram ve hipotez kurma gibi ifllemler ikinci

grupta yer alan ifllemlerin bafllcalardr. Hemen iflaret et-

meli ki, bilimsel srete yer alan ifllemleri eylemsel ve

dflnsel olarak ayrmamz kesin olmaktan uzaktr. Bi-

rinci grupta toplanan ifllemler iin daha ok eylemsel [fi-

ziksel] ikinci grupta toplanan ifllemler iin daha ok

dflnsel demek doru olur. Gerekten ne derecede ey-

lemsel [fiziksel] grnrse grnsn, hibir bili-msel ifl-

lem yoktur ki, ayn zamanda dflnsel olmasn.

Bilimsel sreci oluflturan bu ve benzeri ifllemlerin yap

ve iflleyiflini mantksal zmleme yoluna giden bilim

felsefesi, bilim anlama abasn bafllca flu iki temel ay-

rm zeride yrtr: (1) Olgu ve teori iliflkisi; (2) Bulufl

ve dorulama [gerekelendirme] balamlar.

Kaynak:Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi, 13. Ba-

sm. stanbul: Remzi Kitabevi, s. 11.

1. d Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Ko-

nusu blmn yeniden okuyun. Yalnz d flk-

kndaki olgunun, bir yaln olgunun deillemesi

olduu iin, yaln-olmayan bir olgu olduunu

anmsayacaksnz.

2. c Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Ko-

nusu blmn yeniden okuyun. Nesne diz-

gelerinin somut nesnelerden hem soyutlama

hem de ideallefltirme yoluyla elde dildiini

anmsayacaksnz.

3. e Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Konu-

su blmn yeniden okuyun. a - d flklarnda-

ki zellikler belirlenebilir zellikler olup, yalnz e

flkkndaki zellik bir belirlenmifl zelliktir.4. b Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Ama-

c blmn yeniden okuyun. Yalnz b flkkn-

daki nerme bir tmel-koflullu nermedir.

5. e Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Ama-

c blmn yeniden okuyun. Gzlem ner-

melerinin genellikle yaln nerme ya da az sa-

yda yaln nermenin tmel-evetlemesi biimin-

de olduunu anmsayacaksnz.

6. b Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Ama-

c blmn yeniden okuyun. b flkkndaki

nerme koflullu bir nermedir. Dolaysyla birgzlem nermesi olamaz.

7. a Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Ama-

c blmn yeniden okuyun. b - d flklarnda-

ki koflullar her trl bilginin, dolaysyla da bi-

limsel bilginin, temel koflulu, e flkkndaki

koflul ise bu koflulun bir semantik nkoflulu-

dur. a flkknda belirtilen nermenin ifle yarar

olmas ise, bir nermenin bilimsel bilgi ifade

etmesinin bir koflulu deildir.

8. e Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Yn-

temi blmn yeniden okuyun. a - d flklarn-

da ifade edilenlerin hepsi bilimsel yntemin,

yani bilimin kendisinin, eleridir. te yandan

bilimsel bilgi kavramnn zmlenmesi, yani

anlamnn aydnlatlmas, bilimin kendisinin de-

il, bilim felsefesinin iflidir.

9. d Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Yn-

temi blmn yeniden okuyun. d flkknda

belirtilen zellik bir tmevarmsal geerli kar-

mn zelliidir.

10. c Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Yn-

temi blmn yeniden okuyun. c flkknda

belirtilen zellik bir tmdengelimsel geerli -karmn zelliidir.

Okuma Paras Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


26/170


Sra Sizde 1

1. 0.50 m uzunluunda aile gstereceimiz bir bakr

teli elektromanyetik zelliklerinden soyutlayalm. Bu-

na gre abir nesne dizgesidir. t1 annda T1 = 25 C

(yani 25 + 273 = 298 K) scaklndaki ann stld-

nda t2 anndaki scakl T2 = 75 C (yani 75 + 273

= 348 K) olsun. Dolaysyla T = T2 - T1 = 50 K. Ba-

krn boyca genleflme katsays = 16.5 10-6 m. m-1.

K-1dir. L0, bakr telin ilk uzunluu, L, genlefltikten

sonraki uzunluu olduunda, bakr telin boyca uza-

ma miktar L = (L - L0) = L0 T eflitlii ile he-

saplanr. Buna gre L = 0.50 m 16.5 10-6 m. m-1.

K-1 50 K = 412.5 10-6 m = 0. 4125 10-3 m. Yani

bakr tel yaklaflk olarak 0.4 milimetre genleflmifltir.

Dolaysyla L = 0.50 m + 0. 4125 10-3 m = 500. 0000

mm + 0. 4125 = 500. 4125 mm. Yani bakr telin yeni

boyu L, yaklaflk olarak 500.4 mmdir. Bunu L 500.4

mm olarak gsteriyoruz. (Afladaki olay rneinde

bu yaklaflk deeri kullanacaz.)

ann t1 anndaki nesne-durumunu D1 ile, ann t2 ann-

daki nesne-durumunu da D2 ile gsterelim. Burada D1= (500.0 mm, 298 K) ve D2 = (500.4 mm, 348 K). ann

t1 anndaki D1 nesne-durumundan t2 anndaki D2 nes-

ne-durumuna geifli olan olay Eolarak gsterelim. Bu-

na gre Eyi

(a, ((500.0 mm, 298 K), (500.4 mm, 348 K)), [t1, t2])

olarak gsterebiliriz.

Sra Sizde 2

Her xiin, x Fise, x, Gdir, yani , bii-

mindeki bir bilimsel nermeyi ele alalm. Sz geen

koflulun bilimsel bilginin zorunlu koflullar olmas flu

anlama gelir. (i) Kkiflisi, her xiin, x, Fise, xin Gol-

duunu biliyorsa, Kkiflisi, her x iin, x, Fise, xin Gol-

duunu kabul ediyor. (ii) Kkiflisi, her x iin, x, F ise,xin Golduunu biliyorsa, Kkiflisi, her xiin, x, Fise,

xin Golduunu gerekelendiriyor. (iii) Kkiflisi, her x

iin, x, Fise, xin Golduunu biliyorsa, her xiin, x, F

ise, xin Golduu dorudur. Her x iin, x, F ise, x,

Gdir nermesini Aile gsterelim. Buna gre sz ge-

en koflulu flyle ksaltabiliriz: (i) K, Ay biliyorsa,

Ay kabul ediyor. (ii) K, Ay biliyorsa, Ay gereke-

lendiriyor. (iii) A, dorudur. (i), (ii) ve (iii)nn ge-

erli olduunu, deillerinin epistemik eliflkiye yol a-

mas ile gstereceiz; eer sz konusu nermenin de-

ili epistemik bir eliflki ise kendisi epistemik zorunlubir nermedir.

(i)nn deili, K, Ay biliyor ve K, Ay kabul etmiyor

nermesidir. Ancak Knn Ay biliyor olup, Ay kabul

etmiyor olmas, bilgi kavramna iliflkin sezgilerimizle

badaflmadndan, epistemik bir eliflkidir. Dolaysyla

(i) epistemik zorunlu bir nermedir. (ii)nn deili, K,

Ay biliyor ve K, Ay gerekelendirmiyor nermesidir.

Ancak Knn Ay biliyor olup, Ay gerekelendirmiyor

olmas, bilgi kavramna iliflkin sezgilerimizle badafl-

madndan, epistemik bir eliflkidir. Dolaysyla (ii)

epistemik zorunlu bir nermedir. (iii)nn deili, K,

Ay biliyor ve A, doru deildir nermesidir. Ancak

Knn Ay biliyor olup, Ann doru olmamas, gene bil-

gi kavramna iliflkin sezgilerimizle badaflmadndan,

epistemik bir eliflkidir. Dolaysyla (iii) epistemik zo-

runlu bir nermedir. Bylelikle kabul, gerekelendirme

ve doruluk koflullarnn her birinin bilimsel bilginin bir

zorunlu koflulu olduunu gstermifl oluyoruz.

Sra Sizde 3

Geerli tmdengelimsel karm rnei:

Kapal kapta bulunan btn gaz kitlelerinin bir hacmi

vardr.

a, kapal kapta bulunan bir gaz kitlesidir.

______________________________________________

ann bir hacmi vardr.

Geerli tmevarmsal karm rnei:

a1 kapal kapta bulunan bir gaz kitlesidir ve a1in bir

hacmi vardr.

an kapal kapta bulunan bir gaz kitlesidir ve annin bir

hacmi vardr.

=========================================

Kapal kapta bulunan btn gaz kitlelerinin bir hacmi

vardr.

( )F G

Sra Sizde Yant Anahtar


27/170


Grnberg, D. (2005). Doa Bilimleri Felsefesinde Fi-

ziksel Nicelikler Problemi, Yaman rs Armaaniinde, yayna hazrlayan: lter Uzel et al.,Adana:

ukurova niversitesi Basmevi, s. 421- 434.

Grnberg, T. ve Grnberg, D. (2010). Metafizik. Eski-

flehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.

Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Krmz

Yaynlar.

Hempel, C. G. (1966). Philosophy of Natural Scien-

ce. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Hospers, J. (1997).An Introduction to Philosophical

Analysis (4th edition). London: Routledge.

Johnson W. E. (1964). Logic: Part I, Ch. XI and Ch. XIV.New York: Dover Publications.

Ladyman, J. (2002). Understanding Philosophy of

Science. London: Routledge.

Lehrer, K. (1974). Knowledge. Oxford: Oxford Univer-

sity Press.

Lipton, P. (2004). Inference to the Best Explanation

(second edition). Oxford and New York: Routledge.

zlem, D. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Notos Ki-

tap Yaynevi.

Psillos, S. (2007). Philosophy of Science A-Z. Edin-

burgh: Edingburgh University Press.Salmon, M. H. et al. (1999). Introduction to the Phi-

losophy of Science. Englewood Cliffs, NJ: Prenti-

ce Hall.

Tafldelen, . (2009). Sembolik Mantk. Eskiflehir: Ana-

dolu niversitesi Yaynlar.

Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Met-

hod.Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences

Publications No: 21, Baflnur Matbaas.

Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi(13. Basm). stan-

bul: Remzi Kitabevi.

Yararlanlan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


28/170

Bu niteyi tamamladktan sonra;Bilimsel yntemin bir fiziksel ifllemi olan gzlemin ne olduunu aklayabi-lecek ve tartflabilecek,Bilimsel yntemin ikinci bir fiziksel ifllemi olan deneyin ne olduunu akla-

yabilecek ve tartflabilecek,Bilimsel yntemin nc bir fiziksel ifllemi olan lmenin ne olduunuaklayabilecek ve tartflabileceksiniz.

indekiler

Gzlem Gzleme yol aan soru Ksmen-belirlenmifl olay Gzlem verileri Gzlem sonucu Deney Deneye yol aan soru Bamsz deiflken

Baml deiflken lme

Nitelik Nicelik Dairesel sralama Dorusal sralama Saysal deer fonksiyonu lek fonksiyonu Oran lei Aralk lei

Srasal lek Adlandrc lek

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Bilim Felsefesi Gzlem, Deney ve

lme

GRfi

GZLEM

DENEY LME

2BLM FELSEFES


29/170

GRfinite 1de bilimsel yntemin fiziksel ifllemler ile dflnsel ifllemlere ayrldndansz etmifl, fiziksel ifllemlerin gzlem, deney ve lmeden olufltuunu sylemifltik.flte biz bu nitede bilimsel yntemin fiziksel ifllemlerini oluflturan gzlem, deney

ve lmeyi ayrntlar ile inceleyeceiz. Gerek gzlem gerekse deneyi bu ifllemle-rin yol at soru biimleri erevesinde inceliyoruz. te yandan lme, gzleme

ya da deneye konu olan nesne-dizgelerinin niceliklerine saysal deer verme iflle-midir. Bu saysal deer verme ifllemleri ise saysal deer fonksiyonlar ile lekfonksiyonlarna dayanr.

GZLEMGzlem, bir gzlem nermesinin ifade ettii bilgiye eriflmeyi salayabilen birfizikselyntembiimidir. Gzlemle snanan gzlem nermesi, gzlem sonucunda dorula-nrsa, bu nermenin karfll olan bir olgu bulunur. Bu olgu gzlem nermesini do-ru klar. Gzlemci, snamaya deer bulduu gzlem nermesini gzleme dayanarakdorulayabilirse, bu nermeyi doru kulan olgunun bilgisine eriflmifl olur. Eer gz-lem nermesi gzlemle snama sonucunda yanlfllanrsa, bu nermenin deillemesidorulanmfl olur. Buna gre her gzlem nermesinin deillemesinin de bir gzlemnermesi saylmas gerektiini gryoruz. rnein tannda uyerindeki turnusolkd krmz oldu gzlem nermesinin deillemesi olan tannda uyerindeki tur-nusol kd krmz olmad nermesi de bir gzlem nermesidir. Nitekim bu ner-

me gzleme dayanarak dorulanabilir ya da yanlfllanabilir.

Gzleme Yol Aan Soru eflitleriHer gzlemin, doaya sorulduu sylenebilen bir soruyu yantlamay amalayanbir ifllem olduunu syleyebiliriz. Bu sorular bafllca befl eflide ayrlabilir. Gzlem-ler de, karfllklar olduu sorularn eflidine koflut olarak befl eflide ayrlabilirler.Bu soru ve gzlem eflitlerini aflada rnekleyerek inceliyoruz.

rnek 1: Fransz matematiki ve astronom Urbain Le Verrier (1811 - 1877), Ura-ns gezegeninin yrngesinde gzlemlenmifl dzensizliklere bakarak Gneflin ye-ni bir gezegeninin bulunduu n deyiflini (kestirimini) yapmfltr. Le Verrier bylebir gezegenin koordinatlarn Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasasn-

dan tmdengelimsel karmla hesaplamfl, bu koordinatlar Alman astronom Jo-hann Galleye (1812 - 1910) bir mektupla bildirmiflti. (Ayn hesaplamalar ayn za-

Gzlem, Deney ve lme


30/170

manlarda bamsz olarak Byk Britanyal matematiki John C. Adams (1819 -1892) tarafndan da yaplmfltr.) Le Verriernin mektubu Galleye 23 Eyll 1846 tari-hinde ulaflmfl, o da ayn gnn akflamnda Berlin Gzlemevindeki teleskopunu Le

Verrierin hesaplad koordinatlarn belirttii uzay blgesine yneltmifl ve sonrala-r Neptn ad verilecek olan gezegeni gzlemlemiflti. (Bkz. Huang, 2007, s. 10.)fiimdi bu rnekteki gzlemi irdeleyelim. Gzlemin karfll olan soru flyle di-

le getirilebilir: 23 Eyll 1846 tarihinde ve Le Verrierin hesaplad koordinatlarnbelirttii uzay blgesinde Gneflin bir gezegeni bulunuyor mu? Bu soru

(1) tannda (zamannda) ve uyerinde (uzay blgesinde) Fnesne-dizgesi t-rnden bir nesne dizgesi var m?

biimindedir. Bu sorunun iki olanakl yant vardr. Bu yantlar

(2) tannda ve uyerinde Fnesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesi vardr

ile

(3) tannda ve uyerinde Fnesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesi yoktur

nermeleridir. Dikkat edilirse (2) nermesi aslnda

(2 ) yle bir xvardr ki, x, tzamannda uyerinde bulunan ve Fnesne-dizgesitrnden olan bir nesne dizgesidir

biiminde, (3) nermesi ise,

(3 ) Her x iin, x, tzamannda uyerinde bulunan bir nesne dizgesi ise, x, Fnesne-dizgesi trnden deildir

biimindedir. Bir nesne dizgesinin tzamannda uyerinde bulunmas, bu nesnedizgesinin tmnn veya en azndan bir parasnn kaplad yerin unun iindebulunmas demektir.

Sz konusu (1) biimindeki bir sorunun bir gzlemin yaplmasna yol amasiin, sorunun her iki olanakl yant birer gzlem nermesi olmaldr. Dolaysylagerek tikel niceleyicili nerme biiminde olan (2) gerekse tmel niceleyicili ner-

me biiminde olan (3) nermesi gzlem yoluyla hem dorulanabilir hem de yan-lfllanabilir olmaldr. Eer tzamannn sresi yeterince ksa ve uuzay blgesininuzanm yeterince kk olursa, sz geen koflul yerine gelebilir. Nitekim gz-lemci(yani gzlemi yapan bilim insan) tzaman sresince ublgesini tarayarak Fnesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesinin bu blgede bulunup bulunmadnsaptayabilir. Burada gzlemcinin, gzlemledii herhangi bir nesne dizgesinin Fnesne-dizgesi trnden olup olmadna karar verebileceini kabul ediyoruz. Bafl-ka bir deyiflle, gzlemcinin Fnesne-dizgesi trnden olan bir nesne dizgesini gz-lemlediinde, onu Fnesne-dizgesi trnden bir fley olarak tanyabildiini, Fnes-ne-dizgesi trnden olamayan bir nesne dizgesi ise, onu Fnesne-dizgesi trndenolmayan bir fley olarak alglayabildiini kabul ediyoruz.

(1) biimindeki sorunun olanakl yantlarnn hem dorulanabilir hem de yan-lfllanabilir olmas (yani ikisinin de birer gzlem nermesi olmas) byle bir soru-



31/170

nun n dayanaklarn oluflturur. Afladaki rneklerde de greceimiz gibi, gz-lem yaplmasna yol aan br soru eflitlerinin de olanakl yantlarna iliflkin ndayanaklar vardr.

Bilim tarihinden, yukardaki (1) soru trnn olumsuz olarak yantland bir rnek veriniz.

rnek 2: Neptn gezegeni, rnek 1de anlatlan buluflundan bafllamak zere,astronomlar topluluunca tannan, yani kimlii bilinen bir nesne dizgesi saylmfl-tr. Buna gre Neptnn 23 Eyll 1846 tarihinden sonraki tgibi belli bir zamandakoordinatlar hesaplanmfl uuzay blgesinde bulunurken, bir gzlemevinden gz-lemlendiini dflnelim. Neptn gezegenini aile gsterelim. Bylece sz konusugzlemin yaplmasna yol aan soruyu

(4) anesne dizgesi tzamannda ublgesinde bulunuyor mu?

biiminde dile getirebiliriz. Sz konusu (4) sorusunun olanakl yantlar

(5) anesne dizgesi tzamannda ublgesinde bulunuyor

nermesi ile bunun deillemesi olan

(6) anesne dizgesi tzamannda ublgesinde bulunmuyor

nermesidir. (4) sorusunun ndayanaklar, (1) sorusunun ndayanaklarnn ben-zerlerini kapsad gibi, ayrca anesne dizgesinin tzamanndan nce ilgili bilim in-

sanlar topluluunca, zellikle gzlemci tarafndan, tannd, yani bilindiidir.Dikkat edilirse (5) nermesi, anlamn dile getiren afladaki nermenin bir k-

saltmasdr:

(5 ) anesne dizgesinin kaplad uzay blgesi, uuzay blgesi ile kesiflir.

Sz geen nermesi flu nermeye efldeerdir:

(5 ) anesne dizgesinin kendisinin veya en azndan bir parasnn tzamanndakaplad uzay blgesi, uuzay blgesinin iindedir ya da o blge ile zdefl-tir.

rnek 3: Gzlemcinin, nceden tand anesne dizgesinin tzamannda uye-rinde bulunduunu kabul edelim. Buna gre gzlemci afladaki soruyu sorabilir:

(7) tzaman annda uyerinde bulunan anesne dizgesi, Fzelliini taflyor mu?

(7) sorusunun ndayanaklar, (4) sorusunun ndayanaklarnn yan sra, anesnedizgesinin tannda uyerinde bulunduudur. rnek olarak anesne dizgesi, ii gazdolu kapal bir kap olsun. Bu kaba bir manometrenin (yani basnler aletin)bal olduunu kabul ediyoruz. te yandan Fzellii, bir belirlenebilir olan Ba-sn olsun. Buna gre (7) sorusu, sz geen kaptaki gazn basnc olup olmad

sorusuna dnflr. Bu sorunun olumlu yant olan

252. nite - Gzlem, Deney ve lme

SIRA SZDE

1


32/170

(8) tannda uyerinde bulunan kaptaki gazn basnl-olma zellii vardrnermesi gzlemle dorulanabilir. Nitekim gzlemci, kaba bal manometrenin ib-resinin en sondaki sfr izgisinde durmayp bu izginin sanda durduuna baka-

rak, kaptaki gazn basnl-olma zelliini tafldn gzlemleyebilir.

rnek 4: Gzlemcinin, tzaman annda uyerindeki anesne dizgesinin Fbelir-lenebilir zellii olduunu nceden bildiini kabul edelim. Buna gre gzlemciafladaki soruyu sorabilir:

(9) tzaman annda uyerindeki anesne dizgesi, Fbelirlenebilir zelliinin de-eri olan hangi belirlenmifl zellii taflr?

Sz geen (9) sorusunun ndayanaklar, (7) sorusunun ndaynaklarnn yan s-ra, anesne dizgesinin Fbelirlenebilir zelliini taflmasdr. (9) sorusunun olanak-

l yantlar ise flyle belirlenir. F*, Fbelirlenebilirinin herhangi bir deeri ise (yaniF*, Fbelirlenebilirinin altndaki bir belirlenmifl zellik ise),

(10) tzaman annda uyerinde bulunan anesne dizgesi F* belirlenmifl zellii-ni taflr

nermesi, (9) sorusunun bir olanakl yantdr. Bu gibi olanakl yantlarn hangisi-nin doru olduu gzlemle saptanabilir. (9) sorusunun gzlemle yantlanmasnrneklendirmek iin rnek 3teki gaz kitlesini ele alalm. Gzlemci, manometreninibresinin tzaman annda 1 atmosfer iflaretli izginin hizasnda durduunu gzlem-lesin. Bylece gzlemci afladaki gzlem nermesini dorulayp, bu gzlem

Documents

bilim felsefesi.pdf