1. Bibliografija, pojam, definicija, značaj

Bibliografija ne treba da se tumači samo kao preduslov ili rezultat naučno-istraživačkog rada,

već i kao sama nauka. Definicija bibliografije kao popis ili opis knjiga i drugih štampanih ili

rukopisnih radova kao i materijala koji nemaju izričito tekstualni oblik je tačan ali nije dovoljan i

nepotpun je. Za definiciju bibliografije potrebno je proučiti morfološko, leksikološko, istorijsko,

sociološko i teorijsko značenje ovog pojma.

Morfološko poreklo reči bibliografiju opisuje kao postupak začet u 5. veku pre n.e. pisanja ili

prepisivanja knjiga. To biblion je knjiga a grafein znači pisati. U 17. veku prepisivanje se

zamenjuje opisivanjem knjiga što je sadržano u opštim i stručnim enciklopedijama.

Didroova i Dalamberova enciklopedija ne sadrži pojam bibliografija, samo termin bibliograf –

lice verzirano u poznavanju i dešifrovanju rukopisa. Vek kasnije Berto Marslen u Velikoj

francuskoj enciklopediji uvodi pojam bibliografije kao nauke o knjigama sa gledišta njihovog

opisivanja i klasifikacije.

Pristup bibliografiji od 17. veka kada Node izdaje popis političkih i vojnih knjiga, Bibliografia

politica i Bibliografia militaris, a njegov učenik Luj Žakob Bibliografia Parisiana i Bibliografija

Galica Universalis, je epohalno nov i suštinski različit od shvatanja bibliografije kao prepisivačke

delatnosti. Još su u 18. veku bibliografijom objedinjavana sva teoretska, istorijska, kataloška i

merkantilna bavljenja knjigom, što je ovaj pojam izjednačavalo sa bibliologijom.

Često je citirana razuđena definicija ruskog teoretičara Lisovskog, koji smatra da bibliografija

nije samo katalogizacija već on nabraja i druge obuhvata kao što je opis rukopisa, opis i istorija

biblioteka, istoriju trgovine knjigama i dr. Predmet bibliografije je tako knjigoznanstvo u

najširem značenju te reči. Lisovski pokušava da pomiri dvovekovna nastojanja da se odredi

obuhvat ovog pojma ali to radi više insistirajući na formalnim obeležjima.

Arman Kami i Fridrih Ebert naglašavaju utilitarnost bibliografije. Kami se sedamdesetih godina

18. veka zalaže da bibliografija služi progresu nauke i da omogući piscima da iz biblioteka izvuku

najveću korist. Ebert bibliografiju uskogrudo gleda kao zbornik dokumenata za istoriju

književnosti ali ipak ističe njenu vrednost kao merilo stepena knjižne kulture i stvaralaštva i deli

je na čistu i primenjenu bibliografiju.

1

Bibliografija je kroz vekove bila nazivana i srodnim imenima koja su isticala njen primenjeni

karakter: katalog, indeks, biblioteka, leksikon, rečnik, anali, priručnik, tezaurus, letopis i dr.

Savremena ruska definicija je bliska ovim tumačenjima: „Bibliografija je oblast znanja koja

registruje štampane publikacije, prikazuje njihovu sadržinu i daje sud o njihovom praktičnom,

političkom i naučnom značaju, naročito kritičkom beleškom o knjizi i piscu, odnosno ocenom

njihove vrednosti.“

U 20. veku se naglašava, u našoj sredini često nevešto i usput, da je bibliografija nauka. Tako

posmatrano, američka definicija je sveobuhvatnije i tačnija od ruske: „Bibliografija je naziv za

nauku, delatnost i najkarakterističnije proizvode te delatnosti. Kao nauka, bibliografija je skup

sređenih znanja koja obrađuju knjige sa svih gledišta, kako kao fizičke predmete, tako kao

nosioce ideja. Kao delatnost, bibliografija predstavlja tehniku za utvrđivanje, sređivanje i

prezentovanje informacije o knjizi. Kao karakterističan proizvod ove delatnosti bibliografija je

sistematizovan spisak knjiga zajedničkog obeležja za određenu namenu.“

Terminološki se pojam bibliografije kod Srba utemeljuje u Letopisu Matice srpske. Urednik

Matice, Georgije Magarašević objavljuje „Kratke bibliografičeske vesti o literaturi Slovena“. One

su jedan od ranih teoretskih priloga iz ove oblasti. Magarašević prvi postavlja napredak

književnosti u direktnu zavisnost od bibliografije jer su kontinuitet, sistematičnost, pouzdanost i

potpunost informacija o ranijoj i tekućoj izdavačkoj produkciji preduslovi uspešnog razvoja

književnosti.

Za sada najobimniji i najpouzdaniji terminološki rečnik na srpskom jeziku, Enciklopedijski

leksikon bibliotekarstva Koste Grubačića, opisuje: „Bibliograf je onaj koji se stručno bavi

bibliografijom, piše bibliografske napise ili sastavlja razne bibliografije. Zato bibliograf treba da

bude dobar poznavalac knjiga, bibliotečke, štamparske i izdavačke delatnosti.“ Naziv je

upotrebljavan i u značenju najopštijeg pojma o knjizi ali se danas upotrebljava u značenju

posebne naučne discipline i praktične delatnosti na stručnom bibliotečkom popisu i obradi

publikacija uključujući i rezultate te delatnosti, same popise publikacija koje su obrađene

bibliografski.“

U definisanju bibliografije treba istaći višeslojnost značenja ovog pojma. S jedne strane

bibliografiju nao nauku utemeljuje bibliografski metod a s druge strane metod klasifikacije. Tako

2

se ona može tumačiti kao grana bibliotekarstva, koje metodološki utemeljuje kao nauku, i kao

samostalna nauka koja raspolaže metodama bibliografije i klasifikacije. Utvrđeno je da je

klasifikacija osnova bibliografske organizacije koja mora da odgovara postojećoj strukturi

mišljenja a ne nekom neuhvatljivom prirodnom redu. Bibliografija može biti tretirana kao

pomoćna ali ne i kao podređena naučna disciplina.

Francuski bibliograf Luiz Malkle pomirljivo tvri da nije bitno raspravljati o karakteru

bibliografskog rada tj. da li je on tehničkog ili naučnog karaktera već da je važno da dobijemo

redigovane bibliografije koje će biti instrument istraživanja i informacije i da nam po potrebi

trenutno otkriju sve potrebne proizvode ljudskih misli.

Metodoločki bibliografija predstavlja istraživanje na polju spoznavanja, popisivanja, opisivanja i

razvrstavanja u skladu sa unapred zadatim programom, principima i ciljevima rada. Rezultat

bibliografskog istraživanja je popis publikacija uređen po nekom zajedničkom obeležju,

ustanovljene namene, tipa i strukture. Tačnost, postupnost i doslednost zavise od stepena

obrazovanja, naučne discipline i savesnosti bibliografa.

Bibliografiji kao nauci najviše škodi nedovoljna sigurnost i neznanje samih bibliografa. Svako

uopštavanje zaključaka bez dovoljnog poznavanja teorije i istorije bibliografije je štetno. Za ktaj,

citirali bi Desanku Maksimović: „Banalizovanje ne dolazi od teme nego od obrade.“

3

2. Bibliografija, predmet i zadaci

Bibliografija i bibliognozija, oba pojma (dugo vremena sinonimna) ukazuju na knjigu kao osnovni

predmet izučavanja. Za određivanje predmeta bibliografije primaran je formalni pristup koji u

prvi plan postavlja pojavni vid obrađivanja nosioca informacija – knjigu, časopis ili prilog u

publikaciji, u novije vreme i različitu neknjižnu građu.

Rukopisi ostaju predmet dokumentalistike i arhivistike. Prilično neprecizna definicija Logara

opisuje da bibliograf obrađuje tekst namenjen javnosti i u tu svrhu umnožen bilo kakvom

grafičkom tehnikom. U to bi spadali i magistarske i doktorske disertacije ali ne i rukopisi kao

pojedinačni spisi.

Stav Vojislava Maksimovića je da je predmet bibliografskog istraživanja i popisa bilo koji vid

ljudskog stvaralaštva iskazan u pisanoj formi, u rukopisnom ili štampanom tekstu. Time bi

bibliografija stajala kao nadređena zbirna nauka nad diplomatikom, paleografijom i

arheografijom, koje su se razvile kao pomoćne istorijske nauke u 17. veku.

Predmet bibliografije se menjao u istorijskoj dimenziji. Polazi od rukopisne knjige, štampane

knjige, u 17. i 18. veku pridružuju se časopisi, prvo opšti pa specijalizovani a u 19. veku prilog u

stručnoj periodici. Vera Sećanski zaključuje: „Bibliografija se obavezno bavi sveukupnošću

proizvoda pismenosti, odabranih po odrečenom kriterijumu.“

Kriterijum za odabir uslovljava sistematizaciju bibliografije, koja ima opšte i specifične zadatke.

Opšti su istraživačka akribičnost, tačnost, pouzdanost, doslednost, preglednost i maksimalna

potpunost opisivanja usklađeni sa posebno zadatim pravilima. Posebni zadaci zavise od vrste,

namene i opsega bibliografije, i dozvoljavaju razmišljanja o opravdanosti objektivnosti ili

subjektivnosti, kritičnosti ili suzdržanosti od suda, ideološke angažovanosti, filozofske ili

političke usmerenosti, opsežnosti ili potpunog nedostatka anotacije.

Janez Logar smatra da se stručna bibliografija radi po višim kriterijumima od tekuće opšte

nacionalne bibliografije i time ona dobija karakter naučnog rada. Potuno je pogrešno naučnost

bibliografije povezivati sa tipom. Takav stav obezvređuje nacionalne bibliografije koje su ipak

osnovni vid očuvanja znanja o nacionalnom kulturnom blagu. Logar tvrdi da grupe vrhunskih

specijalista učestvuju u izradi stručnih bibliografija. Za izradu nacionalne bibliografije dovoljno je

4

opšte obrazovanje bibliografa i solidno ovladana tehnika bibliografskog opisivanja., dok je za

sturčnu bibliografiju potreban niz dodatnih sposobnosti: ocenjivanje kvaliteta i odabiranje

bibliografskih jedinica na osnovu sadržinskih kriterijuma, da se u napomeni autor osvrne na

rezultate autorovog istraživanja i da se jedinice kritički vrednuju.

Svaka bibliografija je naučna onoliko koliko je pouzdana i obuhvatna, a odgovoran prisut i

adekvatno obrazovanje su preduslov za rad na svakoj vrsti bibliografije. Uvođenje u bibliografiju

kritičnosti i vrednovanje publikacija po bilo kom kriterijumu mogu biti izvor pogrešaka i zabluda.

Zanimljiv je stav Dimitrija Davidovića koji je svoj rad kao urednika novina uporedio sa poslom

protokoliste u činovničkoj službi, kome je dužnost da zapiše sve što mu dođe.

Stojan Novaković naglašava da bibliografiju interesuju podjednako i najbolji i najgori štampani

komadi te da je njen posao da što potpunije pokupi sve što je urađeno jer će to bibliografiju

učiniti vrednom.

3. Metode bibliografskog rada.

5

Ne razlikuje se od pristupa i procesa izrade drugih naučnoistraživačkih projekata, mada je

poštovanje redosleda postupaka od većeg značaja.

Mihajlov, definišući bibliografiju zapravo objašnjava i postupke u njenoh izradi: „Bibliografija je

oblast znanja i praktične delatnosti, koja sadrži u svom predmetu: popis, opisivanje,

sistematizovanje i kvalitativnu analizu štamparskih proizvoda i sastavljanje priručnika, koji

olakšavaju orijentisanje u postojećoj literaturi, propagiraju je i doprinose njenom boljem

korišćenju.“

Razlikujemo nekoliko faza u toku formiranja bibliografije: određivanje teme i ispitivanje obima i

dostupnosti materijala, određivanje pravila za opisivanje građe, prikupljanje građe, selekcija

materijala, opisivanje građe, klasifikacija građe, opremanje bibliografije odgovarajućim

indeksima i napomenama.

Često bibliografije ne budu izrađene u unapred zadatim okvirima ali to ne mora da bude do

organizacije bibliografa već zato što se tema često usložnjava tokom samog istraživanja.

Određivanje predmeta bibliografije je uglavnom uslovljeno trenutnim zahtevima određene

naučne discipline, jubilejima ili ličnim interesovanjima a retko unapred utvrđenim programima

bibliografskih istraživanja nacionalnih institucija osim, naravno, kada su u pitanju nacionalne

tekuće i retrospektivne bibliografije.

Planski i organizovan pristup unapred definisanim potrebama pojedinih nauka za bibliografskim

istraživanjem dvostuko je koristan kako za nauku za koju se obavlja istraživanje tako i za

društveno priznavanje same bibliografije. Da bi se bibliograf lakše odlučio za tip, strukturu i

pravila bibliografskog opisa potrebna je preciznost formulisanja teme, inicijalnih zahteva i

namene. Konačna preglednost i obuhvat bibliografije su u zavisnosti od uspešnosti sagledavanja

teme, predviđanja eventualnih poteškoća, nejasnoća i dvoumljenja i širine konsultovanja

pomoćne literature koja je brojna i čiji je pregled načinio Centar za referalnu delatnost NBS (u

pitanju su različite bibliografije, leksikoni, enciklopedije, katalozi, rečnici, priručnici, periodika).

Postupak prikupljanja građe se prepliće sa prvom fazom i zahteva najviše znanja, strpljenja,

istraživačke veštine, dara za analitično, sintetično i komparativno sagledavanje prikupljenih

podataka. Zato je predmet posebne bibliološke discipline, bibliografske heuristike. Stanoje

Stanojević krajem pročlog veka tvrdi da je za dobru bibliografiju potrebno svaku knjigu svesrdno

6

proučiti i opisati i tek sa tako skupljenim materijalom pristupiti izradi bibliografije. Bibliograf bi

trebalo da bude dobro upućen u predmet kojim se bavi stoga se kao izvori saznanja mogu

navesti svi štampani, neštampani i živi izvori.

Jasnost i upotrebljivost bibliografije su umnogome uslovljeni pravilima bibliografskog opisa i

klasifikacije. Uprkos zahtevima savremene obrade jedinica koji daju prednost međunarodnim

pravilima za bibliografski opis publikacija kod nas uporno opstaju zvanična pravila Društva

bibliotekara ali takođe i mnoga pravila pojedinaca i institucija. Nedovoljno poznavanje

prednosti novog sistema obrade i naviknutost na ranije norme su česta kočnica razoja

bibliografije i uopšte biblioterarstva. Odluka o izboru pravila je ipak ostavljena bibliografu koji bi

trebalo da ih dosledno, jednoznačno i znalački upotrebljava, objašnjavajući svoj postupak u

uvodnim napomenama. Osnovni uslov bibliografije je pouzdanost a siguran put za njeno

postizanje je opisivanje publikacija de visu kadgod je to moguće. Uvek je lakše izvršiti selekciju

među rezultatima istraživanja ako su širi i obuhvatniji. Konačno oblikovanje bibliografije zahteva

predmetno znanje bibliografa i doslednu primenu odabranog principa selekcije i klasifikacije

građe.

Sistematizaciju građe određuje predmet i namena. Istorijski gledano, najčešći su rasporedi po

imenu autora i po godinama izdanja. Prva odstupanja predstavljaju prekretnicu o razmišljanjima

o klasifikaciji. Kod nas je Stefan Novaković, krajem 18. veka izdanja svoje štamparije predstavio

po nameni, kao bukvare, časoslove, psaltire. Opšta bibliografija Lukijana Mušickog, sačuvana u

rukopisu, u prve dve sveske ima stručni raspored, u trećoj alfabetski a u četvrtoj hronološki.

Hronološki raspored omogućava jednostavnost primene, smanjenu mogućnost grešenja,

prikladnost svakoj vrsti građe i temi, naročito onima u nacionalnim okvirima. Jovan Bošković u

Pregledu sadržine devedesetorih knjiga Glasnika Srpskog učenog društva ostvaruje klasifikaciju

koja je i njemu stvarala određene nedoumice jer su neki članci po sadržini mogli da uđu i u dve,

tri struke a stavljani su u onu koje se Boškoviću po većini svoje sadržine činila preikladnom. On

je ustanovio podelu na 11 grupa po sadržaju a takva je podela najviše bila uslovljena profilom

rubrika Glasnika.

Bez obzira na različite mogućnosti danas je najviše u upotrebi alfabetski i hronološki pristup,

mada je stručni u bibliografsku praksu uveo još Konrad Gesner u 16. veku. On je u svojoj

7

univerzalnoj bibliografiji dela na tri jezika, latinskom, grčkom i hebrejskom, primenio prvo

abecedni a zatim i stručni raspored kroz 21 grupu i 250 podgrupa. Predmetni raspored, bez

predviđenog sistema klasifikacije je bio odomaćen u 17. veku mada je bio kritikovan od strane

filozofa i bibliotekara Lajbnica zato što je predmet preuziman direktno iz naslova.

Danas se najviše koriste Klasifikacija Kongrasne biblioteke (LCC), Kolon klasifikacija (CC),

Bibliotečko-bibliografska klasifikacija (BBK) i Univerzalna decimalna klasifikacija (UDK).

Klasifikacija Kongresne biblioteke jedina počiva na naučnim grupama označenim velikim slovima

abecede dok ostale počivaju na upotrebi numeričkog obeležavanja ili na kombinaciji slovnog i

brojnog sistema. Kolon klasifikacija ima tri grupacija, opštu, prirodnu i primenjenu i

humanističku i društvenu a dalje usitnjavanje se obavlja s dvotačkom, upotrebom slova azbuke.

Najšire primenjena je UDK koja se razvila iz Djuijeve klasifikacije koji je opet bio pod uticajem

filozofskih stavova Frensisa Bekona. Sve grupe su podeljene na deset brojeva koji se dalje

granaju. U Briselu, 1895. god. na prvoj bibliografskoj međunarodnoj konferenciji dopunjene su i

izmenjene. Klasifikator ne treba da ulazi u bibliografski larpurlartizam koji više šteti nego koristi

korisniku bibliografije. Kod stručnih bibliografija poželjna je i najsitnija podela.Najbolji sistem je

onaj koji nudi racionalizaciju i praktičnost.

Traganje za najboljim načinom sistematizacije građe rezultirali je ukrštenim, rečničkim

rasporedom u bibliografijama, koji objedinjuje sve prethodne.

Bibliografija je kompletna tek pošto je zaokružena indeksima i napomenam. Napomene

uključuju uvodnu reč, predgovor ili pogovor, spisak korišćene literature i sadržaj. Brojnost i

karakter registara zavise od stepena ispunjenosti zahteva koji su pred bibliografiju postavljeni.

Registri su neophodna pomoćna aparatura, oni uvećavaju informativnost bibliografije. Ipak

vresta indeksa trebalo bi da bude saobrazna sa tipom bibliografije kao i sa njenim informativnim

zahtevima. Uvodne, bolje nego zaključne beleške su putokaz za korišćenje bibliografije kao i

opravdanje za bibliografa ukoliko je svestan izvesnih propusta ili širine prostora koji se otvara

pred budućim istraživačima.

Redigovanje bibliografije je redovan i podrazumevajući postupak.

8

4. Principi izrade bibliografija

Često se izrada neke bibliografije obavlja mehanički po ustaljenim postupcima koji proizilaze iz

već utvrđenih normi. Iako se na izgled ovo čini kao pogodno mesto za traženje mana ovakvog

pristupa, još pogodnijom se nameće provera bibliografije i to ona koja podrazumeva da li je

bibliografija rađena u skladu sa relevantnim stručnim zahtevima.

U bibliografskom radu je prepoznatljiva određena rutina koja je rezultat duže prakse, a koja igra

važnu ulogu u ustaljivanju veštine, marljivosti i obaveze da svaka bibliografija kao konačan

proizvod bude što pouzdanija i savesnija.

Bibliografija je, pre svega, složen, stručan posao koji zahteva raznovrsno znanje, kao i naučni

pristup izvorima i literaturi koji sadrže podatke o predmetu istraživanja bibliografisanja. Takav

posao iziskuje i sposobnost da se popisivanje građe rasporedi i da se izrade prateći elementi uz

bibliografiju kao sto su napomene, registri, indeksi i sl.

Takođe, bibliograf uvek mora jasno da formuliše metode i potupke koje je koristio prilikom

izrade određene bibliografije, ali da to učini tako da ih i ostali prepoznaju, jer će na taj način oni

bolje primiti bibliografiju i lakše se njom koristiti. Bibliografi mogu predstaviti svoje metode u

pisanom obliku gde su u tu svrhu od velike pomoći različiti oblici tekstova - prikazi, osvrti,

ogledi, rasprave i studije. Tako predstavljeni oni se publikuju ili zasebno u knjigama ili u

zajedničkim zbornicima i periodičnim publikacijama, a često se ovakvi tekstovi objavljuju uz

bibliografiju, bilo u vidu njenog predgovora ili uvoda, bilo u vidu pogovora, pri čemu se

bibliografi uvek opredele samo za jedan od dva priloga.

Predgovor i pogovor moraju imati takvu sadržinu koja je potpuno zasnovana na predmetu

bibliografije, da predstavlja spoj konkretnih činjenica, teorijskih i metodoloskih polazišta. Oni bi

9

trebalo da budu izraz vlastitih shvatanja svakog bibliografa koja neće izlaziti iz okvira teme

bibliografije.

Principi koji moraju da se poštuju u izradi svake bibliografije su:

-Raspored elemenata bibliografskog opisa

-Poštovanje standarda

-Doslednost u opisivanju

-Tačnost i preciznost

-Objektivnost

-Potpunost, obuhvatnost

-Etnički, jezički, teritorijalni, i nacionalni princip

5. Bibliografski opis - razvoj i uloga

10

Bibliografska jedinica je svaki pojedinačni predmet bibliografske obrade, bilo da je samostalna

publikacija ili njen sastavni deo, čijim adekvatnim, obuhvatnim i ujednačenim predstavljanjem i

znalačkim klasifikovanjem nastaje bibliografija kao svrsishodna celina. Sastavljena je iz

bibliografskih elemenata. Bibliografska jedinica je elementarni celovit i jasan deo bibliografije.

Elementi imaju utvrđen i precizan raspored a izostavljanje ili naglašavanje je dozvoljeno ako se

postiže bolja smisaonost bibliografije.

Bibliografski podatak je skup tačnih i podrobnih elemenata, dovoljnih da se neka publikacija ili

neki njen deo može identifikovati. Podatak je u ovom slučaju neprecizni termin koji se odnosi na

bibliografsku jedinicu.

Standard precizira elelmente za opis knjiga, periodičnih publikacija, priloga u zbornicima,

članaka periodičnih publikacija. Zalažući se za poštovanje vrste i obima u opis uključenih

podataka, standard širokogrudo ostavlja prostor za izbor metode za njihovo uobličavanje koja

bibliografu odgovara, međtim koja god metoda da se primeni bitna je dosledna primena

uobličavanja bibliografskih podataka.

Bibliografska jedinica, dosta precizno formulisana međunarodnim pravilima za bibliografski opis

raznorodnih publikacija, menjala se kroz istoriju.

Zaharije Orfelin, koga smatramo prvim srpskim bibliografom, u Slaveno-serbskom magazinu

(prvom južnoslovenskom i srpskom periodičnom glasilu) objavljuje prvu srpsku bibliografiju.

Njegov opis je nepotpun i nedosledan ali ipak uključuje dva osnivna dela: formalne podatke o

jedinici građe preuzete sa naslovne strane i bogatu anotaciju kojom knjigu preporučuje.

Karakteristično je da krajem 18. veka svaka bibliografska jedinica ne sadrži mesto izdavanja,

izdavača i štampariju, ali je često snabdevena napomenom koja bibliografiju uzdiže od

informativne do rekomendirane.

Dimitrije Davidović sa Dimitrijem Frušićem pokreće i vodi srpski list Novine srbske u Beču u

pečatnji Johana Širera. U svojim novinama Davidović redovno izdaje smesice i u njima proširuje

bibliografski opis gde beleži detaljno i pedantno jezik i pismo publikacije, format, obim i

sadržinu knjige.

11

Deceniju kasnije Georgije Magarašević prošituje meterijalni opis podacima o različitoj paginaciji,

formatu, tablama ilustracija i dodatnim prilozima i čak predstavlja jednu stranu knjigu. Na

osnovni opis nastavlja se i napomena koja ukazuje na sadržaj dela a taj postupak je kasnije

razradio Miloš Popović.

Srpski rodoljubac, tridesetih godina 19. veka, Vasilija Čokrljana, u opisu knjige Pametnik

englezski junaka uključuje i opis dimenzija stranice, veličinu i vrstu slova.

Opis Miloša Popovića je sadržajni i tehnički bolje rešen od prethodnih. Gornje polje

bibliografskog opisa bez odrednice, sa naslovom, imenom autora, mestom izdavanja i

izdavačem, ili štamparijom kao i podacima o formatu i obimu knjige i grafički je izdvojeno,

kurzivom, od često bogate napomene. Sve raspoložive podatke uzimao je sa naslovne strane a

svoju primedbu, najčešće o pismu izvornog teksta davao je u malim zagradama. Materijalni opis

knjige je detaljan. Razdvaja rimsku od arapske paginacije, daje tačan podatak o ilustracijama a

nekad i o propratnoj građi. Uključuje uporedni naslov odmah iza podataka o odgovornosti.

Napomena je vrlo opširna, formalnog tipa a povremeno i sadržinskog. Često u napomeni

Popović kritikuje publiku. što tada nije bila retka pojava.

Napomena doživljava procvat u bibliografiji Antonija Arnovljevog Arnota jer sadrži nekad

podatak o posveti, nekad citat iz piščevog proglasa za samo delo ili citat iz neke književne kritike

ili bibliografije, podatak o dodatoj delatnosti pisca. Arnotovo širenje napomene utemeljavalo je

anotiranu bibliografiju svih vidova.

Bibliografije se organizovano i institucionalizovano razvija pod okriljem Društva srpske

slovesnosti. Inicijativu je pokrenuo sekretar Društva Mita Cenić i ona se najbolje otelotvorila u

bibliografijama Đure Daničića i Stojana Novakovića. U bibliografiji objavlejnoj u Glasniku Daničić

odrednicu, koja je ranije često bila skrivena, izdvaja iznad bibliografskog opisa i čine je prezime i

ime autora ili prevodioca a za anonimno delo i časopis, naslov, iz koga je izvlečena imenica

ukoliko je on počinjao neutralnim rečcama ili pridevima. Invertovani red naglašen je zarezom

što je kasnije činio i Stojan Novaković mada ne dosledno. U opisu je preslikana naslovna strana

dok ono što nije bilo na njoj je stavljeno u uglaste zagrade. Napomena je imala ulogu sličnu

današnjoj, da objasni odakle je preuzeto ime autora, da predstavi sadržaj uz tačno navođenje

strana.

12

Glasnik Srpskog učenog društva po prvi put je udomio i opis višetomnih publikacija u nivoima.

Zajednički elementi za više kjiga koje pripadaju jednoj ediciji nalaze se u gornjem polju

bibliografskog opisa a ulogu odrednice preuzima naslov edicije.

Detaljna specifikacija elemenata uključenih u opis i njihova tačna pozicija objavljena je prvi put

u Glasniku knjižara. On je sistematizovao prethodna znanja.

Pruska (1899) i anglosaksonska (1908) pravila usložnila su i kodifikovala bibliografski opis,

utičući na lokalna pravila drugih zemalja a kod nas na formulisanje Pravila Društva bibliotekara.

Sedamdesete godine bibliografskoj praksi donose preciznost i širinu u izboru podataka,

postavljenih na odgovarajuće neizmenljivo mesto, razdvojenih uvek jednoznačnim simbolima,

čitljivim u mašinskoj formi opisa. Pod okriljem Međunarodnog saveza bibliotečkih društava

(IFLA) doneti su standardi za bibliografski opis svakog tipa građe posebno: ISBD (M) 1974,

prerađen 1978; ISBD (G), (S), (NBM), (CM) 1977; ISBD (A) 1980. Ubrzo su prevedni na srpski

jezik i prihvaćeni u jugoslovenskim okvirima do 1985. godine.

Centralizovana katalogizacija osmišljena je kao izrada kedinstvaenih kataloških listića „sa

klasifikacionom oznakom na osnovu obaveznog primerka štampanih stvari“, započeta je 1968.

godine u Jugoslovenskom bibliografskom institutu, kako bi se rasteretili bibliotekari i imali više

vremena za rad sa čitaocima. Zbog selektivnosti, preopširnosti i neprilagođenosti opisa svakom

tipu biblioteke, kašnjenja obrade i distribucije ova ideja nije bila dugog veka ni u inostranstvu ni

kod nas. Njene pozitivne strane su bile ujednačavanje opisa, racionalizacija poslovanja,

sistematilnost poslovanja i popularizacija knjige.

Ulogu centralizovane katalogizacije preuzela je potom katalogizacija na izvoru, osmišljena u

Velikoj Britaniji 1876. kao predlog da autori sami izrade listić koji bi pratio knjigu. U Jugoslaviji

se ona sprovodila na osnovu projekta Desanke Stamatović od 1978. On je obuhvatao analizu

učesnika u procesu, organizaciju rada, njen značaj za izdavače i bibliotekare i uvid u prethodna

iskustva. Sve publikacije (izuzev školskih udžbenika, geografskih karata, muzikalija, rotoromana,

religiozne propagandne literature i publikacija koje podležu grupnoj obradi) dostavljene kao

maketa nacionalnoj biblioteci, opremaju se jedinstvenim kataloškim listićem, koji sadrži

odrednice za imenski, predmetni i strucni katalog kao i za uputne kataloške listice, čime se

omogućuje racionalizacija bibliotečkog poslovanja, širenje međubibliotečke pozajmice i

13

razmena. Do danas dosledno se ovaj projekat sprovodi u NBS, Biblioteci MS, Institut za

vojnotehničku dokumentaciju.

Međunarodna pravila za bibliografski opis bila su neophodan preduslov i centralizovane i

katalogizacije na izvoru. Pojava ISBD uslovila je i uspostavljanje Međunarodnog standardnog

broja knjige (ISBN) i Međunarodnog standardnog broja za serijske publikacije (ISSN) koji

ostvaruju važnu međunarodnu realizaciju u bitnim aspektima informativne i izdavačke

delatnosti. Svi pomenuti projekti za ujednačavanje opisa i kodifikovanje knjige na

međunarodnom nivou doprineli su osmišljavanju Univerzalne bibliografske kontrole (UBC)

1974. i njenom kasnijem uspostavljanju 1978. godine. Definisano je da UBC obuhvata pouzdanu

kontrolu i široku razmenu bibliografskih informacija na jedinstvenom nacionalnom nivou.

14

6. Bibliografski elementi za opis knjiga - u istorijskoj dimenziji i danas. Bibliografski elementi za

opis starih i retkih knjiga.

Bibliografski elementi za opis knjiga su:

Područje stvarnog naslova i podataka o odgovornosti

Ime i prezime autora, ravnopravnih i podređenih koautora, imena i prezimena drugih

saradnika: izdavača, priređivača, pisca napomena, predgovora, pogovora, ilustratora itd.

Autorovo ime je jedan od najvažnijih podataka pri opisu knjige. Ukoliko ime nije navedeno u

knjizi ili je prisutan pseudonim autora, ili skraćenice autorovog imena, na početku se mora

utvrditi ime autora i kao takvo uneti u opis. Ako se autorovo ime javlja u više oblika, treba uzeti

onaj koji je najpoznatiji i koji se najčešće koristi. Autorovo ime se najčešće stavlja pri vrhu opisa

kao odrednica i to tako što se obično prvo navede prezime, pa lično ime, pri čemu se razdvajaju

zarezom.

Stvarni naslov i dopuna stvarnom naslovu

Stvarni naslov predstavlja sadržaj knjige na neki primeren način (knjižna jedinica se ne može

opisati bez stvarnog naslova); ako ne postoji naslov treba ga izvesti iz sadržine dela. Duge

naslove je često potrebno skratiti, ali tako sto će se voditi računa o smislu koji će taj naslov

nakon skraćivanja imati. Podnaslov, dopuna stvarnom naslovu, predstavlja literarnu vrstu:

uvod, udžbenik, drama, istorijski roman, izbor pesama. Uz stvarni naslov često ide i posveta tj.

podaci o nameni i poreklu dela, povod izlaženja dela, jubileji, podaci o organizaciji koja je to

delo sastavila, naručila ili izdala, podatak da li je delo štampano kao rukopis, podaci o

registrima, ilustracijama, prilozima itd.

Drugo područje izdanja

Podaci o izdanju se obično ne izostavljaju i uvek je najbolje da se navedu u onom obliku u kome

su dati u knjizi. Ako ih nema u knjizi, a iz nekog drugog izvora se utvrdi o kom izdanju je reč ili da

je u pitanju preštampano izdanje, i taj podatak se unosi u opis. Originalno izdanje je prvo izdato

15

delo od strane autora, odnosno izdavača; kasnija izdanja zadržavaju mogućnost menjanja, mogu

biti uvećana, skraćena, poboljšana uvodima itd.

Područje izdavanja i distribucije

Impresum se uvek daje u utvrđenom redosledu: mesto izdavanja (ili štampe), ime izdavača, ime

štampara, godina izdanja. Štampari su tvorci materijalne (spoljašnje) strane knjige, dok su

izdavači najčešće zaslužni za oblikovanje sadržajne strane knjige.

Mesta izdavača i štampara mogu biti različita, dok je godina izdanja razrešena na različite

nacine: arapskim brojevima, slovima ćirilice. Godina objavljivanja predstavlja jedan od

najvažnijih podataka u impresumu. Ukoliko se utvrdi da godina nije navedena mora se

ustanoviti ako je to ikako moguće. Do problema razjašnjenja prave godine dolazi zbog toga što

se u knjizi često nalaze različite godine izdavanja, pri tome je jedna na naslovnoj strani, druga

na poleđini naslovne strane ili u kolofonu. Zato je kod ovog podatka veoma važno da bibliograf

utvrdi kada je knjiga zaista objavljena i da tu godinu unese u impresum pored one sa naslovne

strane, sve druge godine moze naznačiti i obrazložiti u napomeni. I godina objavljivanja je

ponekad pogrešno navedena iz različitih razloga, a najčešći je cenzura.

Peto područje materijalnog opisa

Obim knjige se određuje prema broju svezaka iz kojih je delo sastavljeno, broju odštampanih

strana u svakoj knjizi i broju priloga. Obim je obično kod knjiga novijeg datuma, obeležen

paginacijom arapskim brojevima, ali je potrebno obratiti pažnju prilikom utvrđivanja broja

odštampanih strana kojim je brojevima obeležen predgovor tj. da li paginacija obuhvata sve

štampane strane, dakle, glavni tekst, ali i uvod, predgovor, pogovor, dodatke, priloge, sadržaj i

sl.

Format knjige danas je uobičajeno da se format izražava preko visine i širine knjige u

centimetrima. Kod merenja formata presudnu ulogu ima visina knjige, a u slučaju da je širina

knjige veća od dužine, to onda predstavlja poprečni format. Iza opisa formata pri detaljnim

opisima sledi:

16

Tiraž

Povez - koji može biti: broširan, tvrd i mek povez, poluplatno, platno, koža; zaštitni omot,

kvalitet papira.

Cena knjige.

Šesto područje izdavačke celine

Naslov zbirke u koju je uključena knjiga.

Sedmo područje napomena

Podaci o tipu slova i štampi - ćirilica, latinica, dvobojna ili višebojna štampa, podaci o tehnici

umnožavanja i sl.

Podaci da li je izdanje bibliofilsko, da li sadrži autorov potpis, da li je određeni broj primeraka na

nekom posebnom papiru itd.

Bibliografska napomena: tu idu podaci o sadržini knjige koja se može predstaviti ili uopšteno (da

li knjiga ima predgovor, navedenu korišćenu literaturu, bibliografiju na kraju, da li je u pitanju

rasprava, istorijski roman, antologija, biografija), ili se moze stručno sažeti, ili dati u kraćem

rezimeu bilo na domaćem ili stranom jeziku. Postoji nekoliko vrsta bibliografskih napomena:

- Anotacija predstavlja dopunu opisa bibliografske jedinice u vidu različitih podataka o samoj

bibliografskoj jedinici.

- Referat ili apstrakt predstavlja stručni izvod sadržine glavnih teza ili zaključaka određene

bibliografske jedinice.

- Recenzija sadrži kritičko vrednovanje bibliografske jedinice sa idejnog, političkog, umetničkog,

naučnog gledišta.

- Izvod ili rezime je sažet pregled celokupne sadržine bibliografske jedinice

ISBD(A) je međunarodni standard za bibliografski opis starih i retkih knjiga, koji obuhvata ona

dela koja su objavljena pre 1801. godine, kao i kasnije publikacije istog oblika, ako su urađene

ručno ili pomoću metoda koje produžuju tradiciju ručne izrade knjiga. Oznaka A predstavlja

17

skraćenicu od Ancien, Antique. ISBD(A) je usvojen 1980. godine, a nastao je zato što se ISBD(M)

nije bavio starom knigom, pa se osećala potreba da se i ta građa obuhvati adekvatnim

standardom.

1.) Stvarni naslov i podaci o odgovornosti – opšta oznaka građe

2.) Izdanje

3.) Podaci specifični za građu ili vrstu publikacije

4.) Izdavanje (mesto, godina, naziv štampara dati u izvoru podataka izvan primarnog izvora

podataka)

5.) Materijalni opis

6.) Izdavačka celina

7.) Napomene

8.) Područje ručnog otiska

Bibliografski opis stranih i retkih knjiga: ova uputstva se odnose na štampana dela posle 1500.

godine, zatim za starije tzv. inkunabule zbog raznih osobenosti (pre svega nemaju naslovni list u

današnjem obliku, nemaju uvek tačan stvarni naslov i impresum, u njima su korišćene brojne

skraćenice, nemaju označene stranice i dr.) za njih postoje posebna pravila:

Zbog teškoća pri reprodukciji nelatinskog pisma pisaćim mašinama i štampom, nelatinsko pismo

se kod nas često prenosi na latinicu. Taj prenos treba obaviti po pravilima transliteracije, a na

kraju opisa treba navesti u kojem je pismu štampana određena publikacija.

Pravopisne osobenosti naslovne strane pri opisu čuvamo. Samo naslove koji su u celini ili

delimično pisani velikim slovima, prepisujemo malim i pri tome upotrebljavamo velika slova

prema današnjem pravopisu. Štamparske i druge greške ne ispravljamo, vec skrećemo pažnju

na njih dodatnim znakom uzvika u zagradi.

Ako podatke sa naslovne strane (stvarni naslov) skraćujemo, skraćeno mesto popunimo sa 3

tačke u zagradi.

Često se izrazi koji se u opisima ponavljaju nadomeštaju odgovarajućim skraćenicama.

18

Bibliografski opise knjiga za starija izdanja često dopunjavamo i fotografskim snimcima

naslovne, a ponekad i drugim stranama knjige.

19

7. Bibliografski elementi za opis serijskih publikacija - u istorijskoj dimenziji i danas.

Pod periodikom se podrazumevaju časopisi i novine koji se i po sadržini i po načinu objavljivanja

razlikuju od knjiga. Kod periodike je sadržina sastavljena od mnogobrojnih priloga raznih

autora, periodika izlazi u brojevima u nekom unapred neograničenom periodu.

Za opis časopisa i novina se koriste sledeci bibliografski elementi:

- Naslov, podnaslov;

- Mesto izdavanja;

- Vreme izdavanja (početak i kraj);

- Periodičnost (kako izlazi: dnevno, nedeljno, mesečno);

- Obim

- Format

Svi ovi podaci su jednako bitni i uvek se navode u navedenom redosledu pri kratkom opisu

periodike. Ukoliko postoji podrobniji opis časopisa i novina u posebnom delu opisa se navode i

drugi faktori koji su odigrali značajnu ulogu u oblikovanju spoljašnje i sadržinske strane, a oni su:

vlasnik, izdavač, urednik (glavni, odgovorni, urednik rubrike itd), a ponekad se mogu navesti i

imena značajnijih autora nekih priloga.

S obzirom na cinjenicu da novine ili časopis izlaze neko duže vreme, normalna je pojava da se

tokom godina neki od elemenata promene npr. vlasnik, izdavač, urednik i dr, nekad se časopis ili

novine udruže sa nekim drugim časopisom ili novinama, pa promene naslov, ili se podele na dva

samostalna lista. Najbitnije je da sve te promene budu zabeležene u opisu u odgovarajućem

redosledu i sa naznakama kada je tačno (kog datuma) i u kom broju došlo do promene nekog

elementa.

20

Obim se kod periodike određuje u zavisnosti od karaktera bibliografske jedinice. Kada su u

pitanju časopisi (revije), paginacija teče tokom cele godine i na taj način se može odrediti broj

strana za svaku godinu.

Kod novina je situacija drugačija - paginacija počinje u svakom broju od jedan, te se obim

određuje tako što se navode brojevi u godini i prosečan broj strana u jednom broju. U slučaju

detaljnijih opisa novina, bibliograf sledi drugačiji princip - pravi tekući popis svih brojeva svih

godišta i za svaki navodi broj strana i priloga, takođe, i utvrđuje datum početka i završetka

izlaženja, kao i eventualnih prekida izlaženja. Nekad se javlja potreba da bibliograf opiše

pojedini broj ili pojedino godište i pri takvom opisu će uzimati samo one elemente koji

karakterišu taj broj tj. godište.

Kada opisuje sadržinu časopisa (napomena) bibliograf navodi opštu oznaku političke, filozofske,

kulturne orjentacije lista, područje kojim se bavi, i te podatke najčešće dobija već iz naslova i

podnaslova bibliografske jedinice. Vrlo često se iznad ili ispod naslova jedinice nalazi geslo

preko koga se može odrediti orjentacija ili sadržina novina ili časopisa. Takođe, bibliograf mora

podrobno ispitati građu i koristiti se saznanjima istoričara književnosti i kulture da bi mogao da

odredi što približniju oznaku sadržine i orjentacije listova. Bibliografski opis časopisa može biti

vrlo kratak, pregledan i jednostavan, a može biti i vrlo precizan i opsežan.

21

8. Bibliografski elementi za opis članaka.

Prilozi u novinama, časopisima i zbornicima su: članci, rasprave, ocene, vesti, govori i slična

građa koja ima svog autora, kao i stvarni naslov i podnaslov, a ponekad i ime prevodioca,

priređivača, ilustratora. Ukoliko se ustanovi da se ne može utvrditi autor priloga, opis počinje

stvarnim naslovom, a jedinica se opisuje kao anonimna.

Svi elementi za opis priloga se navode sledećim redosledom:

- Ime autora (kada je navedeno ili ga je moguće utvrditi)

- Stvarni naslov i podnaslov

- Ime prevodioca, ilustratora, priređivača

- Impresum: naslov novine, časopisa, knjige iz koje potiče prilog

- Mesto izdavanja novine ili časopisa (navodi se zbog potrebe da se naslov ne zameni nekim

drugim sličnim naslovom ili da se među mnogim sličnim naslovima može ustanoviti gde izlazi

revija)

- Mesto izdavanja zbornika (uvek se navodi)

- Godište, godina (datum), broj (sveske), strane (br. strana objavljenog članka) - kod novina se

pored ili umesto broja navodi i datum

Svim ovim podacima, bar što se spoljašnje strane tiče, bibliografska jedinica je sasvim dovoljno

označena, a samim tim je i mnogo lakše identifikovati je čak i kad publikacija u kojoj je prilog

objavljen ima mnogobrojna godišta bez sadržaja po godinama. Sadržina članaka, rasprava i

22

ostalih priloga iz časopisa, novina i zbornika se navodi slično kao i pri opisu knjige, isto tako je i

sa bibliografskim napomenama.

Dokumentacioni opis priloga iz časopisa, novina i zbornika predstavlja skraćeni bibliografski opis

priloga iz časopisa, novina i zbornika. Ponekad se pri opisu priloga ne navode neki elementi koji

su najvažniji u bibliografskom opisu, kao što su stvarni naslov i podnaslov. To se dešava onda

kada se bibliograf zadovolji samo opštom oznakom literarne vrste opisanih jedinica i kada mu

cilj ne predstavlja navođenje naslova. Primer dokumentacionog opisa priloga u časopisima i

zbornicima susreće se u ličnim i literarno-istorijskim bibliografijama gde ponekad bibliografu

nije svrha da navodi naslove većeg broja pesama nekog autora, ali mu jeste svrha da napravi što

potpuniju bibliografiju, te stoga pesme samo kratko opiše.

23

9. Bibliografski elementi za opis neknjižne građe.

ISBD (NBM) (1977.g.) donosi elemente (i njihov raspored) za opis i određenje omeđene

neknjižne građe, a takođe donosi i sistem interpunkcije koji se u njemu primenjuje. Sam pojam

neknjižna građa izaziva određene nepreciznosti i dileme, pa se ponegde upotrebljava i sintagma

audovizuelna građa, mada ni ona nije sasvim odgovarajuća. U svakom slucaju ISBD (NBM)

obuhvata film, dijapozitive, kasete, magnetne trake, gramofonske ploče, plakate, fotografije,

igračke koje imaju određenu kreativnu sadržinu, cd, dvd, itd.

Elementi opisa su:

1.) Područje stvarnih naslova i podataka o odgovornosti

Glavni stvarni naslov, opšta oznaka građe, uporedni stvarni naslov, podnaslov, podatak o

odgovornosti, sledeći podatak o odgovornosti

2.) Izdanje

Podatak o izdanju, uporedni podatak o izdanju, podatak o odgovornosti koji se odnosi na

izdanje, dodatni podatak o izdanju, podaci o odgovornosti uz dodatni podatak o izdanju

3.) Područje specifično za građu/vrstu publikacije

4.) Izdavanje

Mesto izdavanja, izdavač, godina izdavanja (mesto proizvodnje, proizvođač, godina proizvodnje)

24

5.) Materijalni opis

Posebna oznaka građe, druge materijalne pojedinosti, dimenzije jedinice, podatak o propratnoj

građi

6.) Izdavačka celina

Zajednički stvarni naslov, uporedni zajednički stvarni naslov, podnaslov izdavačke celine,

podatak o odgovornosti koji se odnosi na izdavačku celinu, ISSN niza, numeracija u izdvačkoj

celini, podatak o kolu

7.) Područje napomene

Napomene koje se odnose na prethodne podatke u područjima 1-6, napomene o disertaciji, o

broju izašlih primeraka, napomene koje sadrže rezime obađivača, a sadrže za kakvu je upotrebu

jedinica namenjena, koji se korisnici njome mogu služiti; obaveštenja o posebnoj tehnici i sl.,

napomena o manje važnim podacima o odgovornosti, napomenao sadržaju, o dodacima uz

sadržaj

8.) Podrucje ISBN i uslovi nabavke

25

10. Bibliografska anotacija - pojam i značaj.

Anotirana bibliografska jedinica predstavlja složeniju formu (od osnovne bibliografske jedinice)

jer sadrži sve činioce koje ima elementarna bibliografska jedinica, ali i dodatak koji se sastoji od

sažete anotacije ili beleške. Ona jedinici nadoknađuje ono sto joj nisu doneli glavni bibliografski

elementi.

Anotacija (od latinske reci annotatio) znaci napomena, primedba, beleska, zatim objašnjenje pa

i popis zaplenjenih stvari - Vujaklija. Smisao reči anotacija u okviru bibliografskog rada smatra

se kao beleška ili objašnjenje ispod osnovne bibliografske jedinice. Ako su bibliografski

elementi skladno komponovani i ako iz njihovog glavnog smisla možemo jasno shvatiti sadržinu,

onda su anotacije sasvim izlišne. Šta više, u tom slučaju one bi samo nepotrebno uvećavale

bibliografsku jedinicu, a suvišnim ponavljanjem glavnog sadržaja opteretile bi ono što ona već

predstavlja u svome bitnom značenju. Međutim, često se naslovi pojedinih tekstova koje

donosimo u bibliografskim jedinicama javljaju u krnjem obliku, neceloviti, manje ili više nejasni.

U takvim slučajevima, bibliograf mora da nekom prikladnom naznakom u anotaciji pojasni

bibliografsku jedinicu, da je osmisli i učini kompletnijom. Anotacija treba da bude kratka i

26

precizna. Treba da donese samo onoliko teksta koliko je dovoljno da bibliografska jedinica

postane punija i više shvatljiva.

Ne postoje čvrste granice koje određuju obim jedne anotacije, pa će on da zavisi od svakog

konkretnog slučaja, kao i od samog odnosa bibliografa. U teoriji bibliografije javljaju se i

različita shvatanja o pojmu, veličini i mestu anotacije uz bibliografsku jedinicu. Razlicito se

tumače i metode u sastavljanju anotacije. Može se ipak zaključiti da je upotreba anotacije

veoma česta i neophodna, bez obzira kako određivali njen oblik i smisao. Pošto anotacija

predstavlja dodatak bibliografskim elementima, ona i formalno dobija mesto na kraju

bibliografske jedinice. Informativni značaj anotacije je takav da se ona ne sme posmatrati kao

neko opterećenje za samu bibliografsku jedinicu, nego kao njen sastavni deo. Od osnovnih

bibliografskih elemenata anotacija se formalno odvaja novim redom i označava zvezdicom ili

nekim drugim grafičkim znakom, kako bi, pored ostalog, bila što više uoćljiva.

Međunarodnim standardima za bibliografski opis publikacija predviđen je tip i redosled

napomena:

- napomene formalnog tipa vezane za prethodnih sedam područja bibliografskaog opisa, iz kojih

pojedine elemente treba objasniti ili dopuniti

- napomene sadržinskog karaktera

- napomene preuzete iz izvora van publikacije

Precizirano je, takođe, da je prvi tip napomena za monografske publikacije podatak o tiražu, a

ako nije u pitanju originalno stavaralaštvo, podatak o prevodu dela; dok je za serijske

publikacije to podatak o peridičnosti izlazenja. Ako napomene nisu razuđene već istovrsno

profilisane, prema njihovom karakteru određuje se i vrsta anotirane bibliografije: deskriptivna,

rekomendirana, referativna i kritička.

U deskriptivnim bibliografijama anotacija se zadržava na formalnom opisu samog primerka

(vrsta, boja, kvalitet, očuvanost hartije, tip štamparskog sloga, karakter ilustracije, oblik poveza)

što je naročito važno za stare i retke knjige.

Rekomendirana bibliografija, koja je zametak anotirane u prvoj polovini 19. veka, napomenom

preporučuje delo čitaocu i propagira ga u javnosti. Još na početku razvoja srpske bibliografije

27

napomena je katkad bila važnija od samih formalnih elemenata opisa. (Milos Popović u

Letopisu, Arnot u Magazinu za hudožestvo.. )

Referativna (rezimirana, sadržajna) bibliografija razvila se postupno iz Glasnika srpske kraljevske

akademije, Priloga za književnost, jezik, istoriju i folklor i južnoslovenskog filologa.

Kritička (rezonovana) bibliografija, sa objektivnim osvrtima na kvalitet dela, proizvod je 20.

veka, iako na primere subjektivnih ocena kvaliteta i polemika o piščevim stavovima nailazimo i u

ranijim radovima (Stojan Novakovic).

11. Raspored bibliografske građe

Već oblikovane bibliografske jedinice raspoređuju se u krupnije celine, koje tako postaju

preglednije i izgled im je bogatiji, sadržajniji i začajniji. Tako one čine konačnu formu kojoj

težimo – bibliografiju. Raspoređivanje se može činiti na više načina i to zavisi od oblika, vrste i

namene bibliografije kao i od vrste bibliografskog materijala koji želimo da popišemo. Raspored

bibliografske građe se vrši na osnovu nekog od elemenata koje daje sam bibliografski opis

(prezime i ime autora, naslov teksta, naziv izdavača, godina ili datum izdavanja i dr.) i na temelju

same sadržine koju građa donosi. Najuobičajniji način rasporeda bibliografskih jedinica može

biti:

1. abecedni ili azbučni raspored (alfabetski) raspored građe prema početnom slovu prezimena

autora,

2. prema početnom slovu naslova nekog teksta,

3. hronološki raspored prema vremenu objavljivanja tekstova,

4. kombinacija alfabetskog i hronološkog reda

5. raspored građe prema sadržini, tj. prema tematskim stručnim celinama ili predmetima kojima

pripadaju tekstovi (uz paralelno postizanje alfabetskog i hronološkog reda).

28

Sam način raspoređivanja najviše zavisi od karaktera i namene bibliografije, i njemu se

prilagođava unutrašnja struktura. Bitno je da se omogući jednostavno korišćenje i da se uklone

sve dileme koje izazivaju nepotrebne teškoće u snalaženju korisnika bibliogrfije. Bez obzira na

raspored bibliografskih jedinica, one se obeležavaju rednim brojevima (arapskim ciframa). Ovo

obeležavanje najpre pokazuje količinu građe koja je obrađena i prezentovana a takođe služi i

kao jedinstvena oznaka prilkom izrade indeksa ili registara. Brojke na taj način postaju formalna

oznaka reda koji se želi postići grušisanjem bibliografskog materijala.

Svaki od mogućih rasporeda može da izazove niz praktičnih poteškoća. Zato se koriste i registri.

Na primer ako imamo popis radova o jednoj ličnosti, najjednostavniji je alfabetski raspored.

Tada se zanemari hronološki red, postupnost kojiom su tekstovi nastajali. Nekom istraživaču to

može predstavljati manjkavost ako na primer želi da izuči kakav je interes piščeva ličnost

izazvala u dužem vremesnkom rasponu.

Kada su u pitanju personalne bibliografije najbolji je raspored po hronologiji izdavanja njegovih

dela. Nekada to nije moguće u potpunosti uspostaviti jer su mnogi radovi objavljeni u periodici,

a u periodici ne postoji uvek tačna odrednica datuma. Kada se datum objavljivanja ne može

nikako utvrditi onda se te knjige odvajaju u zasebni deo bibliografije i nose oznaku s.a. (sine

anno).

Prilikom popisivanja radova jednog autora i radova o njemu, raspored bi trebalo da izgleda

ovako: I. samostalne knjige II. prilozi u periodičnim publikacijama III. prevodilački rad IV.

priređivački rad V. literatura o piscu

Raspoređivanje građe je završna faza, ali ne i konačna, u bibliografskom radu. Raspoređivanje

zahteva mnoga dopunska znanja o predmetu popisa, naročito kada se on svodi na uže stručne

celine. Stručnu podelu je upotrebio još Konrad Gesner u svojoj univerzalnoj bibliografiji na tri

jezika, rasporedom na 21 grupu i 250 podgrupa.

Da bi se obavio raspored građe prema stručnoj sadržini potrebno je da se prethodno izvrši

stručna klasifikacija svih bibliografskih jedinica. Tako treba imati na umu opštu klasifikaciju

nauka na koju se oslanja svako stručno sistematizovanje knjiga pa i bibliografskih jedinica.

Klasifikovanje nauka u raznim vremenima je dovelo do različitih pristupa, što je zavisilo od niza

društvenih uzslova i idejnih i filozofskih shvatanja. Tako je vremenom stvoreno više načina

29

klasifikovanja građe a u današnjoj upotrebi su naročito sledeće: Univerzalna decimalna

klasifikacija, Klasifikacija Kongresne biblioteke, kolon klasifikacija i bibliotečko-bibliografska

klasifikacija.

Istorijski posmatrano najčešći raspored je po autoru i po godini izdavanja. Prva odstupanja

predstavljaju i prekretnicu u razmišljanjima o klasifikaciji. Tako Stefan Novaković, urednik

Slaveno-serbskih vjedmosti, već krajem 18. veka svoja izdanja predstavio po nameni: bukvari,

časoslovi, psaltiri. Slično Novakoviću i Georgije Magarašević knjige obuhvaćene Srpskom

bibliografijom razvrstao je alfabetski a potom po mestu izdavanja, a u Ruskoj bibliografiji po

književnim vrastama. Srbski letopis, koji je imao redovnu rubriku bibliografskih beležaka,

razvrstao je jedinice po vrsti građe, na knjige i periodiku.

Opšta bibliografija Lukijana Mušickog, sačuvana u rukopisu, imala je u prve dve sveske stručnu

podelu, po Vapleru, u trećoj je bila alfabetska a u četvrtoj hronološka.

Stojan Novaković je objedinio hronološki sa alfabetskim i stručnim principom uvažavajući

dotadašnja iskustva. Razvrstao je u četiri grupe: umetnost, nauku, pouka i smešna izdanja.

Unutar stručnog građu je podeli hronološki. Rovinski kritikuje takvu podelu kao i Pavle Popović,

koji je međutim i sam koristio.

Jednostavnost primene, smanjena mogućnost grešenja, prikladnost svakoj vrsti građe i temi,

naročito onima u nacionalnim okvirima, osobine su koje preporučuju hronološki raspored.

Novaković je za ovu podelu bio inspirisan Kujundžićevim filozofskim delima. Razvijenija od

Kujundžićeve je bila podela na 11 grupa Jovana Boškovića u Pregledu sadržine devedesetorih

knjiga Srpskog učenog društva 1841-1847-1891. Autoru je ipak donosila mnogo nedoumica jer

su mnogi članci po sadržaju mogli pripasti dvema pa i trima strukama, a stavljao ih je tamo gde

mu se učinilo najprikladnijim. Njegova klasifikacija je bila uslovljena profilom Glasnika srpskog

učenog društva.

30

12. Bibliografski izvori (štampani, neštampani, živi)

U teoriji bibliografije prisutna je podela izvora na primarne i sekundarne. Navođenjem fondova

javnih i privatnih biblioteka, pojedinih naučnih instituta i ustanova kao primarnih izvora ističe se

kao glavni formalni pristup, koji uz to, uopšte ne mora da bude tačan. Primarnost nekog izvora

može se određivati prema stepenu originalnosti korišćenih podataka i uzaludnost ovakve

klasifikacije ogleda se već u tome sto se ne objašnjava šta se podrazumeva pod sekundarnim

izvorima. Pre se primarnost izvora može ocenjivati u odnosu na čin opisivanja de visu, što je

nepotrebno, jer valja razlikovati faze istraživanja i opisivanja.

Opravdanije je razvrstavanje bibliografskih izvora na: štampane, neštampane i žive. U štampane

izvore uključene su sve vrste enciklopedija, leksikona, rečnika, kataloga, bibliografija, biografija,

biobibliografija, priručnika, udžbenika, oglasa izdavačkih kuća, recenzija, različitih opštih i

naučnih periodičnih glasila (tu su i dnevne novine), kao i kompletna izdavačka produkcija (koja

nema karakter priručne referensne literature, već originalnih i naučnih ostvarenja). Tretirajući

ovu vrstu izvora kao pomoćnu literaturu, Vera Sečanski, u nju uključuje: štampane i/ili centralne

31

kataloge biblioteka, preglede izdanja naučnih i stručnih ustanova i društava, registre časopisa i

perodičnih publikacija, izdavačke i knjižarske kataloge, antikvarne kataloge i biografske rečnike.

Katalozi, štampani i neštampani, značajni su izvori podataka, u mnogo čemu srodni

bibliografijama. Kao verna slika fonda jedne ili više biblioteka, ili selektivno, dela fonda, katalog

je neophodna informativna spona između korisnika i publikacije. Posredničku ulogu ima i

bibliografija, ali je ona tematski, formalno, geografski, hronološki, nacionalno, jezički određena,

složenije unutrašnje strukture, nevezane za fond određenih biblioteka, pristupačnija

korisnicima. Usvajanje međunarodnih pravila za bibliografski opis različitih vrsta publikacija,

širenje polja napomena, beleženje sigle biblioteke, i u katalogu i u bibliografiji, korišćenje

obaveznog primerka za obe namene, izbrisalo je razliku između bibliografije i kataloške jedinice,

smanjilo distancu između kataloga i bibliografije. Čak i kada se zagleda u dalju prošlost i početke

razvoja bibliografije uočava se njena velika bliskost sa katalogom (npr. Kalimahove Tablice -

katalog Aleksandrijske biblioteke, bio je sličan po svojoj sređenosti sa bibliografskim

priručnikom). Katalozi mletačkog štampara Alda Manucija (16. vek) ili oni pripremljeni za

sajmove knjiga međunarodnog karaktera, danas pripadaju istoriji bibliografije. To je slučaj i sa

katalozima znamenitih srpskih izdavača, štampara i knjižara, kao što su tokom 19. i početkom

20. veka bili Grigorije Vozarović, Gavrilo Kovačević, Damjan Kaulicije, braca Jovanović, Geca Kon.

U istovremenom razvoju i srodnim polazištima kataloga i bibliografije i leži razlog što im je, za

izvesno vreme, i ime bilo izjednačeno.

Neštampani izvori odnose se na rukopise, arhivsku dokumentaciju ili na kserografisane

materijale nedostupne široj javnosti, čuvane u društvenim ili privatnim zbirkama.

Živi izvori, bibliografu najdragoceniji, često najnedostupniji, jer može biti zametan put za

uspostavljanje komunikacije s rođacima, prijateljima, poznanicima istaknutih ličnosti ili

svedocima ključnih društvenih zbivanja. Od bibliografa se pri uspostavljenju kontakta očekuje

lakoća komuniciranja i objektivnost i tačnost u korišćenju informacija, čije poreklo u

napomenama, ili u tekstu same bibliografije mora biti jasno naznačeno. Pokuaj pronalaženja

živih izvora može biti u vidu javnog oglasa ili privatnim linijama.

Na samim počecima razvoja srpske bibliografije za to imamo primere. Začetnik Serbskog

letopisa Georgije Magaršević već je u prvom broju u dva priloga istakao svoju nameru da se bavi

32

prikupljanjem biografskih i bibliografskih podataka. Rad Bibliografičeske čerte slavni Serbalja u

stvari je njegov usrdni poziv svima koji znaju nešto izvesno o našim slavnim ljudima, da se to

dostavi Letopisu. Da bi što više saznao o slavnima o kojima piše on želi da kontaktira njihove

savremenike i prijatelje. Magarašević ravnopravno usmerava svoju pažnju na usmena i pisana

saznanja. On se nije ustručavao da ukaže na izvore svojih podataka, te njegove napomene kroz

bibliografiju svedoče o koriscenju čak strane teorije i prakse (upućuje na časopis koji je

pokrenuo Petar Kepen). Kasniji bibliografi retko ukazuju na svoje uzore.

Najpreglednije na moguće izvore u radu na bibliografiji u prošlom veku ukazuje autor potpisan

pseudonimom Semper u mesečniku Zora, listu za zabavu, pouku i književnost, čiji je vlasnik i

urednik pisac Jovan Dučić. Nakon što je u svom programskom tekstu opisao svrsishodnost

bibliografije, karakter bibliografske jedinice, povukao paralelu između domace i strane

bibliografske teorije i prakse, on predlaže da se u bibliografskom radu koriste razni spisi

biblioteka, štampani (Matice srpske), neštampani (Karlovacke i Novosadske gimnazijske

biblioteke), knjižarski katalozi, bibliografije (od Stojana Novakovića) i beleške pojedinih listova.

Bibliografska praksa danas može da se osloni na bogat niz bibliografija i kataloga za kakve se

Semper zalagao. Njegova želja da se rad na bibliografiji institucionalizuje, podržavana od

polovine 19. veka radom Društva srpske slovesnosti i Matice srpske, svoje puno ostvarenje

doživljava nakon Drugog svetskog rata pod patronatom već pomenutih institucija, ali sada i

Narodne biblioteke Srbije, Jugoslovenskog bibliografskog instituta, Saveza bibliotečkih društava

Jugoslavije i brojnih biblioteka.

33

13. Registri u bibliografijama.

Bibliografija je konačno uobličena tek pošto je zaokružena indeksima i napomenama. Svi

kriterijumi za pretraživanje koje ne može zadovoljiti zastupljena klasifikacija nadomeštaju se

registrima, koji tako postaju neophodna pomoćna, prateća aparatura. “Registri proširuju

granice primarne autorske bibliografije i uvećavaju njenu primarnu vrednost. Oni uvode

bibliografske jedinice na različite načine u komunikativno polje. Registri izvlače u odrednice

određene elemente iz sadržine bibliografskog opisa i slaganjem odrednica grade nove,

pomoćne bibliografije.” Većina indeksa treba da bude saobrazna sa tipom bibliografija, mada

registri nikada nisu suvišni. U tom smislu je prirodno da najviše raznovrsnih registara treba da

imaju opšte bibliografije jer donose vrlo raznorodnu građu, a pri tome imaju i vrlo široku

namenu i golem krug korisnika.

Registar je detaljni popis svih predmeta, ličnih imena, geografskih i mesnih imena, događaja i

drugih obrađenih predmeta, sređen prema različitim metodama uz koje se daje i podatak o

njihovom mestu u publikaciji. Registri su sastavni deo, a time i neophodna dopuna vrednosti

34

svake bibliografije. Oni su takođe i uobičajeni dodatak ili prilog naučnim studijama bilo koje

vrste. U višestrukom značenju registara u bibliografijama izdvaja se njihova pomoć u snalaženju

prilikom služenja bibliografije, kada dobijaju ulogu pravog i neophodnog vodiča. Oni pomažu

bržem pronalaženju podataka koji nas interesuju. U nekim slučajevima registri zadovoljavaju

našu radoznalost da li se u konkretnoj bibliografiji nalazi neki autor ili neko drugo ime, zatim

pojam, predmet, periodična publikacija, naziv teksta i sl. za kojim eventualno tragamo. Registar

može biti:

- Generalni registar - u kome su u jednom popisu kombinovani svi elementi koji treba da se

pojave u registru;

- Specijalni registar.

Oni koji se najčešće javljaju uz razne tipove bibliografija su: indeks imena (imenski), indeks

stvari i pojmova (predmetni), indeks autora (autorski), stručni indeks, indeks geografskih naziva

i pojmova, unakrsni indeks, indeks naslova, indeks šifara, inicijala i pseudonima, indeks

prevodilaca, indeks periodičnih publikacija, indeks izdavača i štampara, hronološki indeks, itd.

Iz većine naziva ovih indeksa (ili registara) već se vidi njihova osnovna oznaka, kao i predmet

koji obuhvataju. Karakter registara ili indeksa, njihov broj i svrha zavise od vrste teksta koji

bibliografski popisujemo, od sadržine popisane građe, oblika bibliografije, namene same

bibliografije konkretnoj grupi korisnika.

Zavisno od tih i drugih činilaca, za koje je neposredno vezana određena bibliografija, treba raditi

i adekvatan broj i vrstu registara. Često se može zapaziti da bibliografija ima samo jedan imenski

registar, u koji se unose sva imena koja se u njoj nalaze, bez obzira na koga se odnose (autora,

prevodioca ili osobu o kojoj se piše). Slični razlozi ili mali stručni zahtevi uslovljavaju stvaranje i

unakrsnih (ili kombinovanih) indeksa, u koje se unose, pored ličnih imena, pojmovi i predmeti,

pa i geografski nazivi koje neka bibliografija obuhvata.

Registar moze biti sređen, u celosti ili prvenstveno po alfabetskom (azbučnom ili abecednom)

redu rubrika, sistematskom redu rubrika (predmeta, ličnih imena… ), hronološkom,

numeričkom, alfanumeričkom redu rubrika (istorijskih događaja, ličnih imena, patenata,

standarda, izveštaja…).

35

Uređenje registara - ako knjiga ili druga neserijska publikacija ima više volumena ili delova, koji

su paginirani posebno ili kontinuirano - ispred brojeva u rubrikama registara treba stavljati

identifikacijske podatke za odgovarajuće volumene ili delove dotične publikacije. Za periodične i

druge serijske publikacije preporučuje se pored registara za pojedine volumene i kumulativni

registri.

Pri izradi indeksa uz bibliografiju, za osnovu obeležavanja uzima se po pravilu broj bibliografske

jedinice (u arapskoj numeraciji). Ako želimo da neka imea i pojmove naglasimo možemo se

koristiti grafički različitim oblicima slova: kurzivom, velikim ili rastavljenim slovima i slično.

Stvaranje registara treba u principu shvatiti kao neodvojiv deo celokupnog rada na bibliografiji.

Da bi se uspešno obavilo registrovanje imena, pojmova, predmeta i ostale sadržine nekog

registra, neophodno je veliko opšte znanje i specijalno poznavanje predmeta koji bibliografski

popisujemo, kao i veština u služenju izvorima kao i određenom stručnom literaturom.

Najviše napora traži izrada predmetnog indeksa, jer ga označava obilje pojmova koji u njega

ulaze. Bibliograf mora poznavati raznovrsne struke kao i veštinu selekcioniranja materijala, kao i

sposobnost uočavanja onoga što je bitno za unošenje u registar.

14, 15, 16. Vrste bibliografija - po formalnom kriterijumu, hronološkom kriterijumu i po načinu

obrade.

Bibliografska jedinica je svaki pojedinačni predmet bibliografske obrade, bilo da je samostalna

publikacija ili njen sastavni deo, čijim adekvatnim i ujednačenim predstavljanjem i

klasifikovanjem nastaje bibliografija kao svrsishodna celina. Bibliografska jedinica se predstavlja

pomoću bibliografskih elemenata, koji je informativno, pregledno i potpuno sagledavaju.

Istovremeno, ona je elementarni, celovit i jasan deo bibliografije. U njoj opisi bibliografskih

elemenata imaju utvrđen, precizan i logičan raspored, a izostavljanje ili naglašavanje pojedinih

je dozvoljeno ako se njime postiže bolja smisaonost ili celovitost bibliografije. Vrste

bibliografskih jedinica: Bibliografske jedinice mogu biti, usklađeno sa sistematizacijom samih

bibliografija:

- elementarne ili registracione i

- anotirane koje se dalje raščlanjuju na deskriptivne, rekomendirane, referativne i kritičke.

36

Elementarne su sklopljene od najbitnijih podataka koji pružaju osnovna saznanja o obrađivanoj

publikaciji. Anotirane imaju složeniju formu i sadržinu, nudeći u napomenama opis fizičkog

stanja primerka, preporuku, sažetak ili kritički osvrt, čime u izvesnoj meri utiču na oblikovanje

odnosa korisnika prema opisivanom primerku.

Elementi bibliografske jedinice: Bibliografskim elementima nazivamo osnovne delove iz kojih se

sastoji svaka bibliografska jedinica. Krug podataka koje obuhvata bibliografska jedinica, njihovo

uobličenje, redosled, interpunkciju i grafičku obradu, definiše standard JUS Z. A4. 023 I- 1968

donet prema preporuci Međunarodne organizacije za standardizaciju 1958. g. Njime se

objašnjava: ”Bibliografska jedinica je skup tačnih i podrobnih elemenata, dovoljnih da se neka

publikacija ili neki deo može identifikovati”. Standarad precizira elemente za opis knjiga,

periodičnih publikacija, priloga u zbornicima, članaka periodičnih publikacija.

Koristeći bibliografiji svojstven metod klasifikacije, toretičari su pokušavali, s manje ili više

uspeha, da načine podelu bibliografije. Kako je u nekim evropskim i američkim zemljama

bibliografija ranije teoretski oblikovana, to su i njihove klasifikacije, budući starijeg datuma, sa

više postovanja i manje kritičnosti preuzimane u domaćoj literaturi. Najviše uticaja imale su

Flajšhakova i Denisovljeva podela. Takođe, Vera Sečanski je sastavila podelu, koja je prisutna u

domaćoj teoriji i praksi, već skoro trideset godina, a nju je kasnije preoblikovao Vojislav

Maksimović. Izmene u klasifikaciji bibliografije bile su neophodne kako bi se postigla

terminološka usaglašenost i jednoznačnost. Stoga bi bila prihvatljiva podela po sledeća tri

kriterijuma:

- u odnosu na obuhvaćenu građu,

- u odnosu na formalni raspored jedinica u bibliografiji i

- u odnosu na cilj bibliografije.

Razvrstavanje bibliografije prema obuhvaćenoj građi:

1. po sadržini građe:

- Opšte bibliografije (bez obzira na formu, karakter i predmet publikacije)

- Specijalne bibliografije (razvrstane po formi, karakteru ili predmetu građe)

2. po obuhvatu građe:

- Iscrpne bibliografije (koje se odnose na sveukupnu izdavačku produkciju)

37

- Selektivne bibliografije (koje registruju deo knjižne produkcije)

3. po vrsti obuhvaćenih publikacija:

- Bibliografija monografija, bibliografija periodike, bibliografija sastavnih delova publikacija,

bibliografija svakog tipa neknjižne građe posebno

4. po obliku:

- Samostalne bibliografije (bez obzira na formu koju imaju, dakle: knjiga, časopis, novina, prilog

u nekoj publikaciji)

- Skrivene bibliografije (u spiskovima literature i napomenama)

- Bibliografija drugog stepena (koje ukazuju na postojeće bibliografije)

- Bibliografija trećeg stepena (koje ukazuju na postojeće bibliografije drugog stepena)

5. po vrsti izvora:

- Primarne bibliografije (u kojima je svaki opis urađen prema viđenom materijalu - de visu)

- Sekundarne bibliografije (u kojima su opisi preuzeti iz drugih primarnih izvora, među kojima su

bibliografije, leksikoni, enciklopedije itd.)

Razvrstavanje prema sadržini bibliografije, koja se često može izjednačiti s formalnim

rasporedom bibliografskih jedinica 1. po hronološkom kriterijumu:

- Tekuće bibliografije (koje prate savremenu izdavačku produkciju i objavljuju se u određenom

vremenskom rasponu, da bi u redovnim razmacima mogle biti objedinjene takozvanim

kumulativnim tekućim bibliografijama, koje zbirno donose već objavljivane, eventualno

dopunjavane podatke iz prethodnog perioda)

- Retrospektivne bibliografije (koje donose podatke o izdavačkoj produkciji nekog ranijeg

perioda)

- Perspektivne bibliografije (čiji je predmet interesovanja knjižna produkcija u skorijoj

budućnosti)

2. po geografsko-jezičkoj pripadnosti:

- Zavičajne bibliografije (zasnovane na izdavačkoj produkciji vezanoj za uži geografski lokalitet)

- Regionalne bibliografije (koje obuhvataju štamparsku produkciju šireg geografskog lokaliteta

određenog po nekim zajedničkim karakteristikama)

- Nacionalne bibliografije (zainteresovane za izdavačku produkciju određenog naroda ili zemlje)

38

- Međunarodne bibliografije (bazirane na izdavačkoj produkciji više zemalja)

- Univerzalne bibliografije (nisu omeđene ni po jednom kriterijumu: nacije, državnih granica,

jezika, predmeta…)

3. po predmetu obrade, kao i po načinu rasporeda bibliografskih jedinica:

- Autorske - personalne bibliografije (kada je predmet obrade ličnost, ili kada su bibliografske

jedinice raspoređene prema prezimenima obuhvaćenih autora)

- Hronološke bibliografije (kada je predmet bibliografije određeni vremenski period, ili kada su

jedinice raspoređene po hronološkom kriterijumu)

- Stručne bibliografije (kada se odnoose na određenu oblast ljudskog znanja, ili kada građu

razvrstavaju po strukama ustanovljenim nekom klasifikacijom)

- Predmetne bibliografije (koje se mogu odnositi na jedan predmet, ili sveukupnu građu deliti

prema predmetu)

- Unakrsne bibliografije (kada su u raspoređivanju građe prisutni razliciti kriterijumi)

Prema cilju i nameni bibliografije

1. po karakteru opisa:

- Registracione - indikativne bibliografije (kojima je cilj da pruže osnovnu informaciju o

publikaciji)

- Anotirane bibliografije (koje su snabdevene napomenom). Prema karakteru napomene one se

dalje dele na:

a) Deskriptivne bibliografije (čija anotacija sadrži opis samog primerka publikacije)

b) Rekomendirane bibliografije (čija napomena može sadržati deo recenzije, podatke o

nagradama ili vođenim polemikama u cilju preporučivanja nekog dela)

c) Referativne bibliografije (koje donose kratak sažetak sadržaja opisivane publikacije)

d) Kritičke bibliografije (u kojima znanje bibliografa - predmetnog specijaliste, pa i njegova

subjektivnost, najviše dolaze do izražaja, jer napomene predstavljaju male kritičke osvrte) .

39

17. Opšte nacionalne bibliografije - uloga i značaj.

Opšta bibliografija je osnova svake nacionalne kulture. Ona je svojevrsno ogledalo ukupnih

stvaralačkih napora i duhovnog napretka izraženog štampanom reči, ali ujedno i nezamenljiv

izvor informacija i saznanja iz svih oblasti ljudske delatnosti. Saznanje o nužnosti izrade

nacionalnih bibliografija javlja se kao jedna od komponenata probuđene nacionalne svesti.

Njihova pojava predstavlja bitan argument za afirmaciju nacionalnih kultura. Tokom vremena

njihova funkcija postaje sve složenija, a pitanja na koja bibliografi treba da daju odgovor sve su

složenija. Zavisno od toga da li obrađuje savremenu knjižnu proizvodnju ili knjižnu proizvodnju

određenog vremenskog perioda u prošlosti, opšta nacionalna bibliografija može biti: tekuća i

retrospektivna.

Za nacionalnu bibliografija se može reći da je čest predmet teorijskih razmatranja znatnog broja

bibliografa, ne samo u okviru pojedinih zemalja nego i na međunarodnim skupovima, što

nesumnjivo potvrđuje njen značaj i funkciju. Pod ovim pojmom se podrazumeva u najširem

smislu vrlo složen i izuzetno obiman bibliografski rad. U krajnjem obliku on obuhvata popis

40

pismene produkcije celog jednog naroda ili jedne zemlje (države) u manjem ili veoma velikom

razdoblju - od početka štamparstva do našeg vremena.

Savremeno tumačenje pojma nacionalne bibliografije najbliže je objašnjenju koje je 1902.

godine pružila Kongresna biblioteka, po kojem ona obuhvata:

- knjige štampane i izdate u jednoj zemlji;

- knjige autora koji su u njoj rođeni i tu žive;

- knjige stranaca pisane jezikom te zemlje;

- knjige kojima je ta zemlj predmet interesovanja.

Naredne decenije donele su pojednostavljenje ili jednostrano tumačenje ove definicije, pri

čemu su u razlicitim bibliografijama politički, teritorijalni, istorijski ili jezički parametri bili

dominantni.

Sva različitost shvatanja pojma nacinalne bibliografije bila je očigledna u izlaganjima bibliografa

na Međunarodnoj konferenciji u Varšavi 1957. godine. Na ovoj konferenciji neki bibliografi su

polazili od toga da se nacionalna bibliografija isključivo oslanja na princip “jedinstva jezika ili

teritorije” (Luiz Malkles). To shvatanje je za druge bilo prihvatljivo samo onda kada su u pitanju

tekuće nacionalne bibliografije, dok retrospektivne moraju da prikažu “kulturno bogatstvo

jedne nacije i veze te nacije sa drugim narodima”, kako su to zahtevali poljski bibliografi,

shvatajući nacionalnu bibliografiju veoma široko i kompleksno. Bilo je i onih koji su nacionalnu

bibliografiju posmatrali u okvirima takozvanih istorijskih granica neke nacionalne teritorije

(mađarski bibliografi).

Pitanje kriterijuma za određivanje predmeta nacionalne retrospektivne bibliografije pojavljuje

se u posebnoj složenosti i u našoj višenacionalnoj i višejezičkoj sredini. U našem slučaju nisu

prihvatljivi neki već pomenuti elementi u određivanju pojma i predmeta nacionalne

bibliografije. Ona ne može da se temelji samo na geografskom (teritorijalnom) principu

(područje naše današnje države), niti može da obuhvata štampanu produkciju samo na jednom

jeziku, već primenjuje u prvom redu etnički, odnosno nacionalni princip, uz uvažavanje

teritorijalnog i jezičkog ključa.

Smilja Mišić ističe: ”primarni zadatak nacionalnih retrospektivnih bibliografija je da prikupe,

opišu i srede građu za proučavanje i ocenu nacionalne kulture u njenom razvitku, i da prikažu

41

nacionalna naučna dostignuća; dalje, nacionalne retrospektivne bibliografije daju

dokumentaciju o doprinosu jedne nacije razvitku internacionalne kulture i nauke u određenom

vremenskom razdoblju. Stoga nacionalna retrospektivna bibliografija treba da obuhvati sva dela

nacionalnih autora koji su svojom delatnošću unapredili svoju nacionalnu kulturu i nauku, bez

obzira na granice države u okviru kojih su ta dela štampana i bez obzira na kom su jeziku pisana;

pri tome najmanje igra ulogu pitanje u kojoj je zemlji neki autor živeo”.

Iz sasvim uslovljenih odnosa nastali su i različiti kriterijumi u određivanju onoga što nacionalna,

pre svega retrospektivna bibliografija obuhvata. Osnovna polazišta se mogu svesti na nekoliko

ključnih zahteva, od kojih se mnogi međusobno prožimaju i dopunjuju, ali ponekad i isključuju.

Iz toga sledi:

- nacionalna bibliografija obuhvata štampane radove na teritoriji jedne države, bez obzira na

kom su jeziku nastali,

- nacionalna bibliografija popisuje štampane tekstove stvorene samo na jednom jeziku, bez

obzira gde su objavljeni,

Predmet nacionalane bibliografije je:

- popis štampanih publikacija na teritoriji jedne države koji su nastali na raznim jezicima -

štampani radovi građana te države koji su objavljeni bilo gde u svetu,

- štampani radovi na nacionalnom jeziku bez obzira gde su publikovani,

Ona je popis svega što je o određenoj državi i njenim ljudima objavljeno na bilo kome mestu i

jeziku u svetu.

Politička, verska, nacionalna, kulturna previranja i prožimanja, teritorijalne i jezičke

modifikacije, nagli porast izdavačke produkcije, kao i njeno osavremenjavanje, donekle koriguju

i proširuju shvatanje tekuće i retrospektivne nacionalne bibliografije, ali uz konstantu koja im

neosporno daje zadatak očuvanja nacionalnog kulturnog blaga i predstavljanja jedne nacije

ostalima. Mišljenja savremenih teoretičara bibliografije u našoj zemlji utkana su u principe na

kojima počivaju srpska retrospektivna (projekat Narodne biblioteke Srbije) i tekuća bibliografija

(projekat Jugoslovenskog bibliografskog instituta).

42

18. Međunarodne bibliografije - uloga i značaj.

Sredinom 16. veka učenost i svestranost bibliografa spojeni sa svešću o potrebi upoznavanja

umetničkih i naučnih ostvarenja drugih naroda, uslovljavaju nastanak međunarodne

bibliografije. Njen tvorac je humanista Švajcarac Konrad Gesner, koji predstavlja 12000 knjiga

od 3000 autora štampanih na latinskom, grčkom i hebrejskom jeziku do 1555. godine.

Pedesetak godina kasnije nemac Johan Kles proširio je jezički kriterijum, uključujući i dela pisana

na živim jezicima, zadržavajući opštost predmeta, zahvaljujući brojnim sajamskim katalozima i

podacima dobijenim od knjižara. Naslov njegove opšte međunarodne bibliografije je više nego

informativan i obuhvata period od 1500 - 1602. godine. Sličnog bibliografskog poduhvata

prihvatili su se Georg Draud i Martin Lipen. Retrospektivni karakter imale su i opšta

međunarodna bibliografija Fridriha Eberta i bibliografija retkih i dragocenih knjiga sveta Georga

Teodora Gresea.

43

Porast izdavačke produkcije i nagli razvoj različitih naučnih disciplina uslovljava da u 19. veku

opšta međunarodna bibliografija ustukne pred stručnom. Prva te vrste bila je iz oblasti hemije,

a potom je uplovila u druge prirodne i primenjene nauke. Iz shvatanja da pojedinačni napori ne

mogu ni kvantitetom ni kvalitetom dostići novo uspeha kolektivnog angažovanja, proistekli su i

napori Anri-Mari Lafontena i Pola Otlea za osnivanje Međunarodnog bibliografskog instituta,

1895. godine, u Briselu, s ciljem da sakuplja, obrađuje i informiše o celokupnoj izdavačkoj

delatnosti i da sačini opštu internacionalnu bibliografiju knjiga i članaka (koja nije objavljena na

kraju). Nastojanja slična ovima, posle Prvog svetskog rata, imao je Međunarodni institut za

intelektualnu saradnju, a nakon Drugog svetskog rata, Organizacija UN za obrazovanje, nauku i

kulturu. Međunarodnog karaktera su bibliografije tekućih bibliografskih prevoda, socioloških,

antropoloških, političkih, ekonomskih, obrazovnih istraživanja.

Skup tekućih i retrospektivnih nacionalnih bibliografija pouzdana je osnova za formiranje

međunarodne bibliografije.

19. Retrospektivna bibliografija - uloga i značaj.

Najstarije bibliografije su imale retrospektivni karakter jer su popisivale ona dela koja su nastala

ranije ili čak mnogo pre nego što se taj popis obavljao. U radu na retrospektivnoj bibliografiji,

bibliograf obično unapred zna vremenski okvir koji će biti predmet njegovog istraživanja. U

granicama određenog perioda on se opredeljuje i za sam karakter bibliografije, zapravo za izbor

konkretnog predmeta popisivanja ili pak nastoji da u svoj rad uključi sve ono što je dala pisana

reč u određenom razdoblju. Ona ima poseban značaj, jer bi trebalo da predstavlja i bibliografske

temelje, nešto sto je dovedeno do kraja, kada i ne bi trebalo da se obavljaju nova ili naknadna

istraživanja, pošto se podrazumeva da je iscrpljena građa koja se odnosi na konkretan predmet.

Ovde treba samo uslovno prihvatiti nastojanje da se postigne bibliografska potpunost, jer ni

44

jedan bibliograf nije do kraja siguran da su njegovim popisom obuhvaćeni svi štampani ili

rukopisni tekstovi koji se tiču samog predmeta.

Retrospektivna nacionalna bibliografija najčešće je opšteg tipa, omeđena zadatim godinama,

predstavljena u alfabetskom redu prezimena autora i podržana brojnim odgovarajućim

informativnim indeksima. Pokret opisivanja nacionalne produkcije knjiga na domaćem jeziku

započet je delom Džona Bejla koji je proučavao i opisivao dela engleskih autora dok je bio verski

begunac u Nemačkoj. Njegovo delo, objavljeno u 16. veku, hronološki složeno, nosi epitet prve

evropske opšte retrospektivne bibliografije (Illustrium maioris britanniae scriptorum). Italijan

Frančesko Doni je napustio tradiciju korišćenja latinskog jezika i na živom narodnom jeziku

sačinio bibliografiju koja je obuhvatala čak i muzičku literaturu - La libreria del Doni Fiorentino.

Pomenuti princip preuzeli su zatim i francuski bibliografi. Sedamnaesti vek , Španiji je doneo

dvotomnu retrospektivnu nacionalnu bibliografiju - Bibliotheca hispana, autora Nikolasa

Antonia.

U 18. veku nacionalno osvešćivanje nije sporadično sto utiče i na razvoj nacionalnih bibliografija

koje kao podtipove , pored retrospektivne, dobijaju i tekuću i predmetnu bibliografiju.

Kod srpskog naroda bibliografija je stvorena zajedno s prvim kalendarom i časopisom, tj. u 18.

veku, što u odnosu na Evropu, predstavlja znatno kašnjenje, ali su Srbi krećući se uzlaznom

linijom, kao narod lomljen tragičnim istorijskim dešavanjima, početkom 20. veka dostigli isti

stepen razvoja koji je ova naučna disciplina tada imala u Evropi.

(Novine serbske, Dimitrije Davidović; Lukijan Mušicki; Antonije Arnovljev Arnot; Stojan

Novaković; Pavle Popović i Dušan Budimirović; Bibliografski institut; Georgije Mihailović; Srpska

bibliografija knjige: 1868- 1944.)

Srpska retrospektivna bibliografija

Iz potrebe za očuvanjem nacionalnog identiteta ponikla je retrospektivna bibliografija na

stranicama Davidovićevih Novina serbskih, a zdravo se ukorenila u opštoj bibliografiji Lukijana

Mušickog, koji je svojim osmotrenijem, katalogom, serbskom bibliotekom, knjigopoznanijem,

knjigospisom, bibliografijom, kako je sve nazivao svoj bibliografski rad, obuhvatio srpske knjige

45

od Oktoiha Đurđa Crnojevića, 1793. godine do Dositejevog Mezimca, 1818. godine. Njegova

bibliografija nije nikada objavljena , već je dostupna samo kao rukopis u četiri sveske u Arhivu

SANU. Pedantno beleženje naslova, korektno skraćivanje onih predugih, tačno datiranje,

popisivanje 33 knjige, koje kasnije nisu ponovljene kod Šafarika, a 80 knjiga nezastupljenih kod

Stojana Novakovića, opravdavaju stav da je izašao na glas najobaveštenijeg Srbina u oblasti

kulture svoga doba.

Bibliografija Antonija Arnovljeva Arnota štampana je u Magazinu tokom 1838. i 1839. godine.

Objavljivani izvodi iz njegovog rukopisa Srbska biblioteka, koje kasnije naziva Srpsko

spisateljstvo, u čijih je pedeset sitno kucanih tabaka ulozio sedmogodišnji rad, pokazuju njegovu

veliku književnu i bibliografsku erudiciju. Ova bibliografija ne samo da nije objavljena, vec nije ni

sačuvana, te samo na osnovu delova koji obuhvataju ostvarenja 191 srpskog pisca možemo

zaključiti da je retrospektivna (1741- 1839), anotirana, u azbučnom redosledu i dragocena po

svojoj potpunosti jer je sačuvala podatke o 85 naslova kojih nema kod Stojana Novakovića.

Retrospektivna bibliografija u 19. veku kulminirala je istraživanjima pedantnog, odmerenog,

doslednog i radnog Stojana Novakovića i objavljivanjem Srpske biblijografije za noviju

književnost 1741 - 1867. godine. Novaković predstavlja srpske knjige štampane ćirilicom,

zapostavljajući one koje su izdate latiničnim pismom. Novakovićeva Srpska bibilografija za

noviju književnost ima 3291 jedinicu, raspoređenu hronološki, prema vremenu objavljivanja

pojedinih knjiga i drugih štampanih publikacija. U bibliografiji se nalaze i brojne anotacije, koje

daju dodatne podatke o opisanim tekstovima. Nekoliko registara takođe pojačavaju vrednost

ovog dela, a istovremeno govore i o ozbiljnosti s kojom je on obavio konačno oblikovanje svoje

bibliografije.

Pokusaji institucionalizovanja rada na bibliografiji Pavla Popovića i Dušana Budimirovića:

Delo Stojana Novakovića je prouzrokovalo kontinuiranim bavljenjem srpskom knjigom u

narednom periodu, a na početku 20. veka poslužilo je kao oslonac i međaš bibliografskom radu

Pavla Popovića i njegovih saradnika. Kao upravnik Srpskog Seminara Filozofskog fakulteta u

Beogradu, Popović je uz pomoć kolega i studenata organizovao rad na srpskoj bibliografiji za

sve neizrađene godine, za period od 1868. godine do 1905. godine. Sakupljena građa,

predstavljala je ogroman materijal od nekoliko desetina hiljada kartona u gotovom ili skoro

46

gotovom rukopisu, čije su objavljivanje omele ratne prilike. O organizovanom bibliografskom

radu ostale su da svedoče, zahvaljujući brizi Miroslava Pantića, tri sveske na linije u crnom

platnenom povezu, naslovljene: Opsšta bibliografija; Radnici na bibliografiji; Šta treba

pregledati. Bibliografski rad je institucionalizovan na Filozofskom fakultetu osnivanjem

Bibliografskog instituta zahvaljujući obimnoj stručnoj i kadrovskoj podršci Narodna biblioteke

Srbije.

U njoj će Dušan Budimirović održati radno predavanje O narodnoj jugoslovenskoj bibliografiji.

Njegov tekst je parafraza predgovora Srpskoj bibliografiji, Stojana Novakovića, od kojeg se bitno

razlikuje samo zato što se poziva na institucionalizovan rad pod okriljem države. Kao osnovne

osobine dobre bibliografije on ističe: praktičnost, uređenost, pismenost, kritičnost, naučnost,

jednostavnost korišćenja.

Narodna biblioteka Srbije izrađuje retrospektivnu bibliografiju počev od 1954. godine, za period

od pojave prve srpske štamparije u 15. veku do 1944. godine. Postupnost u izradi bibliografije

proisticala je i iz sledeće periodizacije:

1.) od prve štampane knjige 1494. godine do kraja 17. veka;

2.) 18. vek;

3.) 1801 - 1867;

4.) 1868 - 1944.

Kao prva knjiga ovog zamašnog nacionalnog projekta objavljena je Srpska bibliografija 18. veka,

Georgija Mihailovića. To je, s jedne strane, objektivna i znalačka analiza bibliografija Lukijana

Mušickog, Pavla Šafarika, Stojana Novakovića i ispravki Đorđa Rajkovića, s druge strane,

objašnjenje metodologije rada na bibliografiji, sistematizacija građe (hronološki), karaktera

bibliografskih jedinica i potpunosti bibliografskih izvora, naročito dostupne arhivske građe.

Analiza bibliografskih problema nastavljena je uz svaku jedinicu, zbog čega je ova bibliografija i

anotirana.

Srpska bibliografija: knjige 1868 - 1944. godine je deo opšte srpske retrospektivne bibliografije

koja treba da obuhvati štampanu reč u periodu od pet vekova. Ova bibliografija rađena je

isključivo de visu, predstavlja pouzdan izvor podataka o najvećem broju knjiga iz tog razdoblja.

Ona pruža naučnim istraživačima obilje novih podataka kao što su: razrešenja šifara, inicijala,

47

nepotpunih imena, pseudonima i anonima, zatim nazive izdavača i godine izdanja za mnoge

publikacije na kojima to nije naznačeno, i najzad utvrđeni naslovi originala za najveći broj

prevedenih dela. Potpunost ove bibliografije je, kako kaže Miodrag Živanov, 80- 90%. Izdato je

17 knjiga od ukupno 20, osamnaesta je u pripremi. Za izradu ove bibliografije su bili precizno

utvrđeni kriterijumi koji su obuhvatali sledeće publikacije:

1.) sve knjige štampane na teritoriji NR Srbije bez obzira na jezik, pismo ili nacionalno poreklo

autora;

2.) sve knjige autora srpskog porekla štampane van granica Jugoslavije bez obzira na jezik;

3.) sve knjige štampane van granica Jugoslavije na srpskohrvatskom jeziku bez obzira na

nacionalno poreklo autora;

4.) sva izdanja SANU i Srpske književne zadruge štampana na teritoriji neke druge naše

republike;

5.) izdanja Narodnog dela štampana u Zagrebu;

6.) izdanja izdavača iz Srbije štampana u štampariji Novo doba u Vukovaru od 1918 - 1930.

20. Tekuća bibliografija - uloga i značaj.

Osnovnu oznaku tekuće bibliografije takođe određuje vremenska komponenta. Izrada tekućih

bibliografija već predstavlja onaj momenat u istoriji bibliografije koji sam po sebi znači jednu

kvalitativno novu fazu. Prirodno je da se najpre osećala potreba za izradom retrospektivnih

bibliografija, koje su pokazivale šta je pisana reč saopštila u prošlosti. Međutim ako bilo koja

nauka hoće da bude u samom toku savremenih zbivanja, da pravovremeno sazna najnovija

dostignuća, onda joj je potrebna i upućenost na konkretnu i svežu literaturu. To je jedan od

bitnih razloga koji uslovljava izradu tekućih bibliografija, najčešće stručnih, ali i opštih.

One daju pravovremenu informaciju, upućuju na najnovije radove iz jedne ili više naučnih

oblasti. Isto tako je nezaobilazna i njihova dokumentarna vrednost za naredne generacije

korisnika. U čisto, bibliografskom smislu, tekuća bibliografija može kasnije biti polazište za

48

izradu opštih ili posebnih retrospektivnih bibliografija. Ogromna pisana produkcija stvara

osnovni problem oko blagovremene izrade tekuće bibliografije tako da su dosta retke zemlje u

kojima je ovaj rad dostigao pravu sveobuhvatnost i kontinuitet.

Iako se već u nastajanju stvara građa za tekuću bibliografiju, do njenog publikovanja ipak

protekne prilično vremena, pa je donekle i ona “zastarela” u odnosu na njen naziv, pa pomalo

liči na retrospektivnu bibliografiju. Bolje rečeno, bibliografska građa koja se svakodnevno

skuplja u bibliografskim institucijama, najbliža je pojmu tekuća bibliografija. Zato je možda bolji

i precizniji izraz periodična publikacija jer se na taj način blize određuje njena vremenska

oznaka.

Za izradu tekućih bibliografija samo u jednoj zemlji potrebni su brojni stručni timovi i izuzetni

materijalni potencijali, kao i sinhronizovan rad mnogih institucija. Bez timskog rada i

institucionalnog povezivanja nemoguće je postići prave rezultate. Zato se i stvaraju

specijalizovane bibliografske institucije, kojima je prevashodni cilj izrada serijskih tekućih

bibliografija.

Motivi pokretanja tekuće nacionalne bibliografije su aktuelnost i kontinuitet u obaveštavanju o

nacionalnoj izdavačkoj produkciji u celini, ili u pojedinim naučnim oblastima. Većina nacionalnih

bibliografija izlazi perodično, a i mnoge stručne, odnosno naučne i specijalne bibliografije su

zapravo tekuće, odnosno periodične bibliografije, jer registruju publikacije objavljene od

vremena izlaska prošle (prethodne) sveske bibliografije.

Prve tekuće nacionalne bibliografije pojavile su se u Francuskoj u 17. veku kao popis pariških

izdanja, 1643 - 1648. godine, kao Bibliographia Parisina i knjiga štampanih u Francuskoj 1643 -

1653. godine, Bibliographia Gallica universalis. U mnogome karakteristike tekućih bibliografija

skrivale su se u onovremenim sajamskim izdavačkim katalozima naročito u Nemačkoj. Tekuće

bibliografije su, zbog potrebe za aktuelnošću, napuštale tradicionalni oblik knjige i pojavljivale

se kao prilozi u periodici. Poslednje dve decenije 18. veka obeležila je ruska tekuća bibliografija,

koja se objavljivala u uglednim serijskim publikacijama.

Devetnaesti vek više su obeležile tekuće od retrospektivnih nacionalnih bibliografija (u

Francuskoj je na to uticala revolucija), a one takođe, u ovom veku, dobijaju i uskostručne okvire.

49

Srpska tekuća, delimično i retrospektivna bibliografija započeta je u rubrikama Smesica i

književnih vesti u srpskoj perodici krajem 18. i u prvoj polovini 19. veka.

(Zaharije Orfelin, začetnik tekuće i perspektivne bibliografije; Braća Markides-Puljo; Stefan

Novaković; Dimitrije Davidović; 19. vek - Antonije Arnovljev Arnot; Autor prve potpuno tekuće

bibliografije bio je Dimitrije Tirol – U Vozarovićevom almanahu Golubica, sa podjednakom

pažnjom opisuje u njoj i štampane knjige stranih autora. Pratio je i produkciju štampanih knjiga

Knjažesko serbske tipografije. Tako je srpsku bibliografiju utemeljio na teritorijalnom, a ne na

nacionalnom i jezičkom principu, što je za tekuću bibliografiju kasnije usvojio Stojan Novaković.

Ubrzo po uspostavljanju tekuće, razvila se i njena podvrsta tekuća kumulativna bibliografija, čiju

je pojavu uslovila neredovnost izlaženja periodike; Đura Danićić; Stojan Novaković; Jovan

Bosković - svojim izmenama i dopunama (vođenje edicije na naslov) više je opteretio

bibliografiju, jer je smanjio njenu preglednost; Dusan Posniković - nastavlja rad za period 1882 -

1884, uvodi tri novine: razrešavao je pseudonime i inicijale, istisnuo prevodioca iz odrednice i

izgradio sistem uputnica; Danilo Živaljević - pratio tekuću produkciju 1893. godine; Tekuća

bibliografija živela je i na stranicama Otadžbine, Javora, Stražilova, Bačke vile; prva polovina 20.

veka - Pavle Popović; Bibliografski institut)

Aktuelnost i kontinuitet u obaveštavanju o nacionalnoj izdavačkoj produkciji, osnovni su motivi

za pokretanje tekuće nacionalne bibliografije. Srpska tekuća bibliografija (delimicno i

retrospektivna) započeta je u rubrikama Smesica i književnih vesti u srpskoj periodici s kraja 18.

i prve polovine 19. veka.

U Slaveno-serbskom magazinu, od pet knjiga predstavljenih 1766. godine, tri pripadaju tekućoj

godini, a dve su predate u štampu, iz koje su se pojavile tek naredne godine. Tako se Zaharije

Orfelin smatra rodonačelnikom i tekuće i perspektivne bibliografije.

U listu braće Markides-Puljo pod naslovom Serbskija novini povsednevnija, srpski narod je tako,

dva puta nedeljno tokom 1791-1792. godine, izveštavan uglavnom o političkim dešavanjima u

Austriji i Francuskoj, a povremeno i o kulturnim zbivanjima. Najčešće su se obaveštenja odnosila

na srpske kalendare za narednu godinu.

50

Po ukidanju glasila braće Markides-Puljo, Srbi, 1792. godine, dobijaju svoje druge novine

Slaveno-serbskija vjedomosti, koje je uređivao Stefan Novaković, novi vlasnik štamparije Jozefa

Kurcbeka. I Vjedomosti donose vesti pre svega istorijske i verske sadržine, ali više pažnje od

svog prethodnika posvećuju književnim oglasima i popisima novih knjiga. Ponekad su to bili

pozivi na pretplatu za same novine, katkad izvesna objašnjenja vlastitih izdavačkih poduhvata,

dok su najčešće bili spiskovi knjiga štampanih u Novakovićevoj štampariji. Za knjige koje je

smatrao izuzetno važnim za srpsku kulturu Novaković nije žalio prostora. Pratio ih je “od ideje

do ostvarenja”, kao što je bio slučaj sa Rajićevom Istorijom srpskom.

Slicčan način izvestavanja nastavljen je u Novinama serbskim, Davidovića i Frušića, a kasnije i

trajnije u Serbskom letopisu, pod nadzorom Georgija Magarševića, Miloša Svetića, Teodora

Pavlovića, Miloša Popovića i Jovana Subotića.

Može se zaključiti, o bibliografskim prilozima objavljivanim u okviru rubrika smesice i književnih

vesti tokom prve polovine 19. veka, sledeće:

1.) Sve obuhvaćene publikacije nisu viđene, o čemu svedoče napomene uredništva tipa: ”čuli

smo da”, ili “Mi smo s druge strane čuli”.

2.) Autor zapisa se često emotivno vezivao za određenu knjigu, ili časopis, pa je o njima davao

sasvim subjektivnu ocenu.

3.) Građa nije sistematizovana ni po jednom dosledno sprovedenom bibliografskom principu,

iako je najčešće bio hronološki redosled, ali ne po vremenu objavljivanja publikacije, već po

vremenu saznavanja uredništva za nju, što inace, u bibliografiji nije ni uobičajeno, ni poželjno.

4.) Većina bibliografskih zapisa predstavlja začinjanje srpske tekuće bibliografije, jer počinje

recima “ovih dana…”, ”pre dva dana”, ali su česte i beleške tipa “pre dve godine”, kao i one iz

duboke prošlosti, što je skroman, ali nezaobilazan doprinos retrospektivnoj bibliografiji.

5.) Izuzetno je značajno da su se bibliografske beleške u pomenutim rubrikama periodičnih

publikacija pojavljivale u kontinuitetu, jer su tako popunjavale prazninu u nedovoljnom

informisanju srpskog naroda o književnim i kulturnim dešavanjima kod nas i u svetu. Osim toga,

one su podsticale, otvoreno ili u naznakama, izradu bibliografije, koje će biti brojnije u drugoj

polovini 19. veka.

51

Srpska tekuća bibliografija u 19. veku

Usmeravanje ka tekućoj bibliografiji zaceto je u Magazinu za hudožestvo, knjižestvo i modu,

urednika Antonija Arnovljeva Arnota, kada je 1839. godine zabeležio pet naslova.

Autor prve potpuno tekuće bibliografije bio je Dimitrije Tirol u Vozarovićevom almanahu

Golubica, gde će s podjednakom pažnjom beležiti i štampane knjige stranih autora. On je pratio

produkciju štampanih knjiga Knjažesko serbske tipografije. Tako je srpsku bibliografiju

utemeljivao na teritorijalnom, a ne na nacionalnom ili jezičkom principu, što je za tekuću

bibliografiju kasnije usvojio i Stojan Novaković.

Ubrzo po uspostavljanju tekuće, razvila se i njena podvrsta tekuća kumulativna bibliografija, čiju

je pojavu uslovila neredovnost izlaženja periodike.

Organizovano i institucionalizovano bibliografija se u 19. veku razvija pod okriljem Društva

srpske slovesnosti. Na inicijativu sekretara Mite Cenića, Đuro Daničić radi bibliografiju za godine

1856, 1857 i 1858. koja je objavljena u Glasniku, savesno uređivana, znatno se razlikuje od

prethodnih, koje su bile ograničene na knjige štampane u Srbiji, često neprecizne i netačne u

opisu. Tada je građa podeljena na dve celine:

1.) Srbske knjige godine 1857.

2.) Nove knjige na drugim jezicima koje se tiču Srba, i to “samo one koje su u Beograd

dobavljene”.

Od dobro osmišljenih, ali neostvarenih početaka, za desetak godina stiglo se do propisno

ustrojene Daničićeve bibliografije koja je:

- unutar hronološkog, imala alfabetski raspored,

- naglašenu odrednicu sa invertovanim redom reči kod imena autora,

- “preslikavane” naslovne strane, dok su za podatke van nje bile predviđene okrugle zagrade,

- sa razvijenom napomenom,

- uz obuhvatanje i srpskih i hrvatskih izdanja.

Pojedine od ovih principa je zadržao Stojan Novaković. Zalagao se da publikacija bude viđena i

savesno opisana, i to ne samo po formalnim, već i po sadržinskim karakteristikama. On je u

Glasniku srpskog učenog društva objavljivao i tekuću bibliografiju: Bibliografija srpske i hrvatske

52

književnosti, s beleškama onoga što je o nama na stranim jezicima napisano. Ova bibliografija

pratila je nove naslove i nova monografska i periodična izdanja za period 1867 - 1876. godine.

Pojam književnosti u ovoj tekućoj bibliografiji shvatan je šire nego što se to danas čini, zapravo

obuhvatao je celokupnu izdavačku delatnost iz svih oblasti ljudskog znanja, složenu po

hronologiji, a potom po alfabetu. Odrednicu su činili prezime i ime autora, ili inicijali, koji nisu

razrešavani, a autorom se nije smatrao samo tvorac originalnog, već i prevedenog dela.

Novakovićeva bibliografija, uz već opšta mesta kakva su preuzimanje podataka sa naslovne

strane, grupisanje novina i kalendara nezavisno od monografija, beleženje podataka na jeziku i

pismu publikacije, donosi i izvesne važne novine, kao što su opis višetomnih publikacija po

nivoima i uvođenje uputnih jedinica koje nadomeštaju registre.

Novakovićev nastavljač Jovan Bošković, svojim izmenama i dopunama (vođenje edicije na

naslov, a ne na autora) više je opteretio bibliografiju, jer je umanjio njenu preglednost. Dragutin

Posniković, nastavlja rad Jovana Boskovića za period 1882 - 1884. godine, uvodi tri novine:

razrešavao je pseudonime i inicijale, istisnuo prevodioca iz odrednice i izgradio sistem uputnica.

Danilo Živaljev je pratio tekuću produkciju 1893. godine. Tekuća bibliografija je zivela i na

stranicama časopisa Otadžbina, Javor, Stražilovo, Bosanske vile.

Srpska tekuća bibliografija u prvoj polovini 20. veka

Profil i namena tekue bibliografije zavisili su od istorijskih prilika - to pokazuju književni pregledi

objavljivani u “Krfskom zabavniku” od 1917 - 1918. godine. Beleženje novih naslova, više u vidu

kritičkih prikaza i oglasa, negovano je u međuratnom periodu na stranicama Politike, Pravde,

Vremena, Štampe, dok su časopisi naučne orijentacije Južnoslovenski filolog, Prilog za

književnost, jezik, istoriju i folklor, bibliografiji obezbeđivali redovnu rubriku.

Tekuća bibliografija, kao i više puta ranije, proistekla je iz angažovanja na retrospektivnoj

bibliografiji. Pavle Popović doprineo je institucionalizovanju bibliografskih istraživanja i

osnivanju Bibliografskog instituta na Filozofskom fakultetu 1920. godine. Ovaj čin se ističe kao

početak organizovanog beleženja srpske tekuće bibliografije, utemeljen na Zakonu o

obaveznom primerku iz 1919. godine. Jedan od prvih rezultata organizovanog rada na tekućoj

53

bibliografiji bio je Bibliografski popis novih knjiga i periodičnih publikacija Kraljevine SHS, koji je

izlazio u Beogradu svakog meseca od 1926. godine.

Narodna biblioteka Srbije je 1935. godine uz pomoć Srpske kraljevske akademije objavila

Jugoslovenski bibliografski godišnjak za 1933. godine nazivajući ga “prvim pokušajem da se

prikupi sve što se u našoj zemlji štampa i to objavi”.

Značajniji uspesi kao rezultat kolektivnog rada vezuju se za osnivanje Jugoslovenskog

bibliografskog instituta (prerastanjem iz Bibliografskog instituta NRS 1948. godine.), zaduženog

za izradu tekuće (za knjige, brošure i muzikalije i za članke i priloge u časopisima i zbirnim

delima) i retrospektivne bibliografije (za period 1945 - 1949) na saveznom nivou.

Iz nepotpunih i nedovoljno stručnih pokušaja u Bibliografskom mesečniku koji predstavlja

izdavačku delatnost knjiga i brošura FNRJ za period 1945 - 1949. godine razvila se Bibliografija

Jugoslavije u izdanju Jugoslovenskog bibliografskog instituta kao opšta, tekuća, nacionalna,

registraciona, primarna i samostalna, u tri serije:

- za knjige, brošure i muzikalije;

- za serijske publikacije;

- za članke i priloge u serijskim publikacijama;

a od 1971. godine izlazi i bibliografija roto štampe i stripova.

21. Zavičajna bibliografija - uloga i značaj.

Zavičajna bibliografija je zdrava klica nacionalne bibliografije. Prouzrokovana je prelomnim

društveno-istorijskim zbivanjima, koja su zahtevala dokazivanje nacionalnog identiteta. Pravilno

je zamišljena i daje rezultate samo ako počiva na kriterijumima po kojima je postavljena

nacionalna biblografija – jedinstvo teritorijalnog, etničkog, jezičkog, istorijskog i nacionalnog

principa.

Teritorijalni princip je prvi uveo Dimitrije Tirol a vratio ga je osamdesetih godina 19. veka

arhimandrit Nićifor Dučić objavivši 1874. u Glasniku SUD Katalog spisa o Crnoj Gori na srpskom i

stranijem jezicima. On nije bio bibliograf po struci ali je prepoznavao vrednost vekovima

sakupljanog znanja. On beleži spise o Crnoj Gori, kako čitave tako i one u kojima se nahodi ma

54

šta o njoj pisano s ciljem “da olakša trud onijem koji bi htjeli po knjigama da poznadu Crnu

Goru”. Dučić ovo delo naziva katalogom, objavljen je u dva nastavka i obuhvata monografske i

serijske publikacije publikacije, bez dramskih i lirskih dela, u hronološkom sledu. Dučić je u delu

poštovao jezik i pismo spisa čime je posredno i teorijski utemeljio pojam zavičajne bibliografije,

koja objedinjuje sve radove o jednom kraju bez obzira na mesto objavljivanja (bibliografija treba

da obuhvati dela čiji je predmet zavičaj).

U 19. veku su povremeno sastavljani pregledi serijskih publikacija određenog regiona ili etnosa.

Tek tridesetih godina 20. veka subotički časopis Književni sever štampa jednu zavičajnu

bibliografiju. Pedesetih se, često nazivana lokalnom ili regionalnom, zavičajna bibliografija

osamostaljuje kao zasebna vrsta.

Oslonac su joj često zavičajni fondovi čije je postojanje u opštinskim bibliotekama bilo

predviđeno zakonima o bibliotekama i njihovoj delatnosti – Nacrt standarda za narodne

biblioteke i Projekcija razvoja bibliotekarstva u Sr Srbiji. Pomenuti zakoni više ne važe a Zakon o

biblitečkoj delatnosti, iz 1994. ni jednim članom ne ukazuje na postojanje zavičajnih fondova.

Godine 1953. je došlo do reorganizacije mreže narodnih biblioteka i upućen je bio obavezujući

predlog o formiranju zavičajnih zbirki, iz kojeg su proistekli i zaključci Prvog savetovanja

bibliotekara: “Sve bibliotečke ustanove, na čijoj teritoriji je u vremenu od 1844. do 1918. godine

postojala izdavačka delatnost, treba da prikupe sve knjige, brošure, novine i časopise, koje će se

koristiti za naučne i bibliografske svrhe.”

Iz Zakona o bibliotekama iz 1960. proistekla su pravila o radu matičnih biblioteka srezova i

opština u kojima su postavljene osnove zavičajnog fonda: “Zavičajni odsek ili referat skuplja sve

knjige, dokumenta i ostale dokumentacije od značaja za kulturnu istoriju područja sreza,

publikacije autora s područja, publikacije štampane u.., periodiku izdatu u.., publikacije koje

govore o ovom području, itd. Stručno obrađuje i izrađuje posebne kataloge i specijalne

bibliografije navedenih publikacija i stara se o njihovoj posebnoj zaštiti.” Od tada pa do danas

zavičajni fondovi, samim tim i bibliografije koje ih prate, nisu bili predmet baš brojnih rasprava i

analiza. Sve do 1987. godine, kada je u Sarajevu održano Savjetovanje o zavičajnim zbirkama u

narodnim bibliotekama, ova tema nije privukla širu pažnju bibliotečkih stručnjaka.

55

Desanka Stamatović za zavičajnu bibliografiju kaže da je “nerazdvojni sastavni deo zavičajnog

fonda i jedan od najodgovornijih i najstručnijih zadataka zavičajnog odeljenja.” Sama izrada se

ne razlikuje od ostalih bibliografija ali je potrebno ustanoviti geografske, istorijske i etničke

teritorije zavičaja. Polazišta zavičajne bibliografije srodna su onima na kojima nacionalna

bibliografija počiva. Ona okuplja sve što je objavljeno i umnoženo štamparkom i drugom

tehnikom na određenoj geografskoj teritoriji, sve što je objavljeno u regionu, ljudima,

stvaraocima i stvaralaštvu, o prirodnim, duhovnim i društvenim proizvodima, dela onih autora

koji su na neki način vezani za region. “Sve knjige štampane na teritoriji NR Srbije, bez obzira na

jezik, pismo ili nacionalno poreklo autora, sve knjige autora srpskog porekla štampane van

granica Jugoslavije bez obzira na nacionalno poreklo autora, sve knjige štampane van granica

Jugoslavije a na srpsko-hrvatskom jeziku bez obzira na nacionalno poreklo autora.”

Izrada zavičajne bibliografije treba da bude sastavni deo zavičanih odeljenja dvadeset sedan

narodnih biblioteka, matičnih za narodne biblioteka na teritorijama dvadeset devet okruga u

Republici Srbiji. Rad treba da bude planski izvođen. Bitna je saradnje matičnih odeljenja sa

Bibliografskim odeljenjem i Sektorom za unapređenje bibliotečke delatnosti Narodne biblioteke

Srbije.

Zavičajna bibligrafija je svedočanstvo o društvenim događanjima i duhovnoj baštini neke

sredine, ljudi koji joj pripadaju. Ona upoznaje s tradicijom, etnografijom, umetničim

spomenicima, s prirodom, geografijom, istorijom kraja – pomaže obrazovanje i razvija ljubav

prema zavičaju. Korisniku biblioteke predstavlja fondove zavičajnog odeljenja, koji su

zatvorenog tipa kao i novu knjižnu i neknjižnu građu koja možda biblioteci nije dostupna, a na

taj način je i putokaz nabavnoj politici biblioteke.

Uveliko je ustanovljena podela zavičajne bibliografije na bibliografiju literature o zavičaju,

bibliografiju izdavačko-štamparske delatnosti i tematsku bibliografiju.

Među zavičajnim bibliografijama kojima su u osnovi nacionalne pobude i želja da se očuva

kulturna baština jednog naroda ističe se svojom obuhvatnošću i ozbiljnošću izrade Pančevačka

bibliografija: 1830-1960 Miodraga Živanova. Uzorna je po širini obuhvata, istraživačkoj

akribičnosti, doslednosti i obrazloženosti primnenjenih principa bibliografskog opisa.

Bibliografiju dopunjavaju autorski, registri naslova, izdavača, štamparija, izdanja po jezicima,

56

imena vlasnika, urednika i direktora listova i časopisa, popis biblioteka u kojima se nalazi građa

obuhvaćena ovom bibliografijom i dr.

22. Bibliografija periodike - uloga i značaj.

Periodika u bibliotečkom smislu obuhvata sve publikacije pod istim naslovom i tekućom

numeracijom, a štampaju se u određenim vremenskim razmacima (godišnje, tromesečno,

mesečno, dnevno itd). Najčešće se odnosi na listove i časopise, ali periodično izlazi i većina

nacionalnih bibliografija, zatim razni godišnjaci, kalendari, idr.

Osnovne odlike serijskih publikacija su periodičnost izlaženja i poštovanje unapred određene

uređivačke koncepcije, po kojoj je jedno glasilo formalno, tematski, sociološki prepoznatljivo.

Gledano sa kulturno-istorijskog aspekta, periodika koja je nastala na određenom prostoru

doživljava se kao mozaička celina. U tom smislu i dolazi u teoriji bibliografije do podele

periodike na zavičajnu, nacionalnu itd. Sam karakter periodike uslovljava i druge podele, a

posebno prema stručnoj tematskoj osnovi. Tako imamo književnu, medicinsku, tehničku,

poljoprivrednu, šumarsku, pedagošku, sportsku i drugu periodiku. Kao inventarska jedinica

tretira se jedno godište, ili jedan tom serijala, katalošku jedinicu čini jedan naslov, čije promene

57

se povezuju sporednim jedinicama, dok bibliografska jedinica može biti celo glasilo, jedno

godište, polugodište, tromesečje, svaka sveska ili njen jedan deo. Stoga je opisivanje periodike

istraživački zahtevno, ali su rezultati informativni i inspirativni.

Osamnaesti vek, u kome su se razvile razlicite vrste bibliografije, doneo je i bibliografiju

periodike, čiji su prvi autori Bojtler i Gustmus. Bez imalo kašnjenja začela se bibliografija

periodike i u srpskim okvirima, mada je prvi srpski časopis Slaveno-serbski magazin, počeo da

izlazi u vreme kada je Evropa imala već stogodišnju tradiciju objavljivanja dnevnih listova.

Predmet obrade Zaharija Orfelina u Magazinu nije samo monografska, već i serijska publikacija -

Serbska pčela, sa dvomesečnom periodičnošću.

Tridesetih godina 19. veka urednici časopisa, kao autori književnih prikaza i oglasa, i retki

bibliografi osećaju potrebu da zasebno beleže nazive knjiga i periodike, najčešće naslovljavajući

rubrike sa Nove knjige i Novi listovi. Prvi među njima koji je uz biblioteke istakao periodiku kao

nosioca kulturnog napretka bio je Georgije Magarašević. U tekstu Sredstva za napredak

literature slavenske, opisujući serijske publikacije istočnih i zapadnih slovenskih naroda, on ih je

razvrstao na letopise, žurnale, novine.

Teodor Pavlović, krajem četvrte decenije 19. veka, i Serbskom narodnom listu daje pregled

broja i tematskog profila listova koji su tokom 1837. godine izlazili u Engleskoj, Francuskoj i

Rusiji, a u Letopisu Sebskom upoznaje čitaoce s ruskim i poljskim novinarstvom.

Godine 1842. svoju bibliografiju u Letopisu serbskom, Jovan Subotić započinje upravo opisom

“periodičeskih spisanija koje na srpskom jeziku izvesno vreme izlaze”, proširujuci već ranije

ustanovljen opis imenom osnivača, urednika lista, mestom i početnom godinom izlaženja,

podacima o štampariji, pismu i prilozima, analizom profila časopisa i sadržinskom napomenom.

U većini novina, mesečnika i godišnjaka polovine 19. veka o periodici se govori u vidu poziva na

prenumeraciju, ili knjižarskog oglasa o izlasku nove sveske ili promenama u uredništvu.

Nasuprot toj praksi u Danici Đorđa Popovića, objavljen je prilog Serbsko-hrvatska žurnalistika

1866. godine, koja sadrži numerisane 32 jedinice u alfabetskom redosledu. Obuhvaćeni su

politički, vojni, omladinski, književni i drugi listovi. Svaka jedinica sadrži naslov, podnaslov, ako

ga ima, podatke o uredniku, godištu, mestu izlaženja, periodičnosti, formatu i ceni, a za latinična

izdanja i podatak o pismu.

58

Sedamdesetih godina 19. veka, kada je srpska bibliografija već teoretski zasnovana, svi pojavni

vidovi bibliografske građe postaju ravnopravni predmet bibliografije. Tako su i u jednoj od

najvažnijih tekućih bibliografija toga vremena koju je sastavio Stojan Novaković, kalendari i

novine nezaobilazni objekat opisa (on je nabrojao i analizirao sadržaj 17 kalendara koji su mu

poznati u 1870. g). On je objasnio zašto su ove publikacije nezaobilazan predmet bibliografije:

“Novine su u svezi s celokupnim, naročito političkim razvitkom narodnog života; a kalendari su

staze kojima žive korisne pouke i književna zabava (…) i oni su rsprostrti daleko više nego

novine”. Takođe je Novaković predložio da se uređivanja kalendara, prema potrebi publike,

prihvati obrazovana srpska omladina.

Porast interesovanja bibliografa za periodiku paralelan je sa uvećanjem broja političkih i

književnih listova. Urednik Mlade Srbadije, A. Hadžić, bibliografski i programski kvalifikuje svaki

list, opisuje čak uzroke njihovog pokretanja i eventualnog gašenja, ne sustežući se od

subjektivnih ocena. Krajem 19. veka opisi periodike više nisu deo samo širih i opštijih, već i

sasvim specijalizovanih tekućih bibliografija kao npr. u listovima Otadžbina i Krfski zabavnik.

Poslednje dve decenije pred Drugi Svetski rat obilovale su bibliografskim prilozima o srpskoj

žurnalistici.

Popisivanjem tekuće jugoslovenske periodike od 1956. godine bavi se Jugoslovenski

bibliografski institut u svojoj seriji, koja se ne može pohvaliti kompletnošću, čemu je osnovni

uzrok nedovoljna odgovornost i savest izdavača i štampara u dostavljanju obaveznog primerka

NBS koji predstavlja osnovu za rad na tekućoj bibliografiji. Stručnjaci Univerzitetske biblioteke

Svetozar Marković pokušali su sedamdesetih godina da nastave rad na projektu koji je

svojevremeno započeo Jovan Skerlić pod naslovom Jugoslovenska štampa 1768-1911. Ova

bibliografija je obuhvatala samo osnovne podatke o listu, uz prvu i poslednju godinu izlaženja.

Fragmentarno popisivanje, uglavnom na osnovu fondova većih biblioteka, pružale su i Građe za

bibliografiju srpske štampe između dva rata Vuka Dragovića, Građa za bibliografiju

jugoslovenske periodike Leksikografskog zavoda FNRJ i sitni prilozi u književnim časopisima.

Ovaj dobro zamišljen projekat nije uobličen u štampanoj formi. Projekat Instituta za književnost

i umetnost posvećen periodici do sada je rezultirao knjigama Miodraga Matickog (Bibliografija

srpskih almanaha i kalendara, SANU, 1986) kao i Branke Bulatović i drugih autora.

59

Bibliografija Matickog je proistekla iz ideje Vojislava M. Jovanovića da se načini sveobuhvatan i

pouzdan pregled periodičnih glasila kod Srba, uvidom u građu društvenih i privatnih zbirki, u

zemlji i inostranstvu.

23. Bibliografija skrivena - uloga i značaj.

Ovaj termin je možda najmanje precizan i podroban u odnosu na ostale nazive za označavanje

ostalih vrsta bibliografija. Ovom vrstom bibliografije smatra se onaj oblik bibliografskog rada

koji se javlja kao dodatak u nekoj studiji ili članku, najčešće u formi fusnote na margini ili pak u

obliku korišćene literature na kraju svakog teksta. Pod ovom vrstom se tako podrazumeva svaka

ona bibliografija koja nije objavljena u obliku samostalne publikacije. Skrivena bibliografija tako

ne znači, u pravom smislu, samostalan ili izdvojen bibliografski rad, koji je raspoređen u neki od

raznih načina klasifikovanja. Skrivena bibliografija zapravo predstavlja već primenjenu

bibliografsku tvorevinu, a šaroliko je rasuta na marginama neke studije ili se javlja kao njen

dodatak. Njena primena uslovljava da se ona najčešće iskazuje u delimičnom ili skraćenom

obliku, bez svih potrebnih elemenata koji čine punu bibliografsku jedinicu. Pošto ima zasebno,

izdvojeno mesto i oblik, koji su vezani za neki tekst (studija, monografija ili bilo koji drugi stručni

i naučni rad) skrivena bibliografija se često shvata samo kao pomoćni materijal u širim

bibliografskim istraživanjima. Ovim se ipak ne umanjuje njen važan informativni značaj, makar i

u nepotpunom obliku njenih bibliografskih jedinica. Naprotiv, ponekad bibliograf, teran

60

okolnostima i nema drugih mogućnosti nego da svoj istraživacki bibliografski rad upravo

započne korišćenjem neke skrivene bibliografije, naročito onda ako se ona javila u obliku šireg

spiska upotrebljene literature, u nekoj naučnoj studiji. Zaseban vid skrivene bibliografije

označavaju i dosta dugi ili prošireni naslovi starih rukopisnih knjiga gde se posredno daju i

osnovni bibliografski elementi o njima. Često su to zapravo dela bez pravog naslova pa se on

posredno saznaje na početku ili na kraju samog teksta, decidnim saopštavanjem na koga se taj

tekst odnosi i naznačavanjem imena autora kao i još nekih bibliografskih oznaka tog rukopisa

(npr. Život Svetog Save monaha Teodosija, čiji puni naslov, zapravo početak glasi: Život i podvizi

u pustinji s ocem, i posebna putovanja, i od česti pričanja o čudesima među svecima oca našeg

Save, prvoga arhiepiskopa i učitelja srpskog, skazani prečasnim Domentijanim, jeromonahom

manastira zvanog Hilandara, a spisani Teodosijem mnihom toga manastira. Svetogorski monah

Domentijan, prvi autor biografije Svetog Save, postupio je drugačije u odnosu na Teodosija, pa

je sve osnovne podatke za svoje delo saopštio na kraju teksta u široj formi.

24. Personalna bibliografija

Ova vrsta bibliografije obuhvata samo jedno lice, zapravo njegove pisane radove i tekstove ili

literaturu o njemu. Ona se dvostruko ispoljava. Ona je popis radova nekog autora kao i popis

tekstova o tom autoru. Obično se za predmet bibliografskog rada uzimaju ličnosti od izuzetnog

ili pak posebnog značaja u nekoj duhovnoj oblasti ili u javnom životu uopšte. Odomaćeno je

shvatanje da ona obuhvata u praksi samo ona lica koja su se pismeno iskazivala. Postoje i takve

ličnosti koje nisu ništa napisale, ali su po nečemu ostale istaknute i značajne u istoriji nekog

naroda, pa su o njima vremenom nastali brojni tekstovi - personalna bibliografija u takvom

slučaju obuhvata samo literaturu o njima. Personalna bibliografija traži i svojevrsnu klasifikaciju

popisanih bibliografskih jedinica. Ako se neki autor bavio ne samo pisanjem vlastitih dela nego i

priređivanjem ili prevođenjem tuđih, onda se primenjuje najčešće ovaj klasifikacioni sistem: 1.)

samostalne knjige i separati; 2.) prilozi u periodici; 3.) priređivacki rad; 4.) prevodilačka

delatnost; 5.) literatura o autoru čiju smo bibliografiju radili.

Personalna bibliografija se kod Srba razvila iz autobibliografija istaknutih srpskih književnika

Joakima Vujića i Milovana Vidakovića koji su joj pribegli u merkantilne svrhe, kako bi čitaoce

61

upoznali sa dotadašnjim opusom, a bogate trgovce i ostale blagonaklone darodavce podstakli

da finansiraju štampanje preostale rukopisne građe. Ali i pre njih su se pojavile male personalne

bibliografije koje su uklopljene u Šafarikovo delo Istorija srpske književnosti (izašla na

nemačkom) i danas su neprevaziđen oslonac istraživačima života i rada Dositeja Obradovića,

Lukijana Mušickog, Milovana Vidakovića, Atanasija Stojkovića, Gligorija Jakšića i dr.

Prva biobibliografija na srpskom jeziku bila je ona od Dimitrija Davidovića o českom filologu i

istoričaru književnosti Josifu Dobrovskom, u kojoj su naslovi popisanih 38 dela navođeni na

jeziku originala i složeni po hronologiji, koja je i danas ostala jedan od primarnih principa

sistematizacije građe personalnih bibliografija. Personalna bibliografija, ako u njih uključujemo i

preglede književnog stvaralaštva pojedinih autora povodom godišnjice ili dodeljivanja nagrada,

bile su česte u Novinama serbskim, Letopisu serbskom i Podunavci. Na izmaku 19. veka u

Otadžbini, Vladan Đordjević se oglasio svojim radom o Lazi Lazareviću, navodeći bibliografiju

njegovih pripovedaka, kritičkih osvrta i pomena u različitim časopisima.

Od 1887. godine, kada je postao hroničar zbivanja u Srpskoj kraljevskoj akademiji, Godišnjak

ove najznačajnije srpske kulturne institucije neizostavno je donosio biobibliografiju svojih

redovnih i dopisnih članova. Književno stvaralaštvo više nije redak predmet interesovanja

bibliografa, pa se bibliografske studije sreću na stranama: Javora, Nevena, Danice, Zmaja,

Sedmice.

Zakoračivši u 20. vek bibliografski prilozi ovog tipa ne samo da postaju brojniji, već tek tada

gube karakteristiku prigodnosti i teže sveobuhvatnosti i potpunosti, što se vidi iz priloga raznih

književnih časopisa. Kratka personalna bibliografija skrivala se i u beleškama o smrti istaknutih

kulturnih radnika ili u sećanjima na njih. Bibliografski zapisi bili su katkad uklopljeni u osnovni

tekst, a ponekad dodati kao tipična bibliografska anotacija. Posle Drugog svetskog rata

interesovanje bibliografa se usmerava ka uglednim i zaslužnim pojedincima te je broj i kvalitet

personalnih bibliografija naglo porastao. To je pouzdan put za stvaranje čvrstog oslonca u izradi

zavičajne i nacionalne bibliografije, ali samo ako su istraživanja sveobuhvatna i proverena što

uključuje:

- detaljno upoznavanje sa biografskim podacima,

62

- proučavanje poznate objavljene građe,

- uspostavljanje kontakata sa autorom lično, a ako nije živ, sa članovima njegove porodice,

prijateljima, poznanicima, savremenicima,

- upoznavanje sa njegovom ličnom bibliotekom, ako je sačuvana, rukopisnim delima, arhivskom

građom i privatnim spisima, ako su dostupni, ali samo pod uslovom da za njihovo korišćenje

postoji odobrenje,

- utvrđivanje autorstva za anonimne radove, ili one potpisane inicijalima, pseudonimom, ili na

neki drugi način.

Primer dobre personalne bibliografije je Bibliografija Đure Jakšića Silvije Đurić.

63

25. Bibliografija bibliografija

Mada “stilski neskladna, pa čak i rogobatna” sintagma bibliografija bibliografija, jasno odražava

osnovnu oznaku ove vrste bibliografije. Ona označava sistematizovan popis vec urađenih

bibliografija koje se odnose na pojedinu naučnu ili umetničku oblast, na neko uže ili šire

geografsko područje ili pak na nekog istaknutog autora, čija je bibliografija u više navrata

rađena.

Najkrupniji, a i pravi cilj u ovom slučaju je popis svih bibliografija u jednoj zemlji ili u određenom

narodu, koje su urađene u jednom periodu ili uopšte. Sabiranje raznih bibliografija i njihovo

popisivanje uz stručnu ocenu, predstavlja poseban, možda i krajnji stepen bibliografskog

istraživanja, onu fazu kada su već obavljene mnoge bibliografske predradnje i urađene mnoge

bibliografije, i kada se može vršiti šire grupisanje i sistematizovanje u krupnijim oblicima, koji

zapravo mogu da predstavljaju korpus ili zbirku bibliografskih dela.

Bez obzira koliko se to praktično čini, izrada bibliografija bibliografija je i prilika da se uoče,

naznače, pa i isprave greške prethodnih bibliografa. Već i samo sabiranje bibliografija na

jednom mestu (popisivanjem osnovnih podataka o njima) posredno, ali i indikativno pokazuje i

osnovne faze kojima je, u nekom periodu, prolazio bibliografski rad (kod jednog naroda u celini

ili samo u nekoj naučnoj oblasti).

Sa utemeljenjem bibliografije javila se i potreba i za razvojem ove podvrste, dakle već u 17.

veku. Njeni tvorci bili su Filip Labe - Bibliotheca bibliothecarum, 1664. godine i Antoan Tesije sa

svojim katalogom biblioteka, i oni u celom narednom veku nisu imali sledbenike. Granjanje

ljudskog znanja, porast izdavačke produkcije, okrenutost bibliografa pojedinim predmetnim

oblastima, uslovili su njenu veću zastupljenost.

Prve bibliografije bibliografija bile su završene celine, u kojima je najšešće građa razvrstavana

po predmetnom principu, kasnije i po hronologiji i po abecedi prezimena autora - npr. klasičnu

formu dao joj je Julius Pechold, 1866. godine, u Lajpcigu, Bibliotheca bibliographica. Neke od

njih bile su snabdevene i opširnim teoretsko-istorijskim uvodima, poput dela Luiz Malkles i

Kirpičeve.

U godinama neposredno pre i posle Drugog svetskog rata, bibliografije bibliografija objavljuju se

u vidu redovnih serijskih publikacija. Time po formi stiču ravnopravnost sa tekućim nacinalnim

bibliografijama, što još više naglašava njihov značaj. Ova vrsta bibliografije u Srba razvila se tek

pedesetih godina 20. veka. Skromno naznačena radom Bibliografija bibliografija, Živorada

Jovanovića i zastala je nakon istraživanja Jugoslovenskog bibliografskog instituta, publikovanih u

dva toma istog naslova Bibliografija jugoslovenskih bibliografija, ali za različite periode 1945-

1955 i 1956-1960. Tek studijama Dušana Pankovića i Aleksandre Vraneć skreće ponovo pažnju

na sebe.

26. Smesice kao začetak srpske bibliografije.

Srpska tekuća, delimično retrospektivna bibliografija započeta je u rubrikama smesica i

književnih vesti u srpskoj periodici kraja 18. i prve polovine 19. veka. Od sadržinski skromnih i

retkih najava o novoobjavljenim knjigama žurnalima, gazetama, letopisima i kalendarima na

poslednjim stranama dvolisnih novina, do potpunijih bibliografskih beležaka u periodici, koja je

služila književnosti, nauci, ili zabavi proteklo je svega nekoliko godina. Podstaknute

odgovornošću i nacionalnim osećanjem, najčešće glavnih i odgovornih urednika povremenih

glasila, iz bibliografskih beležaka su stasale, pre svega, retrospektivna i tekuća, a potom i

perspektivna i personalna bibliografija. Linija tekuće bibliografije, koju je zacrtao Zaharije

Orfelin, kojom su bile obuhvaćene i monografske i serijske publikacije, nastavila se preko braće

Markides-Puljo, Stefana Novakovića, Georgija Magarasevića, Miloša Stevića, Vasilija Čokrljana,

Lukijana Mušickog, Teodora Pavlovića, Miloša Popovića, Jovana Subotića, Aleksandra Andrića,

krunisana naporima Đure Danicičića, Stojana Novakovića, a s početka 20. veka Pavla Popovića i

Uroša Džonića. Svaki od njih pridodao joj je nove kvalifikative, po sopstvenom osećaju, ili po

saznanjima iz inostrane literature.

U prvim bibliografskim zapisima knjiga je, u najboljem slučaju, predstavljana pomoću naslova,

imena autora i, eventualno mesta izdavanja, te je čitaocu nuđena samo signalna informacija.

Mada je u Slaveno-serbskom magazinu više sličila književnoj kritici i hronici, to je samo

ukazivalo na njenu svestranost i razumljivo nedovoljnu izdiferenciranost. Orfelinovi tekstovi “O

knjigama” u nesačuvanom Kalendaru (1766) i “Izvestija o učenih delah” u Magazinu (1768)

ishodišta su bibliografske misli u Srbiji i reformatorskog opredeljenja da se nova izdanja najave i

predstave publici. Od pet knjiga predstavljenih 1766. godine tri pripadaju tekućoj godini, a dve

su predate u štampu iz koje su se pojavile tek naredne godine, što se kao postupak ponavlja i u

Magazinu. Tako Orfelinu pripada čast da bude rodonačelnik i tekuće i perspektivne bibliografije,

koje su se skromno, ali uporno, održavale u rubrikama smesica ili književnih vesti u srpskoj

periodici 19. veka. Značajni su i braća Markides-Puljo sa svojim “Serbskija novini povsednevnija”

i Stefan Novaković sa “Slaveno-serbskija vjedomosti”. Sličan način izveštavanja nastavljen je i u

Novinama serbskim Davidovića i Frušića i kasnije i trajnije u Serbskom letopisu, pod nadzorom

Magarasevića, Miloša Svetića, Teodora Pavlovića, Miloša Popovića, Jovana Subotića.

Frušić i Davidović su posebnu pažnju posvećivali književnim oglasima “Objavljenija”. Osim

objavljenija u Novinama serbskim Davidović donosi i Smesice.

Reč smesica korisšćena je od prvih pomena u Novinama serbskim do kraja prošlog veka. U

leksikološkoj građi SANU čak ne postoji ni jedan primer za ovu reč posle Vuka. Do njega je

upotrebljavana u značenju kratkih članaka “različitog ali odabranog sadržaja”. Ovaj izraz je posle

sedamdesetih godina 19. veka zamenio noviji sintagmatski spoj “mešovita građa”, ”sitni

prilozi”. Kao dodaci pojedinih brojeva Novina serbskih pojavljuju se smesice domodovne,

astronomičeske, lekarne, poučitelne, zabavne, političeske, istoričeske, veroispovedne, crkvene,

životopisne, a najčešće književne. One se pak mogu odnositi na novosti iz života pojedinih

književnika, na analizu slaveno-serbskog jezika, ili slovenskih dijalekata, na početke slovenske

pismenosti, recenzije izvesnih dela, ili pisma čitalaca o pojedinim pravopisnim dilemama. Tako

osmišljene smesice ipak često imaju bibliografski karakter, koji ranije nije bio istican. Započete

kao bibliografske u br. 173 do završne sveske obuhvatale su ukupno 55 naslova. Pored toga što

beleže novo izdanje, preporučuju ga, one, po prvi put, ukratko, predstavljaju i njegovu

sardržinu.

Vec dvadesetih god 19. veka opis je potpuniji, sadrži čak i neophodne detaljne materijalne

podatke, kao kod Magaraševića, i napomenu, koja je nekada formalne, nekada sadržinske, a

povremeno i književno-istorijske prirode. Prvi urednik Letopisa matice srpske i njegov duhovni

otac Georgije Magarašević već je u prvom broju Letopisa u dva članka istakao svoju nameru da

se pozabavi prikupljanjem biografskih i bibliografskih podataka.

Rad pod naslovom “Biografičeske čerte slavni Serbalja” u stvari je njegov usrdni poziv da svima

koji nesto znaju o slavnim ljudima i njihovom delu da se to u Letopisu izda i time objavi u

javnosti. Prve srpske bibliografije nastajale su iz želje njihovih autora da preduprede slučajnost

u izveštavanju o novim naslovima, da skrenu pažnju na izdavačku delatnost, koja se i sama

stihijski razvijala. Kao rezultat neplanskog, povremeno i teoretski neosmišljenog obaveštavanja,

najčešće o novim izdanjima, postojale su i značajne razlike u tehnici opisivanja. Treba istaći da

bibliografski opis skoro redovno ispisivan jezikom i pismom originala.

Prvih pedesetak godina 19. veka je vreme traženja “bibliografskog izraza”. Kod braće Markides-

Puljo srećemo čak i format publikacije, koji će, kao sastavni deo sada vrlo sadržajnog područja

materijalnog opisa, biti zastupljen, uz podatke o paginaciji, ilustracijama i dodatnim prilozima

kod kasnijih bibliografa. Teodor Pavlović je čak razdvojio arapsku od rimske paginacije i u opis

uključio uporedni naslov na stranom jeziku. Duže od oblikovanja materijalnog opisa trajalo je

ustanovljavanje odrednice.

Teritorijalni princip u pretrazivanju bibliografije nametnuo je Magarašević isticanjem naziva

mesta u kome su novi naslovi objavljeni. On je, takođe, u odrednicu izvukao i ime autora dela,

dopunjujući ga čak i nekim bografskim podacima. Od najranijih početaka u srpskoj bibliografiji

bio je sporan stepen odgovornosti između pisaca i prevodioca književnog dela. U odrednici je

redovno stajalo ime prevodioca, dok se ime pisca čak i ne navodi. I kod Stojana Novakovića

(sedamdesetih god. 19. veka) odrednica je glasila na ime prevodioca, ali ipak on ime prevodioca

stavlja u okrugle zagrade. Autor, kod njega, dobija veći značaj, jer je njegovo ime, osim u

donjem polju bibliografskog opisa, navodio i u uputnim jedinicama, a u napomenu je

povremeno smeštao i naslov dela u originalu. Do promene je došlo kod Dragutina Posnikovića,

koji u Bibliografiji srpske i hrvatske književnosti za godinu 1884. ime prevodioca više ne beleži u

odrednici, već u napomeni.

Bavljenje bibliografijom posle Stojana Novakovića poprimilo je sasvim druga obeležja. U

predgovoru Srpskoj bibliografiji 1741-1867. Stojan Novaković joj je konačno odredio teoretske

okvire i društveni značaj. Njegovi sledbenici dobili su čvrsto uporište za oba toka (tekući i

retrospektivni) mada teoriju bibliografije nisu bitnije razradili. Kao što su u periodu do Stojana

Novakovića dnevne novine, listovi i časopisi održavali kontinuitet bibliografskog opisivanja,

često menjajuci ranije već prihvaćenu praksu opisivanja i osvetljavajući je novim zahtevima,

mnogo pre nego što bi se te promene pojavile u štampanim monografijama, činili su to i pred

kraj 19. i početkom 20. veka. Letopis Matice srpske je bibliografskim prilozima sa svojih stranica

obeležio prvu polovinu, a Glasnik Društva srpske slovesnosti, Srpskog učenog društva i Srpske

kraljevske akademije, drugu polovinu 19. veka. U tom vremenu bila su retka periodična glasila

koja nisu negovala bibliografiju. Magazin za hudožestvo, knjižestvo i modu, Otadžbina, Zora,

Zimzelen ne samo da su objavljivali radove bibliografske sadržine, već su uredništva drugih

listova podsticali na istu vrstu delatnosti. Početkom 20. veka bibliografiju su srdačno prigrlili

Južnoslovenski filolog, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor. U Glasniku Srpske kraljevske

akademije je več bila odomaćena, ali je sada i naučno utemeljena. Tridesetih godina

podstaknuta i zakonskim odredbama, uređivanja tekuće bibliografije prihvatila se Narodna

biblioteka Srbije (Pavle Popović).

Može se zaključiti, o bibliografskim prilozima objavljivanim u okviru rubrika smesice i književnih

vesti tokom prve polovine 19. veka, sledeće:

1.) Sve obuhvaćene publikacije nisu viđene, o čemu svedoče napomene uredništva tipa: ”čuli

smo da”, ili “Mi smo s druge strane čuli”.

2.) Autor zapisa se često emotivno vezivao za određenu knjigu, ili časopis, pa je o njima davao

sasvim subjektivnu ocenu.

3.) Građa nije sistematizovana ni po jednom dosledno sprovedenom bibliografskom principu,

iako je najčešće bio hronološki redosled, ali ne po vremenu objavljivanja publikacije, već po

vremenu saznavanja uredništva za nju, što inace, u bibliografijama nije uobičajeno, ni poželjno.

4.) Vecina bibliografskih zapisa predstavlja začinjanje srpske tekuće bibliografije, jer počinje

recima “ovih dana…”, ”pre dva dana”, ali su česte i beleške tipa “pre dve godine”, kao i one iz

duboke prošlosti, što je skroman, ali nezaobilazan doprinos retrospektivnoj bibliografiji.

5.) Izuzetno je značajno da su se bibliografske beleške u pomenutim rubrikama periodičnih

publikacija pojavljivale u kontinuitetu, jer su tako popunjavale vakum u nedovoljnom

informisanju srpskog življa o književnim i kulturnim dešavanjima kod nas i u svetu. Osim toga,

one su podsticale, otvoreno ili u naznakama, na izradu bibliografije, koje će biti brojnije u drugoj

polovini 19. veka.

27. Bibliografija u 18. veku.

Kod srpskog naroda bibliografija je začeta zajedno s prvim srpskim kalendarom i prvim

časopisom, tek u 18. veku, što u odnosu na Evropu predstavlja značajno kašnjenje. Međutim,

ako se imaju u vidu teški politički, ekonomski i životni uslovi, u kojima je srpski narod ipak

nekako opstajao, trebalo bi istaći da je to zaostajanje za evropskim zemljama bilo zanemarljivo.

Srbija je ipak udomila bibliografiju, i to ne slučajno, ni nasumice, već s jasnom uverenošću u

njenu neophodnost. Ne treba prihvatiti stav Vojislava Maksimovića da je srpska bibliografija 18.

veka bez nacionalne bibliografije u punom i pravom smislu. Ako se i prihvati stav da kod Srba

nema puno istaknutih dela bibliografskog karaktera, ne sme se zanemariti činjenica da je i

pored relativno kasnih početaka krajem 18. veka i početkom 19. veka, krećući se uzlaznom

linijom, početkom 20. veka dostigla isti stepen razvoja koji je ova naučna disciplina imala u

Evropi.

Zaharije Orfelin je 1768. godine izdao prvi srpski i južnoslovenski časopis, Slaveno-serbski

magazin. Njegova prva bibliografija objavljena je u Kalendaru 1766. godine (deo “O knjigama”).

Iako sam kalendar nije sačuvan, iz preciznih i sasvim neazavisno nastalih beležaka Lukijana

Mušickog, Vuka, Arnota, doznajemo za njegovo postojanje. Po načinu na koji je beležio srpske

knjige moglo bi se utvrditi da Orfelin nije započeo samo tekuću bibliografiju, već i perspektivnu.

Od 1768. kada je Zaharije Orfelin u Veneciji štampao Slaveno-serbski magazin, pa do 1791. kada

srpske novine u Beču stampaju Grci, braća Georgije i Publije Markides-Puljo, period je zatišja u

razvoju srpske žurnalistike, ne zato što nema učenih ljudi koji bi uređivali, nego zbog teških

političkih prilika u kojima je bilo nemoguće dobiti dozvolu za štampanje. U listu braće Markides-

Puljo pod naslovom Serbskija novini povsednevnija, srpski narod je tako, dva puta nedeljno

tokom 1791-1792. izveštavan uglavnom o političkim dešavanjima u Austriji i Francuskoj, a

povremeno i o kulturnim zbivanjima. Najčešće su se obaveštenja odnosila na srpske kalendare

za narednu godinu, za koje je navođen naslov, imena sakupljača prenumeracija i mesto njihovog

prebivanja. Za vreme kada su se vesti svake vrste teško širile pismenim, već više usmenim

putem, i objavljenija o kalendarima bila su dobrodošla. Iako su takva izvestija, pre svega,

rezultat trgovačkih potreba, ipak se u njima začinje bibliografija.

Po ukidanju glasila braće Markides-Puljo, Srbi, 1792. godine dobijaju svoje druge novine

Slaveno-serbskija vjedomosti, koje je uređivao Stefan Novaković, novi vlasnik štamparije Jozefa

Kurcbeka. I Vjedomosti donose vesti pre svega istorijske i verske sadržine, ali više pažnje od

svog prethodnika posvećuju književnim oglasima i popisima novih knjiga. Ponekad su to bili

pozivi na pretplatu za same novine, katkad izvesna objašnjenja vlastitih izdavačkih poduhvata,

dok su najčešće bili spiskovi knjiga štampanih u Novakovićevoj štampariji.

Time je Novaković započeo praksu koje će se dugi niz godina pridržavati urednici srpskih glasila,

sve do četrdesetih godina 19. veka, kada se po prvi put oglašavaju izdanja drugih izdavača i

štamparija, čime ovi popisi više dobijaju karakter bibliografije. On je nedovoljno dosledan u

obimu bibliografskog opisa, jer pojedine podatke izostavlja, poput imena pisca, naročito ako su

u pitanju prevedena dela. Naslov dela često skraćuje ili netačno navodi. Pa ipak, neosporno je

da, svesno ili slučajno, ali svakako prvi, poštuje redosled podataka u bibliografskom opisu,

navodeći prvo naslov, ime autora, što je često ime prevodioca, format, podatak o povezu i ceni,

razdvajajući ih uvek istim interpunkcijskim znacima.

Po tome on deceniju pre ruskog bibliografa Sopikova ustanovljuje tačan redosled podataka,

uključujući među njih i onaj o vrsti poveza. Izdavačka delatnost Novakovićeva bila je šira od

onoga što je on oglašavao, te ostajemo u nedoumici da li je skromno izveštavanje bilo rezultat

njegovog nemara, ili kritičkog izbora na koji je bio primoran s obzirom da je i njegov list, kao i

mnogi kasnije, pritisnut materijalnom oskudicom, izlazio na skučenom broju strana. Ipak, za

knjige koje je smatrao izuzetno važnim za srpsku kulturu Novaković nije žalio prostora. Pratio ih

je “od ideje do ostvarenja”, kao što je bio slučaj sa Rajićevom Istorijom srpskom, koju propagira

od trenutka kada je urednik odlučio da je štampa, pa preko davanja izveštaja o cenzuri, isticanja

posvete mitropolitu Stratimiroviću, preporuke svim školama, poziva na prenumeraciju do, posle

skoro dve godine, izlaska iz štampe. Iz njegove ogromne “žudnje da se srpske knjige štampaju i

šire među čitaoce” proistekli su i prvi ozbiljniji zameci srpske tekuće bibliografije.

28. Zaharije Orfelin kao bibliograf.

Pored pokretanja časopisa Slaveno-serbski magazin Zaharije Orfelin će ostati upamćen i kao

istaknuti srpski pesnik, istoričar, bakrorezac, barokni prosvetitelj, graver, kaligraf i pisac

udžbenika. Kao pesnik Orfelin je najznačajnija pojava u srpskoj poeziji 18. veka. Znao je ruski,

latinski, nemački, francuski. Stvorio je vlastitu biblioteku od preko 200 knjiga. Rođen je u srpskoj

porodici u Vukovaru 1726. godine.

Među njegova najznačajnija dela ubraja se "Slavenoserbski magazin" štampan u Veneciji 1768.

Zamišljen kao časopis, prvi je na čitavom slovenskom jugu. Iako je izašao samo jedan broj,

njegov značaj je veliki. U predgovoru u vidu manifesta on iznosi osnovnu ideju građanske

prosvećenosti, ideju demkratizacije kulture, da nauka treba da služi potrebama običnog čoveka,

a književnost i filozofija da izađu iz uskog kruga učenih ljudi i da postanu dostupni svima. To je

prva srpska svetovna i građansko-prosvetiteljska knjiga.

Godine 1768. Zaharije Orfelin je proklamativno u srpski književni jezik uveo mešavinu

crkvenoslovenskog i narodnog jezika, u kojoj je uvek bilo mesta i za spečifične ruske reči i time

praktično osnovao slavenosrpski jezik. Pisao je i romansirane biografije kao što je ona o Petru

Velikom i priručnike kao što je Iskusni podrumar, a prosvetiteljskim žarom je vremenski

preduhitrio Dositeja Obradovića.

Želja za štampanjem knjiga u pravim štamparijama odvešcće ga u Veneciju. Tamo će 1761., u

štampariji venecijanskog Grka Dimitrija Teodosija, žureci da svojim sunarodnicima približi

dostignuća evropske prosvećenosti, objaviti 1768. prvi i, nažalost, jedini broj Slaveno-serbskog

magazina, prvog srpskog i južnoslovenskog časopisa. Zalaže se za elementarnu pismenost i

pisanje jezikom što bližem narodnom, kao i za propagiranje etičkih normi i vaspitnih principa.

Njegovom pisanju jezikom razumljivim narodu ukazao je poštovanje i Vuk na stranicama svoje

Danice. Orfelinov Magazin sadrži poučne članke, pripovetke, pesmu – prvi sonet u srpskoj

književnosti, epigrame i pregled novoobjavljenih knjiga – prvu bibliografiju u srpskoj literaturi.

Predgovor ovom časopisu prvi je programski tekst srpske književnosti. U njemu Orfelin izlaže

razloge pokretanja i urednički program koji je, zapravo, dugoročni projekat kulturne politike,

plan najprečih delatnosti u brojnim oblastima. Jasno ističući nacionalno-patriotski moment

smatra da samo prosvećeni i kulturni narodni mogu održati korak u svom istorijskom rastu. Iako

je pisao na slaveno-srpskom, Orfelin uočava potrebu upotrebe narodnog jezika u književnosti i

zalaže se za narodni jezik kao medij književnog dela. Bez širokog kruga čitalaca i saradnika ali i

bez mecene koji bi mu produžio život Magazin je bio preuranjen pokušaj.

Kod Srba bibliografija je nastala zajedno sa prvim kalendarom i prvim časopisom, tek u 18. veku,

što je u odnosu na Evropu značajno zakašnjenje. Ipak, nije nastala ni slučajno ni nasumice, već iz

jasne uverenosti Orfelina u njenu neophodnost. Bibliografske vesti Orfelin naziva “izvjestija o

učenih delah”. Bibliografi ističu ruske uzore Orfelina, kao što je Hartman Bakmajster sa knjigom

Ruska biblioteka.

Tekuća bibliografija koju Orfelin pokreće može biti posmatrana kao prva pojava srpske

književne kritike, pregled novih srpskih knjiga. Mada nije izdiferencirano kao žanr, ni po

pripadnosti naučnoj oblasti, pomenuto Izvestije o učenih delah u Magazinu (1768) jeste

ishodište bibliografske misli u Srbiji. Iz svesti da naš narod nema izveštavanja o “obštepoleznim”

knjigama iz nauke i umetnosti, proizilazi Orfelinovo reformatorsko opredeljenje da nova izdanja

predstavi i najavi publici. Njegova prva bibliografija je objavljena u Kalendaru za 1766. godinu.

Sam kalendar nije sačuvan ali iz nezavisno sačuvanih beležaka Mušickog, Vuka i Antonija

Arnovljevog Arnota, saznajemo za njegovo postojanje. Vuk u svesci Gramatičkih i polemičkih

spisa predstavlja i sadržinu poglavlja O knjigama, na osnovu čega se mogu spoznati i elementi

koje je Orfelin uključio u opis a) kako su znatne knjige izišle i pošto se prodaju i b) kako se

različne knjige zovu po veličini listova i po svezi, i kakva je kojim cijena itd. Orfelin popisuje prvo

ruske a zatim srpske knjige. Započinje svoju bibliografiju opisom pet knjiga (Damjanovićeva

Novaja Serbskaja Aritmetika, Orfelinovi Latinskij Bukvar, Pervoe učenie… Bukvar, Pervie načatki

latinskago jezika, Pavlovićev Epitom i Prokopovičeva Kratkaja skazanija). Izostavlja imena autora

kod tri jedinice, možda i kao rezultat skromnosti, jer je sam Orfelin autor. Po načinu kako je

zabeležio srpske knjige moglo bi se ustvrditi da Orfelin nije započeo samo srpsku tekuću već i

perspektivnu bibliografiju. Zapisao je tako knjige Damjanovićevu Novuju serbskuju aritmetiku

kao i Srpski bukvar koje su kasnije izašle iz štampe. Posotji podatak da Orfelin obaveštava da

nekakav Srbin namerava izdavati knjigu pod naslovom Serbskaja pčela, na uveseljenje čitalaca,

od koje će svaka dva meseca izlaziti po jedna knjižica pod imenom Pčelica. Dakle, Orfelin

namerno upoznaje čitaoca sa knjigama ili periodikom koja će tek izaći, i zato ga trba istaći kao

rodonačelnika ne samo tekuće već i perspektivne bibliografije, koja se skromno ali dugogodišnje

održavala u rubrici smesica.

Orfelin takođe daje primer bibliografskog opisa u kome, mada nepotpuno i nedosledno,

uključuje dva osnovna dela: formalne podatke o jedinici građe preuzete sa naslovne strane i

bogatu anotaciju kojom knjigu preporučuje. Za kraj 18. veka karakteristično je da svaka

bibliografska jedinica ne sadrži mesto izdavanja, izdavača i štampariju, ali je često snabdevena

napomenom koja bibliografiju uzdiže od informativne do rekomendirane. Njegova građe je

sistematizovana po azbučnom redosledu prezimena autora.

Zaharije Orfelin će ostati i zapamćen i po kratkoj personalnoj bibliografiji smeštenoj u

napomenu koja objašnjava književni rad Teofana Prokopoviča, autora Epitoma. On navodi

„sočinjenija njegova“, ukupno dvadeset četiri, za koja zapisuje samo naslov.

29. Dimitrije Davidović i njegov doprinos bibliografiji.

Davidović je bio srpski političar i diplomata, ustavopisac, novinar i publicista. Rođen je u

zemunu 1789. godine.

Desetak goina nakon Novakovićevih Vjedmosti, tokom studiranja u Pešti, sa Dimitrijem

Frušićem pokrenuo je Novine serbske, u pečatnji Johana Šnirera. Prvi broj izašao je iz štampe

23. avgusta 1813. godine pod nazivom Novine serbske iz carstvujuščeg grada Vijene. Od 1816.

godine štampane su pod skraćeni nazivom – Novine serbske. U početku su štampane svaki dan

sem nedelje i praznika, a od 1817. do 1822. godine dva puta nedeljno.

Usvakom broju su posebnu pažnju posvećivali književnim oglasima koje donose pod nazivom

Objavljenije. Od 46. broja (1814.) do 1819. godina javnost će biti upoznata sa oko 149 novih

knjiga. Iako su najčešći oglasi koji se odnose na jedan naslov, nisu retki ni oni kojima je

obuhvaćeno više knjiga. Kod Frušića i Davidovića opisi su nepotpuni jer oni ne pretenduju da

budu bibliografi (Čitalac saznaje da je izašla “knjižica Serbska pod zaglavljem: Ezopovo Žitije ot

G. Joana Miokoviča izdana”, iako je njen puni naslov: “Žitije Ezopovo s pridatkom nekolikih

basnej iz prevoda Sergija Volčkova. Prevedeno s rosijskago na slavenoserbski jezik Joanom

Miokovičem”). Od broja 117 uređivanje lista preuzeo je samo Davidović. Obavezu izveštavanja o

novim knjigama u svakom narednom broju on sve ozbiljnije shvata, pa oglasi povremeno, osim

najosnovnijih bibliografskih podataka sadrže vrednosni sud i poziv na pretplatu. Na osnovu

književnih oglasa može sepretpostaviti da je Milovanu Vidakoviću dosta štetila negativna kritika

Vuka Karadžića, jer je u četiri uzastopna broja Novina serbskih ponavlja poziv na prenumeraciju

za drugu čast Ljubomira u Jelisiumu, za koju se nije javio dovoljan broj prenumeranata.

Osim Objavljenija u Novinama serbskim Davidović donosi i smesice. Rec smesica korišćena je od

prvih pomena u Novinama serbskim do kraja prošlog veka. U leksikoloskoj građi SANU čak ne

postoji ni jedan primer za ovu reč posle Vuka. Do njega je upotrebljavana u značenju kratkih

članaka “različitog ali odabranog sadržaja”. Ovaj izraz je posle 70-tih god. 19. v. zamenio noviji

sintagmatski spoj “mešovita građa”, ”sitni prilozi” ili latinski ekvivalent miscellanea. Kao dodaci

pojedinih brojeva Novina serbskih, pojavljuju se smesice domodovne, astronomičeske, lekarne,

poučitelne, zabavne, političeske, istoričeske, veroispovedne, crkvene, životopisne, a najčešće

su smesice književne. One se pak mogu odnositi na novosti iz života pojedinih književnika, na

analizu slaveno-serbskog jezika, ili slovenskih dijalekata, na početke slovenske pismenosti,

recenzije izvesnih dela, ili pisma čitalaca o pojedinim pravopisnim dilemama. Tako osmišljene

smesice ipak često imaju bibliografski karakter, koji ranije nije bio istican. Započete kao

bibliografske u br. 173 do završne sveske obuhvatale su ukupno 55 naslova. Pored toga što

beleže novo izdanje, preporučuju ga, one po prvi put ukratko predstavljaju i njegovu sardržinu.

Smesice su na vreme donosile vesti o knjigama objavljenim najčesšće na srpskom, a katkad i na

stranim jezicima. Popisana strana izdanja navode nas na zaključak da su Davidovića interesovale

one knjige kojima je srpstvo bilo dominantna ili uzgredna tema. Iako Davidović nema pretenzija

da bude i bibliografski precizan, ipak smesice od br. 186 do 188 imaju mnoge odlike

bibliografije. Sređene prema vrstama gramatičke i leksikološke literature. Osim podele na

rečnike, gramatike i prevode Biblije ovaj popis sadrži jedinstven raspored građe prema

veroispovesti na književnost katoličkih i pravoslavnih Slaveno-Srba. Stvaralaštvo od Dositeja do

Mušickog zastupio je delima 13 autora (i originalnih stvaralaca i prevodilaca), među kojima

posebnu pažnju obratio na Jankovića kao prevodioca, Solarića kao autora zemljopisa,

Došenovića kao pisca aritmetike, Savu Mrkalja “koji je azbuku pretresao”, Vuka kao tvorca

gramatike i Prostonarodne pesmarice, Mušickog kao pesnika, Vidakovića, Davidovića i Berića

kao izdavače “zabavitelnih sočinenija”. On potom nastavlja sa pregledom literature Poljaka,

Rusa i Lužickih Vinda.

Uporedo sa Smesicama knjižastvenim, Davidović vodi i rubriku Knjižestvo srpsko, ili, od 1819,

Knjižestvo slovensko, u čijem početku izražava veliko zadovoljstvo što se na srpskom jeziku

razvija književnost dostojna hvale. Ovom rubrikom sagledano je 10 knjiga. Jedna od njih nije

zabeležena ni po jednom od prethodno navedenh kriterijuma, već sto je apsolutna novina, kao

uzor domaćim književnicima. U pitanju su Istoričesko-kritičeske vedomosti k povestnici Poljskog

knjižastva od Josifa Maksimilijana Osolinskog, na koje bi valjalo da se ugledaju domaći istoričari i

bibliografi kako bi se uključili u opšta svetska zbivanja.

Prethodni Davidovićev pokušaj beleženja knjiga objavljenih, čak u ranijim vekovima, daje nam

za pravo da ga smatramo začetnikom srpske retrospektivne bibliografije u našim periodičnim

glasilima. Građa koju popisuje, osim toga, predmetno je omeđena na oblasti gramatike i

leksikologije, što u srpskoj bibliografiji zadugo neće biti uobičajeno. On je u začetku srpske

bibliografije nailazio na probleme, ali ih nikada nije definisao, niti njihova razrešenja teoretski

uobličio. U tom ranom periodu možda je bilo dovoljno što je pokrenuo rubriku Smesice, koja je

svoju opravdanost dokazala svojim dugim trajanjem, kroz ceo 19. vek. Zaslužan je i što je, ne

znajući da sam ponudi koristan savet, upućivao domaće autore na inostrana izdanja iz oblasti

istorije književnosti i bibliografije. Možda bi se na Davidovića kako bibliografa moglo primeniti

njegovo poređenje izrečeno u vezi sa beleženjem tekućih polemika o jeziku: “Ja sam kao

urednik novina kao spisatelja srpski ono, što je protokolista kakav u službi kojoj činovničkoj:

dužnost je njegova da zapiše u protokol sve štogod mu otkud dođe, ili bilo dobro ili rđavo

napisano, ili protiv najmanjeg ili najvećeg čoveka, da i ono što je protiv samog sebe napisano.”

Prva personalna bibliografija na srpskom jeziku bila je od Dimitrija Davidovića o českom filologu,

istoričaru književnosti i pesniku Josifu Dobrovskom, u kojoj su naslovi popisanih 38 dela

navođeni na jeziku originala i složeni po hronologiji, koja je i danas ostala jedan od primarnih

principa sistematizacije građe personalnih bibl.

Gašenjem Davidovićevih novina završeno je prvo, možemo reći bečko poglavlje istorije srpske

štampe. Nanovo pod upravom Dimitrija Davidovića, na tlu Srbije, u Kragujevcu, od 1834. g.

izlaziće Novine serbske, prvo jednom nedeljno, a kasnije svakodnevno. Nastavljajući tradiciju

istoimenih novina iz druge decenije toga veka, čijem je profilisanju značajno doprineo,

Davidović je objavljivao oglase pojedinaca - autora i kasnije knjižara - skoro u svakom broju.

Započeo je sa izveštavanjem o izlasku Nemacke gramatike Dimitrija Tirola i Dositejeve Etike.

Njegov posao, doduše sa različitim žarom, entuzijazmom, znanjem i umešnošću, nastavili su do

kraja 19. v. u istim novinama Dimitrije Isailović, Vladislav Stojadinović, Miloš Popović i drugi. U

skupini od 433 oglasa do 1941. godine zabeleženi su svi važniji naslovi iz tekuće produkcije.

30. Georgije Magarašević kao bibliograf.

Prvi urednik Letopisa matice srpske i njegov duhovni otac Georgije Magarašević već je u prvom

broju Letopisa, 1824. godine, u dva članka istakao svoju nameru da se pozabavi prikupljanjem

biografskih i bibliografskih podataka. Rad pod naslovom Biografičeske čerte slavni Serbalja u

stvari je njegov usrdni poziv da svima koji nešto znaju o slavnim ljudima i njihovom delu da se to

u Letopisu izda i time objavi u javnosti. To je po njemu prvi ozbiljan korak ka nastajanju narodne

knjige Plutarha serbskog. Među onima o kojima želi što više da sazna nalaze se i Zaharije

Orfelin, Jovan Živković, Jovan Muškatirović, Grigorije Terlajić, Jovan Pavlović.

Bibliografija radova znamenitih ljudi kao sastavni deo pojedinih biografija, bila je jednako

odgovoran, zametan i naporan posao. Stoga joj u drugom i za istoriju bibliografije važnijem,

proglasu posvećuje više pažnje. Kratke bibliografičeske vesti o literaturi Slavena predstavljaju

jedan od ranih teoretskih priloga iz ove oblasti kod Srba. Već samim svojim naslovom one

terminološki utemeljuju pojam bibliografije kod Srba.

Prema onome što je napisano u uvodu bibliografskim vestima (1. o znatnijim delima slavenski

spisatelja voobšte; 2. o svima knjigama, koje kod nas Serbalja izilaze i koje su dosad izišle),

nameravao je da u jednom pregledu da retrospektivu bibiliografiju srpske knjige, a zatim da

nastavi zapisivanje tekuće knjižarske produkcije. Kontinuitet, sistematičnost i pouzdanost

informacija o ranijoj tekućoj izdavačkoj produkciji za njega su preduslov uspešnog razvoja

književnosti. Ne samo da on ističe koje kvalitete treba da ima bibliografska jedinica, već je prvi

koji napredak književnosti postavlja u direktnu zavisnost od bibliografije. Da bi imenovao svoj

rad, posao, beleženje knjiga upotrebljavao je tri termina, vesti, izvestija i naznačenija. Ako utisak

ne vara on je u izradi svoje bibliografije pokazao izvesnu žurbu u želji da što pre obavesti,

informiše o izdatim knjigama. Sva izdata dela nije imao pred sobom, ili nije znao kako knjigu

treba predstaviti, opisati. Svoje “naznačenije” uredio je azbučno po imenima pisaca, a dela

jednog autora poređao je hronološki po redu izlaženja knjiga. Zabeležio je 60 dela od 38 autora,

od A do M. Stoga ovu bibliografiju možemo okarakterisati kao retrospektivnu sa elementima

biobibliografije. Iz piščeve biografije najčešće pominje samo mesto stanovanja i zanimanje.

Pošto je prvo navodio ime piščevo i ispod njega ređao dela, to se moze smatrati da je izdvajao

odrednicu, što predstavlja napredak u odnosu na bibliografiju 18. veka. Mesto i godine izdanja

beležio je redovno, ali ne i štampariju.

U prvoj častici se našao pregled ruske književnosti jer je Magarašević izraziti slavenofil. On se

nije ustručavao da ukaže na izvore svojih saznanja – naprotiv, njegove napomene uz tekst

svedoče o poznavanju strane bibliografske teorije.

U ruskoj bibliografiji, osim toga, Magarašević po prvi put građu ne raspoređuje uobičajeno

hronološki, ili alfabetski, već, prema, uslovno rečeno, književnim žanrovima, na autore koji su se

odlikovali u “liričeskoj i povestvovalnoj poeziji za vremena Aleksandrova”, dok ostale grupe

čine: ”prozaici, klasičeski avtora prevoditelji, voeni pisatelji”. U drugoj i trećoj častici za 1825.

on nastavlja i pregled ruske literature, ali je podela nešto razuđenija, pa su obuhvaćeni i autori

slavni u dramatičeskoj poeziji.

Najdosledniji i najpotpuniji opis je u prvom delu gde su potpisani najstariji pismeni slavenski

pamjatnici, ukupno njih 14, pre svega ruskih, u hronološkom redosledu od Ostromirovog

jevanđelja 1057. godine do Luareantiskog kodeksa 1377. U ostalim poglavljima formulacije su

često uopštene i nedorečene. Uz ime autora stoji: ”pisao je mnoge komedije i tragedije”.

Novina i neobičnost koju je on, koristeći strana iskustva, uneo u srpsku bibliopgrafiju upravo je

u drugačijem pristupu sistematizaciji građe, a ne u obuhvatu bibliografske jedinice, jer njegov

opis ne samo da ne sadrži uvek iste podatke, vec ih i ne raspoređuje na isti način. Dosledan je u

tome da prvo navodi autora, a zatim sva njegova dela, izdvajajući tako odrednicu, koja je kod

ranijih bibliografa zanemarena. Uz ime autora beleži povremeno godinu rođenja i smrti, ili

podatke o zanimanju, unoseći tako biografske elemente radi kojih ovaj pregled ima odlike

bibliografije. Naslov dela, koji kod svih bibliografa toga vremena predstavlja osnovni, često i

jedini, pojam za identifikaciju knjige, ovde je proširen i podnaslovom, mestom i godinom

izdavanja. Nažalost Magarašević u tome nije dosledan. Njemu je daleko važnije izvestiti o

postojanju autora, ne čak ni knjige, nego priuštiti čitaocu kompletniji bibliografski opis. Ni on,

poput drugih bibliografa, nije imun na “skraćivanje ili proširivanje naslova”. Pisac je zastupljen u

bibliografiji i kada nije autor monografije, već priloga u časopisu, ali umesto potpunog

bibliografskog podataka pružena je samo opšta napomena. Dok je u Ruskoj bibliografiji ukupno

10 knjiga predstavljao po književnim vrstama u Srpskoj bibliografiji koja obuhvata 37 autora

odabrao je jednostavniji, alfabetski princip koji nije do kraja primenio. I pored brojnih

nedostataka on je ipak nastavio liniju srpske retrospektivne bibliografije dajući joj još i

biografsku dimenziju, postaje rodonačelnik srpske biobibliografije.

Odajući mu zasluženu hvalu Dušan Panković se zaustavlja na ovom radu zanemarujući priloge

koji su se u Letopisu pojavljivali u narednim brojevima. Iako nepotpisani, verovatno su autorsko

čedo urednika Magaraševića, jer je njegovo slovensko opredeljenje u njima lako prepoznatljivo.

U drugoj častici Letopisa za 1825. godinu objavljen je rad pod naslovom Sredstva za napredak

Literature slavenske, koji je podeljen u četiri dela. Brinući se za razvoj slovenske književnosti,

Magarašević je ovom prilikom istakao biblioteke, kulturna i društvena glasila i štamparije kao

njegove odlučujuće činioce.

Treći deo rada u stvari je zanimljiv bibliografski prilog, kome je, što je veoma redak slučaj,

predmet obrade periodika, a ne monografije. Analizirani su letopisi, žurnali i novine i to

ponaosob ruski za godine 1824, poljski u 1822, česki i srpski u širem vremenskom zahvatu.

Neobjašnjivo je zašto je Magarašević odabrao ove godina zato što to nisu počeci štampe u

pomenutih naroda, pa je selektivnost osnovni princim na kome počiva ova bibliografija. Uz

naslov originala časopisa u zagradi je zabeležen i prevod. Slavenofilstvo, koje karakteriše Letopis

za vreme dok je on bio urednik, vidljivo je u ovom radu.

Osim toga, njegovo interesovanje i za retrospektivnu i za tekuću bibliografiju paralelno se

razvija. Magarašević i rubriku Smesica u Letopisu značajnije bibliografski uobličava. Od prvog

broja Letopis u Smesicama javlja o ruskim, poljskim i srpskim knjigama, nudeći čak i kratku

napomenu koja je sadržavala odjek ovih dela u literarnoj javnosti, recenziju ili preporuku za

čitanje. Iz urednikove molbe Lukijanu Mušickom da izda svoje delo o srpskoj literaturi, koje je

kod njega video, saznajemo po prvi put o bibliografiji Mušickog, koja je do danas ostala u

rukopisu, u arhivu SANU.

Sve do 1827. u Vestima se nekad na prvom mestu nalazi ime i prezime autora, nekad ime,

prezime i ostali lični podaci izdavača dela, a nekad naslov. Od četvrte častice za 1827. godinu u

prvi plan izbija mesto izdavanja. Za današnje bibliografije dosta neuobičajen način opisivanja,

koji je svojstveniji izdavačkom ili reklamnom katalogu, što potvrđuje i podatak o ceni zabeležen

u zagradama. Ipak, dok su ranije vesti o knjigama bile nabrajane bez reda, sada ih je bilo lakše

pronaći pod imenom mesta u kome su štampane. Pored navođenja naslova i autora, kao

osnovnih bibliografskih pokazatelja, pojedine knjige su čitaocu približene i citiranjem stihova. U

Smesicama su s podjednakom pažnjom razmatrana izdanja na srpskom ili na stranim jezicima,

ali Magarašević nije odstupao od svoje ideje da ovima drugima predmet mora da bude srpstvo.

Zahvaljujući smesicama možemo da pomerimo vremensku granicu pojavljivanja proširenog

materijalnog opisa dvadesetak godina unazad, jer već 1826. godine Magarašević beleži i

različitu paginaciju, format, table ilustracija i dodatne priloge. Mada u tome nije dosledan, on je

ipak opis proširio pre Miloša Popovića, kome je bibliografska teorija ovo pripisivala.

Zasluga Magaraševića, uže gledano, je u začinjanju analitičke bibliografije, za koju je smatrano

da se kod Srba pojavila dosta kasno. U petnaestoj svesci, objavljenoj 1828. godine štampano je

Soderžanie serbske letopisi ot godine 1825-1828., po strukama, što je, u stvari, prva analitička

bibliografija, bez obzira na to što je tematski vezana samo za jedan naslov časopisa. U njoj su

imena pisaca i prevodilaca navedena samo za originalna poetska ostvarenja i prevode antičkih

pisaca.

Po pitanju beleženja srbulja Georgije Magarašević je u naslov svoga rada uneo sintagmu

“staropečatne knjige”, predstavljajući ne samo srpske, već i ruske, u skladu sa svojim

sveslavenskim opredeljenjem, iz manastira Bođani, Kovilje, Beočin. U opisivanju crkvenih knjiga

nije se mnogo udaljavao od Vuka. Redovno je navodio naslov, štampara i godinu štampanja,

dajući kao dodatni podatak i broj sačuvanih primeraka. Ova njegova rana bibliografija se može

okarakterisati i kao katalog jer je, izraženije od Vuka, knjige locirao unutar manastira u kojima ih

je nalazio, beležući čak njihov inventarski broj.

31. Antonije Arnovljev Arnot kao bibliograf.

Antonije Arnovljev Arnot je bio advokat, radio je kao publicista i profesor fizike u kragujevačkom

Liceumu, urednik ekonomskog dodatka Srpskih novina, obrazovani književnik, pokretač

Magazina za hudožestvo, književnost i modu. Napisao retrospektivnu bibliografiju koja

obuhvata razdoblje od 1741 do 1839. godine. Najzapaženiji rezultat njegovog publicističkog

rada je Srpska novina ili Magazin za hudožestvo, knjižestvo i modu.

On je bio na izvoru informacija, do prelaska u Srbiju je živeo u Budimu gde je veliki broj knjiga i

štampan, a dobar deo srpskih pisaca i inteligencije je u njegovo vreme tamo prebivao. U

njegovo kući su se okupljali kniževnici, intelektualci i omladina.

Bibliografe srpske poznaje do u detalje: Pavla Solarića, Georgija Magarsevića, Pavla Šafarika,

Pavla Berića čak i Zaharija Orfelina. Svestrano obavešten, zna čak i gde se čiji rukopisi čuvaju, i

šta koji pisac ima u rukopisu, na čemu trenutno radi: beleži sve knjige koje su napisali Srbi ili su

napisane na srpskom jeziku, bez obzira gde su štampane, iako najbolje poznaje bečku i

budimsku knjižnu produkciju. Ispravljao je pogreške svojih prethodnika u vanrednim beleškama,

bisernim izvorima istorijski korisnih podataka o knjigama i piscima.

Njegova bibliografija objavljivana je u Magazinu tokom 1838. i 1839. godine. Objavljivani izvodi

iz njegovog rukopisa Srbska biblioteka, koji kasnije naziva Srpsko spisateljstvo u čijih je 50 sitno

kucanih tabaka ulozio sedmogodišnji rad, pokazuju njegovu veliku književnu i bibliografsku

erudiciju. Bibliografiju je počeo malo neobično: umesto uvoda ili bilo kakvog pristupa štampao

je kao moto pesmu Sime Miltinovica Sarjlije - Srbsko spisateljstvo.

U svom predgovoru Arnot je objasnio da njegova bibliografija sadržava imena svih srpskih

pisaca raspoređenih po azbučnom redu, i sva ona srpska dela koja su do tog trenutka izašla, sa

bibliografsko-kritičkim napomenama. Ova bibliografija ne samo da nije objavljena već nije ni

sačuvana te samo na osnovu delova koji obuhvataju ostvarenja 191 srpskog pisca, objavljena u

zemlji i inostranstvu, možemo zaključiti da je retrospektivna, anotirana, u azbučnom redosledu

i dragocena po svojoj potpunosti, jer je sačuvala podatke o 85 naslova kojih nema kod Stojana

Novakovića. Najveća Arnotova zasluga je u njegovoj velikoj erudiciji. On je dobro poznavao ne

samo književna već i bibliografska ostvarenja svojih prethodnika.

Poznavalac dotadašnjeg rada na srpskoj bibliografiji Arnot je neogrešivo zaključio da su svi

radovi iz ove oblasti pre njega nepotpuni i nedovoljno informativni i po kvantumu i po

verodostojnosti podataka koje navode. Već u početku pokazuje sve osobine svoga rada:

- odrednicu nije izdvajao za svaku jedinicu, nego je ispod pisščevog imena ređao sva njegova

dela;

- naslov je navodio dosta verno i kad skraćuje čini to dosta korektno, delo se može prepoznati;

- beleži mesto i godinu izdanja, kao i štampariju, format knjige i broj stranica;

-kraj piščevog imena obično pruži po neki podatak iz biografije autora, po pravilu godinu i mesto

rođenja i vrlo često zanimanje ili zvanje pisca.

Redosled navođenja podataka je nepromenjen za svaku jedinicu: Prezime i ime autora, a zatim

iza zareza podaci o njegovom zvanju, o godini rođenja i smrti, ili jos opširnije, sve to

objedinjeno, ispod trećeg slova prezimena autora navode se naslov knjige i tačkama razdvojeni

naredni podaci: mesto, godina izdavanja, format i broj strana. Prezime i ime autora, dakle, čine

odrednicu, u kojoj će se često naci i lični podaci o prevodiocu. Bibliografska jedinica ne samo da

je opremljena književno-kritičkom beleškom, na šta je i sam autor skrenuo pažnju, već i,

povremeno podatkom o posveti, citatom iz piščevog proglasa za samo delo, podatkom o

dodatnoj delatnosti pisca, citatom nekog književnog kritičara ili bibliografa, podatkom o

postojanju rukopisa i mestu njegovog čuvanja, pozivom za dalje istraživanje.

Tokom prve godine izlaženja časopisa, iz rukopisa je Arnot odabrao 191 srpskog pisca, s čijim je

delima upoznao publiku, šireci opis čak i kritičkom anotacijom, a za još 26 pisaca je upućivao na

Dodatak, koji je imao nameru da štampa. U 47 brojeva u drugoj godini izlaženja Magazina,

Arnot je popisao 62 pisca sa 195 bibliografskih jedinica.

Već iz ovih napomena jasno se vidi da je, za razliku od svojih prethodnika, koji su bibliografsku

jedinicu najčešće stavljali u hronološki poredak, Arnot je uazbučio prezimena popisanih autora,

od kojih je svaki objedinjavao sva svoja dela, pri čemu je prvi autor Teodor Avramović, a

poslednji Vuk Karadžić.

Ne znamo koliko je književno blago Arnot popisao u svojo neobjavljenoj monografiji, ali znamo

da njen štampani deo, kako je utvrdio Dušan Panković, predstavlja 85 naslova za koje nije znao

čak ni Stojan Novaković. Antonije Arnovljev Arnot je šire shvatao pojam srpske bibliografije od

Stojana Novakovića uključujući u nju knjige o nama izdate van naših granica.

Njegova bibliografija je retrospektivna, ali bi, sudeći po pet naslova, koje je zabeležio u 1839.

godini prerasla bi u tekuću da je Magazin nastavio da izlazi. Da nije bilo izvoda iz ovog dela u

Magazinu prva srpska naučna bibliografija bi i pored truda Jovana Sterije i Društva srpske

slovesnosti, potonula u nepravedan zaborav.

32. Lukijan Mušicki kao bibliograf.

Mušicki, književnik i pesnik, se rodio 1777. u Temerinu. U Pešti je studirao prava i filozofiju.

Mitropolit Stratimirović upućuje ga da završi i karlovačku bogosloviju. Tako 1802. godine

Mušicki se zamonašio u manastiru Grgeteg. Godinu dana kasnije postaje đakon i profesor

gimnazije. U isto vreme vrši dužnost konzistorijalnog beležnika i knjižara mitropolitske

biblioteke. Bio je arhimandrit u manastiru Šišatovcu. U Šišatovcu održava veze sa najistaknutijim

ličnostima slovenskih književnosti: Kopitarem, Šafarikom, Vukom i drugim. Mušicki je bio jedan

od najobrazovanijih pisaca svoga vremena. Pored grčkog i latinskog, on zna nekoliko evropskih

jezika i poznaje skoro sve veće pesnike antičkog i novog doba. Napisao je više knjiga pijesama i

bio je slavljen u svoje vrijeme. Kao episkop ulaže napore za osnivanje srpskih škola. Živeći u

doba Vukove reforme jezika i pravopisa, Mušicki se bavio i pitanjem jezika. On je za slovo j i

unosi u srpsku azbuku slovo đ, izjašnjava se za narodni jezik, ali kao crkveni čovek on je i za

ruskoslovenski.

Srpsku bibliografiju omeđile su tri monografije, najstarija opšta bibliografija Lukijana Mušickog,

koja se do danas čuva u rukopisu; prva štampana kao celovito delo, mada na nemačkom jeziku,

Pavla Josifa Šafarika; i prva obuhvatna za 18. i 19. vek, na srpskom jeziku, Stojana Novakovića.

Kaluđerski posvećeno, dosledno, profesorski opširno i stručno, bibliotekarski dosledno i

odmereno, pesnički poletno i nedovršeno, Mušicki je sačinio retrospektivnu bibliografiju srpske

knjige za period od obodskog Oktoiha Đurđa Crnojevića 1493. do Dositejevog Mezimca 1818.

godine. Nazivajuću je, kroz zaveštane četiri sveske, osmotrenije, katalog, serbska biblioteka,

knjigopoznanije, ili knjigospis, a u prepisci s Vukom čak i bibliografija, vešto oblikujući

bibliografski opis i raspoređujući građu, u prve dve sveske stručno (po uzoru na nemačku

klasifikaciju bibliotekara Vaplera, primenjenu u Patrijaršijskoj biblioteci), u trećoj alfabetski, a u

četvrtoj hronološki, nije ostavio pisanog traga o teoriji i metodologiji njene izrade. Čak se u

samoj bibliografiji razlikuju tri rukopisa, jedan nervozan i brz u drugoj svesci, ispravkama i

dopunama njegov. Njegova bibliografija nije nikada objavljena, već je dostupna samo kao

rukopis u četiri sveske u Arhivu SANU.

Pedantno beleženje naslova, korektno skraćivanje onih predugih, tačno datiranje, popisivanje

33 knjige kojih nema kod Šafarika, a 80 knjiga kojih nema kod Novakovića, opravdavaju

činjenicu da je izašao na glas najobaveštenijeg Srbina u oblasti srpske kulture svoga doba. Ne

samo da je celokupnu građu sredio na tri različita načina nego je u okviru svakog vidno istakao i

hronološko i stručno obeležje svake jedinice, što predstavlja prvi pokušaj, kod nas, unakrsnog

sređivanja građe. Oslanjao se i na druge bibliografske sisteme i napravio svoj sistem stručne

klasifikacije (učio je od Vaplera, ali ga nije kopirao) koji je mogao zadovoljiti praktične zahteve.

Svu bibliografsku građu je svstao u 16 grupa, a neke od njih imaju i svoje podgrupe. Grupe je

zvao klase. Klasifikaciju je sašinio sam i to je prva klasifikacija knjiga u srpskoj istoriji. Međutim

kada je prepisivač u čistopis preneo ovu klasifikaciju Mušickom se zbog necega učinila

neprikladna i želeo je da je dotera i izmeni. Grupe su obeležene rimskim brojevima i ta

klasifikacija se kao sadržaj u knjizi nalazi u obe sveske na početku. Kraj svake grupe na desnoj

margini obeležena je stranica na kojoj su jedinice odnosno grupe. U čistopisu na levoj margini

rukom Mušickog, u okruglim zagradama, arapskim brojevima, klasifikacija je svedena na 11

grupa, a 5 je ostavio pod upitnikom. Grupe su u njegovoj klasifikaciji u nizu, jedna iza druge, bez

ikakvog uzročnog reda i međusobnog odnosa. On je u stvari prvo napisao odeljak u kome je

podelio građu po klasama. Pošto su neke stranice na kojima je samo ispisano zaglavlje, naziv

grupe ili podgrupe, ostale prazne, može se zaključiti da je prvo sročio sistem klasifikacije pa

onda raspoređivao raspoloživu građu. Iz toga dalje sledi da je morao imati neki uzor ili se bar

ispomagati nečijom gotovom šemom. U sadržaju klasifikacije nije navodio nazive podgrupe. Njih

je dao kao među naslove u okviru rasporeda bibliografske građe.

Neštampana, ova bibliografija nije mogla bitno da usmerava i utiče na razvoj srpske

bibliografije, ali kao ishodište novih saznanja, ona i danas u, okrilju arhiva, potvrđuje da je

Mušicki učinio spomen i sebi i nauci. Da je u naučnim i crkvenim krugovima bilo više

razumevanja za ovog čoveka velikih želja i mogućnosti, njegova bibliografija ne bi ostala

nezapažena, već bi bitno uticala na njegove savremenika, saplemenike i sledbenike, Pavla

Berića, Antonija Arnovljevog Arnota i Stojana Novakovića.

Po pitanju Srbulja, Mušicki je popisao 23 stare srpske knjige, koje je lično video u 24 srpska

manastira. Ostavljajući nam pouzdane podatke o naslovu, mestu, godini izdanja i formatu,

izdavaču i meceni, a uskraćujući nam vesti o broju strana i štamparu, kao i predragoceni

podatak o pripadnosti izvesne knjige jednom manastiru, povremeno zamenjujući godinu izdanja

godinom predavanja rukopisa u štampu, Mušicki je pokazao širinu svoga znanja o srpskim

štamparijama na tlu Turske carevine i nedovoljnu obaveštenost o postojanju dve štamparije

Božidara Goraždanina i Božidara Vukovića u Veneciji početkom 16. veka.

33. Pavle Josif Šafarik kao bibliograf.

Pavle Josif Šafarik je bio češki i slovački pisac, istoričar i lingvista slovačkog porekla, a svoje

radove pisao je na češkom i nemačkom jeziku. Rođen je 1975, a poreklom je iz istočne Slovačke.

Godine 1819. dolazi u Novi Sad posto ga je patronat Gimnazije izabrao za profesora i direktora

škole. Oduševljeni slovenofil, Slovak rodom, došao je u Novi Sad kao čcen mladi čovek,

književnik i predani vaspitač. U Sremskim Karlovcima je već delovao tzv. Karlovački krug, tamo

je za one prilike postojala i dosta bogata Mitropolijska biblioteka sa dobro uređenim

snabdevanjem učenim delima i tadašnjim najboljim časopisima. U samoj školi zatekao je

književnika Milovana Vidakovića, mladog i sposobnog Georgija Magaraševića, a u blizini i

učenog Lukijana Mušickog. Sve to je vezalo Šafarika za ovu sredinu u kojo se zadržao do 1833.

godine. Na njegovu odluku da se duže zadrži u Novom Sadu svakako su uticale i biblioteke

fruškogorskih i bačkih manastira sa obiljem knjiga, rukopisa i drugih raznovrsnih istorijskih

dokumenata, koje je on stao vredno pribirati, proučavati i objavljivati.

Nakon sedam godina boravka u ovoj sredini, izdao je 1826. godine, u Budimu, knjigu Istorija

slovenskog jezika i književnosti svih dijalekata. Delo je značajno više po svome uticaju na razvoj

naše istoriografije nego po novim istorijskim istinama koje je donelo. Vrlo široke osnove, Istorija

nije mogla da zadovolji potrebu za saznanjem o istini istorijske prošlosti Slovena, ali je kao

“uvod u proučavanje svih pitanja o Slovenima” značila mnogo za slavističku nauku. U trećem

odeljku prvog dela svoje knjige, u dvadeset trećem paragrafu doneo je bibliografiju najnovije

srpske književnosti “Pregled najnovije srpske književnosti”. Na prethodnim stranicama Istorije,

pre i izvan Pregleda najnovije srpske knjizevnosti, Šafarik je prikazivao srpske rukopisne i

štampane knjige izdate pre 1742. godine i dao periodizaciju srpske književnosti. U Pregledu je

naveo imena 69 srpskih pisaca i opisao 159 njihovih dela. Na kraju spiska su imena jos 45 naših

pisaca, ali njihova dela nije naveo.

Bibliografski opis dela je vrlo siromašan: pod piščevim imenom navodi sva njegova dela,

originalna i prevedena, skraćuje naslove, beleži obavezno samo godinu i mesto izdanja i format.

Pregled nije sređen po bibliografskim načelima, ni hronološki ni abecedno, već po hronologiji

pisaca i to ne sasvim dosledno. I ovde, kao i kod Arnota, kao i u većine naših bibliografa, ne

može se govoriti o odrednici u pravom smislu reči, jer svaka knjiga ne predstavlja i posebnu

bibliografsku jedinicu. I Šafarik je, kao i Arnot kasnije, želeo da predstavi rad pisaca, da navede

sve knjige koje se vezuju za ime jednog autora bez obzira da li je taj delo napisao ili samo

preveo.

Dakle predmet njegovog interesovanja ne bi se reklo da je bibliografija, nego srpska kultura.

Zbog toga ovaj njegov Pregled najnovije srpske književnosti i nema osobine bibliografije. U

njemu su opisane naše knjige štampane na srpskom jeziku u Beču, Budimu, Veneciji i drugde od

1764-1825. godine. Van Pregleda Šafarik je opisao još‚ 17 srbulja, jedno veliko Vlaško jevanđelje

iz 1512. godine, tri ćirilicne knjige koje su štampane u Oficini Vićenca Vukovića iako nisu srpske,

zatim Žefarovicevu Stematografiju iz 1742, Gramatiku Meletija Smotričkog iz 1755. i Orfelinov

Plač Serbije iz 1761. godine.

Iz ove njegove bibliografije ne stiče se utisak da je pisac i video sve knjige koje je opisao. I starije

i novije, kada tako opisane knjige nije opisivao po svom iskustvu, onda ih je verovatno beležio

prema obaveštenjima ljudi u koje je imao poverenja, a tu su sigurno spadali Lukijan Mušicki i

Georgije Magarašević. Knjige unesene u Pregled najnovije srpske književnosti u najvećem broju

je ispravno datirao i opisao po svom ustaljenom postupku.

Najveca mana ove bibliografije je skraćivanje naslova, takođe i mesto izdanja. On je želeo da

što iscrpnije obavesti javnost o stanju u srpskoj književnosti, pa je zanemario precizno

bibliografsko beleženje. Njegovi početni bibliografski radovi nemaju značaj naučnog rada prvog

reda. Tada on jos uvek ne poznaje dobro srpsku književnost, i nije svaku knjigu, koju je

zabeležio, imao u rukama.

34. Stojan Novaković i njegov bibliografski rad

Stojan Novaković je bio učenjak, književnik, političar i diplomata. Rođen je u Šapcu, 1842.

godine a umro je u Nišu, tokom ratne godine 1915. U dva perioda je bio predsednik Vlade

Srbije. Bio je prvi srpski učenjak u 19. veku s međunarodnom reputacijom. Studirao je prava i

filozofiju i bio profesor u Velikoj školi. Takođe je bio upravnik Narodne biblioteke i Narodnog

muzeja u Beogradu.

Kao mlad osnovao je i bio urednik časopisa Vila, koji je izlazio od 1865. do 1868. godine. U

vreme kada su u Evropi izlazili brojni listovi pokrenuti, između ostalog, i s namerom da

oglašavaju novosti u slovenskim književnostima, u Beogradu, u Državnoj štampariji, budući

bibliograf Stojan Novaković je pokrenuo, njima srodan, list za zabavu, književnost i nauku pod

imenom Vila. On je tu, uz objave novih naslova beležio i lično viđenje, čime je, ako je predmet

razmatranja bila bibliografija, doprinosio i izvesnom iako skromnom, teoretskom uobličavanju.

Nemar, nedovoljna predanost ovom poslu i nerazumevanje njegove važnosti uticali su da

objave novih naslova u stranim listovima trpe jednake, možda čak i veće kritike, od onih u

domaćim. Sudeći po tome da listove kritikuje za nesavesno preuzimanje neproverenih i

ishitrenih podataka, Novakovićevo je osnovno ubeđenje da publikacija treba da bude viđena i

savesno opisana, i to ne samo po svojim formalnim već i suštinskim, sadržinskim

karakteristikama. Tako listovima Zukunft i Slavische Blatter Novaković zamera što, preuzimajući

vesti iz drugih novina, ili bez iščitavanja sadržine, uvode čitalačku publiku u zabludu da su u

Beogradu objavljene dve zbirke izvornih narodnih pesama Izbor najlepši junački i ljubavni

pesama i Srpske junačke pesme od Pavla Zorića, a to su, u stvari, “eksemplari koji će samo u

bibliografiji činiti jedan broj više, a u književnosti im je najniža služba – jer ni jedno nisu srpske

narodne pesme već su u prvoj pokupljene iz zbiraka i listova u pesmaricu” a u drugoj su

Zorićeve pesme, i samo on zna zašto ih je tako nazvao.

Ranije bibliografije sadržale su neretko i vrednosni sud o delu, naglašavale značaj zapisivanja

svake nove bibliografske jedinice, ali je tek Novakovićeva uzgredna beleška u Vili ukazala na

širinu njenog predmeta: ”Bibliografiju interesuju podjednako i najgori i najbolji štampani

komadi: njen je posao da što potpunije pokupi sve što je urađeno i što to bolje učini više vredi”.

Oglašavanje novih izdavačkih jedinica zahteva i poznavanje kulturno-istorijskih prilika, u

protivnom vesti mogu biti anahrone i netačne.

Upredo sa književnim vestima o domaćoj Novaković donosi i one o stranoj beletristici. Na

primer, da se veliki Šekspir prevodi i na indijski jezik. Redovna rubrika u Vili, Bibliografske i

ostale veće i manje književne beleške, povremeno naslovljavane samo kao Književnost, izdvajala

se od sličnih pregleda u onovremenoj periodici, jer se poslu bibliografskog beleženja, kako ce to

kasnije za Sedmicu, Danicu, Vilu i Maticu istaći Stojan Novaković, pristupalo “sa planom”. Od

zapisa u ranijoj periodici, u kojoj su često “za jednu knjigu javljeno, a deset je propušteno bez

reči” odskakala je najvise po pomenutim Novakovićevim komentarima kojima se korak po korak

izgrađivala teorija bibliografije kao i po dopunama preuzimanim iz zagrebačkog Književnika i

novosadske Matice ili iz lista Bosiljak. Iz njih se postupno definisao krug elemenata, koje opis

neizostavno treba da sadrži, a čiju je važnost, naročito podatka o izdanju, za život jedne knjige i

sveukupnu bibliografiju istakao tek Stojan Novakovic. Tako je kritikovao Radovana Peića jer je u

opisu knjige Žil Blaz, Le Saža, pogrešno napisao da je u pitanju drugo a ne treće izdanje, čudeći

se jer to možda Peiću nije bitno. Pored podatka o izdanju, Novaković će istaći i važnost obima

tiraža jedne knjige, iako sam nije uvek bio u prilici da ga uvek navede.

Prestavši sa uređivanjem Vile, u kojoj je u mladim godinama objavio najviše svojih priloga, kao

sekretar Srpskog učenog društva od 1867. godine, a bibliotekar Narodnoj biblioteci i upravnik

Narodnog muzeja od 1872. godine, svoje radove, uglavnom bibliografske prirode, objavljivao je

u Glasniku srpskog učenog društva. Novaković je u Glasniku objavljivao i tekuću bibliografiju,

Bibliografiju srpske i hrvatske književnosti, s beleškama onoga sto je o nama na stranim jezicima

napisano. Ova bibliografija pratila je nove naslove i nova monografska i periodična izdanja za

period 1867- 1876. godine. Pojam književnosti u ovoj tekućoj bibliografiji shvatan je šire nego

što se to danas čini, zapravo obuhvatao je celokupnu izdavačku delatnost iz svih oblasti ljudskog

znanja, složenu po hronologiji, a potom po alfabetu. Odrednicu su činili prezime i ime autora, ili

inicijali, koji nisu razrešavani, a autorom se nije smatrao samo tvorac originalnog, već i

prevedenog dela. Novakovićeva bibliografija, uz već opšta mesta kakva su preuzimanje

podataka sa naslovne strane, grupisanje novina i kalendara nezavisno od monografija, beleženje

podataka na jeziku i pismu publikacije, donosi i izvesne važne novine, kao što su opis višetomnih

publikacija po nivoima i uvođenje uputnih jedinica koje nadomeštaju registre (uvođenje uputnih

kataloških jedinica je apsolutna novina).

Retrospektivna bibliografija u 19. veku kulminirala je pedantnim, odmerenim i doslednim

istraživanjima Stojana Novakovića, objavljivanjem Srpske bibliografije za noviju književnost

1741-1867. godine. Po Pavlu Popoviću, taj eminentno benediktinski rad, Novaković je pisao kao

nastavnik gimnazije, pripremajući drugo izdanje Istorije srpske književnosti (1871), svestan

oskudice ovakvih knjiga u našim, a zastarelosti priručnika u stranim okvirima. Za pisanje Istorije

on se mogao ugledati na Šafarika, Jagića, Pipina, Spasovića, Daničića; za sastavljanje bibliografije

prethodnici su mu malobrojni Mušicki, Šafarik, Solarić, Andrić, Arnot, Daničić, bar kad se ima u

vidu celovitost i obim njegovog poduhvata. Koristeći strana teorijska i istorijska saznanja (kao

eventualni uzori mogu se istaći nemački teoretičar bibliotekarstva i bibliografije Julius Pechold,

danski naučnik Kristijan Molbeh, ruski bibliografi Kepen i Sopikov) i domaća (Daničića sledi u

formi bibliografskog opisa, a Šafarika u podacima o starim i retkim knjigama, što redovno i

savesno naglašava u napomeni) u oblasti književnosti i bibliografije, predano proučavajući

principe naučnog rada u bibliotekarstvu, istražujuci fondove Narodne biblioteke, Novaković

predstavlja srpske knjige štampane ćirilicom, zapostavljajući one koje su izdate latiničnim

pismom, što se smatra njenom najslabijom tačkom, jer je isključila dela srpskih autora

štampana latinicom. Njegova bibliografija je složena po hronološkom principu, a zahvaljujući

njegovoj hronološkoj sistematizaciji Pavel Apolonovič Rovinski razlikuje tri peroda srpske

izdavačke delatnosti:

- od 1741 – 1832. godine kada su srpske knjige štampane isključivo u austrougarskim zemljama i

drugim mestima izvan Kneževine Srbije (period obuhvata 91 godinu sa 816 dela);

- drugi od 1832 – 1857. od učešća Beograda i Novog Sada, u toku koga se srpska književnost

razvija slabo i neravnomerno oscilirajući između napredovanja i opadanja (za 25 godina izdatih

1246 dela);

- najzad poslednjih 11 godina predstavlja stalan rast broja knjiga bez ikakvih oscilacija (11

godina sa 1143 dela).

Novakovićeva Srpska bibilografija za noviju književnost ima 3291 jedinicu, raspoređenu

hronoloski, prema vremenu objavljivanja pojedinih knjiga i drugih štampanih publikacija. U

bibliografiji se nalaze i brojne anotacije, koje daju dodatne podatke o opisanim tekstovima.

Nekoliko registara takođe pojačavaju vrednost ovog dela, a istovremeno govore i o ozbiljnosti

sa kojom je on obavio konačno oblikovanje svoje bibliografije. On je tako doneo:

- Pregled po strukama književnosti i nauke;

- Spisak imena pisaca koje se pominju u ovoj knjizi;

- Imena knjiga bez imena piščeva ili bolje poznatih po imenu;

- Imena istorijskih lica, izdavača i ostala koja se osim književne radnje pominju u ovoj knjizi;

- Gde je koja godina i koliko broji svezaka.

On je bio jedan od prvih srpskih i jugoslovenskih teoretičara biblografije, kao i pisac kratkog

pregleda srpske bibliografije od Lukijana Mušickog do njegovog vremena. Ti i još neki elementi

sadržani su u značajnom predgovoru koji predstavlja i Uvod u Srpsku bibliografiju za noviju

književnost. U deset tačaka ovoga predgovora, on je dao za svoje doba veoma savremene

poglede na karakter, funkciju i smisao bibliografije uopšte, naznačavajući niz originalnih

shvatanja - od definicije bibliografije kao svojevrsne književne statistike, preko pobrojavanja

raznih štampanih formi koje ona obuhvata svojim popisom i novijih srpskih bibliografskih

tokova, do navođenja glavnih vrsta bibliografije i isticanja osnovnih metoda koje je primenio u

njenoj izradi.

Ređajuci publikacije prema vremenu izlaska, uspostavljao je glavnu i kontinuiranu brojnu

oznaku bibliografskih jedinica, a istovremeno je drugim (sitnijim) ciframa pokazao koliko je dela

štampano u svakoj pojedinoj godini. Pregled po strukama izvršen je na osnovu glavne

klasifikacione podele na četiri osnovne skupine: umetnost, nauka, pouka, mesana izdanja.

Rovinski mu zamera što se nije držao nijedne opšteprihvaćene podele, već se priklonio

Kujundžićevim filozofskim delima koja nisu izdržala srpsku kritiku a u evropi su bila sasvim

nepoznata. Registara imena pisaca, naslova knjiga, istorijskih ili neknjiževničkih imena, u koja se

ubrajaju mecene i izdavači, zaokružuju bibliografski poduhvat Stojana Novakovića. Kao vrstan

bibliograf je u teorijskim određenjima, isticao koliki je značaj pojedinih elemenata u

bibliografskom opisu tekstova.

U tom smislu se držao principa o doslovnom prenošenju podataka koje daje sama publikacija

(autor, stvarni naslov, autentično pismo i pravopis), a osećao je i potrebu za razrešavanjem

inicijala i pseudonima.

Posebnu pažnju pridavao je beleškama (anotacijama) uz bibliografsku jedinicu. One su

sadržavale pominjanje nekih izvora za određenu publikaciju, zatim kritičke i polemičke napise

koji su se ticali popisanog teksta i dr. U ovom predgovoru je objasnio i razloge zašto je za

popisivanje uzeo noviju srpsku književnost i zasto se vremenski ograničio na 1741-1867. godinu.

Razlozi su jednostavni i za njega opravdani: na raspolaganju je imao biblioteke novijih knjiga (u

Beogradu), a popisivanje starije književnosti tražilo bi putovanje u ona mesta gde se nalaze

određene publikacije čime bi se posao samo produžio. To se takođe odnosi i na hrvatske

publikacije, koje nije obuhvatio, jer bi to iziskivalo duži boravak u Hrvatskoj. On je inače smatrao

da je starija srpska knjizevnost bolje izučena i da je vreme da se nastavi sa pojedinačnim i

detaljnim istraživanjima. Takav slučaj nije sa novijom literaturom, pa joj je zato i dao prednost u

vlastitom bibliografskom radu.

Celovitost i jedinstvenost bibliografije nadilaze izvesne greške u opisu koje su kasnije ispravljali i

dopunjavali Đorđe Rajković (343 nove bibliografske jedinice), Dušan Đermekov (još 97 radova),

Branko Mušicki (dodate 62 jedinice), Vladimir Krasić (38 jedinica u oblasti narodne književnosti),

Marko Krečarević (37 jedinica), Ljubomir Stojanović koji je uglavnom ukazivao na nepotpunost

podataka. Stojan Novaković je formulisao bibliografske principe i ukazao na izvore koje je

koristio. Njegovu monografiju su kritikovali, osporavali i dopunjavali. Ipak, svi prethodni

bibliografi nisu obogatili bibliografsku teoriju na način kako je to učinio Stojan Novaković.

35. Miloš Popović kao bibliograf.

Rođeni je brat Đure Daničića. Njegovo bibliografsko delo je iznenađujuce veliko i u istoriji srpske

bibliografije predstavlja zanačajno dostignuće.

U svojim prvim radovima doprineo je razvoju srpske retrospektivne, a u okviru ove i bibliografije

srbulja. Kao saradnik u književnom almanahu Bačka vila, objavio je u rubrici Letopis, tekst pod

naslovom bibliografija, podeljen u dve celine: Nekoliko nadpisa iz manastira Krušedol i Stare

knjige u pravoslvnoj parohijalnoj crkvi sela Krušedola. U tako naslovljenoj rubrici objavio je

nekoliko natpisa iz manastira Krušedola, koji u stvari nisu predmet bibliografije. U istom

manastiru našao je i tri štampane knjige, opisao ih, a među njima i jedan Minej, izdat 1536.

godine. Tada mu je još bibliografski opis knjige vrlo slab: sem formata i obima jedinice ne pruža

ni jedan drugi podatak o knjizi. Napomen mu je bolja, pisana je ozbiljno i studiozno.

Kao urednik Podunavke, dodatka Srbskih novina, kao stalnu rubriku uvodi Književna izvestija

počev od broja 14 za 3. april 1843. Od tada redovno, svake subote, Popović donosi malobrojne,

ali značajne vesti o upravo objavljenim monografskim i periodičnim izdanjima. Zbog aktuelnosti

vesti, savesnosti i ozbiljnosti s kojom je pristupio obradi svakog novog naslova, kao i zbog

tačnosti i doslednosti u navođenju podataka, njegove književne vesti s pravom mogu biti

okarakterisani kao tekuća bibliografija. Iako je svoj prvi rad ove vrste samouvereno, mada ne

pretenciozno, nazvao bibliografijom, Popović se sada ne usuđuje da svoje nove pokušaje na tom

polju nanovo tako imenuje. Oprezno ih naslovljava Književna izvestija, veoma retko Književne

vesti, a zatim Nove knjige i Nova knjiga. Svoje bibliografske priloge on nije pisao punim imenom

i prezimenom, već povremeno samo “U.” ili “Učrednik”; još češće ih je ostavljeo nepotpisane.

Bio je to, čini se, manir toga vremena, u koji se on uklapao, ne smatrajući da time treba sebi da

pribavi slavu, radeći to usputno, a za opšte dobro naroda.

Popovićev opis u Podunavci je sadržajniji, čak i tehnički bolje rešen od onog u Letopisu. Gornje

polje bibliografskog opisa bez odrednice, sa naslovom, imenom autora, mestom izdavanja i

izdavačem, ili štamparijom, kao i podacima o formatu i obimu knjige i grafički je izdvojeno

(štampano kurzivom) od često bogate napomene. Sve raspoložive podatke Popović je

preuzimao s naslovne strane, a svoju primedbu, najčešće o pismu izvornog teksta, donosio je u

malim zagradama. Materijalni opis knjige je detaljen. U njemu se, što je apsolutna novina,

razdvaja rimska od arapske paginacije, daje tačan podatak o ilustracijama, a nekad i o

propratnoj građi. Opis proširuje svim podacima koje mu knjiga nudi, pa je tako uključen i

uporedni naslov, odmah iza podataka o odgovornosti, kada beleži izlazak iz štampe Francuskog

Bukvara. Napomena kojom je snabdevena skoro svaka jedinica, vrlo je opširna. Često je

formalnog tipa, jer objašnjava nedorečene podatke iz osnovnog opisa, povremeno je

sadržinska, a nekad pruža čitaocu sasvim obične ali korisne savete o načinu na koji knjige može

nabaviti i po kojoj ceni. Napomenu on povremeno koristi i da kritikuje publiku, što nije bila retka

pojava (“Ovo je dobar znak književne marljivosti u Srba; ali spisateljska revnost bez revnosti

publike slabo će koristiti. Obe treba da se sajedine pa tako narodno blago podigne.”).

Napomene se često produže i u naredni broj Podunavke pa tako prerastu i u književnu kritiku ali

istovremeno se tako utirao put i anotiranoj bibliografiji.

Popović je učini prekid u objavljivanju svoje bibliografije kada je ustupio prostor novoj rubrici

Korešpondencija, pod kojom se krio pregled najnovijih knjiga ruske literature sačinjen u Varšavi

od strane Petra Dobrovskog. Popović prenosi stavove Dobrovskog bez ispravki i komentara.

Kao bibliograf ostavio je traga i u Peštansko-budimskom skoroteči, koje je u izdanju Dimitrija

Jovanovića, a pod Popovićevim uredništvom izlazio sve do sedmog broja (1843). On predstavlja

prvo časopise, Letopis Matice srpske i Vrazovo Kolo. Opis časopisa je bogat: naziv časopisa,

ponaslov, ime urednika i izdavača, godište i broj sveske i knjige, mesto i godina štampanja,

štamparija, broj strana. Format i tiraž nije beležio. Knjige je beležio onim pismom kojim su i

štampane. Časopis nije uspeo da stekne široku čitalačku publiku i da ostavi dubljeg traga u

srpskoj književnosti, ali je značajan zbog rasvetljavanja lika Miloša Popovića. On je na stranama

Peštansko-budimskog skoroteče popunjavao na smenu dve rubrike: Književne vesti i Pregled

literature. Želja da knjige budu prikazane u cenjenim, ili, možda, čak jedinim časopisima

navodila je urednike, autore, izdavače, ili štampare da im pošalju takve vesti. Od širine teritorije

na koju je časopis stizao i od njegovog ugleda u društvu zavisio je priliv publikacija. Rubrike je

proširivao zahvaljujući ličnim kontaktima, ili preuzimanju iz drugih časopisa. Ova praksa je i

nakon Popovićevog uređivanja zadržana.

36. Đuro Daničić kao bibliograf.

Đuro Daničić je bio filolog, branilac Vukovih pogleda i veliki poštovalac njegovog rada,

bibliotekar kao i jedan od najznačajnijih radnika na proučavanju srpskog jezika.

Rođen je kao Đorđe Popović, u Novom Sadu, 1925. godine. U Beču i Pešti je studirao prava. Pod

uticajem Karadžića i Miklošiča počeo je da se bavi slovenskom filologijom, kojoj je kasnije, a

naročito proučavanju srpskog jezika, posvetio ceo život. Godine 1856. postao je bibliotekar

Narodne biblioteke u Beogradu i sekretar Društva srpske slovesnosti, a 1859. profesor Liceja

(Velike škole).

Organizovano i institucionalizovano bibliografija se u 19. veku razvija pod okriljem Društva

srpske slovesnosti. Na inicijativu sekretara Mite Cenića, Đuro Daničić radi bibliografiju za godine

1856, 1857, i 1858. koja je objavljena u Glasniku, savesno uređivana, znatno se razlikuje od

prethodnih, koje su bile ograničene na knjige štampane u Srbiji, često neprecizne i netačne u

opisu. Tada je građa podeljena na 2 celine:

1.) Srbske knjige godine 1857.

2.) Nove knjige na drugim jezicima koje se tiču Srba, i to “samo one koje su u Beograd

dobavljene”.

Organizovano i institucionalizovano bibliografija se u 19. veku razvija pod okriljem Društva

srpske slovesnosti. Na inicijativu sekretara Mite Cenića, Đuro Daničić radi bibliografiju za godine

1856, 1857, i 1858. koja je objavljena u Glasniku, savesno uređivana, znatno se razlikuje od

prethodnih, koje su bile ograničene na knjige štampane u Srbiji, često neprecizne i netačne u

opisu. Tada je građa podeljena na 2 celine:

1.) Srbske knjige godine 1857.

2.) Nove knjige na drugim jezicima koje se tiču Srba, i to “samo one koje su u Beograd

dobavljene”.

Od dobro osmišljenih, ali neostvarenih početaka, za desetak godina stiglo se do propisno

ustrojene Daničićeve bibliografije koja je:

- unutar hronološkog, imala alfabetski raspored,

- naglašenu odrednicu sa invertovanim redom reči kod imena autora,

- “preslikavane” naslovne strane, dok su za podatke van nje bile predviđene okrugle zagrade,

- sa razvijenom napomenom,

- uz obuhvatanje i srpskih i hrvatskih izdanja.

U propisnoj ustrojenoj bibliografskoj odrednici, koja je ranije najčešće bila skrivena, izvušena je

iznad bibliografskog opisa i čine je prezime i ime autora-prevodioca, a za anonimno delo i

časopis naslov, iz koga je mogla biti izvučena i karakteristična reč, obavezno imenica, ukoliko je

naslov počinjao neutralnim rečcama ili pridevima. Invertovani red reči naglašen je zarezom, što

je praksa, kojoj se kasnije priklonio i Stojan Novaković. U opisu je preslikana naslovna strana,

dok su podaci koji se na njoj nalaze, smešteni u uglaste zagrade. Dodati si takođe i podaci o

formatu, broju strana, ilustracijama.

Napomena je imala namenu sličnu današnjoj: da objasni odakle je preuzeto ime autora, da

predstavi sadržinu časopisa uz tačno navođenje strana. Ovakvu formu bibliografskog opisa je od

Đure Daničića preuzeo Stojan Novaković.

37. Pavle Popović i njegov doprinos bibliografiji.

Delo Stojana Novakovića je prouzrokovalo kontinuirano bavljenje srpskom knjigom u narednom

periodu, a na početku 20. veka poslužilo je kao oslonac i međaš bibliografskom radu Pavla

Popovića i njegovih saradnika. Kao upravnik Srpskog seminara Filozofskog fakulteta u Beogradu,

Popović je uz pomoć kolega i studenata organizovao rad na srpskoj bibliografiji za sve

neizrađene godine, za period od 1868. do 1905. Sakupljena građa predstavljala je ogroman

materijal od nekoliko desetina hiljada kartona u gotovom ili skoro gotovom rukopisu, čije su

objavljivanje omele ratne prilike. O organizovanom bibliografskom radu ostale su da svedoče,

zahvaljujuci brizi Miroslava Pantića, tri sveske na linije u crnom platnenom povezu naslovljene:

Opšta bibliografija, Radnici na bibliografiji, Šta treba pregledati.

Na drugoj stranici prve sveske stoji naznaka: ”početo u zimskom semestru 1904. godine”. Prvih

76 numerisanih stranica potvrđuju Popovićeve reči, jer po jedan list predstavlja jednu godinu od

1868. do 1905, koje su zahvaćene bibliografijom. Ispod naznake godine, zabeležena su imena

radnika na bibliografiji, broj načinjenih bibliografskih jedinica i spisak naslova pregledanih

listova.

Uz imena saradnika na bibliografiji navedene su godine kada su se u taj posao uključili, a ispod

njih naslovi listova, koje je svaki od njih analitički obrađivao. Ukupan broj kataloških jedinica u

svakoj godini odličan je pokazatelj ozbiljnosti ovog poduhvata, koji, bez obzira na namere svojih

tvoraca, nije bio sveobuhvatan, ali je uvek beležio za koje naslove, ili fondove biblioteka mu je

potpunost i tačnost uskraćena. Saznanja sticana redovnim praćenjem periodike dopunjavana

su i uvidom u kataloge Novosadske gimnazije, Matice srpske, Stajićevog kataloga, kataloga

Narodne biblioteke, ili bibliografije Crne Gore, Posnikovića, Pravnu bibliografiju, biblioteku

Andra Đorđevića kao i spiskove izdanja Kona, Cvijanovića, Ševića. Na dva mesta u opštoj

bibliografiji pominje se Pokušaj za bibliografiju, o kome nema detaljnih podataka. Završni pasus

za svaku godinu čini rubrika Pregledani listovi, čiji su naslovi pisani jezikom i pismom originala.

Osim prethodno pobrojanih kataloga, spiskova i bibliografija, pri kraju sveske navedene su i

pregledane biblioteke. Kako se spisak nigde ne završava tačkom, već zarezom, ili tačka zarezom,

potvrđuje da rad na bibliografiji nije bio okončan. Tome u prilog govori i sveska Šta treba

pregledati, u kojoj je popunjeno samo prve četiri strane, i to popisom biografija, bibliografija,

časopisa, edicija, izveštaja, knjižarskih kataloga, uz koje su zabeležena imena saradnika na

bibliografiji zaduženih da ih pregledaju. Na samom kraju je popis 11 skraćenica koje se u

bibliografiji upotrebljavaju. Tek treća sveska Radnici na bibliografiji, uz prethodne dve, pruža

nešto celovitiju sliku ovog zamašnog projekta. Na njenoj strani su zapisana imena 26 saradnika

na bibliografiji. Istim rukopisom kojim su popunjene sve sveske, zabeleženo je na jednom papiru

i metodsko uputstvo o radu na bibliografiji (Klasiranje po godinama. Pregledane stvari: listovi,

kalendari, zabavnici, izveštaji; Voditi dnevnik, dobro čuvati sve kartone. Brz rad.). Dnevničku

pedantnost potvrđuje i uredan skup signatura na ukupno 45 strana, klasiranih u četiri rubrike,

koje predstavljaju nastavak prve knjige, kako je naznačeno u naknadno upisanom naslovu, one

očigledno, ukazuju na publikacije pregledane u pojedinim bibliotekama.

Uroš Džonić objašnjava da je obuhvat bibliografije od 1868, jer je dotle izišla bibliografija

Novakovića, do 1905, jer se tada pristupilo radu. “Popović je sa studentima išao u Sremske

Karlovce, Novi Sad i Zagreb. Srpska kraljevska akademija je donela odluku da se prima izdanja

bibliografije. U bombardovanju Beograda, Srpski seminar je 1914. stradao i građa za

bibliografiju je bila razasuta a listići su zatrpani ciglama i malterom, koje je po zgarištu

požrtvovano i savesno sakupljao Pavle Popović. Pokušalo se sa sređivanjem. Poslednje godine,

pre penzionisanja, Popović je uspeo da dobije jednog činovnika da mu poveri posao”

Rad na retrospektivnoj bibliografiji Pavla Popovića, njegovih kolega, bibliotekara, studenata bio

je zametak osnivanja Bibliografskog instituta 1920. godine na Filozofskom fakultetu. U knjizi

Obša inostrana bibliografija je ovaj rad istaknut kao početak organizovanog beleženja srpske

tekuće bibliografije. Kada je Popović ovo sakupljao, sigurno nije mislio da ce građa Srpskog

seminara, svetlost dana ugledati tek u okviru “Srpske bibliografije 1867-1941. godine”, u izdanju

Narodne biblioteke Srbije.

38. Georgije Mihailović i njegov rad na bibliografiji.

Sačuvani podaci, koje su svojevremeno sakupljali Pavle Popović i njegovi saradnici, uključivani

su postupno u retrospektivnu bibliografiju koju u godinama nakon Drugog svetskog rata, na

inicijativu Društva bibliotekara Srbije, a uz smernice Republičke komisije za izradu Srpske

retrospektivne bibliografije, koju je obrazovao Savet za nauku i kulturu NR Srbije, izrađuje

Narodna biblioteka Srbije za period od pojave prve srpske štamparije u 15. veku do 1944.

godine. Postupnost u izradi bibliografije proisticala je i iz sledeće periodizacije:

1.) od prve štampane knjige 1494. do kraja 17. veka;

2.) 18. vek;

3.) 1801-1867;

4.) 1868-1944.

Kao prva knjiga ovog nacionalnog projekta objavljena je Srpska bibliografija 18. veka, Georgija

Mihailovića (1892-1968, lekar po profesiji), koja je kako svedoči sam autor, započeta na

podsticaj Instituta za proučavanje književnosti Srpske akademije nauka. Redak primer

individualnog bibliografskog istraživačkog napora, prožetog pravim entuzijazmom, nalazimo u

Mihailovićevom delu. Takođe se ističe da su ranija bibliografska dela (Šafarika i Novakovića),

koja su obrađivala isti period, nakon više od sto godina novih istraživanja postala oskudna

sadržinom, a zastarela u načinu bibliografske obrade. Zato se i duže osećala potreba da se uradi

nova i savremenija bibliografija. Posebnu ulogu u pomoći Mihailoviću imao je Miraš Kićović kao

glavni redaktor koji je znatno upotpunio i ispravio opise knjiga, saobrazivši ih principima

bibliografske obrade.

U dosta opširnom i vrlo konstruktivnom predgovoru za ovu bibliografiju Georgije Mihailović je

najpre dao kratak pregled srpskog bibliografskog rada koji se ticao popisa knjiga 18. veka, a

zatim je pomenuo izvore kojima se služio, da bi onda podrobnije istaknuo principe po kojima je

radio svoju knjigu. Georgije Mihailović je detaljno analizirao bibliografske radove Lukijana

Mušickog, Šafarika, Stojana Novakovića, kojima se pored ostalog služio prilikom izrade Srpske

bibliografije 18. veka.

Iako nije bežao od kritičkog odnosa prema svojim prethodnicima, kao i od navođenja njihovih

konkretnih grešaka, on je istovremeno iskazao dužno poštovanje prema njihovom

bibliografskom delu. Takođe je pokazao i izvanredno poznavanje ruske i mađarske bibliografske

literature, u kojima je takođe nalazio neke izvore za svoju bibliografiju. On saopštava, u

predgovoru, da njegova knjiga sadrži sve poznate štampane knjige i objave 18. veka i one čine

ukupno 413 bibliografskih jedinica. Kad od ovih jedinica odbijemo 5 fiktivnih, ostaje stvarno

408. Od zaista objavljenih 408, 48 nije viđeno, ali sem 4 jedinice, sve su verodostojno utvrđene.

Četiri sumnjive jedinice su unete samo radi evidencije za kasnije istraživanje. U svom

predgovoru posebno naglašava da je Šafarik jedini u srpsku bibliografiju uneo i knjige

rimokatoličkih Srba i drugih Slovena štampane brzopisnom ćirilicim. Na osnovu njegovog

primera, a i po savetu dr. Petra Kolendića, i Georgije Mihailović je smatrao ispravnim da te

knjige unese u svoju knjigu i to je osnovna zamerka ovoj knjizi bibliografske kritike.

U ovom predgovoru Mihailović objašnjava koju građu bibliografija obuhvata:

1.) Sve što su Srbi u 18. veku putem štampe objavili na bilo kom jeziku: a) originalna dela srpskih

pisaca; b) prevode stranih pisaca na jednu od varijanti tadašnjeg srpskog književnog jezika, a

štampane crkvenom ili građanskom ćirilicom; c) knjige za crkvene potrebe i versku pouku, bez

obzira na versku pripadnost, samo ako su izdate na crkvenoslovenskom ili napred navedenom

jeziku, a štampane crkvenom, građanskom ili brzopisnom ćirilicom; d) privilegije štampane o

trošku Srba na latinskom jeziku; e) sva ostala naša izdanja u 18. veku štampana crkvenom ili

građanskom ćirilicom, kao: školske knjige i školski izveštaji, novine, proklamacije, kalendari,

izveštaji akcionarskih društava;

2.) Izdanja državnih vlasti za upotrebu i obaveštenje Srba, štampana crkvenom ili građanskom

ćirilicom, kao što su školske knjige, zakoni, naredbe, sanitarna uputstva, proklamacije i dr.

3.) katalozi naših knjiga izdavanih od štamparija.

4.) jedan prevod srpskog pisca na ruski jezik.

Temeljno i pregledno Mihailovic u predgovoru bibliografije objašnjava obuhvat, način opisivanja

građe, osnovne izvore i svoje uzore i prethodnike, sopstvene nedoumice i uticaje recenzenata i

izdavača. To je, s jedne strane, objektivna i znalačka analiza bibliografije Lukijana Mušickog,

Pavla Šafarika, Stojana Novakovića i ispravki Đorđa Rajkovića, s druge pak, objašnjenje

metodologije rada na bibliografiji, sistematizacija građe (hronološki), karaktera bibliografskih

jedinica i potpunosti bibliografskih izvora, naročito dostupne arhivske građe. Analiza

bibliografskih problema nastavljena je uz svaku jedinicu, zbog čega je ova bibliografija i

anotirana. Anotacija se sastoji od ukazivanja na jezik i pismo publikacije, sadržaj knjiga,

društveni kontekst, stručna pitanja, istorijske i teorijske dileme, najvažniju literaturu i

skraćenicu biblioteke u kojoj je knjiga sačuvana. Izvesna skraćenja u opisu (naročito naslova)

uvedena su zbog ilustrovanja teksta naslovnom stranom knjige, kako ne bi došlo do dupliranja,

mada to, kako kaže Mihailović, nije primereno naučnoj bibliografiji. Lakše snalaženje u

bibliografiji omogućeno je unakrsnim registrom odrednica, imena koja se javljaju u tekstu

jedinica i literature. Samo u odnosu na Stojana Novakovića, Georgije Mihailović je obogatio

srpsku bibliografiju 18. veka za 200 novih jedinica.

39. Srpska bibliografija: knjige 1868-1944.

Srpska bibliografija: knjige: 1868-1944. je deo opšte srpske retrospektivne bibliografije koja

treba da obuhvati štampanu reč u periodu od pet vekova. Ova bibliografija rađena je isključivo

de visu, predstavlja pouzdan izvor podataka o najvećem broju knjiga iz tog razdoblja. Ona pruža

naučnim istraživačima obilje novih podataka kao što su: razrešenja šifara, inicijala, nepotpunih

imena, pseudonima i anonima, zatim nazive izdavača i godine izdanja za mnoge publikacije na

kojima to nije naznačeno, i najzad utvrđene naslove originala za najveći broj prevedenih dela.

Potpunost ove bibliografije je, kako kaže Miodrag Živanov, 80-90%. Izdato je 17 knjiga od

ukupno 20, 18. je u pripremi.

Na neposrednu inicijativu Društva bibliotekara Srbije, Savet za nauku i kulturu Srbije, doneo je

19. jula 1954. godine odluku o formiranju Republičke komisije za izradu Srpske retrospektivne

bibliografije. Od jula do oktobra 1954. postavljene su osnovne smernice rada i izvršena

periodizacija prema kojoj bi srpska retrospektivna bibliografija bila podeljena po hronologiji na

četiri dela : 1.) od prve štampane knjige 1494. do kraja 17. veka; 2.) 18. vek; 3.) 1801-1867; 4.)

1868-1944.

Odlučeno je da se najpre pristupi obradi knjiga iz poslednjeg perioda (1868-1944), što je i

razumljivo s obzirom da taj period gotovo uopšte nije bibliografski pokriven. Te zadatke

Komisije preuzela je Narodna biblioteka Srbije, 20. jula 1960. godine, odnosno njeno

bibliografsko odeljenje. Na njenoj izradi su angažovani: Milan Nikolić (od 1955.), Miodrag

Živanov (od 1960.), kasnije i Ksenija Lazić i Jelena Jelić (od 1964.) .

Da bi se došlo do potpunije koncepcije i kriterijuma, a u nešto izmenjenijim prilikama koje su

nastale u ostalim jugoslovenskim sredinama, Narodna biblioteka Srbije organizovala je 1969.

godine naučni skup, na kome su razmatrana važna pitanja u vezi s izradom Srpske

retrospektivne bibliografije. Tada je ispoljeno mišljenje da treba prihvatiti širi teritorijalno-

nacionalni princip u izradi ove bibliografije.

Za izradu ove bibliografije su bili precizno utvrđeni kriterijumi koji su obuhvatali sledeće

publikacije:

1.) sve knjige štampane na teritoriji NR Srbije bez obzira na jezik, pismo ili nacionalno poreklo

autora;

2.) sve knjige autora srpskog porekla štampane van granica Jugoslavije bez obzira na jezik;

3.) sve knjige štampane van granica Jugoslavije na srpskohrvatskom jeziku bez obzira na

nacionalno poreklo autora;

4.) sva izdanja SANU i Srpske književne zadruge štampana na teritoriji neke naše druge

republike;

5.) izdanja Narodnog dela štampana u Zagrebu;

6.) izdanja izdavača iz Srbije štampana u štampariji Novo doba u Vukovaru od 1918-1930.

Za razliku od jezičkog principa, pretežno primenjivanog tokom 19. veka, teritorijalni princip sada

ima prevagu, ali sa pomenutim odstupanjima, u želji da predstavlja celinu s retrospektivnim

bibliografijama drugih jugoslovenskih republičkih zajednica, čemu je ustupak bilo i formulisanje

latinične odrednice i istih pravila opisivanja radi ujednačavanja bibliografije. Od 1969. godine

teritorijalni princip kombinovan je s nacionalnim, što je dovelo do ponovnih istraživanja istih

bibliotečkih fondova i sagledavanja onih koji prethodno nisu bili obuhvaćeni.

Svaka sveska bibliografije opremljena je sveobuhvatnim, preciznim i pouzdanim imenskim i

predmetnim registrom, kojima će se pridružiti i indeksi po drugim kriterijumima. Odrednica je

uvek pisana latinicom; bibliografski opis je dat pismom originala, a osnovno pismo je latinica.

Raspored građe je abecedni. Predviđeno je da bude objavljena u 20 tomova, a svaki tom će

sadržati i dva osnovna registra: autorski i predmetni.

Srpska bibliografija, kao i svaka nacionalna retrospektivna bibliografija, ima “naučno

dokumentarni karakter i predstavlja dopunu nacionalne kulture (…) ujedno i deo opšte kulture

jer, iako svojevrsno ogledalo stvaralaštva srpskoga naroda i narodnosti SR Srbije, ona otkriva i

meru udela inostranih stvaralaca u našoj, odnosno naših stvaralaca u opštoj kulturi

čovečanstva.”

40. Tekuća bibliografija Jugoslovenskog bibliografskog instituta

Želja da se od retrospektivne bibliografije, koja okuplja građu od 1928-1932. godine stigne do

redovne tekuće bibliografije, tada je samo delimično ostvarena kroz mesečne sveske

Jugoslovenske bibliografije, kao priloga Glasnika knjižara od 1934-1935. godine i Glasnika

Narodne bilioteke za 1940. godinu (u radu Godišnja bibliografija knjiga i periodika štampanih u

Jugoslaviji u 1940. godini). Pojedinačne doprinose tekućoj bibliografiji pružili su Boško Veljković

(Prilog bibliografije za 1938. godinu) i Živorad Jovanović (Jugoslovenska bibliografija 1945.

Građa).

Značajniji uspesi kao rezultat kolektivnog rada vezuju se za osnivanje Jugoslovenskog

bibliografskog instituta (prerastanjem iz Bibliografskog instituta NRS 25. maja 1948. godine i

isticanjem saveznog značaja Ukazom Prezidijuma Narodne Skupštine od 25. avgust 1949.

godine), zaduženog za izradu tekuće (za knjige, brošure i muzikalije i za članke i priloge u

časopisima i zbirnim delima) i retrospektivne bibliografije (za period 1945-1949) na saveznom

nivou.

Iz nepotpunih i nedovoljno stručnih pokušaja u Bibliografskom mesečniku koji predstavlja

izdavačku delatnost knjiga i brošura FNRJ za period 1945-1949. godine razvila se Bibliografija

Jugoslavije u izdanju Jugoslovenskog bibliografskog instituta kao opšta, tekuća, nacionalna,

registraciona, primarna i samostalna, u tri serije: za knjige, brošure i muzikalije; za serijske

publikacije; za članke i priloge u serijskim publikacijama; od 1971. godine izlazi i Bibliografija

roto štampe i stripova.

Istovremeno, ova tekuća bibliografija služi i kao osnov za:

- Bibliografiju zvaničnih publikacija, u cilju međunarodne razmene (prema Briselskoj konvenciji

od 1886. godine, i prema konvenciji UNESCO od 1958. godine);

- Bibliografiju prevoda u SFRJ;

- i niz stručnih, personalnih, retrospektivnih i međunarodnih bibliografija.

Od 1975. godine u Bibliografiji Jugoslavije primenjuju se međunarodna pravila za bibliografski

opis svih obuhvaćenih vrsta publikacija, a od 1965. u sistematizaciji građe široko prihvaćena

Univerzalna decimalna klasifikacija. Autorski i predmetni registri sastavni su deo pojedinačnih

svezaka, ili se objavljuju godišnje, kumulativno, mada postoje godišta za koja nisu izrađeni. Kako

se tekuća bibliografija izrađuje samo na osnovu viđenog materijala, njena kompletnost zavisi od

odgovornosti izdavača i štampara u popunjavanju obaveznog primerka, koji za Institut nije

direktno zakonski regulisan, već preko nacionalnih biblioteka.

41. Bibliografski institut u istorijskoj dimenziji i danas

Komitet za naučne ustanove, univerzitete i visoke škole Srbije imao je jedno odeljenje koje će

maja meseca 1948. godine prerasti u Bibliografski institut Srbije. To odeljenje je imalo četiri

službenika koji su sada postali saradnici novog instituta (par meseci kasnije broj saradnika će

porasti na osam).

Zadaci instituta bili su: izrada specijalnih bibliografija, objavljivanje putem biltena prinova priliva

stranih knjiga nabavljenih u beogradskim bibliotekama i izrada centralnog kataloga knjiga Srbije.

Bilten prinova izlaziće sve do 1951. godine, vremenom pored originalnog naslova knjige uneće

se i prevod tog naslova, kasnije i sam sadržaj knjige. Takođe, Institut objavljuje bilten stranih

časopisa sa prevedenim naslovima članaka. U pogledu grupisanja građe u tim biltenima, bila je

odmah prihvaćena decimalna klasifikacija, modifikovana varijantom sovjetskog bibliotekara

Tropovskog, jer se u to vreme smatrala jedino ispravna praksa sovjetskih biblioteka. Pored toga

jedan broj honorarnih saradnika prikupljao je građu za bibliografiju profesora Beogradskog

univerziteta.

Na prvi pogled ovo su bili konkretni zadaci, ali treba reći i da je, prvo, Institut bio u

neadekvatnim prostorijama, drugo, da je broj službenika bio nedovoljan za sve te postavljene

zadatke i treće, da su finansijska sredstva bila vrlo skromna.

Godine 1949. broj službenika Instituta je povećan na 17, od kojih je 9 radilo na pripremi biltena,

a 4 na specijalnim bibliografijama: radničkog pokreta, pedagoškoj, geološkoj, koje su ostale

nedovršene ili u rukopisu.

U to vreme sve više sazreva ideja da bi Bibliografski institut bio najpozvaniji da publikuje tekuću

bibliografiju za područje cele Jugoslavije. Uskoro Savezno ministarstvo za nauku i kulturu donosi

u septembru 1949. uredbu o osnivanju Bibliografskog instituta FNRJ (od 1961. će se zvati

Jugoslovenski bibliografski institut). Početkom 1950. godine prof. dr. Borislav Blagojević biva

imenovan za direktora Instituta. Od 17 službenika njihov broj raste na 33, iako se smatralo da bi

trebalo da ih bude 40 s obzirom na postavljene zadatke :

- prikupljanje, istraživanje i obrađivanje bibliografske građe,

- izdavanje tekuće bibliografije,

- pružanje bibliotečkih informacija,

- vođenje centralnog kataloga literature Jugoslavije,

- razmena zvaničnih publikacija s inostranstvom.

Pocetkom 1950. godine Institut se seli, kada će konacno biti smešten u zgradu na Terazijama.

Bibliografskom odeljenju instituta bio je poveren najodgovorniji zadatak: priprema i

publikovanje tekuće bibliografije Jugoslavije. Prvi koraci su bili i najteži jer većina službenika tog

odeljenja nije bila bibliografski obrazovana. Uzora za takvu bibliografiju je bilo malo. Direkcija za

informacije FNRJ izdavala je u periodu 1947-1949. godine sveske pod naslovom „Izdavčka

delatnost FNRJ” (zamišljena kao tekuća bibliografija), ali njene manjkavosti nisu mogle

nadomestiti jednu bibliografiju koja bi stručno dala pregled naše tekuće izdavačke delatnosti.

Hrvatska i Slovenija su izdavale svoje godisnje bibliografije, ali su kasnile u odnosu na tekuću

produkciju knjiga.

Zbog svega toga se prionulo na proučavanje svih relevantnih publikacija o teoriji bibliografije i

pravilima bibliografske obrade. Institut se nije dvoumio da još i pre realizacije takvog

bibliografskog poduhvata angažuje po dva vrlo iskusna bibliografa iz Hrvatske i Slovenije, koji su

se rado odazvali tom pozivu. S njima su bila pretresana brojna tehnička stručna pitanja oko

izrade bibliografije, čak se diskutovalo i o formatu i o boji korica. Na kraju se pristupilo izradi

pravila za bibliografski opis publikacija. Pošto se već ranije odustalo od varijante Tropovskog,

bilo je logično da se prihvati UDK, koja je bila primenjivana u Sloveniji i u mnogim stranim

publikacijama (naša varijanta UDK).

Tekuća bibliografija ne bi mogla biti realizovana bez dobijanja knjiga i časopisa putem

obaveznog primerka. Stoga je u decembru 1949. godine, doneta uredba o obaveznom primerku

po kojoj su izdavači i štampari bili dužni da dostave za Institutu obavezan primerak svih svojih

izdanja. Na taj način je omogućeno da već u aprilu 1950. izađe prvi trobroj Bibliografije knjiga.

Taj trobroj, kao i sledeći biće odštampani u štampariji BIGZ, uz neposrednu saradnju jednog

broja bibliografa i majstora štamparije, vodeći racuna o svim fazama štampanja. Kasnije kada je

Institut nabavio svoju štampariju, posao je bio olaksan. Prvi trobroj bibliografije, obrađivao je

ceo kolektiv Instituta, svestan velike odgovornosti ovog poduhvata, za koji se znalo da će morati

bez zastoja teći u kontinuitetu.

Centralni katalog stranih knjiga i časopisa je pokrenut 1952. godine. Institut je takođe izdavao:

- Bibliografiju Jugoslavije (u petnaestodnevnim i mesečnim sveskama) odnosi se na knjige,

brošure i muzikalije, vodi se od 1950. godine;

- Bibliografiju Jugoslavije koja se odnosi na članke i priloge u časopisima, listovima i zbornicima,

1950- ;

- Bibliografija jugoslovenske periodike, izlazi tromesečno od 1956;

Uz ove bibliografije pojavljuju se i predmetni i imenski registar, nekada su se štampali uz svesku,

a nekada su štampani i kumulativni.

Jugoslovenski bibliografski institut izdaje i povremeno pojedinačna izdanja:

- Jugoslovenska retrospektivna bibliografska građa - knjige, brošure i muzikalije 1945- 1967,

- Bibliografija zvaničnih publikacija SFRJ, periodike, izlazi od 1971. godine, jednom godišnje,

- Bibliografija prevoda u SFRJ, izlazi godišnje od 1969,

- Bibliografija roto-štampe i stripova 1971-1972,

- Katalog strane periodike u bibliotekama SFRJ 1919-1968,

- Katalog strane periodike u biltenu Jugoslavije 1957-1961.

Ovo je bio sam početak kada se počelo sistematski raditi na tekućoj bibliografiji Jugoslavije, rad

koji će kasnije da nastavi Jugoslovenski bibliografsko-informacioni institut (JUBIN). JUBIN će i

posle raspada SFRJ obavljati pojedine funkcije nepostojeće centralne biblioteke, ali tada samo

za SRJ. Obavljao je i dalje bibliotečke poslove od nacionalnog značaja: izrada tekuce bibliografije

SRJ, izdavanje ISBN/ISSN broja, licenca za prevod i izdavanje UDK tablica. Od 2003. godine

JUBIN se nalazi u sastavu NBS.

42. Pavle Solarić i njegov bibliografski rad

Pominak knjižeski prvo je bibliografsko delo objavljeno kao samostalna monografska

publikacija, koja predstavlja izdavačku delatnost Dimitrija i Pana Teodosija. Pominak knjižeski

gde je Solarić zapisao svoja znanja, sumnje i nedoumice svoga traganja za počecima i razvojem

srpske štampane reči, izdao je 1810. godine u Veneciji. Drugi deo ove knjige on je nazvao

Katalog knjiga Slaveno-serbskih, štampanih Dimitrija i Pana Teodosija.

Ova izdavačka kuća o kojoj piše Solarić, venecijanska štamparija Teodosijevih, objavila je svoj

katalog negde između 1772-1774 godine, prvi put u 18. veku i prvi srpski katalog uopšte, a po

drugi put u poslednjoj godini toga veka, 1800. Prvi je objavio venecijanski štampar, rodom Grk,

Dimitrije Teodosije, a drugi njegov naslednik Pana Teodosije.

Ovaj Solarićev katalog razlikuje se od ostalih sličnih knjiga i po ozbiljnosti predgovora, dakle po

nameni i po opisu knjiga. Ni po kojoj osobini Pominak nije knjiga radi trgovine knjigama. Samo

poglavlje koje nosi naziv katalog jeste bibliografija, a predgovor je istorijat srpskog štamparstva

u Veneciji kako ga je Solarić znao i video.

Javlja se dilema da li je njegovo primarno opredeljenje bilo da sačini katalog izdanja Teodosija ili

bibliografiju srpske knjige. On je prvi koji svome pregledu daje odlike prave bibliografije.

Naslov, iako ostavlja terminološku nedoumicu, jasno ukazuje na sadržaj, kojim su obuhvaćene

slaveno-serbske knjige štamparije Teodosijevih, složene po azbučnom redosledu naslova.

Naslov je, dakle, odrednica knjige i grafički je istaknut povlačenjem prva tri slova u levu

marginu. Isto naslov u narednoj bibliografsko jedinici nije ponavljan već je obeležavan linijom.

Knjige koje su ranijim katalogom Teodosijevih iz 1800. godine već bile obuhvaćene označene su

simbolom, što predstavlja utemeljenje prakse pozivanja na druge izvore. Bibliografski opis, uz

dosledno korišćenje istih simbola, redovno obuhvata naslov, autora, podatak o jeziku dela,

mestu i godini izdavanja, formatu, pismu i ceni, uz povremenu napomenu (ne uvek iste vrste,

nekad o ilustraciji, drugi put o sadržaju dela.

On je prvi kod Srba napisao isključivo bibliografsko delo kao samostalnu knjigu, jedini pre

Stojana Novakovića. Svi drugi, od Orfelina do Subotića, sastavljali su bibliografije i objavljivali ih

u okviru neke knjige, časopisa, novina ili kalendara. U svojoj knizi opisao je 80 knjiga, među

kojima je 8 hrvatskih. Zapravo u samom katalogu su navedene knjige štampane isključivo u

tipografiji Teodosijevih, i one su sve srpske, a hrvatske je autor pominjao samo u okviru

rasprave o počecima i razvoju srpskog štamparstva.

U tom kontekstu prikazao je i Psaltir Davidov, poslednju knjigu ranog srpskog štamparstva

objavljenu 1638. godine u mletačkoj štampariji Bartola Đinamija. Solarić za nju tvrdi da je to

najstarija slovenska knjiga. Kada su ga istraživanja dovela do ove knjige, on je pohitao da je

bibliografski opiše. Taj opis je remek delo rane srpske bibliografije. Na pune 4 strane, on nije

pobrojao samo konvencionalne elemente bibliografskog opisa: naslov, godinu i mesto izdanja,

format i broj strana, nego je prvo dao sadržaj dela, zatim naveo kolofon sa strane 273 Psaltira, a

onda je prikazao grafička rešenja slova - njihov oblik i brojnu vrednost, znakove interpunkcije.

Očevidno je da je o počecima rada štamparije Teodosijevih znao dosta, ali nije znao sve i

valjano. Pisane podatke o svemu tome po svoj prilici nije imao u rukama, bilo da ih Teodosijevi

nisu sačuvali, ukoliko su ih imali, bilo da mu nisu stavili na uvid. Tajne Dimitrija Teodosija oko

datiranja knjiga, kao i štampanja na njima mesta izdanja nije dokučio.

Cela knjiga, oba njena dela i traktat o razvoju srpskog štamparstva i Katalog izdatih knjiga u

Teodosijevoj štampariji plod su dve Solarićeve težnje. Prva je da obelodani svoja saznanja o

srpskom štamparstvu, a druga da objasni društvene i političke, kulturne i ekonomske uslove

razvoja glagoljske, ćirilske i latinične štampane knjige u 17. i 18. veku ne samo za Srbe nego i za

Hrvate.

U Katalogu on je opisao 72 knjige, od kojih su 42 iz 18. veka, a tri je Pana Teodosije objavio u

prvim godinama 19. veka. Katalog je sređen po azbučnom redu naslova knjiga. Odrednicu nije

izdvajao. U opisu je redovno navodio mesto izdanja, i to onako kako je na knjizi odštampano, pa

je za neke knjige napisao da su izdate u Moskvi, iako su izašle iz ove štamparije. Godinu izdanja

je beležio samo ako ju je nalazio na koricama knjige. Ako nije bio siguran u to, on jednostavno

godinu nije beležio. Zato je kod njega srazmerno veliki broj nedatiranih bibliografskih jedinica

(14). Bibliografsku belešku nije pisao. Samo je jednom, o knjizi Jevrema Lazarevića, napisao vrlo

zanimljivu anotaciju. Nju je grafički odvojio od opisa.

Solarić je jedini pored Lukijana Musickog zabeležio Orfelinovo delo Žitije Petra Velikog, ali za

razliku od Lukijana Mušickog, autora dela nije znao. Redovno je zapisivao da li je delo

prevedeno i sa kojeg jezika, ali pravog autora nije uvek navodio, bolje reći da je to samo po

izuzetku činio. Format i obim knjige i cenu je obavezno unosio u opis. U svakoj jedinici je

navodio kojom vrstom slova je knjiga štampana: građanskom ili crkvenom ćirilicom ili

glagoljicom. Van kataloga opisao je jos 8 knjiga, među kojima je 7 hrvatskih.

43. Bibliografija stranih knjiga - razvoj, uloga i značaj.

Počev od 1819. godine kada je u Novinama Serbskim u rubrici Smesice knjižestvene zabeležena

prva knjiga na nemačkom jeziku koju je napisao i u Pešti objavio Johan Čaplovic, postepeno, ali

bez prekida raste interesovanje za upoznavanje knjiga na stranim jezicima i stranih knjiga koje

se odnose na istoriju, književnost i folklor Srba. Iste godine su Novine serbske u tzv. Dodatku

zabeležile i prvi bibliografski podatak o knjizi (Ruska biblija) objavljenoj u inostranstvu, koja se

ne odnosi na Srbe, a u cilju poređenja prevoda na srpskom i ruskom jeziku. Iste godine urednici

(D. Davidović) otvaraju i sasvim zasebnu rubriku pod naslovom Knjižestvo slavensko, u kojoj u

nekoliko narednih brojeva predstavljaju knjige českih i poljskih autora (npr. Josifa Dobrovskog).

U periodu od 1819-1824. godine nema redovnih vesti o stranim knjigama jer Novine serbske

prestaju da izlaze 1822. a Serbski letopis se pojavljuje tek 1824. Od tada u srpskoj bibliografiji

nisu ni retke ni beznačajne beleške o stranoj književnosti. Georgije Magarašević programskim

zapisom u prvoj svesci daje okvire bibliografskim naporima tokom celog 19. veka obećavši da će

u svakom broju Serbskog letopisa pružati kratka obaveštenja o delima slavenskih spisatelja.

Magarašević samo jasnije uobličava Davidovićeve pionirske pokušaje. On će pod naslovom

Znatniji spisatelji Ruski, naročito u izjaštnoj literaturi, okupiti 19 ruskih autora. Monografske

publikacije zastupljene su kompletnim bibliografskim podacima, dok za članke u časopisima

postoji samo opšta napomena. Od trenutka kada Magarašević prestaje da uređuje Letopis, vesti

o stranim knjigama ne samo ruskim već i onim iz Požuna, Beča, Mađarske i Nemačke javljaju se

samo u rubrici Smesice i isključivo se odnose na tekuću produkciju.

Istovremeno Pavle Stamatović u Serbskoj pčeli prati Magaraševićeve postupke. Piše rad Rusijsko

knjižestvo i objavljuje ga u svesci 1832. godine. Kod Stamatovića primaran je pregled žurnala,

gazeta i almanaha, a bibliografski opis strane periodike proširuje podatkom o periodičnosti

izlaženja, promenama u uredništvu i prikazom sadržine publikacija.

Od četrdesetihtih godina 19. veka češći su napisi o slavenskom knjižestvu koji su i bibliografski

bolje potkrepljeni. Tako je u Serbskom Letopisu 1839. godine predstavljena najnovija ruska i

poljska književnost.

Miloš Popović objavljuje Pregled literature koji se ne odnosi više samo na srpske , već i na ostale

slovenske (ruske, česke, poljske), a u tri broja čak i francuske, italijanske i bugarske knjige.

Predstavljajući slovenske knjige, Popović je prvi sistematizovanoj građi dao i odgovarajuće

nadnaslove. Približno je jednak broj popisanih domaćih i stranih knjiga, a dužina opisa kod

jednih i drugih se bitno ne razlikuje. Anticipacija Miloša Popovića stavova urednika časopisa

Jordana je glasila da će časopis da se bavi pod a. Bibliografija. Ovde će se sve znamenitije nove u

različitim slovenskim ako i u drugim jezicima napisane knjige (...) naznačene biti. Pod b.

Novinarstvo. Ovde ćemo sve članke od veće zanimljivosti (...) saobštiti.

U vreme kada su periodična glasila donosila vesti i prevode iz francuske i ruske literature,

Sedmica, list za nauku i zabavu, u svome književnom delu orjentisao se prema mađarskoj i

nemačkoj knjizevnosti. U tri uzastopna broja Sedmice detaljno je predstavljena sadržina knjige

Ruska bibliografija Aleksandra Semena, prema klasifikacionim grupama, sigurno da posluži kao

primer našim bibliografima.

U nacionalno romantičarskom zanosu naučnici se sve više okreću srpskom naučnom i

umetničkom stvaralaštvu, u najširem smislu te reči, a zapostavljaju praćenje strane knjige.

Objavljuju se vesti o izlazećim ili već izašlim srpskim knjigama ili knjigama koje se tiču Srba. Retki

su bili članci posvećeni isključivo analizi stranih književnosti, ali pojedinačne vesti o novim

knjigama štampanim u inostranstvu, bile one posvećene Srbima ili ne, ispunjavale su skoro

redovne rubrike većine glasila toga doba. Nakon perioda zatišja u praćenju strane književnosti

uredništvo časopisa Javor se odlučilo da pod naslovom Iz slovenskih književnosti beleži novije

važnije proizvode iz svih naroda slovenskog plemena. Stoga su pregledi ruske, česke i

slovenačke književnosti, a nešto kasnije hrvatske, poljske i bugarske, redovni prilozi u svakom

broju. Bibliografski opis uključuje samo prezime i ime autora, naslov dela i eventualno knjižara

kod koga se primerak može nabaviti. Napomena često upućuje na sadržinu sa ciljem da

preporuči delo.

Dok su prethodne bibliografije nastajale u želji da čitaocima predstave strane književnosti, a

srpske pisce usmere na prevođenje umetnički vrednih dela, one koje objavljuje časopis

Stražilovo bave se prevodnom književnoscu. Dok je sredinu 19. veka karakterisalo interesovanje

za nemačku, francusku i mađarsku književnost, a sedamdesete i osamdesete godine praćenje

slovenske književnosti, na samom kraju 19. veka ponuđena je zlatna sredina. Otuda u Zori, listu

za zabavu, pouku i književnost, Kronika izveštava uporedo o slovenskoj (srpskoj, hrvatskoj,

českoj) i stranim (nemačkoj i engleskoj) književnosti.

Zagušen brojnim novim izdanjima u zemlji, posebno u inostranstvu, 20. vek predmetno

ograničava svoja interesovanja. Francuski bibliografski zbornik Revue des etudes slaves, mada

uređivan sredinom 20. veka počiva na principima kakve su osmislili i srpski bibliografi s početka

19. veka. Ova revija donosi vesti iz svih slovenskih književnosti, koje joj bez saradnje sa stranim

glasilima, izdavačkim kucama i književnicima ne mogu biti lako dostupne. Uz vesti o ruskim,

ukrajinskim, beloruskim, českim, slovačkim, poljskim, bugarskim, slovenačkim izdanjima,

upravo tako razvrstanim po geografskoj i nacionalnoj pripadnosti, štampaju se redovno i

bibliografski popisi srpskih i zasebno srpsko-hrvatskih izdanja. Unutar nacionalne zastupljena je i

stručna podela. Originalana izdanja u Srbiji nisu razdvojena od prevoda ili studija posvećenih

srpskim piscima u stranim zemljama.

44. Bibliografija srbulja

Stare i retke knjige zaštićene su Zakonom o kulturnim dobrima koji, uglavnom hronološki,

određuje stepen njihove važnosti za kulturu jednog naroda. Starom i retkom knjigom na

jugoslovenskim prostorima smatraju se publikacije do 1867. godine usvajanja Vukovog

pravopisa; dok postoje predlozi za 1900. godinu, kao međašnu za novi vek. Dok su inkunabule

štampana izdanja do 1500. (za srpsku knjigu granica je pomerena na 1638.); srbulje su i

rukopisne i štampane knjige crkvenog karaktera na srpskoslovenskom jeziku, koji je čuvao

odlike srpskog narodnog govora. Pored štampanih, srbulje istovremeno označavaju i srpske

rukopisne knjige iz istog, ali i iz znatno starijih perioda. To stvara određenu složenost u

njihovom bližem i potpunijem bibliografskom i drugom obeležavanju u nauci. Karakter, sadržina

i oblik srbulja traže i učešće drugih nauka u njihovom opisivanju – paleografija, arheografija,

filologija i književna istorija.

Još na samom pocetku 19. veka, stare srpske štampane knjige bile su predmet popisivanja

bibliografa. Traganje za počecima srpskog štamparstva za cilj je imalo utvrđivanje njegove uloge

u formiranju i istorijskom razvitku srpske kulture. U Novinama serbskim objavljen je 1816.

godine rad O popravljanju slavenskih crkovnh knjiga, koji je zapravo kratka hronika od Ćirila i

Metodija do patrijarha Makarija, uz površan pregled crkvenih knjiga bez pouzdanih podataka.

Neki od bibliografa, poput Pavla Solarića, zadržali su svoju pažnju samo na “zasnovima” srpskog

štamparstva u Veneciji u 17. veku, dok su drugi, poput Lukijana Mušickog i Georgija

Magaraševića, težili što većoj potpunosti. Mušicki je tako popisao 23 stare srpske knjige koje je

lično video u 24 manastira, navodeći pouzdane podatke o naslovu, mestu, godini izdanja,

formatu, izdavaču, meceni, ali i uskraćujući nam informacije o broju strana, štamparu, godini

štampanja i pripadnosti knjige jednom manastiru.

Pojam srbulja se odomaćio u tekstu Adama Dragosavljevića u 19. veku. Specifičnosti prvih

knjiga, pre svega u pogledu tehnike pisanja i štampe, kvaliteta i porekla hartije, vrste slova i

iliminacija, tipa poveza, nedovoljnosti pouzdanih formalnih podataka (poput imena autora ili

prepisivača, naslova sa naslovne strane, mesta i godine izdavanja), nameću fleksibilniji pristup

svakom opisivanom primerku, ali ipak unutar tipskog opisa.

Iako se u nekim slučajevim naziv srbulja upotrebljava kao srpska zamena za termin inkunabula,

njihovo potpuno izjednačavanje je potpuno neprihvatljivo. Srbulje i inkunabule pre svega

nemaju identican predmet, ni istu vrstu teksta koji popisuju, a ne obuhvataju ni isto vreme u

kome su stare knjige nastale.

Naziv srbulje je već odavno ustaljen za označavanje prvih srpskih štampanih (staropečatanih)

knjiga, nastalih od 15. do 17. veka, uglavnom bogoslovske sadržine, koje su stvarane na

srpskoslovenskom (stari slovenski jezik srpske redakcije). Termin se upotrebljava od prvih

decenija 19. veka, kada je počelo intenzivno naučno zanimanje za stare srpske rukopisne i

štampane knjige. Vuk Karadžić je reč srbulja uneo u drugo izdanje svoga Srpskog rječnika i njime

je označio isključivo crkvene knjige, u kojima su se očuvale oznake narodnog srpskog jezika, a ne

crkvenoslovenskog koji je dolazio preko ruskih tekstova. Mada se Vuk Karadžić nije bavio

bibliografijom, njegov tekst Početak opisanija srpski manastira prvi je bibliografski prilog o

srbuljama sa jasnim i sažetim obrazloženjem bavljenja ovom temom. „Englezi i Francuzi, i

Nijemci i sami Rusi, i današnji dan idu po Grčkoj i po Talijanskoj i troše nebrojeno blago tražeći

ovakve ostatke stari Grka i Latina, a mi još ne znam ni u svojoj kuću šta imamo!“ Zalažući se da

opis svakog manastira sadrži podatke o mestu zidanja, ktitoru i zidaru, legendama koje o njemu

kruže, knjigama, natpisima i popisima. Obilazeći razne manastire, on će u njima naći tridesetak

rukopisnih i tri štampane knjige. Naglašavajući gde se knjige nalaze, Karadžić je preduhitrio

Georgija Magaraševića kome je ova beleška svojstvena, opisujući čak i izgled primerka i

karakteristične zapise na njegovom početku i kraju. Georgije Magarasević je i u naslov svoga

rada uneo sintagmu “staropečatne knjige”, predstavljajući ne samo srpske, već i ruske, u skladu

sa svojim sveslavenskim opredeljenjem, iz manastira Bođani, Kovilje, Beočin.

Najpouzdaniju i najsveobuhvatniju bibliografija srbulja dao je Pavle Josif Šafarik. U svojim

književno-istorijskim studijama, prilozima u Serbskom letopisu, Šafarik je pokazao suvereno

poznavanje društvene i kulturne istorije srpskog naroda, postojećih stranih bibliografskih

priručnika Sopikova i Smiridina, sposobnost nepogrešivog diferenciranja štamparija,

samokritičnost i naučničku opreznost, te ga Dušan Panković opravdano i časno naziva „vrhom i

krunom“ srpske bibliografije stare i retke ćirilske knjige i rukopisa u prvoj polovini 19. veka.

Na sličan način poput Vuka i Magaraševića, srpske manastire i njihove riznice predstavljali su

Dimitrije Krestić, Miloš Popović, Sava Petković, Panta Srećković, arhimandriti Leonid i Nićifor

Dučić. Kako u opštoj istoriji bibliografije, tako i bibliografiji srpskih rukopisnih i štampanih knjiga,

istaknuti su radovi Stojana Novakovića. I to ne samo stoga što su mu zapisi brojni, sveobuhvatni

i pouzdani, već i zato što je probleme koje drugi nisu ni primećivali on teoretski rasvetljavao.

Tako Novaković precizira određenje formata i opis starih knjiga daje u tri nivoa: ističe naslov

jezikom i pismom originala; navodi datum štampanja; a prema zapisima i eventualnim

oštećenjima i njen istorijski put i način na koji je nabavljena; materijalni opis pripada drugom

nivou; dimenzije su izražene u desetim, stotim i hiljaditim delovima metra, izbrojani su i listovi i

stranice, veličina slova, oblik naslova i vrsta inicijala; predočava i tekst pogovora, u izvodu ili

celovit.

Pravo naučno interesovanje za stare srpske štampane knjige (iz štamparija u Cetinju, Goraždu,

Mileševi, Veneciji, Beogradu, Skadru i iz drugih mesta) počelo je u prvim godinama 19. veka.

Stare srpske štampane knjige nijednom od bibliografa 19. veka nisu bile isključiv predmet

interesovanja, ali su tridesetih godina o njima pisali Vuk Karadžić, Georgije Magarsević, Adam

Dragosavljević, Pavle Josif Šafarik. Saznanja o srbuljama česta su i u opisima crkvene i

manastrirske imovine uključenim u putopisnu prozu, naročito na stranicama Glasnika Srpskog

učenog društva, Javora, Brankovog kola, Narodnih novina, a pred Drugi svetski rat i Zapisa,

Glasnika Cetinjskog istorijskog društva. Stare srpske knjige privlačile su pažnju malobrojnih

istraživača, jer je bavljenje njima iziskivalo dobro poznavanje kulturne prošlosti srpskog naroda,

naročito razvoja štamparstva. U novije doba su se isticali i paleografi ruskog porekla Kuljbakin,

Solovjev, Mošin, kao i nova generaija srpskih naučnika, Dimitrije Bogdanović, Dejan Medaković,

Lazar Čurčić, Dušan Panković, i dr.

I pored intenzivnog popisivanja i opisivanja teorijska literatura je još uvek oskudna i neceleovita.

Takođe se primećuju krupne razlike u opisima, tj. u broju bibliografskih elemenata koje su

donosili. Taj broj je različit u različitim vremenima. Takođe nisu dovoljno precizirane vremenske

granice u okviru koje treba svrstati srbulje. U nedostatku čvrstih vlastitih principa bibliografskog

opisa srbulja, naši noviji naučnici su najčešće nalazili primere u ruskoj nauci o knjizi i povodili su

se za shvatanjima ruskih paleografa i bibliografa.

Prihvatanje i publikovanje ISBD (A), Međunarodnog standardnog opisa starih monografskih

publikacija, nastalih do 1801. godine, sigurno će ukloniti mnoge dileme u vezi s bibliografskim

opisivanjem starih štampanih knjiga uopšte, a i ujedničiti principe u radu.

45. Odnos bibliotekarstva, izdavaštva i knjižarstva na polju standardizacije

Standardizacija, shvaćena kao normiranje, propisivanje, svođenje na pojedinačnu meru,

veličinu, sastav, oblik i dimenziju; priznavanje jedne mere kao norme; propisivanje uslova koje

treba da ispunjavaju sirovine, materijali, proizvodi i usluge, bila je predmet organizovanog i

sistematskog rada jos krajem 19. veka, a narocito posle Drugog svetskog rata.

Međunarodno udruzenje za standardizaciju (ISA) osnovano je 1926. godine kao preteca ISO

(International organisation for standardization) oformljene 1946. godine . Nimalo ne kasneći za

savremenim nastojanjima u svetu, Jugoslavija je 1946. godine donela Uredbu o standardima i

formiranju Savezne komisije za standarde. Prvi zakon o standardima formulisan je i usvojen

1960. godine, kada je osnovan i Savezni zavod za standardizaciju kao nosilac aktivnosti u vezi sa

proglašavanjem standarda i tehnickim normiranjem kvaliteta.

Standardizacija u oblasti bibliotečke delatnosti, zbog raznorodnosti i širine obuhvata struke, ali i

zbog geografskih, političkih, ekonomskih, kulturnih, tehnoloških uslovljavanja njenog razvoja,

često se zasnivala na minimumu kvalitativnih i kvantitativnih preporuka, koje istovremeno, u

različitim okruženjima doživljavane, s jedne strane, kao ograničenja, s druge, kao maksimalna

nedostižna opterećenja. Standardi su stručno osmišljene, javno u praksi proverene preporuke.

Kako je bibliotekarstvo kao struka usko povezano sa izdavaštvom, ne čudi što pojedini standardi

istovremeno obavezuju obe delatnosti sa željom da se postigne lakša i brza dostupnost

publikacija i informacija korisnicima. Standardi su prevashodno namenjeni izdavačima i

urednicima, predstavljaju pouzdan oslonac bibliografima, naučnim radnicima i bibliotekarima.

U grupu jugoslovenskih standarda spadaju:

- Priprema rukopisa za štampanje

- Naslovni listovi za knjige

- Međunarodno standardizovano numerisanje monografskih publikacija

- Međunarodno standardizovano numerisanje serijskih publikacija

- Uobličenje periodičnih publikacija

- Bibliografska manžetna

- Uobličenje članaka u periodičnim publikacijama

- Registar publikacije

- Kratak sadrzaj periodicnih publikacija u drugih dokumenata

- Bibliografsko citiranje, bibliografsko sređivanje, opisivanje latentnih dokumenata

Postoje i međunarodni standardi, usvojeni u jugoslovenskoj bibliotečkoj teoriji i praksi, za

bibliografsko opisivanje svih vrsta publikacija. Procesi izrade kataloga i bibliografija se do

srednjeg veka ne razlikuju, ali se istovremeno suočavaju sa načelnim problemom da li je bitnije

tačno predstaviti izgled naslovne strane, ili namenu, sadržaj publikacije i odnos prema drugim

radovima i zbivanjima.

U 19. veku i za bibliografiju i za katalog formulišu se i samostalno objavljuju prvi opšti principi

koji više nisu samo prateća tumačenja sačinjenih pregleda literature. Nemačka kataloška

praksa, zasnovana pre svega na bibliografijama nemačkih knjiga štampanih do 1700. godine, sa

insistiranjem na alfabetskoj odrednici, doživela je vrhunac krajem veka u instrukcijama Karla

Diackog (1886.) koja su 1899. godine prihvaćena od pruske vlade i svih nemačkih biblioteka

(Pruske instrukcije), da bi kasnije uz izvesna prilagođavanja, bila usvojena u skoro svim

skandinavskim, srednje i istočnoevropskim zemljama, u kojima su se održala do 1961. godine,

kada je u Parizu održana Međunarodna konferencija za katalogizaciju. Usvajanjem Pariskih

principa, u nemačkoj kataloškoj praksi prihvaćena su nova pravila RAK 1977. godine

Problemima korporativnog i anonimnog autorstva, transkripciji, mestu i funkciji člana i predloga

u autorskoj odrednici, obaveznom navođenju izdavača i paginacije, posvetio se, između ostalih i

Antonio Panici, bibliotekar Britanskog muzeja koji je 1841. godine, kao predgovor katalogu

Biblioteke Britanskog muzeja, objavio 91 pravilo, preispitivano i dopunjavano do 1850. godine.

Među pojedincima koji su unapredili kataloška pravila bio je i Čarls Ejmi Kater.

U težnji da objedini američku katalošku praksu Kongresna biblioteka je 1908. godine objavila

nekoliko priručnika sa pravilima za različite vrste bibliotečke građe. Potreba za skraćivanjem

pojedinih bibliografskih opisa prouzrokovala je formulisanje i objavljivanje dela Principi

bibliografskog opisa Valtera Grega i Fredsona Bouersa 1949. godine. Porast interesovanja za

bavljenje bibliografijom oličavao se tokom 19. i 20. veka i u osnivanju državnih bibliografskih

društava i instituta sirom sveta.

Međunarodni dogovor oko usvajanja opštih pravila za bibliografsko opisivanje, i pored svega,

nije dostignut pre sedqamdesetih godina 20. veka, kada je kao osnovni uslov pred katalošku i

bibliografsku praksu postavljena mašinska čitljivost bibliografije i kataloših jedinica.

Prvi bibliografski format MARC koji je omogućavao mašinski unos i obradu podataka

konstruisala je Kongresna biblioteka u saradnji sa drugim bibliotekama razvijajući ga do nivoa

standarda 1967. godine, prilagođavajuci ga kasnije zahtevima zainteresovanih zemalja i uzdižući

ga na nivo međunarodno prihvaćenog standarda UNIMARC, kreiranog 1970. godine.

Definisanje ISBD, opšteg i za svaku vrstu bibliografske građe, omogućilo je unifikaciju opisivanja,

bez lingvističkih, nacionalnih, geografskih ograničenja, kao i konverziju podataka u mačinski

čitljivu formu. Ono je, takođe, približilo bibliografsko i kataloško opisivanje. Međunarodni

standard za bibliografski opis svih tipova publikacija ISBD (G) donet je 1977. godine, u Briselu uz

istaknuto ucešće Majkla Gormana. Međunarodni standard za bibliografsko opisivanje počiva na

stabilnoj šemi opisa kroz osam područja, u kojima postoji tačno utvrđeno mesto za svaki

pojedinačni podatak, kao i sistem simbola, pravopisnih pravila, uz dopuštenu subjektivnost

bibliografa samo u području napomena. Doneti su standardi za monografske publikacije ISBD

(M) 1974; 1978. godine; za serijske publikacije ISBD (S) 1977. godine; za neknjižnu građu ISBD

(NBM) 1977. godine; kartografsku građu ISBD (CM) 1977. godine; muzikalije ISBD (PM) 1980.

godine; staru i retku knjigu ISBD (A) 1980. godine i komponentne delove ISBD (CP) 1988. godine.

46. Bibliografsko citiranje

Bibliografsko citiranje je skup dovoljno tačnih i podrobnih podataka na osnovu kojih se neka

citirana publikacija ili neki njen deo može identifikovati. Za bibliografsko citiranje je izrađen

standard JUS Z.A4.023 (1981.), nastao revizijom standarda JUS Z.A4.023 iz 1968. godine.

Svrha ovog standarada je da autorima, recenzentima, prikazivačima, urednicima i izdavačima

tekstova omogući stvaranje bibliografskog citiranja takvog sadržaja i oblika koji će olakšati

identifikaciju citiranih izvora i tako doprineti punom razumevanju i korišćenju tekstova od

strane čitalaca, bibliotekara, bibliografa i dokumentarista. Ovaj standard se odnosi na sve

publikovane i nepublikovane, primarne i sekundarne dokumente u kojima se citiraju druge

publikacije. Bibliografsko citiranje može imati sledeće oblike:

- da čini deo indikativne ili analitičke bibliografije (spisak literature)

- da predstavlja zaglavlje prikaza ili recenzije

- da predstavlja primedbu dodatu tekstu (pri dnu strane ili sasvim na kraju teksta)

- da se nalazi delom u samom tekstu, a delom u primedbi

- da je potpuno uključeno u tekst

Mogu se citirati:

1.) knjige ili druge posebno izdate publikacije

- citiranje publikacije kao celine, citiranje određene strane ili odlomka

2.) časopisi ili druge serijske publikacije

- citiranje časopisa (ili serije) kao celine, citiranje dela zbirke ili određene sveske

3.) citiranje priloga ili članaka

- citiranje priloga u knjizi ili drugoj posebnoj publikaciji, citiranje članaka ili priloga u časopisu ili

drugoj serijskoj publikaciji

Bibliografsko citiranje i bibliografski opis se sastoje od istih elemenata, ali uglavnom nemaju istu

svrhu.