Bazat e Ushqyerjes - ishp.gov.al · Studim rasti dhe pyetje të shpeshta në fëmijërinë e hershme 8.7 b. Pyetsor për ushqyerjen e fëmijëve 8.8 Pyetsor për ushqyerjen e fëmijëve

Bazat e UshqyerjesUshqyerja e gruas shtatzënë

Ushqyerja e fëmijës

Vëllimi: IVKapitulli 8. Supervizioni për gjendjen nutricionale dhe ushqyerjen e fëmijës8.1 Supervizioni për ushqyerjen në foshnjëri8.2 Vizitat Kontrolluese të Ushqyerjes sipas periudhave moshore të fëmijës 8.2. a Periudha prenatale 8.2. b I porsalinduri8.2. c Foshnja 2 javë deri 2 muajsh8.2. d Foshnja 4 muajsh8.2. e Foshnja 6 muajsh8.2. f Foshnja 9 muajsh8.3 Studime rasti për fillimin e ushqyerjes plotësuese dhe pyetjet e bëra më shpesh nga prindët rreth ushqyerjes së foshnjave8.4 Pyetsor për vleresimin e ushqyerjes së foshnjës8.5 Supervizioni ushqyerjes gjatë fëmijërisë së hershme8.5 a. Fëmija 1 vjeç8.5 b. Fëmija 15 muajsh8.5 c. Fëmija 18 muajsh8.5 d. Fëmija 2 vjeç8.5 e. Fëmija 3-4 vjeç8.6 Studim Rasti. Mos të tërhiqet vëmendja e fëmijës gjatë ushqyerjes dhe pyetjet më të shpeshta të prindërve rreth ushqyerjes në fëmijërinë e hershme8.7 Kontrolli ushqyerjes në fëmijërinë e mesme8.7 a. Rëndësia e vakteve të shëndetshme zemër. Studim rasti dhe pyetje të shpeshta në fëmijërinë e hershme8.7 b. Pyetsor për ushqyerjen e fëmijëve8.8 Pyetsor për ushqyerjen e fëmijëve të rritur8.9 Strategjitë për promovimin e sjelljeve të shëndetshme të ushqyerjes tek fëmija8.10 Futja e praktikave të qëndrueshme në qëndrën tuaj shëndetësore

AnekseMesazhe kyçe për ushqyerjen plotësuesePorcionet e grupeve ushqimore, sipas piramidës ushqimore të fëmijësModeli i ri i piramidës ushqimore në SHBA, 2011Piramida mesdhetareKrahasimi i porcioneveShëmbull i një menuje ditore për një grua shtatzënëShembuj menuje të fillimit të ushqimeve plotësuesePërbërja kimike dhe vlera energjitike e disa ushqimeveKëshilla për forcimin e një imazhi pozitiv midis fëmijëve dhe adoleshentëveDymbëdhjetë hapat e ushqyerjes së shëndetëshmeRekomandime për gatimin (Siguria Ushqimore)Legjislacioni shqiptar për ushqyerjen me gji

Përgatitur nga

Shqipe Saraçi, D.Shk. Pediatre, Spitali pediatrik QSUT “Nënë Tereza” Tiranë

Agim Gjikopulli, Pediatër, Spitali Pediatrik QSUT “Nënë Tereza” Tiranë

Daniela Nika, specialiste, departamenti i Promocionit Shëndetësor, Instituti i Shëndetit Publik

Donika Beba, obstetër gjinekologe, Spitali Universitar Obstetrik-Gjinekologjik “Koço Gliozheni” Tiranë

Mirela Dibra, pediatre, Koordinatore e Programit Kombëtar të Ushqyerjes me gji, të Ministrisë së Shëndetësisë dhe UNICEF

Nedime Ceka, pediatre, shefe e sektorit të shëndetit riprodhues/shëndetit të nënës dhe fëmijës, Drejtoria e Shëndetit Publik, Ministria e Shëndetësisë

Me mbështetjen teknike të Dr. Mariana Bukli, përgjegjëse për programin e shëndetësisë në zyrën e UNICEF në Tiranë.

3ANEKSE

MESAZHE KYÇE PËR USHQYERJEN PLOTËSUESE

1. Ushqyerja me gji për dy vjet ose më ndihmon një fëmijë për tu zhvilluar dhe rritur i fortë dhe i shëndetshëm. 2. Duke filluar ushqime të tjera përveç qumështit të gjirit në gjashtë muaj e ndihmon një fëmijë të rritet mirë3. Ushqime që janë mjaftueshëm të trasha sa të qëndrojnë në lugë japin më shumë energji për fëmijën4. Ushqimet me origjinë shtazore janë veçanërisht të mira për fëmijët, për ti ndihmuar të rriten të fortë dhe të shëndetshëm5. Bizelet, fasulet, thjerrzat dhe arrat e farat janë të mira për fëmijët6. Zarzavatet dhe frutat me ngjyrë jeshile të errët e ndihmojnë fëmijën të ketë sy të shëndetshëm dhe më pak infeksione 7. Një fëmijë që po rritet ka nevojë për tre vakte, plus 2 vaktet zemër: Ofroni një llojshmëri ushqimesh8. Një fëmijë në rritje ka nevojë për sasi gjithnjё e mё tё madhe ushqimi9. Një fëmijë i vogël ka nevojë për të mësuar si të ushqehet: nxiteni, ndihmojeni…. me shumë durim10. Nxisni fëmijën të haj dhe pijë gjatë sëmundjes dhe ofroni ushqime shtesë mbas sëmundjes për ta ndihmuar të shërohet sa më shpejt

USHQENI SA DUHET PER TU RRITUR DHE KRYER AKTIVITETE

• Fëmijët duhet të ushqehen që të rriten dhe të kryejnë aktivitetet e tyre• Fëmijët duhet të marrin ushqime të shumëllojshme që të rriten të shëndetshëm

ANEKSE

Bazat e Ushqyerjes; Ushqyerja e gruas shtatzënë; Ushqyerja e fëmijës Manual për Punonjësit e Kujdesit Shëndetësor Parësor4

• Sa më i gjallë është fëmija aq më shumë energji ka nevojë që të marri me ushqimet

• Kurfëmijaështëigjalle,fizikishtaktiv,ofronivaktezemërtëshëndetëshmedheujë

• Nxisni fëmijët të jenë sa më aktiv në mënyrë që ato të kenë një peshë të shëndetëshme

• Për të mënjanuar mbipeshën/dhjamosjen e fëmijës e cila përbën një kërcenim serioz për shëndetin e tij, mënjanoni qëndrimin e gjatë pasiv para televizorit, kompiuterit, videolojrave, etj

Principet udhëheqëse të Organizatës Botërore të Shëndetësisë për Ushqyerjen Plotësuese të fëmijës që ushqehet me gji

1. Praktikoushqyerjeneskluzivemegjingalindjaderi6muajshdhefilloushqyerjenplotësuese në moshën 6 muajsh (180 ditë) ndërsa vazhdon të ushqesh me gji.

2. Vazhdoni ushqyerjen e shpeshtë me gji, sipas kërkesës deri në moshën 2 vjeç, ose më tej.

3. Praktiko ushqyerjen aktive duke zbatuar principet e kujdesit psikosocial.4. Praktiko higjienën e mirë dhe sigurinë në përgatitjen e ushqimeve.5. Fillo në moshën 6 muajsh me sasi të vogla ushqimi dhe rrite sasinë ndërsa

fëmija rritet, duke ruajtur ushqyerjen e shpeshtë me gji.6. Rrit gradualisht konsitencën e ushqimeve ndërsa foshnja rritet, dukë u përshtatur

me kërkesat dhe aftësitë e foshnjes.7. Rrit numrin e vakteve që fëmija ushqehet me ushqime plotësuese ndërsa rrritet.8. Ushqe me nje llojshmëri ushqimesh të pasura në nutrientë që të sigurohesh se

janë plotësuar kërkesat për nutrient.9. Përdorushqimeplotësuaratëfortifikuara,oseshtesanëvitaminadheminerale

për foshnjen kur nevojitet10. Rrit marrjen e lëngjeve gjatë sëmundjes, duke përfshirë ushqyerje shtesë

me gji dhe nxitur fëmijën të haj ushqime të buta që pëlqen. Mbas kalimit të sëmundjes gjatë shërimit jep ushqim më shumë se zakonisht dhe nxite fëmijën të haj më shumë.

Mënyra e të ushqyerit aktiv

• Ushqeheni direkt foshnjet dhe asistoni fëmijët më të rritur kur ushqehen vetë.• Ushqeni me ngadal dhe durim dhe nxitni fëmijën të haj, por mos e detyroni.• Ushqimi i jepet fëmijës brënda një kohe të caktuar që nuk duhet t’i kalojë 20

minutat, me përjashtim të rasteve të rralla kur mund të jepet edhe për 30 minuta. • Kur fëmija ushqehet, pranë tij mund të qëndrojë vetëm nëna, kujdestarja, ose

personi qe e ushqen. Rreth tij duhet të ketë qetësi.• Fëmija dëmtohet dhe merr vese kur gjatë ushqyerjes mësohet të luajë, të

përkëdhelet, të drejtoje vëmendjen tjetërkund, etj. • Gjatë ushqyerjes fëmija mund mbahet në prehërin e personit që e ushqen, në

qëndrim ndenjur, ose gjysëm ndenjur. • Flisni, këndoni, vendosni kontaktin sy me sy kur ushqeni fëmijën, ushqyerja

është periudhë mësimi dhe loje

5ANEKSE

• Në se fëmijët refuzojnë shumë ushqime, eksperimentoni me kombinime të ndryshme ushqimesh, shijesh, përmbajtjesh, ngjyrash dhe metoda të tjera nxitëse

• Ushqimet vihen përpara fëmijës në tryezë. • Kur fëmija është në gjendje të qëndrojë vetë ndenjur mund ta ulim në një karrige

të vogël me mbeshtetëse në shpinë, përpara një tryeze me ushqimin e përgatitur• Ushqenifëmijënmelugëdhejepnitëpijëmefilxhan• Mos i jepni fëmijës ushqime me biberon, kjo mund te jetë një metodë e lehtë

dhe e shpejtë për prindin, por jo edukative dhe e shëndetëshme për foshnjen.

Porcionet e Grupeve Ushqimore, simbas Piramidës Ushqimore të fëmijës së moshës 2-6 vjeç

Buka, Drithrat, Makaronat, Orizi

1 riskë buke 30 gram drithra të ndryshme 1/2 tasi me makarona, oriz,etj te gatuar

Zarzavate

1 tas me zarzavate me gjethe jeshile 1/2 filxhani me zarzavate të tjera të gatuara, apo të grira 3/4 tasi me lëng zarzavate

Fruta

1 mollë banane, portokall mesatar, 1/2 filxhani me fruta të grira, të gatuara apo të sheqerosura 3/4 filxhani me lëng frutash

Qumështi, kosi, djathi

1 filxhan me qumësht, ose kos; 10-15 gram djath natyral 50 gram gjize

Mishi, bishtajat, vezët, lajthitë, arrat

30-50 gram mish i gatuar, pule, viçi, ose peshku

1/2 tasi me bishtaja të thata të gatuara, ose 1 veze që = me 30 gram mish pa dhjamë

1/3 filxhani arra = me 30 gram mish

Një llogaritje e thjeshtë e sasive të racioneve për fëmijët e moshës 2-6 vjeç është: 1 lugë gjelle për çdo vit moshë, ose ¼ e një racioni të rriturit për vit moshë

Tabela e marrjes se grupeve ushqimore për fëmijët

GRUPET USHQIMORE

USHQIMET E PËRFSHIRA

RACIONET<2vj 2-3vj 4-5vj

REKOMANDIMEPER MARRJEN

DITORESHËNIME

QUMËSHTI, BULMETRAT

Qumësht, kos, ¼-1/2 ½-3/4 ¾-1Filxhan

I pasur ne:Proteina

Djath 1/3-2/3 2/3-1 1Fetë 4 marrje në ditë Kalcium

Sultiaç (mbas buke) ndonjëherë akullore

2-4 4-6 6lugë gjelle Vitamin A


GRUPET USHQIMORE

USHQIMET E PËRFSHIRA

RACIONET<2vj 2-3vj 4-5vj

REKOMANDIMEPER MARRJEN

DITORESHËNIME

MISHIDHEALTERNATIVATE MISHIT, BISHTAJORET

Mishi, peshku, pula 4 6 8lugë gjelle 2 marrje në ditë

I pasur në:Proteina

Vezët ½ ¾ 1 2 marrje në ditë Niacin

Legume te zjera (thjerza, bizele apo fasule)

¼ 1/3 ½filxhani 2 marrje në ditë Hekur dhe tiaminë

Përdor dhënien e zakonshme të mishit, në se nuk janë dhënë në ditë dy racione zarzavate

FRUTA DHEZARZAVATE

Agrume, pjeper, domate,Lakër,patate,lulelakër

¼ ¼ ¼filxhani 1 marrje në ditë Të pasura në

Vitamin C

Pjeshk, kajsi, karrota,dardha, spinaq,bizele

1-2 3-4 4-5lugë gjelle 1 marrje në ditë Të pasura në

Vitamin A

Të gjitha frutat dhe zarzavatet janë të pasura në mineraledhe vitamina

Fruta të tjera 1/8 ¼ ½filxhani 1 marrje në ditë

Zarzavate të tjera 1-2 3-4 4-5lugë gjelle 1 marrje në ditë

BUKADHEDRITHRAT

Buka ½ ¾ 3/4fetë 4 marrje në ditë E pasur në

Tiaminë

Orizi, makarona ¼ 1/3 ½filxhani 4 marrje në ditë Niacin

Biskota 15 25 30-40gram 4 marrje në ditë

YNDYRNA/VAJ

Gjalpi, vaji,1 lugë çaji= kalori

1 1 1lugë çaji 3 marrje në ditë

Acide yndyrore t h e l b ë s o r e , sidomos vajrat

USHQIME TE TJERA

Reçel, ullinj, xhelet Përdori me kujdes dhe kur është e mundur mënjanoi

Burim i shumtë karbohidrates dhe yndyrnash

Modeli i ri piramidës ushqimore në SHBA, 2011

Pikërisht në muajin qershor 2011, në SHBA është shpallur publikisht skema e re ushqimore e amerikanëve që do të zëvendësojë “piramidën” që ekzistonte më parë, duke u frymëzuar sipas dietës mesdhetare.“Pjata” e re është e ndarë në katër pjesë, por jo në dimensione të barabarta: një është e rezervuar për frutat, një tjetër pak më e madhe për perimet (zarzavatet së bashku me frutat zënë gjysmën e hapësirës së disponueshme), pjesa e tretë i përket drithrave dhe pjesa e fundit është për ushqimet me proteina, e cila është

BULMETRA

DRITHRAT

PROTEINA

FRUTAT

ZARZAVATET

7ANEKSE

dukshëm më e vogël se ajo e drithrave. Më tutje në cep të pjatës së madhe gjendet një pjatë e vogël për të kujtuar nevojën për të konsumuar edhe qumësht dhe nënproduktet e tij.

Mesazhet kryesore të kësaj piramide janë

Balanconi kaloritë • Kënaquni me ushqimin por hani më pak në sasi. • Mënjanoni porcionet shumë të mëdha.

Ushqimet që duhen shtuar • Gjysmën e pjatës e zini me fruta dhe zarzavate• Të paktën gjysmën e drithrave merreni si drithra integral• Kaloni tek qumështi pa yndyrë, ose me pak yndyrë (1 për qind).

Ushqime për tu paksuar • Shikoni kripën në ushqime si supa, buka, ushqime të ngrira- dhe zgjidhni

ushqimet që kanë më pak në sasi • Pini ujë në vënd të lëngjeve të sheqerosura.

Piramida MesdhetarePiramida ushqimore medhetare është bazuar në parimet themelore të dietës mesdhetare, nuk tregon konsumin, por edukon për marrjen e ushqimit në mënyrën e duhur. Piramida e re është prezantuar kohët e fundit në përfundim të Konferencës së Tretë Ndërkombëtare të Qendrës për Studime Interuniversitare mbi Kulturën Ushqimore Mesdhetare (CIISCAM). Piramida e re mesdhetare i referohet të rriturve nga mosha 18 deri në 65 vjeç. Në bazën e piramidës qëndrojnë ushqimet kryesore të përditshme, të paktën dy porcione frutash, perimesh dhe drithërash (mundësisht ato integrale), si dhe zgjedhja e ushqimeve të sezonit, duke preferuar ata që janë në zonën ku jetojmë. Një tjetër domosdoshmëri është që të pini shumë ujë dhe të bëni aktivitet fizik konstant: piramida bën thirrje jo vetëm për një dietë të shëndetshme, por edhe për të arritur një mënyrë jetese të shëndetshme, që karakterizohet nga lëvizja, cilësia e ushqimit. Në ngjitje të piramidës gjeni qumështin dhe produktet e tij, vajin e ullirit, arrat dhe erëzat (të cilat na lejojnë të shijojmë ushqimin duke reduktuar konsumin e kripës). Duke u ngjitur më tej skemës piramidale këshillohet të konsumohet dy herë në javë, vezë, peshk, bishtaja dhe pulë. Ndërsa në majën e piramidës gjenden mishi i kuq dhe produktet e tij si dhe ëmbëlsirat.


AFTËSITË KËSHILLUESEAftësitë e të dëgjuarit dhe të mësuarit

• Përdorni komunikimin ndihmës pa fjalë• Bëni pyetje të hapura• Përdorni përgjigje dhe gjeste që tregojnë interes• Reflektoniatëqëthotëkujdestari• Afrohuni –krijoni afërsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre• Mënjanoni fjalët gjykuese

Ndërtimi i besimit dhe Dhënia Aftësive Mbështetëse• Pranoni atë që një kujdestar mendon dhe ndjen• Njihni dhe vlerësoni se çfarë një kujdestar dhe fëmia po bëjnë mirë• Jepni ndihmë praktike • Jepni informacion te pakët dhe me rëndësi • Përdorni gjuhë të thjeshtë • Bëni një, ose dy sugjerime, jo urdhëra

9ANEKSE

Krahasimi i porcioneve

Një mënyrë praktike për krahasimin e porcioneve që ne marrim mund të jetë me sende të ndryshme që përdorim, ose me dorën tonë

Simboli dorës Ekuivalenti Ushqimet Kaloritë

1Grusht

1 kupë

Pëllëmba

80 gr

Dora plot

28 gr

2 duar plot

28 gr

1 gisht i madh

28 gr

1 majë gishti

1 lugë çaji

Oriz, makarona

Fruta

ZarzavateMish

Peshk

Pul

Arra

Rrush i thatë

Çipse

Kokoshka

Te kripura

Djath i fortë 100

Vaj

Majoneze

Sheqer

200

75

40

Njësi matëse (në gram)

1 lugë gjelle 10

1 lugë çaji 5

1 tas kafe 60

1 tas çaji 150

1 tas qumësht 250

1 tas 350

1 gotë vere 125/150

1 gotë uji 200


SHËMBULL I NJË MENUJE DITORE PËR NJË GRUA SHTATZËNË

Mëngjezi 2 feta bukë të zezë, 10 gram gjalp, 1 lugë gjelle marmelatë, 1 gotë me lëng portokalli, 200 gr qumësht, 1 kafe.

Mesditë1 gotë kos

Dreka1 racion sallatë jeshile (i hidhet 1 lugë gjelle vaj ulliri), 120 gram mish pa dhjam viçi, lope, i gatuar me 1 lugë gjelle yndyrë. Një racion me zarzavate të stinës, (të përgatitura me lëng mishi jo të dhjamur), 1 frut,

Zemra 1 fet bukë e zezë, 1 mollë (fruta të stinës)

Darka1 racion sallatë stine (me 1 lugë gjelle vaj)1 racion pilaf me zarzavate i përgatitur me 5 gr yndyrë.20-40 gram djath i grirë1 gotë lëng portokalli

Mbas darke1 gotë kos natyral me 1 frut

Herë pas here gjatë gjithë ditës të pihet ujë deri në 8 gota ne ditë.

Shembuj menuje të fillimit të ushqimeve plotësuese

FËMIJËT 6-12 MUA• Nevoja kalorike ditore 100-110 kg /peshë (1000-1100 kalori në ditë) • Numri i vakteve ditore 4 vakte të plota dhe dy vakte zemër• Orari Ushqyerjeve çdo 4 orë

Fundi i muajit të 5-të, fillimi i muajit të 6-të

Skeda e ushqimit të sugjeruar• Vazhdo sa më shpesh të jetë e mundur me qumësht gjiri• Fillo me muhalebi të hollë me miell orizi në vaktet e mesdites, ose mbasdites. • Jepi një sasi të vogël fëmijës duke përdorur një lugë çaji. • Shtoje gradualisht sasinë e muhalebisë deri sa fëmija të marri 3 lugë gjelle.• Vazhdo të japish këtë ushqim të ri për 4-5 ditë deri kur fëmija të jetë mësuar

me të.

Ushqimet që mund të jepen• Qumësht gjiri

11ANEKSE

• Miell Orizi• Pure banane, molle, pjeshke, • Pure patate

Lëngjet e frutaveNgamuaji6mundtëfillohenlëngjetefrutavesip.sh.lënguimollës,veçanërishtnësefëmijaështëiaftëpërtëpirëmefilxhandhemelugë.

ZarzavatetMbasifëmijaështëmësuarmedisafrutadhelëngjefrutash,mundtëfillohenedhezarzavatet si p.sh. patatet.

Çfarë duhet mënjanuar:

• Mënjanoni frutat e thata dhe zarzavatet e thata, sepse ato përmbajnë sheqer, kripë, ose shtesa të tjera. Mos i shto sheqer, ose mjalt frutave

• Shtyjefilliminespinaqitderinëmuajinetetë,sepseaikanjëpërbërësqëquhetnitrat, i cili shton aneminë duke penguar thithjen e hekurit nga zorrët

• Mos ju shto kripë, ose sheqer patateve të shtypura• Mos përdor shishe me biberon për të dhënë lëngjet e frutave foshnjes. Gjithnjë kërkotëpërdorëshlugën,osefilxhanin.

• Fruti i parë mundet të jetë një banane e shtypur mirë. Shtojini një sasi të vogël qumështi gjiri/ose qumështi formule kur foshnja nuk është ushqyer me gji. Fillo ushqyerjen me një, ose dy lugë çaji. Gradualisht rrite sasinë në 4 luge gjelle në ditë.

• Mos i përzje lloje të ndryshme frutash• Fillo ushqyerjen me drithra të përzjera me zarzavate me një, ose dy lugë çaji.

Gradualisht rrit sasinë.• Mos i përzje dy lloje zarzavatesh deri kur foshnja të jetë mësuar me secilën prej tyre

Muaji 6-7-të• Vazhdo ushqyerjen me gji• Drithrat mund të jepen në mesditë• Frutat, ose lëngjet e frutave mbasdite

Gjatë kohës që vazhdoni qumështin e gjirit, ose formulës (800-900 gr) dhe dhënien e 4 luge gjelle, ose më shumë drithra në ditë, mund ti jepni zarzavate të zjera dhe të shtypura. Filloni me një lugë gjelle nga zarzavatet e përgatitura si patate, bizele, ose karrota dhe rriteni gradualisht në 4-5 lugë gjelle 1-2 herë çdo ditë

Ndarja e ushqimeve mund të jetë si më poshtë:

• Shembull i ndarjes së vakteve

6.00-7.00 qumështi i gjirit1200 muhalebi me drithra me zarzavate, ose fruta të grira.14.00 q. gjiri16.00 lëng frutash18.0 q. gjiri, dhe drithra me zarzavate22.00 q. gjiri


MUAJI i 7-8-të

Ushqimet që mund të jepen• Qumështi i gjirit• Kos, djath i freskët, jo i prodhuar industrialisht, • Oriz, grurë dhe produkte gruri• Banane, mollë, dardhë• Patate, lakër, kastravec, domate• Thjerrza, bizele• Vezë• Mish, pule• Peshk• Majdanozi

Nëkëtëmoshëfëmijakafilluartënxjerridhëmbëtdhemundtëkoordinojëlëvizjetenofullës për të përtypur ushqimet e forta. Gjithashtu shumë foshnje në këtë moshë mundtëmbajnëfilxhaninmeduartetyre.

Mishi,bishtajatdheeverdhaevezësgjithashtumundtëfillohetkurfëmijaështëmbi7-8muajsh,sishtesëefrutavedhezarzavateveqëjanëfilluarmëparë.Atojanetëpasura në vitamina dhe mineraleKurfillohenbishtajoret,pshbizeletfillomenjë,osedylugëçajidhegradualishtrritesasinë në dy, ose tre lugë gjelle në fund të javës.

Përsaipërketmishitkëshillohettëfillohetmemishpulesepseaishkaktonmëpakalergji se ai i lopës. Duhet pastruar dhjami dhe lëkura e pulës. Të zjehet mirë për të mënjanuar parazitozat. Mishi të coptohet në pjesë të vogla përpara se të gatuhet dhe të bluhet mirë, për të ndihmuar tretjen tek fëmija. Fillo me një, ose dy lugë çaji mish. Rrite gradualisht sasinë me dy–tre lugë gjelle në fund të javës.

Kurfillohetvezaduhetdhënëeverdhambasmoshës7-8muajsh.Ebardhaevezësmund të japi alergji, për këtë ajo duhet dhënë mbas muajit të 11-12-të. Mos jep më shumë se dy herë në javë një vezë. Fillo me sasi të vogla të verdhe veze. Rrite gradualisht deri sa fëmija të marri gjithë vezën.

Nëpërgatitjenepeshkut,gjithnjëhiqetlëkuradhehalat.Mosefillopeshkunpërparase fëmija të jetë mësuar të hajë një llojshmëri ushqimesh të tjera. Peshku mund te jepet bashkë me orizin, drithrat dhe zarzavatet.

Erzat. Domatja e gatuar dhe e shtypur, majdanozi mund ti shtohet gjellëve në këtë moshë për të përmirësuar shijen. Kjo e ndihmon fëmijën të mësohet me dietën e familjes.

Kosi mund të jepet veçan, ose i perzjerë me ushqime të tjera.

Mbas njëmuaji që keni filluar zarzavatet,mund të filloni frutat dhe përsëri shtonigradualishtderinë4-5 lugegjelle1-2herënëditë.Mundtëfillonigjithashtudukedhënë 50-100 gram lëng frutash 100 për qind. Filloni duke përzjerë 1 pjesë lëng frutashmedypjesëujëdhejepjanimefilxhan.

13ANEKSE

Ushqimet që duhen mënjanuar• Qumështi lopës duhet dhënë vetëm mbas muajit të 12-të, i përzier me drithra• Nuk këshillohet të jepen djathrat industriale që kanë sasi të madhe kripe dhe

yndyre. Këto mund ti jepen fëmijës vetëm mbas moshës 1 vjeç.• Mënjano llojet e ndryshme të kosit me fruta sepse ka shtesa me sheqer të

panevojëshme• Mënjano të gjitha llojet e frutave, zarzavateve të thata, sepse ato kanë

konservantë, sheqer dhe kripë, sasi të mëdha yndyre dhe shtesa të tjera.• Është më mirë të mënjanohen prodhimet e detit si midhjet, karkalecat gjatë dy

viteve të para të jetës, sepse mund të japin alergji.• Mos i shtoni kripë, erza djegëse, ose specie të tjera mishit.

Ndarja e vakteve për ushqyerjen në këtë moshë7.00-8.00 Drithra (muhalebi) me vezë mbas q. gjirit10.00 Lëng frutash13.00 Q. gjiri dhe zarzavate pure me mish, ose pulë, apo oriz i zier me zarzavate me mish/pulë/peshk 17.00-18.00 Q. Gjiri, më tej drithra, ose pure me zarzavate dhe fruta22.00 Q. gjiri

MUAJI i 9-të

Ushqimet që duhen dhënë

Ndërsa vazhdohet ti jepen 3-4 vakte qumësht gjiri, ose formule (700-900 gr) dhe 4, osemëshumëlugëgjelledrithra,1-2herëneditëzarzavatedhefruta,mundtëfillonitë jepni më shumë ushqime që kanë proteina.

Mundtëfillohettëjepet100-150gramlëngfrutash100përqindipaholluar(jolëngfrutashipërzjerëmekonservantë)nënjëfilxhan.

Sa më shpesh të jetë e mundur vazhdoni ushqyerjen me gji. Në këtë kohë foshnja është mësuar me shumë ushqime që gjenden në shtëpi.

Tani fëmijës mund ti jepen zarzavate të ndryshme të përzjera me mish, ose pulë, apo peshk, ose bishtajore dhe përzjerje të tjera duke përdorur orizin.

Domatja, majdanozi mund të shtohet për ti dhënë shije. Kjo e mëson fëmijën gradualisht me dietën e familjes.

Drithrat mund të përzihen me qumësht. Kosi, djathi i freskët, frutat dhe lëngjet e freskëta të frutave duhen vazhduar

Mundtëfillohettiofrohenfëmijësushqimeqëtihajëmedorë.Jepnitulinebukës,fruta dhe zarzavate të buta, makarona të zjera, por kujdes mos jepni ushqime të forta, ose me kokrra që fëmija të mbytet. Ushqimet duhen vënë në pjatë dhe të lihet foshnja të ulet me familjen në kohën e ngrënies.


Ushqimet që duhen mënjanuar• Mënjanoni djathrat industriale deri në moshën 1 vjeç, sepse ato kanë sasi të

mëdha kripe e konservantë të tjerë• Mënjano përsëri të gjitha llojet e ushqimeve të konservuara

Skeda e sugjeruar 7-8.00 q.gjiri e me pas drithra, vezë 10.00 lëng frutash12.00 q. gjiri14.00 q. gjiri me tej; zarzavate pure me mish, pule ose peshk OSE bishtaja pure, oriz, apo patate me pule, mish, apo peshk OSE Oriz, apo patate dhe lëng frutash, ose fruta pure16-17 kos 22.00 q. gjiri

MUAJI 10-12-të

Në këtë moshë fëmija është gati të hajë dietën e familjes. Në këto muaj fëmijës mund t’i vazhdohen dy vakte me gji nëse nëna ka qumësht të mjaftueshëm. Vaktet ne gji është mirë të vazhdohen veçanërisht në stinën e nxehtë, ose kur fëmija ka kaluar sëmundje me heqje barku.

Ushqimi, si në orar, apo përmbajtje, është i përafërt me atë që i jepet fëmijës në moshën 9 dhe 10 muajsh. Sasia e ushqimit për çdo vakt është prej 220-250 gram.

Ushqimet përgatiten të trasha, në copa të vogla, duke i shtuar gjalp, ose vaj. Mishi dhe mëlçia jepen në sasi 20-30 gram në ditë. Në vend të muhalebisë mund të jepet sultiaç me oriz, ose qumësht me biskota, ose me bukë të thekur, të grirë.

Supës i shtohen më shumë perime si dhe pak oriz, ose makarona. të imta. Sasia e djathit shtohet në 20 gram. Frutat jepen të grira imët në sasi rreth 150-200 gram. Në rast se janë të buta, të pjekura mirë mund të jepen të pa grira.

Ndarjaedietëssëfoshnjesfillontëngjajmedietënefamiljes,metrevaktetëplotaushqimi dhe dy vakte ndërmjet (zemra). Ajo do të përfshijë 3-4 vakte ushqyerje me qumeshtgjiri,oseformule,drithra(¼-1/2filxhaninëmëngjez),zarzavatedhefruta(½filxhaninëdrekëdhedarkë),ushqimemeproteina(2-4lugegjelleçdoditë)100përqindlëngfrutash(50-120grnënjëfilxhançdoditë)dhedisaushqimeqëmundti hajë me dorë.

E rëndësishme është që të ofrohet një llojshmëri ushqimesh dhe të nxiten mënyrat e mira të ngrënies në jetën e më vonshme. Por gjithnjë perpiquni të mënjanoni kripën.

Orari i ushqyerjeve

Në përgjithesi vakti i parë i jepet fëmijës në oren 6 të mëngjesit. Ky orar mund të ndryshojë sipas stinës, punës e nevojave të nënës. Pra ushqimi i parë mund të jepet

15ANEKSE

më shpejt, ose më vonë. Rëndësi vendimtare ka ruajtja e pushimit, e kohës midis dy vakteve. Kjo hapsirë kohore nuk duhet të jetë më e shkurtër se 4 orë në këtë moshë të fëmijës. Shkelja e orarit i sjell dëme fëmijës në tretjen e ushqimeve.

Përbërja kimike dhe vlera energjitike e disa ushqimeveUshqimi kcal/ 100 g Protein Yndyrna Karboh. Hekur Kalcium

Biskota 454 7,1 15 77,6 - -

Mielli 343 11,5 1 77 0,9 -

Buka 433 12,3 13,9 69 2,3 13

Orizi 362 7 0,6 87,6 0,6 6

Bishtaj 17 2,1 0,1 2,4 0,9 35

Bizele 76 7 0,2 12,4 1,8 47

Karota 33 1,1 0 7,6 0,7 44

Patate 85 2,1 1 18 0,6 10

Domate 17 1,2 0,2 2,8 0,4 11

Spinaqi 31 3,4 0,7 3 2,9 78

Kungull 11 1,3 0,1 1,4 0,5 21

Portokallja 34 0,7 0,2 7,8 0,2 49

Banane 66 1,2 0,3 15,5 0,8 7

Qershi 38 0,8 0,1 9 0,6 30

Molle 45 0,2 0,3 11 0,3 6

Dardhe 41 0,3 0,4 9,5 0,3 6

Pjeshke 27 0,8 0,1 6,1 0,4 4

Rrushi 61 0,5 0,1 15,6 0,4 27

Mish viçi 92 20,7 1 0,1 2,3 14

Mish pule 97 22,2 0,9 0 1,6 19

Peshku 101 16,7 3,5 0,7 1,2 38

Veza 156 13 11,1 1 2,5 50

Gjalpi 758 0,8 83,4 1,1 0 15

Margarina 760 0,6 84 0,4 gjurme 20

Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0

Çokollata 542 5,8 34 56,7 5 51

Marmelata 222 0,5 gjurme 58,7 1,4 18

Mjalti 303 0,6 0 80,3 0,5 5

Kakao pluhur 443 20,4 25,5 35 14,3 51


Ç`është Indeksi Masës Trupore

Peshë e shëndetëshme

Mbipeshë

Nën peshë

INDEKSI MASËS TRUPORE PËR BURRAT DHE GRATË

BMI është një shkallë për të kontrolluar nëse keni një peshë të përshtatshme për gjatësinë e individit. Indeksi i Mases Trupore llogaritet duke pjestuar Peshën në Kilogramë (P) me katrorin e gjatësisë e shprehur në metra (H), me një formule të thjeshtë do shprehej kështu BMI = P/GJ2

Nëse BMI-ja juaj është më pak se 20 [18.4] ju jeni nënpeshë për gjatësinë tuaj dhe duhet të shmangni rënie të tjera në peshë. Nëse BMI-ja juaj është ndërmjet 18.5 dhe 24.9, ju keni një peshë ideale për gjatësinë tuaj. Nëse BMI-ja juaj është ndërmjet 25.0 dhe 29.9, ju jeni mbi peshën tuaj ideale për gjatësinë tuaj. Nëse BMI-ja juaj është ndërmjet 30 dhe 40, ju mund të jeni obezë (në varësi të gjatësisë tuaj). Këto nivele janë të vlefshme për të rriturit e moshës nga 17 deri në 80 vjeç, por duhet të shmangen nga kjo mënyrë llogaritjeje femrat shtatzëna, gratë në gji dhe personat atletë.

Këshilla për forcimin e një imazhi pozitiv midis fëmijëve dhe adoleshentëve

Për fëmijën adoleshentin• Shikohuni në pasqyrë dhe përqëndrohuni mbi veçoritë tuaja pozitive, jo vetëm

negative.• Thoni diçka të këndshme miqve tuaj rreth pamjes së tyre • Mendoni rreth karaktereve pozitive që nuk lidhen me pamjen e jashtme.

17ANEKSE

• Lexoni revistat, me sy kritik dhe gjeni se çfar bëjnë fotografët dhe dizenjuesit përtibërmodelettëdukenashtusijanënëfotografi.

• Në se jeni mbipeshë jini realist në aspiratat tuaja dhe synoni për ndryshime graduale.

• Kuptoni se gjithkush ka një madhësi dhe formë unike. Në se keni pyetje rreth madhësisë, ose peshës tuaj pyesni

• Tregoni sjellje të shëndetëshme të ngrënies dhe mënjanoni sjelljet e ngrënies ekstreme.

Për Prindin• Lavdëroni fëmijën, apo adoleshentin tuaj për sukseset në shkollë, ose për

suksese të tjera.• Analizoni mesazhet e medias me fëmijën adoleshentin tuaj • Tregoni se ju e doni fëmijën/adoleshentin tuaj pamvarësisht nga sa ai /ajo peshon• Në rast se fëmija, ose adoleshenti juaj është mbi peshë mos e kritikoni pamjen

e tij, ofroni mbështetje.• Shkëmbeni me një punonjës shëndetësor shqetësimet që ju keni rreth sjelljeve

të ushqyerjes, imazhit trupor të fëmijës/adoleshentit tuaj Child or Adolescent Parents Health ProfessionalPer personelin shëndetësor• Diskutoni ndryshimet që ndodhin gjatë adoleshencës. Vlerësoni shqetësimet

e peshës dhe imazhet trupore. Në rast se një fëmijë, ose adoleshent ka një imazh trupor të tij të shtrembëruar, kërkoni shkaqet dhe diskutoni pasojat e mundshme.

• Diskutoni si media ndikon negativisht mbi imazhin e trupit të fëmijës/adoleshentit.

• Diskutoni variacionet normale mbi madhësitë trupore dhe format ndërmjet fëmijëve dhe adoleshentëve.

• Edukoni prindët, mësuesit etj rreth peshës reale të shëndetëshme trupore.• Theksoni karakteristikat pozitive (jo pamja) të fëmijëve dhe adoleshenteve

që ju shikoni.• Kushtoni kohë të diskutoni me një fëmijë/ose adoleshent rreth shqetësimeve

psikosociale dhe opsioneve të kontrollit të peshës. • Referoni fëmijët, adoleshentët dhe prindët me probleme te ushqyerjes tek

një ekspert nutricionist/dietetist,etj

Dymbëdhjetë hapat e ushqyerjes së shëndetëshme

1. Konsumo një dietë ushqyese të bazuar në ushqime të ndryshme me origjinë kryesisht më shumë bimore se sa shtazore.

2. Konsumo bukë, drithëra, oriz, ose patate disa herë në ditë. 3. Konsumo varietete zarzavatesh e frutash disa herë në ditë (së paku 400 gr në

ditë), mundësisht të freskëta dhe të prodhuara lokalisht. 4. Mbaj peshën trupore në limitet e rekomanduara (një IMT nga 18.5-25) duke kryerçdoditëaktivitetetëmoderuarafizike.

5. Mbaj nën kontroll konsumin e yndyrnave (jo më shume se 30p për qind të


energjisë ditore) dhe zëvendëso yndyrnat e ngopura me vajrat vegjetale të pa ngopura, ose margarina të lehta.

6. Zëvendëso mishin me dhjamë dhe prodhimet e mishit me bizele, bishtajore, thierrza, peshk, pulë, ose mish pa dhjamë.

7. Përdor qumësht dhe nënproduktet e tij (salcë kosi, gjizë, kos dhe djathë) që kanë sasi të pakta yndyre dhe kripë.

8. Zgjidh ushqime që janë me përmbajtje të pakët sheqeri, dhe konsumo sheqer tëpërpunuardhemekursim,dukekufizuarmarrjeneshpeshtëtëpijevemesheqer dhe ëmbëlsirave.

9. Zgjidh një dietë me sasi të pakët kripe. Konsumi total i kripës nuk duhet të jetë më shumë se një lugë çaji (6 gr) në ditë, duke përfshirë kripën në bukë dhe ushqimet e konservuara, e të përpunuara. (Jodizimi i kripës duhet të jetë universal).

10. Ne se konsumoni alkol, konsumi limit duhet të jetë jo më shumë se 2 pije (secila të përmbajë 10 gr alkol) në ditë.

11. Përgatitni ushqimin në mënyrë të sigurt dhe higjienikisht pastër. Zieni, piqni, apo gatuani me avuj, o mikrovalë për të pakësuar sasinë e yndyrnave shtesë nga mënyrat e tjera të gatimit.

12. Promovoni ushqyerjen eskluzive me gji dhe futjen e ushqimeve plotësuese të sigurta në moshën rreth 6 muajsh, por jo më parë se 4 muaj, ndërkohë që ushqyerja me gji të vazhdojë gjatë vitit të parë të jetës.

Rekomandime për gatimin (Siguria Ushqimore)

1. Zgjidh procesin e përpunimit të ushqimit për të patur siguri. Disa lloj ushqimesh nuk mund të jenë të sigurta në se ato nuk përpunohen më parë, të tilla mund të përmendim qumështin e pasterizuar në ndryshim nga ai i papërpunuar. 2. Gatuaje ushqimin plotësisht. Shumë ushqime të papërpunuara veçanërisht mishi i shpendëve, mishi dhe qumështi i pa pasterizuar, mund të kontaminohen me mikrobe. Gatimi i plotë mund t’i shkatërrojë ato, në se të gjitha pjesët e ushqimit arrijnë së paku në 70 0 C. Mishi i ngrirë dhe mishi i shpendëve duhet të shkrihen tërësisht përpara gatimit. 3. Konsumo ushqimin e përgatitur sa më parë të jetë e mundur. Kur ushqimi i gatuar ftohet,mikrobetfillojnëtëshumëzohen.Samëgjatëtëqëndrojëaqmëimadhështërreziku. 4. Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes. Ushqimet që ruhen duhet të mbahen të ngrohta (mbi 600 C) ose të ftohta (nën 100 C) veçanërisht në se ruhen për më shumë se katër orë. Ushqimet për fëmijët në përgjithësi nuk duhet të ruhen. Në një frigorifer të mbingarkuar, ushqimi i ngrohtë nuk mund të jetë në gjendje të ftohet shpejt dhe aq sa duhet dhe ai mbetet i ngrohtë në qëndër të masës së tij (mbi 100 C) për një kohë të gjatë, kështu që mikrobet në këtë rast do të shumëzohen. 5. Ringrohe tërësisht ushqimin e përgatitur më parë. Ringrohja është mbrojtja më e mirë për mbrojtjen nga mikrobet që shumëzohen gjatë ruajtjes së ushqimit. Të gjitha pjesët e ushqimit të arrijnë së paku temperaturën 700 C. 6. Shmang kontaktin nëpërmjet ushqimit të përgatitur dhe atij të papërpunuar. Kontaminimi i kryqëzuar mund të jetë direkt në se mishi i shpendëve i papërpunuar vjen në kontakt me ushqimin e gatuar, ose indirekt kur një mjet prerës, p.sh thikë e palarë përdoretnëprerjenfillimisht tëushqimeve tëpapërpunuaraemë tej tëushqimeveshtazore të gatuara.

19ANEKSE

7. Laj duart në mënyrë të përsëritur. Njerëzit duhet të lajnë duart përpara dhe mbas përgatitjes se ushqimeve, si dhe mbas veprimeve të tilla si ndërrimi i bebeve, shkuarja në tualet, prekja e kafshëve shtëpiake etj. Mbas përgatitjes së ushqimit të papërpunuar, njerëzit duhet të lajnë duart përpara prekjes së ushqimit të gatuar. Lëkura e infektuar duhet të mbulohet. 8. Të gjitha sipërfaqet e guzhinës duhet të mbahen të pastërta. Çdo grimcë, ose pikë është një rezervuar potencial për mikrobet. Pecetat e pjatave duhet të ndërrohen rregullisht dhe të zihen në se kontaminohen. Plaçkat e përdorura për pastrimin e dyshemeve duhet të lahen në mënyrë të shpeshtë. 9. Mbrojeni ushqimin nga insektet, brejtësit dhe kafshë të tjera. Njerëzit duhet të ruajnë ushqimin në kontenierë të mbyllur mirë dhe larg nga mikroorganizmat patogene që shkaktojnë sëmundje me origjinë ushqimore. 10. Përdorni ujë të pastër. Në se ka ndonjë dyshim për cilësinë e tij, uji duhet të zihet përpara se ai të kthehet në akull, ose të shtohet në ushqim, veçanërisht në se do të përdoret në ushqimet për fëmijët e vegjël.

82

77

7471

63

60

4.5

-18

C0

Gjoks pule

PjekjeMish i grirë puleRingrohja e pjesëve të mbeturaMish, mesatarVezë të gallaPjata me vezë, fritatDerr dhe mishrat e grirë

MesatareBiftekRostoBrinjw qingji

Mbani tw ngrohta ushqimet

ZONË RREZIKU

Temperaturë frigoriferi

Temperaturë ngrirje

MBANI MEND GRAFIKUN E NXEHJES SË MISHRAVE

Pulë e plotë


Temperaturat e brëndëshme të pjekjes së mishrave

Ushqimi Temperatura e brëndëshme e pjekjes

Të grira

Hamburger 71°C

Lope, viçi, derri, qëngji 71°C

Pule, gjel deti 71°C

Lope, Viçi, Qëngji

Rosto* dhe biftek

Me gjak** Shiko shënimin —

Me pak gjak 63°C

E pjekur pak 71°C

E pjekur mirë 77°C

Derri

Bërxolla, kotoleta, rosto 71°C

Pjekje mesatare 77°C

E pjekur mirë 71°C

Proshutë e pjekur 71°C

Salçiçe e freskët

Pula, shpendët

Pulë e plotë, ose në copa— 82°C

Rosë, patë 82°C

Gjel deti (jo i mbushur) 82°C

Gjoks gjel deti, pule 77°C

Gjel deti, mishrat e bardha 82°C

*për rostot e lopës ka lloje të ndryshme kombinimi të pjekjes **45°C për një filetë, 50°C për një rosto. Temperatura e pjekjes me gjak nuk tregohet sepse kjo nuk konsiderohet e SIGURT nga ana higjienike)

Rosto lope

Temperatura e brëndëshme Koha

63ºC 3 minuta

62ºC 5 minuta

61ºC 8 minuta

60ºC 12 minuta

59ºC 19 minuta

58ºC 32 minuta

57ºC 47 minuta

56ºC 77 minuta

54ºC 121 minuta

21ANEKSE

Paksoni

ne dite

Shikimi I TV

2-3 HERE NE JAVE

Ne vazhdimesi per te pakten 20 minuta te zgjidhen aktivitete si:

Ngjitje, Dansi, Arte luftarak, Monopatine, Kanoe, Biciklet, Not

3-5 HERE NE JAVE

Ne vazhdimesi per te pakten 20 minuta te zgjidhen aktivitete si:

Basketboll, voleiboll, biciklete, futboll, vrapi, patinazhi, kercim ne litarskateboard

PER DITELoje jashte shtepise, Lojra levizje

Ngjitje shkalles ne kembe

Pune te vogla ne shtepi

PIRAMIDA E AKTIVITETIT FIZIK PER FEMIJET


REPUBLIKA E SHQIPERISEKUVENDI

LIGJ

Nr 8528, date 23.9.1999

PER NXITJEN DHE MBROJTJEN E TE USHQYERIT ME GJI

Ne mbeshtetje te neneve 78 dhe 83 pika 1 te Kushtetutes, me propozim te Keshillit te Ministrave

KUVENDII REPUBLIKES SE SHQIPERISE

VENDOSI:

Neni 1Ky ligj ka per qellim te nxise dhe te mbroje ushqyerjen me gji, si dhe te rregulloje tregtimin e zevendesuesve te qumeshtit te gjirit per te ushqyerit e shendetshem te femijeve.

Neni 2Ne zbatim te ketij ligji termat vijuese kane keto kuptime:a) “Reklama” kuptohet reklamimi me cdo mjet per nxitjen, shitjen ose konsumin e

prodhimeve te zevendesuesve te qumeshtit te gjirit.b) “Ushqim plotesues”kuptohet cdo ushqim i pershtatshem, i paraqitur per ushqim shtese

te qumeshtit te gjirit, formula per foshnje ose formula pasuese.c) “Mbajtese” kuptohet cdo forme paketimi i produktit te percaktuar per shitje si nje njesi

per shitje me pakice, duke perfshire edhe ambalazhin.ç) “Produkt i percaktuar per shitje” kuptohet:

- Formule per foshnjat, e cila nenkupton qumeshtin ose nje produkt te ngjashem me qumeshtin me origjine shtazore ose bimore, i pergatitur industrialisht, qe tregtohet per ushqimin e foshnjave dhe te femijeve te vegjel, nga lindja deri ne gjashte muaj.

- Formule pasuese, e cila nenkupton qumeshtin ose nje produkt te ngjashem me qumeshtin me origjine shtazore ose bimore, i pergatitur industrialisht, qe tregtohet si ushqim per foshnja dhe femijet mbi gjashte muajsh.

- Cdo produkt tjeter, i shitur per ushqimin e foshnjave dhe te femijeve te vegjel.d) “Foshnje” kuptohet nje femije nga dita e lindjes deri ne 12 muaj.dh) “Femije i vogel” kuptohet nje femije nga mosha 12 muaj deri 3 vjec.

23ANEKSE

KUFIZIMET

Neni 3Asnje person nuk duhet te prodhoje, te shperndaje, te shese, te magazinoje ose te ekspozoje per shitje produkte te percaktuara ne nenin 2 pika ç te ketij ligji, kur ato:

- Nuk jane te rregjistruara ne perputhje me ligjet ne fuqi;- Kane arritur daten e skadimit;- Nuk jane në mbajtëset e tyre origjinale.

Neni 4Prodhuesve dhe shitesve u ndalohet reklama dhe promovimi i produkteve te percaktuara ne nenin 2 pika ç duke perfshire ketu paraqitjen speciale, vizuale ne ekrane, reklamat per ulje cmimi, cmimet stimuluese, shitjet speciale, ulje cmimi me kushte te vecanta apo dhurata, si dhe promovimi i tyre ne nje qender shendetesore apo institucion tjeter te sistemit shendetesor shteteror ose privat.

Neni 5Ndalohet nje prodhues ose nje person i ngarkuar nga ai, si dhe cdo shites:a) T’u shese institucioneve shendetesore shteterore dhe private produktet e percaktuara

ne Nenin 2 pika ç, me cmim me te ulet se cmimet e publikuara nga prodhuesit;b) Te dhuroje ose te shperndaje, brenda nje qendre shendetesore, paisje ose te ofroje

sherbime, si dhe materiale promovuese, qe u referohen ose mund te nxitin perdorimin e nje produkti, te percaktuar sipas Nenit 2 pika ç, me perjashtim te rasteve kur kategorizohen si ndihma humanitare;

c) T’u ofroje shperblime, dhurata, kontribute, punonjesve te shendetesise te angazhuar me shendetin e nenes dhe te femijes;

d) Te sponsorizoje veprimtari pavaresisht nga forma e tyre qe lidhen me shendetin e nenes dhe te femijes, perjashtuar verpimtarite me karakter te mirefillte shkencor.

Neni 6Cdo punonjesi te shendetesise qe punon ne institucionet shendetesore shteterore dhe/ose private i ndalohet:a) te pranoje shperblime, dhurata, kontribute nga nje prodhues, shperndares ose cdo

person tjeter i ngarkuar prej tyre;b) Te pranoje ose te shperndaje monstra te ketyre produkteve;.c) Te promovoje perdorimin e produkteve te percaktuara ne Nenin 2 pika ç, perjashtuar

rastet e vecanta, kur ka tregues absolut per perdorimin e tyre, duke shpjeguar qarte edhe pasojat qe sjellin ato.


Kufizimet e lidhura me etiketat e formulave foshnjore

Neni 7Nje prodhues, shperndares ose shites nuk duhet te ofroje per shitje ose te shese formula per foshnja, ne qofte se ambalazhi ose etiketa nuk permban formulimin:“Ushqimi i gjirit eshte ushqim ideal per rritjen e shendetshme dhe per zhvillimin e femijeve. KUJDES! Ky produkt do te perdoret per foshnjat nen 6 muajshe. Perpara se te vendosesh te plotesosh ose te zevendesosh ushqimin e gjirit me kete produkt, keshillohu me mjekun!”

Neni 8Nje prodhues, shperndares ose shites nuk duhet te ofroje per shitje ose te shese formula pasuese ne qofte se:a) ambalazhi ose etiketa nuk permban fjalet :

“Ushqimi i gjirit eshte ushqimi ideal per rritjen e shendetshme dhe per zhvillimin e femijeve. KUJDES! Ky produkt do te perdoret per foshnjet mbi 6 muajshe. Perpara se te vendosesh te plotesosh ose te zevendesosh ushqimin e gjirit me kete produkt, keshillohu me mjekun!”

b) etiketa nxit te ushqyerit artificial.

Neni 9Nje prodhues ose shperndares nuk duhet te ofroje per shitje ose te shese qumesht te skremuar apo te kondensuar ne forme pluhuri ose te lenget, apo qumesht standart e te skremuar si zevendesues te qumeshtit te gjirit.Ne ambalazhin e ketyre produkteve duhet detyrimisht te shkruhet:

«Ky produkt nuk duhet te perdoret per ushqimin e foshnjave»

DETYRAT E SISTEMIT SHENDETESOR

Neni 10Drejtuesit e qendrave shendetesore dhe autoritetet shendetesore, vendore dhe kombetare, duhet te nxisin , te mbeshtesin dhe te mbrojne ne kuptim te ketij ligji, te ushqyerit me gji dhe te bejne publike mangesite e medha qe krijojne te ushqyerit alternativ.

Neni 11Materialet informative apo me qellim edukimi dhe promocioni te jene, detyrimisht, te miratuara nga Ministria e Shendetesise apo nga strukturat perkatese te ngritura ose te autorizuara prej saj.

25ANEKSE

Neni 12Ministria e Shendetesise eshte pergjegjese per zbatimin e ketij Ligji.Ngarkohet Inspektoriati Sanitar Shteteror per kontrollin dhe per zbatimin e ketij Ligji.

KUNDERVAJTJET

Neni 13Shkeljet e dispozitave te ketij Ligji, kur nuk formojne veper penale, perbejne kundervajtje administrative dhe denohen me gjobe si vijon:a) per shkelje te nenit 3, masa e gjobes eshte nga 50 mije deri ne 100 mije lek ose me heqje

te lejes se prodhimit dhe /ose importimit.b) Per shkelje te nenit 4, masa e gjobes eshte nga 25 mije lek deri ne 50 mije lek.c) Per shkelje te nenit 5, masa e gjobes eshte nga 40 mije lek deri ne 75 mije lek. d) Per shkelje te nenit 6, masa e gjobes eshte nga 5mije deri ne 10 mije lek dhe ne rast

perseritje largim nga detyra.Per shkelje te neneve 7, 8, dhe 9, masa e gjobes eshte nga 50 mije deri ne 100 mije lek.Per shkelje te nenit 9, ne rast perseritje propozohet heqja e licenses. Per gjobat e vena nga inspektoret e rretheve mund te behet ankim tek kryeinspektori sanitar i rrethit, ndersa ndaj inspektoreve sanitare te Republikes, behet ankim te Kryeinspektori Sanitar i Republikes.Ankimi kunder vendimit te denimit me gjobe behet ne perputhje me procedurat e parashikuara ne ligjin 7697, date 7.4.1993 “ Per kundravajtjet administrative” me ndryshimet dhe plotesimet e mevoneshme.

Neni 14Ngarkohet Ministria e Shendetesise te nxjerre aktet nenligjore ne lidhje me kufizimet dhe pergjegjesite e perdorimit te produkteve te percaktuara ne kete ligj si dhe per problemet lidhur me edukimin dhe promocionin e strukturave shendetesore.

Neni 15Ky ligj hyn ne fuqi 15 dite pas botimit ne «Fletoren Zyrtare».

K R Y E T A R ISkender Gjinushi


27Kapitulli 1

Objektivat

Pjesmarrësit në fund të këtij kapitulli do të munden të:

a. fitojnë aftësi për të supervizionuar/mbikqyrur gjëndjen ushqyese të një fëmije simbas moshës së tij gjatë vizitave të kontrollit në qëndrën shëndetësore

b. të bëjnë pyetje intervistuese simbas moshës së fëmijës me prindët që të kuptojnë si është ushqyerja e fëmijës së tyre

c. tu ofrojnë këshillim dhe mbështetje prindërve për ushqyerjen e foshnjes simbas moshës së saj.

8.1 Supervizioni për ushqyerjen në foshnjëri

Gjendja shëndetësore e një foshnje duhet të vlerësohet gjatë një vizite kontrolli për ushqyerjen si pjesë e vizitave të përgjithshmë rutinë për kontrollin e mirërritjes. Personeli shëndetësorefillonkëtëvizitëkontrollipërushqyerjendukembledhur informacionrreth gjendjes nutricionale të foshnjes. Kjo mund të bëhet me disa pyetje intervistuese si dhe duke parë një pyetësor që ju është dhënë prindërve për ta plotësuar përpara vizitës. Këto dy metoda ofrojnë një pikë të vlefshme për të gjetur problemet që lidhen me ushqyerjen e foshnjes. Po kështu gjatë vizitave të kontrollit personeli shëndetësor mund të ofroj këshillim dhe mbështetje për ushqyerjen e foshnjes.

Pyetjet intervistuese

Këto pyetje kanë rëndësi për të vlerësuar gjendjen shëndetësore të fëmijës. Ato mund ti bëhen prindëve gjatë vizitave të kontrollit në shtëpi, ose t`ju jepen më parë dhe kur prindi/kujdestari fëmijës vjen në klinikë shikohen përgjigjet që ka dhënë.

Pyetje për të gjithë prindërit

Punonjësit shëndetësor mund të bëjnë pyetjet e mëposhtëme për të mbledhur informacion për ushqyerjen:

KAPITULLI 8. Supervizioni për gjendjen ushqyese dhe ushqyerjen e fëmijës

28Bazat e Ushqyerjes; Ushqyerja e gruas shtatzënë; Ushqyerja e fëmijës Manual për Punonjësit e Kujdesit Shëndetësor Parësor

• Si mendoni ju se po shkon ushqyerja? A keni ndonjë pyetje rreth ushqyerjes me gji të Anës?

• Si e kuptoni ju që Ana është e uritur? Si e kuptoni ju që Ana është e ngopur• Sa shpesh ushqehet me gji Ana?• A keni vënë re ndonjë ndryshim nga mënyra si ushqehet Ana?• Si e ndjeni ju a po rritet mirë Ana?• Ajenieshqetësuarsenukkenishumëtëardhurafinanciarepërtëblerëushqim,

apo qumështe formulash (kur nëna e ushqen me qumësht formule)?• Kush është burimi i ujit të pijshëm që përdorni për të pirë, apo gatuar? A përdorni

ujë të blerë në treg?• A pini duhan? A pi duhan ndonjë nga ju në familje?

Matjet dhe Ekzaminimet

• Masni gjatësinë, peshën, cirkumferencën e kokës dhe plotësoni kurbat e rritjes Devijacioni nga rritja normale (p.sh. një ndryshimme rëndësi në grafikët erritjes) duhet të vlerësohet. Kjo mund të jetë normale, ose mund të tregoj një problem ushqyerje (p.sh. vështirësi për të ngrënë).

• Vlerësonipamjenelëkurës,flokëve,gingivave,gjuhësdhesyve.• Vlerësoni moshën e përshtatëshme për zhvillimin. • Vëzhgoni bashkëveprimin prind-fëmijë dhe si reagojnë ata me njeri tjetrin (p.sh

i dashur, i qetë, i largët, anksioz).

Këshillimi

Punonjësit shëndetësor mund të përdorin informacionin e mëposhtëm për tu ofruar udhëzime prindërve. Këto udhëzime japin informacion mbi gjendjen nutricionale të foshnjes dhe atë që pritet kur fëmija të kaloj në etapën tjetër të zhvillimit, si dhe të nxisin sjelljet e shëndetëshme të ushqyerjes.

Rritja dhe Zhvillimi

• Informoni prindët se foshnja deri në moshën 2 vjeç ka nevojë për yndyrna dhe energjidheatonukduhettëkufizojnëmarrjeneyndyrnave.Midismoshës2-6muajsh,dhjamitrupitdyfishohetnjësojsimuskujt;prafoshnjanëmoshën6muajsh duket si një brumbull, rrumbullak, ose buçko. Vajzat depozitojnë një përqindje më të lartë yndyre se djemtë. Por nga mosha 6-12 muajsh, megjithatë foshnjat shtojnë më shumë muskuj dhe më pak dhjam dhe pamja rrumbullake shpesh zhduket.

• Siguroni prindërit se foshnjat zhvillojnë aftësitë e të ushqyerit me normat e tyre individuale.Foshnjaduhettëpёrgatitetpërfillimineushqimevetëreja.Nësefoshnja ka vonesa të konsiderueshme në zhvillimin e aftësive të të ushqyerit, është i nevojshëm vlerësimi i mëtejshëm nga një profesionist shëndetësor.

Praktikat e të ushqyerit

• Kujtoni se qumështi gjirit është ushqimi më i mirë i foshnjës për 6 muajt e parë të jetës.

29Kapitulli 8

• Theksoni për prindërit se deri kur foshnja është 12 muajsh, janë të rekomanduara qumështigjirit,formulatefortifikuaramehekur,ndërsaqumështetetjeratëbagëtive (i lopës, dhisë, sojës) nuk duhet të përdoren edhe në përgatitjen e ushqimeve plotësuese, si muhalebi, qumësht me biskota, etj

• Shpjegoni prindërve që kanë foshnje që vuajnë nga kapsllëku (p.sh që kanë feçe të thata, të forta, që defekojnë me vështirësi) se një shkak mund të jetë mosmarrja e duhur e qumështit të gjirit, apo formulave foshnjore, mund të marrinqumështeformulashqëpërgatitenjosiduhet,osemundtëkenëfilluarshpejt ushqime të tjera. Kapsllëku është i pazakontë tek foshnjet që ushqehen me gji, megjithëse foshnjet që janë 6 javëshe, ose më të mëdhaja mund të rrinë edhe disa ditë pa defekuar, ose mund të defekojnë edhe vetëm një herë në ditë. FANCY • 0–11 MONTHS

• Asnjë lëng, përfshirë edhe ujin nuk i duhet dhënë një foshnje para moshës 6 muajshe. Në raste shumë të rralla kur mund të jepen lëngjet, ato duhen ofruar menjëfilxhan,gotëdhejomeshishedhenukduhendhënëmëshumëse110-170 ml në ditë.

• Shpjegoni prindërve të foshnjeve të lindura preterm, ose me peshë të ulët lindje më të vegjël se 6 muajsh që janë të ushqyera me gji, ose që janë të ushqyera meformulatëpafortifikuaramehekurkanënevojëpërshtesanëhekur.Dukeqënë se këto foshnje lindin me më pak depozita hekuri se foshnjet në term të plotë dhe kanë një shpejtësi më të madhe rritje në foshnjëri, depozitat e tyre të hekurit paksohen më herët dhe kjo ndodh zakonisht nga mosha 2-3 muajsh.

• Në këto foshnje anemia nga pamjaftueshmëria në hekur duhet të kontrollohet duke kryer ekzaminime si matja e hemoglobinës, ose hematokritit. Mbasi diagnostikohet anemia nga pamjaftueshmëria e hekurit, ajo duhet të trajtohet me hekur nga goja në doza 3 mg/kg në ditë për 4 javë.

• Shtesat me Vitamin D mundet të jenë të nevojshme në se foshnja nuk është ekspozuar ndaj dritës së diellit, ka lëkurë në ngjyrë të errët, ose jeton në zona ku ka pak dritë dielli.

Siguria Ushqimore

• Thojuniprindërvetëflakin çdo shishe me qumësht të shtrydhur, apo enë të hapura, ose formula foshnjore të përgatitura që janë ruajtur në frigorifer për mbi 24 orë.

• Shpjegoni mos ta ngrohin në mikrovalë qumështin e shtrydhur të gjirit, formulat foshnjore, ose ndonjë ushqim tjetër. Ena mund të jetë e ftohtë, por përmbajtja mund të jetë shumë e nxehtë dhe mund të shkaktoj djegje tek foshnja.

• Shishet mund të ngrohen duke i mbajtur ato nën ujin e nxehtë të rubinetës, ose duke i vendosur në një enë me ujë të ngrohtë për pak minuta. Për tu siguruar që lëngu nuk është shumë i nxehtë, prindët mund të derdhin pak pika tek pëllëmba e dorës së tyre (duhet të ndjehet e vakët). Kur nevojitet ato duhet të presin derisa të ftohet dhe ta provojnë përsëri

• Theksoni se mbytja mund të jetë një problem për foshnjet sepse ato mund të mos kenë zhvilluar si duhet kontrollin e muskujve për tu gëlltitur dhe përtypur ushqimet. Foshnjet mund të mbyten me ushqime që janë të vogla, apo


rrëshqitëse (p.sh kokrra rrushi, karamele të vogla, fara, etj) dhe me ushqime që janë të forta dhe të vështira për ti coptuar (p.sh karrotat, arrat, kokoshka, etj). Gjithashtu ushqimet që janë të ngjitshme janë të vështira për tu ndarë (p.sh copa të mëdha mishi) mund të ngecin në fyt.

• Tregoni prindërve mos tu shtojnë mjaltë ushqimit, ujit, ose formulave sepse ai mund të ketë disa mikroorganizma që shkaktojnë një sëmundje që quhet botulizëm dhe helmon foshnjet. Ushqimet e përpunuara industrialisht që përmbajnë mjaltë nuk ju duhet dhënë foshnjeve deri në moshën 1 vjeç.

• Informoni prindët që foshnjet janë në rrezik të madh për sëmundje me origjinë ushqimore sepse sistemet e tyre imunitare dhe gastrointenstinale nuk janë zhvilluar plotësisht. Për të paksuar rrezikun e sëmundjeve të shkaktuara nga ushqimet, prindët duhet të dinë dhe të zbatojnë praktikat e sigurisë ushqimore

Shqetësimet e shpeshta

• Siguroni se është normale që foshnjet të pështyjnë dhe nxjerrin pak qumësht gjatë çdo vakti ushqyerje. Ato duhet ta mbajnë në krahë foshnjen dhe ta godasin lehtësisht në shpinë që të nxjerrin ajrin që ka gëlltitur gjatë çdo ushqyerje, gjithashtu gjatë ushqyerjes të mënjanojnë lëvizjet e tepërta.

• Shpjegoni prindërve të fëmijëve me diarre, ose temperaturë, apo sëmundje të tjera, se ato kanë nevojë për të marrë lëngje dhe ushqime shtesë, asnjëherë mos të ndërpresin ushqyerjen, ose paksojnë racionet që i japin fëmijës.

• Shpjegoni prindërve se ekspozimi për një kohë të gjatë ndaj duhanpirjes pasive mund ti rrezikoj foshnjet për sëmundje të rrugëve të frymëmarrjes dhe të zemrës si dhe vdekje nga sindromi vdekjes së papritur të foshnjës. Kërkojuni prindërve mos të pijnë duhan kur janë në shtëpi, në makinë, apo kudo që janë bashkë me foshnjat e tyre.

8.2 Vizitat Kontrolluese të Ushqyerjes simbas Periudhave Moshore të Fëmijës

8.2. a Periudha prenatale

Pyetjet Intervistuese PARALINDJES/PRENATALE

Për gruan shtatzënë

• A keni menduar për të ushqyer fëmijën me gji?• Adinipërpërfitimeteushqyerjesmegjipërjudhefoshnjentuaj?• A keni shqetësime rreth dietës tuaj dhe ushqyerjes me gji?• Akufizonijundonjëushqim?• Akufizonijundonjëushqimnëdietëntuajsepsenukkenioreks,kenireaksione

alergjike, jeni vegjetariane, keni shtuar në peshë, ose për ndonjë arsye tjetër?• A keni në familje ndonjë histori për alergji ushqimore?• Apomerrnivitaminaprenatale?Aplanifikonijutëmerrninëtëardhmen?• A merrni shtesa me vitamina, ose minerale?• A pini verë, birrë, apo ndonjë pije tjetër alkolike?• A përdorni ndonjë bar, medikament?• A keni ndonjë pyetje rreth ushqyerjes së foshnjes tuaj të ardhëshme?

31Kapitulli 8

• Çfar eksperiencash keni për ushqyerjen e foshnjave? Me fëmijët tuaj? Fëmijë të tjerë? Fëmijë të afërmëve, shoqeve tuaja?

• Çfar mendon partneri juaj rreth planit tuaj për ushqyerjen e foshnjes së ardhëshme?

• A jeni e shqetësuar se nuk keni sa duhet të ardhura për të blerë ushqim?• A pini duhan? Në shtëpinë tuaj a pi njeri duhan?• A keni problem me dhëmbët?

Për gratë që planifikojnë të ushqejnë me gji • A keni ndonjë pyetje rreth ushqyerjes me gji?• A keni marrë ndonjëherë ndonjë informacion mbi ushqyerjen me gji?• A keni ndonjë anëtar të familjes, ose mikeshë që do t`ju ndihmoj ndërsa do

mësoni të ushqeni me gji?• A dini se ku të drejtoheni për tu këshilluar mbi ushqyerjen me gji?• A jeni kontrolluar për gjendjen tuaj HIV?

Për prindët që planifikojnë të ushqejnë me qumështe formulash• A dini se cilat formula foshnjore ju do të përdorni? A keni zgjedhur ndonjë? A

ka shtesa hekuri?• Si do ta përgatisni ju formulën foshnjore?• Mbasi të jetë përgatitur formula foshnjore, si do ta ruani ju atë?• A keni antar të familjes, apo miq që do t`ju ndihmojnë me ushqyerjen e bebit tuaj?

Këshillat për gruan shtatzënë

• Për të paksuar në minimum rrezikun e femrave që lindin një foshnje me defekte të tubave neural, ti nxisin ato të marrin acid folik, veçanërisht përpara shtatzënisë dhe gjatë tremujorit të parë. Përpara shtatzënisë, femrat duhet të marrin 400 µg në ditë acid folik (forma sintetike e folateve) në formë shtesë, së bashku me ngrënieneushqimevetëpasuranëfolate.Mbasishtatzëniaështëkonfirmuar,rekomandohet marrja e 600 µg folate, 360 µg acid folik të marrë me ushqime dhe 300 µg acid folik të marrë me shtesa.

• Informoni gratë kush janë burimet e ushqimeve që kanë më shumë folate përfshirë: frutat (p.sh. portokallet, luleshtrydhet); zarzavatet me gjethe jeshile të errët (p.sh, spinaq, pazi); disa zarzavate (brokoli); dhe legumet (p.sh. fasulet). Acidi folikmund tëmerret gjithashtu edhe nga prodhimet e fortifikuaramehekur (p.sh mielli).

• Gratë duhet të mbajnë një peshë të shëndetëshme gjatë shtatzënisë. • Shpjegoni se gjatë shtatzënisë duhet të mënjanohet konsumi i alkolit, për arsye

të efekteve të dëmshme të alkolit tek fetusi.• Nxisni gratë që pijnë duhan për ta ndërprerë atë, për të paksuar rrezikun e tyre

për të lindur një foshnje me vonesë të rritjes fetale.• Nxisni gratë të mbajnë një higjienë dhe kujdes të mirë për gojën dhe dhëmbët • Shpjegoni se humbja në peshë mbas shtatzënisë duhet të ndodhi gradualisht dukerregulluarmarrjenkalorike,nivelineaktivitetitfizik,osetëdyja

• Aktivitetimoderuarfiziksiecja,noti, rekomandohensamëshpejtemundurmbas lindjes për të rritur nivelin e energjisë së nënës.


Për gratë që planifikojnë të ushqejnë me gji• Nxisnigratëtufillojnëushqyerjenmegjitëporsalindurvetëtyresamëshpejt

e mundur pas lindjes, zakonisht brënda orës së parë.• Mësoni gratë që ushqejnë me gji të porsalindurit e tyre të njohin shënjat e urisë

dhe ngopjes (p.sh vemendje, ose aktivitet i rritur, hapja e gojës, kërkimi gjirit, etj). Tregoni grave mos të presin derisa foshnja të qaj që ti ushqejnë, e qara nuk është treguesi vetëm për urinë.

• Mësoni nënat të ushqejnë me gji foshnjet e tyre të porsalindura afërsisht 8-12 herë në 24 orë deri kur ato duken të kënaqura

• Shpjegoni nënave se asnjë shtesë (p.sh, ujë, çaj, glukoz, lëngje frutash, paluze, formula, etj) nuk duhet tu jepen foshnjeve që ushqehen me gji, përjashtuar kur ka ndonjë problem shëndetësor që e rekomandon mjeku.

• Nxisni gratë të mësojnë për statusin e tyre HIV. Në se ato janë HIV pozitive, duhet kundërindikuar ushqyerja me gji.

Për prindët që planifikojnë të ushqejnë me formula• Mësoniprindëttëjapinrreth56mlformulafoshnjoreçdo2-3orënëfillim.Në

se foshnja duket i/e uritur duhet përgatitur më shumë, veçanërisht me rritjen e fëmijës.

• Për të paksuar rrezikun e foshnjes për të zhvilluar karies të dhëmbëve në fëmijëri, nxisni prindët që mos të bëjnë gjëra që dëmtojnë dhëmbët e tyre (psh ti vënë për të fjetur me një shishe me biberon, ti japin shishe me biberon kur nuk është e uritur).

Pyetje Intervistuese dhe këshillimi

8.2. b I porsalinduri

Për prindët e të gjitha foshnjeveSa ka qenë periudha më e gjatë kohore që ka fjetur Arjana?Sa shumë po pushoni ju?Sa pelena të lagura ka zakonisht Arjana gjatë një dite?A e mbani ngritur dhe e ndihmoni Arjanën të nxjerri ajrin pas ushqyerjes?A po ju ndihmon dikush tjetër të ushqeni Arjanën ?

Për nënat e foshnjeve që ushqehen me gjiA keni pyetje rreth ushqyerjes me gji?A ju ndihmon dikush në ushqyerjen me gji?Sa shpesh po e ushqeni me gji Eduardin? Si e kuptoni që është i uritur? A pozicionohet, e kap dhe thith mirë gjirin tuaj Eduardi?A dëgjoni që bën lëvizje gëlltitje kur ju ushqeni me gji?A keni patur ndonjë problem me gjinjtë, apo thithat tuaj (për shembull, fryrje, dhimbje, etj?Apokufizonindonjëushqimnëdietëntuaj?Akenimarrështesamevitamina,oseminerale,osepoplanifikonitëmerrni?A pini verë, birrë, ose pije të tjera alkolike?A po përdorni ndonjë ilaç, bar, etj?A e keni kontrolluar gjendjen tuaj HIV?

33Kapitulli 8

Për prindët e foshnjeve që ushqehen me formula Cilatformulafoshnjorepërdorni?Aështëefortifikuarmehekur?Si e përgatisni ju formulën foshnjore?Mbasi të jetë përgatitur formula foshnjore, si e ruani ju atë?Si i pastroni biberonat, shishet dhe mjetet e tjera përpara dhe mbas ushqyerjes?Çfar bëni më qumështin që mbetet në shishe pasi keni ushqyer ArjanënSi e mbani Arjanën kur e ushqeni?

Ekzaminimi dhe analizat• Kur është e mundur, vëzhgoni nënën që ushqen me gji foshnjen e saj. Kontrolloni

rehatinë e nënës kur ushqen foshnjen, kontaktin sy me sy midis nënës dhe foshnjes, bashkëveprimin e nënës me foshnjen, përgjigjet e nënës, të foshnjes ndaj tërheqjes së vëmendjes nga ambienti rrethues dhe aftësinë e fëmijës për të thithur. Ndihmoni nënën dhe foshnjen për të zhvilluar sjellje që e ndihmojnë për një ushqyerje të shëndetëshme me gji.

• Në së nëna nuk e njeh statusin HIV këshilloni të depistohet.NFANCY • 0–11 MONTHSKëshillimi për foshnjen e porsalindur• Nxisni nënat të ushqejnë eskluzivisht me gji foshnjet e tyre për 6 muajt e

parë. Shpjegoni se ushqyerja me gji ofron ushqyerjen ideale dhe nxit rritjen dhe zhvillimin më të mirë. Uji, lëngjet dhe ushqime të tjera janë në përgjithësi të panevojëshme për foshnjet që ushqehen me gji

• Mësoni prindët të ushqejnë foshnjen kur ajo është e uritur, zakonisht 10-12 herë në 24 orë. Shënja urie përfshijnë aktivitetin dorë-gojë, afrimin dhe kërkimin e gjirit, grimasa të fytyrës, tinguj grindjeje, qarje.

• Theksoni se foshnjat duhet të zgjohen për ushqyerjen gjatë 2 javëve të para në sefoshnjaflenpërmëshumëse4orërrjesht

• Mësoni prindët të ushqejnë foshnjet deri kur duket i ngopur. Shenjat e ngopjes janë kthimi kokës larg thithit, tregon interesa ndaj gjërave të tjera dhe jo ndaj të ngrënit, shtrëngon gojën fort.

• Nxisni prindët të mbajnë foshnjen në krah, ose në prehër pas ushqyerjes dhe ti godasin lehtësisht kurrizin që të nxjerri ajrin e gëlltitur bashkë me ushqimin.

• Siguroni prindët që foshnjet po marrin sa duhet qumësht në se ato po bëjnë lëvizje gëlltitëse, po shtojnë si duhet në peshë dhe kanë një, ose dy pelena të lagura/ të ndotura në ditën e parë, që rriten në 6-8 pelena ta lagura lecke, ose 5-6 pelena një përdorimshe dhe 3-4 defekime gjatë 24 orëve (Urina duhet të jetë e verdhë e zbehtë dhe feçet duhet të jenë të buta si djathi baxhos dhe ngjyrëmustardedukefilluarngaditaekatërt)

• Shpjegoni prindërve që as foshnjet e ushqyera me gji, as ato me qumështe formule nuk kanë nevojë për të pirë ujë gjatë 6 muajve të parë të jetës

Brënda Javës së ParëFoshnjet duhet të vizitohen nga personeli shëndetësor kur ato janë 2-4 ditëshe

Pyetje Intervistuese

Për prindët e të gjitha foshnjeveMbasi e ushqeni Klarën, ose gjatë ushqyerjes, ju apo dikush tjetër a e mban atë që të nxjerri ajrin që ka gëlltitur bashkë me qumështin ?


A po ju ndihmon dikush tjetër që ta ushqeni atë?Sa pelena të lagura ka dhe sa herë defekon Klara në 24 orë?Sa e gjallë dhe aktive është Klara?

Për nënat e foshnjeve që ushqehen me gjiAendjenirefleksinerrjedhjessëqumështit(daljaequmështitngaalveolatdheduktuset)?A keni vënë re ndryshime në qumështin tuaj?A keni patur ndonjë problem me gjinjtë, ose thithat, (myk, skuqje, çarje të thithit)?Sa shpesh e ushqeni Olsin? Sa gjatë e ushqeni ju në çdo vakt?Olsi a thith mirë? A e kap ai mirë gjirin?A keni ndonjë shqetësim rreth asaj që po hani?

Për prindët e foshnjeve që ushqehen me formula MeçfarformulashfoshnjorepoeushqeniKlarënAështëformulaefortifikuarmehekur?Sa shpesh e ushqeni Klarën? Sa është sasia që ajo merr gjatë një ushqyerje?SiembaniKlarënkureushqeni?Siembanifilxhanin/shishen?Si e kuptoni që Klara është e uritur? Si ju tregon ajo se është ngopur?A mendoni se biberonat me shishe që ju po përdorni janë të përshtatëshme për Klarën?

Ekzaminimi dhe analizat

• Vlerësoni foshnjen për shtimin në peshë, marrjen e qumështit, hidratimin, ikterin dhe urinimin e defekimin simbas moshës (të paktën 5, ose më shumë pelena të lagura dhe 3-4 feçe në ditë nga dita e 5-7)

• Kur keni mundësi, vëzhgoni nënën që ushqen me gji foshnjen e saj. Shikoni rehatinë e nënës që ushqen, kontaktin me sy nënë foshnjë dhe bashkëveprimin e nënës me foshnjën, përgjigjet e nënës dhe foshnjes ndaj ngacmimeve të ambientit dhe aftësinë e foshnjes për të thithur. Ndihmoni foshnjen dhe nënën të zhvillojnë sjellje për ushqyerjen e suksesëshme me gji.

• Në se foshnja thith dobët kërkoni në se shkaku është një papjekuri, apo problem i sistemit nervor. Vlerësoni në se thithja është shumë e dobët dhe mund të kompromentoj marrjen e ushqimit nga foshnja dhe aftësinë për të shtuar në peshë.

INFANCY • 0–11 MONTHSKëshillimi


• Mësoni prindët të ushqejnë foshnjen deri kur duket i ngopur. Shenjat e ngopjes janë kthimi kokës larg thithit, tregon interesa ndaj gjërave të tjera dhe jo ndaj të ngrënit, shtrëngon gojën fort.

• Nxisni prindët të mbajnë foshnjen në krah, ose në prehër pas ushqyerjes dhe ti godasin lehtësisht kurrizin.

• Sqaroni se foshnjet po marrin sa duhet qumësht në se ato kanë 6-8 pelena ta lagura lecke, ose 5-6 pelena një përdorimshe dhe 3-4 defekime gjatë 24 orëve si dhe po shtojnë si duhet në peshë.

• Shpjegoni prindërve që as foshnjet e ushqyera me gji, as ato me qumështe formule nuk kanë nevojë për të pirë ujë gjatë 6 muajve të parë të jetës

• Shpjegoni prindërve se foshnjet në këtë moshë mund të hutohen nga dritat

35Kapitulli 8

dhe zhurma dhe mund të kenë nevojë për ndihmë për tu përqëndruar mbi ushqyerjen. Një përqasje e qetë, e butë duke përdorur lëvizje përsëritëse si përkundje, përkëdhelje, etj zakonisht ndihmon më shumë. Disa foshnje mund të kenë nevojë të mbështillen ngrohtë, ose të ushqehen në një dhomë me më pak dritë dhe zhurmë.

8.2.c Foshnja 2 javësh deri 2 muajsh


Për prindët e të gjitha Foshnjeve A po i jepni Mirit ndonjë ushqim tjetër përveç qumështit të gjirit, ose formulave foshnjore?A po ju ndihmon ju dikush ta ushqeni atë?SaështëkohamëegjatëqëflenzakonishtMiri?A ka patur periudha që duket se po rritet shumë shpejt dhe sikur kërkon të haj çdo minutë? Çfar keni bërë ju?A e mbani Mirin pas ushqyerjes, ose gjatë saj ngritur që të nxjerri ajrin?Sa pelena të lagura ka ai gjatë çdo dite?A jeni vizituar ju në një qendër shëndetësore pas lindjes? Në se po a keni diskutuar për planifikiminfamiljar?

Për nënat e foshnjeve që ushqehen me gjiA keni ndonjë pyetje rreth ushqyerjes me gji?Sa shpesh e ushqeni me gji Fredin? Sa kohë zgjat ushqyerja?A ka marrë Fredi ndonjë qumësht formule, apo qumësht tjetër së bashku me qumështin e gjirit

Për prindët e foshnjeve që ushqehen me formula MeçfarformulashfoshnjorepoeushqeniMerinAështëefortifikuarmehekur?Sa shpesh e ushqeni Merin? Sa është sasia që ajo merr gjatë një ushqyerje?Sa kohë ju duhet për të ushqyer Merin?A i keni dhënë ndonjë diçka tjetër përveç qumështit të formulave?Çfar bëni me qumështin e mbetur në shishe pasi Meri ka mbaruar ushqyerjen?A e mbani ju shishen, apo e lejoni ta mbajë ajo vetë kur ushqehet?A e lini ju Merin në shtrat me një shishe?

Ekzaminimi dhe Kontrolli • Kur keni mundësi, vëzhgoni nënën që ushqen me gji foshnjen e saj. Shikoni

rehatinë e nënës që ushqen, kontaktin me sy nënë foshnjë dhe bashkëveprimin e nënës me foshnjën, përgjigjet e nënës dhe foshnjes ndaj ngacmimeve të ambientit dhe aftësinë e foshnjes për të thithur. Ndihmoni foshnjen dhe nënën të zhvillojnë sjellje për ushqyerjen e suksesëshme me gji.

• Vlerësoni nevojën për shtesa me vitamin D.

Këshillimi• Mësoni prindët të ushqejnë foshnjën kur ajo është e uritur, zakonisht 10-12

herë në 24 orë. Shënja urie përfshijnë aktivitetin dorë-gojë, afrimin dhe kërkimin


e gjirit, grimasa të fytyrës, tinguj grindjeje, qarje.• Mësoni prindët të ushqejnë foshnjen deri kur duket i ngopur. Shenjat e ngopjes

janë kthimi kokës larg thithit, tregon interesa ndaj gjërave të tjera dhe jo ndaj të ngrënit, shtrëngon gojën fort.

• Nxisni prindët të mbajnë foshnjën në krah, ose në prehër pas ushqyerjes dhe ti godasin lehtësisht kurrizin.

• Foshnjet shpesh kanë shpërthime të rritjes midis javëve të 2 dhe të 4 të jetës dhe rrisin ndjeshëm marrjen e tyre të qumështit gjatë kësaj kohe

• Foshnjet po marrin sa duhet qumësht në se ato kanë 6-8 pelena të lagura lecke, ose 5-6 pelena një përdorimshe dhe 3-4 defekime gjatë 24 orëve dhe po shtojnë si duhet në peshë.

• Shpjegoni prindërve se në se foshnja qan pa pushim për disa orë çdo ditë dhe ka shumë gazra mund të ketë një kolik. Në se foshnja po ushqehet me gji, rekomandohet të ushqehet shpesh dhe me kohë të shkurtër. Disa ushqime si qumështi lopës, vezët, lajthitë dhe prodhimet e detit mund të mënjanohen nga dieta e nënës

• Siguroni prindët se të porsalindurit e ushqyer me gji zakonisht kanë feçe të shpeshta dhe të ujshme. Kjo nuk është diarre. Mbas disa javëve sasia e daljeve jashtë mund të paksohet. Foshnjet që ushqejnë me gji në moshën 6 javësh dhe më të rritur mund të kenë edhe dalje jashtë të rralla çdo 3 ditë.

• Shpjegoni se me rritjen e foshnjeve ato hutohen ju tërhiqet vëmendja me lehtë nga ambienti rrethues gjatë ushqyerjes dhe mund të kenë nevoj për përkundje e më shumë përkëdhelje.

• Theksoni se foshnjeve nuk duhet tu ofrohet asnjë ushqim tjetër përveç qumështit të gjirit, ose formulave foshnjore deri kur ato mund të qëndrojnë ulur pa mbështetje dhe të kenë kontroll të mirë të kokës dhe qafës, rreth moshës 5-6 muajsh.

• Shpjegoni prindërve që as foshnjet e ushqyera me gji, as ato me qumështe formule nuk kanë nevoj për të pirë ujë gjatë 6 muajve të parë të jetës

• Nxisni prindët të luajnë me foshnjen duke e nxitur të ndjeki me sy objektet. Loja nxit sistemin nervor dhe ndihmon foshnjet të zhvillojnë kontrollin e kokës, qafës dhe aftësive motore

8.2. d Foshnja 4 muajsh


Për prindët e të gjitha foshnjeve

A mundet Klara të presi pa qarë, grindur ndërsa ju po bëheni gati për ta ushqyer atë?A po i jepni ndonjë ushqim tjetër përveç qumështit të gjirit, ose formulave foshnjore?A duket Klara e interesuar për ushqimin që ju i jepni?Ai keni ofruar ju ushqime të tjera? Në se po çfar? A keni ndonjë shqetësim për ushqyerjen e Klarës?Përveç se ushqehet në shtëpinë e saj a ushqehet ajo në ndonjë vend tjetër (për shëmbull në shtëpinë e gjyshes, të afërmëve të tjerë, etj)?A i ka dalë ndonjë dhëmb Klarës?

Për nënat e foshnjeve që ushqehen me gji

37Kapitulli 8

A keni ndonjë pyetje rreth ushqyerjes me gji?Sa shpesh e ushqeni me gji Enion? Sa kohë zgjat ushqyerja?A duket se po ushqehet më shpesh, ose për periudha më të gjata kohore? A jeni ju e aftë ta ushqeni sipas kërkesës?A ka marrë Enio qumësht gjiri, apo lëngje të tjera nga shishja?Akeniplanifikuarjutëktheheninëpunë,oseshkollë,pradotështrydhniqumështintuaj të gjirit? Ku e ruani atë? Për sa kohë e ruani?

Për prindët e foshnjeve që ushqehen me formula MeçfarformulashfoshnjorepoeushqeniAlmën.Aështëefortifikuarmehekur?Sa shpesh e ushqeni Almën? Sa është sasia që ajo merr gjatë një ushqyerje?Sa kohë ju duhet për të ushqyer Almën?A i keni dhënë ndonjë diçka tjetër përveç qumështit të formulave?Çfar bëni me qumështin e mbetur në shishe pasi Alma ka mbaruar ushqyerjen?A keni ndonjë shqetësim rreth formulave foshnjore (për shembull kostoja, përgatitja, sasia, ose përmbajtja e lëndëve ushqyese)?

Ekzaminimi dhe Kontrolli

• Vlerësoni nevojën për vitamin D.

Këshillimi

• Theksoni se foshnjeve nuk duhet tu ofrohet asnjë ushqim tjetër përveç qumështit të gjirit, ose formulave foshnjore deri kur ato mund të qëndrojnë ulur pa mbështetje dhe të kenë kontroll të mirë të kokës dhe qafës, pra rreth moshës 5-6 muajsh.

• Shpjegoni se nuk ka asnjë përparësi nutricionale por mund të ekzistojnë dizavantazhekurfillohenushqimetplotësuesepërparasefoshnjatëjetëgatinga zhvillimi, pra rreth moshës 6 muajsh

• Shpjegoni prindërve që as foshnjet e ushqyera me gji, as ato me qumështe formule nuk kanë nevoj për të pirë ujë gjatë 6 muajve të parë të jetës

• Informoniprindëtselodratefoshnjesnxisinaktivitetinfizik.Dukeluajturmelodra të përshtatëshme me moshën (p.sh rrake, kafshë pelushi, lodra plastike), duke i lëvizur nga dora në gojë dhe thithur e kafshuar ato, foshnjet ndihmohen të zhvillojnë aftësitë që do ti përdorin më vonë për tu vetushqyer

8.2. e Foshnja 6 muajsh

Pyetjet Intervistuese

Për prindët e të gjithë fëmijëveA mundet Ema të presi kur ju po përgatiteni ta ushqeni atë?Kur Ema ha, ose pi diçka, sa është sasia që ha, ose pi ajo në një kohë të caktuar? Çfar bën ajo kur ka diçka për të ngrënë?Si ju tregon Ema se ajo pëlqen një ushqim të caktuar? A ka ushqime që i pëlqejnë më shumë? Në se po cilat janë ato? A ha ajo ndonjë ushqim nga ato që hahen në vaktet e familjes? Në se po kush janë


ato? A ha vetë ndonjë ushqim Ema?A fut në gojë edhe sende që nuk janë ushqimore? Në se po çfar janë ato?A e dini se çfar han Ema kur ajo është larg shtëpisë (për shembull në çerdhe, me bebi siter, etj)A i ka dalë dhëmbi i parë Emës? A ka patur probleme gjatë shpërthimit të dhëmbëve?

Për nënat e foshnjeve që ushqehen me gjiA keni ndonjë pyetje rreth ushqyerjes me gji?Sa shpesh e ushqeni me gji Andin? Sa kohë zgjat ushqyerja?AikenidhënëAnditqumështgjiri,apolëngjetëtjerangashishja,osefilxhani?A i keni dhënë Andit formula foshnjore, ose qumësht lope, dhije, ose soje?

Për prindët e foshnjeve që ushqehen me formula Sa shpesh e ushqeni Emën ? Sa është sasia që ajo merr gjatë një ushqyerje?A i keni dhënë ndonjë diçka tjetër përveç qumështit të formulave?A do Ema t`ju ndihmoj ta mbani shishen e sajA keni ndonjë shqetësim rreth formulave foshnjore (për shembull kostoja, përgatitja, sasia, ose përmbajtja e nutrientëve)?Me çfar uji i përgatisni formulat?

Ekzaminimi dhe Kontrolli

• Vlerësoni nevojën për shtesa në Vitamin D dhe Hekur.• Kontrolloni burimet e ujit që përdor familja për të pirë, për të përgatitur formulat

foshnjore

Këshillimi


• Udhëzoni prindët ti fillojnë foshnjes ushqimet plotësuese kur ka ndryshuarrefleksithithjesqëtëlejojgëlltitjen,mundtëqëndrojulurpambështetjedhemban mirë qafën dhe kokën.

• Shpjegoni prindërve rëndësinë e ofrimit të ushqimeve të reja një nga një dhe të vëzhgohen foshnjet e tyre për 7 ditë, ose më shumë mbasi futet një ushqim i ri për tu siguruar se ato nuk kanë reaksione alergjike

• Nxisni prindërit të shtojnë gradualisht fruta të buta në formë pureje, zarzavate dhe mish.

• Futja graduale e ushqimeve të larmishme ndikon në marrjen e një diete të balancuar dhe të zhvillohen sjellje të shëndetëshme të ushqyerjes

• Theksoni se para moshës 6 muajshe foshnjeve nuk ju duhet dhënë spinaq, panxhar, rrepë, karrota sepse ato kanë shumë nitrate që mund të shkaktojnë methemoglobinemi

• Siguroni prindët se është normale për foshnjet që të jargëzojnë më shumë nga mosha 3-4 muajshe sepse gjëndrat e tyre të pështymës bëhen më aktive.

• Udhëzoni prindët të japin drithra (jo me miell gruri) si ushqime të para plotësuese • Nxisni prindërit të shtojnë gradualisht fruta të buta në formë pureje, zarzavate

39Kapitulli 8

dhe mish që janë burime të mira për vitaminë C e cila ndihmon në thithjen e hekurit.

• Futja graduale e ushqimeve të larmishme ndikon në marrjen e një diete të balancuar dhe të zhvillohen sjellje të shëndetshme të ushqyerjes

• Theksoni se në se foshnja nuk pëlqen një ushqim të ri mos të detyrohet ta haj. Ushqimi mund ti jepet në një kohë të mëvonshme. Mund të duhen 15-20 përpjekje përpara se foshnja të pranoj një lloj ushqimi.

• Tregoni prindërve se foshnjet në këtë moshë nuk kanë nevojë për kripë, sheqer, erza pikante, etj që t`ju shtohen në ushqimin e tyre.

• Nxisni prindët të japin ushqime që ti hajnë me gishta (p.sh biskota, çereale, etj) kur foshnja mund të haj ushqime të forta .

• Informoni prindët se ato mund ti japin ushqime që blehen në treg për këtë moshë por nuk janë më të mira se ato që përgatisin nënat vetë në shtëpi.

• Shpjegoni se një karrike e lartë e posaçme për foshnjet e kësaj moshe i lejon ato të jenë pjesë e vaktit të ngrënies së familjes, por kujdes që ajo të jetë e sigurt.

• Nxisniprindëttëflasinmefoshnjengjatëushqyerjes.Ndërsafëmijarritet,ajo ju përgjigjet në rritje bashkëveprimit social.

• Informoniprindëtqëdukefilluarngamosha6muajshefoshnjatbëhenshumëaktive dhe zhvillohen duke luajtur me lodra, duke i përplasur, shtyrë, tundur, ose hedhur kur luajnë me të tjerët. Nxisni prindët të përfshihen në lojën me fëmijën kur ata janë në shtëpi

INFANCY • 0–11 MONTHS8.2. f Foshnja 9 muajsh


Për prindët e të gjitha foshnjeveKush e ushqen Benin?Kur Beni han, ose pi diçka sa është sasia që ha, ose pi? Çfar bën ai kur është ngopur?A është i interesuar Beni për tu ushqyer vetë?Çfar ushqimesh han Beni me gishtat e tij? Apërdoraifilxhan?A është Beni i interesuar për ushqimin që hani ju?A e dini se çfar han Beni kur është larg shtëpisë (për shembull në çerdhe, me bebi siter, etj)A i ka dalë dhëmbi i parë Benit? A ka patur probleme gjatë shpërthimit të dhëmbëve?A është mbytur ndonjëherë Beni me ushqimin që ka ngrënë?

Për nënat e foshnjeve që ushqehen me gjiSa shpesh zakonisht ushqehet me gji Xheni? Sa zgjat ushqyerja në një vakt?Si jeni me prodhimin e qumështit?A i keni dhënë Xhenit formula foshnjore, ose qumësht lope, dhije, ose soje?

Për prindët e foshnjeve që ushqehen me formula Sa është sasia e qumështit të formulave që pin Beni?A keni ndonjë pyetje rreth largimit të Benit nga ushqyerja me shishe?Me çfar uji i përgatisni formulat?


Ekzaminimi dhe kontrolli

Depistoni foshnjen për anemi nga mangësia e hekurit në se janë të pranishëm ndonjë prej këtyre faktorëve:• Ka lindur preterm, ose me peshë të ulët lindje• Ështëushqyermeformulafoshnjoretëpafortifikuaramehekurpërmëshumë

se 2 muaj• Është ushqyer me qumësht lope përpara moshës 12 muajsh• Konsumon më shumë se 650 ml qumësht lope në ditë • Ushqehet me gji dhe nuk merr sa duhet hekur• Rrjedh nga një familje me të ardhura të pakta • Ka nevoja të veçanta shëndetësore (p.sh merr barna që ndërhyjnë në thithjen e hekurit;kainfeksionkronik;sëmundjeinflamatore;kufizimenëdietë;humbjetëshumta gjaku nga një plagë, aksident, ose ndërhyrje kirurgjikale) ANCY • 0–11

Mendoni për nevojën e një vlerësimi neurologjik në se foshnja mbytet, nuk gëlltit ushqimin,karefleksetëporsalindurittëpazhdukura,kavështirësipërtugëlltitur,oserefuzon ushqimet e forta kur është gati nga ana e zhvillimit, ka vonesë në zhvillimin e aftësive të ushqyerjes. Kontrolloni burimet e ujit që përdor familja për të pirë, për të përgatitur formulat foshnjore

Këshillimi

• Udhëzoni prindët të ofrojnë ushqime të buta (p.sh patate e shtypur dhe zarzavate të tjera të gatuara, makarona me salcë, oriz, ton, mish) ndërsa fëmija kalon gradualisht nga shtypja në bluarjen dhe coptimin e ushqimeve.

• Shpjegonisemezhvilliminetyrefoshnjetfitojnëmëshumëkontrolldhemundt`ju jepen të kapin dhe mbajnë ushqimet, (copa të vogla ushqimi të butë).

• Nxisni prindët të jenë të duruar dhe të mirëkuptojnë foshnjen ndërsa përpiqet të provoj ushqime të reja dhe mëson si të ushqehet vetë.

• Nxisni prindët të largojnë gjithshka që i tërheq vëmendjen foshnjes kur po ushqehet që ajo të qëndroj e përqëndruar tek ushqimi.

• Shpjegoni se një karrike e lartë e posaçme për foshnjet e kësaj moshe i lejon ato të jenë pjesë e vaktit të ngrënies së familjes, por kujdes që ajo të jetë e sigurt.

• Foshnjetduhennxiturtëpijnënganjëfilxhandukejuqëndruarpranë.• Mjaft fëmijë të moshës 9 muajshe hajnë në të njëjtin orar si vaktet e familjes:

mëngjezi, dreka, dhe darka. Udhëzoni prindët tu japin foshnjes vakte zemër paradite, mbasdite dhe para fjetjes.

• Në se foshnjet ushqehen larg shtëpisë prindët duhet të dinë se çfar han foshnja.• Pjesamëemadheefoshnjevezvarritennëmoshën9muajshdhemjaftfillojnë

të ecin duke u mbajtur në mobiljet. • Tërhiqni vëmendjen prindërve mos të përdorin karrike shëtitëse pvr fëmijën,

(rrethoren me rrota) sepse ajo nuk ndihmon zhvillimin natyral të ecjes dhe ështëerrezikshmesemundtadëmtojë.Prindëtmundettëmbështesinfizikishtfoshnjen ndërsa ajo luan, eksploron fuqinë dhe aftësinë e saj të re

41Kapitulli 8

Tabela: Rezultatet e dëshiruara për Foshnjen dhe Roli FamiljesFOSHNJA

Edukim/ Qëndrim Sjellja Shëndet• Ka ndjenjën e besimit• Lidhet me prindët• Pëlqen ngrënien

• Ushqehet sukseshëm me gji

• Ushqehet me sukses me qumësht artificial

• Konsumon ushqime shtesë për të përshtatur rritjen dhe zhvillimin e duhur

• Zhvillon reflekset normale të kërkimit të gjirit, thithjes dhe gëlltitjes

• Zhvillon aftësi të motorikës së muskujve të mëdhenj dhe fin

• Mban shëndet të mirë

Familja

Edukim/ Qëndrim Sjellja Shëndet• Lidhet me foshnjen• Pëlqen të ushqej foshnjen• Kupton nevojat nutricionale të

foshnjes• Fiton një ndjenjë kompetence

në plotësimin e nevojave të foshnjes

• Kupton rëndësinë e një stili jetese të shëndetshëm, duke përfshirë aktivitetin e rregullt fizik, për të promovuar një shëndet të mirë në terma afat shkurtër dhe afat gjatë

• Plotëson nevojat nutricionale të foshnjes

• I përgjigjet shenjave të urisë dhe ngopjes së foshnjes

• Mban foshnjen kur ushqehet me gji, ose me qumësht tjetër dhe ruan kontaktin sy me sy

• I flet foshnjes gjatë ushqyerjes

• Ofron ambient të këndshëm ngrënie

• Kërkon ndihmë kur ndodh ndonjë problem

Mban shëndet të mirë

PYETJET E BËRA MË SHPESH NGA PRINDËT RRETH USHQYERJES SË FOSHNJEVE

Çfarë duhet ti jap bebit tim deri 6 muajsh?

Qumështigjiritështëushqimiidealpërfoshnjetdheofronshumëpërfitimepërnënëndhe foshnjen. Ushqyerja me gji ndihmon nënën dhe foshnjen të formojnë një lidhje speciale dhe ndihmon foshnjen ti rezistojë të ftohtit, sëmundjeve të rrugëve të frymëmarrjes, infeksioneve të veshit, alergjitë dhe sëmundjet e tjera. Është më e mira që foshnja të ushqehet për 6 muajt e parë vetëm me qumësht gjiri, por edhe marrja e qumështittëgjiritpërpakmuajosejavëështëpërfitimpërshëndetinefoshnjes.

Në rast se ju mendoni se nuk jeni e aftë të ushqeni me gji (për shembull jeni e zënë me shkollën, ose punën, ose keni ndonjë problem shëndetësor), apo jeni e shqetësuar se nuk prodhoni sa duhet qumësht gjiri diskutoni me personelin shëndetësor, pediatrin, maminë, etj ose një nënë tjetër që ka ushqyer suksesshëm me gji fëmijët e saj. Ato mund t`ju përgjigjen pyetjeve tuaja dhe t`ju ndihmojnë me zgjidhje. Familja dhe miqtë tuaj janë gjithashtu burim i mirë mbështetje.

Në se ju vendosni ta ushqeni foshnjen tuaj me formula foshnjore, këshillohuni me personelin shëndetësor që tju tregoj si të zgjidhni llojin e duhur dhe t`ju përgjigjet pyetjeve tuaja rreth ushqyerjes. Qumështi lopës, dhisë, sojës nuk rekomandohen deri kur foshnja të bëhet 1 vjeç.


Si do ta kuptoj se i kam dhënë foshnjes time sasinë e duhur të qumështit të gjirit?Foshnja juaj mund të tregoj se përsëri është e uritur duke futur duart e saja në gojë, hapur dhe mbyllur gojën e saj, ose duke kërkuar thithin. Ai/ajo mund të tregojë se është i/e ngopur duke e zënë gjumi mbas ushqyerjes. Foshnja juaj zakonisht ka 5-8 pelena të lagura me urinë dhe del jashtë 3-4 feçe në ditë kur është 5-7 ditëshe. Foshnja juaj dotështojnëpeshë.Ajoduhettështoj150-200gramnëjavëdheduhettëdyfishojpeshën e lindjes në moshën 4-6 muajsh.

Çfarë është kolika? Si mund ta parandaloj apo manaxhoj atë?• Kur foshnja qan pa një arsye të dukshme për disa orë rrjesht në një kohë të

caktuar të ditës, mund të ketë një kolik, Kolikat ndodhin zakonisht në 10 për qind të foshnjeve. Askush nuk e di shkakun e kolikës. Kolika zakonisht shfaqet midis moshës 2 dhe 6 javëshe dhe zhduket nga mosha 3-4 muajshe. Nuk ka asnjë trajtim për kolikat. Këtu janë disa këshilla për ti manaxhuar ato duke pritur që foshnja ta kapërcej:

• Në se ju po ushqeni me gji, provoni të mënjanoni disa ushqime si qumështi lopës, lajthitë, grurin, vezët dhe prodhimet e detit.

• Përkundeni, përqafoni foshnjen tuaj gjatë shpërthimeve të qarit.• Mbështilleni foshnjen me diçka të butë dhe ushtroni presion të lehtë mbi bark

dhe stomak, duke e fërkuar me butësi.• Errësoni dhomën, ose vendosni një muzikë të lehtë në sfond (disa shkenctarë

kanë parë se edhe një zhurme monotone e përsëritur si ajo e dallgëve të detit, zhurmaefshesësmekorrent,tharësessëflokëve,etj,ndihmon).

• Kur po humbisni durimin kërkoni ndihmë dikujt tjetër që ju të qetësoheni dhe të pushoni pak kur këto kolika zgjasin shumë.

• Shpesh edhe një shëtitje e bebit me makinë, me karrocë mund të ndihmoj.

Si mund ta kuptoj që bebi im është gati të ushqehet vetë?Në se foshnja juaj nuk e pështyn një ushqim që i vihet në gojë, mund të kapi ushqimin dhe ta coptoj, ose shtypi, atëherë është gati për ta ushqyer me copëza të vogla të buta të ushqimeve.

Kur dhe si mund ti filloj ushqimet plotësuese të forta?Filloni ushqimet e forta kur foshnja juaj mund të qëndroj ulur pa mbështetje dhe mban mirë qafën dhe kokën. Jepni sasi të vogla (për shembull 1, ose 2 lugë gjelle) të një ushqimi të ri në kohë. Prisni 5-7 ditë, ose më shumë të shikoni si toleron foshnja juaj ushqimin e ri, përpara se të shtoni ushqimin tjetër të ri.

Sifillimmund ti jepninjëushqimnë formënenjëmuhalebie tëhollë tëpërgatiturme miell orizi sepse ka më pak të ngjarë të shkaktoj reaksione alergjike. Drithrat e fortifikuarmehekurdhemishjanëzgjedhjetëmirapërtidhënëfoshnjesushqimetëpasura më hekur. Gradualisht me rritjen e moshës së fëmijës shtoni fruta të buta të bëra pure, zarzavatet dhe mishin edhe këto në formë pureje. Ngrënia e një llojshmërie ushqimesh ndihmon në marrjen e nje diete të shëndetshme.

Kur duhet t`ja filloj lëngun e frutave dhe sa?Nëmoshën4-6muajshfilloni lëngundukepërdorurnjëfilxhan.Jepnifoshnjestuajlëngunmefilxhandhejomeshishesepsesheqeriilëngutdukeemarrëmeshishemund

43Kapitulli 8

të qëndroj për një periudhë më të gjatë kohe në dhëmbët e fëmijës tuaj. Gjithashtu duke i dhënë lëngjet me shishe do të jetë më e vështirë për ju ta shkëpusni nga shishja dhetaushqenimefilxhan.

Megjithëse lëngjet e frutave kanë karbohidrate dhe vitaminë C, ato nuk duhet të zëvendësojnë qumështin e gjirit, ose formulat foshnjore. Jepni ushqimet në sasi të vogla. Një sasi e rekomanduar lëngjesh duhet të jetë 110-170 ml në ditë. Marra e tepërt e lëngjeve (jo më shumë se 220-280 ml në ditë) mund të paksoj oreksin e foshnjes për ushqime të tjera dhe të shtoj rrezikun për të patur feçe të ujshme dhe diarre.

Si mund të mbroj dhëmbët e foshnjes time nga prishja?Ofroni lëngje frutash të shtrydhura në shtëpi pa sheqer dhe jo të blera në treg rreth 110-120 ml në ditë. Mos i jepni lëngjet me shishe sepse sheqeri i lëngut duke e marrë me shishe mund të qëndroj në dhëmbët e fëmijës tuaj për një periudhë më të gjatë kohe dhe të shkaktoj karies (kariesi i fëmijërisë së hershme). Mos e vendosni foshnjen tuaj për të fjetur në shtrat me një shishe, ose ti jepni shishen sa herë do. Pastroni gingivat dhe dhëmbët e foshnjes tuaj dy herë në ditë. Përdorni një leckë të butë të lagët dhe i fshini me butësi gingivat.

Kur duhet t`ja heq foshnjes time ushqimin me shishe?Ndërsafoshnjajuajfillontëhajmëshumëushqimetëfortadhepinnganjëfilxhanajomund të largohet nga ushqimi me shishe. Filloni ta largoni gradualisht foshnjen tuaj rreth moshës 9-10 muajsh. Nga mosha 12-14 muajshe foshnjet mund të pijnë nga filxhani

Kur duhet ti jap foshnjës time qumështin e lopës?Vazhdonitaushqenifoshnjentuajmequmështgjiri,oseformulafoshnjoretëfortifikuarame hekur deri në moshën 1 vjeç. Qumështi i lopës, dhisë dhe sojës rekomandohet të fillohetpasmoshës1vjeç.Atomundtëjepentëplotatëpaskremuara,sepsefëmijanë këtë periudhë ka nevojë për yndyrë shtesë për rritjen dhe zhvillimin.

A duhet ti jap foshnjes time ushqime të ëmbla?Mos i jepni foshnjes tuaj të ëmbla si karamele, pasta, ëmbëlsira, reçelna gjatë 12 muajve të parë. Ajo duhet të haj ushqime të shëndetshme për rritjen dhe zhvillimin.

Si mund ta mënjanoj që foshnja ime të ushqehet shumë?Ushqyerja me gji është e mundur. Mësoni si foshnja juaj i tregon shenjat se është e uritur dhe ushqejeni kur është e uritur. Ushqeni foshnjen tuaj me ngadalë.

Qetësoni foshnjen tuaj duke i folur, përkëdhelur dhe përqafuar e shëtitur me të, por jo duke e ushqyer atë. Përdorimi ushqimit për ta qetësuar foshnjen mund ta mësoj më vonë që edhe kur të rritet ta haj ushqimin për tu qetësuar dhe rehatuar. Ushqeni foshnjen tuaj deri kur është e ngopur. Duhen zakonisht rreth 20 minuta për foshnjen që të ngopet. Mos e detyroni të përfundoj ushqimin me forcë

Çfarë duhet të bëj unë ndërsa rritet foshnja ime?Nga lindja deri në 1 muajsh foshnja juaj do të: • Fillojtëzhvillojaftësinëpërtëfilluardhendëprerëthithjen.• Zgjohetdheflejpërsërimelehtësi.


Rreth moshës 3-4 muajsh foshnja juaj do të:• Jargëzoj më shumë.• Fusi duart në gojë shumë shpesh.

Rreth moshës 4-6 muajsh foshnja juaj do të • Fusi sende në gojë.• Fillon të haj ushqime të forta si drithra, fruta, zarzavate dhe mishra në formë

pureje.• Eksploron ushqimet me gojën e tij.

Rreth moshës 7-9 muajsh foshnja juaj do të • Përpiqet të kapi ushqime si bukë e thekur, biskota me gishta dhe do ti tërheqi

ato për në pëllëmbën e dorës. • Lëvizi ushqimin nga një dorë në tjetrën.

Rreth moshës 9-11 muajsh foshnja juaj do të: • Zgjatet të kapi copa ushqimi duke i mbajtur ato midis gishtit të madh dhe atij

tregues (kapja pincë).• Mundohettëmbajnjëfilxhan• Kapi dhe coptoj copa të buta ushqimi.

8.4 PYETËSOR PËR VLERËSIMIN E USHQYERJES TË FOSHNJES

Si do ta përshkruanit ushqyerjen e foshnjes tuaj? (Kontrolloni të gjitha)• Gjithnjë e këndshme• Zakonisht e këndshme• Ndonjëherë e këndshme• Asnjëherë e këndshme

2. Si e kuptoni ju se foshnja juaj është e uritur, apo e ngopur?

3. Me çfarë lloj qumështi ju e ushqeni foshnjen tuaj? (Kontrolloni të gjitha.)• Qumësht gjiri• Formula foshnjore• Formula me pak hekur• Qumësht lope• Qumësht pluhur• Qumësht të plotë të pa skremuar• Qumësht me pak yndyre (1%) qumësht• Qumësht pa yndyrë

4. Çfarë lëvizjesh mund të bëj foshnja juaj? (Kontrolloni të gjitha)• Hap gojën për gjirin, ose shishen me ushqim• Pin lëngje• Ndjek me sy objekte dhe tinguj • Fut dorën në gojë• Qëndron ndenjur me mbështetje• Fut sendet në gojë dhe i kafshon ato• Mban një shishe vetë pa mbështetjen e te rriturit• Pinngafilxhanikurjambajmëatë

45Kapitulli 8

5. A han foshnja juaj ushqime të forta? Në se po çfar?

6. A pin lëngje foshnja juaj Në se po çfar?

7. A mban foshnja juaj një shishe me biberon për ushqyerje natën kur fle, ose ditën kur rri?

8. A i shtoni ju mjalt ushqimeve të foshnjes tuaj, apo lyeni biberonat qetësues me mjalt?

9. Kush është burimi i ujit të pijshëm që pin foshnja juaj?

10. A keni sobë dhe frigorifer në shtëpinë tuaj ku jetoni ju ?

11. A ka patur ndonjë ditë, ose disa ditë në muajin e kaluar kur familja juaj nuk kishte mjaftueshëm ushqim për të ngrënë, ose mjaftueshëm para për të blerë ushqime?

12. Çfar shqetësimesh, apo pyetjesh keni ju rreth ushqyerjes së foshnjes tuaj

8.5 SUPERVIZIONI I USHQYERJES GJATË FËMIJËRISË SË HERSHME

Pyetjet Intervistuese

A keni ndonjë shqetësim rreth rritjes dhe sjelljes së ngrënies të Borës?Si ju tregon kur është e uritur dhe kur është e ngopur?Çfar bëni ju në se Bora nuk pëlqen një ushqim të veçantë?A ju pëlqen të shkëmbeni me të vaket e ngrënies dhe ato zemër?AkenimjeteteduhurapërtaushqyerBorën(p.shfilxhana,lugët,pirunjtdhekarrikepër foshnjen, etj)?A keni ndonjë shqetësim rreth ushqimit që i jepet asaj kur është jashtë shtëpisë?Kush është burimi i ujit tuaj për të pirë dhe për gatim?A jeni e shqetësuar se nuk keni sa duhet para për të blerë ushqim?

Ekzaminimi dhe Vlerësimi

• Masni gjatësinë, peshën, cirkumferencën e kokës dhe plotësoni kurbat e rritjes. Duhet të vlerësohet devijacioni nga rritja normale (p.sh. një ndryshim me rëndësi nëgrafikëterritjes).Kjomundtëjetënormale,osemundtëtregojnjëproblemnë ushqyerje (p.sh. vështirësi për të ngrënë).

• Matjet e gjatësisë, ose lartësisë dhe peshës mund të përdoren si tregues të përgjithshëm të gjendjes nutricionale dhe shëndetit në përgjithësi. Pesha e ulët përmoshëreflektonnjëproblemafatgjatëshëndetësor,osenutricional.

• Indeksi masës trupore (IMT/BMI) mund të përdoret si një mjet depistues për të përcaktuar gjëndjen nutricionale dhe shëndetin në përgjithësi. Llogarisni IMT të fëmijës duke pjestuar peshën me gjatësinë në katror, (kg/m2), ose duke


ju referuargrafikut të IMT.Krahasoni IMTtë fëmijësmenormatqë janënëgrafikunendarësimbasmoshësdheseksit

• Vlerësonipamjenelëkurës,flokëve,gingivave,gjuhësdhesyve.• Këshilloni prindin të kontrollojë fëmijën tek dentisti

Këshillimi

Personeli shëndetësor mund të përdori informacionin e mëposhtëm për tu ofruar udhëzime dhe mbështetje prindërve. Këto udhëzime japin informacion mbi gjendjen e ushqyerjes së fëmijës, çfar duhet të presim ndërsa fëmija kalon në një periudhë të re zhvillimi dhe nxitjen e qëndrimit pozitiv rreth ushqimit dhe sjelljeve të shëndetëshme të ngrënies.

Mardhëniet lidhur me ushqyerjen prind-fëmijë

Informoni prindët se ato janë përgjegjës për çfar, kur dhe ku ha fëmija. Për tu siguruar se janë plotësuar nevojat për lëndë ushqyese në ushqyerjen e fëmijës, prindët kanë nevojë të:• Gjejnë dhe përgatisin ushqimin.• Shërbejnë ushqim të shëndetshëm dhe të përshtatshëm me zhvillimin e fëmijës

në vakte të rregullta kohore.• Ta bëjnë të këndshme kohën e ngrënies.• Të sigurohen që fëmija po zhvillon aftësitë e të ushqyerit (p.sh, përparimi nga

përdorimi i duarve në përdorimin e lugës, pirunit, etj për tu ushqyer)Fëmijët janë përgjegjës për të vendosur kur të hajnë dhe sa

Sjelljet e ngrënies

• Theksoni prindërve, se fëmijët kanë nevojë për vakte të rregullta dhe vakte tëndërmjetmeqëtëjenëtëshëndetëshmenëoraretërregulltagjatëditësnёmënyrë që të arrijnë balancën nutricionale.

• Tregoni prindërve se fëmijët janë të paparashikueshëm në sasitë dhe llojet e ushqimeve që hajnë nga vakti në vakt dhe nga dita në ditë. Siguroni prindët që fëmijët zakonisht hajnë ushqim mjaftueshëm aq sa ato kanë nevojë për të plotësuar nevojat e tyre ushqyese.

• Mësoni prindët të përshtasin ushqimet për fëmijën që ti bëjnë ato të lehta për ti ngrënë.

• Nga mosha 2-5 vjeç fëmijët kalojnë në tranzicionin nga marrja e lartë e yndyrës në paksimin e saj. Informoni prindët se marrja e yndyrës nga fëmija duhet të paksohet gradualisht për të arritur në jo më shumë se 30% të kalorive të tyre ditore nga mosha 5 vjeç

• Tregoni prindërve se fëmijët 2-3 vjeç, kanë nevojë për të njëtin numër porcione/ racione ashtu si fëmijët 4-6 vjeç, por në sasi më të vogla rreth 2/3 e porcioneve

• Shpjegoni se nga koha që fëmijët janë 4 vjeç mund të hajnë porcione të ngjashmemeatoqëhajnëtërrituritnëfamilje(psh½filxhanimezarzavate,¾filxhanimelëng,1riskëbukë,55-80grammishviçitëgatuarpadhjam,pulë,ose peshk).

• Udhëzoni prindët ti japin fëmijëve të moshës 1-2 vjeç qumësht të pa skremuar. Për fëmijët më të rritur yndyra e qumështit duhet të jetë 1-2 për qind, ose pa yndyrë.

47Kapitulli 8

• Udhëzoni prindët të ofrojnë 2 racione të qumështit në ditë për fëmijët e moshës 2-6 vjeç. Marrja e tepërt e qumështit mund të paksoj oreksin e fëmijës për ushqime të tjera.

• Nxisniprindëttëfillojnëtëlargojnëfëmijënngaushqyerjameshishedukefilluarnga mosha 12-14 muajsh.

• Udhëzoni prindët ti shërbejnë lëngjetme filxhan në vend të shishes dhe tëkufizojnëmarrjenelëngutnë120-170gramnëditë.

• Shpjegoni se fëmijët që pijnë sa herë që duan lëngje frutash, ose pije të ëmbla kanë rrezik më të madh për të patur karies që në fëmijërinë e hershme dhe infeksione të gojës si dhe mund të kenë feçe të ujshme dhe diarre të zgjatura.

• Theksoni se fëmijët që konsumojnë ushqime si psh karamele, ëmbëlsira dhe lëngjeqëkanëshumësheqernësasiratëpakufizuarakanëmëshumëtëngjarëtë ngopen me këto ushqime dhe mos të hajnë ushqime të tjera të shëndetëshme.

• Nxisni prindët të sigurohen që fëmija tyre pin ujë mjaftueshëm gjatë gjithë ditës.

Vaktet e ngrënies

• Shpjegoni prindërve se vaktet e rregullta dhe ato të ndërmjetme (zemër) janë edhe një kohë e rëndësishme sociale për fëmijët. Prindët duhet të mbyllin televizionin, videolojrat dhe ta bëjnë vaktin e ngrënies një eksperiencë të këndshme.

• Theksoni se fëmijët hajnë më mirë kur një i rritur ju qëndron pranë, veçanërisht kur të rriturit hajnë vaktin bashkë me to.

• Prindët mund ti mësojnë fëmijët ti shërbejnë vetes së tyre kur janë në tavolinë.• Udhëzoni prindët të përshtasin ushqimet për fëmijën që ti bëjnë ato më të lehta

për ti ngrënë.• Nxisni prindët të jenë të duruar dhe të mirëkuptojnë në se fëmija bën rrëmujë

kur po mëson të haj vetë.• Tregoni prindërve se ato mund ta nxisin fëmijën të haj ushqime të reja duke i

ofruar porcione të vogla ndoshta 1-2 lugë gjelle• Nxisni prindët të jenë modele rolesh pozitiv kur ato i japin ushqime të reja

fëmijës duke i ngrënë vetë këto ushqime.• Prindët nuk duhet të ushtrojnë presion mbi fëmijën që të haj disa ushqime që

nuk duan, ose të hajnë më shumë në sasi se ato dëshirojnë.• Tregoni prindërve që mos ta përdorin ushqimin për lavdërim, nxitje, ose dënim,

për ta qetësuar, apo zbavitur fëmijën.• Theksonisefëmijëtpërfitojnëkurprindëtilavdërojnëatopërarritjetetyredhe

janë të durueshëm dhe mirëkuptues.• Nxisni prindët që ti ofrojnë disa lloje ëmbëlsirash si pjesë të një vakti, sepse disa

prej tyre mund të ndihmojnë në marrjen e një vakti të shëndetshëm (psh buding me qumësht, komposto me fruta, kos me fruta, tart me fruta, etj)

Siguria Ushqimore

• Informoni prindët se fëmijët janë në rrezik më të lartë për shumë sëmundje të shkaktuara nga ushqimet sepse sistemi tyre imunitar dhe gatrointenstinal nuk është zhvilluar plotësisht. Për të paksuar rrezikun e sëmundjeve me origjinë ushqimore, prindët duhet të ndjekin praktikat e ushqimit të sigurt

• Tregoni prindërve të përdorin një karrike të lartë të përshtatëshme për fëmijën kur e ushqejnë.


• Prindët kanë nevojë për udhëzim rreth teknikave speciale për pozicionimin gjatë ushqyerjes, enët lugët, pirunjtë, etj që janë të përshtatëshme për ushqyerjen e fëmijëve me nevoja të veçanta shëndetësore.

• Udhëzoni prindët të marrin masat e mëposhtëme që të parandalojnë mbytjen e fëmijës:• Tu qëndrojnë pranë fëmijës kur ata po ushqehen.• Fëmijët të jenë të ulur kur të hajnë. Ngrënia gjatë ecjes, ose vrapit, mund

të shkaktojë mbytjen.• Të krijojnë një ambient të qetë gjatë të gjitha vakteve të ngrënies. Eksitimi

i tepërt gjatë ngrënies mund të shkaktoj mbytjen tek fëmijët • Ushqimet që mund të shkaktojnë mbytjen duhen mënjanuar për fëmijët

ndën moshën 3 vjeç, (p.sh karamele të forta, kokoshka, çipse, rrush i thatë, karrota të gjalla, kokrra rrushi, arra, fara, copa të mëdha mishi )

• Fëmijët e moshës 3-5 vjeç mund të hajnë këto ushqime në se ato janë të përshtatura që të jenë të sigurta për to (p.sh duke e ndarë hamburgerin në katërsh për së gjati dhe më tej ta presin në copa më të vogla, ndarë kokrrën e rrushit përgjysëm nga gjatësia, grirë imët arrat, grirë karrotat në shirita të holla, etj).

• Kujdes prindët nuk duhet ta lenë fëmijën të ushqehet në makinë. Në se prindi po i jep makinës, ta ndihmoj një fëmijë që mbytet do të jetë e vështirë.

Të mësojmë fëmijët rreth Ushqimit

• Nxisni prindët të ofrojnë fëmijës një llojshmëri ushqimesh të shëndetëshme.• Prindët mund të ndihmojnë fëmijën të mësoj rreth ushqimeve të kulturave të

ndryshme duke ja ofruar që ti provojë këto ushqime.• Nxisni prindët të mësojnë fëmijët nga vijnë ushqimet dhe si rriten (psh duke i

mbjellë zarzavatet në kopësht, në vazo).• Nxisni prindët të përfshijnë fëmijët kur shkojnë në treg për të blerë ushqime dhe

kur i përgatisin dhe gatuajnë ato.

Aktiviteti Fizik

• Përfshirja dhe entuziazmi prindërve kanë një impakt pozitiv mbi lojën dhe eksperiencat e fëmijës. Nxisni prindët të jenë një shëmbull i mirë duke luajtur mefëmijëtetyredhemarrrëpjesëedheatonëaktivitetefizike.

• Sugjeroniqëprindëttëplanifikojnëçdojavëaktivitetefizikeqëtëpërfshihentëgjithë anëtarët e familjes.

• Nxisniprindët të lejojnë fëmijën tëvendosicilataktivitetefizikedo tëbëjnësë bashku (p.sh të lajnë makinën, të mbledhin gjethet në kopësht, të shëtisin qenin, notojnë, rrëshqasin me patina, etj)

Shëndeti i Gojës

• Udhëzoni prindët e fëmijëve të moshës 1-2 vjeç që të pastrojnë dhëmbët e fëmijës së tyre 2 herë në ditë duke përdorur një furçë të butë dhe ujë. Për fëmijët mbi moshën 2 vjeç mund të përdoret pasta e dhëmbës e përshtashme përfëmijëtqëkaedheflornëpërmbajtjenesaj.

• Shpjegoni prindërve se fëmijët më të rritur se 3 vjeç mund të lajnë dhëmbët e tyre vetë duke përdorur një furçë të vogël të butë dhe një sasi paste dhëmbësh

49Kapitulli 8

meflornëmadhësinëenjëkokrrebizele.Larjaedhëmbëveduhetkontrolluarsepse fëmijët më të vegjël se 6 vjeç kanë rrezik më shumë për dëmtime të smaltit në se ato përdorin shumë pastë dhëmbësh.

• Shpjegoniprindërvesekufizimimarrjessëëmbëlsirave, frutavetë thatadheushqimetëtjeratëngjitëshmenëpërdhëmbëmundtëndihmojnёnëparandalimine hershëm të kariesit tek fëmijët.

• Tregoni prindërve se që të parandalojnë dëmtimet e gojës së fëmijës, dhëmbit, dhe nofullave ato kanë nevojë për një rryp sigurie kur fëmija është në makinë, të zgjedhin një vend të sigurt kur po luan me ndonjë makinë, biçikletë, ose kur rrëshqet me ndonjë rrëshqitëse.

Vizitat kontrolluese/supervizionuese në fëmijërinë e hershme simbas moshës

8.5 a. Fëmija 1 vjeç

Pyetje kontrolluese

• Kush është rutina e ushqyerjes së Anës?• A po e ushqeni me gji Anën? A po i jepni asaj formula foshnjore, ose qumësht meshishe,apomefilxhan?

• Me çfar lloj qumështi ju e ushqeni atë?• Sa është sasia e lëngjeve të frutave, ose lëngjeve të ëmbla që pin Ana? Kur i

pin ajo ato?• ApinAnanganjëfilxhan?Apinajonganjëshisheherëpashere?Nësepoçfar

planesh keni për t`ja larguar shishen?• Si është përmbajtja e ushqimeve që han Ana? A ha ajo copa ushqimi të butë?• A han ajo vaktet bashkë me familjen?

Ekzaminimi dhe vlerësimi

Depistoni fëmijën për anemi nga mungesa e hekurit në se janë të pranishëm faktorë rreziku si: • Ka lindur preterm, ose me peshë të ulët lindje• Ështëushqyermeformulafoshnjoretëpafortifikuaramehekurpërmëshumë

se 2 muaj• Është ushqyer me qumësht lope përpara moshës 12 muajsh• Konsumon më shumë se 680 ml qumësht lope në ditë • Ushqehet me gji dhe nuk merr hekur sa duhet • Është nga një familje me të ardhura të pakta • Ka nevoja të veçanta shëndetësore (p.sh merr barna që ndërhyjnë në thithjen e hekurit;kainfeksionkronik;sëmundjeinflamatore;kufizimenëdietë;humbjetëshumta gjaku nga një plagë, aksident, ose ndërhyrje kirurgjikale)

Vlerësoni zhvillimin e aftësive të fëmijës për tu ushqyer. Sigurohuni që fëmija mundet të:• Kafshoj copëza të vogla ushqimi• Mund të fusi ushqimin në gojë• Nuk e nxjerr më ushqimin kur i vendoset në gojë


• Mund ta mbajë ushqimin në gojë (p.sh nuk e gëlltit menjëherë).• Mundet të coptoj ushqimin në lëvizje lart e poshtë, ose rrotulluese.• Mundet të përdori një kapje pincë për të kapur copza të vogla ushqimi.• Mundtëpijënganjëfilxhan.

Pyesni në se fëmija kontrollohet rregullisht tek dentisti.

Këshillimi

• Nxisni prindët që tju japin fëmijëve të tyre mundësi për tu ushqyer vetë në tavolinën e ngrënies së familjes.

• Nxisni prindët që t`ju japin fëmijëve të tyre mundësi për të zhvilluar aftësitë e tyre të ngrënies (duke përfshirë coptimin, gëlltitjen) duke ju ofruar një larmishmëri ushqimesh.

• Udhëzoniprindëtqë ti japinpër tëpirë lëngjet fëmijësngafilxhani. Fëmijëtmundtëkenënevojëpërndihmëkurpopijnëmenjëfilxhan;megjithatëatoduhettëjenëtëaftëtëpërdorinvetënjëfilxhan.

• Shpjegoni se fëmijët janë të paparashikueshëm në sasinë dhe llojin e ushqimit që ato hajnë nga vakti në vakt dhe nga dita në ditë. Siguroni prindët se fëmijët zakonisht hajnë mjaftueshëm ushqim që të plotësojnë nevojat e tyre nutricionale. CHILDHOOD • 1ARS

• Udhëzoni prindët ti japin ushqim fëmijës çdo 2-3 orë, sepse aftësia e fëmijës për të ngrënë një sasi të madhe në një vakt është e pakët.

• Shpjegonisefëmijëtdotëprovojnëkufijtëetyredukekërkuarpërtëngrënëvetëm disa ushqime dhe duke shpërthyer në kriza inati dhe zëmërimi kur i refuzojnë disa të tjera.

• Siguroniprindëtseatomundtëvendosinkufijmbisjelljetepapranueshmetëfëmijës gjatë vaktit të ngrënies pa kontrolluar sasinë, ose llojet e ushqimeve që ato hajnë.

8.5 b. Fëmija 15 muajsh

Pyetje të përgjithëshme

A po e ushqeni me gji Kristin? Sijajepniqumështinmeshishe,apomenjëfilxhan?Çfar lloj qumështi pin ai? Sa është sasia?Sa lëngje frutash, apo lëngje të ëmbla pin Kristi? Kur i pin ai ato? Cilat ushqime pëlqen Kristi për të ngrënë? A ka ushqime që nuk pëlqen?A han Kristi vaktet së bashku me familjen?A kërkon ai ushqime midis vakteve?Në se po, si veproni ju?A ka Kristi shpërthime inati, zemërimi kur nuk pëlqen një ushqim? Në se po si përballeni ju me të ?


Depistoni fëmijën për anemi nga mungesa e hekurit në se janë të pranishëm faktorë rreziku si: • Ka lindur preterm, ose me peshë të ulët lindje• Ështëushqyermeformulafoshnjoretëpafortifikuaramehekurpërmëshumë

51Kapitulli 8

se 2 muaj• Është ushqyer me qumësht lope përpara moshës 12 muajsh• Konsumon më shumë se 680 ml qumësht lope në ditë • Ushqehet me gji dhe nuk merr sa duhet hekur• Është nga një familje me të ardhura të pakta • Ka nevoja të veçanta shëndetësore (p.sh merr barna që ndërhyjnë në thithjen e hekurit;kainfeksionkronik;sëmundjeinflamatore;kufizimenëdietë;humbjetëshumta gjaku nga një plagë, aksident, ose ndërhyrje kirurgjikale)

Këshillimi

• Udhëzoni prindët ti japin fëmijës çdo 2-3 orë ushqim, sepse aftësia e fëmijës për të ngrënë një sasi të madhe në një vakt është e pakët

• Theksoni se fëmijët nevojë për një ambjent të qetë gjatë ushqerjes. Ata nuk duhet të nxitohen sepse provimi i ushqimeve të reja kërkon kohë.

• Siguroni përsëri prindët se fëmijët do të bëhen gjithnjë e më të aftë duke ngrënë një llojshmëri ushqimesh.

• Udhëzoniprindëttëpërdorinlugën,filxhanindheenëmedoreza(pshtasa)tëpërshtatshme për ta lehtësuar fëmijën.

8.5 c Fëmija 18 muajsh

Pyetje të përgjithëshme• A po e ushqeni me gji Merin? A po ja jepni qumështin me shishe, apo me një filxhan?ÇfarllojqumështipinajoSaështësasia?

• Sa lëngje frutash, apo lëngje të ëmbla pin Meri? Kur i pin ajo ato? • Cilat ushqime pëlqen Meri për të ngrënë? A ka ushqime që nuk pëlqen?• A han vaktet Meri së bashku me familjen?• A kërkon ajo ushqime midis vakteve?• Në se po, si veproni ju?• A ka Meri shpërthime inati, zemërimi kur nuk pëlqen një ushqim? Në se po si

përballeni ju me të?


Përdorni udhëzimet ekzaminuese dhe vlerësuese që janë në hyrje të pjesës së Supervizionit në Fëmijërinë e hershme

Këshillimi

• Udhëzoni prindët ti japin fëmijës çdo 2-3 orë ushqim sepse aftësia e tyre për të ngrënë një sasi të madhe në një vakt është e pakët

• Nxisni prindët ti japin fëmijës mundësi për të zhvilluar aftësitë ushqyese (përfshirë coptimin dhe gëlltitjen) duke i ofruar një larmishmëri ushqimesh.

• Shpjegoni se fëmijët kanë nevojë për lugë dhe pirunj që janë të përshtatshëm për to, p.sh që janë të vegjël dhe të lehtë për tu përdorur.

• Udhëzoni prindët që të pastrojnë dy herë në ditë dhëmbët e fëmijës duke përdorur një furçë të butë dhe ujë (pa pastë dhëmbësh).


8.5 d Fëmija 2 vjeç

Përdorni udhëzimet ekzaminuese dhe vlerësuese që janë në hyrje të pjesës së Supervizionit në Fëmijërinë e hershme si dhe informacionet më poshtë të përshtatshme për moshën:


Pyetje të përgjithëshme

A i keni hequr Ritës ushqyerjen me shishe?Çfar lloj qumështi pin ajo. Sa?Sa lëngje frutash, apo lëngje të ëmbla pin Rita? Kur i pin ajo ato? Cilat ushqime pëlqen Rita për të ngrënë? A ka ushqime që nuk pëlqen?A han Rita vaktet së bashku me familjen?Çfar bëni ju kur Rita nuk dëshiron të haj, ose dëshiron të haj vetëm disa ushqime të veçanta?


Depistoni fëmijën për anemi nga mungesa e hekurit në se janë të pranishëm faktorë rreziku si:• Konsumon një dietë të pakët me hekur • Ka akces të pakët për ushqim nga varfëria, ose neglizhenca• Ka nevoja të veçanta shëndetësore

Vlerësoni rrezikun e fëmijës për hiperlipidemi familjarePyesni në se fëmija ka kontrolle të rregullta dentare.

Këshillimi

• Nxisni prindët ti japin fëmijës mundësi për të zhvilluar aftësitë e tija ushqyese (përfshirë coptimin, gëlltitjen) duke ofruar një llojshmëri ushqimesh.

• Siguroni fëmijët se preferencat që ato mund të kenë për ushqime të caktuara janë të zakonshme në këtë moshë. Së bashku me ushqime të tjera mund të jepen racione më të vogla të ushqimit që ato pëlqejnë më shumë për tu siguruar që fëmija han një larmishmëri ushqimesh të shëndetëshme.

8.5 e Fëmija 3-4 vjeç

Perdorni udhëzimet ekzaminuese dhe vlerësuese që janë në hyrje të pjesës së Supervizionit në Fëmijërinë e hershme si dhe informacionet më poshtë të përshtatshme për moshën:


• Çfarë lloj qumështi pin Fatjoni. Sa?• Sa lëngje frutash, apo lëngje të ëmbla pin Fatjoni? Kur i pin ai ato? • Cilat ushqime pëlqen Fatjoni për të ngrënë? A ka ushqime që nuk pëlqen?• A han Fatjoni vaktet së bashku me familjen?• Sa shpesh i jepni ju vakte zemër? Çfar ushqimesh i jepni gjatë këtyre vakteve?

53Kapitulli 8


Depistoni fëmijën për anemi nga mungesa e hekurit në se janë të pranishëm faktorë rreziku si:• Konsumon një dietë të pakët me hekur • Ka akces të pakët për ushqim nga varfëria, ose neglizhenca• Ka nevoja të veçanta shëndetësore

Masni tensionin e gjakut të fëmijës.Vlerësoni rrezikun e fëmijës për hiperlipidemi familjarePyesni në se fëmija ka kontrolle të rregullta dentare

Këshillimi

• Fëmijët ndërgjegjësohen nga ushqimet e reja duke parë familjen dhe miqtë që i pëlqejnë ato.

• Fëmijët mësojnë rreth ushqimeve të reja duke i rritur, përgatitur dhe folur rreth tyre. Tregimi historive, vizatimit, pikturave dhe këndimi i këngëve të lidhura më ushqimin i ndihmon fëmijët të bëhen më familjar me to

Rezultatet e dëshiruara për Fëmijën dhe Familjen

FËMIJA

Edukimet/ Qëndrimet Sjelljet Shëndeti• Provon ushqime të reja • Gradualisht rrit

llojshmërinë e ushqimeve që han

• Përmirëson aftësitë motore, koordinuese dhe tonusin muskular

• Pëlqen një llojshmëri ushqimesh të shëndetëshme

• Han ushqime të shëndetëshme

• Rritet dhe zhvillohet me një ritëm të përshtatshëm

• Pëlqen lojën aktive • Merr pjesë në lojën active • Mban shëndet të mirë

FAMILJA• Kupton se rritja dhe

zhvillimi fëmijës janë unike • Ka një qëndrim pozitiv në

drejtim të ushqimit • Kupton nevojat ushqyese

të fëmijës në rritje dhe rëndësinë e marrjes së rregullt të vakteve të shëndetëshme

• Kupton rëndësinë e përshtatjes së ushqimeve për fëmijën që ta ketë më të lehtë për ti ngrënë

• Kupton rëndësinë e një mënyre të shëndetshme të jetesës, përfshirë ngrënien e ushqimeve të shëndetshme dhe duke marrë pjesë rregullisht në aktivitet fizik

• Kupton se prindët janë përgjegës për çfar, kur dhe ku ha fëmija dhe se fëmija është përgjegjës për çfar të haj dhe sa të haj

• Shërbejnë ushqime të përshtatshme me zhvillimin

• Shërbejnë vakte të rregullta të shëndetshme

• Ofron llojshmëri ushqimesh• Hajnë rregullisht vaktet

bashkarisht për të siguruar ushqyerjen optimale dhe lehtësuar komunikimin në familje

• Ofron shëmbull pozitiv, është model duke ngrënë ushqime të shëndetshme dhe marrë pjesë rregullisht në aktivitetin fizik

• Ofron mundësi të sigurta për lojën aktive

Mban shëndet të mirë


Pyetjet më të shpeshta të prindërve rreth ushqyerjes në fëmijërinë e hershme

Si mund ti mësoj fëmijëve të mi sjellje të mira ngrënie?• Hani vaktet së bashku si një familje.• Kujtoni se ju jeni përgjegjës për çfar, kur dhe ku han fëmija juaj. Lëreni të

vendosi në se do të haj dhe sa të haj.• Jepni larmishmëri ushqimesh të shëndetëshme dhe nxiteni fëmijën tuaj të provoj

ushqime të ndryshme.• Merrni me vete fëmijën tuaj kur shkoni në treg për të blerë ushqime, kur po

përgatisni dhe gatuani ato në shtëpi • Mos e përdorni ushqimin për të lavdëruar, ose dënuar fëmijën.• Bëhuni një shëmbull pozitiv-praktikoni ushqyerjen e shëndetëshme dhe ju.

Si mund ta bëj të këndshme kohën e ngrënies?• Jini të duruar dhe mirëkuptoni kur fëmija juaj bën rrëmujë ndërsa po mëson të

ushqehet vetë, kjo është normale.• Shërbeni ushqime të shëndetshme për vaktet e rregullta dhe të ndërmjetme në njëkohëtëcaktuarpormundtëlejonipakfleksibilitet.

• Përdornipjatën,tasin,filxhanin,lugët,etjqëipëlqejnëfëmijëstuaj• Krijoni një vend çlodhës për ngrënien (p.sh. mbyllni televizorin)

Oreksi fëmijës tim 2 vjeçar ka ndryshuar? A duhet të shqetësohem?• Fëmijët rriten më ngadalë nga mosha 1-5 vjeç.• Oreksi i fëmijëve më të vegjël është zakonisht më i pakët se ai i foshnjeve të

vogla.• Oreksi i fëmijës ndryshon shumë edhe nga dita në ditë dhe nga vakti në vakt.

Në se fëmija juaj është energjik dhe po rritet mirë ai ka marrë sasinë e duhur që ka nevojë.

Çfar duhet të haj fëmija im?• Në vaktin e ngrënies, jepni sasira të vogla të asaj që po han pjesa tjetër e familjes

tuaj (për shëmbull, bukë, makarona, ose oriz; fruta dhe zarzavate; djath, ose kos; mish viçi pa dhjamë, pulë, peshk, ose vezë).

• Fëmijët ndën 2 vjeç zakonisht hanë porcione të vogla. Jepni porcione të vogla p.sh 1-2 lugë gjelle dhe lereni fëmijën tj`u kërkoj vetë më shumë në se ende është i uritur. Jepni fëmijës tuaj ushqim çdo 2-3 orë në një vakt të rregullt, ose vakte zemër.

Çfar të bëj për fëmijën tim nazeli?• Kontrolloni atë që han fëmija gjatë një dite, jave, etj, jo gjatë një vakti. • Në se fëmija juaj është energjik dhe po rritet mirë ka të ngjarë që ai të marri

sasinë që duhet. • Jepni fëmijës tuaj mundësi për të zgjedhur ushqimet dhe lereni atë të vendosi. • Vazhdoni të shërbeni përsëri në një kohë tjetër një ushqim të ri edhe në se

fëmija juaj e ka refuzuar atë. • Lëreni fëmijën të marri pjesë në përgatitjen e ushqimeve, gatimin, të vijë me ju

në treg për ti blerë ato, etj. • Mos e përdorni ushqimin për të lavdëruar, ose dënuar fëmijën

1–4 YEARS

55Kapitulli 8

Fëmija im ndonjëherë sorrollatet gjatë vakteve. Çfar mund të bëj?• Është normale për fëmijët mbas një kohe të shkurtër të humbasi interesin në një

aktivitet, duke përfshirë ngrënien. Ato gjithashtu hutohen lehtë. • Mundohuni të mënjanoni tërheqjen e vëmendjes (psh shikimi televiziorit) gjatë

vakteve të ngrënies. • Rutinat janë të rëndësishme për fëmijët. Vaktet e ngrënies mundohuni t`ja jepni

në të njëjtin orar.

Unë bëj luftë me fëmijën tim për të ngrënë. A është kjo normale?• Fëmija juaj mund të luftoj me ju për ushqimin në një përpjekje që të marrrë

vendimet e tija dhe të bëhet i pamvarur. Lufta për ushqimin mund ta bëj atë më të vendosur.

• Mbani parasysh se ju jeni përgjegjës për çfar, kur dhe ku han fëmija juaj. • Lereni fëmijën tuaj të vendosi kur të haj dhe sa. • Vazhdoni të shërbeni një ushqim të ri edhe në se fëmija juaj e ka refuzuar atë.

Mund të duhen disa herë që një fëmijë të pranoj një ushqim të ri.

Fëmija im do të haj sendviçe vetëm me gjalp dhe sallam. Çfar të bëj?• Fiksimet e fëmijës për një ushqim janë të zakonshme. • Jepini sasi të vogla të një ushqimi të pëlqyer, së bashku me ushqime të tjera për

tu siguruar që fëmija juaj han një llojshmëri ushqimesh. • Zakonishtfiksimipërnjëushqimtëcaktuarnukzgjatshumëqëtëjetëidëmshëm.• Në se fëmija juaj është energjik dhe po rritet mirë ka të ngjarë që ai han sa

duhet.

Si mund ta bind fëmijën tim që të provoj ushqime të reja ?• Jepni porcione të vogla të ushqimeve të reja, ndoshta 1-2 lugë gjelle dhe lereni

fëmijën të kërkoj vetë më shumë. • Nxiteni fëmijën tuaj të provoj ushqime të reja por mos e detyroni me forcë ti haj

ato. Vazhdoni ta shërbeni ushqimin e ri edhe në se fëmija juaj e ka refuzuar atë. • Shërbeni ushqimin që i pëlqen fëmijës tuaj së bashku me ushqimin e ri. Ajo

mund të ketë më shumë dëshirë për të provuar ushqimet e reja në rast se në pjatë është edhe ushqimi që i pëlqen.

• Bëhuni shëmbull pozitiv, hani ushqime të reja vetë. • Prezantojeni ushqimin e ri në një mënyrë neutrale. Flisni rreth ushqimit për

ngjyrën, formën, aromën dhe përmbajtjen që ka, por mos thoni që ai ka shije të mirë.

• Kur të shkoni për të blerë në treg, ose po përgatisni ushqimin përfshini edhe fëmijën.

• Jini krijues. Për shembull, prejeni ushqimin në forma të bukura, ose krijoni emra të bukur për ushqimin (p.sh një pemë e vogël për brokolin, etj).

Çfar duhet të pijë fëmija im?• Fëmijajuajduhettëpijërreth2filxhana(450gram)qumështnëditë.Pirjamë

shumë mund të paksoj oreksin e fëmijës për ushqime të tjera të shëndetëshme. • Deri në moshën 2 vjeç mos i jepni fëmijës tuaj qumësht me pak yndyrë, apo

pa yndyrë. Ai ka nevojë për yndyrna shtesë që ka qumështi për rritjen dhe zhvillimin.

• Lëngjet e frutave, jepjani në sasi të vogla 120-170 ml në ditë, sepse në se pinë


më shumë mund të paksohet oreksi për ushqime të tjera. • Jepjani lëngjet në një filxhan dhe jo me shishe. Lëngu i dhënë me shishe mund të bëj

që sheqeri të qëndroj për një kohë më të gjatë tek dhëmbët e fëmijës duke ndikuar në shfaqjen e hershme të kariesit të dhëmbëve.

• Fëmija juaj mund të mos ju tregoj kur është i etur. Sigurohuni që ai pin sa duhet ujë gjatë ditës, veçanërisht midis vakteve të ndryshme të ngrënies

Si mund ta ndihmoj fëmijën të marri sa duhet kalcium?• Jepni ushqime që janë të pasura në kalcium, për shembull qumësht, djath,

kos, brokoli. Shërbeni qumësht të përzier me çokollatë, manaferra. Përdorni prodhime bulmeti në receta të ndryshme si p.sh buding, supa etj. Shërbeni ushqime të bulmetrave që nuk janë të zakonshme, p.sh kos me shije të reja.

• Në se sistemi tij tretës nuk mund të pranoj qumështin dhe prodhimet e tjera të bulmetrave (është intolerant ndaj laktozës) mundohu të provoni si më poshtë:• Jepni porcione të vogla të këtyre ushqimeve gjatë ditës • Shërbeni këto ushqime së bashku me ushqime që nuk janë bulmetra.• Ofroni prodhime pa laktozë, kos, djath kaçkavall, parmixhiano që kanë pak

laktoz• Shërbeni ushqimet si lëng portokalli dhe drithra që kanë të shtuar kalcium.

• Në se këto ide nuk funksionojnë pyesni nje mjek specialist në se ka nevojë që fëmijës tuaj të marri shtesë me kalcium.

A duhet ti jap fëmijës tim shtesa me vitamina dhe minerale?• Në se fëmija juaj po rritet mirë dhe han një larmishmëri ushqimesh të

shëndetëshme nuk ka nevojë për të marrë vitamina dhe minerale. • Në se fëmija juaj merr një shtesë me vitamina dhe minerale kujdes mos e leni

shishen e tyre në vende që fëmija mund ta kapi. Ato mund të duken si karamele dhe ngrënia e shumtë e tyre mund të jetë e dëmshme.

• Flisnimëpunonjësinshëndetësorpërparasetëfillonishtesamevitaminadheminerale fëmijës tuaj.

Çfarë duhet të bëj në se fëmija im duket mbi peshë?• Nësefëmijajuajporritet,hanushqimetëshëndetëshmedheështëfizikisht

aktiv, ju nuk ka nevojë të shqetësoheni në se është mbipeshë. • Tregoni fëmijës tuaj se njerëzit kanë forma dhe madhësi të ndryshme dhe ta

pëlqej veten ashtu si është. Mos e kritikoni asnjëherë madhësinë dhe formën e fëmijës tuaj.

• Në se të tjerët komentojnë para fëmijës rreth formës dhe madhësisë së tij/saj drejtoni komentet e tyre tek anët e mira dhe cilësitë e fëmijës tuaj.

• Bëhuni një shëmbull pozitiv, praktikoni sjellje të shëndetshme ngrënie dhe merrnipjesërregullishtnëaktivitetefizike.

• Përqëndrohuni në ndryshimin gradual të sjelljeve të ngrënies dhe aktivitetet fiziketëgjithëfamiljesnëvendtëqëtëpërqëndrohenitekfëmijambipeshë.

• Planifikoniaktivitetefizikeqëpëlqejnëtëgjithënëfamiljentuaj(psh.ecjamebiçikletë,noti,shëtitje,etj),kufizoninë1-2orënëditësasinëekohësqëfëmijajuaj harxhon duke parë televizior, luajtur me video lojra, kompiuter, etj.

• Shërbeni për ditë vaktet e ngrënies në orare të caktuara. • Mos i ndaloni ëmbëlsirat. Shërbeni ato me sasi të pakta dhe jo shpesh. Mos e

vendosni fëmijën tuaj asnjëherë në dietë për të humbur peshë, pa rekomandimin

57Kapitulli 8

e një personeli të specializuar shëndetësor për arsye mjeksore dhe kujdes që në këtë rast të ndiqet rregullisht dieta e përshkruar nga specialisti.

EARLY CHILDHOOD • 1–4 YEARSLY CHILDHOOD • 1–4 YEARSSi mund ta ndihmoj fëmijën tim të pëlqej trupin e tij?• Bëhuni shembull pozitiv, mos kritikoni madhësinë dhe formën tuaj të trupit, apo

atë të tjerëve. • Fokusohunimbikarakterin,nëvendtëpamjeskuriflisnifëmijëstuaj.

A duhet të haj fëmija im ushqime me pak yndyrë?• Qumështi me yndyrë të paktë, ose pa yndyrë nuk rekomandohet ti jepet fëmijëve

për dy vitet e para të jetës sepse foshnjet dhe fëmijët e vegjël në këtë moshë kanë nevoj për tu rritur dhe zhvilluar.

• Mbasmoshësdyvjeç,fëmijëtduhettëfillojnëgradualishttëhajnëushqimememë pak yndyrë.

• Fëmijëtndërsafillojnëtëkonsumojnëmëpakkaloringayndyra,kanënevojëpër më shumë drithra, si bukë, çereale, fruta dhe zarzavate, qumësht me pak yndyrë, mish pa dhjam pulë, ose peshk.

• Ka rëndësi për fëmijët që të konsumojnë kaloritë e duhura për tu rritur mirë. • Kur ato janë aktiv shumë, apo kanë shpërthime të rritjes, energjia e tyre mund

të jetë më e lartë.

Si mund ta nxis fëmijën tim të jetë më shumë aktiv fizikisht?• Nxisni lojën aktive, loja e momentit psh hedhja në vend, rrëshqitja, kërcim në

litar, etj. • Të luani së bashku (p.sh lojën kuka-mshefti, hidhni dhe prisni topin, etj) është

shumë e mirë sepse kaloni kohë me fëmijën tuaj. • Kufizonikohënqëfëmijajuajkalonpërparatelevizoritdhevideolojravenë1-2

orë në ditë. • Për çdo orë që fëmija lexon, shikon TV dhe videolojra, nxiteni të pushoj dhe të bëj10minutaaktivitetfizik.

• Përfshini fëmijën tuaj në punët e shtëpisë, për shembull të mbledhi gjethet në kopësht, të shëtisi qenin, shtrojë tavolinën për të ngrënë.

• Planifikoni të paktën një aktivitet të veçantë fizik çdo javë (për shembull tëshëtisni me biçkletë).

• Përfshini fëmijën tuaj në aktivitete të planifikuarafizike (kurse të ndryshme)p.sh not, danc, mësime gjimnastike.

Çfarë mundet të bëj unë që ta bëj të këndshme blerjen në pazar për fëmijën tim?• Shkoni për pazar kur fëmija juaj nuk është i uritur. • Bëni një listë më përpara të gjërave që do të blini për të kursyer kohë në dyqan. • Merrni lodra me vete që fëmija të jetë i zënë me to. • Vendosni rregulla të qarta (p.sh mos rrëshqit me karrocën e mallrave, mos hyp e

ngjit shkallët elektrike kot, mos kërko të blej karamele, etj) dhe lavdëro fëmijën kur i zbaton rregullat. Thuajini fëmijës të kërkojë një lloj malli, ushqimi, etj.

• Flisni me fëmijën tuaj rreth asaj që ju po bleni. • Në se ka mundësi mos e nxitoni fëmijën tuaj. Fëmijët pëlqejnë të shikojnë përreth

dhe të diskutojnë mbi atë që shikojnë.


Çfar duhet të pres ndërsa fëmija im rritet?Në moshën 1-2 vjeç fëmija juaj do të:• Kapi dhe lëshoj ushqimet me gishtat e tij• Jetë i aftë të mbaj një lugë (por nuk është i aftë ta përdori atë shumë mirë).• Jetëiaftëtëpërdorinjëfilxhan(pordotëketëvështirësitalëshojatëngadora)• Dëshiroj ushqime që të tjerët po hajnë.

Në moshën 1 e 1/2 -2 vjeç fëmija juaj do të • Haj me pak se foshnjet dhe fëmijët dy vjeçar.• Pëlqej të haj me duar.• Ketë ushqime që i pëlqen më shumë.• Hutohet lehtë gjatë ngrënies.

Në moshën 2 -3 vjeç fëmija juaj:• Ështëiaftëtëmbajnjëfilxhan.• Është i aftë të coptoj më shumë ushqime.• Ka ushqime që pëlqen dhe nuk pëlqen.

Në moshën 3 -4 vjeç, fëmija juaj do të:• Jetë i aftë të përdori pirunin.• Tëmbajënjëfilxhanngadorezaetij.• Të hedhi ujë nga një kanë e vogël.• Kërkon ushqime që pëlqen më shumë.• Pëlqen ushqime ne forma dhe ngjyra të ndryshme.• Pëlqen të imitoj gatimin.• Ka interes në rritje për ushqimet.• Ndikohet nga TV.

Në moshën 4-5 vjeç fëmija juaj do të:• Jetë i aftë të përdori thikën dhe pirunin.• Tëpërdorimirënjëfilxhan.• Të ushqehet vetë.• Të jetë më i interesuar për atë që han.• Vazhdontëketëfiksimepërnjëllojushqimi• Pëlqen të ndihmoj në përgatitjen e ushqimit.• Interesohet nga vjen ushqimi.• Ndikohet më shumë nga bashkmoshatarët.

EARLY CHILDHOOD • 1–4 YEARS

8.7 Kontrolli i ushqyerjes në fëmijërinë e mesme

Fëmijëria mesme

Fëmijëria e mesme, mosha 5-10 vjeç është karakterizuar nga një ritëm i ngadaltë, gradualirritjesfizike.Përtëarriturrritjendhezhvilliminoptimal,fëmijëtkanënevojëpër ushqime të shëndetëshme të larmishme që ofrojnë energji, proteina, karbohidrate, yndyrna, vitamina dhe mineralet e nevojshme. Ato kanë nevojë për tre vakte të plota në ditë dhe 2 vakte zemër.

59Kapitulli 8

Fëmijëtpërfitojnëshumëdukepraktikuarsjelljetëushqyerjessëshëndetëshme.Këtosjellje janë shumë të rëndësishme për të:•promovuar rritjen dhe zhvillimin optimal dhe të shëndetëshëm.•parandaluar problemet shëndetësore (p.sh anemia nga mangësia e hekurit, nënushqyerja, obeziteti, çrregullime të ngrënies, kariesi dhëmbëve, etj).•vendosur themelet e një shëndeti të mirë gjatë gjithë jetës dhe paksuar rrezikun për sëmundje kronike (p.sh sëmundje kardiovaskulare, diabet melitus tip 2, hipertension, disa forma kanceri, osteoporoza, etj).

Shqetësimet më të shpeshta ushqimore

Shpesh fëmijët në këtë moshë paksojnë konsumin e qumështit (burimi kalciumit), frutave dhe zarzavateve, ndërsa konsumi lëngjeve të ëmbla rritet. Po kështu marrja e yndyrnave, sidomos yndyrnave të ngopura dhe natriumit kalon sasitë e rekomanduara ( nga marrja e tepërt e ushqimeve fast food, të kripura). Për rrjedhojë rritet prevalenca eobezitetittëfëmijërisë.Ndërsagjithashtudisafëmijëmundtëfillojnëtëshqetësohenshumë për imazhin e tyre gjatë fëmijërisë së hershme që mund të çoj në çrregullime të ngrënies.

Gjendja shëndetësore e fëmijës duhet të vlerësohet gjatë një vizite kontrolli për ushqyerjen si pjesë e vizitave të përgjithshmë rutinë për kontrollin e mirërritjes të qëndrësshëndetësore.Personelishëndetësorefillonkëtëvizitëkontrollipërushqyerjenduke mbledhur informacion rreth gjendjes nutricionale të foshnjes. Kjo mund të bëhet duke bërë disa pyetje intervistuese, si dhe duke parë një pyetsor që prindët mund ta kenë plotësuar përpara vizitës. Këto dy metoda ofrojnë një pikë të vlefshme për të gjetur problemet që lidhen me ushqyerjen e foshnjes.

Po kështu gjatë vizitave kontrolluese personeli shëndetësor mund të ofroj këshillim dhe mbështetje për ushqyerjen e fëmijës. Personeli shëndetësor mund të përdori këtë pjesë të manualit për udhëzimet mbi depistimin dhe vlerësimin e këshillimin për ushqyerjen, si dhe për ti ofruar familjeve informacion dhe mbështetje. Pyetjet intervistuese, depistimi dhe këshillimi duhet të përdoren në mënyrë të përshtatshme, ndryshojnë nga vizita në vizitë dhe nga fëmija në fëmijë

Pyetjet intervistuese

Sjellje të Ngrënies dhe Zgjedhjet Ushqimore

Për fëmijën• Çfar hëngre dje? Në shkollë? Në shtëpi? Tek shtëpia shokut/shoqes?• Sa shpesh familja juaj han së bashku vaktet?• Çfar hani ju zakonisht dhe pini në mëngjez? Rreth mesditës? Në drekë? Pas

dreke? Në darkë? Midis vakteve?• Cilat ushqime hani më shpesh?• Kush është ushqimi juaj i preferuar?• A ka ushqime speciale që ju hani gjatë pushimeve, rasteve të veçanta, festa,

etj? • A ka ndonjë ushqim që ju nuk doni të hani?• A keni pirë qumësht dje? A keni ngrënë ndonjë ushqim tjetër bulmet (p.sh djath,

kos, etj)?• A keni ngrënë ndonjë frut dje? Zarzavat? A keni pirë ndonjë lëng?


Për prindin• A mendoni se Artani han ushqime të shëndetëshme. Përse, (ose përse jo)? • Çfar han ai zakonisht për zemër?• Ku i han vaktet zemër Artani? Në shtëpi? Në shkollë? Në shtëpinë e shokut? • A keni ndonjë shqetësim rreth sjelljeve të ngrënies (p.sh ta bindni që të pij

shumë qumësht)?

Sigurimi ushqimit

Për fëmijën, ose prindin• Kush zakonisht blen ushqimin për familjen tuaj?• Kush e përgatit atë?• A ka ndonjë rast kur në familjen tuaj nuk ka ushqim mjaftueshëm për të ngrënë,

ose nuk ka lek mjaftueshëm për ta blerë atë?

Pesha dhe imazhi trupit

Për fëmijën e vogël• Sindjehenimëpamjentuajfizike?• A ndjen se je

• Nën peshë?• Mbi peshë? • Në rregull?

• Përse?

Për fëmijën më të rritur• Sa dëshiron ti të peshosh?• A po mundohesh të ndryshosh peshën tënde? Në se po si ?

Aktiviteti Fizik

Për fëmijën• Amendonsepobënsaduhetaktivitetfizik?Përse,(osepërsejo)?• Çfar bëni për tu zbavitur? A nget një biçikletë? Patinë? Luan basketboll,

voleiboll, etj?• Simendonsemundtërrisëshnivelineaktivitetitfizik?• Sa kohë harxhon për ditë duke parë televiziorin dhe luajtur me video lojra, apo

me kompiuter?

Për prindin• NëçfarllojaktivitetifizikmerrpjesëRita?Sashpesh?

Matjet dhe Ekzaminimet

• Masni gjatësinë, peshën, cirkumferencën e kokës dhe plotësoni kurbat e rritjes. Devijacioningarritjanormale(p.sh.njëndryshimmerëndësinëgrafikëterritjes)duhet të vlerësohet. Kjo mund të jetë normale, ose mund të tregoj një problem nutricional (p.sh vështirësi për të ngrënë).

• Matjet e peshës dhe gjatësisë mund të përdoren për të treguar gjendjen ushqyese

61Kapitulli 8

dherritjen.Ndryshimetnëpeshëreflektojnënjëmarrjetëlëndëveushqyesepërnjë kohë të shkurtër dhe shërbejnë si një tregues për gjendjen nutricionale dhe shëndetinnëpërgjithësi.Gjatësiaeulëtpërmoshëmundtëreflektojproblemeshëndetësore afat gjata.

• Indeksi masës trupore mund të përdoret si një mjet depistimi për të caktuar gjendjen nutricionale dhe shëndetësore. Llogaritja e IMT bëhet duke pjestuar peshënmekatrorinegjatësisë(kg/m2),osedukejureferuargrafikuttëIMT.Krahasoninormënekëtijgrafikutëpërcaktuarpërmoshëndheseksinefëmijës.

Disa fëmijë kanë një IMT të lartë sepse kanë një masë të madhe muskulare si rrjedhojë eaktivitetitfizik.Njëpalëelëkurëserritur(pshmbipercentiline95tëkurbavetërritjes)mundtëkonfirmojtepricënnëyndyrëntruporetekfëmijët

Treguesit e Gjatësisë dhe Peshës në Fëmijërinë e MesmeTreguesi Vlerat Antropometrike Vlerat kufi

Stanting (prapambetje në gjatësi) Gjatësi për moshë <Percentili 3

Dobësia BMI për moshë <Percentili 5

Në rrezik për mbipeshë BMI për moshë Percentili 85 por

Mbipeshë BMI për moshë >Percentili 95

Burimi: Organizata Botërore e Shëndetësisë

• Vlerësonipamjenelëkurës,flokëve,gingivave,gjuhësdhesyve.• Masni TA të fëmijës• Vlerësoni rrezikun e fëmijës për hiperlipidemi familjare • Pyesni prindin në se fëmija kontrollohet rregullisht tek dentisti

Anemia nga mungesa e hekuritFëmijët që kanë nevoja speciale shëndetësore, ose marrje të pakët të hekurit duhet të depistohen për anemi nga mungesa e hekurit.

Aktiviteti Fizik

Vlerësoninivelineaktivitetitfiziktëfëmijësduke:• Përcaktuarnësaaktivitetefizikemerrpjesëfëmijanënjëjavë.• Vlerësuar si krahasohet aktiviteti i fëmijës më standartet ndërkombëtare (rekomandimetqëjanësimbasmoshëspëraktivitetinfizik

Këshillimi

Profesionistët e shëndetit mund të përdorin informacionin e mëposhtëm për të udhëzuar prindët dhe ofruar informacion mbi atë që duhet të presin ndërsa fëmija po kalon një fazë të re zhvillimi.

Zhvillimi fizik• Diskutoni zhvillimin fizikme fëmijët dhe prindët dhe kohën afërsisht se kur

duhet pritur shpejtimi i rritjes. Për vajzat kjo mund të ndodhi në moshat 9-11 vjeç, për djemtë kjo mund të mos ndodhi deri në moshën 12 vjeç.

• Shpjegonigrafikunerritjesstandartpërfëmijëtdheprindëtetyredhesifëmijëtkrahasohen me moshën e tyre.


• Diskutoni se çfar kupton pesha e shëndetëshme. Ndihmoni fëmijët të kuptojnë senjerëzitkanëmadhësidheformaunikeindividuale,brëndanjëkufirinormalpeshash trupore. Të gjithë fëmijët kanë nevojë të dijnë se ato i duan dhe pëlqehen nga familjet e tyre ashtu si janë, pamvarësisht nga madhësia dhe forma e tyre.

• Shpjegoni fëmijëve të rritur se tek disa prej moshatarëve të tyre puberteti mund tifillojmëherëtseataporkjoështënormale.

• Diskutonimefëmijënrrethndryshimevefizikeqëdotëndodhindheshqetësimevetë veçanta.

• Theksoni rëndësinë e ngrënies së ushqimeve të shëndetëshme për të arritur, ose mbajtur një peshë të përshtatëshme për gjatësinë e fëmijës dhe nivelin e aktivitetitfizik.

Sjelljet e ngrënies

• Diskutoni rëndësinë e sjelljeve të shëndetëshme të ngrënies.• Ofroni udhëzime fëmijëve për të rritur larmishmërinë e ushqimeve që ato hajnë

dhe udhëzoni prindët si të përfshijnë ushqimet që ata hanë tek fëmijët.• Nxisni fëmijët për të kryer zgjedhje të shëndetëshme ushqimore simbas

udhëzuesit kombëtar për ushqyerjen e popullatës dhe piramidës ushqimore.• Nxisni fëmijët të hajnë vakte të shëndetëshme përfshirë edhe ato zemër.

Diskutoni rëndësinë e ngrënies së mëngjezit, drekës dhe darkës. Udhëzoni që të marrin me vete ushqime kur janë larg shtëpisë.

• Shpjegoni se nevojat energjitike mbeten mjaft konstante gjatë fëmijërisë së mesmedhendikohenngarritja,aktivitetifizikdhepërbërjatrupit.Djemtëdhevajzatkanënevojëpothuajsetënjëjtëtëkalorazhitditorderikurfillonhopi irritjes së tyre, kur ka nevojë për kalori shtesë. Gjatë kësaj periudhe mund të nevojiten 200-300 kalori më shumë në ditë për fëmijët shumë aktivë.

• Ndihmoni fëmijët të zgjedhin vakte zemër të shëndetëshme me karbohidrate komplekse (psh bukë e zezë, drithra integrale, fruta të freskëta) nxisni familjet të kufizojnëushqimetqëkanëshumësheqer,oseyndyrna(p.sh.çipse,ëmbëlsira,pije të ëmbla). Fëmijët në fëmijërinë e hershme nuk mund të konsumojnë sasi të madhe ushqimi në një vakt dhe kështu kanë nevojë për vakte zemër të shëndetëshme që të sigurojnë një dietë të shëndetëshme.

Aktiviteti Fizik

• Aktiviteti fizik rekomandohet në pothuasje të gjitha ditët e javës, shpjegonise fëmija mund ta arrij këtë objektiv duke kryer aktivitete me intensitet të moderuar (psh ngjitje në një lartësi për 30 minuta), ose nëpërmjet aktiviteteve të shkurtra intensive (psh me patina, ski, ose basketboll për 15- 20 minuta).

• Karëndësipërfëmijëttëkuptojnërëndësinëenjëaktivitetifizik.Kjomundtinxisiato të jenëaktivgjatëadoleshencës,kuraktivitetifizikka tendencëtëbjeri.

• Nxisnifëmijëtqëtëgjejnëaktivitetefizikeqëpëlqejnëdhemundtipërfshijnënë jetët e tyre të përditëshme. Këto aktivitete kanë tendencë që të vazhdohen në moshën e rritur.

• Nxisniprindëtqëtëdiskutojnëmejusipoecënaktivitetifizikqëfëmijazhvillonnëorëneedukatësfizikenëshkollëdhejepnisugjerimepërpërmirësim.

• Nxisni prindët e fëmijëve me nevoja speciale shëndetësore që të lejojnë fëmijët

63Kapitulli 8

e tyre të marrin pjesë në aktivitet të rregullt fizik për një shëndet të mirëkardiovaskular(brëndakufijveqëelejojnëkushteetijafizike,osemjeksore)

• Për fëmijët që marrin pjesë në sporte të organizuara, ka rëndësi marrja e duhur e lëngjeve. Përpara pubertetit fëmijët janë në rrezik më të madh për sëmundje që lidhen me mbinxehtësinë, sepse gjëndrat e tyre të djersës nuk janë të zhvilluara plotësisht dhe ato nuk mund të freskohen vetë sikurse mund të bëjnë adoleshentët. Nxisni prindët të sigurohen se fëmijët e tyre mund të pijnë sa duhet lëngje.

• Theksoni rëndësinë e përdorimit të pajisjeve të sigurisë kur po kryejnë aktivitet fizike.

• Nxisni fëmijët, veçanërisht ato që janë mbi peshë, për të paksuar sjelljet sedentare (p.sh shikimi zgjatur i TV, luajtja me kompiuter, etj).

Përdorimi substancave• Kujtoni prindërve dhe fëmijëve për rreziqet e alkolit, duhanit dhe drogave të

tjera në këtë moshë. M

Rezultatet e dëshiruara për ushqyerjen e fëmijës dhe roli familjes5YEARS

FËMIJËRIA HERSHME 5–10 VJEÇ

Edukimi/Qëndrimi Sjelljet Sjellje të shëndetëshme

• Kupton se sjelljet e ngrënies së shëndetëshme dhe aktiviteti fizik janë themelore për rritjen, zhvillimin dhe shëndetin

• Kupton rëndësinë e ngrënies së ushqimeve të shëndetëshme dhe si të rrisin larmishmërinë ushqimore

• Kupton rëndësinë e dietës së shëndetëshme që konsiston në 3 vakte në ditë dhe vaktet zemër

• Kupton përfitimet fizike, emocionale dhe sociale të aktivitetit të rregullt fizik dhe si të rritet niveli i aktivitetit fizik

• Kupton se njerëzit kanë forma dhe madhësi unike brënda kufijve të një peshe të shëndetëshme trupore

• Konsumon një llojshmëri ushqimesh të shëndetëshme • Bën zgjedhje të shëndetshme ushqimore kur është larg shtëpisë • Merr pjesë në aktivitet fizik pothuasje në të gjitha ditët e javës

• Mban ushqyerjen optimale që të promovoj rritjen dhe zhvillimin• Arrin mirëqënien, ushqyerjen dhe fizikun e duhur pa shënja të anemisë nga mangësia e hekurit, nën ushqyerje, obezitet, çrregullime të ngrënies,karies dentar, ose probleme të tjera lidhur me nutricionin• Arrin dhe mban një peshë të rregullt trupore dhe imazh pozitiv trupor


FAMILJA

• Kupton ndryshimet fizike që ndodhin me rritjen dhe zhvillimin• Kupton mardhënien midis ushqyerjes dhe shëndetit afat gjatë dhe afat shkurtër• Kupton sjelljet e ngrënies së fëmijës dhe si të rrisi llojshmërinë e ushqimeve që ata hajnë • Kupton rëndësinë e një diete të shëndetëshme që përfshin ngrënien 3 vakte të rregullta në ditë dhe vaktet zemër simbas nevojave•Kupton se njerëzit kanë forma dhe madhësi të ndryshme brënda një kufiri të peshës së shëndetshme trupore • Kupton rreziqet e një humbje të rrezikshme në peshë dhe njeh mënyrat e sigurta për të arritur dhe mbajtur një peshë të shëndetëshme

• Ofron një shembull pozitiv: Praktikon sjellje të shëndetshme të ngrënies,Merr pjesë në aktivitet të rregullt fizik dhe nxit një imazh trupi pozitiv• Ofron një larmishmëri ushqimesh të shëndetshme në shtëpi, duke kufizuar marrjen e ushqimeve me sheqer dhe yndyrna të shumta • Hajnë vaktet së bashku rregullisht që të sigurojnë ushqyerjen optimale dhe lehtësojnë komunikimin në familje• Ofron mundësitë për fëmijën të marrin pjesë në planifikimin e vakteve dhe përgatitjen e ushqimit• Merr pjesë në aktivitet të fizik me fëmijën

• Ofron ushqime të shëndetëshme të përshtatëshme me zhvillimin e femijës dhe kur nevojitet i ndryshon ato • Ndihmon fëmijën të arrij një peshë të shëndetshme trupore• Ofron mundësi dhe vende të sigurta për fëmijën që të marri pjesë në aktivitet fizik

LDHOOD • 5–10 YEARS

8.7. b Pyetje të shpeshta në fëmijërinë e hershme

Si mundet ta detyroj fëmijën tim të haj mëngjez?

• Ofroni ushqime që janë të shpeshta dhe të përshtatëshme si fruta, drithra, sandviçe me djath kos, etj.

• Shërbeni ushqime të tjera që nuk janë të zakonshme për mëngjezin (psh patate e pjekur, sandviç, etj).

• Ndihmoni fëmijën tuaj që të organizohet dhe bëhet gati, kështu që ka kohë për të ngrënë mëngjezin.

• Përgatiteni mëngjezin një natë më parë. • Në rast se fëmija juaj nxiton jepni ushqime dhe fruta me vete që ti haj në shkollë.

Si mund të bëj që fëmija im të haj më shumë fruta dhe zarzavate?

• Mbani në shtëpi lloje të ndryshme frutash dhe zarzavatesh. • Mbani në frigorifer lëngje frutash natyrale 100 për qind pa sheqer. • Lani, qëroni dhe preni frutat, zarzavatet dhe mbajini ato në frigorifer. • Përdorni një enë ku frutat e zarzavatet të shikohen lehtësisht. • Shërbeni gjatë darkës dy, ose më shumë zarzavate duke përfshirë të paktën një

që fëmija pëlqen. • Paketoni frutat dhe zarzavatet dhe futini tek çanta që fëmija merr me vete

në shkollë. Bëhuni një shëmbull i mirë, hani edhe ju vetë më shumë fruta dhe zarzavate

Si mund ta ndihmoj fëmijën tim të marrё sa duhet kalcium?

• Shërbeni ushqime që janë të pasura me kalcium si qumësht me pak yndyrë (2 për qind), ose pa yndyrë, kos, djath, brokoli, rrepa, etj.

65Kapitulli 8

• Shërbeni qumështin me pak yndyrë, ose pa yndyrë me fruta të ndryshme (p.sh me lule shtrydhe), ose me çokollatë.

• Përdorni bulmetrat në receta gatimi si buding, supa, tava në furrë, etj. • Shërbeni porcione të vogla të llojeve të ndryshme të bulmetrave gjatë ditës. • Shërbeni këto ushqime së bashku me ushqimet që nuk janë bulmetra

Si mundet familja jonë të haj vaktet bashkë kur ne jemi shumë të zënë?

• Bëjeni përgatitjen dhe gatimin e ushqimit një aktivitet. • Hani së bashku një nga vaktet e ndryshme. Për shembull hani së bashku

mëngjesin një ditë dhe drekën ditën tjetër. • Bleni produkte të gatshme, ose gjysëm të gatshme për tu ngrënë, ose porosisni

nga një restorant dhe hani të gjithë së bashku. • Kur familja juaj han së bashku përdoreni kohën për tu socializuar. Mënjanoni

gjëra që tërheqin vëmendjen. Mbylleni televizorin dhe mos ju përgjigj telefonit.

Si mund ta mësoj fëmijën tim të bëj zgjedhje të shëndetëshme ushqimore kur nuk është në shtëpi?

• Nxisni fëmijën tuaj të bëj zgjedhje të shëndetëshme kur porosit ushqim në shkollë, dyqan dhe restorante.

• Shikoni se çfar han në shkollë dhe diskutoni zgjedhjen e ushqimeve të shëndetëshme.

• Nxiteni fëmijën tuaj të haj sallata, fruta, zarzavate dhe mishra të pjekur, ose zier.

• Nxiteni fëmijën të mënjanoj ngrënien e ushqimeve të skuqura, ose të paksoj porcionin që merr (p.sh duke ndarë një qese me patatina së bashku me shokun).

• Mësoni fëmijën tuaj të jetë i vëmendshëm dhe të shikoj se çfar po i hidhet ushqimit që po blen (p.sh. ti thotë shitësit mos më hidh majonezë, kripë me shumicë, etj)

Fëmija im han si zemër çipsa dhe ëmbëlsira. Çfar duhet të bëj?

• Kufizonimbajtjennështëpitëushqimeveqëjanëtëpasuranëyndyrnasiçipset,patatet e skuqura dhe ushqime që kanë sheqerna, përfshirë edhe lëngjet.

• Mbani gati lloje të ndryshme ushqimesh të shëndetëshme që mund të përgatiten lehtë. Shërbeni ushqime të shëndetëshme, psh patate të pjekura, kokoshka, lëngje frutash natyrale të shtrydhura, fruta, kos me fruta, zarzavate, etj.

• Lani, qëroni dhe preni frutat dhe zarzavatet dhe mbajini ato ne frigorifer që fëmijët mund ti shikojnë lehtësisht.

• Mbani një tas me fruta mbi tavolinën e guzhinës. Nxisni fëmijën tuaj të bëj zgjedhje të shëndetëshme ushqimore kur blen në shkollë, në restorant, dyqan, etj.

Si mund ta ndihmoj fëmijën tim të jetë më aktiv?

• Nxisninjëaktivitetfiziknëmomentsip.shdëgjoninjëmuzikëdhekërceni.• KufizonikohënqëfëmijajuajharxhondukeparëTVdhevideolojranëkompiuter

në 1-2 orë në ditë. Për çdo orë që fëmija lexon, shikon televizion, ose luan në kompiuterkërkonitëbëj10minutapushimmeaktivitetfizik.


• Jepni detyra për të bërë në familje, si p.sh të shëtisi qenin, të derdhi plehrat, etj. • Bëjeni aktivitetinfizik si pjesë të jetës sëpërditshme të fëmijës tuaj.Psh të

përdori shkallët në vend të ashensorit, të eci me biçikletë në vend që të hypi në makinë,etj.Merrnipjesësëbashkunënjëaktivitetfiziksiluanimetop,ecnime biçikletë, shëtisni, etj. Kjo është një mënyrë e shkëlqyer të kaloni kohë me fëmijën tuaj.

• Rregjistrojeni fëmijënnëaktivitetefiziketëplanifikuarasinoti,kërcimi,artetmarciale, etj.

Çfar duhet të bëj në se fëmija im duket mbipeshë?

• Nësefëmijajuajporritet,hanushqimetëshëndetëshmedheështëaktivfizikishtju nuk duhet të shqetësoheni rreth peshës së tij.

• Shërbeni vaktet e shëndetshme dhe ato zemër në kohë të caktuara të ditës, por mund të lejoni edhe ndonjë ndryshim të lehtë.

• Kufizoniushqimetqëjanëtëpasuranëyndyrësip.shpatatetëskuqura,çipsedhe ushqimet që janë të pasura në sheqer si ëmbëlsirat dhe lëngjet industriale të frutave. Mos i ndaloni të ëmblat, por i shërbeni ato me sasi të pakta.

• Fokusohuni në ndryshimin gradual të mënyrës së ngrënies dhe sjelljeve të aktivitetitfiziktëgjithëfamiljes.

• Planifikoniaktiviteteqëpëlqejnëtëgjithë,sinoti,ecjamebiçikletë.Kufizoninë 1-2 orë në ditë sasinë e kohës që fëmija juaj shikon televizion, apo luan me kompiuter.

• Bëhuni një shëmbull pozitiv, praktikoni ushqyerjen e shëndetëshme dhe jini edhevetëaktivfizikisht.

• Asnjëherë mos e vendosni fëmijën tuaj në dietë për të humbur peshë, me përjashtim kur ju rekomandon specialisti shëndetësor për një arsye mjeksore dhe gjithnjë kontrollojeni atë.

Si mund të veproj që fëmija im të pëlqej trupin e tij/saj?

• Fëmijët janë të ndjeshëm ndaj pamjes që ato duken. Mos e kritikoni fëmijën tuaj rreth pamjes, apo madhësisë së tij.

• Fokusohunitekkarakteridhejopamjakurflisnimefëmijëntuaj.• Flisni me fëmijën si ndikon media mbi imazhin e tij/saj trupor. • Bëhuni shëmbull pozitiv, mos kritikoni madhësinë dhe formën tuaj, apo atë të

tjerëve.

Si mund ta ndihmoj fëmijë tim ndën peshë të shtoj në peshë?

• Kufizonisasinëelëngjeveqëpinfëmijajuajmidisvaktevesepsekjondikontekoreksi tij.

• Shërbeni një vakt zemër pasi vjen nga shkolla dhe nxisni fëmijën tuaj që edhe në shkollë në se ka mundësi të haj rreth mesditës një vakt zemër.

• Kufizoningrënienevaktevezemërafërorëssëngrëniestëdrekës,osedarkëssepse kjo ndikon mbi urinë e tij.

• Përfshini fëmijën në zgjedhjen e ushqimeve për vaktet e ngrënies dhe përgatitjen e gatimin e tyre.

• Vazhdoi të ofroni ushqimet edhe kur fëmija juaj ka refuzuar për ti ngrënë ato më

67Kapitulli 8

parë. Fëmija juaj ka më shumë të ngjarë që ti haj këto ushqime mbasi ato janë ofruar disa herë.

Këshilloni prindët që nëse shikojnë tek fëmija këto shenja të flasin me personelin shëndetësor rreth shqetësimeve të tyre:

Anoreksia Nervoze• Humbje e shumtë peshe në një periudhë të shkurtër kohe• Mbajtje dietash megjithëse është i/e dobët• Nuk i pëlqen pamja, beson trupi është i/e dhjamosur edhe në se është shumë

i/e hollë• Nuk i vijnë, ose ndërpriten menstruacionet• Interes i pazakontë ndaj disa ushqimeve dhe zhvillimi i riteve jo të zakonshme

të ngrënies• Han fshehtazi• I/efiksuarmeushtrimefizike• Depresion

Bulimia Nervore:• Humbjeefortёpeshenënjëperiudhëtëshkurtërkohe• Mungesa, ose ndërprerja e menstruacioneve• Interes i pazakontë ndaj disa ushqimeve dhe zhvillimi i riteve jo të zakonshme

të ngrënies• Han fshehtazi• I/efiksuarmeushtrimefizike• Depresion• Han pa ndonjë shtim në peshë• Vjell ushqimin, ose përdor laksativ• Zhduket në banjo për periudha të gjata (p.sh që të provokoj të vjellën)• Abuzimi me drogat, përdorimi alkolit

8.8 Pyetësor për ushqyerjen e Fëmijëve të rritur

1. Si do ta përshkruanit oreksin e fëmijës tuaj?• Mirë• Disi i mirë• Jo mirë

2. Sa ditë në javë familja juaj han së bashku vaktet e ushqimit?

3. Si do ta përshkruanit kohën e ngrënies me fëmijën tuaj?• Gjithnjë e këndshme• Zakonisht e këndshme• Ndonjëherë e këndshme• Asnjëherë e këndshme


4. Sa vakte han fëmija juaj në ditë?

Sa vakte zemër?

5. Cilat nga këto ushqime hëngri, ose piu fëmija juaj javën e kaluar? (Shënoni të gjitha përgjigjet që jepen.)

Drithrat• Buka Makarona, oriz• Çereale Biskota (pa sheqer)• Drithra të tjera: ______________________________• _____________________________________________

Zarzavatet• Misër Me gjethe jeshile (spinaq, pazi, etj)• Bizele Sallatë jeshile• Patate Brokoli• Patate të skuqura Barbunja• Domate Karrota• Zarzavate të tjera: __________________________• __________________________________________

Fruta• Mollë kokërr /lëng molle Banane• Portokall/lëng portokalli Dardha• Pjepër Pjeshkë• Fruta/lëngje frutash të tjera: _________________________• _________________________________________________

Qumësht dhe bulmetra të tjera• Qumësht i plotë Kos• Qumësht me pak yndyrë (2%) Djath• Qumësht me fruta, çokollatë Akullore• Prodhime të tjera bulmetrash: ________________• __________________________________________• __________________________________________

Mishrat• Mish lope, viçi/hamburger Salsiçe/proshut• Mish derri Mish qengji• Pulë Vezë• Mish gjel deti Fasule të thata• Peshk Prodhime deti • Mishra të tjera dhe alternativa mishi: __________• __________________________________________• __________________________________________

69Kapitulli 8

Yndyrnat dhe sheqernat• Kek Petulla• Byrek Karamele• Ëmbëlsira Lëngje frutash me sheqer• Çipsa Pije të gazuara• Yndyrna dhe ëmbëlsira të tjera:______________________• ________________________________________________

6. Në se fëmija juaj është 5 vjeç, ose më i vogël a han ndonjë prej këtyre ushqimeve? (kontrolloni të gjitha ushqimet e mundëshme.)• Hamburger Kokoshka• Çipsa Karrota të gjalla, selino• Arra dhe fara Karamele• Rrush i thatë Kokrra rushi

7. Sa është sasia e lëngjeve që pin fëmija juaj në një ditë?

Sa lëngje të ëmbla (psh lëngje frutash, ose pije të gazuara) pin në ditë fëmija juaj?

8. A mban në shtrat shishe me biberon natën, ose gjatë ditës?

• Po Jo

9. Kush është burimi ujit që pin fëmija juaj? (çesme, i blerë në treg, burimi, pusi, etj).

10. A keni sobë gatimi dhe frigorifer në shtëpinë tuaj ku jetoni?

• Po Jo

11. A ka patur muajin e kaluar ditë në familjen tuaj kur ju nuk keni patur sa duhet ushqim për të ngrënë, ose para për të blerë ushqimin?

12. A patët aktivitete fizike (p.sh ecje me biçkletë, shëtitje, etj) në javën e kaluar? Në se po sa ditë dhe sa zgjati?

• Po Jo

13. A kalon fëmija juaj më shumë se 2 orë në ditë duke parë televizion, ose luajtur me lojra në kompiuter? Në se po sa orë në ditë?

• Po Jo

14. Çfar shqetësimesh, apo pyetjesh keni rreth ushqyerjes së fëmijës tuaj?


Rezultatet e dëshiruara për ushqyerjen e fëmijës së rritur dhe roli familjes

Ushqyerja e Shëndetëshme

Treguesit e Ushqyerjes Rëndësia Kriteret e rrezikut për kontrolle të mëtejshme

Konsumon në ditë më pak se 2 racione frutash.

Konsumon në ditë më pak se 3 racione zarzavate.

Frutat dhe zarzavatet ofrojnë si fibra, vitamina (si psh vitamina A, C, etj) dhe minerale.

Marrja e pakët e frutave dhe e zarzavateve është e lidhur me një rrezik të shtuar të shumë llojeve të kancereve

Tek femrat e moshës riprodhuese, marrja e pakët e acidit folik është e shoqëruar me rrezik të rritur për të lindur një foshnje me defekte të tubave neural

Vlerësoni fëmijën/ adoleshentin që po merr më pak se një racion frutash në ditë.

Vlerëso fëmijën/adoleshentin që po merr më pak se një racion zarzavatesh në ditë.

Konsumon në ditë më pak se 6 racione të bukës, drithrave, orizit, makarona, apo prodhime të tjera me bazë drithrash.

Prodhimet e grurit ofrojnë karbohidratet komplekse, fibrën, vitamina dhe minerale.

Marrja e pakët e fibrës me ushqime shoqërohet me kapsllëk dhe rrezik më të madh për kancer të zorrës.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin që po merr më pak se tre racione bukë, drithra, makarona, oriz, ose drithra të tjera në ditë.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin që ka një histori aktuale konstipacioni.

Fëmijët më të vegjël se 9 vjeç konsumojnë më pak se dy racione të bulmetrave në ditë.

Fëmijët më të vegjël se 9 vjeç, fëmijët më të rritur si dhe adoleshentët konsumojnë më pak se tre marrje prodhimesh bulmeti në ditë.

Bulmetrat janë burim i mirë proteinash, kalciumi dhe mineraleve të tjera.

Marrja e pakët e prodhimeve të bulmetrave mund të paksojë masën kockore dhe të rrisi rrezikun për osteoporozë.

Vlerëso fëmijën e vogël (më të vogël se 9 vjeç) që po konsumon më pak se 1 racione në ditë të prodhimeve të bulmetrave.

Vlerëso fëmijën (9 vjeç, më i rritur dhe adoleshentët) që po konsumon më pak se dy racione të bulmetrave në ditë.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin që po konsumon më shumë se dy lëngje të gazuara, ose të ëmbla në ditë.

Fëmijët 5 vjeç, ose më të rritur, konsumojnë sasi të tepërt yndyre

Marrja e tepërt në dietë e yndyrës ndikon në rrezikun për sëmundje kardiovaskulare dhe obezitet dhe shoqërohet me disa kancere.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin që ka një histori familjare të sëmundjes premature kardio vaskulare.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin që ka një indeks të masës trupore (IMT/BMI) barabar, ose më të madh se percentili 85-të.

Sjellje të ushqyerjesKa oreks të pakët Një oreks i pakët mund të jetë

normal në disa etapa të zhvillimit të fëmijës së vogël, por tek fëmijët më të rritur tregon depresion, ose stres emocional, apo sëmundje të tjera kronike.

Vlerëso fëmijën/adoleshentin në se IMT është më pak se percentili 15-të, ose në se ndodh humbje në peshë.

Vlerëso në se ka perioda të çrregullta, ose amenorre që ka ndodhur për 3 muaj rrjesht, ose më shumë.

Vlerëso për sëmundje organike, psikiatrike

71Kapitulli 8

Konsumon ushqime nga fastfoodet, restorantet tre, ose më shumë herë në javë

Marrja e tepërt e ushqimeve të gatshme jo të shëndetshme shoqërohet me marrjen tepërt të kalorive dhe yndyrnave dhe marrjen e natriumit, si dhe marrjen e paktë të disa vitaminave dhe mineraleve.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin që është mbipesh/obez, ose që ka diabet mellitus, hiper-lipidemi, ose gjendje të tjera që kërkojnë paksimin e marrjes së yndyrnave në dietë.

Nuk han një vakt mëngjez, drekë, darkë, tre, ose më shumë herë në javë.

Kapërcimi i vaktit është i shoqëruar me marrjen e pakët të energjisë dhe lëndëve ushqyese thelbësore dhe në se kjo bëhet rregullisht mund të kompromentoj rritjen dhe zhvillimin seksual.

Kapërcimi përsëritur i vakteve pakson marrjen e duhur të lëndëve ushqyese në dietë.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin që të sigurohesh se kapërcimi vaktit nuk lidhet me marrjen e papërshtatshme të burimeve ushqimore, ose praktika jo të shëndetëshme të humbjes në peshë.

Ka fiksim për disa ushqime, han vetëm një lloj ushqimi në veçanti.

Fiksimet për ushqimin, kufizojnë marrjen e larmishme të ushqimeve, paksojnë dietën e përshtatshme nutricionale.

Vlerëso për disa ditë marrjen dietetike të fëmijës/ adoleshentit

Sigurimi UshqimitKa burime të papërshtatshme financiare për të blerë ushqimin, akces të pamjaftueshëm për ushqim, ose për mjete për ta gatuar atë..

Varfëria mund të sjelli uri dhe cilësi të varfër ushqimore si dhe gjendje jo të mirë nutricionale.

Marrja e papërshtatshme ushqimore ndërhyn në aftësinë e të mësuarit të fëmijës.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin që është nga një familje me të ardhura të pakta, ose emigrant, pa strehë, etj

Pesha dhe Imazhi truporPraktikon sjellje jo të shëndetshme (p.sh dieta kronike, të vjella dhe përdorimi i diuretikëve, laksativëve, ose pilulave për të humbur në peshë).

Mbajtja kronike e dietës është e shoqëruar me shqetësime shëndetësore (p.sh lodhje, rritje dhe pjekuri seksuale e dëmtuar, irritabilitet, përqëndrim jo i mirë, impulse për të ngrënë me vrull) dhe mund të çoj në çrregullime të ngrënies.

Dietat e shpeshta të kombinuara me marrjen e barnave purgative shoqërohen me dëmtime të sjelljeve të shëndetëshme (psh përdorimi drogave, vetvrasja, etj)

Marrja e lëndëve purgative mund të shoqërohet me komplikacione mjeksore.

Vlerëso fëmijën/adoleshentin për çrregullime të ngrënies.

Vlerëso për sëmundje organike, ose psikiatrike.

Është jashtzakonisht i/e shqetësuar për madhësinë dhe formën e trupit që ka

Çrregullimet e ngrënies janë të shoqëruara me sëmundshmëri dhe probleme psikosociale.

85 % e te gjitha rasteve të çrregullimeve të ngrënies fillojnë gjatë adoleshencës

Sa më herët trajtohen adoleshentët aq më e mirë do të jetë prognoza e tyre.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin për shtrembërim të imazhit të tij trupor dhe sjellje jo të rregullta të ngrënies, veçanërisht në se fëmija /adoleshenti duan të humbin peshë, por indeksi masës së tyre trupore është më pak se percentili 85-të.


Shfaq ndryshim të rëndësishëm të peshës në 6 muajt e kaluara.

Ndryshime të ndjeshme në peshë gjatë 6 muajve të kaluara mund të flasin për stres, depresion, sëmundje organike, ose çrregullim të ngrënies.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin për të përcaktuar shkakun e humbjes në peshë (psh akces i kufizuar ose shumë i pakët për ushqim, oreks jo i mirë kapërcimi vakteve, çrregullime të ngrënies, etj)

RritjaIndeksi masës trupore është më pak se percentili 5-të.

Dobësia mund të tregoj një çrregullim të ushqyerjes

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin për çrregullime të ushqyerjes

Vlerëso për sëmundje organike, ose psikiatrike.

Vlerëso për burime të pamjaftueshme ushqimore.

Indeksi masës trupore është më i madh se percentili 95-të.

Obeziteti është i shoqëruar me nivele të rritura të kolesterolit dhe rritje të tensionit arterial.

Obeziteti është një faktor rreziku për sëmundje kardiovaskulare dhe diabetin melitus tip 2

Fëmijët dhe adoleshentët mbipeshë kanë më shumë rrezik të bëhen të rritur mbipeshë dhe tё zhvillojnё probleme shëndetësore nё moshёn e adultit

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin që është mbi peshë, ose në rrezik për tu bërë mbi peshë (psh në bazën e peshës aktuale, modelit të shtimit në peshë, historisë familjarë të peshës).

Aktiviteti FizikËshtë jo aktiv nga ana fizike: merr pjesë në aktivitet fizik në më pak se 5 ditë në javë.

Mungesa e aktivitetit fizik është e shoqëruar me mbipeshë, lodhje dhe tonus të pakët muskular në një kohë të shkurtër dhe rrezik më të madh për sëmundje kardiovaskulare në një kohë afat gjatë.

Aktiviteti rregullt fizik pakson rrezikun për sëmundje kardiovaskulare, hipertension, kancerin e zorrës dhe diabetin melitus tip 2

Zhvillimi aktivitetit fizik është normal për zhvillimin e skeletit gjatë fëmijërisë.

Aktiviteti rregullt, është i nevojshëm për të mbajtur tonusin muskular, strukturën e artikulacioneve, ndikon në mirëqënien dhe shëndetin; lehtëson rënien në peshë si dhe mbajtjen e peshës normale gjatë jetës.

Vlerësoni sa kohë fëmija adoleshenti harxhon duke parë televizion, videolojra dhe kompiuter.

Vlerësoni si e kupton e fëmija/adoleshenti aktivitetin fizik.

Merr pjesë në aktivitet të shumtë fizik

Aktiviteti intensiv fizik pothuajse për ditë, ndonjëherë më shumë se një herë në ditë, mund të jetë jo i shëndetshëm dhe i shoqëruar me çrregullime menstruale dhe humbje të tepërt në peshë e kequshqyerje.

Vlerësoni fëmijën/ adoleshentin për çrregullime të ushqyerjes.

73Kapitulli 8

Gjendjet shëndetësoreKa sëmundje, ose probleme kronike. Problemet mjeksore kronike (p.sh

diabeti, spina bifida, sëmundjet renale, hipertensioni, HIV/AIDS) kanë ndikime të rëndësishme mbi ushqyerjen

Vlerësoni përshtatjen e fëmijës/adoleshentit me rekomandimet dietetike.

Referojeni tek dietetisti/specialisti i duhur.

Ka hiperlipidemi Hiperlipidemia është një shkak madhor për arteriosklerozë dhe sëmundje kardiovaskulare tek të rriturit.

Referoni femijën/adoleshentin për depistim kardiovaskular dhe vlerësim për hiperlidemi.

Ka anemi nga pamjaftueshmëria hekurit

Pamjaftueshmëria nga hekuri shkakton vonesa në zhvillim dhe çrregullime të sjelljes.

Depistoni fëmijët familjet e të cilëve kanë të ardhura të pakta, janë emigrant, etj

Depistoni fëmijët meshkuj/ adoleshent që kanë një histori të marrjes së pakët të hekurit, akces të kufizuar për ushqim si rrjedhojë e varfërisë, neglizhencës, ose nevojave të veçanta shëndetësore.

Depistoni vajzat adoleshente çdo 5-10 vjet, ose për vit në se kanë ndonjë histori të anemisë nga mangësia në hekur, marrje të pakët të hekurit. ose humbje të shumta gjaku me menstruacionet, apo humbje të tjera gjaku.

Ka karies dentar Ushqimi prek shëndetin e gojës si dhe shëndetin në përgjithsi.

Kalciumi dhe vitamina D janë me rëndësi për kocka dhe dhëmbë të fortë dhe vitamina C është e rëndësishme për gingiva të shëndetëshme.

Zakonet e ngrënies kanë një impakt direkt mbi shëndetin e gojës.

Marrja e shpeshtë e karbohidrateve në ushqime (psh ëmbëlsira, pije të gazuara) që qëndrojnë për një kohë të gjatë në gojë mund të shkaktojnë karies të dhëmbëve.

Vlerëso marrjen e ushqimeve dhe lëngjeve që përmbajnë sheqer tek fëmija/adoleshenti.

Dërgoni fëmijën tek dentisti për ndjekje dhe kontroll të rregullt

Po merr barna Mjaft mjekime ndërveprojnë me lëndët ushqyese dhe mund të ndikojnë mbi gjendjen ushqyese.

Vlerësoni bashkëveprimet e mundëshme të përshkrimit të barnave (p.sh mjekimet e astmës, antibiotikë) me lëndët ushqyese

Mënyra e jetesësKa përdorim të shumtë të alkolit, duhanit dhe barnave të tjera.

Alkoli, duhani dhe droga të tjera mund të ndikojnë mbi gjendjen nutricionale.

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin për përdorim të mëtejshëm të alkolit, duhanit dhe drogave të tjera.


Përdor shtesa dietetike. Shtesat dietetike (p.sh vitamina, minerale, etj) mund të jenë një shtesë e shëndetëshme në një diet veçanërisht për gratë shtatzana, ato në laktacion dhe për persona që kanë histori për anemi nga mangësia e hekurit, por përdorimi shpeshtë i dozave të larta mund të ketë efekte serioze negative anësore

Vlerëso fëmijën/ adoleshentin për shpeshtësinë dhe llojin e shtesave dietetike që merr (kujdes të pyetet në se merr anabolizant)..

8.9 Strategjitë për Promovimin e Sjelljeve të shëndetëshme të Ushqyerjes tek Fëmija

Personeli shëndetësor duhet të këshillojë, nxisi sjelljet e shëndetëshme të ushqyerjes tek fëmijët. Për këtë ai duhet të këtë parasysh strategji të ndryshme komunikimi, informimi dhe plane veprimi për ndryshimin e sjelljeve. Një pjesë të tyre ju si punonjës shëndetësor i keni mësuar në kapitujt e mëparshëm të këtij manuali. Më poshtë është një tabele përmbledhëse që ju mund ta përdorni kur kryeni aktivitete informimi, edukimi, këshillimi në punën tuaj

Strategjitë Zbatimi/Pyetjet

Faktorët komunikuesPromovoni strategji pozitive, jo gjykuese për të ndihmuar fëmijën/adoleshentin që të adoptoj sjellje të shëndetëshme të ngrënies.

Përforconi aspektet pozitive të sjelljes së ngrënies së shëndtshme.

Nxisni pjesmarrjen aktive të fëmijës/adoleshentit në ndryshimin e sjelljeve të ngrënies.

Ndihmoni fëmijën/adoleshentin që të identifikoj pengesat që e bëjnë të vështirë të ndryshoj sjelljet e ushqyerjes dhe të zhvilloj një plan veprimi për të adoptuar sjellje të reja.

Ofroni situata dhe metoda konkrete të mësuarit. Përdorni tabela, modele ushqimore dhe video për të përforcuar informacionin verbal dhe udhëzimet që jepni.

Fokusohuni mbi përfitimet afat shkurtra të sjelljeve të shëndetshme të ushqyerjes.

Theksoni se sjelljet e ushqyerjes së shëndetshme do ta bëjnë fëmijën/ adoleshentin të ndihet më mirë dhe me energji.

Kuptoni dhe respektoni kulturën e fëmijës/adoleshentit në ushqyerjen.

Ndihmon fëmijën/adoleshentin të integroj sjelljet kulturore të ngrënies me rekomandimet dietetike.

Përdorni terminologji, gjuhë të thjeshtë. Mënjanoni përdorimin e termit “dietë” me fëmijën dhe adoleshentin sepse ka tendencë ta lidhi me humbjet në peshë dhe mund ti ngatërrojnë.

Faktorët ambientalOfroni një qëndër, ose klinike të orientuar ndaj fëmijëve/adoleshentëve.

Përdorni postera dhe materiale të shkruara për fëmijët/adoleshentët në qendrën tuaj

Komunikoni mesazhe të përshtatshme shëndetësore për zhvillimin.

Përdorni postera dhe materiale që theksojnë rëndësinë e sjelljeve të shëndetshme të ngrënies.

Nxisni punonjësit shëndetësor që të bëhen shembull për sjellje të shëndetshme.

Personeli shëndetësor jep shëmbull pozitiv për sjellje të shëndetshme të ngrënies (psh mban mbi tavolinë një tas me fruta).

75Kapitulli 8

Gadishmëria për të ndryshuarIdentifikoni stadet e ndryshimit në sjellje të fëmijës/adoleshentit dhe gadishmërinë për të ndryshuar simbas stadeve

“A jeni i/e interesuar në ndryshimin e sjelljeve tuaja të ngrënies?”“A po mendoni të ndryshoni sjelljet tuaja të ushqyerjes?”“A jeni gati të ndryshoni sjelljet tuaja të ushqyerjes?”“A jeni duke ndryshuar sjelljet tuaja të ngrënies?”“A po mundoheni të ruani ndryshimet që keni bërë në mënyrën tuaj të ushqyerjes?

Lehtësoni ndryshimin në sjellje me strategji që i përshtaten fëmijës/adoleshentit sipas modelit të ndryshimit të sjelljes

Ofroni një mjedis mbështetës, informacion dhe vlerësim

Prioritizoni sjelljet që duhen ndryshuar, psh fëmija duhet të vendosi objektiva dhe të identifikoj pengesat për ndryshime

Zhvilloni një plan që përfshin hapa në rritje për të bërë ndryshime, mbështetur, përforcuar një sjellje të caktuar

Plane veprimiOfroni këshillim për fëmijën/adoleshentin që është në stadet e hershme të ndryshimit të sjelljes, ose që nuk ka dëshirë për të ndryshuar.

Rrisni ndërgjegjësimin dhe njohuritë e fëmijës/adoleshentit për sjelljet e ngrënies.

Në se nevojitet nxiteni fëmjën/adoleshentin që të bëj ndryshime në sjellje

Ofroni këshillim të orientuar sipas detyrës për fëmijën/adoleshentin që është gati të ndryshoj sjelljet e ushqyerjes.

Nxisni në fillim pak ndryshime konkrete dhe mbi to ndërtoni planin.

Mbështesni dhe ndiqni një sjellje të ndryshuar që ka bërë fëmija adoleshenti

Identifikoni dhe prioritizoni ndryshimet që duhen bërë në sjellje.

Sugjeroni ndryshime që mund të maten, për problemet më serioze nutricionale të fëmijës/adoleshentit.

Vendosni objektiva realiste të arritshme që janë të mbështetura nga familja dhe moshatarët e fëmijës/adoleshentit.

“Çfar sjellje do të ndryshoni ju? Cili objekt është realist për momentin?”

“Si dhe kur do të ndryshoni ju sjelljen dhe kush do ju ndihmoj?”

Identifikoni dhe adresoni pengesat për ndryshimin e sjelljes; ndihmoni të paksohen pengesat kur është e mundur.

“Çfar do të ishte më e vështirë për ju që të bëni këto ndryshime?”

“Paratë, miqtë, ose familja?” “Si ju mund ti kapërceni këto?”Sigurohuni që ndryshimet e sjelljes janë të përshtatëshme me stilin e jetës së fëmijës/adoleshentit.

Mos e detyroni fëmijën/adoleshentin të përshtatet me sjellje rigide të ngrënies.

Kujtoni sjelljet aktuale dhe objektivat realiste.

Vendosni hapa në rritje për të ndihmuar fëmijën/adoleshentin që të ndryshoj sjelljet e ngrënies.

Për shembull, fëmija adoleshenti ndryshon konsumimin e tepërt të yndyrës duke ndryshuar llojin e qumështit që konsumon nga me yndyrë të ulët (2%) në atë me pak yndyrë (1 për qind), dhe pa yndyrë.

Nxisni motivoni fëmijën/adoleshentin që të angazhohet në ndryshimet në sjellje me (incentiva).

Ofroni ndonjë formë shpërblimi (jo ushqime) që të ndihmoj fëmijën/adoleshentin të fokusohet mbi ndryshimin e sjelljeve të ushqyerjes.

Jepni fëmijës/adoleshentit përgjegjësi për të monitoruar sjelljet e ngrënies.

Theksoni rëndësinë e planifikimit si fëmija/adoleshenti do të bëj dhe do të ndjeki ndryshimet në sjelljen e ushqyerjes.

Nxitini të mbajnë një ditar rregjistrimi të thjeshtë të ushqimeve që han dhe rishikoni planin me fëmijën/adoleshentin.


Sigurohuni që fëmija/adoleshenti ka mbështetjen e familjes dhe bashkëmoshatarëve.

Tregoni fëmijës/adoleshentit si të nxisi prindët dhe bashkëmoshatarët për ta ndihmuar.

Takohuni me prindët që të qartësoni objektivat dhe planet e veprimit; përcaktoni si ato mund të ndihmojnë.

Ofroni feedback/prapaveprim dhe theksoni sukseset. Tregoni rregullisht interes të nxisni në vazhdimësi një ndryshim të sjelljes.

Strategjitë e përgjithëshmePyesni në çdo vizitë fëmijën/adoleshentin rreth ndryshimeve në sjelljet e ngrënies

“Si po veproni ju në ndryshimin e sjelljeve tuaja të ushqyerjes?”

Theksoni më shumë konsumin e ushqimeve nga fëmijët/adoleshentët se sa të përmendni teorinë mbi rëndësinë e lëndëve ushqyese.

Për shembull thoni, “ha më shumë qumësht, djath dhe kos: në vend të “shto marrjen e kalciumit.”

Ndërtoni këshillimin mbi aspektet pozitive të sjelljeve të ushqyerjes së fëmijës/adoleshentit.

“Është shumë mirë që ti po han mëngjez. A ke dëshirë të provosh drithrat, fruta dhe një tost në vend të sallamrave për 4 ditë në javë?”

Fokusohuni mbi informacionin “si të” në vend të “përse”. Ndani informacionin e orientuar ndaj sjelljeve) p.sh çfar, sa shumë dhe kur të haj si të përgatisi ushqimin në vend që të fokusoheni përse informacioni është i rëndësishëm.

Ofroni këshillim që integron ndryshime realiste të sjelljes në stilin e jetës së fëmijës/adoleshentit.

“Unë e kuptoj që shokët/shoqet tuaja hajnë drekë në fast food, restorant.

A do të ndihmonte të mësosh si të bësh zgjedhje të shëndetëshme në këto lokale?”

Diskutoni si të bëni zgjedhje të shëndetshme ushqimore në vende të ndryshme.

Flisni si të bëni zgjedhje të shëndetëshme si psh në fast food dhe restorante të tjera dyqane, makina shitje automatike dhe shtëpitë e miqve.

Ofroni fëmijës/adoleshentit eksperienca praktika dhe aftësi të mësuari.

Praktikoni zgjidhjen e problemit dhe lojën e rolit (psh të fëmija/adoleshenti që kërkon kamarierit, shitesit të fast foodit mos ti hedhi majonez ushqimit.

Prezantoni konceptin e arritjes së një balance dhe pëlqimin ne sasi të moderuara të gjitha ushqimeve.

“Kartela e ushqimeve tuaja tregon se mbasi hëngre picë me zarzavate për drekë, në darkë hëngre lehtë. Kjo është një mënyrë e mirë për njё dietё ditore tё balancuar”

Bejani të lehtë mbajtjen e të dhënave në ditarin personal, dhe i thoni fëmijës/adoleshentit që ju nuk prisni që shkrimi, dhe sjellja e të ushqyerit të jetë perfekt

“Ji i saktë dhe i ndershëm kur shkruan në një ditar marrjen e ushqimeve. Këto shënime do të ndihmojnë të reflektosh mbi sjelljet tënde të ushqyerjes.”

Sigurohuni që fëmija/adoleshenti dëgjon atë që ju po thoni.

“Për cilat sjellje të ngrënies ke planifikuar të punosh deri kur të takohemi herën tjetër”

Sigurohuni që keni të njejtat përkufizime dhe koncepte me fëmijën/adoleshentin që të mënjanoni konfuzionin.

Diskutoni përkufizimin e fjalëve që mund të shkaktojnë konfuzion, si “yndyrna”, “kalori” “vakt” dhe “vakte zemër”

Kur vlerësoni marrjen e ushqimit kujtoni se njësia e masës, sasisë së fëmijës/adoleshentit mund të mos jetë njësoj me standartin e caktuar për të (p. sh madhësia e gotës, tasit).

Përdorni modele ushqimore të familjes, psh tasat, filxhanat që të sqaroni madhësitë e racioneve.

77Kapitulli 8

8.10 Futja e Praktikave të Qëndrueshme në Qëndrën tuaj Shëndetësore

Mbështetja – që të keni diçka që vazhdon edhe në të ardhmen.

Objektivat

Në këtë sesion pjesmarrësit do të shikojnë:• stadet e ndryshimit nëpër të cilat kalojnë njerëzit për të pranuar idetë e reja;• vlerën e praktikave të qëndrueshme; • si të zhvillojnë një plan për të shkëmbyer idetë e tyre më kolegët e qëndrës

së tyre që edhe ata të ndihmojnë aktivisht familjet në praktika të ushqyerjes optimale të fëmijës dhe gruas shtatzënë

Stadet e NdryshimitNjerëzit mund të thonë:Stadi 1. “Nuk ka problem”Stadi 2. “Ka problem, por nuk është përgjegjësia ime.”Stadi 3. “Ka problem, por unë kam dyshime rreth ...”Vetes time; Njerëzve të tjerë; Ndryshimit timStadi 4. “Ka problem, por kam frikë nga rreziku.”Stadi 5. “Unë shikoj një problem. Unë dua të përpiqem të gjej zgjidhjet e mundëshme“Stadi 6. “Unë besoj se mund ta bëj këtë”Stadi 7. “Ne mund ta bëjmë këtë dhe pengesat nuk na ndalojnë”Stadi 8. “Ne ishim të sukseshëm. Tani ne duam ti tregojmë të tjerëve rezultatet.”

Fazat e ndryshimit

Hapi i parë për të bërë një ndryshim është të njohim se ndryshimi është i nevojshëm. Ndonjëherë njerëzit mund të jenë të vetëdijshëm për nevojën për të ndryshuar, por nuk mendojnë se është përgjegjësi e tyre, ose ata nuk besojnë se ndryshimi është i mundshëm, apo ata janë të frikësuar nga rreziqet që ndryshimet mund të përfshijnë.

DEMONSTRIMI: Fazat e hershme të Ndryshimit

Sara Pak bebe që unë pash këtë mëngjez nuk po rriteshin mirë. Unë po mendoj se ne duhet të bëjmë diçka për këtë.

Drini (Nuk ka problem) Unë nuk mendoj se ne pamë shumë bebe ndën peshë- ka gjithnjë disa foshnje që nuk janë në peshë.

Meri (Nuk është përgjegjësia ime)Bebet nuk rriten mirë sepse prindët e tyre nuk i ushqejnë ato ashtu si i themi ne. Në se ato nuk dëgjojmë çfar mund të bëjmë tjetër?

Simoni (Ka dyshime rreth ndryshimit) Po duket se ka më shumë foshnje ndën peshë kohët e fundit. Por nuk shikoj se ne mund të bëjmë diçka rreth kësaj gjëje

Liza (Frikë nga rreziku) Oh, Sara mos na nxirr ide të tjera. Ne kemi shumë punë kështu si po veprojmë tani dhe jo të përfshihemi më tej

Ky demonstrim do të vazhdojë më vonë në seancë.


Në kohë të ndryshme, individët mund të lëvizin përpara dhe prapa nëpër këto faza ndryshimi. Kur ju mund të kuptoni se në cilën fazë ju, ose një person tjetër është, atëherë ju mund të zgjidhni qasjet për të adresuar këtë stad ndryshimi. Kjo është e ngjashme me të dëgjuarit e kujdestarit dhe zgjedhjen e një informacioni të pakët dhe me rëndësi për të plotësuar atë që nevojitet në atë kohë.

Planifikimi për Ndryshim

Angazhimi për të bërë një ndryshim është i nevojshëm. Megjithatë, një aspekt praktik që ndonjëherë është lënë pas dore është të bëhet një plan për kryerjen e veprimit që do të rezultojë në ndryshimin.

Një plan i tillë ndihmon të përqëndrohen aktivitetet e projektit drejt qëllimit. Ai mund të ketë një afat kohor për të çuar përpara projektin. Ai gjithashtu mund të ndihmojë në vendosjen e një buxheti dhe për të marrë fonde. Kur ju të zhvilloni një plan, ju jeni duke punuar në drejtim të ndryshimit të ri duke e bërë një praktikë të qëndrueshme

Zhvillimi një Plani – Stadi Një

Ku jemi ne tani?

Cila është gjendja aktuale? Çfar po ecën mirë dhe duhet përforcuar? Cilat janë pengesat, ose vështirësitë në pranimin e praktikave të ushqyerjes plotësuese?

SaraLe të shikojmë se çfar ndodh në realitet kur një kujdestar vjen në klinikën tonë me një fëmijë të vogël. Ku shkojnë ata? Kë takojnë? Çfar u thuhet atyre? Më tej ne do kemi një ide në se kishte, apo jo problem.

Simoni Kjo nuk është ajo që ju thanë në atë kurs? Të dimë se ku jeni aktualisht?

Liza Oh, shumë punë për ne! Si do ti numërojmë ne ato?

Sara

Ne i peshojmë fëmijët kur vijnë. Por më tej çfarë bëjmë ne?A flasim me kujdestarin rreth praktikave të ushqyerjes? A bëhet kjo me të gjithë fëmijët?Po në se në kontrollin tjetër ne vendosin një shenjë kontrolluese pranë shënimit të peshës sa herë flasim me një kujdestar rreth ushqyerjes së fëmijës së vogël të tij? A do ishtë kjo shumë punë?

Liza Mirë kjo mund të bëhet

SimoniÇfar kuptoni me ‘folëm me kujdestarin’? Unë zakonisht shumicës së kujdestarëve që shikoj ju them “të sigurohem që ju po ushqeni sa duhet fëmijën tuaj”. A numërohet kjo si bisedë rreth ushqyerjes?

LizaJo, kjo është ti tregosh atyre se çfarë duhet të bëjnë. Nuk është të flasësh rreth praktikave të ushqyerjes. Unë i pyes ata se çfar ushqimesh i japin duke i sugjeruar ti japin më shumë ushqime me origjinë shtazore.

79Kapitulli 8

Simoni Pra, ne të gjithë ndoshta i flasim diçka kujdestarëve por ndoshta themi gjëra të ndryshme?

SaraNe të gjithë duhet të japim të njëjtin informacion kështu që kujdestarët nuk ngatërrohen. Në kurs ne gjithashtu mësuam rreth rëndësisë së të dëgjuarit të kujdestarit dhe zgjedhjes së informacionit që është me rëndësi në atë situatë të veçantë.

Liza Kjo ka kuptim. Asnjë nuk ka parë në se informacioni i përshtatet atyre

Sara Ne kemi vendosur të flasim rreth ushqyerjes plotësuese por ne duhet të shikojmë atë që themi dhe si ja themi kujdestarëve.

Simoni Sot nuk ka njeri këtu. Unë do pyes Drinin dhe Merin se çfar ato i thanë kujdestarëve kur ju folën për ushqyerjen plotësuese.

Ky demonstrim do të vazhdoj më vonë në këtë seancë. Ka rëndësi të shikojmë atë që u tha dhe si u tha, në se informacioni është i vlefshëm, i përmbledhur dhe nuk ka konflikt.Përfshiniedhenjerëztëtjerëqëmundtëmosjenëtëpranishëmnëaktiviteteteplanifikimit.

Zhvillimi një plani – Stadi DyKu duam të jemi?

Vendosni një synim që është real, i matshëm, i arritshëm, i rëndësishëm në një kohë tëkufizuar

Liza Ok, tani ne biseduam me të gjithë stafin rreth asaj që ato ju thonë kujdestarëve. Ka shumë informacion dhe praktika të ndryshme rreth kësaj. Çfar do bëjmë më tej?

Sara Hapi tjetër është të vendosim se ku duam të jemi. Në fillim ne synojmë që të gjitha këto mesazhe nga kursi ti prezantohen punonjësve shëndetësor?

Simoni A mund ta arrijmë ne këtë objektiv? Po sikur ne të zgjedhim dy mesazhe kyçe që mendojmë se janë më me rëndësi në këtë zonë? Po sikur të gjithë ti njohin dhe përdorin gjithnjë ato kur flasin me kujdestaret?

Liza Kjo duket me reale. Le të bëjmë kështu

Sara Kjo është gjithnjë reale? Po në se synojmë rreth mesazheve kyçe të arrijmë 50% të kujdestarëve.

Simoni Po kjo mund të funksionoj. Ne duhet të vemë një afat kohor. Prit një minutë

Liza A mundet që të gjithë punonjësit tonë shëndetësor të njohin këto dy mesazhe kyçe brenda një muaji nga tani?

Sara Këto data duken realiste. Ne kemi më shumë punë për të bërë. Tani që kemi vendosur objektivin tonë, duhet të vendosim se çfar duhet të bëjmë të arrijmë qëllimin tonë

Ky demonstrim do të vazhdoj më vonë në këtë seancë

Zhvillimi një Plani- Stadi treSi do të arrijmë atje?

DEMONSTRIMI: Si do të arrijmë atje?

Sara

Fillimisht duhet të sigurohemi që stafi po thotë të njetjën gjë. Mund të jetë detyra ime të mbaj një takim me të gjithë stafin e klinikës për ti shpjeguar projektin dhe dy mesazhet kyçe që ne po fillojmë. Unë do caktoj një takim javën që vjen. E marta mbas dreke është më mirë.


SimoniUnë do jem përgjegjës të bëj disa postera me mesazhet kyçe dhe ti vendos në muret e klinikës. Unë do ti bëj këtë javë që ne mund t`ja tregojmë të gjithë stafit në mbledhje dhe pastaj ti vendosim në mur

Liza Dhe unë do pyes të gjithë punonjësit që të shikojnë në se ato i njohin dy mesazhet kyçe. Unë do ti pyes ata dy javë pas mbledhjes dhe në fund të muajit.

Sara Kjo duket mirë. A është kjo pra gjithshka që ne duam të bëjmë për hapin e parë

Simoni Po, ne kemi një person për çdo detyrë dhe një datë që mos ta shtyjmë më tej kur të jemi të zënë. Le ti tregojmë të tjerëve rreth mbledhjes dhe të bëjmë posterat me mesazhet kyçe.

LizaPrisni. Ne gjithashtu duhet të diskutojmë mënyrat si punojnë punonjësit shëndetësor me kujdestarët. Nuk mjafton që ato i thonë kujdestarëve se çfar duhet të bëjnë. Ato duhet të flasin rreth mesazheve kyçe të shikojnë si i zbatojnë kujdestarët në praktikë

Sara

Po kjo është një pikë e mirë. Ne do të kemi nevojë për të caktuar disa sesione më të vogla me punonjësit për të praktikuar aftësitë e tyre këshilluese.Simon, a mundet ju të flisni me menaxherin dhe vendosni disa data për sesionet? Ne jemi të lumtur që kemi dikë që mund të na ndihmoj me trainimin këshillues

Simoni Unë do ti rregulloj këto sesione dhe të sigurohem që njerëzit të dinë kur ndodh sesioni tyre

Sara Kemi bërë një punë të madhe në planifikimin tonë. Le ti vëmë në veprim!

Liza A mund të takohemi çdo të hënë në ora 4 pasdite për të parë si po ecin gjërat?

Fundi demonstrimit

Kur ju keni vendosur qëllimet dhe synimet tuaja, atëherë duhet të vendosni veprimet më të mira për ti arritur këto qëllime. Shumë aktivitete të ndryshme mund të bëhen. Ajo që zgjidhni mund të varet nga shërbimi dhe burimet e vlefshme për të zbatuar dhe mbështetur ato.

Nuk ka një aktivitet të mirë për çdo vend. Ka rëndësi të caktohet një person përgjegjës për secilin qëllim, ose aksion që do të kontrolloj mbi progresin drejt arritjes së këtij qëllimi. Qëllimet e mëdha mund të ndahen në synime të vogla dhe ndahen midis një numri njerëzish. Një person nuk ka nevojë ti bëj ato vetëm.

Planifikonimënyratpërtëpërfshirëpunonjësittuajshëndetësor,familjetqëjuishërbenidhe liderët e komunitetit në vendosjen dhe arritjen e qëllimeve. Kur ju jeni duke punuar në këtë fazë, kini parasysh edhe burimet që janë të nevojshme për të kryer veprime

Zhvillimi një Plani – Stadi KatërSi do ta dimë ne që të gjithë jemi aty?

Nëseobjektivattuajadheaktivitetetjanëspecifikedhetëmatshme,ështëmëelehtëqë të dini që i keni arritur ato. Ky hap është quajtur gjithashtu vlerësim. Vlerësimi mund të kryhet gjatë një projekti, apo aktiviteti për të kontrolluar në se aktiviteti është duke u zhvilluar në drejtimin e duhur. Vlerësimi bëhet gjithashtu edhe pasi projekti, ose aktiviteti është i përfunduar për të matur se sa efektiv ishte aktiviteti. Megjithatë, masat e tuaja të vlerësimit duhet të jenë të vendosura, si pjesë e përcaktimit të objektivave tuaja dhe jo pasi projekti ka përfunduar.

81Kapitulli 8

Zhvillimi një Plani – Stadi i PestëSi do ta mbështesim atë?

Praktikat e këshillimit për ushqyerjen plotësuese që janë të qëndrueshme dhe bëhen pjesëepraktikëstuajtërregulltsjellinpërfitimepërju,përshërbimintuajshëndetësorsi dhe komunitetin që i shërbeni. Praktikat e qëndrueshme arrihen duke bërë praktikën e re një pjesë të shërbimit të rregullt më tepër se një aktivitet të veçantë. Megjithatë, qëndrueshmëria nuk do të vijë vetëm me punën tuaj. Qëndrueshmëria përfshin gjithë shërbimin tuaj shëndetësor.

Stadi 6 në stadet e Ndryshimit - “Ne besojmë se mund ta bëjmë këtë,” është një fazë e rëndësishme - duke kaluar nga puna vetëm e juaj në punën për të punuar me të tjerët për ndryshime.

Fleta Punës Zhvillimi një Plani Veprimi – Shëmbull

Ku jemi ne tani Jo të gjithë kujdestarët e fëmijës së vogël marrin këshillim për ushqyerje plotësuese. Punonjësit shëndetësor japin mesazhe të ndryshme dhe ju thonë kujdestarëve se çfar duhet të bëjnë në vend që ti këshillojnë

Ku ne duam të jemi Të gjithë punonjësit shëndetësor në institucion do të dinë dy mesazhe kyçe (specifike) një muaj nga tani (data). Këto dy mesazhe kyçe do të përdoren në këshillimin e 50 për qind të kujdestarëve që do të ndjekin shërbimin, një muaj nga tani.

Si do të shkojmë atje

Fokusohuni mbi shpeshtësinë e ushqyerjes dhe madhësinë e porcionitMbani një sesion me të gjithë stafin e klinikës për ti shpjeguar projektin dhe mesazhet kyçe me data/persona përgjegjësStafi ri do te marri trajnim rreth mesazheve kyçe (me emër) brënda (numri) javesh që marrin emëriminMbani një sesion me stafin e klinikës për të shikuar aftësitë këshilluese me datë/personi përgjegjës.Tregoni mesazhet kyçe mbi shpeshtësinë madhësinë e porcionit/racionit në çdo kontakt, lavdëroni praktikat e mira, jepni dy mesazhet kyçe dhe diskutoni sugjerimet (gjithë stafi)Ekipi planifikues takohet rregullisht (vendosni data) për të diskutuar projektin

Si do ta dimë që ne kemi arritur synimin

Stafi dhe kujdestarët do të ndërgjegjësohen mbi këto dy mesazhe kyçe kur pyeten nga (emri) mbas dy javësh dhe një mbas një muaji nga tani.(Numri) kujdestarëve që do të pyeten çdo muaj në se kanë patur mundësi të diskutojnë sugjerimet e ushqyerjes me (emri punonjesit).Këshillimi mbi ushqyerjen plotësuese do të shënohet në kartelën e fëmijës. Përqindjet e këshillimit do të kontrollohen çdo muaj nga kartelat klinike për çdo punonjës. Në 6 muaj (data) projekti do rishikohet nga grupi i planifikimit (data)

Si do ta bëjmë të qëndrueshëm dhe ta mbështesim

Kartelat e reja do bëhen me hapsira për të shënuar diskutimin e ushqyerjes dhe mesazhet kyçe të ofruara. Posterat do të nxisin kujdestarët, përqindjet e këshillimit që do dalin nga kartela si dhe nevoja për të kushtuar kohë për këshillimin mbi ushqyerjen do të diskutohen të paktën dy herë në vit në mbledhjet e stafit

Kontrolloni • Objektivi juaj është realist dhe i

matshëm?• Kush është përgjegjës për të parë

që po zhvillohen aktivitetet ?• A e dini ju cilat burime nevojiten

• A ka data për çdo veprim?• A ka një vlerësim të brendshëm

dhe një datë përfundimi?


Fleta e Punës Zhvillimi një Plani Veprimi

Ku jemi ne tani

Ku ne duam të jemi

Si do të arrijmë atje

Si do ta dimë që ne kemi arritur synimin

Si do ta bëjmë të qëndrueshëm dhe ta mbështesim

Kontrolloni • Objektivi juaj është realist dhe i matshëm?• Kush është përgjegjës për të parë që po zhvillohen aktivitetet ?• A e dini ju cilat burime nevojiten• A ka data për çdo veprim?• A ka një vlerësim të brendshëm dhe një datë përfundimi?

83REFERENCAT

Energy and protein requirements, Report of a Joint FAO/WHO/UNU Expert Consultation Report of a Joint FAO/WHO/UNU Expert Consultation

Protein and amino acid requirements in human nutrition, Report of a Joint WHO/FAO/UNU Expert Consultation WHO Technical Report Series 935

Complementary feeding: family foods for breastfed children WHO reference number: WHO/NHD/00.1, WHO/FCH/CAH/00.6

Complementary feeding of young children in developing countries A review of current scientificknowledgeWHOreferencenumber:WHO/NUT/98.1

Infant young child feeding counselling: An integrated course, World Health Organization, UNICEF ISBN: 978 92 4 159474 5 (English),

Feeding and nutrition of infants and young children Guidelines for the WHO European region,withemphasisontheformerSovietcountries,WHORegionalOfficeforEurope

Complementary feeding counselling: a training course World Health Organization ISBN: 92 4 154652 2

Complementary feeding: family foods for breastfed children (2000), WHO reference number: WHO/NHD/00.1, WHO/FCH/CAH/00.6

Child Nutrition, California WIC Training Manuals. A Guide for Use in the Child Nutrition Programs, United States Department of Agriculture Food and Nutrition Service FNS-258 U.S. Department of Agriculture Food and Nutrition Service, CND, Alexandria, VA 22302-1594

Infant nutrition and feeding a guide for use in the WIC and CSF program U.S. Department of Agriculture, Food and Nutrition Service, SFPD, Alexandria, VA 22302-1594, 2006

Global strategy for infant and young child feeding. 1.Infant nutrition 2.Breast feeding 3.Feeding behavior 4.National health programs 5.Health policy 6.Guidelines I.World Health Organization II. UNICEF ISBN 92 4 156221 8

Prevention in childhood and youth of adult cardiovascular disease: time for action. World Health Organisation (1990). WHO, Geneva.

REFERENCAT


Nutrition education in Primary schools FAO

Infant Feeding Module, Oregon WIC

Basic nutrition module, Nutrition Services Section, Nutrition Education/ Clinic Services Unit, Department of State Health Sevices, U.S. Department of Agriculture, Food

Nutrition Module, Nutrition Works and the Feinstein International Famine Center, Tufts University, December 2004

“Essential Nutrition Actions for Children Under 5 & Pregnant & Lactating Women” Cambodia MPA Module

Nutrition for Children and Teenagers: Encouraging Healthy Eating Habits, beck health & nutrition, PO Box 122 Collaroy Beach NSW Australia 2097, Beck Group Pty Ltd ATF Beck Group Trust T/As Beck Health & Nutrition, ABN: 34 762 406 171, NTIS National Provider Number: 91388

Preschool Nutrition Module, WIC, Stock No. 13-40, November 2000, Division of Public Health Nutrition and Education, Bureau of Nutrition Services, Texas Department of Health

Creating Mealtime Magic, Mealtime Magic with your 6 to 12 month old, Mealtime Magic with your 1 or 2 year old, Mealtime Magic with your 3 or 4 year old, Manual, Louisiana WIC State Agency

My Pyramid for Preschoolers USDA. Center for Nutrition Policy and Promotion.

Nutrition and Physical Activity California Childcare Health Program, Administered by the University of California, San Francisco School of Nursing, Department of Family Health Care Nursing, www.ucsfchildcarehealth.orgChild of Mine: Feeding Your Child with Love and Good Sense, Ellyn Satter, MS, RD, CICSW, BCD, Boulder; Bull Publishing Co., 2000

The Bright Futures: Guidelines for Health Supervision of Infants, Children, and Adolescents, Third Edition, American Academy of Pediatrics, 2008

Bright Futures in Practice: Nutrition 2nd ed. (2002) Mary Story, Ph.D., R.D. Katrina Holt, M.P.H., M.S., R.D. Denise Sofka, M.P.H., R.D. Editors. Supported by Maternal and Child Health Bureau, Health Resources and Services Administration, U.S. Department of Health and Human Services Published by National Center for Education in Maternal and Child Health, Georgetown University

Bright Futures in Practice: Physical Activity. Supported by Maternal and Child Health Bureau, Health Resources and Services Administration, U.S. Department of Health and Human Services Published by National Center for Education in Maternal and Child Health, Georgetown University

Prenatal nutrition module. WICCertificationProgram,ColoradoDepartmentofPublic

85REFERENCAT

Health and Environment Nutrition Services/WIC Program 4300 Cherry Creek Drive South Denver, Colorado 80246-1530

Prenatal nutrition, module 9. ww.azdhs.gov/azwic/documents/local_agencies/...pdf/module_9.pdfLinee guida per una sana alimentazione italiana. INRAN, revisione 2003Prenatal nutrition guide, Health Canada’s Food Guide, www.hc-sc.gc.ca

ProPAN: Process for the Promotion of Child Feeding: PAHO HQ Library Cataloguing-in-Publication, Pan American Health Organization Washington, D.C: PAHO, © 2004. ISBN 92 75 12469 8

Prenatal Nutrition module, Nutrition Services Section, Nutrition Education / Clinic Services Unit, Department of State Health ServicesPreschool Nutrition Module, Division of Public Health Nutrition and Education, Bur Bureau eau of Nutrition Services ,Texas Department of Health

Prenatal and Postpartum Nutrition Module, Level II, Arkansas WIC Program, Department of Health, Adapted from Colorado Department of Public Health and Environment WIC Program September 2006

Module D Nutrition and Feeding Practices: What You Need to Know, Florida Department of Education Division of Public Schools and Community Education Bureau of Instructional Support and Community Services 2002

Rekomandime për ushqyerjen e shëndetëshme ne Shqipëri , Ministria e Shëndetësisë, Qershor 2008

Documents

Bazat e Ushqyerjes - ishp.gov.al · Studim rasti dhe pyetje të shpeshta në fëmijërinë e hershme 8.7 b. Pyetsor për ushqyerjen e fëmijëve 8.8 Pyetsor për ushqyerjen e fëmijëve