Upload
others
View
10
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
BASA PENYIAR TVRI JAWA TIMUR
ING ADICARA “CAMPURSARI TAMBANE ATI”
SKRIPSI
Dening
TAUFAN SETYAWAN
052114015
UNIVERSITAS NEGERI SURABAYA
FAKULTAS BAHASA DAN SENI
JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA DAERAH
2010
BASA PENYIAR TVRI JAWA TIMUR
ING ADICARA “CAMPURSARI TAMBANE ATI”
SKRIPSI
Karacik minangka sarana lan syarat antuk gelar
Sarjana Pendidikan Bahasa dan Sastra Daerah (Jawa)
Universitas Negeri Surabaya
Dening
TAUFAN SETYAWAN
052114015
UNIVERSITAS NEGERI SURABAYA
FAKULTAS BAHASA DAN SENI
JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA DAERAH
2010
KACA PASARUJUKAN
Usulan panaliten dening : Taufan Setyawan
NRM : 052114015
Irah-irahan : “Basa Penyiar TVRI Jawa Timur Ing Adicara
Campursari Tambane Ati”
Surabaya, 7 Januari 2010
Pembimbing,
Drs. Surana. S.S, M. Hum _____________________
NIP. 19681005 199403 1 001
KACA PANGESAHAN
Panaliten dening : Taufan Setyawan
NRM : 052114015
Irah-irahan : “Basa Penyiar TVRI Jawa Timur Ing Adicara
Campursari Tambane Ati”
Skripsi iki wis kauji dening dewan panguji nalika tanggal 14 Januari 2010
Dewan Panguji,
1. Dr. Udjang Pairin. M. Basir, M. Pd. __________________
NIP. 19570610 198403 1 003
2. Drs. Murdiyanto, M. Hum. __________________
NIP. 19550210 198503 1 002
3. Drs. Surana. S.S, M. Hum. __________________
NIP. 19681005 199403 1 001
Pangesahan, Ngawruhi,
Dekan FBS Unesa Ketua Jurusan PBSD
Prof. Dr. Setya Yuwana Sudikan, M.A. Drs. Sukarman, M.Si.
NIP. 19561222 198403 1 001 NIP. 19641231 199002 1 003
UNIVERSITAS NEGERI SURABAYA
FAKULTAS BAHASA DAN SENI
JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA DAERAH
Alamat : Gedung TI Kampus Lidah Wetan, Telp. 031-7522876 pswt.21
SURAT PERNYATAAN
PERTANGGUNGJAWABAN PENULISAN SKRIPSI
Yang bertanda tangan dibawah ini
Nama : Taufan Setyawan
Tempat, tanggal lahir : Trenggalek, 10 September 1985
NRM : 052114015
Program studi/angkatan : Pendidikan Bahasa dan Sastra Daerah/2005
Alamat : RT 01 RW 01, Ds. Dongko, Kec. Dongko, Kab.
Trenggalek, Jawa Timur (66363)
Menyatakan dengan sesungguhnya bahwa
(1) Skripsi yang diujikan ini benar-benar hasil kerja sendiri (bukan hasil jiplakan
baik sebagian maupun seluruhnya).
(2) Apabila dikemudian hari terbukti skripsi ini hasil jiplakan, saya akan
menanggung resiko diperkarakan oleh jurusan Bahasa dan Sastra Daerah,
Fakultas Bahasa dan Seni, Unesa.
Demikian surat pernyataan yang saya buat dengan sebenar-benarnya.
Surabaya, 7 Januari 2010
Dosen Pembimbing Yang menyatakan,
Drs. Surana. S.S, M. Hum Taufan Setyawan
NIP. 19681005 199403 1 001 NRM. 052114015
Mengetahui
Ketua Jurusan
Drs. Sukarman, M.Si
NIP. 19641231 199002 1 003
PURWAKA
Puji syukur kunjuk ing ngarsaning Gusti Kang Maha Agung, dene kanthi
rahmat lan hidayahe aku bisa ngrampungake skripsi kanthi irah-irahan “Basa
Penyiar TVRI Jawa Timur ing Adicara Campursari Tambane Ati”.
Skripsi iki bisa karampungake amarga ana donga pangestu lan
panyengkuyung saka:
1. Prof. Dr. Haris Supratno minangka Rektor UNESA.
2. Prof. Dr. Setya Yuwana Sudikan, M.A minangka Dekan FBS UNESA.
3. Drs. Sukarman M. Si minangka Ketua Jurusan Pendidikan Bahasa dan
Sastra Daerah UNESA, uga minangka Dosen Pembimbing Akademik.
4. Drs. Surana, S.S, M. Hum minangka dosen Jurusan Pendidikan Bahasa
dan Sastra Daerah UNESA, uga minangka dosen pembimbing sajroning
aku nggarap skripsi.
5. Bapak lan Emak kang tansah paring donga pangestu anggonku ngudi
ngelmu.
6. Drs. Sugeng Adipitoyo, M. Pd ingkang tansah nyengkuyung anggonku
nulis skripsi, uga paring ampilan buku.
7. Dr. Udjang Pairin M. Basir, M. Pd lan Drs. Murdiyanto M. Hum minangka
dosen panguji.
8. Redaksi adicara Campursari Tambane Ati TVRI Jawa Timur.
9. Kanca-kanca 2005 kang tansah ngrewangi lan menehi panyengkuyung
anggonku nulis skripsi.
Skripsi iki durung sampurna, mula saran lan kritik kang asipat konstruktif,
daktampa kanthi bungah kanggo nyampurnakake skripsi iki. Muga-muga skripsi
iki bisa migunani kanggo aku pribadi lan para pamaos kabeh. Wusananing atur
panulis nyuwun agunging samudra pangaksami, mbok menawa ana cacat luputing
racikaning tetembungan (ukara) kang kurang tata. Nuwun.
Surabaya, 7 Januari 2010
Panulis
viii
ATUR PISUNGSUNG
Skripsi iki dak aturake kanggo:
Sang Hyang Widhi Wase kang tansah paring pituduh ngenani
sangkan paraning dumadi.
Wong tuwaku kang tansah paring donga pangestu lan sangu.
Sedulurku kandhung mbak Yetik lan mas Riris, uga mas Bakti lan
ndhuk Syifa kang tansah nyengkuyung anggonku ngrampungake
kuliah.
Mitra kinasih Dhik Ngatini “F Rahma M” kang tansah agawe
reroncening uripku lan dadi inspirasi anggonku golek pangupa jiwa.
Pak Mul (mantan TU Jawa) kang tansah paring pambiyantu nalika
aku kuliah.
Kanca-kanca angkatan 2005: Zuni, Yanti, Rina, Kristin, Difi, Putri,
Mia, Ana, Serli, Sonya, Novita, Reni, Ita, Dwi, Aiz, Nana, Vina K,
Vina SP, Anggra, Septi, Riska, Widya, Ria, Suntik, Anis, Itis, Icha,
Nuning, Ikhfadul (Alm.) uga Bala Kurawa 2005: Hendrik, Tarto,
Gilang, Fatkur, Hengki, Buyung, Deka, Kalyubi, Patrit, Vijay, lan Adi.
Kangmas lan mbakyuku kang tansah nguri-uri kabudhayan lan njaga
kondhange Bharada, mas Yohan (angkatan 1998), mas Kunto (1999),
mas Didik, mas Yusuf, mbak Ulfa (2001), mbak Vita, mbak Novi
(2002), mas Josan, mas Romi, mas Topa (2003), mas Andika, mas
Kholili, mas Agung, mas Andi, mas Ma’ruf, mas Arik, mbak Riski
Sembodro, mas Amri, mas Widhi (2004), uga adhik-adhikku, Puguh
Black, Latif, Nadhif, Jadmiko, Vivin, Leni (2006), Bambang, Ikhwan,
Daraka, Fuad, Cimpli, Bim-bim, Bom-bom, Andhun, Ginanjar, Hapsari,
Yunita, Wawan (2007), Efendi, Dendang, Yusmia, Mevi, Hanung,
Deni, Agus, Yusuf, Piun, Rini, Nanang, Ani, Saithil, Eras, Intika,
Imam, Gaguk (2008), Jimbon, Anita, Nino (2009), lan kabeh wae
kang ora bisa dak sebutake siji-siji.
SESANTI
SENI
BASA PENYIAR TVRI JAWA TIMUR
ING ADICARA “CAMPURSARI TAMBANE ATI”
Taufan Setyawan
ABSTRAK
Basa yaiku piranti kanggo guneman antarane pawongan siji klawan
pawongan liyane. Basa minangka piranti kanggo srawung, kahanane tansah owah.
Ana ing sajroning guneman, panutur kudu ngandharake kang dikarepake kanthi
nggunakake ukara kang cetha lan gampang dingerteni, panutur ana kalane
ngandharake sawijining bab kudu njupuk unsur basa saka basa liya supaya kang
arep diandharake bisa luwih gampang dimangerteni. Adhedhasar alasan mau mula
alih kode lan campur kode digunakake kaya kang dumadi ing giyaran Campursari
Tambane Ati TVRI Jawa Timur. Bab iku kang pungkasane narik kawigatene
panliti kanggo ndadekake werna basa penyiar CTA dadi panaliten ing skripsi.
Perkara ing panaliten iki cacahe ana telu, yaiku (1) Werna basa apa wae
kang digunakake dening penyiar TVRI Jawa Timur ing adicara CTA? (2) Kepriye
wujude alih kode penyiar TVRI Jawa Timur ing adicara CTA? (3) Kepriye
wujude campur kode penyiar TVRI Jawa Timur ing adicara CTA? Panaliten iki
kanthi umum nduweni ancas yaiku ngandharake wujude ragam basa, lan
ngandharake menawa ana wujud alih kode lan campur kode kang dumadi.
Panaliten iki nggunakake objek giyaran campursari ing TVRI Jawa Timur.
Panaliten iki uga nggunakake ancangan lan wewatesan. Ancangan kang ana ing
panaliten iki yaiku deskriptif kualitatif, dene wewatesane yaiku ragam basa lan
panganggone basa sing digunakake penyiar CTA TVRI Jawa Timur.
Panaliten iki nganggo metode simak, cathet, lan rekam. Adhedhasar cara
iku mau, mula ing panaliten iki ditemokake wujude werna basa ana lima, yaiku
(1) werna basa ngoko, (2) werna basa dialek Surabayan, (3) werna basa krama, (4)
werna basa ngoko-Arab, (5) werna basa ngoko-Indonesia. Alih kode kang
digunakake penyiar CTA TVRI Jawa Timur kaperang dadi telu, yaiku (1) alih
kode saka basa Jawa menyang basa Indonesia, (2) alih kode saka basa Jawa
menyang basa Jawa dialek Surabayan, lan (3) alih kode saka basa Jawa ngoko
menyang basa Jawa Krama. Campur kode kang digunakake penyiar CTA TVRI
Jawa Timur kaperang dadi telu, yaiku: (1) Jawa-Arab, (2) Jawa-Indonesia, lan (3)
Jawa-Inggris. Ana ing panaliten iki uga ditemokake wujud alih kode intern lan
alih kode ekstern, sarta wujud campur kode negatif, lan campur kode positif.
TVRI
TVRI
TVRI
TVRI
TVRI
TVRI
TVRI
TVRI
TVRI
intern
ekstern
xiv
BAHASA PENYIAR TVRI JAWA TIMUR
DALAM ACARA “CAMPURSARI TAMBANE ATI”
Taufan Setyawan
ABSTRAK
Bahasa merupakan sarana yang digunakan untuk berinteraksi dengan
orang lain. Bahasa senantiasa mengalami perubahan. Penutur harus menjelaskan
maksud tuturannya dengan menggunakan kalimat yang jelas dan mudah
dimengerti, kadang kala penutur juga harus menggunakan unsur dari bahasa lain
agar maksud dari tuturannya mudah dimengerti. Berdasarkan alasan tadi maka
alih kode dan campur kode digunakan seperti yang terjadi di siaran campursari
tambane ati TVRI Jawa Timur. Bab tersebut yang akhirnya menarik perhatian
peneliti untuk menjadikan ragam bahasa penyiar CTA menjadi penelitian dalam
skripsi.
Masalah dalam penelitian ada tiga, yaitu (1) ragam bahasa apa saja yang
digunakan oleh penyiar TVRI Jawa Timur dalam acara CTA? (2) bagaimana
bentuk alih kode penyiar TVRI Jawa Timur dalam acara CTA? (3) bagaimana
bentuk campur kode penyiar TVRI Jawa Timur dalam acara CTA? Penelitian ini
secara umum memiliki tujuan yaitu menjelaskan bentuk ragam bahasa, dan
menjelaskan adanya bentuk alih kode dan campur kode.
Penelitian ini menggunakan objek siaran campursari di TVRI Jawa Timur.
Penelitian ini juga menggunakan pendekatan dan batasan. Pendekatan yang
digunakan dalam penelitian ini yaitu deskriptif kualitatif, sedangkan batasannya
yaitu ragam bahasa dan penggunaan bahasa yang digunakan penyiar CTA TVRI
Jawa Timur.
Penelitian ini menggunakan metode simak, catat, dan rekam. Berdasarkan
cara tersebut maka dalam penelitian ini ditemukan lima bentuk ragam bahasa,
yaitu (1) ragam bahasa ngoko, (2) ragam bahasa dialek Surabayan, (3) ragam
bahasa krama, (4) ragam bahasa ngoko-Arab, (5) ragam bahasa ngoko-Indonesia.
Alih koe yang digunakan penyiar CTA TVRI Jawa Timur dibedakan menjadi tiga,
yaitu (1) alih kode Jawa-Indonesia, (2) alih kode Jawa-dialek Surabayan, dan (3)
alih kode Jawa ngoko-krama. Camur kode yang digunakan penyiar CTA TVRI
Jawa Timur dibedakan menjadi tiga, yaitu (1) Jawa-Arab, (2) Jawa-Indonesia, dan
(3) Jawa_Inggris. Dalam penelitian ini juga ditemukan bentuk alih kode intern dan
alih kode ekstern, serta bentuk campur kode negatif dan campur kode positif.
DAPTAR ISI
Kaca Sampul ................................................................................................... i
Kaca Irah-irahan .............................................................................................. ii
Daptar Pasarujukan ......................................................................................... iii
Kaca Pangesahan ............................................................................................. iv
Surat Pernyataan Pertanggungjawaban Penulisan Skripsi .............................. v
Purwaka ........................................................................................................... vi
Atur Pisungsung .............................................................................................. viii
Sesanti ............................................................................................................. ix
Abstrak ............................................................................................................ x
Daptar Isi ......................................................................................................... xv
Daptar Singkatan ............................................................................................. xvii
BAB I BEBUKA ................................................................................... 1
1.1 Alasan Panaliten ......................................................................... 1
1.2 Punjering Panaliten .................................................................... 4
1.3 Tujuan Panaliten ........................................................................ 5
1.4 Paedahing Panaliten ................................................................... 5
1.5 Wewatesing Panaliten ................................................................ 6
BAB II TINTINGAN KAPUSTAKAN ............................................... 7
2.1 Masyarakat Basa ........................................................................ 7
2.2 Wernane Basa ............................................................................ 9
2.3 Undha-usuk Basa ....................................................................... 12
2.4 Dwibasa ...................................................................................... 15
2.5 Alih Kode ................................................................................... 16
2.6 Campur Kode ............................................................................. 19
2.7 Landhesan Teori ......................................................................... 21
BAB III TATA CARA PANALITEN ................................................... 23
3.1 Sipating Panaliten ...................................................................... 23
3.2 Objek lan Subyek Panaliten ....................................................... 24
3.3 Sumbering Data ......................................................................... 25
3.4 Piranti Panaliten ......................................................................... 25
3.5 Metode lan Teknik Panaliten ..................................................... 26
3.5.1 Tata Cara Panglumpuke Data .................................................... 26
3.5.2 Tata Cara Olah Data ................................................................... 28
3.5.3 Penyajian Analisis Data ............................................................. 30
BAB IV PRATELAN ASILING PANALITEN ................................... 31
4.1 Wernane Basa ............................................................................ 31
4.1.1 Werna Basa Ngoko .................................................................... 31
4.1.2 Werna Basa Dialek Surabayan ................................................... 33
4.1.3 Werna Basa Krama .................................................................... 35
4.1.4 Werna Basa Jawa - Arab ............................................................ 36
4.1.5 Werna Basa Jawa - Indonesia .................................................... 37
4.2 Alih Kode ................................................................................... 39
4.2.1 Alih Kode Jawa - Indonesia ....................................................... 39
4.2.2 Alih Kode Jawa - Dialek Surabayan .......................................... 41
4.2.3 Alih Kode Ngoko - Krama ......................................................... 43
4.3 Campur Kode ............................................................................. 44
4.3.1 Campur Kode Jawa - Arab ........................................................ 45
4.3.2 Campur Kode Jawa - Indonesia ................................................. 46
4.3.3 Campur Kode Jawa - Inggris ..................................................... 47
4.4 Asiling Panaliten Bab Wernane Basa Penyiar CTA .................. 48
BAB V DUDUTAN LAN SARAN ....................................................... 55
5.1 Dudutan ...................................................................................... 55
5.2 Saran .......................................................................................... 56
KAPUSTAKAN ............................................................................................. 57
Lampiran I ..................................................................................................... 59
Lampiran II ..................................................................................................... 73
DAPTAR SINGKATAN
A. Singkatan Tembung
CTA : Campursari Tambane Ati
TVRI : Televisi Republik Indonesia
PT : Peristiwa Tutur (Prastawa Tutur)
DL : Data Lampiran
H : Halaman (Kaca)
B. Singkatan Jeneng
CP : Cak Pendhik
CT : Cak Trubus
MI : Mbak Idha
PC : Pamirsa Campursari
SW : Swarawati (Penyanyi)
TW : Tukang Warung
BAB I
BEBUKA
1.1 Alasan Panaliten
Sajroning pasrawungan, manungsa ora bisa uwal saka guneman klawan
wong liya. Sanadyan manungsa iku ora bisa ngucap utawa bisu, manungsa isih
tetep bisa guneman nggunakake basa awak utawa basa isarat. Basa yaiku piranti
kanggo srawung utawa guneman tumrap pawongan siji klawan pawongan liyane.
Wong kang kawegan ing babagan Linguistik njlentrehake ngenani tegese basa
yaiku tetenger sing wujud swara kang sipate manasuka, sabanjure ditambahake
klawan perlambang swara kang digunakake dening masyarakat liyane kanggo
srawung lan nepungake awake dhewe (Kridalaksana ing Chaer, 2007:32). Basa
uga bisa diarani sawijining sistem, padha karo sistem-sistem liyane kang sifate
sistematis lan sistematik. Dadi basa dudu sawijining sistem tunggal ananging
disusun dening subsistem kang arupa fonologi, sintaksis lan leksikon.
Basa uga nduweni paedah kang kaperang dadi telulas, yaiku: (1) Basa
kanggo mbiasakake manungsa karo tata aturan sosial, (2) Basa kanggo
ngandharake kaendahan, kabecikan, luhuring bebuden, lan liya-liyane, (3) Basa
kanggo ngatur kontak sosial, (4) Basa kanggo ngatur tindak tanduk, (5) Basa
kanggo ngatur tindak tanduk marang wong liya (6) Basa kanggo ngandhakake
rasaning batin, (7) Basa kanggo menehi tandha ngenani hubungan sosial, (8) Basa
kanggo ngandharake kawruh ing sajabane basa, (9) Basa kanggo menehi piwulang
ngenani kewasisan lan ketrampilan, (10) Basa kanggo medharake basa, (11) Basa
kanggo nakokake babagan apa wae marang wong liya, (12) Basa kanggo
ngadohake saka beban lan alasan, (13) Basa kanggo ngandharake tindak tanduk
performatif (Dell Hymes ing Soeparno 2003:7-8).
Basa minangka piranti kanggo srawung ora bisa uwal saka anane owah-
owahan. Semono uga basa Jawa kang umure wis dawa. Kanthi dhasar bab
kasebut, basa Jawa nduweni werna adhedhasar wektu panguripane, kayata: Jawa
kuna, Jawa pertengahan, Jawa enggal, lan Jawa gagrag anyar. Kejaba iku, basa
Jawa digunakake ing tlatah kang jembar banget, ora mung ing Jawi wetan lan
Jawi tengah, nanging uga ing njabane pulo Jawa nganti mancanegara. Kaya
andharane Moeliono (1982:10) yen basa kang sumebar jembar panganggone bakal
nduweni cengkok utawa logat dhewe-dhewe. Ing kono mau basa Jawa nduweni
logat kang aran dialek.
Wernane basa klebu sajroning ilmu Sosiolinguistik. Sosiolinguistik yaiku
salah sawijining ilmu linguistik kang ngrembug sesambungane basa karo sosial
masyarakat (Chaer lan Agustina, 1995:5). Dene Basir (2001:146) ngandharake
menawa sosiolinguistik yaiku ilmu kang ngrembug babagan basa, budhaya, lan
paedahe kanggo srawung jroning masyarakat. Saliyane andharan para pakar ing
dhuwur isih akeh andharan-andharan ngenani sosiolinguistik kang isine ora beda
adoh karo andharan ing dhuwur.
Miturut panganggone, wernane basa bisa kaperang dadi loro, yaiku werna
basa lisan lan werna basa tulis. Werna basa lisan yaiku werna basa kang
digunakake kanthi cara guneman utawa pitutur, dene werna basa tulis yaiku werna
basa kang digunakake kanthi cara nulis. Miturut gunane, werna basa uga kaperang
maneh dadi lima, yaiku (1) Ragam baku, (2) Ragam resmi, (3) Ragam usaha, (4)
Ragam santai, lan (5) Ragam akrab (Nababan, 1993:22).
Basir (2002:3) ngandharake yen basa iku minangka piranti kanggo
ngomongake apa sing dadi kekarepane, mula umume padha nganggo basa daerah.
Basa sing ana ing Indonesia pancen akeh banget jinise. Salah sawijining yaiku
basa Jawa. Basa Jawa akeh digawe dening masyarakat Jawa, mligine masyarakat
Jawa Timur lan Jawa Tengah. Saben wong iku nduweni ciri khas dhewe-dhewe
nalika ngomong, bab iku dibedakake miturut daerah asale. Mula pambedaning
wilayah utawa daerah, bisa mbedakake basane wong.
Miturut unggah-ungguhing basa Jawa sing dianggo ing masyarakat ana
telung ragam yaiku ngoko, madya, lan krama. Ragam ngoko yaiku basa sing
dianggo kanca marang kanca kang saumuran kanthi tujuwan supaya luwih akrab.
Basa madya yaiku basa sing kanggo ngurmati wong siji marang wong liyane
sanajan umure padha. Basa krama yaiku basa sing dianggo marang wong sing
umure luwih tuwa utawa drajate luwih dhuwur saka saka awake dhewe.
Panaliten kang ngrembug ngenani babagan basa kanthi kajiyan
sosiolinguistik iki wis tau dikaji karo Mahasiswa Jurusan Basa Jawa, ing antarane
yaiku: Ragam Bahasa Pedagang Sayur Di Pasar Bangun Sari Caruban (Ikhwan,
2004), Ragam Bahasa Berita Pojok Kampung Di JTV Surabaya (Iriana, 2005),
Ragam Bahasa Berita Pojok Kulonan Di JTV Surabaya (Dwiani, 2006), Alih
Kode lan Campur Kode Para Dosen Jurusan Pendidikan Basa Jawa ing Rapat
Formal (Amri, 2008), lan Ragam Basa Lan Panganggone Bocah Balita umur 3
nganti 5 Ing Surabaya (Sutarto, 2009). Lan panaliten iki banget anggone narik
kawigatene panaliti amarga sasuwene iki durung ana panaliten kang ngrembug
basane penyiar campursari ing acara tipi, mligine CTA ing TVRI Jawa Timur.
Panaliten iki beda karo panaliten-panaliten kang wis tau ditliti kayata ing dhuwur
amarga lumrahe panaliten ing dhuwur iku datane arupa swara, dene panaliten iki
datane arupa audio lan visual. Pancen saperangan ana kang datane arupa audio lan
visual kayata panaliten wernane basa ing “Pojok Kampung” lan “Pojok Kulonan”
ing JTV, ananging ing panaliten iki nduweni pamilihan tembung kang luwih narik
kawigatene panaliti.
Amarga panaliten iki njlentrehake wernane basa kang digunakake penyiar
Campursari Tambane Ati (CTA) ing TVRI Jawa Timur, mula data panaliten iki
dijupuk saka siaran adicara CTA ing TVRI Jawa Timur nalika tanggal 12 Juli
2008 lan 21 Pebruari 2009. Penyiar Campursari mau anggone njlentrehake apa
kang kepengin diandharake asring nggunakake werna basa uga wujud alih kode
lan campur kode, babagan iku mau kang dadi sumbering data ing sajroning
panaliten iki.
Kaya kang wis diandharake ing dhuwur, panaliten iki narik kawigatene
panaliti amarga sasuwene iki durung ana panaliten kang sumbere jupuk saka
giyaran adicara campursari, mligine ing adicara Campursari Tambane Ati ing
TVRI Jawa Timur. Amarga saka iku, panaliten iki diwenehi judul “Basa Penyiar
TVRI Jawa Timur ing Adicara Campursari Tambane Ati”. Kanggo
nggampangake tulisan, mula ing sakbanjure irah-irahane “Campursari Tambane
Ati” bakal ditulis CTA.
1.2 Punjering Panaliten
Kanthi landhesan alasan panaliten kang wus kasebut ing dhuwur, mula
perkara kang bakal dirembug ing panaliten iki diperang kaya ing ngisor iki:
(1) Warna basa apa wae kang digunakake dening penyiar TVRI Jawa Timur
ing adicara CTA?
(2) Kepriye wujude alih kode penyiar TVRI Jawa Timur ing adicara CTA?
(3) Kepriye wujude campur kode penyiar TVRI Jawa Timur ing adicara
CTA?
1.3 Tujuan Panaliten
Kanthi lelandhesan alasan panaliten lan punjering panaliten kaya ing
dhuwur, mula panaliten iki nduweni tujuan:
(1) Ngandharake wernane basa kang digunaake dening penyiar TVRI Jawa
Timur ing adicara Campursari Tambane Ati.
(2) Ngandharake wujude alih kode penyiar TVRI Jawa Timur ing adicara
CTA.
(3) Ngandharake wujude campur kode penyiar TVRI Jawa Timur ing adicara
CTA.
1.4 Paedahing Panaliten
Asiling panaliten iki arupa andharan babagan wernane basa penyiar CTA
ing TVRI Jawa Timur minangka panyengkuyung ilmu Linguistik. saliyane iku,
mbok menawa panaliten iki bisa migunani kanggo mahasiswa ing Jurusan Basa
Jawa, uga piwulang Basa Jawi ing sekolah-sekolah mligine babagan basa.
Panaliten iki nduweni rong asipat, yaiku asipat teoritis lan praktis. Asipat
teoritis ing panaliten iki bisa menehi ilmu kang ana gegayutane karo ilmu
sosiolinguistik ing antarane ngenani wernane basa. Yenta asipat praktis yaiku
kaperangan dadi patang perangan yaiku (1) Kanggo studi sosiolinguistik,
minangka ilmu lan kajian ing wernane basa, (2) Kanggo dosen, asiling panaliten
iki bisa menehi saran kritik supaya luwih sampurna, (3) Kanggo mahasiswa,
panaliten iki bisa agawe wawasan marang mahasiswa supaya ningkatake mutu
basa, (4) Kanggo lembaga, panaliten iki bisaa menehi kritik kanggo
pengembangan lan pembinaan basa Jawa.
1.5 Wewatesing Panaliten
Sajroning panaliten iki, ana wates-watesing perkara kang ditliti. Anane
watesan iku amarga saka kurang rowane kawruh kang diduweni panaliti.
Wewatesan iku mau kaya kang kasebut ngisor iki:
a. Kang bakal dirembug ing panaliten iki babagan wernane basa penyiar TVRI
Jawa Timur ing adicara CTA.
b. Panaliten iki nyoba ngandharake wujude wernane basa, alih kode, lan campur
kode penyiar TVRI Jawa Timur ing adicara CTA.
c. Data (objek) ing panaliten iki arupa basa Jawa ngoko kang digunakake
pacaturan utawa guneman sabendinane.
BAB II
TINTINGAN KAPUSTAKAN
Panaliten iki klebu kajian Sosiolinguistik kang ngrembug ngenani wernane
basa penyiar CTA ing TVRI Jawa Timur. Panaliten ngenani wernane basa pancen
wis akeh dikaji dening mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah (Jawa),
ananging sanadyan ana bab kang padha uga akeh kang mbedakake panaliten iki
karo panaliten kang wis tau ditliti. Lumrahe panaliten ngenani wernane basa
datane arupa swara, dene panaliten iki sakliyane ana data swara uga ana data
visual. Pancen saperangan panaliten uga nduweni data arupa data visual, kayata
panaliten ngenani wernane basa “Pojok Kampung” lan “Pojok Kulonan” ing JTV,
ananging ing kene bedane uga akeh. Sakliyane ditemokake wujude werna basa,
ing panaliten iki pamilihan tembung kang digunakake uga banget narik
kawigatene panaliti, amarga ing kene sakliyane guneman karo pamirsane, panyiar
CTA uga gojekan karo sapadha penyiare, dadi basa kang digunakake luwih
maneka warna.
2.1 Masyarakat Basa
Ing sajrone urip, saben manungsa ora bisa uwal saka wong liya. Saben
pawongan nduweni sesambungan kang diarani interaksi. Bocah-bocah cilik kang
lagi dolanan, bocah sekolah kang lagi sinau, bocah nom-noman kang lagi
gegojegan, wong tuwa kang lagi rembugan, para kyai lan ulama kang lagi
khutbah, kabeh ora bisa uwal saka basa. Mula saka iku basa dadi salah sawijining
babagan kang wigati ing sajroning masyarakat.
Apa ta kang diarani masyarakat? Masyarakat yaiku pawongan cacah akeh
kang nduweni rasa sabangsa, saketurunan, sapanggonan, utawa duweni kawigaten
kang padha. Dene kang diarani masyarakat basa yaiku sakumpulan pawongan
kang nggunakake basa padha (Chaer, 2007:59-60). Nanging ing kene isih akeh
pitakonan-pitakonan ngenani babagan kasebut, mligine babagan masyarakat basa
kang nganti saprene durung ana wangsulan kang bisa dadi pathokan.
Pateda (1987:4), ngandharake yen basa iku minangka piranti kang
digunakake kanggo guneman ing sajroning masyarakat. Perkara iki disebabake
amarga basa minangka salah sawijining piranti komunikasi. Dadi bisa dijupuk
dudutan yen basa iku minangka cara kang cocog kanggo guneman karo wong liya,
sanadyan basa iku ana kang awujud solah bawa.
Panemu liyane ana uga kang ngandharake yenta basa minangka piranti ing
masyarakat kang arupa tandha swara lan kasil saka lambe (Keraf, 1994:1).
Amarga masyarakat minangka wong kang nggunakake basa, mula basa saben dina
mesti ana owah-owahane. Perkara iki mratandhani yen basa nduweni ciri kang
manteb lan dinamis (Chaer, 1995:254).
Ana maneh panemune Basir (2002:19), kang ngandharake yen basa iku
piranti kang baku kanggo guneman ing masyarakat. Tegese yen basa iku wigati
banget kanggo guneman marang wong liya.
Basa ngrembaka bebarengan karo lakune alam pikir masyarakate. Ing awal
peradabane manungsa, bentuk komunikasi isih sederhana, nanging saiki
pasrawungan lan pergaulan bangsa siji karo bangsa liyane wis dadi tuntutan
jaman. Aruh-aruh ora bisa owal saka interaksi sosial, wong kang luwih aktip ing
sajroning pasrawungan bakal nguwasani interaksi mau. Mula ora mokal yen basa
kang asring digawe bakal bisa ngrembaka lan basa kang arang digawe bakal ilang
ketindhes basa kang luwih asring keprungu. Lan mbok menawa babagan kasebut
terus kedadeyan, ilange utawa punahe salah sawijining basa wis bisa diramalake
(Pateda, 1987: 12).
2.2 Wernane Basa
Wernane basa dadi babagan kang baku ing sosiolinguistik. Kridalaksana
ing Chaer lan Agustina (1995:80) nyebutake menawa sosiolinguistik iku
minangka salah sawijining ilmu linguistik kang ngandharake tandha-tandha
wernane basa, lan netepake gegayutan tandha-tandha wernane basa iku karo
tandha-tandha sosial masyarakat.
Wernane basa ana rong pandhangan, (1) werna basa kasebabake amarga
anane keragaman sosial penutur lan keragaman fungsi basa iku dhewe, yenta
penutur basa kuwi kelompok sing beda-beda, merga etnis, status sosial lan
penggawean. (2) werna basa kang wis ana kanggo interaksi ing masyarakat,
Chaer (2004:81).
Wernane basa nduweni corak kang werna-werna amarga saben basa
nduweni paugeran dhewe-dhewe. Basa sing siji nduweni paugeran kang
mbedakake karo basa liyane amarga corak lan jinise pancen beda, mula saben
pawongan kang nggunakake basa kudu mangerteni paugeran basa siji lan sijine
supaya apa kang dikandhakake bisa dimangerteni wong kang dijak guneman
kanthi cetha.
Hartman lan Stork (1972) mbedhakake werna basa adedhasar (1) masalah
panggonan lan sosial penutur, (2) medium sing digawe, (3) bakune guneman.
Beda karo panemune Halliday (1970,1990) ing chaer (2004:81) kang mbedakake
ragam basa adedhasar (1) basa kang dianggo kasebut dialek, (2) basa kang
dianggo kasebut register. Semono uga panemune (Soepomo 1981) lan (Pateda
1987) ing Basir (2002:40) kang ngandharake yenta dialek munculake ragam basa
ana patang perangan, yaiku (1) merga umur sing padha, (2) pengalaman kanggo
ngadepi masalah, (3) status sosial, (4) merga ana tujuan kang bedha.
Miturut panemu ing dhuwur bisa dijupuk dudutan yenta werna basa saka
panggonan iku kasebut dialek regional, yenta saka wektu bisa ngasilake ragam
basa kang kasebut temporal, yenta di deleng saka penganggone bisa kasebut
idiolek.
Chaer (2004:82) uga ngandharake werna basa yen disawang saka penuture
bisa kaperang dadi papat yaiku: (1) idiolek, (2) dialek, (3) kronolek, lan (4)
sosiolek.
Idiolek yaiku ragam basa kang nduweni sipat perseorangan. Miturut
konsep idiolek, salah sawijining wong nduweni ragam basa utawa idiolek dhewe-
dhewe. Ragam iki ana gegayutane karo werna swara, pilihan tembung, gaya
bahasa, tata-tataning ukara, lsp. Nanging sing paling dominan yaiku warna swara,
dadi yen awake dhewe luwih akrab kanthi cekap ngrungokake swara tanpa
nyawang wonge, kabeh mau bisa dingerteni.
Dialek yaiku ragam basa saka cacah penuture relatif kang manggon ing
panggonan utawa daerah tartamtu. Dialek iki bisa diarani dialek areal, dialek
regional utawa dialek geografi merga adedhasar wilayah. Masyarakat penutur,
sanajan nduweni idioleke dhewe-dhewe, nduweni ciri kang padha mratandhani
yen wong iku ana ing dialeke dhewe. Ing dialek iki padha ngertine antarane dialek
siji lan sijine kang nduweni sipat relatif, bisa saka gedhe, bisa cilik lan uga bisa
luwih cilik banget.
Kronolek utawa dialek temporal yaiku ragam basa sing dianggo saka
kelompok sosial ing wektu tartamtu. Tuladhane yaiku ragam basa Indonesia ing
taun telung puluhan, ragam sing dianggo taun seketan, lan ragam sing dianggo
masa kini sing mesti wae beda. Sing gawe pambedane yaiku saka segi lafal,
ejaan, morfologi lan uga sintaksis.
Sosiolek utawa dialek sosial yaiku ragam basa sing gegayutan karo status,
golongan, lan kelas sosial penutur. Ing sosiolinguistik biasane ragam sing paling
akeh anggone nganggo wektu, amarga ragam iki ana gegayutane karo babagan
pribadi penutur kayata umur, pendidikan, seks, penggawean, tingkat
kebangsawanan, lan kahanan ekonomi.
Umume werna basa pancen mung kaperang dadi rong werna, yaiku
adhedhasar daerah utawa tlatah, yaiku sing nuwuhake perangan kang aran dialek,
lan adhedhasar aspek sosial utawa sing nuwuhake perangan kang aran sosiolek
(Padmasusastra ing Adipitoyo, 1996:31). Dene werna sosial-e basa umume uga
kaperang dadi rong werna, yaiku basane sawijining kelompok utawa kang diarani
register, lan werna basa ing saben-saben pawongan kang aran idiolek utawa style.
Nanging Adipitoyo (1996:34) ngandharake menawa werna sosial-e basa Jawa
sabenere ora cukup yen mung kaperang kayadene ing ndhuwur mau. Anane
undha-usuk basa ing basa Jawa, kang weneh gegambaran krIdaning wong Jawa
ngolah basa utawa kerep diarani unggah-ungguhe basa uga bisa klebu ing babagan
werna sosial.
2.3 Undha-usuk Basa
Miturut tata basa tradisional, jinising ukara kaperang dadi telu, nanging
uga ana kang njlentrehake yen jinising ukara kaperang dadi papat. Chaer
(1995:65-66) ngandharake menawa jinising ukara kaperang dadi telu, yaiku (1)
Ukara deklaratif, (2) Ukara interogatif, lan (3) Ukara imperatif. Nanging uga ana
kang nambahake siji maneh, yaiku ukara interjektif. Ukara deklaratif yaiku ukara
kang isine njaluk supaya wong kang diajak guneman nggatekake apa kang
diujarake, wong kang diajak guneman ora perlu nglakoni apa-apa amarga panutur
mung pengin apa sing dadi ujare digatekake. Ukara interogatif yaiku ukara kang
isine njaluk supaya wong kang diajak guneman menehi wangsulan kanthi cara
lesan, dadi wong kang diajak guneman ora mung cukup nggatekake nanging uga
kudu menehi wangsulan. Ukara inperatif yaiku ukara kang isine njaluk supaya
wong kang diajak guneman nglakoni apa kang dikarepake panutur.
Ana kalane ukara deklaratif utawa ukara interogatif ora mung arupa
andharan utawa pitakon, ananging bisa uga dadi ukara kanggo ngongkon supaya
wong kang diajak guneman nglakoni apa kang dikarepake. Tuladhane, si A lan si
B ana ing sajroning ruang kelas, si A ngrasakake hawa panas banjur kandha,
“Kelas iki saya suwe saya panas”, utawa kandha, “Awakmu ning kelas iki apa ora
ngrasakake panas?” Disawang saka wujud dhasare, ukara kang sepisan arupa
ukara deklaratif, nanging sabenere ukara iku mau dudu mung andharan kang kudu
digatekake, ananging uga ngemu teges supaya wong diajak guneman gelem
nindakake apa kang dikarepake panutur (mbukak cendhela utawa nguripi kipas
angin). Ukara kapindho yen disawang saka wujud dhasare pancen arupa ukara
interogatif, ananging sabenere ora mung mbutuhake wangsulan “ya” utawa “ora”
saka wong kang diajak guneman, nanging ngemu teges supaya wong iku mau
mbukakake cendhela utawa nguripi kipas angin. Si A pancen bisa wae
nggunakake ukara imperatif, tuladhane, “B, bukaken cendhelane” utawa, “B,
uripana kipas angine”, nanging yen dideleng saka etika tutur, ukara deklaratif
utawa ukara interogatif iku mau luwih becik lan luwih trapsila tinimbang
nggunakake ukara imperatif.
Undha-usuk basa minangka gegambarane unggah-ungguh basa klebu
werna sosiale basa Jawa. Babagan iku dilandhesi anane kasunyatan, bab kang
paling nemtokake ing unggah-ungguh basa yaiku sambung rapete lan status
sosiale subjek (pawongan kang ngajak guneman, pawongan kang diajak guneman,
utawa pawongan kang dadi punjere guneman). Rakete utawa ora rakete pawongan
kang guneman nemtokake trapsilane basa kang digawe, semono uga status sosial
pawongan kang lagi guneman.
Sugeng Adipitoyo (1996:35) ngandharake menawa unggah-ungguh basa
Jawa kang isih lumaku nganti seprene asale saka warisane jaman jaya-jayane
kraton Mataram. Minangka werna sosiale basa Jawa, undha-usuke bisa dicathet
adhedhasar krIda olahe basa (unggah-ungguhe basa) kang dumadi ing masyarakat
saben-saben wektu.
Undha-usuk kang digunakake dening sawijining masyarakat nggambarake
budhaya lan pamikire masyarakat iku dhewe. Undha-usuk basa iku tetep
digunakake amarga pirang-pirang perkara, yaiku anane pepenginan ngajeni
marang wong liya, anane kesenian tradisional, pers basa Jawa, lan adicara utawa
upacara tradisional (Murdiyanto, 2000:216).
Gegayutan karo undha-usuk, basa Jawa diperang dadi loro, yaiku krama
katujokake para ngaluhur, lan ngoko katujokake marang wong asor. Nanging
sabenere, ing tengah-tengahe kekarone mau isih ana maneh yaiku tingkatan
madya. Uhlenbeck ing Chaer (1995:52-53) salah sawijining pakar basa Jawa,
milah wernane basa Jawa dadi telu, yaiku krama, madya, lan ngoko. Sabanjure
saben-saben perangan iku isih diperang maneh dadi mudakrama, kramantara, lan
wreda krama, madyangoko, madyantara, lan madyakrama, ngoko sopan lan ngoko
andhap.
Basa krama lumrahe digunakake dening wong enom marang wong tuwa,
lan basa ngoko digunakake dening wong tuwa marang wong enom, sanadyan
kasunyatane akeh wong tuwa kang basa marang wong enom lan suwalike. Dene
basa madya lumrahe digunakake dening pawongan kang guneman karo wong
kang saumurane. Dene Murdiyanto (2000:216) milah undha usuke basa dadi
patang perangan, yaiku:
a. Ngoko
Tembung-tembung ngoko minangka dhasar saka sakabehe wernane basa
Jawa. Tembung saka basa ngoko luwih akeh tinimbang tingkat basa liyane, dadi
tembung-tembung saka basa ngoko iku tetep digunakake menawa tembung iku
mau ora ana padhanane ing tingkat krama, madya lan krama inggil. Tembung-
tembung kasar uga klebu ing tembung ngoko.
b. Krama
Tembung-tembung ing basa krama kaperang dadi loro, yaiku tembung
krama kang beda karo ngokone utawa wis owah (tuladha: omah dadi griya, aku
dadi kula, turu dadi tilem), lan tembung krama kang kanthi fonemis isih ana
gegayutane karo ngoko-ne (tuladha: ganti dadi gantos, dina dadi dinten, kayu dadi
kajeng).
c. Madya
Tembung-tembung madya cacahe ora sepira akeh, tembung madya mapan
ing antarane tembung ngoko lan tembung krama.
d. Krama Inggil
Tembung-tembung krama inggil digunakake kanggo nuduhake rasa
ngajeni marang wong kang diajak guneman. Krama inggil bisa diperang dadi loro,
yaiku tembung-tembung kang digunakake kanggo nduwurake ajine wong kang
dikarepake (krama inggil), lan tembung-tembung kang digunakake kanggo
ngajeni wong kang dikarepake kanthi ngasorake awake dhewe (krama andhap).
2.4 Dwibasa
Dwibasa bisa ditegesi perkara kang ana gegayutane karo penganggone
rong basa utawa rong kode basa (Chaer 2004:84). Kanthi cara sosiolinguistik,
bilingualisme penutur bisa nganggo rong basa utawa luwih kanthi cara gantian
(Mackey 1962:12, Fisman 1975:73) ing Chaer (2004:84). Beda maneh karo
panemune Nababan (1993:27), kang ngandharake bilingualisme minangka
kabiasaan wong kang nggunakake rong basa nalika interaksi karo wong liya.
Dadi, yen ana wong guneman nganggo rong basa, negesake yen wong iku wis
nganggo dwibasa (bilingualisme).
Dwibasa uga kaperang dadi lima yaiku (1) tingkat dwibasa, (2) fungsi
dwibasa, (3) proses alih dwibasa, (4) model interferensi, (5) sipat dwibasa
(Mackey, 1967) ing Basir (2002:23).
Ana ing masyarakat bilingual mesti ana kontak basa antarane basa siji ing
basa liya. Kahanan kang kaya mangkene iki nyebabake gegayutan kang kuwat.
Tegese, wong ora bakal mung nganggo basa siji ing pasrawungan amarga ing
masyarakat iku akeh wong kang saka daerah liya. Perkara iki bisa nyebabake
tandha-tandha ing studi sosiolinguistik kang kasebut tandhaning alih kode lan
campur kode.
Chaer (2004:114) ngandharake yenta alih kode lan campur kode iku
nduweni bab sing padha yaiku basa siji lan sijine sing dianggo bisa kacampur basa
liyane ing sajroning masyarakat tutur. Dadi bisa kadudut yenta ana wong omong-
omongan nganggo basa Jawa dicampur basa liya, kedadean iku bisa diarani alih
kode lan campur kode
2.5 Alih Kode
Kode yaiku kedadeyan antarane penutur lan mitra tutur. Kedadeyan kode
iki kudu padha-padha ngertine antarane panutur (wong kang kapisan) lan mitra
tutur (wong kapindho), dadi antarane siji lan sijine supaya bisa nindakake apa
kang samestine ditindakake. Kode iku dhewe nduweni gegayutane karo ragam,
tegese wong menehi kode marang wong liyane ana gegayutane karo cepete swara,
swara kang banter, Pateda (1987:83).
Owah-owahan saka basa siji menyang basa liyane diarani alih kode.
Dhasare, alih kode iku kedaden amarga anane sawijining kepentingan utawa
kahanan batine panutur kang owah (Kartomiharjo, 1988:33). Bab kasebut dijalari
merga anane tuntutan kahanan. Tuladhane, wektu guneman karo kanca padha
suku Jawa, sawijining pawongan micara nggunakake basa Jawa, amarga katekan
kanca liya kang ora wasis guneman nganggo basa Jawa, pawongan mau ngowahi
gunemane nganggo basa Indonesia supaya kancane mau bisa ngerti kang
dikarepake.
Panemu liyane (Apple, 1976:99) ing Basir (2002:61) diandharake yen alih
kode minangka kedadeyan pindhahing kode siji ing kode liyane. Penutur basa ing
masyarakat iki ora mungkin nganggo siji basa kanthi bener. Penutur ing
masyarakat iki mesti uga akeh kang ngebokake basa liyane. Apple (1976:79) ing
Chaer (1995:141) uga ngandharake alih kode kanthi “tandha-tandha pindhahing
basa amarga owahing kahanan”. Upamane, pindhahe basa Jawa ing basa
Indonesia, yen ana penutur lan mitra tuture lagi guneman nganggo basa Jawa,
dumadakan katekan wong liya kang ora ngerti basa Jawa. Mula kanthi rasa sosial,
wong iku kudu ngganti basane saka Jawa ing Indonesia. Tekane wong liya mau
kang diarani owahing kahanan utawa situasi. Amarga saka iku, alih kode iki
nduweni fungsi kang karan fungsi sosial.
Saka panemu-panemu ahli sosiolinguistik kang wus kasebut ing dhuwur,
mula alih kode yaiku kedadeyan ing guneman kang ngandharake ngenani
pindhahing basa saka basa siji ing basa liyane.
Soewito ing Chaer (2004:114) merang alih kode dadi loro, yaiku alih kode
intern lan alih kode ektern. Tegese alih kode intern yaiku alih kode kang kadaden
ing basane dhewe, kayata basa Indonesia ing Jawa utawa suwalike. banjur alih
kode ektern kadaden ing basane dhewe ing basa asing. Beda karo panemune
Rahardi (2001:76) kang merang alih kode dadi limang werna, yaiku: (1) kode
basa Jawa, (2) Kode basa Indonesia, (3) Kode basa asing, (4) kode tingkat tutur,
(5) kode wujud ragam. Kode-kode kang kaya mangkono iku kang pungkasane
dadi punjering analis ing alih kode.
Menawa digoleki jalarane alih kode, akeh panulis kang ngandharake
kanthi cara kang beda-beda. Chaer lan Agustina (1995:143) ngandharake jalarane
alih kode yaiku: (1) pawongan kang ngajak guneman, (2) pamiyarsa utawa
pawongan kang diajak guneman, (3) owahe kahanan amarga tekane pawongan
katelu, (4) owahe guneman saka bab resmi menyang babagan kang ora resmi
utawa sakwalike, (5) owahe topik guneman.
Pakar liyane, Suwito (1985:73) ngandharake babagan kang njalari alih
kode yaiku: (1) pawongan kang ngajak guneman (O1), (2) pawongan kang diajak
guneman (O2), (3) tekane pawongan katelu (O3), (4) bakune guneman (topik), (5)
kanggo gawe lelucon, (6) kanggo gengsi.
Poedjasoedarmo lan Sobarna ngandharake, yenta alih kode uga nduweni
rong ciri yaiku (1) sakabehing basa iku nduweni paedahi yaiku piranti kanggo
guneman miturut tujuwane. (2) fungsi basa padhakna karo kahanan sing relevan.
Ing perangan liya, Basir njlentrehake yen alih kode uga nduweni 2 sipat, yaiku (1)
alih kode permanen, (2) alih kode sawetara. Alih kode permanen yaiku wujud alih
kode sing nduweni sipat kang tetep, yaiku wong guneman kanthi ora ngowahi apa
sing digunemake marang wong liyan. Yenta alih kode sawetara yaiku awujud alih
kode sing nduweni sipat kang ora tetep (ing Basir, 2002:61).
Ana maneh kaya kang diandharake Poedjasoedarma (1979:38-58) ngenani
babagan kang njalari anane alih kode ana 15, yaiku: (1) kanggo mbenerake ukara
liya, (2) guneman ora langsung, (3) owahe status, (4) amarga ora mumpuni
marang sawijining basa (kode), (5) amarga ukara kang luwih dhisik, (6) kahanan
nalikane guneman, (7) ora bisa nguwasani awake dhewe, (8) anane pengaruh saka
babagan kang dadi punjere guneman, (9) anane pawongan katelu, (10) pepenginan
golek panggonan kanggo awake dhewe, (11) nduweni karep menehi wewarah
marang pawongan kang diajak guneman, (12) ing sajroning pawiyatan utawa
pasinaon, (13) nalika nganakake sandiwara, (14) pengaruh subasita, lan (15)
pengaruh saka karep kang beda-beda.
2.6 Campur Kode
Jroning guneman, kanggo njlentrehake apa kang dikarepake kudu nggawe
ukara kang cetha lan gampang dingerteni. Mulane, ana kalane kanggo
njlentrehake sawijining bab kudu njupuk unsur basa saka basa liya utawa variasi-
ne supaya karepe bisa dingerteni. Kang kaya mangkono iku diarani campur kode.
Kachru lan Thelander ngandharake menawa campur kode yaiku panganggone
rong basa utawa luwih kang digunakake kanthi cara nglebokake unsur basa siji
ing basa liyane ing sajrone klausa sing padha (ing Basir, 2002:64).
Ing masyarakat, campur kode iki wis biasa digunakake dening masyarakat.
Nalika salah sawijining pawongan lagi omong-omongan nganggo basa Indonesia,
kanthi ora sadar ana tembung basa jawa sing digunakake utawa dilebokake.
Semono uga suwalike, dadi bisa kadudut yenta campur kode iku nganggo basa siji
lan basa liyane kang nduweni ancas yaiku gawe kahanan supaya dadi santai lan
lumaku tanpa beban.
Nalika guneman karo wong liya, ana kalane bakune guneman ngambrak
teka ngendi-endi. Supaya omongan dadi bener, ana kalane kudu njupuk unsur
basa saka basa liya. Kadadeyan iki diarani campur kode (Basir, 2002:60). Saka
panemu iki, bisa kadudut yen campur kode minangka kedadean rong basa kang
dianggo dadi siji supaya bisa luwih gampang dimangerteni apa kang pengin
diandharake.
Para ahli sosiolinguistik nduweni panemu sing beda-beda, mula saka iku
Chaer (1995:151) menehi wewatesan marang campur kode, yaiku panganggone
rong basa kang ing njerone ana rong kode dhasar kang digawe ing guneman.
Titikan kang katon ing campur kode yaiku kesantaian utawa kahanan informal,
nanging ing situasi formal uga ana panggonan kanggo campur kode sanajan mung
sethithik. Campur kode ing situasi kaya mangkono iku disebabake ora anane
tetembungan utawa ukara kang katon ing basa sing digawe iku, mula kudu
nganggo ukara saka basa liya utawa basa asing (Nababan, 1993:32)
Kedadean campur kode iku disebabake merga ana patang perangan, yaiku
(1) cekaking tembung, (2) merga ana gegayutane saka wong keloro, (3) kurang
ngerteni kodene basa kang digawe, (4) merga ana gegayutane karo prestis (Basir,
2002:65).
Campur kode basa iku bisa nyebabake guneman dadi komunikatif. Tegese,
apa wae kang diucapake penutur bisa katampa dening mitrane. Campur kode, ora
mung kena daya (pengaruh) saka basa-basa kang wus umum, nanging uga
pengaruh saka dialek. Minangka tuladhane, menawa penutur nganggo basa
Indonesia akeh sing dicampur karo basa daerahe, mula bisa diarani yen wong iku
wus nindakake campur kode.
Dene campur kode uga nduweni karep utawa tujuwan. Basir (2002:64)
ngandharake yen campur kode iku nduweni tujuwan ing antarane, (1) Pengin
nduduhake unsur prestise utawa nduduhake minangka wong kang kawruhe
dhuwur, (2) nduduhake yen panutur iku pinter ing babagan basa.
Campur kode bisa nduweni asipat negatif lan bisa uga asipat positif. Ing
kene campur kode negatif lan lan campur kode positif mau padha-padha
kedadeyan saka ketemune rong basa utawa luwih kang digunakake dadi siji,
tegese kalorone mau dumadi amarga panganggone basa siji ing basa liyane.
Ananging kalorone mau uga isih bisa dibedakake. Kaya ing panaliten iki kang
bakal mbedakake antarane campur kode negatif lan lan campur kode positif.
2.7 Landhesan Teori
Akehe panemu ing dhuwur ora bakal digunakake kabeh ing panaliten iki.
Kanggo nganalisis ragam basa, panaliten iki nganggo teorine Chaer (2004) kang
ngandharake yen wernane basa utawa ragam basa ana rong pandhangan, (1) werna
basa utawa ragam basa kang disebabake amarga ana keragaman sosial penutur lan
keragaman paedah basa iku dhewe, yenta penutur basa kuwi kelompok sing beda-
beda, merga etnis, status sosial lan penggawean. (2) werna basa utawa ragam basa
kang wis ana kanggo interaksi ing masyarakat.
Kanggo nganalisis alih kode, panaliten iki nganggo teorine Basir
(2002:61) kang ngandharake yen alih kode iku ora mung owahing basa siji ing
basa liyane, nanging uga amarga saka varian antar ragam, antar dialek, lan uga
antar basa.
Dene campur kode ing panaliten iki uga gawe teorine Basir (2002:64)
kang ngandharake yenta campur kode yen disawang saka nilai aspek (kontribusi),
kaperang dadi 2 yaiku (1) campur kode positif, (2) campur kode negatif.
BAB III
METODE PANALITEN
Metode panaliten mujudake perangan sing wigati ing sajrone panaliten.
Mula saka iku, kasil orane panaliten gumantung saka trep lan orane tata cara
utawa metode kang digunakake. Diarani wigati amarga tata cara panaliten iku
minangka piranti kang wus dipilih panulis kanggo panaliten supaya asiling
panaliten mau bisa ditanggung jawabake.
Paedah nggunakake tata cara panaliten yaiku supaya bisa ngendhani anane
tumindak sing rada nyimpang, dadi data-data sing diolehi objektif lan bisa
dipertanggung jawabake.
3.1 Sipating Panaliten
Panaliten iki kagolong panaliten linguistik asipat deskriptif. Titikane
nggunakake teori dhasar, konsep dhasar, modhel uga ancangan panaliten bab basa
kaya umume (Kridalaksana, 1984:118). Kanggo ngandharake data sing diolehi,
panaliti nggunakake tata cara deskriptif kualitatif kanggo nggambarake wernane
basa ing CTA. Tata cara deskriptif digunakake kanggo nggambarake ngenani
sawijining kahanan ing sawijining wektu.
Metode deskriptif kualitatif yaiku panaliten kang mung adhedhasar
kasunyatan-kasunyatan kang kanthi empiris tuwuh lan kedadeyan saka sumbering
omongan utawa penutur (Sudaryanto, 1993:62). Metode iki nduweni telung
paedah, antarane (1) metode iki gampang yen adhep-adhepan karo kasunyatan
ganda, (2) metode iki ngandharke kanthi langsung antarane peneliti karo
responden, (3) metode bisa cepet adaptasi karo pangaruh sing kuwat lan pola-
pola nilai kang diadhepi.
Panaliten iki ora munjerake marang angka-angka. Ana ing panaliten iki
cukup nggunakake tata cara (metode) kualitatif utawa prosedur penaliten kang
ngasilake data deskriptif arupa tembung-tembung kang katulis utawa unen-unen
saka sumber. Nida (1949) ing Alwasilah (1985:116) ngandharake yen panaliten
deskriptif uga asipat (1) basa kang dienggo data yaiku basa kang diucapake dening
wong kang guneman, (2) ngutamakake wujud basa kang dienggo ing panaliten,
banjur sapa sing nggunakake dianggep nomer loro, (3) perangane basa ora bisa
diandharake kanthi trep tanpa ndulu ing perangan liyane, (4) basa tansah owah
gingsir. Panaliten iki uga asipat tus, ateges mung winates ing aspek basa kang
ditliti tanpa nggatekake faktor njabane basa, kaya dene kejiwaan, sosial, daerah,
uga liya-liyane (tandingna Alwasilah, 1985:116).
3.2 Data lan Objek Panaliten
Saben-saben panaliten mesthi nduweni objek lan subjek panaliten. Semono
uga ing panaliten werna basa, alih kode lan campur kode iki. Sing dadi subjek
utama panaliten yaiku panaliti. Panaliti ing panaliten iki diarani minangka subjek
panaliten, merga panaliti sing nindakake urut-urutane panaliten, wiwit
nglumpukake data, milah-milah, nganti merang data miturut punjering panaliten.
Sabubare data sing dikarepake kasil dikumpulake, panaliti banjur ngandharake
data sing sak banjure dijlentrehake minangka lapuran utawa asil akhir (skripsi).
3.3 Sumbering Data
Ing saben-saben panaliten, sumber data dadi salah sawijining perangan
kang baku. Antarane panaliten lan sumber data nduweni gegayutan kang kuwat.
Tegese, saben panaliten iku mesthi mbutuhake sumber data, panaliten iku ora
bakal kalaksanan yen ora ana sumber datane. Sabanjure sumber data ora bakal ana
yen panaliti ora golek infomasi utawa katerangan.
Saka andharan ing ndhuwur, sing diarani sumber data yaiku subjek saka
ngendi data diolehi. Yen panaliti nganggo kuesioner utawa wawancara nalika
nglumpukake data, mula sumber datane diarani responden utawa wong kang
njawab pitakonan utawa menehi data, becik ing tulis uga pangucapan (Arikunto,
2002:107). Semono uga yen panaliti nggunakake teknik observasi utawa
pangematan. Panaliti kudu gelem mudhun ing lapangan kanggo golek data.
Menawa panaliti milih teknik dokumentasi, panaliti wis samesthine nduweni
dokumen-dokumen sing gegayutan karo panaliten sing dianakake.
Saka panemu ing ndhuwur, mula sumber data ing panaliten iki kajupuk
saka materi sing arupa tembung, ukara lan istilah. Sumber-sumber data sing wus
kasebut iku kajupuk saka dokumentasi rekaman siaran CTA ing TVRI Jawa
Timur tanggal 12 Juli 2008 lan 21 Pebruari 2009.
3.4 Piranti Panaliten
Sadurunge nindakake panaliten, bab sing kudu digatekake yaiku ngenani
instrumen utawa piranti sing dibutuhake ing sajrone panaliten. Instrumen ing
panaliten iki uga nduweni paedah sing wigati banget. Instrumen iku minangka
alat utawa piranti kanggo njupuk data panaliten. Miturut Arikunto (2002:126),
instrumen minangka pirantining panaliten supaya tata cara sing digunakake cocog
lan gathuk. Instrumen ing kene bisa kanggo nggampangake panaliti anggone
nglumpukake data-data sing diprelokake ing panaliten.
Instrumen utawa piranti sing digunakake ing panaliten iki yaiku: Panaliti
minangka instrument utama, CD rekaman CTA, laptop utawa VCD player,
cathetan, lan buku-buku ngenani linguistik, mligine sosiolinguistik lan buku-buku
liyane sing bisa kanggo nyengkuyung panaliten.
3.5 Metode lan Teknik Panaliten
Panaliten iki nggunakake telung cara panaliten, yaiku (1) carane
ngumpulake data, (2) carane ngolah data, (3) carane nyajekake olahan data. Saben
cara iku nduweni metode lan teknik dhewe-dhewe. Babagan metode lan teknik
panaliten bakal diandharake kaya mangkene.
3.5.1 Tata Cara Panglumpuke Data
Tata Cara kang dienggo kanggo ngumpulake data kanggo panaliten yaiku
nggunakake metode simak lan metode cakap (Sudaryanto, 1986:62 lan 1988:9).
Metode simak yaiku nyemak sakabehing basa kang digunakake dening wong kang
guneman. Metode cakap yaiku wawancara antarane panaliti karo nara sumber.
Metode simak dilaksanakake kanthi teknik sadap, simak libat cakap,
simak bebas libat cakap, sarta catat.
a. Teknik Sadap
Teknik sadap yaiku nyemak kang diwujudake nampa sakabehing tuturan.
Teknik sadap minangka teknik kanggo ngolehake data kanthi cara nyadap
gunemane wong-wong kang dadi sumbering panaliten (Sudaryanto, 1993:133).
Teknik iki nduweni gegayutan karo teknik simak. Nalika panaliti lagi nyemak,
teknik sadap nduweni peran penting yaiku sadap gunemane wong. Sadap data
kang arupa lisan biasane kanggo njupuk data panaliten wong sing lagi omong-
omongan utawa cecaturan. Dene sadap kang rupa tulis biasane kanggo njupuk
data panaliten basa tulis, upamane nasakah lawas utawa kuna. Saka sadapan lisan
lan tulis iki, mula panaliten iki nganggo cara sadap kanthi lisan.
Mahsun (2005:94) ngandharake yen ing panaliten basa, becik ing bidang
linguistik teoretis utawa interdisipliner, metode simak nduweni fungsi kang
penting kanggo ngecek maneh basane wong kang dadi data panaliten. Wus akeh
ing panaliten basa, upamane bidang dialektologi, amarga alasan tartamtu upamane
isin amarga basane ora standar utawa baku banjur informan mau ngomong
nganggo basa kang standar. Kanggo ngatasi perkara iki, mula panaliti bisa nyadap
basa iku tanpa ana kang weruh.
b. Teknik Simak Libat Cakap
Teknik simak libat cakap yaiku nyemak lan melu marang cecaturan.
Teknik simak yaiku peneliti minangka instrumen kunci kudu nyimak kanthi
langsung lan tliti saka data kang arep ditliti. Mahsun (2005:92) ngandharake yenta
diarani metode simak amarga cara kang digunakake kanggo ngolehake data,
kalakon kanthi nyemak basa kang wus diomongke. Sabanjure data kang diolehi
kanthi cara teknik simak libat cakap yaiku data lisan kang dituturake informan.
c. Teknik Simak Bebas Libat Cakap
Teknik simak bebas libat cakap yaiku nyemak tanpa melu ing cecaturan.
Metode iki nduweni teknik dasar sadap, kang tegese kanggo ngolehke data,
panaliti kudu nyadap basane wong iku utawa wong-wong kang dadi informan.
Dadi ing kene bisa kadudut yenta basa kang kasadap iku bisa basa lisan uga bisa
basa tulis.
d. Teknik Cathet
Teknik catat yaiku nyathet sakabehing tuturan nganggo alat tulis banjur
ditulis nggunakake lambang basa utawa aksara. Mahsun (2005:93) ngandharake
yen teknik cathet yaiku teknik nyathet data-data kang penting. Teknik cathet ing
panaliten iki ditulis ing kartu data sabanjure kabentuk klasifikasi. Yen panaliti ora
bisa nyathet, panaliti bisa nganggo teknik rekam. Teknik rekam minangka alat
kanggo nglumpukake data kanthi cara ngrekam. Ing proses rekam iki, tape
recorder, handphone, MP4, CD, lan alat-alat perekam liyane nduweni peran kang
penting kanggo nyimpen data panaliten. Mula, teknik iki bisa kadaden yen basa
kang ditliti minangka basa lisan kang dituturke dening informan.
Saka teknik-teknik kang wis diandharake ing dhuwur, teknik kang
digunakake ing panaliten iki yaiku teknik simak bebas libat cakap lan teknik
cathet. Teknik simak bebas libat cakap digunakake amarga ing kene panaliti mung
nyimak apa kang dadi gunemane penyiar CTA tanpa melu rerembugan. Apa kang
dikandhakake penyiar CTA mau wis karekam ing bentuk VCD kang sabanjure
panaliti nulisake sakabehe apa kang dadi gunemane penyiar CTA mau
nggunakake teknik cathet.
3.5.2 Tata Cara Olah Data
Panaliten iki ngliwati proses kanthi cara kang beda-beda saben tingkatane
utawa tahape. Tahap-tahape yaiku:
a. Tahap kang sepisanan
Ing tahap sepisanan iki kang kudu dilakoni yaiku, (1) konsultasi, minangka
pengajuan lan penetapan irah-irahane panaliten marang dosen pembimbing, (2)
gawe proposal kanggo menehi gegambaran ngenani obyek kang bakal ditliti,
klebu bab I, bab II, lan bab III kang sabanjure di ajukake marang dosen
pembimbing kanggo panduan panaliten sateruse.
b. Tahap pelaksanaan
Ing tahap pelaksanaan iki kang dilakoni yaiku, (1) nglumpukake data,
kanthi cara golek data saka maneka werna sumber kang didadekake dhasar
panaliten, (2) analisis data, yaiku ngolah lan nganalisis data kang wis
dikumpulake lan disusun miturut permasalahan kang bakal dirembug, (3)
penafsiran asiling analisis, babagan iki dilakoni kanggo nggoleki wangsulan
tumrap masalah panaliten kang trep karo tujuwan kang dikarepake.
Kanggo nggampangake nalikane panaliten, mula panaliti mbage tahapan-
tahapane panaliten dadi pirang-pirang perangan, ing antarane:
1. Nglumpukke data sing dibutuhake, paneliti ing tahap iki nglumpukke data
saka rekaman CTA ing TVRI Jawa Timur.
2. Nyeleksi sakabehe data, ing kene panaliti nyeleksi sakabehe data ngenani
tembung lan ukara sing digunakake dening penyiar CTA.
3. Klasifikasi data, tujuwane kanggo merang-merang data. Data kang wus
nglumpuk dilumpukake kanthi dhasar masalah-masalah panaliten, yaiku
werna basa, alih kode, campur kode lan pamilihe tembung.
4. Ngandharake data, sakwuse diklasifikasi lan diperang-perang adhedhasar
masalah sing cocog, tahap sabanjure yaiku ngandharake data.
Ngandharake data nduweni paedah kanggo mangsuli masalah ing
panaliten iki.
c. Tahap kang pungkasan
Tahap kang pungkasan saka panaliten iki yaiku mungkasi panaliten, kanthi
cara, (1) nyusun asiling analisis kang wis direvisi dening dosen pembimbing, (2)
Nggandhakake skipsi kanggo ujian, (3) Skripsi siap diuji dening dosen kang
nduweni wewenang.
3.5.3 Penyajian Analisis Data
Sudaryanto (1993:145) ngandharake yen asiling analisis data informal
yaiku analisis data kang nganggo tembung-tembung biasa minangka asiling
wedharan saka metode penyajian informal. Dadi, asil analisis kang bakal
disajekake nganggo klasifikasi kanthi cara menehi kode-kode data kang dianggep
alih kode lan campur kode.
BAB IV
PRATELAN ASILING PANALITEN
Ana ing bab iki, bakal diandharake asiling panaliten ngenani wernane basa
penyiar CTA ing TVRI Jawa Timur. Andharan ing panaliten iki ngenani wernane
basa, alih kode lan campur kode.
Wernane basa nduweni jinis lan corak kang werna-werna. Saben-saben
werna nduweni titikan dhewe-dhewe. Werna basa sing siji nduweni titikan
tartamtu kang mbedakake karo werna basa liyane. Basa kang digunakake dening
penyiar CTA TVRI Jawa Timur mujudake werna basa, amarga nduweni titikan
tartamtu.
4.1 Wernane Basa
Saka data kang kajupuk saka giyaran adicara CTA TVRI Jawa Timur ing
tanggal 12 Juli 2008 lan 21 Pebruari 2009 ditemokake anane ragam basa kang
maneka warna, ing antarane (1) werna basa ngoko, (2) werna basa dialek
Surabayan, (3) werna basa krama, (4) werna basa Jawa - Arab, lan (5) werna
basa Jawa - Indonesia.
4.1.1 Werna Basa Ngoko
Werna basa ngoko yaiku werna basa kang umum digunakake kanggo
omong-omongan ing lingkungan masyarakat Jawa mligine masyarakat Jawa
Tengah lan Jawa Timur. Werna basa ngoko digawe merga dianggep pantes
kanggo guneman ing antarane wong sapantaran.
Werna basa ngoko iku digunakake dening penyiar CTA ing TVRI Jawa
Timur, bab iku kabukten kaya ing tuladha ngisor iki.
(1) CP : Iku wong gendheng, cepet minggira, minggira!
„Itu orang gila, cepat pergi, pergi!‟
CT : He! Surat gadhen!
„He! Surat gaden!‟
CP : E… Surat gaden. He! Wani apa ora karo aku, wani apa ora!
„E… Surat gaden. He! Berani apa tidak sama aku, berani apa
tidak!‟
CT : Engko ndang kok sunduk temen
„Nanti kamu tusuk beneran‟
(DL 1, PT 2, H 60)
(2) CP : Lha, wis apik ngono wis!
„Lha, sudah bagus begitu!‟
CT : Kaya nyokot tikus!
„Seperti menggigit tikus!‟
CP : Sik ndeloke, ndeloke sik!
„Sebentar tak lihate, tak lihate sebentar!‟
(DL 1, PT 2, H 60)
(3) CP : Ya wis kono Bus sakarepmu!
„Ya sudah terserah Bus, terserah kamu!‟
CT : Aku mau
„Saya tadi‟
CP : Renea tak thuthuk watu
„Kesini kuhantam batu‟
CT : Watu kenek gawe tambane untu
„Batu bisa buat obat sakit gigi‟
MI : Untune metu
„Giginya keluar‟
(DT 1, PT 13, H 71)
Data (1) ngati (3) ing dhuwur mbuktekake anane werna basa ngoko kang
digunakake dening penyiar CTA ing TVRI Jawa Timur. Werna basa ngoko iki
klebu werna basa kang paling asring digunakake kanggo guneman karo sapadha
penyiare, yaiku antarane cak Pendik, cak Trubus, lan mbak Ida.
4.1.2 Werna Basa Dialek Surabayan
Basa ngoko kang digunakake ing kene sebenere isih bisa kaperang maneh
amarga anane dialek. Dialek kang digunakake ing kene yaiku dialek Surabayan.
Bab iku bisa disawang saka tuladha ing ngisor iki.
(4) CT : Encene, mungguh anakku ya, anakku mungguh gak mlebu
sekolah temen tak kongkon rabi ae
„Memang, seandainya anakku, seandainya anakku tidak masuk
sekolah tak suruh kawin saja‟
CP : Ya aja ta, areke durung cukup umur, Bus!
„Ya jangan lah, anaknya belum cukup umur, Bus!‟
CT : Wis karuan!
„Sudah jelas!‟
CP : Koen kate rabekna karo sapa?
„Mau kamu kawinkan sama siapa?‟
CT : Lha iku, sing lemu iku! Karuan
„Lha itu, yang gendut itu! Jelas‟
(DL 1, PT 4, H 61)
(5) CT : Ya nggone lemah iku nang njero desa. Lemah, gelem dinggoni
omah
„Ya tempatnya tanah itu di dalam desa. Tanah, Mau ditempati
rumah‟
CP : Ooo....
CT : Iku lemah
„Itu tanah‟
CP : Lemah
„Tanah‟
CT : Iya
„Iya‟
CP : Onok sing ngarani bumi
„Ada yang menyebutnya bumi‟
CT : Lha bumi
„Lha bumi‟
CP : Nggone nok endi?
„Tempatnya dimana?‟
CT : Tegalan
„Kebun‟
CP : Lho kok isa
„Lho kok bisa‟
CT : Diencepi tebu mesthi semi
„Ditanami tebu pasti tumbuh‟
(DL 1, PT 7, H 63)
(6) CT : Gak ngono kari awakmu, gak ngono kari gelem ngijini ta gak
ngono ae wis
„tidak seperti itu sekarang tinggal kamu, tidak begitu tinggal
member ijin apa tidak gitu aja.‟
MI : Apane iku?
„Apanya?‟
CT : Ya masalah watu
„Ya masalah batu‟
MI : Aku iku sing eman mik siji
„Saya ini yang khawatir cuma satu‟
CP : Apa? Koen iku kate lapo sih? Kate lapo sih?
„Apa? Kamu mau apa sih? Mau apa sih?
CT : Iki lho tak uber-uber!
„Ini lho tak kejar-kejar!‟
CP : Apaa? Bojomu koen goleki lapo?
„Kenapa? Istrimu kamu cari kenapa?
CT : Anakku kan oleh rejeki gedhe!
„Anakku baru saja dapat rejeki besar‟
CP : O… Critane ya apa critane?
„O… Ceritanya bagaimana?
(DL 1, PT 10, H 65)
Saka data (4) nganti (6) ing dhuwur bisa disawang anane werna basa Jawa
dialek Surabayan kang digunakake dening penyiar CTA TVRI Jawa Timur. Ing
kene werna basa Jawa dialek Surabayan mau bisa disawang saka anane tembung
“onok”, “nok”, “koen”, “lapo”, “ya apa”, “gak”, lan “kate”. Bab iku kedadeyan
amarga penyiar CTA ing saben dinane uga nggunakake basa Jawa dialek
Surabayan, dadi dialek iku mau isih kerep digunakake nalika giyaran nganggo
basa Jawa umume, ananging dialek Surabayan kang digunakake penyiar CTA iku
mau sabenere uga isih klebu ing werna basa ngoko.
4.1.3 Werna Basa Krama
Werna basa krama digunakake kanggo ngajeni marang wong kang diajak
guneman. Werna basa iki uga digunakake dening penyiar CTA TVRI Jawa Timur.
Bab iku bisa disawang saka data kang wis ana ing lampiran.
(7) CP : Sami sehat sedaya?
„Sehat semua?‟
PC : Nggiih…!!
„Iya…!!‟
(DL 1, PT 1, H 59)
(8) CP : Dos pundi dulur-dulur sehat nggih?
„Bagaimana saudara-saudara sehat ya?‟
PC : Nggih…
„Ya…‟
(DL 1, PT 9, H 64)
(9) CP : Kula cak Pendik
„Saya cak Pendik‟
CT : Kula Trubus karya
„Saya Trubus Karya‟
MI : Kula Ida Saputri
„Saya Ida Saputri‟
CP : Ngaturaken Sugeng dalu, pepisahan sawetawis, pinanggih sabtu
ngajeng.
„Mengucapkan selamat malam, berpisah sementara, bertemu
lagi sabtu depan.‟
(DL 1, PT 13, H 72)
Saka data (7), (8), lan (9) ing dhuwur bisa ditemokake wujud werna basa
krama saka gunemane cak Pendik karo pemirsa campursari (data 7, 8) lan
guneman antarane cak Pendik, cak Trubus lan mbak Ida (data 9). Ing data (7) lan
data (8) basa krama digunakake cak Pendik kanggo guneman karo pamirsa
campursari kanthi tujuwan ngurmati pawongan kang diajak guneman. Dene ing
data (9) werna basa krama digunakake kanggo nepungake awake dhewe marang
kabeh pamirsa CTA ing TVRI Jawa Timur.
4.1.4 Werna Basa Jawa - Arab
Werna basa Jawa - Arab uga digunakake dening penyiar CTA ing TVRI
Jawa Timur. Bab iku bisa disawang saka data ing ngisor iki.
(10) CP : Alhamdulillah, dos pundi dulur-dulur sehat nggih?
„Alhamdulillah, bagaimana kabar saudara-saudara sehat ya?‟
PC : Nggiih
„Ya‟
CP : Sehat wal „afiat alhamdulillah
„Sehat wal „afiat alhamdulillah‟
(DL 1, PT 1, H 59)
(11) CP : Inggih pamirsa ingkang wonten dalem ugi kadang-kadang kula
wonten studio, matur nuwun sanget njenengan taksih setya tuhu
mirsani CTA saking TVRI Jawa Timur. Panjenengan tansah kula
dongakne mugi-mugi seger waras sedaya, dipun paringi murah
rejeki sedaya, amin!
„Iya penonton yang berada dirumah dan saudara-saudara yang
berada di studio, terima kasih banyak karena masih setia
menonton CTA dari TVRI Jawa Timur. Anda selalu saya doakan
semoga sehat semua, diberi murah rejeki semua, amin!‟
CT : Amin-amin
„amin-amin‟
CP : Panjang umur sedaya
„panjang umur semuanya‟
CT : Amin
„amin‟
(DL 1, PT 5, H 62)
(12) CP : Cak Trubus, kula cak Pendik ding tak tong!
„Cak Trubus, saya cak Pendik ding tak tong‟
CT : Kula Trubus Karya!
„Saya Trubus Karya!‟
CP : Ugi kanca-kanca saking Bharada Unesa ngaturaken sugeng dalu,
pepisahan sawetawis pinanggih sabtu ngajeng….
Assalamu „alaikum warohmatullahi wabarokatuh
„Juga teman-teman dari Bharada Unesa mengucapkan selamat
malam, sampai jumpa sabtu depan….
Assalamu‟alaikum warohmatullahi wabarokatuh‟
(DL 1, PT 8, H 63)
Data (10) ing dhuwur mbuktekake anane werna basa Jawa - Arab. Bab iku
kabukten saka anane tembung “Alhamdulillah” lan “wal‟afiat” kang digunakake
dening penyiar CTA. Semono uga ing data (11) lan (12), ing kana uga ditemokake
saperangan tembung saka basa Arab, ing antarane “amiin” lan “Assalamu‟alaikum
warohmatullahi wabarokatuh”.
4.1.5 Werna Basa Jawa – Indonesia
Wujud wernane basa Jawa – Indonesia uga ditemokake ing data kang wis
dilumpukake paneliti, kayata:
(13) CP : Matur nuwun, Yunita kaliyan Latif Nur! Duh asli mahasiswa,
mulane sik cilik-cilik, tapi salut ya?
„Terima kasih, Yunita dan Latif Nur! Dhuh asli mahsiswa,
makanya masih terlihat kecil-kecil, tapi salut ya?‟
CT : Salut!
„Salut!‟
CP : Kalau di semua perguruan tinggi terus memiliki grup campursari
seperti ini, iya ta? Terus penyanyine ya asli teka perguruan
tinggi, ya wis alhamdulillah isa lancer
„Kalau di semua perguruan tinggi terus mempunyai grup
campursari seperti ini, iya kan? Dan penyanyinya juga asli dari
perguruan tinggi, ya sudah Alhamdulillah bisa lancer.‟
(DL 1, PT 3, H 61)
(14) CP : Iki sing penyanyi iki istimewa cak trubus! Ya kena godha iki
Desita Ayu, Juara satu lomba campursari putri teka SMA 1
Ponorogo!
„Penyanyi yang satu ini istimewa cak Trubus! Ya terkena godaan
dari ini Desita Ayu, Juara satu lomba campursari putri dari
SMA 1 Ponorogo‟
MI : SMA 1 Ponorogo
„SMA 1 Ponorogo‟
CP : Waktu Unesa ngenekna lomba campursari. Terus sing wuyung,
sing wuyung ki Andra Dwi Putra siswa SMA 1 kabupaten Blitar,
iki uga juara satu putra. Tepuk tangan! Unesa, mangga
„Ketika Unesa mengadakan lomba campursari. Lalu yang
“wuyung”, yng wuyung ini Andra Dwi Putra siswa SMA 1
Kabupaten Blitar, ini juga merupakan juara satu putra. Tepuk
tangan! Unesa, silakan ‟
(DL 1, PT 11, H 68)
(15) CP : Yo iki kan kanca mahasiswa Cak Trubus... awake dhewe salut ya
bahwa mahasiswa sik enom-enom, nggantheng-nggantheng
ngene, kabeh penyanyine maeng kabeh ya mahasiswi kabeh iku
maeng
„Ya ini kab teman mahasiswa Cak Trubus…kita salut ya bahwa
mahasiswa yang masih muda-muda, tampan-taman seperti ini,
semua penyanyi tadi ya mahasiswi semua itu‟
CT : Mahasiswi kabeh
„Mahasiswi semua‟
CP : Ternyata juga bisa menyanyi campur sari dengan baik!
„Ternyata juga bisa menyanyi campursari dengan baik! ‟
MI : Luar biasa
„Luar biasa‟
(DL 1, PT 13, H 71)
Saka data (13) nganti (15) ing dhuwur bisa dibuktekake anane werna basa
Jawa - Indonesia. Bab kasebut bisa disawang saka gunemane penyiar CTA TVRI
Jawa Timur kang nganggo basa Jawa lan basa Indonesia.
4.2 Alih Kode
Alih kode ing data panaliten iki dijupuk saka guneman ing antarane
pranatacara CTA TVRI Jatim, lan alih kode kang digunakake iku bisa nduweni
tujuwan (1) supaya narik perhatiane para pamirsa, (2) supaya luwih gampang
dimangerteni sakabehe kalangan pamirsa campursari, (3) supaya tetep bisa
nglestarekake basa Jawa.
Saka data panaliten campursari ing TVRI Jawa Timur kang wis
kalaksanaan ing tanggal 12 Juli 2008 lan 21 Pebruari 2009, panaliten iki
nemokake wujud alih kode telung werna, yaiku alih kode basa Jawa - basa
Indonesia, basa Jawa - basa Jawa dialek Surabayan, lan basa Jawa ngoko - basa
Jawa krama.
4.2.1 Alih Kode Jawa - Indonesia
Saka data CTA TVRI Jawa Timur kang wis di temokake dening panaliti,
ana pirang-pirang wujud alih kode saka basa Jawa menyang basa Indonesia,
kayata ing ngisor iki:
(16) CP : Mosok ana wong perang karo nggawa bulldozer?
„Masa ada orang berperang membawa bulldozer?‟
CT : Tapi gak papa, hebat! hebat! hebat!
„Tapi tidak apa-apa, hebat! Hebat! hebat!‟
CP : Yak! Sekali lagi tepuk tangan untuk Bharada Surabaya
„Yak! Sekali lagi tepuk tangan untuk Bharada Surabaya‟
CT : Tepuk tangan
„Tepuk tangan‟
(DL 1, PT 2, H 61)
(17) CP : Matur nuwun, Yunita kaliyan Latif Nur! Duh asli mahasiswa,
mulane sik cilik-cilik, tapi salut ya?
„Terima kasih, Yunita dan Latif Nur! Duh asli mahasiswa, jadi
masih kecil-kecil, tapi salut ya?‟
CT : Salut!
„Salut!‟
CP : Kalau di semua perguruan tinggi terus memiliki grup campursari
seperti ini…
„Kalau di semua perguruan tinggi terus memiliki grup
campursari seperti ini…‟
(DL 1, PT 3, H 61)
(18) CP : Ya wis buwaken ae sing adoh ya?
„Ya sudah buang saja yang jauh ya?‟
CT : Ya tak buwake seng adoh!
„Iya saya buang jauh-jauh!‟
CP : He eh, Yang penting sekarang hiburan, tepuk tangan campursari
Bharada Unesa
„He eh, yang penting sekarang hiburn, tepuk tangan campursari
Bharada Unesa‟
(DL 1, PT 10, H 67)
Saka data (16), (17) lan (18) bisa kajlentrehake yen ta ana wujud alih kode
saka basa Jawa menyang basa Indonesia. Sakdurunge panutur (ana ing kene yaiku
cak Pendik) micara nggunakake basa Jawa, ananging sawise oleh wangsulan saka
wong kaloro (ana ing kene yaiku cak Trubus) banjur panutur micara nggunakake
basa Indonesia.
Ing data (13) lan (15) cak Pendik guneman karo cak Trubus nggunakake
basa Jawa banjur ditanggapi cak Trubus uga nggunakake basa Jawa kang
dicampur karo basa Indonesia, nalika cak Pendik ngalihake omongan marang
penonton campursari kang ana ing studio, banjur cak Pendik nglakoni alih kode
saka basa Jawa menyang basa Indonesia supaya apa kang disampekake bisa
ditampa kanthi cetha dening kabeh pamirsa campursari, kalebu pamirsa kang ora
sepira nguwasai basa Jawa. Ing kene cak Pendik mangerteni yen pamirsa
campursari iku dudu mung wong kang wasis basa Jawa, nanging kabeh kalangan,
klebu wong kang ora sepira ngerti marang basa Jawa.
Ana ing data (14) cak Pendik nglakoni alih kode saka basa Jawa menyang
basa Indonesia kanggo nyuntak uneg-uneg utawa kekarepane supaya bisa luwih
gampang dimangerteni sakabehe pamirsa campursari.
4.2.2 Alih Kode Jawa - Dialek Surabayan
Saka data CTA TVRI Jawa Timur iku mau, uga ditemokake anane pirang-
pirang wujud alih kode saka basa Jawa menyang basa Jawa dialek Surabayan,
kayata ing ngisor iki:
(19) CP : Sami sehat sedaya?
„Semua sehat kan?‟
PC : Nggiih…!!
„Iya…!!‟
CP : Lha, nek ngene kait muni
„Lha, kalau begini baru bunyi‟
CT : Mungguh iwak digebyur dhisik, byur! byur! byur!
„Seumpama ikan harus disiram dulu, byur! Byur! Byur!‟
(DL 1, PT 1, H 59)
(20) CP : E… Surat gaden. He! Wani apa ora karo aku, wani apa ora!
„E… surat gadai. He! Berani atau tidak sama saya, berani atau
tidak!‟
CT : Engko ndang kok sunduk temen
„Nanti kamu tusuk benar‟
CP : Koen iku nggawe brengos kok isa nyoncong kaya sungut iku
yaapa koen iku?
„Kamu itu memakai kumis kok bisa kedepan seperti antenna itu
bagaimana kamu itu? ‟
(DL 1, PT 2, H 60)
(21) CP : Ayu-ayu
„Cantik-cantik‟
CT : Wis! Kapaan ngene iki
„Sudah! Kapaan bagini ini‟
MI : Agi, nglirika! macem-macema!
„Cepat, meliriklah! Macam-macamlah!‟
CP : Gak sumbut nek musuh arek mahasiswa, ngene ki gak sumbut
„Tidak pantas jika melawan mahasiswa, begini ini tidak pantas‟
(DL 1, PT 11, H 68)
Saka data (19), (20), lan (21) ing nduwur mbuktekake anane wujud alih
kode saka basa Jawa menyang basa Jawa dialek Surabayan kang ditindakake
dening penyiar CTA TVRI Jawa Timur.
Ing data (19) cak Pendik guneman nggunakake basa Jawa, sawise apa
kang dikandhake diwangsuli cak Trubus banjur cak Pendik nglakoni alih kode
saka basa Jawa menyang basa Jawa dialek Surabayan. Ing kene cak Pendik
nggunakake dialek Surabayan amarga cak Trubus luwih kerep nggunakake dialek
Surabayan tinimbang basa Jawa kaya umume. Cak Pendik nggunakake dialek
Surabayan “kait” kanggo ngganteni tembung “wiwit”. Semono uga cak Trubus
uga nglakoni alih kode saka basa Jawa menyang basa Jawa dialek Surabayan
kanthi kandha “mungguh iwak digebyur dhisik”.
Ana ing data (20) cak Pendik uga nglakoni alih kode saka basa Jawa
menyang basa Jawa dialek Surabayan. Ing kene, sabenere cak Pendik guneman
karo cak Trubus nggunakake basa Jawa, ananging amarga cak Trubus mangsuli
karo dialek Surabayan, pungkasane cak Pendik uga melu-melu guneman
ngganggo dialek Surabayan.
Data (21) uga ora beda adoh karo data (20), ananging ing data (21) ana
guneman saka mbak Ida kang uga nggunakake basa Jawa dialek Surabayan, dadi
cak Pendik ngimbangi kanthi cara melu guneman nggunakake basa Jawa dialek
Surabayan.
4.2.3 Alih Kode Ngoko - Krama
Wujud alih kode sabanjure yaiku alih kode saka basa Jawa ngoko
menyang basa Jawa krama, kayata ing ngisor iki:
(22) CP : Aja mbalik rana maneh! kudu mbalik nang mburi ae
„Jangan kembai kesana lagi1 harus kembali ke beakang saja‟
CT : Kadhung tuman
„Sudah terlanjur kebiasaan‟
CP : Inggih pamirsa ingkang wonten dalem ugi kadang-kadang kula
wonten studio, matur nuwun sanget njenengan taksih setya tuhu
mirsani CTA saking TVRI Jawa Timur. Panjenengan tansah kula
dongakne mugi-mugi seger waras sedaya, dipun paringi murah
rejeki sedaya, amin!
„Baik pemirsa yang ada di rumah maupun saura-sauraku yang
ada di studio, terimakasih banyak anda masih setia melihat CTA
darii TVRI Jawa Timur. Anda sekalian senantiasa saya do‟akan
semoga sehat dan segar semua, diberi rizki yang berlimpah
semua, amin!‟
(DL 1, PT 5, H 62)
(23) CP : Ya wis ayo njaluk pamit
„Ya sudah, ayo kita pamit‟
CT : Wis entek ta?
„Apa sudah selesai?‟
CP : kula Cak Pendik
„Saya Cak Pendik‟
CT : Kula Trubus karya
„Saya Trubus Karya‟
(DL 1, PT 13, H 72)
Saka data (22) lan (23) bisa dibuktekake yen penyiar CTA TVRI Jatim iku
uga nggunakake alih kode saka basa Jawa ngoko menyang basa Jawa Krama.
Data (22) cak Pendik guneman karo cak Trubus nggunakake basa Jawa
ngoko. Sabanjure cak Pendik ngalihake omongan marang pamirsa campursari
kanthi ngowahi gunemane nganggo basa Jawa krama, ing kene cak Pendik
nduweni tujuwan ngajeni pamirsa campursari.
Ing data (23) ora beda adoh karo data (22). Ing kene cak Pendik lan cak
Trubus padha-padha nglakoni alih kode saka basa Jawa ngoko menyang basa
Jawa Krama kanggo guneman karo pamirsa campursari kanggo tujuwan ngajeni
pamirsa CTA TVRI Jatim.
4.3 Campur Kode
Campur kode iku bisa ndadekake guneman gampang dimangerteni,
biasane campur kode digunaake kanggo njlentrehake babagan kang dadi bakune
omongan supaya ukarane ora mbingungake sing diajak guneman, apamaneh yen
sing diajak guneman mau durung sepira mangerteni basa kang digawe guneman
wong kang ujar. Tuladhane wong Jawa ngomong marang wong Madura,
kamangka wong Madura mau olehe ngerti basa Jawa durung sepira cetha, dadi
yen kira-kira wong mau ora ngerti kudu dikandhakake karo basa Indonesia.
Tuladhane campur kode yaiku, basa Jawa dicampur basa Indonesia, basa
Jawa dicampur basa Arab, basa Jawa dicampur basa Inggris, basa Jawa dicampur
basa Madura, lan liya-liyane.
Ing ngisor iki tuladha wujude campur kode kang dilakoni dening penyiar
CTA ing TVRI Jawa Timur.
4.3.1 Campur Kode Jawa – Arab
Campur kode saka basa Jawa menyang basa Arab uga digunakake dening
penyiar CTA TVRI Jawa Timur, bab iku bisa disawang saka tuladha ing ngisor
iki.
(24) CP : Assalamu„alaikum dulur-dulur
„Assalamu‟alaikum saudara-saudara‟
(DL 1, PT 1, H 59)
(25) CP : Alhamdulillah... Woh, pak Harno wisan, ning ngarep dhewe karo
bu Harno
„Alhamdulillah… woh, pak Harno dan bu Harni sudah di tempat
yang paling depan‟
(DL 1, PT 1, H 59)
(26) CP : Panjenengan tansah kula dongakne mugi-mugi seger waras
sedaya, dipun paringi murah rejeki sedaya, amin!
„Anda semua saya doakan semoga sehat dan segarsemua, debri
rizki yang berlimpah semua, amin!‟
(DL 1, PT 5, H 62)
(27) CT : Hle... Masya Allah arek iki! cik kuwalat! cik kuwalat!
„Hle… Masya Allah anak ini! Biar berdosa! Biar berdosa!‟
(DL 1, PT 10, H 66)
Saka kutipan ing dhuwur bisa dibuktekake yen basa penyiar CTA TVRI
Jawa Timur iku nggunakake campur kode saka basa Jawa menyang basa Arab.
Bab iku kabukten saka anane tembung: Assalamu‟alaikum, Alhamdulillah, Amin,
Wassalamu‟alaikum warohmatullahi wabarokatuh, wal „afiat Alhamdulillah, lan
Masya Allah.
Basa Arab kang digawe iku salah sawijining wujud basa kang umum lan
lumrah digunakake dening masyarakat Jawa, mligine kang nganut agama Islam.
Tembung-tembung mau sanadyan sabenere bisa dikandhakake nganggo basa Jawa
lan ditegesi nganggo basa Jawa nanging ing nyatane tetep luwih pas yen
dikandhakake nganggo basa Arab.
4.3.2 Campur kode Jawa – Indonesia
Campur kode saka basa Jawa menyang basa Indonesia akeh digunakake
dening penyiar CTA. Bab iki dumadi amarga reflek penyiar kang wis biasa
gunemana nganggo basa Indonesia, dadi nalika siaran nganggo basa Jawa, isih
kerep kecampurn karo basa Indonesia.
(28) CP : Mboten, kula niki heran. Saben kula takon sehat gak‟e, mesthi
gecol abot sing sisih. Sing kene iki lho sing banter, kana iku gak
banter, heran. Apaa Bus ya?
„Tidak, saya ini heran. Setiap saya Tanya sehat atu tidak, pasti
berat sebelah. Yang sebelah sini ini keras, sebelah sana itu tidak
keras, heran. Kenapa ya Bus ya?‟
(DL 1, PT 1, H 59)
(29) CT : Mahasiswi, masiya wedok gak gelem ketinggalan, bagian nuthuk
ngene
„Mahasiswi, meskipun perempuan tidak mau ketinggalan, bagian
memukul seperti ini‟
(DL 1, PT 1, H 60)
(30) CP : Yang jelas kanca-kanca Bharada mangke badhe ngaturaken lagu-
lagu kagem panjenengan ngantos jam sanga dalu mangke
„Yang jelas temanteman Bharada nanti akan menyampaikan lagu-
lagu untuk anda sampai pukul Sembilan malam nanti‟
(DL 1, PT 1, H 60)
(31) CT : Gak perkara ngatasi gak! Tapi dalam rumah tangga kan isa kono
bagian manjak, aku sing ndagel, anakku sing MC
„Tidak masalah bisa atu tidaknya menghadapi! Tetapi dalam
rumah tangga kan bisa situ bagian manjak, saya yang melucu,
anak saya yang menjadi MC‟
(DL 1, PT 4, H 61)
Saka data (28) nganti (31) ing ndhuwur mbuktekake yen ing CTA TVRI
Jawa Timur iku nggunakake campur kode saka basa Jawa menyang basa
Indonesia. Campur kode saka basa Jawa menyang basa Indonesia iku mau cacahe
paling akeh yen dibandingake karo campur kode saka basa Jawa menyang basa
liyane. Campur kode saka basa Jawa menyang basa Indonesia iki asring
digunakake amarga saka kebiasaan penyiar CTA guneman gawe basa Indonesia,
saliyane iku uga supaya apa kang diandharake luwih gampang dimangerteni
pamirsa CTA TVRI Jawa Timur.
4.3.3 Campur Kode Jawa – Inggris
Wujud campur kode saka basa Jawa menyang basa Inggris uga digunakake
dening penyiar CTA TVRI Jawa Timur, bab iku bisa disawang saka pethikan data
ing ngisor iki:
(32) CT : Gak perkara ngatasi gak! Tapi dalam rumah tangga kan isa kono
bagian manjak, aku sing ndagel, anakku sing MC
„Bukan masalah bisa atu tidak mengatasi! Tetapi dalam rumah
tangga kan bisa situ yang bagian memainkan music, saya yang
melucu, anak saya yang MC‟
(DL 1, PT 4, H 61)
(33) CT : Oke, tak susule!
„Oke, saya jemput‟
(DL 1, PT 6, H 62)
Saka data (32) lan (33) ing dhuwur bisa kadudut yen penyiar ing CTA
TVRI Jawa Timur uga nggunakake campur kode saka basa Jawa menyang basa
Inggris. Ing kene tembung “MC” kang sabenere dijupuk saka basa Inggris wis
lumrah digunakake ing basa Jawa, yen tembung MC iku mau dikandhakake karo
tembung “pranatacara” durung karuan sakabehe pamirsa CTA ngerti karepe,
luwih-luwih kanggo pamirsa kang durung sepira nguwasai basa Jawa.
Semono uga tembung “oke” ing data (33) kaya-kaya wis dadi tembung
kang lumrah digawe dening masyarakat Jawa. Pancen tembung “oke” mau bisa
diganti nggunakake tembung “ya” utawa “nggih”, nanging campur kode iku
dhewe nduweni tujuwan kaya kang wis diterangake ing dhuwur mau. Kayadene
supaya katon kapinterane ing babagan basa, utawa katon yen pendhidhikane
dhuwur.
4.4 Asiling Panaliten Bab Wernane Basa Penyiar CTA
Andharan babagan wernane basa penyiar CTA ing nduwur iku ngrujuk
marang buku-buku Linguistik mligine Sosiolinguistik lan panaliten-panaliten bab
wernane basa sakdurunge. Akehe wujud werna basa sarta campur kode lan alih
kode kang digunakake dening penyiar TVRI Jawa Timur ing adicara CTA dadi
salah sawijining bab kang narik kawigatene panaliti kanggo ndadekake masalah
iki dadi sawijining panaliten ing skripsi.
Ana pirang-pirang alasan kang nyebabake penyiar CTA mau nggunakake
wujud werna basa, ing antarane (1) werna basa kasebabake amarga anane
keragaman sosial penutur lan keragaman fungsi basa iku dhewe, yenta penutur
basa kuwi kelompok sing beda-beda, merga etnis, status sosial lan penggawean.
(2) werna basa kang wis ana kanggo interaksi ing masyarakat. Lan saka panaliten
iki nemokake wujud wernane basa kang digunakake dening penyiar CTA ana
papat, yaiku (1) werna basa ngoko, (2) werna basa karma, (3) werna basa Jawa –
Arab, lan (4) werna basa Jawa - Indonesia.
Wernane basa nduweni corak kang werna-werna amarga saben basa
nduweni paugeran dhewe-dhewe. Basa sing siji nduweni paugeran kang
mbedakake karo basa liyane amarga corak lan jinise pancen beda, ing ngisor iki
bisa dibedakake antarane (101) werna basa ngoko lan (102) werna basa krama.
(34) CP : Lha, wis apik ngono wis!
„Lha, sudah bagus itu!‟
CT : Kaya nyokot tikus!
„Seperti memakan tikus!‟
CP : Sik ndeloke, ndeloke sik!
„Sebentar saya lihat, lihat sebentar!‟
(DL 1, PT 2, H 60)
(35) CP : Sami sehat sedaya?
„Semua sehat kan?‟
PC : Nggiih…!!
„Iya…!‟
(DL 1, PT 1, H 59)
Saka petikan ing dhuwur bisa disawang panganggone basa iku mau
kanggo sapa. Data (34) wujude guneman antarane CP lan CT kang padha-padha
penyiar ing CTA, supaya ketara luwih akrab kalorone guneman nggunakake
werna basa ngoko, beda karo ing data (35) nalika CP kandha nggunakake werna
basa krama amarga ing kene kang diajak guneman yaiku pamirsa campursari,
tujuwane CP kandha nggunakake werna basa krama yaiku kanggo ngajeni
pamirsa CTA.
Owah-owahan saka basa siji menyang basa liyane diarani alih kode. Alih
kode kaperang dadi loro, yaiku alih kode intern lan alih kode ektern. Tegese alih
kode intern yaiku alih kode kang kadaden ing basane dhewe, kayata basa Jawa
ngoko ing Jawa krama utawa suwalike. banjur alih kode ektern kadaden saka
basane dhewe ing basa liya. Dene kang njalari alih kode yaiku: (1) pawongan
kang ngajak guneman, (2) pamiyarsa utawa pawongan kang diajak guneman, (3)
owahe kahanan amarga tekane pawongan katelu, (4) owahe guneman saka bab
resmi menyang babagan kang ora resmi utawa sakwalike, (5) owahe topik
guneman.
(36) CP : Ya wis ayo njaluk pamit
„Ya sudah mari kita pamit‟
CT : Wis entek ta?
„Apa sudah selesai?‟
CP : kula Cak Pendik
„Saya Cak Pendik‟
CT : Kula Trubus karya
„Saya Trubus Karya‟
(DL 1, PT 13, H 72)
(37) CP : Ya wis buwaken ae sing adoh ya?
„Ya sudah buanglah yang jauh ya‟
CT : Ya tak buwake seng adoh!
„Iya saya buang jauh-jauh!‟
CP : He eh, Yang penting sekarang hiburan, tepuk tangan campursari
Bharada Unesa
„Iya, yang penting sekarang hiburan, tepuk tangan campursari
Bharada Unesa‟
(DL 1, PT 10, H 67)
Saka pethikan ing dhuwur bisa disawang wujude alih kode intern (36) lan
alih kode ekstern (37). Ing kene alih kode intern (36) dumadi saka basa Jawa
ngoko menyang basa Jawa krama, alih kode iki maujud amarga owahe pawongan
kang diajak guneman. Nalika isih guneman karo CT, CP nggunakake basa Jawa
ngoko, ananging nalika ngalihake omongan marang PC, CP nglakoni alih kode
nggunakake basa Jawa krama. Ora beda karo data (37), nalika CP guneman karo
CT, dheweke nggunakake basa Jawa ngoko, ananging nalika ngalihake guneman
marang PC, CP nggunakake basa Indonesia. Bedane ing data (37) kang dumadi
yaiku alih kode ekstern amarga kedadeyan saka basa Jawa menyang basa
Indonesia.
Jroning guneman, kanggo njlentrehake apa kang dikarepake kudu nggawe
ukara kang cetha lan gampang dingerteni. Mulane, ana kalane kanggo
njlentrehake sawijining bab kudu njupuk unsur basa saka basa liya utawa variasi-
ne supaya karepe bisa dimangerteni. Mula saka iku, jroning guneman asring
digunakake campur kode, semono uga penyiar CTA ing TVRI Jawa Timur. Dene
campur kode kang digunakake ing giyaran CTA iku ana telu, yaiku (1) Jawa –
Arab, (2) Jawa – Indonesia, lan (3) Jawa – Inggris. Dene miturut sipate campur
kode mau kaperang dadi loro, yaiku (1) campur kode positif lan (2) campur kode
negatif.
(38) CP : Inggih, alhamdulillah pamirsa ingkang wonten dalem lan
kadang-kadang ingkang wonten studio, dalu menika kepanggih
malih kalian campursari tambane ati saking TVRI Jawa Timur.
„Iya, Alhamdulillah pemirsa yang ada di rumah dan yang ada di
studio, mala mini bertemu lagi dengan campursari tambane ati
dari TVRI Jawa Timur.‟
(DL 1, PT 1, H 59)
(39) CP : Mboten, kula niki heran. Saben kula takon sehat gak‟e, mesthi
gecol abot sing sisih. Sing kene iki lho sing banter, kana iku gak
banter, heran. Apaa Bus ya?
„Tidak, saya ini heran. Setiap saya bertanya sehat tidaknya, pasti
tidak berimbang berat yang samping. Yang sebelah sini ini lho
yang keras, sebelah sana into tidak keras, heran. Kenapa Bus
ya?
(DL 1, PT 1, H 59)
Saka pethikan data (38) ing dhuwur bisa disawang anane wujud campur
kode positif saka basa Jawa ing basa Indonesia. Diarani campur kode positif
amarga pancen tembung kang dijupuk saka basa Indonesia mau ing basa Jawa
durung ana kang tegese padha. Beda karo pethikan data (39), data iku diarani
campur kode negatif amarga tembung kang dikandhakake iku sabenere ing basa
Jawa uga ana kang padha tegese, dadi sabenere penyiar ora prelu njupuk unsur
saka basa liya.
Saka data-data lan sakabehe pethikan ing dhuwur bisa disawang akehe
kedadeyan ragam basa, alih kode lan campur kode kang digunakake dening
penyiar CTA ing TVRI Jawa Timur. Lan kabeh mau dianggep prelu supaya
giyaran CTA iku bisa luwih nyenengake lan dimangerteni ora mung wong Jawa
wae, ananging uga pamirsa kang durung sepira nguwasai basa Jawa, amarga
tujuwane acara CTA ing TVRI Jawa Timur iku saliyane kanggo ngleluri budaya
Jawa (campursari) uga kanggo menehi hiburan (tontonan) marang sakabehe
pamirsa CTA.
Saka data-data lan sakabehe pethikan ing dhuwur bisa disawang akehe
kedadeyan ragam basa, alih kode lan campur kode kang digunakake dening
penyiar CTA ing TVRI Jawa Timur. Lan kabeh mau dianggep prelu supaya
giyaran CTA iku bisa luwih nyenengake lan dimangerteni ora mung wong Jawa
wae, ananging uga pamirsa kang durung sepira nguwasai basa Jawa, amarga
tujuwane acara CTA ing TVRI Jawa Timur iku saliyane kanggo ngleluri budaya
Jawa (campursari) uga kanggo menehi hiburan (tontonan) marang sakabehe
pamirsa CTA.
Panaliten ngenani basa Penyiar CTA ing TVRI Jawa Timur ing dhuwur
bisa digambarake wujud bagan kaya ing ngisor iki.
1. Werna Basa 3. Campur Kode 2. Alih Kode
1.1 Ngoko
1.2 Dialek
Surabayan
1.3 Krama
1.4 Jawa -
Arab
1.5 Jawa -
Indonesia
2.1 Jawa -
Indonesia
2.2 Jawa -
Dialek
Surabayan
2.3 Ngoko -
Krama
Intern
Kode
Ekstern
Kode Positif Negatif
Kode
3.1 Jawa -
Arab
3.2 Jawa -
Indonesia
3.3 Jawa -
Inggris
BAB V
DUDUTAN LAN SARAN
5.1 Dudutan
Adedhasar saka masalah ing bab-bab kang wis kaandharake sadurunge,
mula panaliten bisa nduweni dudutan ing antarane.
Werna basa kang wis kaandharake kaperang dadi lima, yaiku (1) werna
basa ngoko, (2) werna basa dialek Surabayan, (3) werna basa krama, (4) werna
basa Jawa - Arab, lan (5) werna basa Jawa - Indonesia. Dene alih kode kang
digunakake penyiar CTA TVRI Jawa Timur kaperang dadi telung warna, yaiku
(1) alih kode saka basa Jawa menyang basa Indonesia, (2) alih kode saka basa
Jawa menyang basa Jawa dialek Surabayan, lan (3) alih kode saka basa Jawa
ngoko menyang basa Jawa Krama. Banjur campur kode kang digunakake penyiar
CTA TVRI Jawa Timur kaperang dadi telu, yaiku: (1) Campur kode Jawa - Arab,
(2) Campur kode Jawa - Indonesia, lan (3) Campur kode Jawa - Inggris.
Sakliyane iki ing babagan alih kode uga ditemokake wujude alih kode
intern lan alih kode ekstern. Dene ing babagan campur kode ditemokake wujude
campur kode positif lan campur kode negatif.
5.2 Saran
Ing panaliten ngenani wernane basa penyiar CTA ing TVRI Jawa Timur
iki ngrembug ngenani anane wujud alih kode lan campur kode kang dumadi saka
gunemane penyiar CTA. Panaliten iki isih adoh saka kasampurnan, bab iku bisa
disawang saka tata basa lan panulisan, mula saka iku panulis nduweni pangarep-
arep supaya ana panaliten-panaliten sing anyar lan luwih apik kanthi objek saka
basa penyiar campursari. Muga-muga panaliten migunani kanggo sakabehe.
Nuwun.
KAPUSTAKAN
Adipitoyo, Sugeng. 1996. “Wernane Basa Jawa lan Krida Olahe Basa ing
Masyarakat Surabaya” ing Majalah Prasasti No. 22 hal 31-57. Surabaya:
Fakultas Bahasa dan Seni Unesa
Alwasilah, Chaedar. 1985. Beberapa Madhap dan Dikotomi Teori Linguistik.
Bandung: Angkasa
Arikunto, Suharsimi. 2002. Prosedur Penelitian: Suatu Pendekatan Praktek.
Jakarta: PT. Rineka Cipta
Basir, Ujang Pairin. 2001. “Sekilas Tentang Sosiolinguistik” ing Majalah Verba
Vol. 2 No. 2 hal 146-160. Surabaya: Fakultas Bahasa dan Seni Unesa
Basir, Udjang Pr. M. 2002. Sosiolinguistik Pengantar Kajian Tindak Berbahasa.
Surabaya: University Press Unesa
Chaer, Abdul. 2007. Linguistik Umum. Jakarta: PT. Rineka Cipta
Chaer, Abdul dan Leonie Agustina. 2004. Sosiolinguistik: Perkenalan awal.
Jakarta: PT. Rineka Cipta
Chaer, Leoni Agustina. 1995. Sosiolinguistik Suatu Pengantar. Jakarta: PT.
Rineka Cipta
Kartomihardjo, Soeseno. 1988. Bahasa Cermin Kehidupan Masyarakat. Jakarta:
Depdikbud Direktorat Jenderal Pendidikan Tinggi P2LPTK
Keraf, Gorys. 1994. Komposisi Sebuah Pengantar Kemahiran Bahasa. Flores:
Nusa Indah
Kridalaksana, Harimurti. 1984. Kamus Linguistik (Edisi Kedua). Jakarta:
Gramedia
Mahsun, Dr. 2005. Metode Penelitian Kata Dalam Bahasa Indonesia. Jakarta: PT.
Raja Grafindo Persada
Moeliono, Anton M. 1982. “Bahasa Indonesia dan Ragam-ragamnya” ing
Majalah Pembinaan Bahasa Indonesia Jilid I No. 1 hal. 15-34, Jakarta:
Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa
Murdiyanto dan F.X. Sawardi. 2000. “Tingkat Tutur Bahasa Jawa: Kerumitan dan
Tantangannya” ing Majalah Verba Vol. I No. 3 hal. 216-238. Surabaya:
Fakultas Bahasa dan Seni Unesa
Nababan, P. W. J. 1993. Sosiolinguistik: Sebuah Pengantar. Jakarta: PT.
Gramedia Pustaka Utama
Pateda, Mansoer. 1987. Sosiolinguistik. Bandung: Angkasa
Poedjasoedarma, Soepomo. 1979. Tingkat Tutur Bahasa Jawa. Jakarta: Pusat
Pembinaan dan Pengenbangan Bahasa Depdikbud
Rahardi, R. Kunjana. 2001. Sosiolinguistik Kode dan Alih Kode. Yogyakarta:
Pustaka Pelajar Offset
Soeparno. 2003. Dasar-Dasar Linguistik. Yogyakarta: Mitra Gama Widya
Sudaryanto. 1986. Metode Linguistik, Bagian Kedua: Metode dan Teknik
Pengumpulan Data. Yogyakarta: Gajahmada University Press
Sudaryanto. 1993. Metode dan Aneka Teknik Analisis Bahasa: Pengantar
Penelitian Wahana Kebudayaan secara Linguistik. Yogyakarta: Duta
Wacana
Surana. 2009. Fonetik-Fonologi. Surabaya: Bintang
Suwito. 1985. Sosiolinguistik Pengantar Awal. Surakarta: Henary Offset
Lampiran I
DATA KANG DITLITI
CP : Cak Pendik
CT : Cak Trubus
CTA : Campursari Tambane Ati
MI : Mbak Ida
PC : Pamirsa Campursari
PT : Peristiwa Tutur (Prastawa Tutur)
SW : Swarawati (Penyanyi)
TW : Tukang Warung
12 Juli 2008
Peristiwa Tutur 1
CP : Assalamu„alaikum dulur-dulur!
PC : Wa‟alaikumsalam warohmatullahi wabarokatuh
CP : Alhamdulillah... Woh, pak Harno wisan, ning ngarep dhewe karo bu
Harno.
Dos pundi bapak ibu? Sami sehat sedaya nggih?
PC : Sehaat
CP : Mboten, kula niki heran. Saben kula takon sehat gak‟e, mesthi gecol
abot sing sisih. Sing kene iki lho sing banter, kana iku gak banter, heran.
Apaa Bus ya?
CT : Seje, soale banyu kan miringe mesthi ngene, srengenge kan teka wetan,
srengenge teka wetan terus nang kulon, lha nek kene tambah abot
sehaaattt, lha kene kari-kari sehaaattt
CP : Sami sehat sedaya?
PC : Nggiih…!!
CP : Lha, nek ngene kait muni
CT : Mungguh iwak digebyur dhisik, byur! byur! byur!
CP : Inggih, alhamdulillah pamirsa ingkang wonten dalem lan kadang-kadang
ingkang wonten studio, dalu menika kepanggih malih kaliyan
campursari tambane ati saking TVRI Jawa Timur
CT : Oke
CP : Lan dalu menika njenengan sedaya mangke suka-parisuka sesarengan
kaliyan kadang-kadang campursari Bharada Unesa Surabaya. Arek
mahasiswa sik enom-enom
CT : Woo temenan
CP : Sik nggantheng-nggantheng
CT : Nggantheng-nggantheng
CP : Sik cilik-cilik
CT : Giat-giate
CP : Onok sing mari yasinan melok kae mau
CT : Ya ojok ngono
CP : Mari yasinan jam pira cak Pendik? Setengah wolu, woo nggih. Mari
yasinan ya rene dhek‟e
CT : Mahasiswi, masiya wedok gak gelem ketinggalan, bagian nuthuk ngene
CP : Sing situk iku tabuhe gedhe
CT : Tapi milihe gak gelem nabuh gong, tak tekoki napaa kok gak gelem
nabuh gong? Mboten, nabuh gong tabuhe gedhe
CP : Gak wani dhek‟e
CT : Nabuh pisan kerasa, he‟eh
CP : Inggih menika kanthi pembinanipun Drs. Sukarman, M.Si ketua jurusan
Pendidikan Bahasa Daerah, program study Bahasa Jawa, tepuk tangan!
Dadi kabeh-kabeh ki pinter basa Jawa kabeh
CT : Woo, temenan
CP : Yang jelas kanca-kanca Bharada mangke badhe ngaturaken lagu-lagu
kagem panjenengan ngantos jam sanga dalu mangke
Cak Trubus, sakdurunge campursari dimulai, ayo ndelok ketoprak
CT : Woo ketoprak?
CP : Eruh lakone?
Sri Huning
Peristiwa Tutur 2
CT : Sri Huning! Kowe aja melu maju perang Sri Huning!
SW : Ora papa kangmas!
CP : Iku wong gendheng, cepet minggira, minggira!
CT : He! Surat gadhen!
CP : E… Surat gadhen. He! Wani apa ora karo aku, wani apa ora!
CT : Engko ndang kok sunduk temen
CP : Koen iku nggawe brengos kok isa nyoncong kaya sungut iku yaapa koen
iku? Kuwalik! Lha iya, sing apik ngono!
CT : Kaya brengose ika maeng
CP : Lha, wis apik ngono wis!
CT : Kaya nyokot tikus!
CP : Sik ndeloke, ndeloke sik!
CT : Eh!
CP : Who, serem! Serem! Sri Huning semaput nok kene mau tak kira nek
semaput temen iku mau
CT : Ya iku mau kudu tak tampani ae
CP : Onok ae koen iku
CT : Oh! Aku kecanthol paku, ga oleh
CP : Tapi salut ya, iki mahasiswa, sik yunior-yunior, sik arek-arek, tapi pinter
drama, ya pinter ketoprakan, ya pinter campursari
CT : Unesa ki gak sembrana
CP : Lhah, kandhani
CT : Masiya milih peran ki gak sembrana, iki maeng rencanane lak dudu iki
mau sing dadi
CP : Sing endi?
CT : Iku!
CP : He! Nek Sri Huninge iku? Sing ngangkat iku lho semaput!
CT : Ya carane
CP : Yaapa?
CT : Carane nyewa doser rek!
CP : Mosok ana wong perang karo nggawa bulldozer?
CT : Tapi gak papa, hebat! hebat! hebat!
CP : Yak! Sekali lagi tepuk tangan untuk Bharada Surabaya
CT : Tepuk tangan
CP : Nggih, pun kuwatir, pun teng pundi-pundi, tetep teng nggene campursari
kemawon
Peristiwa Tutur 3
CP : Matur nuwun, Yunita kaliyan Latif Nur! Duh asli mahasiswa, mulane sik
cilik-cilik, tapi salut ya?
CT : Salut!
CP : Kalau di semua perguruan tinggi terus memiliki grup campursari seperti
ini, iya ta? Terus penyanyine ya asli teka perguruan tinggi, ya wis
alhamdulillah isa lancar
CT : Alhamdulillah lancar-lancar kabeh…
CP : He‟ eh, inggih lagune wonten gemes sesarengan kaliyan ning Windhi
Anggraeni, tak celuke dhisik! Mangga
CT : Anggraeni
Peristiwa Tutur 4
CP : Mbak Windhi Anggraeni nggih, nembe ngaturaken lagunipun gemes
kalawau
CT : Ee....
CP : Gemes aku! Gemes aku ndelok wong wedok sing lemu
CT : Ha?
CP : Coba nek awakmu yaapa
CT : O… gemes aku, masi lemu timbangane iku kuru
CP : Lemu kuru iku padha ae
CT : Padha ae sing penting onok nyawane
CP : Lha iya, lemu iku tambah enak soale apa, masiya gak dipakani pirang-
pirang dina ya lemu ae
CT : Encene, mungguh anakku ya, anakku mungguh gak mlebu sekolah
temen tak kongkon rabi ae
CP : Ya aja ta, areke durung cukup umur, Bus!
CT : Wis karuan!
CP : Koen kate rabekna karo sapa?
CT : Lha iku, sing lemu iku! karuan
CP : Ngatasi ta anakmu?
CT : Gak perkara ngatasi gak! Tapi dalam rumah tangga kan isa kono bagian
manjak, aku sing ndagel, anakku sing MC
CP : O… Lengkap ya?
CT : Melumpuk dadi sitok
CP : Malih koen bujuki ae… Nggih, lagune tahan godha wonten ning Tatik
kaliyan Erik Irwansyah
Peristiwa Tutur 5
CT : Mriki mas-mase, medal mriki kemawon, he aja athik melu metu maneh
CP : Aja mbalik rana maneh! kudu mbalik nang mburi ae
CT : Kadhung tuman
CP : Inggih pamirsa ingkang wonten dalem ugi kadang-kadang kula wonten
studio, matur nuwun sanget njenengan taksih setya tuhu mirsani CTA
saking TVRI Jawa Timur. Panjenengan tansah kula dongakne mugi-
mugi seger waras sedaya, dipun paringi murah rejeki sedaya, amin!
CT : Amin-amin
CP : Panjang umur sedaya
CT : Amin
CP : Nek sehat, panjang umur, murah rejeki, sering teka nang studio, iku
merupakan suatu kebahagiaan bagi kami, kanca-kanca saking campursari
TVRI Jawa Timur. Nggih, nek pancene sehat kula kepengin takon,
jempolane sik wutuh?
PC : Nggih
CP : Lha, berarti sik sehat! Nek jempolane puret ya gak sehat! Lha nggih,
matur suwun sanget nggih! Teng griya, teng dalem, napa teng studio, ugi
bapak-bapak saking Unesa, bapak ibu nggih, matur nuwun rawuhipun,
lan kadang-kadang sing nggawe sragam kuning menika komunitas
pecinta campursari teka paguyuban campursari… Alhamdulillah matur
suwun dukunganipun nggih… Komunitas sutresna budhaya Jawi inggih
matur nuwun, lagunipun wonten gandrung!
Peristiwa Tutur 6
CP : Inggih mangga, matur nuwun nggih… mbak Tatik kalawau lagunipun
gandrung dipun Bantu kaliyan kadang-kadang penari saking sanggar tari
sastra Jawa Unesa Surabaya… matur nuwun!
CT : Tarine jaan
CP : Koen iku nari ta kate dicokot semut! Ayo, diaturne lagune esemmu
wonten mas Erik Irwansyah
CT : Oke, tak susule!
CP : Inggih mangga
Peristiwa Tutur 7
CP : Inggih, matursuwun… Bus, koen kenal basa Jawa gak?
CT : Woo… kenal kabeh, basa Jawa awak dhewe ngenal
CP : Basa Jawa iku biasae cara menyampaikan iku dengan sanepan
CT : Sanepan
CP : Saiki misale kaya lemah basa Jawane apa?
CT : Siti
CP : Siti, siti iku nggone nok endi?
CT : Biasae siti iku manggone nggone jabane desa
CP : Lho kok isok?
CT : Lha kuburan!
CP : Lha apa hubungane karo siti?
CT : Lha siti isi wong mati
CP : O… siti isine wong mati!
CT : Isi wong mati, njabane desa
CP : Nok kuburan
CT : Iya!
CP : Siti iku basane lemah!
CT : Lemah
CP : Cara ngokone lemah
CT : Lha lemah iku ya onok artine
CP : Nggone nok endi?
CT : Ya nggone lemah iku nang njero desa. Lemah, gelem dinggoni omah
CP : Ooo....
CT : Iku lemah
CP : Lemah
CT : Iya
CP : Onok sing ngarani bumi
CT : Lha bumi
CP : Nggone nok endi?
CT : Tegalan
CP : Lho kok isa
CT : Diencepi tebu mesthi semi
CP : O… adhuh! Onok sing ngarani bantala!
CT : Bantala iku manggone nok jalan raya
CP : Lho kok isa ngono?
CT : Masi diliwati ban gak ngarah nela!
CP : O… Bantala! Pinter!
CT : Trubus kok!
Peristiwa Tutur 8
CP : Matur nuwun ning Yunita… Inggih, pamirsa ingkang wonten dalem
matur suwun sanget njenengan taksih sesarengan kaliyan CTA saking
TVRI Jawa Timur, ingkang dalu menika sareng kaliyan kanca-kanca
campursari Bharada Unesa Surabaya, tepuk tangan sekali lagi
CT : Tepuk tangan yang meriah
CP : Cak Trubus, kula cak Pendik ding tak tong!
CT : Kula Trubus Karya!
CP : Ugi kanca-kanca saking Bharada Unesa ngaturaken sugeng dalu,
pepisahan sawetawis pinanggih sabtu ngajeng
Assalamu „alaikum warohmatullahi wabarokatuh
Wonten lagu lela ledhung, ning Windhi!
21 Februari 2009
Peristiwa Tutur 9
CP : Alhamdulillah, dos pundi dulur-dulur sehat nggih?
PC : Nggiih
CP : Sehat wal „afiat alhamdulillah
Jare Trubus kon noleh mrana, kaya gak semaur belas. Sebelah kiri sehat?
PC : Sehat
CP : Alhamdulillah... Nggih, kepanggih biasae nek malem minggu jam wolu
ngetenika kalih CTA TVRI Jawa timur. Dalu menika sing nggantheng-
nggantheng, ayu-ayu ten mburi nika campursari Sanggar Bharada Unesa
Surabaya. Niki arek mahasiswa thok nika nggih, nika saking jurusan
Pendidikan Bahasa Daerah ingkang dipun pimpin kaliyan Drs.
Sukarman, M.Si, nika wonten koordinasine cak Yohan Susilo, S.Pd, ugi
wonten mangke dipun meriahaken kadang-kadang saking sanggar tari
Bharada Unesa Surabaya…
Iki maeng kok dingaren, iki dodol apa iki cak?
TW : Lonthong kupang!
CP : Heh, lonthong kupang? Wadhuh tepak rek!
Dulur, purun lonthong kupang mboten?
PC : Nggih
CP : Lonthong kupang kuabeh nggih?
PC : Nggih
CP : Rong piring edhang?
PC : Nggih
CP : Wis, masiya gak mbayar gak papa. Langsung gawekna cak! Gawekna
cak! Hayo tak enteni nak kono ya, gawekna hayo mangga lonthong
kupang cak…
Peristiwa Tutur 10
CT : Sariiip…!
MI : Jiangkrik!
CP : Kuwalik, nyekel bedhil kok kuwalik iki lho!
MI : Bedhile iku lho kuwalik, ya apa sih?
Kok isa mbokne Sarip!
CP : Kok isa mbokne Sarip
MI : Jiangkrik! Aku iki dudu mbokne Sarip!
CP : Sapa?
CT : Lha mbokne sapa?
MI : Lho, mbokmu ngono kok!
CT : Lho mbokmu mok! Encene tak walik tunggale ika mau lho…
CP : Apa?
CT : Cak Sariiip… cak Sarip, pena digoleki!
CP : Paidi, kuwalik!
CT : Kliru!
CP : Pancene tak walik cik gak gosong
CT : Wis, wis kari awakmu!
CP : Wis, Sarip-saripan wis mari critane kok!
CT : Gak ngono kari awakmu, gak ngono kari gelem ngijini ta gak ngono ae
wis
MI : Apane iku?
CT : Ya masalah watu
MI : Aku iku sing eman mik siji
CP : Apa? Koen iku kate lapo sih? Kate lapo sih?
CT : Iki lho tak uber-uber!
CP : Apaa? Bojomu koen goleki lapo?
CT : Anakku kan oleh rejeki gedhe!
CP : O… Critane ya apa critane?
CT : Adus ning nggone tlaga
CP : Tlaga?
CT : Mulih oleh watu
CP : Hah! Oleh watu?
CT : Oleh watu
CP : Lha terus gawe apa watu iku?
CT : Gawe nambani
CP : Isa gawe nambani?
CT : Lho lo lo… Pas iku wetengku senep, mules-mules!
CP : Weteng mules-mules
CT : Coba tak kongkon
CP : Watu diapakna iku?
CT : Watu dikum
CP : Dikum banyu
CT : Langsung tak ombe
CP : Banyune diombe
CT : Langsung oleh rong jam
CP : Waras?
CT : Murus!
CP : Yaapa kok malah murus?
MI : Ojok macem-macem, wong aku iku lho gak seneng. Arek sakmono iku
aja dieksplorasi, iku aja dipeksa, wayahe wektune belajar, wayahe sinau,
wayahe dolanan, wayahe kumpul mbek kancane!
CP : Seneng-seneng mbek kancane!
MI : Ngono lho sampeyan ki senengane meksa arek, iya ta? Arek urung
wayahe, kuwi wayahe sik menthil! Ngemi jatahe cah kuwi! Sampeyan
iku jok!
CT : Dor! Duor!
Nambani wong waras
CP : O… Nambani wong waras ya?
MI : Waras apane?
CP : Halah… Iku ngono mung sugesti ae iku!
CT : Temenan
MI : Halah! Waras apane?
CP : Sugesti thok iku!
CT : Barang ngono cak Pendik! Bareng aku rumangsa lara, gawaen watune,
bareng aku gak waras
CP : Heh, Iku diguwak! Iku diguwak iku lho!
MI : Watu kaya ngene ae kok!
CT : Hle... Masya Allah arek iki! cik kuwalat! cik kuwalat!
MI : Iki? O… watu iki ta? O… Njaluk dilangkahi ngene ta?
CP : Ndha… Ndha… Ndha… Koen engko anyang-anyangen lho Ndha!
Nglangkahi anyang-anyangen lho Ndha!
CT : Muga-muga... Koen ya nglangkahi, koen anyang-anyangen rong dina
koen!
Bareng gak isa waras, cak Ndhik
CP : He „eh
CT : Aku mbalik nang tlaga maneh, nyemedi aku
MI : Nyemedi? Semedi kok nyemedi!
CT : Semedi oleh pangsit!
CP : Halah… halah… halah….
MI : Wangsit-wangsit! Kok pangsit ki lho!
CP : Wangsit-wangsit
CT : Lha iya, wangsit!
CP : Kliru!
CT : Kliru oleh, oleh
CP : Oleh apa terusan?
CT : Oleh wisik!
Anakku Trubus… nek koen kepengin waras, iki tak wenehi tamba aja
kaya watu, aku dikek‟i dhewe
MI : Apa iku?
CT : Hla….
CP : Owalah… oleh ngono‟an iku ta, Bus?
Iki oleh-olehmu teka semedi mau ta?
CT : Oleh semedi
CP : Heh, lha iku carane njaluk yaapa iku?
CT : Njaluk, pena karek njaluk ae
CP : Upamane?
CT : Saupamane njaluk!
CP : Jenenge sapa? Jenenge sapa iku?
CT : Anu… jenenge mbah Pandhansari
CP : Hah! Jenenge….
CT : Huh! Aja sik! Pandhansari danyang temen rek!
CP : Hihihi… wedi dhek‟e!
CT : O… kaget! Aku kesurupan temen! O… gak! Gak Pandhansari!
CP : Mbah Koming… Mbah Koming….
CT : Ya wis mbah Koming!
CP : Ya aku tak njaluk sih, swarane ana ta ngene ki?
CT : Ana!
CP : Mbah Koming!
CT : Apa?
CP : Swara prewangan
CT : Swara prewangan… Iki sapa iki?
CP : Aku cak Pendik, mbah Koming!
CT : Hya! Pendik?
CP : He „eh! Aku njaluk oleh bojo ayu, mbah!
CT : O… Bojo ayu? Gampang… nek ngko tak turuti iki ngko isa
CP : O… lambemu dhewe!
CT : E… Aku iki danyange. Koen kate….
MI : Wis entek danyange!
CP : Ngene-ngene ya… aja menyekutukan benda, aja menyekutukan Allah.
Aja mendewakan benda, gak apik, iku sirik namanya
MI : Gak oleh! Lha sakniki lo wujude lo mas Pendik nggih? Tak kon
nambani, wetengku lho gedhe tak kon nambani, tak kon ngempesna ki
gak isa…
CP : Gak isa kempes? Gak kempes lho, Bus!
MI : Lha inggih!
CT : Sing gak nurut ki awakmu!
CP : Kok isa?
CT : Aku lak diomongi mbah biyen. Nak Trubus, nek bojomu iku keadaan
mbobot, mbobot tuwo, nek dina wage ambek pahing kongkon ngombe
lenga klentik…
CP : He eh
CT : Perlune nek lair cek brosat-brosot
CP : He eh… Lha terus?
CT : Iki gak gelem. Iki wingenane tak kongkon ngombe solar! Kapok!
Durung wayahe lair ya gak mbrodhol
CP : Bus! Bus tak elingna sepisan maneh, terutama anakmu, ya ta? Anakmu
iku butuh sekolah, butuh pendidikan, butuh dolanan karo kancane. Aja
dikongkon ngono-ngono iku, watune kongkon namban-nambani
CT : Nek ngono sepurane ae, sepurane.
MI : Aku ya gak setuju
CP : Saiki nek kepingin berobat ning Puskesmas ya murah, obat akeh sing
gratis, pemerintah ya wis nyumbang pengobatan kanggo rakyate. Lha
kok koen sik seneng watu-watuan kaya ngono iku lho?
CT : Ya wis sepurane nek ngono iku. Watu iki mene tak lumpukne, tak dole
CP : Arep golek sing sak praoto ta yaapa?
MI : Gak seneng aku, gak setuju tenan
CT : Yo wis gak apa-apa
CP : Ya wis aja menuhankan benda, nyembah-nyembah benda iku gak apik.
Ya?
CT : He eh
CP : Ya wis buwaken ae sing adoh ya?
CT : Ya tak buwake sing adoh!
CP : He eh, Yang penting sekarang hiburan, tepuk tangan campursari Bharada
Unesa
CT : Bharada Unesa!
CP : Saiki ayo dilanjut sak lagu maneh, iki ana lagu Pambuka!
CT : Sak lagu maneh!
CP : Pambuka dudu Pambuka SMKI dudu, ki dibacuti karo gambang suling.
Tepuk tangan Bharada Unesa!
Peristiwa Tutur 11
CP : Nggih tepuk tangan sekali lagi Bharada Unesa… Mahasiswa-mahasiswa
pinter-pintere kaya ngonoe
CT : Ya mau dudu Mahasiswa… Mahasiswi!
CP : Mahasiswa, ya iki mahasiswa
MI : Mahashiwa
CP : Maha Bharada
Dos pundi penonton tetep semangat nggih?
CT : Semangat!
CP : Ya tetep semangat!
CT : Semangat kabeh, pemukule sing lanang ya ngganteng-ngganteng, sing
wedok ya ayu-ayu!
CP : Ayu-ayu
CT : Wis! Kapaan ngene iki
MI : Agi, nglirika! macem-macema!
CP : Gak sumbut nek musuh arek mahasiswa, ngene ki gak sumbut
MI : Siji ae kurang kok! Blanjane kurang kok, arep telu ngono? Macem-
macem?
CP : Jok macem-macem koen!
CT : Maksudku iki dhiluk engkas kan lak anu
MI : Medhun mesin…
CP : Iki sing penyanyi iki istimewa cak trubus! Ya kena godha iki Desita
Ayu, Juara satu lomba campursari putri teka SMA 1 Ponorogo!
MI : SMA 1 Ponorogo
CP : Waktu Unesa ngenekna lomba campursari. Terus sing wuyung, sing
wuyung ki Andra Dwi Putra siswa SMA 1 kabupaten Blitar, iki uga
juara satu putra. Tepuk tangan! Unesa, mangga
Peristiwa Tutur 12
CP : Pokoke nek mahasiswa sing maen, wah semangate penonton luar biasa!
CT : Wo… temenan!
CP : Lha yaapa ketok sik kencling-kencling sing maen, biasane kan, biasane
sing maen kan ana sing setengah tuwa
MI : Nek iki jan mak nyus! apadene tukang keyboarde mas
CP : Trubus ki gak nglirik rana blas! nglirik mrana ae
MI : Aku tak mrana ae, pean mranaa ndang! aku tak mrana
CT : Aku nglirik mrana ki kok jan pintere pak Johan iku, kok nggolek sing
wedok gumer-gumer
CP : Kok gumer! Ya apa sih koen iku?
CT : Lha nek gong! Guurr! Mergo saking gumer
CP : Halah, koen paling nglirik sing tengah iku paling
MI : Sing tengah iku penak cak diglundhungne… rana! rana nduk! rana!
CP : Arek kok isa wungkul ngono
CT : Aja ngono, soale ngene cak Pendik, soale kan remaja
CP : Remaja
CT : Iki biyen ya ngono, kurang nemen sak mono
CP : Iki biyen lemu ta?
CT : Hlo… lo lo….
CP : Kok isa kuru koen apakna iki?
CT : Gak tau tak ingoni ngono lo, kuru ngono
CP : Tapi kan modot, iya kan? Asale kan pendhek lemu, malih gak tau
diingoni dadi kuru, modot
MI : Ngenes kula ngrasakaken bojo kula niki
CT : Ngenes apa
TP : Tapi semenjak tak rawat, wajahe berseri-seri, bersinar terus!
CT : He? Apa, dirawat apa?
CP : Ben dina tak kek‟i sinlik ta? Rutin ta?
MI : Rutin sekali mas
CP : Deloken ketipane koyok wong kelilipen
MI : Kaya barongsai
CP : Kaya barongsai matane
CT : Lha kedhip ngonoe
CP : Deloken maneh nek ketip-ketip, apa iku
CT : Ketip kok mrereret, ndang di culek!
MI : Ya gak ngono, saiki wes gak seneng kok mesti ana
CP : Wong gaya kok kaya wong kesurupan!
CT : Jamane sir-siran karo aku biyen ya ngono
CP : Yo ngono ta....?
MI : He eh... sir-siran apane? Wong awake dhewe ketangkep ngono kok!
CP : Hayo ngaku! iku jujur lo ki!
MI : Ketangkep ngono kok sir-siran, kesuen!
CP : O... biyen ketangkep hansip ta ki biyen?
MI : O... ketangkep niki biyen, ten gerdu!
CT : Aja di omongno po‟o?
MI : Lha iya sih?
CT : Ya iya tapi aja banter-banter
CP : Koen lak biasa se?
CT : Ya iya ketangkep, ketangkep! Lha aku ya kepeksan biyen, athuka gak
ambek aku, saking aku mendem!
MI : Heh!
CP : Pokoke mbak Ida
MI : Inggih mas
CP : Sing tak sarane ngono sampean secara rutin iku sampean gunakna terus!
MI : O... inggih!
CP : Macem-macem ada untuk remaja, pokoke kaum wanita bisa
menggunakan pil sinlik seng kepengin wajahnya berseri-seri, bersinar
CT : Bersinar
CP : Kepengin awet muda
MI : Inggih
CP : Sing kepengen bojone mbulet
MI : Bojone mbulet, gak tau nyambut gawe mas iki
CT : Lha ya apa? ancene wis kadhung di PHK. Gak nyambut gawe tapi
nyembadani. Enak rabi mono iki pena masiya gak nyambut gawe tapi
sindhen. Ben mari tanggapan jajan kabeh digowo
CP : Teka tanggapan oleh sembarang kalir!
CT : O... winginane aku digawakna rukuk-rukuk, ndok omah tak bukak
mambu kabeh!
MI : Sinden mendhing mas pendik
CP : Sampean lek kepengin rasa sakit saat haid, keputihan, pokoke tentang
wanita, gunakan pil sinlik... tepuk tangan untuk pil sinlik... ya wis ayo di
bacutna saiki
MI : Mangga... nderekaken!
CP : Yaapa kowe maeng sido ta gak?
CT : Engko aja dha kesusu mulih, nang omahe cak pendik kabeh!
MI : Awas! tak tekek sampeyan
CP : Bayaranmu lho pira? Wong amplop wis koen gawe nyaur aku ngono...
CT : Lha iya, tak kongkon nang peno
CP : Ya wis ayo bacutna lagune ya?
MI : Inggih!
CP : Iki lagune gethuk
CT : Sapa sing nyanyi?
CP : Dendang Arisando... Bharada Unesa Surabaya....
Peristiwa Tutur 13
CP : Wah... kenek guethuk ki rasane kaya....
Dos pundi penonton semangat terus nggih? Semangat... dike‟i dendang
genthuk...
Iki cak Trubus biasane minggu ngarep, sabtu ngarep ngajeng mangke
njenengan saged kepanggih kalih kanca-kanca campursari Guyub Rukun
Ngimbang Lamongan!
CT : Lamongan
CP : Adoh teka Lamongan kana
CT : Adoh, lagune kuwi mau lagu gethuk, sing nyanyi Dendang
CP : Dendanng Arisando... Biasae Koprol
CT : Ngglundhang-ngglundhung... athik koprol? Mboten cak!
MI : Gak ana musuhe
CT : Lagu Den... Apa lagune Dendang?
CP : Lagu gethuk
CT : Lagu gethuk eling jaman nom-nomanku ambek iki biyen
CP : O... tau dhuwet mbek iki barang?
CT : Hlo... lo... lo... mara tuwaku iku kan ya termasuk panjak, dadi sak
kluwarga wong seni thok, nek teka omah gak athik thothok-thothok
lawang thok... thok... thok... Gak thik, nyanyi... ya aku teka ngarep
lawang “gethuk, asale saka tela”, nom-nomane iki nyemauri aku
“pumpung pethuk cak Bus, cepetan mlebua”, mara tuwa lanang wong
bekase panjak apal teka njero, “ya wis ngono Bus sakarepmu, Aku
maeng wis mari karo Mbokmu”
CP : Mari nyanyi
CT : Mari nyanyi... ambe shalat bengi iku lho!
MI : Ooo....
CT : Mari nyanyi
MI : Rahasiane maratuwa kok
CT : Athik mlakune karo
CP : Ya wis kono Bus sakarepmu!
CT : Aku mau
CP : Renea tak thuthuk watu
CT : Watu kenek gawe tambane untu
MI : Untune metu
CP : Ya wis, gak krasa Cak Trubus
CT : Ancene awake dhewe ya apa sih, kabeh iku nek jiwa seni, sembarang
kalir marem ning pikir... Deloken po‟o
MI : Sing dilirik sing iku ae
CT : Gak ngono, tingkate wedok ae olehe nabuh byuh, tuitis
CP : Tuitis, iku mene nduwe bojo athik kakean macem ngono, aa....
MI : Thuthuk... eee....
CP : Thuthuki terus
CT : Kabeh gairah-gairah! prasaku
MI : He! kok gairah iku loh... semangat ngono loh kok gairah
CP : Semangat
CT : Disamping semangat kan gairah wajahe sumeh-sumeh
CP : Sumringah
CT : Sumringah... ana situk tak delok kait maeng meneng wae
CP : Sing endi ?
MI : Sing endi ?
CT : Panjak kendhang
CP : Areke pancene menengan, arek gak kakean omong
CT : Gak kakean omong apa?
CP : Dhidhikake Johan kan ngono, koen jok kakean omong lho ya, koen nek
ngendhang, gak oleh... meneng wae
MI : Titenana kowe ngko
CP : Ngono iku masiya onok sajen gak wani njupuk dhe‟e
CT : Gak wani njupuk, nek mari nok omah nggremeng wae
CP : Yo iki kan kanca mahasiswa Cak Trubus... awake dhewe salut ya bahwa
mahasiswa sik enom-enom, nggantheng-nggantheng ngene, kabeh
penyanyine maeng kabeh ya mahasiswi kabeh iku maeng
CT : Mahasiswi kabeh
CP : Ternyata juga bisa menyanyi campur sari dengan baik!
MI : Luar biasa
CP : He eh...
CT : Masiya sing iku mau cak pendik, sing menyanyi pertama
CP : Pertama
CT : Lonthong iku maeng... mahasiswi?
MI : He ?
CP : Dudu, iku mau Mahameru! O... sing nyanyi akeh perut ayame iku mau
ta?
CT : Kok perut ayam, sanggul!
CP : Lha kok bunder-bunder?
CT : Sanggul modhel anyar nggono iku, gak kaya iki... tak tukokna bolak-
balik gak tau cocok
MI : Gak cocok ae
CP : Senengane tukokna, senengane
MI : Lha wong pancen ditukokna sing sak onde-onde ngene lak ya kaya uler
keciput!
CT : Dhek ingenane gedhe ya muring-muring! Kurang enak
CP : Apa?
CT : Ganti tak tukokna sepet... Tak tukokna sepet iku... wis templekna plek
dadi
CP : Ya wis ayo njaluk pamit
CT : Wis entek ta?
CP : kula Cak Pendik
CT : Kula Trubus karya
MI : Kula Ida Saputri
CP : Ngaturaken Sugeng dalu, pepisahan sawetawis, pinanggih sabtu ngajeng.
Wassalamu„alaikum warohmatullahi wabarokatuh
Sehidup semati, Vita dan latif!
Lampiran II
POTRET GIYARAN CAMPURSARI TAMBANE ATI (CTA)
TVRI JAWA TIMUR
Giyaran tanggal 12 Juli 2008 lan 21 Pebruari 2009
Pengisi acara saka campursari Bharada Unesa Surabaya
Pimpinan campursari Bharada kang lagi mirsani adicara CTA ing TVRI Jawa
Timur
MC nalikane nggiyarake adicara CTA ing TVRI
Para penabuh gamelan campursari kang lagi ngrungokake penyiar CTA
Para Pamirsa ing studio TVRI Jawa Timur