BAŞLANGlÇTAN GÜNÜMÜZE •• • • •

TURKLERIN KUR' AN TEFSIRINE o •

HIZMETLERI -Tebliğler ve Müzakere ler-

Tarhşmalı İlmi Toplanh

21-22 Ekim 2011

Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Nuri Sevil Salonu - Üsküdar 1 İstanbul

İstanbul 2012

Giriş

OSMANLI TEFSİR GELENEGİNDE KUR' AN' A İŞARİ YAKLAŞlMLAR

Doç. Dr. MURAT SÜLÜN

Tefsir ilminin başlıca konulanndan biri, "işari tefsir" adıyla anılan bir

yorum tekniğidir. Bu teknik öteden beri eleştirilere konu edilmiş; tekniğe

sahip çıkıp uygulayanlar olduğu gibi, onu net biçimde reddedenler de olınuştur. Uzlaşmacı alimler ise belli şartlara bağladıkları bu tekniğe sıcak bakmışlardır. İkinci olarak; "Osmanlı Tefsir geleneğinin icat­

çı/ibda' cı olınadığı, mevcudu tekrarla dığı" şeklinde yaygın kabul gör­müş bir iddia bulunmaktadır. [Tabii bu salt bir tekrar değildir; büyük bir yetkinlikle şerh ve haşiye edilen mevcud metinler, zaman zaman eleşti­

rilmekte, zaman zaman ilmi ve fikri açılardan daha da ileri götürülebil­mektedir.] Bu bakımdan, 'Osmanlı Tefsir geleneğinde işari yaklaşımların

ağırlıklı bir yer tuttuğu' düşüncesinin ele alınarak açıklığa kavuşturul­ması gerekmektedir. "Türklerin Kur'an tefsirine hizmetleri" başlıklı bir

sempozyum konunun tarhşılınası için münasip bir zemin oluşturmakta­

dır.

Meselenin etraflıca tarhşılabilınesi için konuyu, giriş mahiyetinde iki temele oturtmak yerinde olacakhr: Öncelikle; işari tefsirin mahiyeti,

dayanakları, delilleri ve sınırları; ikinci olarak; Türklerin İslamiyet'le tanışmalarının ve bu din ile sonradan geliştirdikleri ilişkilerin genelde

Tasavvufi bir özellik arzetmesi... [Tasavvufi eğilimler, her ne kadar ahlak (tezkiye-i nefs) alanında İslamiyet'in ihsan boyutu alınası itibariyle

son derece verimli/faydalı etkiler bırakmışsa da, insaniann dünyaya ve

112 MURATSÜLÜN

dünya ile alakah şeylere ilgisizliğini de körüklemiştir. İnsanın daha ziyade iç dünyasıyla (manevi mirac) ilgilenen Tasavvuf, aynı başarıyı,

insanları bilime motive etmekte gösterememiştir. Burada bilim derken, sadece pozitif bilimleri kasdetmiyoruz; Tasavvufun sadece pozitif billm­

lere değil, şer'! (dini) bilimlere yaklaşımı da o kadar müspet değildir. Tasavvuf ve tarikat erbabının bu ilimlerin müntesipleriyle hemen hiçbir

zaman aniaşamamış olmasının altında, mezkur disipliniere bakışların­daki şaşılık etkili olmuştur, denilebilir. Çünkü onlara göre bütün' ilim'ler 'zahir'dir; gerçekilimse sufilerin sahip olduğu Batınl marifettir; irfan­

dır ... ]

I. İşari Tefsir; Mahiyeti, Dayanağı ve Sınırları

İşarf kelimesinin kökü işarettir. Tasavvuf erbabına "ehl-i keşf' ve "ehl-i mükiişefe"; Tasavvuf'a da "işaret ilmi" dendiği bilinmektedir.

İşarf kelimesi zaman zaman -şu'ur kökünün if'aJ. kalıbı olan- iş'iira

nispetle iş'iirf şeklinde telaffuz edilmekteyse de, hatalı bir kullanışhr.

Renız/sembol ile eş anlamlı kullanılan işaret; Usul-i Fıkıh'ta "lafzın

sevkediliş amacı dışında kalan, fakat asıl manadan ayrılmayan ve onun gereği olan ikincil bir manaya delaJ.eti" anlamında; Arap Edebiyah'nda

ise "örtül_ü olarak anlahlmak isteneni (mekniyyun 'anh) doğrudan veya az bir vasıtayla anlatan alakası açık kinaye türü, ima" anlamında kulla­

nılmaktadır; ilkinde delillet bahisleri, ikincisinde ise kinaye başlığı altın­da incelenir1• Nahiv'de "bir kişi ya da nesneyi gösterme"ye yarayan isimlere ism-i işiiret denilir.

Tasavvuf'ta ise "maksadı söz aracılığı olmadan başkasına bildirme;

ibareyle anlatılamayan, yalnızca ilham, keşf gibi yollarla elde edilmiş bilgi ve sezgi sayesinde anlaşılabilecek kadar gizli mana" şeklinde tanımlan­mış; Kur' an ayetlerinin bir kısmının ya da tamamının keşf ve ilhamla

yorumlandığı tefsirlere işar1/remz1 tefsir denıniştir. Söz konusu yorum tarzına, serbestlik derecesine göre, istinbiit ve i'tibiir da denilebilmekte; bu

metodla ulaşılan bilgilere hakikat, liitife ve sır adı verilerek, bunların

1 Bkz. İmzasız,"işaret", DİA, İstanbul: TDV Yayınlan, 2001.

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞlMLAR 113

toplandığı eseriere bunu gösteren adlar konulmaktadır: Hakii'iku't-Tefszr (Sülemi), Bahru'l-hakii'ik (Necrneddm Daye), Letii'ifu'l-işarat (Kuşeyri),

Keşfu 'I-esrar (Meybfrdi)2.

"Bir anlamı üstü kapalı biçimde; dalayli ve kirrayeli bir şekilde anlat­mak" şeklinde özetlenebilecek olan işaretin kök anlamı; "balı bulunduğu yerden çıkartmak" anlamına gelen "ş-v-r" difl. Şura, nıeşveret, nıüşfivere,

ınüşavir, istişfire, nıüsteşar kelimeleri de aynı köktendir. Tıpkı balansının

farklı tad ve kokulardaki çeşitli çiçeklerin özsularıru alarak onlardan farklı bir sıvı meydana getirmesi" gibi, istişare eden kişi de, farklı görüş­

lerden tek bir görüş çıkartmak istemektedir. Çıkartma fiili belli bir çaba gerektirdiğinden, işarz yaklaşım; "ilk anda gözüken normal anlamın

ötesine geçerek, daha derindeki manayı almaya çalışmak" demek olur.

İşari okumalar yapan bir kişi; cümle dışında iken farklı sinyalleri bu­

lunan kelime ve terkiplerden alabildiği bütün muhtemel anlamlan o metne yükleyebilmektedir. Usuleillerin dall bi'l-işareden ayn millahaza

ettikleri dall bi'd-deltlle, dtill bi'l-ıktizii gibi delalet türleri4 işbu sinyaller kapsamında mütalaa edilebilir gözükmekteyse de, bu delilletler tama­

men metinden kaynaklanmaktadır, okuyucunun kültüründen, bilgi­birikiminden ve hayal dünyasından değil ...

İmdi; aslında başta bilinıselci tefsir olmak üzere, çeşitli ilim dallarının tefsir anlayışı da işarz tefsir kategorisinde mütalaa edilebilir. Çünkü tıpkı

Tasavvuf erbabı gibi ayetlerden bunlar da tartışmalı işaretler almaktadır­lar. Meranumızı ünlü bir ayet üzerinden anlatalım:

Bilimseki tefsir çevreleri, bu ayeti 'evrenin genişlemesi' teorisiyle bağlanlılı olarak anlamakta ve XX. asırda ortaya alılan bir evren modelinin, Kur'an-ı Kerim tarafın­dan 14 asır evvel belirtilmesinin kıvancıru yaşamaktadır. Oysa ayet-i celilede söy­lenen şudur: "Gökıjiiziinii 'el'lerimizle inşfi ettik; Biz (yani 'el'lerimiz) gerçekten geniş­tir." Ay ete Tefsir ilminin: (i) "Ayetler tabii bağlamları çerçevesinde anlaşılmalıdır";

Bki:. Süleyman Uludağ, "işaret" md., DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 2001, XXIIl, 424. Ragıb, el-Mıifredat, "ş-v-r" md. Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı İslfimiyye ve Istılfilıfit-ı Fıklıiyye Kamusu, İstanbul 1985, I, 86, 87, 88, 90. Ayrıca bkz. Bkz. Molla Husrev, Mir'fitii'l-usiil fişerizi Mirkiiti'l-vusiil, İs­tanbul, ts. (Dağıtun: Salah Bilici Kitabevi), s. 297-318.

114 MURATSÜLÜN

(ii) "Kur' an ayetleri birbirini tefsir eder" ve (iii) "Ayetlere ilk muhataplarının anla­yamayacağı manalar yüklenemez" ilkeleri çerçevesinde yaklaşıldığında, anlaşıla­cakhr ki, bu ayette evrenin genişlemesinden değil, Allah'ın 'el' inin geniş olmasın­dan -dolayısıyla, insanları O'nun zenginleştirdiğinden- bahsedilmektedir. Çünkü ayetin ilk odak kelimesi olan <lo..!.ll [gökyüzü] liifzı birkaç ayet önce (22. ayette) "Rızkınız da göktedir, size va'dedilenler de" buyrulurken geçmiştir. Yani (a) rız­kın/ zenginliğin kaynağı gökler olması bir yana, (b) <lo..!.llliifzına evren manası veri­lemez; evren "Semaviit ve Arz'ın toplamı" dır ... İkinci olarak; ayetinikinci odak kelimesi olan 0~_,;'un müfredi (erJI) de Bakara sılresinin 236. ayetinde "eli ge­niş olan/ zengin" manasında kullanılmışhr. Kaldı ki; evrenin genişlemesi,

Kur'an'ın -tamamen farklı bir evren modeline sahip- ilk muhataplarının zihirı dünyaları açısından hiçbir anlam taşımamaktadır. İddia edilen işaret, ayette mev­cutmuş gibi görünebilir; ancak bu manayı verebilmek için, 0 ~_,;'dan sonra bir zarnir getirerek, "onu genişletmekteyiz" demek zorunda kalmaktadırlar. Oysa ayette 'onu' ifadesi yoktur.

Ayetlerden kendi re'yi doğrultusunda işaretler alan bütün yaklaşım­

lar işar'i tefsir adıyla anılabilir, dedik; ancak işar'i tefsir terimi, "Kur'an

ayetlerinin bir kısmının ya da tamamının keşf ve ilhamla yorumlanması"

anlamıyla Tasavvuf erbabına özgü bir terim olarak algılanmaktadır.

Tasavvufi yaklaşımın, işaretçi [sinyalci, sembolcü] anlamında iştirete

nispetle anılması, onun sürekli işaretlerle hareket ettiğini, Kur'an-ı

Ker'im'i bu çerçevede aniayıp açıkladığını göstermektedir. -Ayetlerden

alınan sinyallerin, gönül aynasına ını, akla ını geldiği; ayrıca, ayetin reel

manası ile uyum arz edip etmediği ayrı bir konudur.- Aynı şey, batını

kelimesi için de geçerlidir ... Bir metnin derin anlamlarından bahsedebi­

lirsiniz; ancak o metnin, seçkinlerce anlaşılabilen 'iç yüzü'nden ibaret

olduğunu, 'dış yüzü'nün hiçbir önemi olmadığını, metni o şeklide ancak

avaının -hatta yer yer geri zekaııların- anlayabileceğini söylerseniz, bu

durumda btitınf olarak nitelendirilirsiniz. Tıpkı kendilerini metnin içyü­

züne tamamen kapatanların ziihirf diye nitelendirilmesi gibi ... İfrat ve

tefrit ... Doğru ve isabetli yaklaşım genelde 'orta' dadır; düşünce tarihi

incelendiğinde görülür ki, daima mutedil olanlar kazanmıştır.

İşarf tefsiri anlayabilmek için Tasavvuf realitesini iyi anlamak gerekir.

Tasavvufun mahiyeti hakkında onlarca tanım yapılmış; herkes kendi

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞIMLAR 115

anlayışından hareketle bir Tasavvuf tanınu geliştirmiştir5• Görebildiği­

miz kadarıyla, Tasavvufun karakteristiği şudur:

Tasavvuf, sılret ve ziihirle yetinmeyip sürekli mtina ve btitın peşinde

koşan, ihstin gibi temel bir kavramdan da güç alarak, dini ritüellerin

(ibadet) zahiri anlamlarının ötesine geçen, dini verileri akli olmaktan

ziyade derin ve duygusal bir yoruma tabi tutan, dini ilimiere hem de

bizzat kendi sahalarıyla ilgili farklı alternatifler sunan -bir ilim değil­yüksek şuur düzeyindeki bir lıtildir (ruhi tecrübeler bütünü). Ortalama

bir Müslümana göre daha hassas bir yaratılışa sahip olan sufiler; şiir,

musıkl ve raks gibi doğrudan doğruya insan ruhuna tesir eden hususla­

rın temsilcileri olagelmiştir. Sufiler normal ve olağan ile yetinmezler;

daima ideal olanın, hatta olağanüstünün peşindedirler; her şeyin en

mükemmelini elde edeceklerdir: Konu tevhitse, sufi vahdet-i vücutçu olacak; konu Allah sevgisiyse, sufi O'nun cemal aynasından tecelli eden

'güzel'lere müzmin ve platonik bir aşkla tutulacak; konu Kur'tin'sa onun

normal anlamıyla yetinmeyip içinde bulunduğu hal ve makama göre

ondan anlam üstüne anlam devşirecek; konu Peygamberse onu 'varlığın

sebebi' görerek nur-i muhammed! doktrinleri geliştirecek, levltike sırrın­dan dem vuracak; konu evliytiullahsa onları beşer üstü güçlerle donata­

cak; konu insansa onu Hakk'ın tecellisi sayarak yetmiş iki millete bir

gözle bakacak; konu ilimse zahiri ilimle yetinmeyip ma'rifetullah peşinde koşacak; konu zikirse enva-i çeşit zikir türü geliştirerek normalin üzerine

çıkacak; konu ahirete rağbetse dünyayı adeta tamamen unutacak; konu

uhrevf milkilfatsa cenneti elinin tersiyle itecek; konu cihatsa -cihadın en

büyüğü sayarak- nefsiyle uğraşacak; konu oruçsa orucu sadece yeme­

içme ve cinsellik çerçevesinde bırakınayıp gözüne, kulağına, ·eline, aya­

ğına da oruç tutturacak ve bırakın orucu bozacak şeylerden kaçınmayı,

orucnn bozulmasına davetiye çıkarabilecek şeylerden dahi uzak dura­

cak; hatta Ramazan orucuyla yetinmeyip pazartesi ve perşembeleri de

nafile oruçla geçirecek; konu hacsa hacdaki bütün rükünlere sembolik

Ma'rfif-i Kerhl'den (v. 200/815) Ebu'I-Hasen Barakarn'ye (v. 425/1034) kadar çeşitli sufilere ait altmış beş Tasavvuf -ya da sufi- tarunu için bkz. Ebu'l-'Ala Afifi, İsiilm'da Manevi Devrim Tasavvııf, çev. H.İ. Kaçar- M. Sillün, İstanbul: Risale Yayınlan, 1996, s. 47-64.

116 MURATSÜLÜN

anlamlar yükleyecek; konu zektitsa mal varlığının gerektiği kadarını vermekle yetinmeyip zekatı, malın nasıl kazanıldığından başlayarak

verdiğini başa kakmadan ve caka satmadan verebilmek olarak yorumla­yacakhr ... "Bütün bu uğraşların yegane amacı ise, 1 gerçeği, bizzat yaşa­

yarak anlamak' hr. Sufiler bu uğurda nice hakaretlere göğüs gere­rek -hatta idam edilme pahasına- davalarından vazgeçmeinişler ve kendi

çağlarını aşarak asırlar sonrasına ışık tutabilınişlerdir. Tasavvuf; mutlak bir hakikatin sadece var olduğunu öngörmekle kalmayıp, onun hem tanmabilecek hem de bağlanh kurulabilecek bir hakikat olduğunu belir­

ten yegane yaklaşım tarzıdır."6

İşte, hiçbir zaman mevcut verilerle yetinmeyen sufinin; kutsal kitabını okurken de, ilk anda gözüken anlamın ötesine geçerek, daha derindeki

manayı çıkartmak istemesi doğaldır. Sadece arifler değil, ilimler de "Kur'anlı sana indiriliyormuş gibi oku!" dedikleri için, büyük birihlas ve

ciddiyetle okuduğu ayetler sufiye reel anlamın ötesinde birtakım sinyal­ler yakmakta; o da kapasitesi oranmda işaret edilen bu farklı anlamları 1 çıkartmak' ta dır.

"İlahi kelanu; müşahede ederek, himmeti toplayarak, saf/kalışıksız bir zikirle, hüsn-i edeple, tertemiz bir gönülle, tahkik ve tasdiki destekleyen güçlü duygular­la, dünya meşguliyetinden uzak olarak, huzür-i kalp ile bizzat Allah'tan dinler gibi dipleyen kimsede idraki harekete geçiren, Allah' ın." (Ebu Sa'id el-Harraz)7

İşari tefsir kapsamındaki eserlerin8 isimlerine yönelik bir araşhrma, bu çerçevedeki eserler adlandırılırken, kabuğu geçip 1 öz' e vardığı iddiası

taşıyan hakii'ik 1 hakikat, işiirilt 1 işaret, letii'if 1 ltitife, havtiss 1 htissa, cevtihir 1 cevher, esrtir 1 sır, envtir 1 nur, ma 1iinf 1 ma'nti1 maliirif, 1 malrifeti te'vfltit 1 te'vfl, 'ayn, ruh, bahr ve keşf gibi kelimeler kullanıldığını göstermektedir.

Kur'an metnine Dilbilim ilkeleri ışığında mutedil yaklaşmak varken,

acaba niçin reel delaletle yetinilmeıniş de Kur' an metninden; -esrar,

6 Afifi', s. 22. 7 Hasan Karnil Yılmaz, Ebu Nasr es-Serrac et-Tüsi, el-Liima', İsitim Tasavvııfıı; Tasavvııjla

İlgili Sorıılaı· ve Cevaplar, İstanbul: Altınoluk Yayınlan, ts., s. 78. 8 Bkz. Süleyman Ateş, İşfirl Tefsir Okıılıı, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1998.

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞIMLAR 117

havass, letii'if, hakii'ik, futılhiit vb. adlar altında- "herkesin kavrayamaya­cağı", "seçk:inlere özgü" birtakım sinyaller alınmışhr?

"Kur' an' m zahirf tefsirin verdiğinden başka anlamı yoktur diyen kişi, sadece ken­di çapıru ortaya koymuş olur!" (Gazzali'9)

Kur' an' da anlama bağlamında çeşitli kelimeler kullanılrruşhr. Her farklı kelime kökü, farklı bir anlam ifade ettiğine göre, Kur'an açısından

da farklı anlamalar söz konusu demektir. Şöyle ki; anlama ifade eden temel kelime ftklı olup, Kur' an' da en fazla yer verilen masdar da bu­

dur10. Fıklı; "görünür bir şeye dair bilgiden gaibin bilgisine ulaşmak"

olarak tanımlanmaktadır11 • Tefakkulı ise itikadi ve arneli bilgilerde anlayış sahibi olabilmek için çalışmak demektir. Felım Kur'an'da geçmemekle birlikte, sadece bir ayette; aynı kökten gelen tejhfm kullanılarak, "hukuki

bir meselenin çözüm ünün, Hazret-i Süleyman' a babasından daha iyi

kavrahldığı" anlahlmışhr12. FeTını insana ait ait genel bir durum olup,

güzel bulunan şeyin manaları onun sayesinde gerçekleşir13• İstinbiit ise "yeri kazarak dipteki suya erişme" anlamındaki n-b-t (~) kökünden

gelmektedir14; sadece bir ayette "zahir bir habere bakarak, meselenin iç yüzünü çıkarsayabilme" manasında kullanılrruşhr15 .

İşarf yaklaşım da aslında serbest bir istinbattır. Şu farkla ki; istinbiitın faili okur, işaretin faili ise metindir, yani işari yaklaşımda -iddiaya göre­

metin aktif, sufi pasif olup, sadece metnin yakhğı sinyalleri almaktadır. Fakihler ve müfessirler ayetin derinlerine inme eylemini kendi dirayetle­

rine atfederken, sufiler, çıkardıklan o ilginç manalan ayetlere, hatta bizzat Allah' a isnat etmektedirler.

Ebu Hanud Muhammed el-Gazzali, İhyfi'ıı 'ulılmi'd-dfn, Kahire: Diiru İhya'i'l-kütübi'l­' Arabiyye, ts., I, 290.

10 Biri tefakkuh kökünden olmak üzere, toplam 20 kez. 11 Ragıb, el-Miifredfit, "f-k-h" md. 12 Enbiya 21/79 (.)~ I.At';jiö). 13 Ragıb, age, "f-h-m" md. 14 Ragıb, age, "n-b-t" md. 15 Nisa 4/83 (r-f"' iJt,=: ·ı cr..iJI ~).

118 MURAT SÜLÜN

Aslında, Usulcülere göre de, Kur'an-ı Kerim metni zahirinden ibaret

görülmemiştir; Kur'an'ın sadece mantüku16 yoktur; onun mejhılmu17 da söz konusudur; mti-szka-leh, mağzti, maksad, medlıll, mukteza, ma'na, müşarun ileyh terimleri de bir cüınlenirı ifade ve mesajının hemen bir

çırpıda kestirilip atılamayacağını göstermektedir. Hele, temsil, teşbih ve mecazlara yer vererek, sık sık hakikatın dışına çıkan bir metinle karşı

karşıyaysak .. Dolayısıyla, "Falan ay etin anlamı nedir?" sorusu cevapla­nırken,

- Böyle diyor, ama ne demek istiyor? - Söylediği budur; ama bununla neyi amaçlamakta; neyi hedeflemekte-

d. ? ır.

- Burada böyle dendiğine göre, bu neyi gerektirir, bizi nereye götürür? - Kullandığı kelimelere farklı/derin çağrışunlar yaptırmakta mıdır? - İlk muhatapların dışındakilere de seslenmekte midir?

gibi sorular da cevap bulmalıdır. Satır aralarını okuma olarak da tanımla­nabilecek olan bu okumalar, yine o metinden elde edilmekle birlikte,

'anlama' dan çok, 'çıkarsama' (istidlal/istinbat) olarak adlandırılabilecek

daha üst düzey, ama daha öznel anlamalar olup, zaman zaman ayetlerin

reel anlamının ötesine geçerek, istismara dönüşmektedir. Ayetlerin reel deltiletlerinin kesin usul ve kaidelere oturtulması; bunların tespiti adına ilkeler geliştirilip, zabıtalar koyulması boşuna değildir.

Özetle; metnin kişiye yaptırdığı birtakım çağrışıınlar mevcuttur; reel

mananın işbu zıt, hatta çelişik çağrışıınlar arasından süzülerek çıkartıl­ması, sonra da bunun çağın gereklerine uygun biçimde yorumlanması ciddi bir uzmanlık işidir ... "Her ayetin zahir, batın, had ve matla' olmak

üzere iç içe dört anlam katmanı vardır"18 ifadesinin -hadis olup olmadığı bir yana- bir çırpıda reddedilmemesi gerekir.

16 Mantük Bir lafzın nutuk mahallinde, söz sahasında üzerine dela.Iet ettiği şeydir (Bilmen, age, I, 19).

17 Mefhfun: Bir lafzın nutuk mahallinde olmaksızın üzerine dela.Iet ettiği şeydir. Mef­hfun-i mutabakat, mefhfun-i muhalefet, mefhfun-i Iakap, mefhfun-i sıfat, mefhfun-i şart, mefhfun-i gaye, mefhfun-i istisna mefhfun-i innema, mefhfun-i adet ve mefhfun-i hasr gibi mefhfun türleri vardır. (Bkz. Bilmen, age, I, 19-20).

18 Bu anlam katmanlan ve açıklaması için bkz. Ateş, İşiiri Tefsir Okulu, s. 29 vd.

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞIMLAR 119

Cevize dışandan bakan, onu yeşil kabuğundan ibaret görebilir; oysa cevizin en iç kısmına kabuk ve zarlar geçildikten sonra ulaşılabilmektedir.

Bununla birlikte, sufi aklının, anlam katmanlan realitesini de abartbğı

görünmektedir. Çünkü genelde, ceviz misalinde olduğu gibi; iç içe dört

katmandan söz edilmekteyse de, zaman zaman sayı yediye kadar çıkarh­

larak, bütün ayetlerin zii.hir, biitm, işaret, emiire, liitife, sır ve hakikat olarak

yedi katmanı olduğu iddia edilmektedir. İddia sahiplerine göre; ziihir halka (avam), biitın seçkinlere (havass), işiiret seçkinlerin de seçkin olan­

larına (havassu'l-havass), emitre velilere, liitife sıddıklara, sır asıklara,

hakikat ise peygamberlere özgü anlam katmanıdır. Aynca, her bir keli­

menin hatta her bir harfin altmda kesin bir hüküm, derin bir deniz ve

geniş bir ufuk vardır. Ariflerden bir şahit ve aşıklardan bir sadık Kur'an

okuduğunda, onun her bir harfi için kendisine bin anlam; her bir anlam

için bin kavrayış; her bir kavrayış için de bin ibret verilir ki tek bir ibret göklerin ve yerin taşıyamayacağı ağırlıktadır. Kur'an'ın her bir ayetinin

alhbin anlam içerdiği görüşünde olanlardan söz eden el-Bfıni (v.622/

1225), Kur'an'ın yetmişyedi bin [dörtyüz elli] ilim içerdiğini19 söyler20•

Ona göre;

Kur'an-ı Kerim saklı bir inci, gizli bir bilgi, büyük bir dikkatle korunan muazzam bir sır, kadim bir hazine, şifa kaynağı bir panzehir ve her derde deva bir kitaptır. Öyle bir cevherdir ki işaret ve sembollerinin yanı sıra, hazinelerini ortaya çıkara­cak tılsımiarı bulabilmek, sır okyanusuna dalıp nurlarının derinliklerindeki iri inci­leri çıkarabilmek, harfi ve sayısal değerlerine ve bunların teker teker ve çifter çifter taşıdıklan lıiissalara ve bunların gereği olan menfaatlerin yanında vefk şekillerine, hatırlattıklan kutsal hassalara, samediini isimlerine ve -az sayıdaki kamil ve derin alim ve ariflerden başka- hiç kimsenin muttali olamayacağı nılıanf esriirın da arala­rında bulunduğu diğer sırlarına vakıf olabilmek. .. işte bütün bunlar, Allah'ın lütfu olup, bunu dilediklerine vermektedir; Allah gerçekten büyük lütuf sahibidir. Bu bakırndan kimi, işin özüne inen (liibılbi) tefsirin yerine liigavf tefsirle; batınının ye­rine zahiriyle yetinirken, kimi onun dalgalan arasına dalıp kibrit-i alımeri elde eder. Kimi de vardır ki onun derinliklerine dalarak dipten kızıl yakutlar, parlak inciler, yemyeşil zümrütler çıkarır. Yine, onun en uçtaki kıyılarına ulaşarak oradaki hay-

19 Gazzali'nin 77200 olarak naklettiği (İiıyii, I, 290) bu göriiş, Ebu Bekr b. el-' Arabl'ye ait olup bütün Kur'an kelimelerinin 4'le çarpımı sonucu elde edilmiş bir rakamdır. 4'le çarpılmasının hikıneti de her Kur'an lafzının zahrı, batnı, haddi ve matla'ı bulundu­ğuna inanılınasıdır. "Kur' an ilirnleri" tabiri için bkz. Ömer Çelik, "Hicri V-XL Asırlar­da Kur'an İlimleri", s. 48-53.

20 el-Bfuıl, Şemsü'l-ma'iirifi'l-kübrii, IT, 54.

120 MURATSÜLÜN

vanlardan en büyük panzehirleri ve en güzel misk kokularıru getirir( ... ) Evvelki­lerin ve sonrakilerin bilgileri ondan hareketle çıkanlabilir; hiçbir sır yoktur ki o onu ihtiva etmesin ... ıı

Kutsal bir metne işari ve havasçı yaklaşım, bundan daha iyi özetle­nemezdi ... İslamiyet Arabistan'ın dışına yayılmca, Müslümanlar zaptet­tikleri muhtelif ülkelerin ve ırklarm tabiat üstü bütün inançları, sihir

sanatları ve dini menasikini ihtiva eden kitapları ile temasa geçrnişlerdir; bu inançlar Kur'an'ın ve Arabistan'ın telakkileri ve yerleşmiş adetleri ile

karışrnıştır22; diğer din mensuplarının kendi kitaplarına atfettikleri ola­ğanüstü özellik ve kutsallıklar (havass) Kur'an ayetlerine de atfedilrneye

başlanmıştır. Allah kelann kavramıyla Kur'an-ı Kerim'in özdeşleştiril­mesi23 de bu anlayışı desteklemiştir. Sadece burada değil bilimseki tefsirde de Kur'an'a yüklenen özellikler, Kur'an-ı Kerim'den ziya­

de -Levh-i Mahfuz kavramıyla sembolleştirilen- Allah'ın ilmine ya da

kelannna ait özelliklerdir. Kelarnullah'm bir tecellisi olan Kur'an-ı Kerim söz konusu kelarnia eşitlenince, onun ayetlerinde ileriye dönük şifreler(!)

bulunmakta -yani Kur'an'a dayanarak! kehanette bulunmakta- gecikil­memiştir24. Bu yaklaşırnın sahipleri, Müşriklerin Kur'an'a yönelik temel

suçlamalarmdan biri olan kehanet vehrnini güçlendirmiş olduklarının farkmda değiller miydi acaba ...

Havassçı yaklaşım bir tarafa, iç içe derin anlarnlar realitesinin Kur' an' da da makes bulduğunu yukarıda belirtmiştik.

Sufiler "falan mana kalp aynarna yansıdı" ya da "bana şöyle zahir ol­du"; "içirne doğdu ki" gibi bir cümle kurduklarmda, aslında "aklıma

21 el-BfuU, age, II, 61. 22 D. B. MacDonald, 'sihir' md., İslam Aıısiklopedisi, İstanbul: MEB, 1988, X, 600. 23 Örneği: Gazzali, İhyti', I, 294. Gazzali'ye göre; Kur'an'ın lafızlan bütün ilimlerin

sadefieri dir; sadefte takılıp kalan inciyi bulamaz. Fıkıh ve Tefsir ilimleri Kur' an' dan çıktığı gibi, Tıp, Astroloji, Astronomi, büyü ve tilsırnlara da Kur'an'da işaret vardır; bunların ilkeleri Kur'aiı'ın dışında değildir. Zira bütün ilimler Allah'ın bilgi denizin­den avuçlanmıştır (Ateş, İşiiri Tefsir Okulu, s. lll; Cevtilıiru'l-Kur'fiıı'dan naklen). Aynı özdeşleştirmeyi Ruzbihan el-Bakli'de de görmekteyiz (Bkz. 'Artiisii'l-beymı'dan naklen, İşiiri Tefsir Okulıı, s.l37-138).

24 İbn Berracan'ın, Kudüs'ün Müslümanlar tarafından 583'te geri alınacağını bu tarihten 47 yıl evvel (522' de) söyleyebilmiş olması ilginçtir (Ateş, age, s. 132-133). Bu bağlamda, Haram de önemli bir şahsiyettir (Bkz. a.mlf, age, s. 162).

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞIMLAR 121

şöyle bir mana geldi" demiş olmaktadırlar. Gazzali örneğinde olduğu gibi, işari tefsir kendisini Kur'an ayetlerinin tazammun ettiği ekstra

marralara dayandırırken, bir dirayet ürünü olduğunu zımnen kabul etmiş olmaktadır25 • Ancak bu dir ayet, kaid~leri, zabıtaları, ilke ve usulü

olan dört başı marnur bir ilim değil, "tamamen" sübjektif bir yaklaşım­dır. Sufileri böyle konuşmaya iten, galiba, ulemadan ve onların etkisi

altındaki devlet adamlarından çekinmeleridir. Herkes gibi, sufiler de ürettikleri ilginç manaları, vardıkları garip sonuçları bir şekilde Kur'ana

onayiatmak istemişlerdir. Çünkü sistemin odağında Kur'an-ı Kerim vardır. Ve Kur'an'ın nasıl tefsir edileceği bellidir ...

"Lafzın delaleti ile de@! de kıyas ve i'tibar yoluyla metinden batırıi bir mana çı­karmak kıyas kabilindendir. Fakihlerin kıyas dediğine sufiler işiiret demektedir. Bu ise tıpkı kıyas gibi doğru da olabilir batı! da ... " (İbn Teyrniyye)26

Yalnız, işari: marraların sufinin kalbine Allah tarafından bırakıldığı söylenmektedir. İbn Arabi işi daha da ileri götürerek, Kur'an ile onun

ehlullah dilinden tefsiri arasında bir fark görmemiştir:

"Nasıl, Kur'an Allah'ın sözü olduğundan ona önünden ve ardından onu hüküm­süz kılacak bir şey gelrnezse, hakikat adarnlarının tefsirlerini de hükümsüz kılacak bir şey gelmeyecektir. Çünkü o tefsirler, onların kalbine Allah'tan doğmuştur. Al­lah bazı kullarına bizzat ilhamıyla ögTetıniştir. "Kişiye ve onu dizayn ederek gii­ııalıkiirlığmı da takvasını da ona yediren [yani yapısına yerleştiren] (giic)e yemin ederim ki' (91/7-8) buyurmuştur. Nasıl kitabın aslı Allah'tan peygamberlerinin kalbine indirilrnişse, manası da öyle bazı mürnirılerin kalbine indirilrniştir. Böylece, aslı gibi şerhi de Allah tarafından indirilrniş olur."27

Oysa Kur'an müminlerin ya da sufilerin değil, Hazret-i Peygamber'in

kalbine indirilmiştir ... Kur'an'ın manası müminlerin kalbine indirilmiş

sayılırsa, yeryüzündeki mürnin sayısınca Kur'an-ı Kerim ortaya çıkacağı aşikardır. -Bu sakınca, tefsirde sübjektiviteye sıcak bakan Hermenötik

yaklaşımlar için de söz konusudur ... - Bununla birlikte İbn Arabi, ziiliiıi

25 Sözgelimi Gazzall'nin çeşitli ayetlere getirdiği açıklamalar tamamen dirayete dayan­maktadır (Bkz. İlıyii, I, 293).

26 Mesut Okumuş, Kur' mı' m Çok Boyutlu Okımuşu-İmam Gazzali Örneği-, Ankara: Ankara Okulu Yayınlan, 2006, s. 174-175 (İbn Teyrniyye, Risiile fi 'İlmi'l-bfitm ve'z-ziilıir'den naklen).

27 Ateş, İşiiri Tefsir Okulu, s. 180 (el-Fiitıılıatii'l-Mekkiyye, Kahire 1293, I, 363-65'ten naklen).

122 MURATSÜLÜN

manaya uymayan açıklamalar yaphğında, "Bu işaret kabilindendir; tefsir kabilinden değil" tenbihinde bulunmayı ihmal ehnemiştir28•

İşari tefsir -pratikte öyle değilse de teorik olarak- nazari ve işari diye

ikiye ayrılmakta; saf işarfden başlayarak havftssçı, hurilfi, şifreci, hatta ibfthf

marjinal noktalara kadar gidebilmektedir. ~itekirn işari yaklaşım hak­kında aiimler ikiye aynlmışlardır. Vahidi (v.468/1075) gibi, işari yaklaşı­mı neredeyse inkarcılık olarak nitelendirenlerin yanında, konuya daha

mutedil yaklaşanlar da vardır29• Çünkü İbn Teyıniyye'nin (v.728/1328) dediği gibi3°, Kur' an' dan çıkarıldığı iddia edilen bahni manaların bir

kısmı reel zahiri mana ile uyumlu iken, diğer kısmı, reel manayla çeliş­mekte, ona aykın düşmekte, hatta onu ortadan kaldırmaktadır.

Bu durumda, işari tefsir derken yeniden düşünmeliyiz: İşari tefsir mi, işari te'vil mi?

Dönmek anlamındaki evl kökünden gelen te'vil, bir şeyi sonuna ka­dar götürmek demektir31• Mesela bir rüyanın -te'vil edilerek- sonuna

kadar götürülmesi, "zahiri ile bırakılınayıp gerçekte ne dediğinin ortaya çıkartılması" demektir. Yani aynı iş bir açıdan te'vfl, bir açıdan ta'bfr

olmakta; yalnız, ta'bfr rüya dışında kullanılmamaktadır. Te'vil masdan,

Kur'an'da bir açıdan övgüye, bir açıdan ise yergiye konu olmuştur: Yerilmektedir; çünkü müteşabih ayetlerle ilgili kullanıldığında, bu tür

ayetlerin mecazi, temsili anlamını bir tarafa bırakarak işi sonuna kadar götürmek, yani ilgili kelime ya da ayet için bütün muhtemel anlamlan söz konusu etmek demektir. Cümleler, zahirde ifade ettikleri mananın

'gerçek'le uzlaşmadığı düşünüldüğü için te'vil edilmekte, yani te'vilciye göre doğru olan neyse, cümle o manaya hamledilmektedir32• Kur' an' da

28 Ateş, age, s. 181 (el-Fiitulıatü'l-Mekkiyye, Kahire 1329, IV, ll' den naklen). 29 ez-Zeheb!, et-Tefs'ir ve'l-Miifessirılıı, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1409/1989, II, 326 vdd., s.

338 vdd.; Uludağ, "İşan Tefsir", DİA, İstanbul: TDV Yayınlan, 2001, XXIII, 426 vd.; Mesut Okumuş, age, s. 173-175.

30 Okumuş, age, s. 174-175 (İbn Teymiyye, Risfile fi 'İlmi'l-bfitııı ve'z-ziilıir' den naklen). 31 Nitekim "Kur'iin'ın te'vilini bekleme" temasında (Bkz. A'r§f 7/53; Yı1nus 10/39) müş­

riklerin Kur'an'ın vaat ve tehditlerinin akıbetini, yani gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini beklemeden hemen yalanlayıvermeleri tenkit edilmiş olmaktadır.

32 Sözgelimi" Allah'ın eli onların elinin üzerindedir." (~J.:I J_,.i .ıııı J.:) ayetinde, "O zorlu Hudeybiye şartlannda Allah Resillüne 'el' vererek ona b!at edenlerin, aslında Allah'a

KUR' AN' A İŞ ARİ Y AKLAŞIMLAR 123

Hazret-i Yusuf bağlamında övülen te'viP3 ise anlama faaliyetine konu

olan herhangi bir nesneyi, yani yazı veya rüyayı, zahiri ile bırakınayıp gerçek mesajını, derfınl anlamını çıkartma çabasıdır. Taberi ve Matürldi

gibi büyük te' viicilerin yaptığı da budur.

Tefsir terimine gelince, maddi/görünür bir kapalılığı açmak anlamın­

daki fesr (sefr) kökünden gelen tefszr, "bir söz dizgesinin anlaşılınasını engelleyen maddi kapalılıkları gidermek" demektir. Tefsir daha ziyade

lafızlarda olurken, te'vil manada olur, şeklinde bir kanaat vardır.

Tefsir tarihi incelendiğinde, bir tefsir usulüyle değil, çeşitli tefsir usul­

leriyle karşılaşılınaktadır. Evet, Tefsir ilminin tarihi; çeşitli ilimlerin Kur'an ayetlerine yaklaşım tarzlarının tarihidir. Lügavi, kelami, tasav­

vufi, fıkhi, ilmi (bilimci) tefsir çerçevesine sakulabilecek Kur'an tefsirle­rinde izlenen metodlar, Tefsir'in değil, ilgili ilimlerin metodlarıdır; lü­

gavi tefsir hariç, hiçbirinde Kur'an ayetlerine mazbut bir tefsir metodolo­

jisi ile yaklaşılınamıştır. İhtilafların ana sebeplerinden biri, ilgili ayetlere birden fazla metodolojiyle yaklaşılmış olmasıdır. Yani, genelde yakındı­

ğımız şahsi sübjektivizmden önce grupsal branş sübjektivizminden söz edilebilir. Doğru anlamı yakalama çabasından ziyade, sözgelimi

Tasavvufi -amaçları önceleyen- bir yaklaşım, hangi meşrebe ait olursa olsun, Kur'an'ın ilgili ayetlerini doğru anlamaya hizmet etmez. Kur'an

ayetlerini anlama çabasında, diğer tefsir kaide ve zabıtalarına riayet

edilmek şartıyla, lüğavi 1 edebi yaklaşım esas alınmalı, ilgili ayetlerin bağlı olduğu branşlardan istifade edilmeli; ama öncelik onlara bırakıl­mamalıdır.

Aslında, Kur'an'a yönelik felsefi, kelami ve tasavvufi yorumları tefsir adı altında değil, te'vil adı altında incelemek gerekir; ancak bu konumuz

dışındadır ... Burada soru şudur: Nasıl, alıkarn ayetlerini anlamada Fıkıh;

biat etmiş olduklan, yani el verelikleri Peygamber'in 'el'inin 'yüce' Allah'ı temsil etti-. ği" anlatıldığı halde, bu mecaz! 'el'i alıp Müşebbihe gibi normal bir ele dönüştürmeye

ya da Mutezile gibi kudret vs. ile açıklamaya çalışmak, "kelimeyi te' vii etmek" olmak­tadır. Allah hakkında kullanılan insanbiçimci (antropomorfik) ifadeler ve Ahiret haya­tı hep böyledir. Kur'an'ın (Al-i İmriin 3/7) eleştirdiği husus, kutsal kitaplardaki bu tür kelimeleri sonuna kadar götürüp sündürmektir.

33 Bkz. Yusuf 12/6, 21, 36, 37, 100, 101.

124 MURATSÜLÜN

itikadi ayetleri anlamada da Kelfun kendine özgü usuller geliştirmişse, diğer ilimlerin alanma giren ayetlerde de o ilmin usulü mü esas alınacak­

hr? Tarihl bir vak'ayı ilgilendiren ayetler Tarih ve Dinler Tarihi verileri

ışığında; bu ilimlerin usulü çerçevesinde mi açıklığa kavuşturulacakhr? Yine, insanın ahlaki, deruni yapısını ilgilendiren ayetler Tasavvuf usulü­

ne emanet edilebilir mi? ilmi (objektif) bir işarl tefsir usulünden söz

edilebilmekte midir? Yoksa aynı ayetlerden farklı işaretler mi alınmak­

tadır? Bunca farklı usul, aynı ayetten aynı (reel) manayı yakalayarnıyor­

sa, bir hata söz konusu demektir.

Tefsir uzmanı; vahyinden başlayarak, kitaplaşmasına, hedefinden ana

konularına, muhtevasına, diğer ilirnlere etkisi ve toplumsal yansımaları­na varıncaya kadar Kur'an-ı Kerim'i çok iyi tanımalı; her ilim gibi Tefsi­

rin de kaide, zabıta ve incelikleri olduğunu unutmamalıdıı:-34. Kur'an müfessiri, bağımsız bir Tefsir Usulü'nün var olduğu bilinciyle; Fıkıh

Usulü'nün elfaz bahisleri ile sınırlı kalmaksızın, Dilbilim, Anlambilim, Yorumbilim ilkelerini iyi öğrenip, bunların gereğine inanıp, onlardan

kaçmayıp, korkmayıp, bunları Kur'an yorumuna uyarlamalı ve Tefsir esnasında bunları mutlaka uygulamalıdır. Aksi takdirde, 'anlamada keyfilik' ya da öznellik meselesi giirıdeme gelecek; ihtilafların önü alı­

namayacak35 ve her kafadan bir ses çıkması rahmet sanılmaya devam

edecektir. İlim denilen şeyin doğrulanabilir ve yanlışlanabilir olması gerekirken, bu durumda herkes kendi indi (istediği) anlayışlarını kutsal

bir iş yapıyormuş edasıyla tefsirlere doldurmaya devam edecektir.

Şeyh Sadreddin Konevi (v.673/1274) .:r..ıJI pı ..!.ll. ifadesini tefsir ederken demiştir ki: Kur'an lafzırun, gerek sahih rivayet gerekse sahih dirayet yoluyla tefsir edildiği bütün anlamlar Allah'ın muraclıdır; fakat çeşitli mertebe ve kabiliyeHere göre ... Yoksa herkes hakkında [genel olarak] değil ... 36

:ı.ı Bkz. Ali fiimmet Berki, Hııkıık Mantığı ve Tefsir: Kanun ve Mııkavelelerin Tanzim ve Tefsiriııe Ait Kızide ve Asıllar, 1948, Ankara: Güney Matbaaalık ve Gazetecilik s. 4, 8.

35 Nitekim bugünkü içtihat ihtiliillarının çokluğu, Tefsir kaide ve esaslarının nazara alınmamasından ve kanunlar kaleme alınırken, hükümler arasındaki ahenk ve tenazu­ra ve ibarelerin medlüllerine dikkat edilmemesinden ileri gelmektedir. (Berki, age, s. 4)

36 Bkz. Molla Fenari'nin Tefsirıı'l-Fatilıa'sından özetle Katib Çelebi, Keşf ei-Zııııı1ıı, I, 427-

428.

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞlMLAR 125

II. Osmanlı ya Gelince ...

Osmanlı Tefsir geleneğinde işari yaklaşımlar etkili ise de medrese müf­

redah İslam ilimlerinin ana çizgisine sadık kalmış; Zemahşeri, Beydavi ve Razi tefsirleri Kur'an-ı Keriın'i anlama adına en fazla yararlanılan eserler olmuştur. Yazmalada ilgili bir taramamızda, Osmanlı'nın Kur'an

ile ilişkilerinde "Kur' an kıraati" çerçevesindeki eserlerin de ciddi bir yer kapladığını görmüştük.. Elit kesimde bu ilmi eğilim revaçta olmakla

birlikte, cumhurun Kur' an algı ve anlayışı daha ziyade işari ağrrlıklı tefsirlere dayanır. Nitekim Osmanlı Tefsir geleneğinin tarhşmasız bir

numarası olan; padişah huzurunda icra edilen tefsir derslerinde esas alınan, pek çok tefsire kaynaklık eden, üzerine yüzlerce şerh ve haşiye37

yazılan Beydavi tefsiri de işari eğilimden hali değildir. İşbu eğilimin önemli sebeplerinden biri, Osmanlının esasının oluşturan Türklerdeki

Tasavvufi eğilimlerdir:

2.1. Türkler ve Tasavvuf

Türkler halk tipi Müslümanlık kanalıyla İslam'a girmişlerdir; manhkl

ve zihnl temelden ziyade hissi çerçeveye oturan halk dindarlığı da halkın kitabi bilgiye erişme zorluğuna paralel olarak sahih doktrinlerden

ziyade, olağanüstülüklere dayanır. Türk halkında Tasavvufi eğilimin ağır basması, bir açıdan avantaj ise de bir başka açıdan dezavantajdır:

Müsamaha, zahire değil içe önem verİne, diğergamiık 1 !sar, gaza, müca­hede 1 cihad38 vb. faziletiere karşılık, dışı hiç önemsememe, miskinlik,

her şeyi Allah'tan bekleme, hulill, ittihad ve Alevi-Bektaşilerde olduğu gibi Halık-mahlfık hiyerarşisini, cennet-cehennem, hukuk vb. temelleri kökünden sarsan, Panteizme varan vahdet-i vücutçuluk39 da toplumu-

37 Osmanlıda şerh ve haşiyeye ağırlık verilmesinin sebepleri hk. bkz. Zıya Demir, Osmanlı Milfessir/eri ve Tefsir Çalışmaları, Kııruluştmz XVI. Asrm Soıızm Kadar, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006, s. 94-96.

38 İslil.m'a girenierin genellikle, ahiili açıdan kemale ermiş bu tip alperenlerden, süfi kadınlardan (bikiyan-ı rfun) ve tüccarlardan etkilendiği bilinmektedir (Ocak, "Anado­lu" md. III, 114-115). Günümüz için de durum pek farklı değildir: İslil.m'a giren Bablı­lar genelde İbn Arabl, Mevlana gibi süfilerin hayat felsefelerinden etkilenerek ihtida etmektedirler.

39 Vahdet-i vücud ya da tevhld-i vücfrdl prensibi, Tasavvuf'ta ulaşılması gereken bir zirve olarak görülürse de ikinci binyılın müceddidi olarak ün yapan Ahmed Farılk-ı

126 MURAT SÜLÜN

muzun Tasavvuf kaynaklı realiteleridir. -Bazı İslam kavimlerini 'İslam öncesi kültürlerinin hasretini çekme' hastalığından kurtaran40- Türklerin

halk tabakası, Kur' an öncesi gelenek, inanç ve düşüncelerini tamamen

terk edebiimiş sayılmaz. Tasavvuf ise sanıldığı gibi tamamen İsıarnı bir hayat felsefesi değildir; isıarnı temelinin yanı sıra, Neoplatonist felsefe­

den, Hıristiyan ruhhanlığından ve Hind mistisizminden de etkilenmiş ve -Afifi'nin tespit ettiği gibi- Kur'an'ın başta tevhid olmak üzere temel yaklaşımlarında devrim yapmışhr1 ki İslam medeniyetinin geri kalışının en önemli sebeplerinden biri budur. ·

Osmanlı bünyesinin manevi kültürünün temelinde Tasavvuf müesse­

sesi bulunmaktadır. Mana etrafında bütünlük arzeden ziraat, sanayi, maliye ... gibi çeşitli müesseseleri bütünleştirici prensiplerı Tasavvuf

erbabı tarafından yorumlanan Kur'ani değer hükümleridir. Sözgelimi Mevlana'ya göre43 hayat insanın manen yükselmesi için bir vasıtadır; bu yükselişte bir merdivenden çıkar gibi olan insan, maddeyi vasıta olarak

kullanmalı (hayır gayelerine harcamalı) fakat onu gaye olarak kabul

etmemelidir. Nihai gaye, çıkınlanmış değil fakat hayır yoluna harcanmış servete sahip olabilmektir. Böylece, vakıflar artmış ve bugün amme hizmeti sayılan pek çok iş bu müesseseler tarafından ifa edilmiştir. Vakıf

müesseselerinde hiçbir suiistimalin görülmediği yükselme devri sosyo­kültürel yapısı dinin diğer müesseselere temel teşkil edecek karakterde

olduğu ve yorumlarda hiçbir bozulmanın meydana gelmediği bir yapı­dır. Fakat diğer müesseseler bozulduğu zaman şahsiyet tipi de bozul­

makta ve dinin öz değerlerini hiç saphrmadan, yozlaşhrmadan izah edebilen tevhid ehli mutasavvıfların sözleri, o sözlere layık muhatap

bulmadan ziyan olmaktadır44. İktisadi zihniyetimizin bozulmasında

Sirhindl'ye (Rabbaru) göre, bu makanun da atlarup vahdet-i şühı1da ya da tevhld-i şühı1dlye geçilmesi gerekir (II, 128 vdd., 43. mektubun sonları). Bu iki kavram için bkz. Afifi, s. 207 vdd.

40 Zeki Vetidi Togan, Kur'aıı ve Türkler, 8-12 Şubat 1968 tarihinde Pakistan Rawalpindi'de toplanan Kur'an Kongresine sunduğu "The Qur'an and the Turks" başlıklı tebliğden oluşturulmuş, İstanbul, Kayı Yayınları, 1971, s. 24.

4ı Afifi, s. 177 vdd. 42 Arniran K. Bilgiseven, Diıı Sosyolojisi, İstanbul, Filiz, 1985, s. 450-460. 43 Mevlana, Fı-lıi nıfi filı, çev. Tarıkiiliya, İstanbul, 1954, s. 95.

44 Bilgiseven, s. 460-462.

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞIMLAR 127

Tasavvuf ahlakının değil, aksine Tasavvufun yanlış yorumlanır hale

gelmesinde iktisadi daralmanın rol oynadığını söylemek mümkündfu45•

2.2. Türk Müfessirler

Türk müfessirler açısından belgelere dayalı, gerçekçi ve kesin konu­

şabilmek için, ciddi çalışmalar yapılması gereği aşikardır; ancak Felsefe Tıp, Astronomi gibi akJi ilimler yanında, Tefsir, Hadis, Fıkıh gibi ilimiere

çoğunlukla, Ortaasya ve Ma.veraünnehir kökenli Ebu Hanife, Buhan, Taberl, Dfuiirıl, Tirmizi, Nesel, Taberl, Zemahşerl, Razi gibi ulema öncü­

lük etmişf:ir46. Tefsir hareketine hız kazandıran, metod ve muhtevasında

değişiklikler yapan önemli eserler Türklerin kaleminden çıkmıştır. Bu, Osmanlılara kadarki dönemde bütün canlılığıyla görülür; ancak, genel­likle Zemahşerl, Beydavl, Razi, Semerkandl, Ebussuud ve Bursev1'nin47

damgasını vurduğu Osmanlı Tefsir geleneği, şerh ve haşiyecilik üzerinde

yoğunlaşmış; Ebussuud, Sivas! ve Nahçıvam örneklerinde olduğu gibi, nadiren müstakil tefsir yazılmışhr. Bu dönemde, ümit edilen seviye tutturulamamış ve çığıraçan [icatçı, inşacı, ibda'cı] teorisyenlerden çok,

açılmış yolları ustalıkla izleyen, hatta yer yer öncekileri aşan müfessirler

yetişmiştir. Osmanlı müfessirleri, hazır 1 açılmış bir yol dururken yeni bir yol açma külfeti, icat ve yeniliklerin bid' at yaftası vurularak redde­

dilmesi, her şeyden önemlisi de, Kur'an'ın mevcut yorumlarının yeterli görülmesi gibi bazı sosyokültürel gerekçelerle önceki tefsirlerin metod

ve muhtevasına bağlı kalmış, orijinal bir metod geliştirememiştir. Os­manlı dönemi eserlerinin, İslam düşüncesinin istikrar ve sürekliliğinin

sağlanmaya çalışıldığı, asıl buna ihtiyaç duyulduğu asırlarda vücud

45 Bilgiseven, s. 484-487. 46 Sakıp Yıldız, "Osmanlı Tefsir Hareketine Toplu Bakış", Wudağ Üniversitesi hiilıiyat

Fakültesi Dergisi, 1987, II/2, s. 8. 47 Klasik Osmanlı Tefsirini gayet iyi yansıtan özellikle tarikat çevrelerinde çok tutulan

meşhur eseri Rıllııı'l-beyiiız; zahi:r ve biitın tefsiri belli ölçüde birleştirmiş olmakla bir­likte, devrinin bilim anlayışuun etkisinde kalmış hikayelerle doludur; "işari tefsire ilişkin özellikle Te'v'ili1t-ı Necmiyye'den yapılan iktihaslar rnuhakkıkane ise de özellikle tarihe [ve tabiat bilirnlerine] dair nakiller zayıftır; bu özelliği göz ardı edilmernek şar­tıyla genel özellikleri itibariyle istifade edilmesi gereken bir eserdir." (Bursalı Mehıned Tahir, Osmanlı Miiellijleri (A Biobibliografical Dictionary of the Ottornan Literature), 1971, Gregg International Publishers Limited, I, 29-30).

128 MURATSÜLÜN

bulmuş olması da önemli bir etkendir. Çünkü bir medeniyetin kuruluş

aşamasında inşa edici aJ.irnler ortaya çıktığı gibi, istikrar dönemlerinde de mevcut çerçeveyi muhafaza edip geliştiren aJ.irnlere ihtiyaç duyulur. İnşa aşamasındakille benzer farklılık ve yenilikler yerine artık birtakım

ayrıntılara (şerh-haşiye) dalınrnası doğaldırs. [Ancak bu, zamanla olum­suz sonuçlara yol açtığı aşikardır. Tıpkı hareketsiz bir suyun zamanla

kokuşması gibi...] Böylece, müstakil ya da konulu tefsirler yapmak yerine, Zemahşer!'nin Keşşiifı ile Beydav!'nin Enviiru't-Tenzll'ine şerh,

ta'likat ve haşiye yazmak tercih edilrnişJ:ir49 •

Bu gelenekte işari tefsirin de önemli bir yeri olup bu alandaki eserler Necrneddln-i Kübra'nın Te'vlliit-ı Necmiyye diye bilinen Balıru'l­

lıakiiik'ından ve Kaşaru'nin -İbn Arab! tefsiri diye ünlenen- Te'vlliit-ı

Kiişiiniyye' sinden etkilenrniştir. Osmanlı işar! tefsir geleneğinde aşağıdaki isimlerin öne çıktığı görülmektedir: Bedreddin Simavi (v.1420), Molla Fenari (v.1431), Cemal Halveti (v.1494), Muhyiddin Niksari (v.1495),

Nirnetullah Nahçıvani (v.1514), Beyazıt Halife (v.1516?), Aziz Mahmud Hüdayi (v.1628), İsmail Ankaravi (v.1632), Karabaş Veli (v.1686), Abdul­

lah Bosnevi (v.l644), Niyazi Mısri (v.1694), İsmail Hakkı Bursevi (v.1725), Eşrefzade İzzeddin Efendi (v.1789)50• Buzevatın müstakil tefsir­

lerine ek olarak, Fatiha51, YaSm, Mülk, Yusuf sfıreleri başta olmak üzere müstakil sur e tefsirleri, ayete'l-kürsi, nfır ayeti, hel yenzurtme illa ... (En' am 6/158), innii 'aradne'l-emiinete ... (Ahzab 33/72) vb. ayetler de tefsir

48 Dücane Cündioğlu, "Çağdaş Tefsir tarihi tasavvurunun kayıp halkası: Osmanlı Tefsir mirası-bir histografik eleştiri denemesi-", İsliimiyiit, II/4, s. 59.

49 Bu iki tefsir üzerine yapılan tam ve yanın şerh-hiişiye-ta'ükat çalışmalarnun sayısı 300'ü geçmektedir (Bkz. Bilmen, Biiyiik Tefsir Tarihi, Tabakiitii'l-miifessirfn-, II, 531 vdd., II, 469 vdd.)

50 Mustafa Öztürk, "Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bir Bakış", Osmanlı Toplıımım­da Kıır'an Kiiltiirii ve Tefsir Çalışma/an, İstanbul: ilim Yayma Vakfı Kur'an ve Tefsir Akademisi, 2011, s. 113-114. Süleyman Ateş, "işari tefsirde gerileme" olarak nitelen­dirdiği Osmanlı dönernindeki 36 işari tefsiri müfessirleri ile birlikte tarutmaktadır (Bkz. age, s. 211-257).

51 Fatiha tefsirleri üzerine müstakil bir tez yapılmıştır: Ziya Demir, İstanbul Kiitiiplımıele­riııde Mevcut Matbu ve Yazma Fiitilıa Tefsirleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans tezi, 1987.

KUR' AN' A İŞARİ YAKLAŞlMLAR 129

edilrnişfu52• Tefsir adı taşımadığı halde ayetlerin tefsir edildiği medilis türü kitaplar da bu bağlamda incelenebilir.

Kur' an' a Tasavvufi yaklaşım, -Bey da vi ve Aıusi örneğinde olduğu gi­bi- tefsirlerde çeşni kabilinden yer alsa bu sağlıklı bir tutum olabilir; ancak tefsir deyince akla bu yaklaşımın gelmesi, Kur'an'ın bu şekilde anlaşılınası ilm-i siyaset bakımından -da- hatalıdır.

Burada Mustafa Öztürk'ün Osmanlı tefsir geleneği hakkındaki bir

değerlendirmesine yer vermek istiyoruz:

"Osmanlı devrinde işari-tasavvufi tefsirin rağbet görmesi, siyasi otoritenin dengeli yönetim anlayışı sayesinde tekke ile medrese arasında tesis edilen yakınlığa bağ­lanabilir." [Siyasi erkin bu uzlaştırmacı yaklaşımı kuruluş ve yükseliş dönemle­rinden soma da sürdürüp sürdüremediği tartışılabilir. İkinci olarak; 'tekke' ve 'medrese' kavramları doğru kullanılmış gibi gözükmemektedir. Mutlak kemaline masruftur; tekke kavramı, Batırıi manalan yüceltip zahiri ilimleri küçümseyen bir tutumu akla getirmekte; medrese dendiğinde ise -elbette zahiri yönü ağır basan­şer'i ilimler anlaşılmaktadır. Yani, yazarın da belirttiği gibi, burada tekke- medre-

52 Bu tefsirler için tebliğin sonundaki EK-2 başlığına bakınız. yazmalar.gov.tr' de tespit ettiğimiz şu Tasavvufi tefsirler de üzerinde çalışacak araş­tırmacılan beklemektedir: Çukurluzade Hacı Torun Mehmed Salih b. Abdullah Kaysari (v.l302m.), İşaratii'l­Kıır'aıı

Şerns ed-din Mahmud b. Abd er-Rahman el-İsfaharu (v.l349m.), Eııvanı'l-Hakıliki'r­Rabbılııiyye fi Tefslri'l-ayati'l-Kıır'aııiyye Ali b. Hüsiim ed-din el-Muttaki el-Hindl (v. 1567m.), el-Hikemii'l-İrfaııiyye fi Ma'aııl İrşadiyye ve İşarati Kur'aııiyye Feyz! Feyzullah b. el-Mübarek el-Hindl (v. 1596m.), Sevatı'ıı'l-İllıılnı fi Tefslri'l-Kur'fiıı Nfueddm Ali b. Sultan Muhammed el-Kan (v.1605), Eııvfinı'l-Kıır'aıı ve Esrfirıı'l­

Furkiiıı

Gazzizade Abd el-Latlfb. Mehmed Es'ad (v.l831), Fııtıllııltu Keıızi'l-Kur'aıı Hafız Abd er-Rahman, Filıristıı'l-Mıısiilıabfiti'l-Felekiyye ft'l-İşarati'l-Kur'fiııiyye Abdulkadir b. Osman el-Yemen!, Tefslrıı'l-Kıır'fiıı ve Teııvlnı'l-İrf!iıı Bursevi'nin tefsire dair eserleri (Bursalı, I, 29-30) klasik dönem Osmanlı tefsir çalışma­lan hakkında fikir verebilir: Ta 'llkiit ale'l-Ffitilıa li-Tefslri'l-Kiidl Hfişiye ala sılreti'ıı-Nebe' Tefslrıı bi-yedike'l-lıaynı

Tefslru imıe'llezlııe yıılıfiddılııa 'llii/ıe ve rasıllelı Tefslrıı ve lekad elıazııfi nılsfika Beııl İsrml Tefslnı ve mfi besse fi-lııl nıiıı dfibbe '{efslnı ya eı;yü/ıe'ıı-ııfisii'bııdıl.

130 MURATSÜLÜN

se uzlaşmasından ziyade, zahlr ile batını şahsında cem' eden mutasavvıf alim tipi­nin tercih edildiği aşikardır. Ve bu, İslam düşüncesinin beı;an, burhan, iıfan terimle­riyle özetlenen üç temel ilim alaruru -bir başka deyişle, üç farklı epistemolojiyi­tevlıid eden müstesna bir yaklaşımdır. Ancak bu üç yaklaşımdan beı;anın merkeze oturtulması, burlıanın onun çevresinde; irfanın da en dış dairede yer alması gerekir. Bu sıralama bozulduğunda ilim ciddi darbe alır; almıştır da ... İşte, kuruluş ve yükseliş devirlerindel "medrese eğitiminin yanı sıra tekke eğitimine de vakıf olan mutasavvıf alimierin telif ettikleri eserlerde Kelam, Fıkıh ve Tasavvufu mezcede­rek meseleleri hem zahlr hem de batın açısından ele almaları, zahlr ilimlerinde kullarulan akıl ve burhan metodu ile batın ilimlerinde geçerli olan keşf metodu hakkında mukayeseli değerlendirmeler yaparak batın ilminin zahlr ilmine katkıla­rmdan söz etmeleri Tasavvufla diğer disiplinlerin ilmi zeminde yakınlaşmasını sağlamıştır. Farklı bilgi sistemlerine ait görüş ve yorumların mezcedilmesi Osman­lı tefsir kültürünün temel özelliklerinden biridir. Bu özellik 'Tefsirde Senkretizm' şeklinde nitelendirilebilir. (Kısaca uzlaştırmacılık anlarıuna gelen senkretizm; fark­lı din, kültür veya düşünce ekallerinin birleştirilınesi yahut birbirinden farklı öğre­ti, düşünce ve kültür yapılarının kaynaştırılması şeklinde tanımlanabilir.) ... Bu noktada, senkretizmin eklektisizmden (seçmecilik) farklı olduğu belirtilınelidir. Zira eklektisizm, farklı düşünce sistemlerinden seçilen unsurların ayrı bir sistem içinde birleştirilmesini ifade eder. Ayrıca eklektisizm, söz konusu unsurlara kay­naklık eden sistemlerin bütününü benimsemediği gibi, aralarında çözümleme amacı da gütmez. Dolayısıyla, farklı düşünce sistemlerini uzlaştırma yönteıni olan senkretizmden bu yönüyle de farklılık arz eder."53

Peki, senkretizm iyi bir şey midir, yazar buna değinmemiş ... Felsefi

anlamda, ''birbirinden farklı düşünce, inanış veya öğretileri kaynaşhrma çabası"54 anlamına gelen senkretizm, çeşitli dini, ilmi gelenekler ve

düşünce sistemleri arasındaki bir kararsızlık hali olup, aslında, 'çözüm­leme yeteneğinin zayıf olması'ndan kaynaklanmaktadır. Bu bakımdan

beyan, burhan ve irfan arasındaki öncelik ve sonralık iyi belirlenemediği takdirde, senkretizmin -hpkı su, patates, et, soğan, biber, salça ve tuz

oranlan yerli yerinde olmayan bir yemek gibi- iyi sonuçlar vermeyeceği, zihni ve gönlü doyurmayacağı aşikardır. Bir başka husus da irfani bilgi sistemini ilgilendirmediği, mesela 'bilim'le ilgili olduğu halde, irfani

sisteme göre tefsir edilmeye çalışılan ayetler meselesidir. Kur'an'ın

mucize oluşunu temellendirmek için indirilen55 hurfrf-i mukattaa üzerine tamamen sübjektif 'buluş'lar yapıp bu harfleri ebced hesabı ile tefsir

etmek yerine, (ihtişam devirlerindeki Türk devletlerinde ve modem)

53 Öztürk, "Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoraınik Bir Bakış", s. 114-116. 54 Bkz. İsmail Parlatır vdğr., "Senkretizm", Türkçe Sözlük, Ankara: TDK, 1988. 55 Zemahşeri, el-Keşşfif, Bakara 2/2 hk.

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞIMLAR 131

Avrupa fikir muhitlerinde yapıldığı gibi somut başarılar getirecek, mad­di gelişme sağlayacak hususlarda kafa yorulmalıdJ.r56•

Kur' an sahasında ciddi ve köklü çalışmaların yapıldığı Tanzimat­

Meşrutiyet arası dönemde, yine aynı eğilim hakim olmakla birlikte, Kur'an'ı halkın idrakine daha fazla sunmaya yönelik muhtasar müfid

çalışmalar: tercemeve te'lifler yapılmıştır. Daha çok, YiiS'ln, Yılsuf, Fatiha sfuelerinin yanı sıra, namaz sfueleri terceme ve tefsir edilmiştir. Biri

dışında, tamfunı Arapçadan çeviri olan tam tefsirler, ayet ve sfue tefsirle­rine oranla bu dönemde de azdı.r57• Cumhuriyet devrinde ise, belli bir

fetret devri sonunda İsıarnı neşriyat alanında belli bir kıpırdama başla­mış ve bu, günümüze kadar artarak devam etmiştir. Buna karşılık,

Cumhuriyet döneminde, hayat ile Kitabın [realite ile Kur'an'ın] doğru­dan doğruya ilmi ve dini bir metod çerçevesinde birleştirilmesi felsefe­

siyle hareket eden ilahiyat fakülteleri, kutsal kitabımızın hayata tuttuğu ışık çerçevesinde -her biri içtihad seviyesinde- yüzlerce tez58 yaptırmıştır;

halen de yaptırmaktadır.

56 Bedir, s. 268 (İ. Doğan, s. 356). 57 Geniş bilgi için bkz. Murat Kaya, Taıızfnıat'tan II. Meşrutiyet' e Kadar (1989-1908) Matbı1

Türkçe Kur'lin-ı Kerim Terceme ve Tefsirleri (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001), sonuç kısmı.

58 Tasavvuf ile Tefsiri birleştiren birkaç örnek çalışma: İşarl tefsir okulu; Fahruddin er-Razi'nin Mefiitfhu'l-gayb adlı eserindeki işarl tefsir yönü; Gariiibu'l-Kur'an ve reğiiibu'l-Furkiin' da işari tefsir; Sülerrıl ve tasavvufi tefsiri; Meşhur Tefsir literatürlinde Tasavvufa bakış; Kur' an kaynaklı tasavvufi kavramlar; Razi'nin tefsirinde Tasavvuf; Ni'metüllah Nahcivani ve tasavvufi tefsiri; Necmuddin Daye ve tasavvufi tefsiri; Elmalılı Muhammed Harndi Yazır ve Tasavvuf anlayışı; Aliyyü'l-Kiiri'nin hayatı, eserleri ve Enviiru'l-Kıır'an ve esriirul-furkiin adlı eserindeki metodu; Aıtısi'nin Rilhıı'l-nıeiinl isimli eserinde işarl tefsir; Aıus!'nin Rfihu'l-meiinf tefsirinde Tasavvuf.

132 MURATSÜLÜN

Değerlendirme ve Sonuç

Osmanlı Tefsir hareketinin genel karakteri hem zahiri/normal tefsirde

hem de işari tefsirde -orijinallik değil- taklittir. [Zemahşeri, Beydavi ve Mefatihu'l-gayb'ın çıkarb.lınası durumunda normal tefsirlerimizde; Ku­

şeyri, İbn Arabi, Kaşam ve Te'vilat-ı Necmiyye çıkartıldığında ise işari tefsirlerimizde nelerin kalabileceği ciddi bir araşhrmayı hak etmektedir.]

Anlaşılan; Osmanlı, teoriden ziyade pratiğe önem vermiş; 25 milyon kilometrekarelik muazzam bir alana yayılan büyük bir imparatorluğun

sağlıklı bir şekilde hayatiyetini sürdürebilmesi için bunu yeterli görmüş­tür. Türklerin hakim karakteri, var olanı daha da geliştirmektir ... İslam

medeniyetinde iken, Arapça eserlerle ilgili örneklerini gördüğümüz bu yaklaşım Batı medeniyetinin etkisine girdiğimiz Cumhuriyet devrinde bu kez -mesela- Klasik Batı müziğinin Batılılara taş çıkarıncasına iyi icra

edilmesi gibi sonuçlar intaç etmiştir. Dinin asli kaynaklarına bizzat

ulaşıp yeni sorunlara yeni çözümler üretilmesi gerekirken, Kur' an ve hadislerin ekolleşıniş -ama yer yer köhneıniş- açıklama ve yorumları

onlara parmak ısırtacak derecede geliştirilmiştir.

*** Kur'an-ı Kerim, zahirinden ibaret değildir; her metin gibi, onun da

yan anlamları vardır; mantükunun yanı sıra, mefhumu, ma'ntisı, medlıllü,

muktezası, mağztisı, maksadı, müştirun ileyhi söz konusudur. Özellikle, ilk muhatapların akli ve ilmi seviyesini aşan konularda, ayetler elbette onlardan farklı şekillerde anlaşılabilir. "Kur' an ayetleri; sözgelimi Yerkü­renin şekli, Güneş'in dünya etrafında seyri, Arz merkezli evren algısı vs.

ile aynen o giinkü Araplar gibi anlaşılmalıdır; Kur'an budur!" denilirse, o zaman Kur'an-ı Kerim' deki evrensel ilahi ruh göz ardı edilmiş olur. Bu

ilahi nefestir ki, Kur'an ifadelerini her çağda dipdiri tutmakta; alimi de cahili de hala ondan tefeyyüz etmektedir. Dolayısıyla, Hak Te'iHa'nın

Kur' an' da tecelli eden son mesajı, Arap kültürel çevresinin ürünleri olan rivayetlerin insafına da terk edilemez; ilk muhatapların anlayışına da

terk edilemez. Çünkü nüzul devresinden itibaren, ilk neslin -gerek

ayetlerin inişine sebep olan olayları bizzat yaşamaları gerek Hazret-i Peygamber'in rahle-i tedrisinde öğrenim görmeleri gerekse hassas dil ve

belagat özellikleri sayesinde- aşina oldukları sahih Kur'an anlayışı

KUR' AN' A İŞ ARİ Y AKLAŞIMLAR 133

zamanla farklılaş~ş; 'Bilim'in gelişmesine paralel olarak birtakım 'yeni ve daha doğru' algılar ortaya çıkmış olabilir. Kaldı ki, n~ul çağı Arap toplumu Kur'an'ı anlamakla birlikte, aslında bu anlayış, kendi yaşadık­

ları dönemin olaylarıyla ve makasıd itibariyle genel bir anlamadır; kevni (Fizik) bilimlerle ve tarilli olaylarla ilgili detayları anladıklan anlamına

gelmez. İlk muhataplar, Kur'an ayetlerinin lafzi/literal anlamlan ve gayeleri açısından pek bir sorun yaşamamışlaı:sa da, ayetlerin tafsilatı..rı­

da pekala sorunlar yaşamışlardır.

İşte, işari yaklaşım da, "Kur'an ayetlerinin insanla ilgili her tür du­

ruma hitap kabiliyetini ispat etme, yani her tür modem gelişme ve çağ­daş sorun karşısında Kur'an'ın hayatiyetini ortaya koyma" olarak değer­lendirilebilir; Müslüman aklının; "itikadi, hukuki, bilimsel, psikolojik,

sosyal ... her alanda Allah kelamrna yer açma teşebbüsü" olarak gerçek­ten tebrike şayandır. Yalnız, bu iş; Tefsir ilminin usul, kaide ve zabıtala­

rından habersiz çevreler ma' rifetiyle gerçekleştiğinde, keyfiliğe varan bir

sübjektifliği de beraberinde getirmektedir. Nitekim işari tefsir için bir takım şartlar geliştirilerek, söz konusu yaklaşım sınırlandınlmaya çalı­

şılmış ve işari tefsir çeşitli açılardan [gah makbul ve merdut diye gah işari ve nazari diye] bölümlere ayrılmışhr.

Bu gayretler, işari tefsir alanında sorun olduğunu açıkça göstermek­tedir. Zira hiçbir alanda olmadığı gibi, Tasavvuf'ta da tek bir yapı yok­

tur; Kur'an ve Sünnete son derece bağlı tasavvuf erbabının yanında, işi ibahiliğe vardıran marjinaller de bulunmaktadır. İşari tefsirin önde gelen

şahsiyetlerinden biri olan İmam Gazali'nin, Batıni yaklaşımlarla nasıl

mücadele ettiği bilinmektedir. Havassçılık, hurı1filik, şifrecilik, cefr vb. hususlar insanlara hoş geliyorsa da, hatta bazılannın imanının artmasına dahi vesile olabiliyorsa da, bunların -nihai kertede- Kur'an ve Sünnetin

ruhuna ters olduğu, Kur'an nurunu kararttığı aşikardır. Kur'an'ın Kıya­

mete kadar insanlığı aydınlatacak kapasitedeki nuru, ayetlerin reel anlam ve delaletlerinde gizlidir. Tefsir ilminin görevi de bu gerçek

manaları tespit etmektir.

Bunlar belirlenebildiği takdirde, Mutlak Gerçek'in Kur'an-ı Kerim

aracılığıyla yansıyan 'ses'i herkesi etrafına çekecek; ilahi nur bütün

134 MURATSÜLÜN

ihtişamıyla belirecektir. Bu nuru -nurun kendisine giderek- kendi çağım­

za yönlendirmek, yani çağdaş sorunlarımza akıl ve bilimin ışığında çözümler üretmek sizin işinizdir. Ancak öncelik, reel nurun beşeri işari yaklaşımlarla kararhlmamasıdır. Gerek bilimseki gerekse Tasavvufi işari yaklaşımlar, kendi realitelerinden hareketle Kur'an'a giderek, yani mev­

hfun küçücük 'nur'larıru Kur'an nurunun üzerine doğru tutarak onun parlaklığıru arhrdıklarıru, Kur'an'a hizmet ettiklerini sanmakta iseler de,

aslında Kur'an nurunun ziyasını engellemekte, onu bulandırmaktadırlar. Bunun yerine, Kur'an'ın çağımıza tuttuğu ışığın yanına biz de akli ve

bilimsel ekstra nurlarımızı ekleyerek ça~ meselelerine yaklaşmalıyız. Akli ve bilimsel beşeri 'nur'larımızı, çağımız problemlerinin üzerine

değil de, 1500 yıl evvelinden bugünlere ışık tutan Kur'an nurunun üze­rine doğru tutarsak, bu nuru arhrınak bir yana, engellemiş, kararhnış oluruz. Kur'an'ın gerçek nuru yeterlidir; o; akıl, can, mal, namus ve din güvenliği, sorumluluk bilinci, kalite, çalışma, inceleme-araştırma, adalet, kötü­lükte kimseı;e arka çıkmama, aksine iyilikte yardımlaşma ve emrin mahiyetini tartışmak yerine ftiliyata geçirme gibi evrensel ilkeleri uygulayan herkesi

taşıdığı etikete;. sahip olduğu isim ve sıfata bakmadan başanya götüren bir rehberdir. Kutlu Sahabe neslinin, onun gösterdiği yolu izleyerek

müthiş bir silkiniş gerçekleştirmesi ve çağındaki hakim güçleri benzeri görülmemiş bir sürede dize getirmesi ve dünyanın en büyük, en insani

medeniyetini kurması bunun ispah sayılabilir. Dolayısıyla mesele, Kur'an nurundan hakkıyla yaradarup yararlanmadığımızda, yani hayata geçirip geçirmediğimizde ve bu nuru çağımıza nasıl taşıyacağımızda

düğüınlenmektedir ...

*** Bununla birlikte, Kur' an-ı Kerim' de tecelli eden reel mesajlarm keşf

ilham, rüya vb. iddialarla örtüldüğü gözlemlenmektedir. Bu yaklaşım; bir yandan, metnin ilk bakışta anlaşılınayan deruni anlamlarının keşfedil­mesi, satır aralannın okunınası ve çağnşım ve sinyallerinin alınması

anlamında soylu bir çaba olarak değerlendirilirken, bir yandan da Haz­

ret-i Peygamber ve onun vasıtasıyla insanlığın idrakine indirilen reel ilahi mesajın tahrif edildiğini düşündürebilmektedir. Yani, işari tefsir

aslında tefsir değil, te'vil olduğu için, te'vilin de tek bir türü olmadığı

KUR' AN' A İŞARİ YAKLAŞIMLAR 135

ıçın, söz konusu yaklaşım ne toptan reddedilebilmekte ne de toptan benimsenebilmektedir. Tıpkı Tasavvuf gibi ... Tasavvuf ekolleri de,

Kur'an ve Sünnete en yakınından en uzağına; Nakşibendlsinden Batınl İsmailisinekadar çeşit çeşit değil midir? Yine, İslamiyet'in yabancı cere­yanlara en açık penceresi de, gayr-ı müslimleri İslamiyet' e en fazla çeken

yönü de Tasavvuf değil midir?

"Bir metnin herkesçe kabul edilmesi gereken (objektif) tek bir anlamı

mı vardır yoksa anlam herkesin idrak seviyesine göre değişen sübjektif bir şey midir?" sorusuna doyurucu bir cevap verilmediği takdirde,

günümüzde iyice yaygınlaşan "Kur'an'ı aniayarak okuma"ya yönelik teşvik ve teşebbüsler iyi niyetli birer iddia olmaktan ileri gidemeyecektir.

Şayet keşf ve müşahede ile elde edilen mana, objektiflikten uzaksa, rabbani bir ilhama değil, felsefi bir görüşe dayamyorsa ve zahir alimlerinden daha deruni biçimde anlaşıldığı iddia edilen metin 'Allah'ın kelamıysa, o

zaman "Her kim Kur'tin'ı kafasına göre [bi-ra'yiht] tefsir ederse, Cehen­nem'deki yerine hazırlansın!" (Buhari, ilm 38) tehdidi üzerinde iyi düşün­mek gerekir. Metin bir şey söylüyor, siz ise ona başka şeyler söyletiyor­sanız -ve reel anlamı kabul etmiyorsanız- bu durumda, ayetin Hak

katından indirilen gerçek anlamını tahrif etmiş, hatta -farkında olmadan­inkar etmiş olmaktasınız. Kur'an'ı; ilmi usul, kaide ve zabıtalardan

bağımsız olarak; kafamıza göre, mezhebl/meşreb1 önyar~arımız çerçe­vesinde tefsir edersek, bizi hangi gök altında barındırır, hangi yer üze­

rinde yaşatır?!

KAYNAKLAR

Afifi, Ebu'l-' AHi, İslfim'da Manevi Devrim Tasavvııf, çev. H.İ. Kaçar- M. Sülün, İstan­bul: Risale Yayınlan, 1996.

Ateş, Süleyman, İşari Tefsir Okulu, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1998. Berki, Ali Himmet, Hukuk Mantığı ve Tefsir: Kanım ve Mukavelelerin Tanzim ve Tefsirine

Ait Kaide ve Asıllar, 1948, Ankara: Güney Matbaaalık ve Gazetecilik. Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslfimiyye ve Istılfihfit-ı Fıklıiyye Kamusu, İstanbul1985. Buhari, el-Bfınl, Ebu'l-' Abbas Ahmed b.' Ali el-Kuraşi, Şemsii'l-ma'iirifi'l-kiibrfi, Mısır:

el-Huseyniyye, ts. (4 cilt, tek mücellet). Bursevi, İsmail Hakkı, Rıllıu'l-beıJfin, İstanbul1389.

136 MURATSÜLÜN

Çelik, Ömer, "Hicri V-XI. asırlarda Kur'an ilimleri", Kur' !in ve Tefsir Araştınııaları-III, İslami İlimler Araştırma Vakfı (İSA V), İstanbul, Ensar 2002.

Demir, Ziya, Osmanlı Miifessirleri ve Tefsir Çalışmaları, Kımılııştaıı XVI. Asrııı Somm Kadar, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.

Demir, Ziya, İstanbul Kiitiiphaııelerinde Mevcut Matbfi ve Yazma Ffitiha Tefsirleri, Mar­mara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans tezi, 1987

el-Gazzali, Ebu Hfunid Muhammed, İ/ıyfi'u 'ultmıi'd-din, Kahire: Daru İhya'i'l-kütübi'l-' Arabiyye, ts.,

İmzasız, DİA, "işaret", DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 2001. MacDonald, D.B., 'Sihir' md., İslfim Ansiklopedisi, İstanbul: MEB, 1988. Mevlana, Mesııevl, çev. Veled İzbudak, gözden geçiren: Abdilibaki Gölpınarlı,

MEGSB, İstanbul1988. Molla Husrev, Mir'fitii'l-ıısıll fişerizi Mirkiiti'l-vusül, İstanbul, ts. (Dağıtım: Salalı Bilici

Kitabevi). Okumuş, Mesut, Kıır'aıı'ııı Çok Boyutlu Okımıışıı -İmam Gazzali Ömeği-, Ankara:

Ankara Okulu Yayınları, 2006. Ragıb el-Isfahani, el-Mıifredat fi Garibi'l-Kıır'fin, Beyrut, ts. Uludağ, Süleyman, "İşaret" md., DİA, İstanbul: TDVYayınları, 2001. __ "İşari Tefsir", DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 2001. __ "Keşf" md. DİA, İstanbul: TDV Yayınlan, 2002. Yılınaz, Hasan Kihnil, Ebu Nasr es-Senfic et-Tüsi, el-Lüma', İslfim Tasavvıifıı; Tasavvıifla

İlgili Sorular ve Cevaplar, İstanbul: Altınoluk Yayınları, ts. ez-Zeheb!, et-Tefsir ve'l-Miifessirtm, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1409/1989. ez-Zerkaru, Mustafa Abdülazlın, Menfilıilii'l-'irjfin fi 'ııltmıi'l-Kıır'fiıı, Kahire ts. ez-Zerkeş!, Bedreddin, el-Burlıfin fi 'Wılmi'l-Kur'fin, nşr. M. Ebu'l-Fazl İbrahim,

Beyrut, 1988.

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞlMLAR 137

EK-1 RÔHU'L-BEYAN'DAN İŞARİ TEFSİR ÖRNEKLERİ

Ömekl: "Öyleyse, tevbe ederek Senin yoluna uyanlan bağışla." (40/7)

"Bu ifadede meleklerin ancak heveslerine tabi olmaktan tevbe ve rücu

edip Hak Teala'run yoluna sağlam bir niyet ve samimi bir istekle uyanla­rın bağışlanmasını istediklerine işaret edilmektedir. el-Es'iletü'l-muk­

lıame'de der ki: 'Öyleyse ... bağışla' ibaresi, şefaatin ancak tevbe edenlere

edilebileceğini gösteren bir üslup taşımaktadır (denilirse), bunun cevabı

şudur: Şefaat herkesle ilgili olmakla birlikte tevbe etmiş birinin şefaate ihtiyacı çok daha açık olduğu için (ayette) özellikle tevbekarlar zikredil­miştir. Ayrıca biz (Ehl-i Sünnet)e göre; Allah tevbekarm tevbesini kabul

etmek zorunda değildir. En güçlü görüş, buradaki tahsisin (yani tevbe­nin özellikle zikredilmesinin) tevbe ve ittibaa teşvik amaçlı olmasıdır.

Benim kalbime gelen de budur. Bu konuda serdedilen en enteresan fikirlerden biri de Ruzbihan el-Bakli'nin Te'vllat'mdaki şu sözüdür:

Meleklerin rahmeti bana ilginç geldi; çünk(.i baksanız a, günahlarında ısrar edenleri nasıl istiğfarlarından hariç tutuyorlar; bu, meleki tarzda

vaki olmuş bir tür zühddür (fazla şey istememe). Bunlar, İnsanoğlunun

Efendisi (sas)'nin -kavmi kendisine işkence ve eziyet ettiği sırada- sarf ettiği şu sözleri sarf etmekten ne kadar uzaklar: 'Allalı'ım! Şu kavmimi

doğru yola ilet, çünkü bilm(eden hareket ed)iyorlar.' İlahi rahmetin her şeyi

kapsadığını kendileri belirtiDelerine rağmen, bu rahmete ancak tevbekar

olanlan layık görüyorlar. Keşke, ilk sözleri üzerinde kalıp, tevbekar olsun isyankar olsun herkes için ilahi mağfireti istemiş olsalardı!" (An­

cak) Fakir der ki: isyankar biri ya mürnindir ya da kafirdir; ikinci şıktaki­

lere mağfiret taalluk etmez (kafir için -mağfiret söz konusu değildir); çünkü mağfiret, mutlak manada yani isyan etmiş olsun olmasın 'mü­min'lere özgü bir şeydir. İşte, Allah'ın, kendisine şirk koşulmasını asla

affetmediğini bildikleri içindir ki, melekler -Müşrikleri müstesna tutmak

için- sadece tevbekarlar için mağfiret talebinde bulunmuşlardır." (Bur­

sevi, Rulıu'l-beyan, 40/7 hk.)

138 MURATSÜLÜN

Ömek2: ''İnkar edenlere," Allah'ın gazabı, sizin birbirinize olan öfkenizden daha büyüktür; imana çağnldığınızda inkar ederdiniz" diye sesle­nilir." (40/10)

"Fakir şöyle diyorum: 'İmana çağrıldığınızda' ifadesi ilahi gazabın sebebinin inkar olduğuna delalet eder; bir nevi şöyle buyrulmuş oluyor: Bu inkarıntzı hatırlayın; çünkü dünyada da Ahirette de hışma uğrama­nızın ve o yakıp tutuşturarak mahveden azaba girmenizin sebebi odur. Nitekim az ileride şöyle buyurur: 'Bunun sebebi, yalnız Allah çağrıldığı

zaman inkar ederken, O'na eş koşulunca inanmanızdır.' İşin hakikati şudur ki, gerçek anlamda 'sevenler seveni' Allah iken, 'düşmanlar düşmanı' nefistir. İmdi; her kim sevenler sevenine göstermesi gereken sevgiyi düşmanlar düşmanına gösterip, onun hakimiyeti altına girerse, Allah da onun üzerindeki inayet nazarını çeker ve buğzedip uzaklaşır." (Bursevi,

Ruhu'l-beıJtin, 40/10 hk.)

Ömek3: "Meydana çıkacakları gün ... işte o zaman onların hiçbir şeyi Allah'a gizli kalmaz. 'Bugün hükümranlık kimindir?' denir; hepsi: 'Gücü herşeye yeten tek Allah'ındır' derler." (40/16)

"Hani o fena bularak kendi varlıklarından çıkacakları gün... işte o zaman, onların varlıklarından hiçbir şey Allah'a gizli kalmaz: O varlık­larını ifna ettikleri esnada Allah'tan başka hiçbir şeyleri kalmaz da bu­nun üzerine Allah kendilerine: 'Bugün hükümranlık yani varlık hü­kümranlığı ve Cüneyd'in (ks): 'Varlık aleminde Allah'tan başka hiçbir şey yoktur!' sözüyle işaret ettiği makam kimindir?' der. Allah'tan başka­sında hiçbir 'varlık hükümranlığı' söz konusu olmadığına göre, soran da cevaplayan da O olmuş olur ve şöyle der: 'Gücü her şeye yeten tek Allah'ındır.' Çünkü Allah Teala, kahhariyet sıfahyla tecelli ettiği için, ortada Allah'tan başka ne soru soran ne de cevap veren vardır." [Bur­sevi, Ruhu'l-beytin, 40/16 hk. (Daye, Te'vlltit-ı Necmiyye' den naklen)]

Ömek4: "Firavun dedi ki: 'Ey Haman! Bana bir kule inşa et, belki o yollara; göklerin yollarına ulaşırım da Musa'nın tanrısına muttali olurum.

ı 1

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞlMLAR 139

Doğrusu, ben onun yalancı olduğu kanaatindeyim!' Yaptığı kötü iş böylece Firavun'a güzel gösterilmiş ve doğru yoldan alıkonulmuş­tu ... " (40/36-37)

Te'vfliit-ı Necmiyye'de der ki: Ayet-i kerime, Firavun gibi, Allah Tea­

la'nın gökte bulunduğunu zannedenlerin kendi zamanlarnun firavunu olduğuna işaret etmektedir. Allah Teala'nın gökte olduğuna inanan

birisiyle bir kafu arasında sadece bu benzerlik bulunsa, mezhebinin

yamukluğu ve inancırun yanlışlığı konusunda ona bu yeter. Çünkü _ Firavun da Allah'ın gökte olduğunu vehmetmek suretiyle yanlışa düş­

müştü. Allah gökte olsaydı, Firavun da yukarıdaki talebinde haklı olur­du. ,Böylece' ifadesi onun, Allah'ın gökte olduğuna dair inancırun yanlış

olduğuna ve doğru yoldan sırf bu inancı yüzünden çevrilip menedildi­ğine delalet etmektedir." (Bursev1, Ruhu'l-beyiin, 40/37'nin tefsirinde)

Örnek S: ,,(Kıyamet) saat(i) gelip çathğı gün ise ,,Firavun'un adamlarını daha şiddetli bir azaba sokun!" (denir ve oraya ahlırlar ... )" (40/46)

"(Kıyamet) saat(i) gelip çathğı gün .. : ifadesi, ruhların ölümle beden-lerinden ayrılmasına işaret eder; çünkü "ölen birinin kıyameti kopmuş" demektir. 'Firavun'un adamlarını azabın en ağırına sokun' denir. Zira

nefis firavununun uğrayacağı en şiddetli azap ayrılıktır ve bedeni terke­

derken tabiatı gereği alışıp bağlandığı şeylerden bir anda kopacaktır.

İnsanın alıştığı bir şeyden kopması ise gerçekten çok sıkıntı vericidir. Nitekim bağlılığın şiddet ve büyüklüğüne göre elem de şiddetli olınak­tadır." [Bursevi, Rılhu'l-beı;fin, 40/46 hk. (Daye, Te'vfliit-ı Necmiyye' den)]

Ömek6: JJ ••• sizi tertemiz şeylerle nzıkland.ıran, Allah'tır." (40/64)

"Tertemiz (tayyib) olan, yaratıkların tertemiz gördüğü şeyler değil, Yaratıcırun tertemiz bulduğu şeylerdir. Çünkü O öyle bir 'Tayyib'dir ki

tayyib olanın dışındakileri kabul etmez. Allah'ın kulundan -bizzat kendi yaptığı bir şey olarak- kabul edebileceği tertemiz şeyler, [riya ve şüphe­

den uzak] tertemiz kelimelerdir (kelim-i tayyib). Nitekim bir ayette;

'O'na ancak temiz ve güzel kelimeler ulaşır.' [35/10] buyrulmuştur.

'Allah'ın hibesi olan' tertemiz ise, O'nun cemal ve celaı sıfatlarırun tecel-

140 MURATSÜLÜN

lisidir. İşte 'Ve sizi tertemiz şeylerle nzıklandıran, Allah'tır' ifadesiyle bu iki sıfata işaret edilmektedir. Hasılı, tertemiz kavramı, birkaç kısma

ayrılır: Tertemiz nzıklar, tertemiz zikirler ve tertemiz haller." [Bursev1, Rılhu'l-beyfin, 40/64 hk. (Te'vllfit-ı Necmiyye' den naklen)]

EK-2 OSMANLI GELENEGİNDE TEFSİR EDİLENAYET ve SÜRELER

Aşağıdaki liste

https://www.yazmalar.gov.tr/detayli_arama.php?cmd=liste&ss=93

ve Muhammet Abayın Osmanlı müfessirleriyle ilgili na-tamam bir

çalışmasından yararlanılarak oluşturulmuştur. Maksat, 'Osmanlı tefsir

geleneğinde işlenen ayet ve surelerin kataloğunu çıkartınak' değil, 'Os­manlı aydınının Kur'an-ı Kerim'in hangi bölümleri üzerinde i'mai-i fikr ettiğini tespit etınek' olduğundan, Fatiha ve Ayete'l-kürs1 gibi çok sayıda

yazma tefsiri bulunan surelerin -aynı adı taşıyan- mükerrerleri listeye dahil edilmemiştir. Bu liste, Osmanlı döneı:nirli merak eden Kur'an

araştırınacılarına kılavuzluk edebilir.

(1) Sure Tefsirleri

Ahseııü 'l-kasas (Tefslrıı sılreti Yusuf) Dürretü'l-Bahr 'ala sılreti'l-'Asr Eshelü 'l-meııfihic fi tejslri sılreti'l-Ma'iiric Esranı 'I-Fatiha es-Seb'u 'l-Mesanl Faslii 'l-hitiib fi tefslri Ümmi'l-Kitab Fatiha sılresi tejsiri Fatiha-i şerife tefsiri el-Fütılhiitü 'l-'ayniyye (Fütılhiit-i 'Ayniyye) Gurretü 'l-asr fi tefslri sılreti'n-Nasr Haşiye 'ala tejslr-i sılre-i Nebe' Hediyyetü 'l-eslaf fi tefs'iri sılreti Kiif Hısııü 'l-ayeti'l-'iziim fi tejs'iri evaili sılreti'l-Eıı 'iim İhlas sılresi tefsiri 'İzzetii'l-'asr fi tefslri sılreti'ıı-Nasr

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞlMLAR 141

el-Lfiihiitü 'l-barkıyye fi keşfi'l-lıııcubi ve'l-estfir 'an vüci'ihi esrfiri bazi'l-ehiidfsi ve'l-fiyfit

Letiiifü 'l-fiyfit ve nııküşu 'l-beı;yinfit Mecmıl'u 'l-fiyfiti'l-müntehabe Medfiricü'l-meliki'l-mennfin fi beyani ma'iirid'l-insan Mi'racu 'l-'ulfi fi tefs1ri sılreti'l-İsrfi Miftfihu 'l-Ffitiha el-Muhiikeme beı;ne arai'l-muhakkıkfn fi sılreti'l-En 'am Mulıtasaru 'l-münteha fi tefs1ri sılreti'l-İsra Mülk sılresi tefsiri Netfiicü'l-efkar fi tefs1ri's-süveri's-selfis el-Fatiha ve'l-'asr Net1cetü't-tejfis1r fi sılreti Yılsuf Risfile fi esrari'l-Fatiha Risfile fi tejs1ri "Nun ve'l-kalem" Risfile ma'mılle 'ala sılreti'l-En'fim Risfiletii rfifi'i'l-hicfib fi ittisali'l-Besmele bi-Fatihati'l-Kitfib er-Risfiletü 'l-fethiyyetü 'l-malımıldiyye fi beyani merfitibi'l-cevleti'l-'aliyye Secencelü 'l-ervfilı fi tefs1ri'l-Fatiha Sın-ı furkiin tefszr-i sılre-i Furkiin Sırr-ı İnsfin Sırr-ı İstiva Sırr-ı Kur'an Sırr-ı Meryem Sırr-ı Tenzll Sırrıı 'l-feyz ve'n-ııılr fi tejs1ri sılreti'l-'Asr Sılre-i İhlfis ve Alfik tefsirleri Sılretü 'l-halfis fi tejs1ri sılreti'l-İhlas Şerlıu tejs1ri sılreti'l-Kelıf Şerlıu 'l-Ffitihati' ş-şerife Tahk1kıı teveccülıi'l-Beydfiv1 fi sılreti'l-Burılc Tavzllıu tejs1r-i sılreti'l-Fatilıa Tefslr-i Ffitiha (çok sayıda) Tefs1r-i Fatiha-i Şerife Tefslr-i Kıssa-i Yusıif Tefslr-i sılre-i 'Amme Tefslr-i sılre-i A 'raf Tefs1r-i sılre-i Bakara Tefslr-i sılre-i Duhfi

142

Tefslr-i sılre-i Elem neşrah Tefslr-i sılre-i En' iim Tefslr-i sılre-i Enbiyli Tejsfr-i sılre-i Flitiha

MURATSÜLÜN

Tefslr-i sılre-i Flitiha (Dibace-i Tefslr-i Kebirde) Tefslr-i sılre-i Flitiha ve Kader Tefslr-i sılre-i Flitiha ve kısmün min sılreti' l-Bakara Tefslr-i sılre-i Flitiha ve Tevhld Tefslr-i sılre-i Feth Tefslr-i sılre-i Hadld Tejsfr-i sılre-i İhllis Tefslr-i silre-i İhllis ve sılre-i 'Allik Tefslr-i sılre-i İnslin Tefslr-i sılre-i İnşirlik Tefslr-i sılre-i İsrli Tefslr-i sılre-i Kadr illi Nlis Tefslr-i sılre-i Kevser ve Ayeti'l-Kürsl Tefslr-i sılre-i Mülk Tefslr-i sılre-i Mülk ve YliSin Tejsfr-i sılre-i Nalıl Tejsfr-i sılre-i Nasr Tejsfr-i sılre-i Nebe' Tefslr-i sılre-i Necm Tefslr-i sılre-i Rahmlin Tefslr-i sılre-i Vlikı'a Tejsfr-i sılre-i ved-Duhii illi sılre-i Kiifirı1n Tejsfr-i sılre-i YliSfn Tejsfr-i sılre-i YliSfn ve Ayete'l-Kürsl Tejsfr-i sılre-i YliSfn ve ba'zi liylit Tefslr-i sılre-i Ylisfn ve ba'zi's-süver Tejsfr-i sılre-i YliSin ve ciiz-u Nebe' Tefslr-i sılre-i Ylisln ve Tebiireke Tejsfr-i sılre-i Yılsuf Tefslr-i sılre-i Zliriylit Tefslr-i YliSin-i Şerif Tejsfru sı?.reteyi'l-Kadr ve'l-Feth Tefslru sılreteı;i'l-Muavvizeteıjlı Tefslru sılreti f:lud

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞIMLAR

Tefslru sureti Kureyş Tefslru sureti ve'd-Duha Tefslru sureti ve'l-ildiyat Tefslru sareti YilSin Tefslru sureti YilSin ve silreti'l-Vilkı'a Tejsfru sılreti Yılsıif Tejsfru sılreti' d-Duhiin Tejsfru sılreti'l-Asr Tefslru sılreti'l-Bakara Tejsfru sılreti'l-Beled Tejsfru sı1reti'l-Beled ve'l-Kevser Tejsfru sı1reti'l-En 'iim Tejsfru sı1reti'l-Enfill Tefs1ru sılreti'l-Filtiha Tejsfru sılreti'l-Filtiha ve sılrettl-Mülk ila fihiri'l-kitfib Tefs1ru sılreti'l-Fecr Tejsfru sılreti'l-Feth Tejsfru sılreti'l-Furkiin Tejsfru sılreti'l-İhlils Tejsfru sı1reti'l-İhlfis (el-İhlilsiyye) Tejsfrıı sı1reti'l-İnsiln Tejsfru sı1reti'l-Kadr Tefs1ru sılreti'l-Kevser TeJsfru sı1reti'l-Mülk Tefs1ru sılreti'l-Mü 'minıln Tejsfru sı1reti'l-Vfikı'a Tejsfru sı1reti'l-Vird (44) Tefs1ru sılreti'n-Nilzi'iit Tefs1ru sılreti'n-Nebe' Tejsfru sılreti Nı1h Tefs1ru sı1reti't-T egilbun Tejsfru sı1reti't-Tekilsür TeJsfru sılreti'z-Zelzele Tejsfru 'l-Filtiha Tercemeve Tejsfr-i Sı1retii 'l-Kadr Terceme-i Tefsrr-i sılre-i Fetih Terceme-i Tejsfr-i sılre-i Kevser Terceme-i Tefs1r-i sılre-i Nebe'

143

144 MURATSÜLÜN

Terceme-i Tejsfr-i sılre-i Yiisfn Terceme-i Tejsfr-i sılreti'l-Viikz'a YilSin sılresi tefsiri Zübdetü '1-enfiis tejsfru sılreti '1-İlıliis

(2) Ayet T efsirleri

Ceviib 'an suiil fi tejsfri kavlihf te'iilii "Ve'n-necmi izii hevii" Def' u işklili'l-istisnii' fi kavlihf te'iilii "Fe-emme 'llezfne ... " Dej'u'l-işkiili'l-viiki' fi kavlihf te'iilli "Ve lev 'alime'lliihu fihim hayran ... " ed-Diirru '1-meıısılr fi hiziineti esriiri' n-Nılr el-Ecvibe fi tejsfri'l-liyeti'l-'acfbe Enfsü 'r-rams fi tejsfri liyeti ceryi'ş-şems Fethu '1-beıJiin li-husüli'n:..nasr ve 'l-eman Giiyetii'l-burhiin fi beyani a'zami iiyetin fi'l-Kur' iin Hall-i mesele-i tüflin Hiişiye 'alil tefszri kavlihf te'iilii "Fe-siihkan li-lishabi's-se'fr" el-Keşf 'ani'l-emr fi tejsfri iihiri sureti'l-Haşr Keşfii '1-esriiri'l-berarah fi tejsfri iiyeti "Kutile '1-insamı ma ekferah" Keşfii 's-sirri'l-miibhem fi evveli sılreti Meryem el-Maşriku'r-rılhiiniyye ve'l-mağribu'l-cismliniyye fi tejsfri liyeti "Hatta izii be­

leğa mağribe'ş-şems"

el-Miisteve'l-a'lli fi;ş-şurbi'l-ahlii fi tejsfri kavlihf te'iilli "Ve kfine 'arşuhıl 'ale'l-mli' _"

en-Nazmu '1-mubfn fi'l-liyiiti'l-erba'fn en-N evadir ve'l-letiiif fi tejsfri'l-liyiiti'lletf ihtevet 'ale'n-nuket ve'z-zariiif Nüzhetü '1-ihviin fi tejsfri kavlihf te'iilii "Ya Lıltu İnnii ... " Risiile 'alil kavlilıf te'iilii "İ yy !ike na 'budu ... " Risiile fi iiyeti "el-Haccii eşhurun ma'lumiit ... " Risfile fi def' i't-te' iirıız beıJııe '1-iiyeteıjlı Risiile fi istisna "İllii mii şiie rabbuk..." Risiile fi fziihi sebebi't-ta'lfl fi kavlihf te'iilii "İıme ... " Risiile fi kavlihf te'iilii "İıınema Ye'muru Mesacide'llah ... " Risiile fi kavlihf te'iilii fi'l-Enfal ... Risfile fi tahkiki saliiti'l-vusti'i Risiile fi tahkfki'l-istisnii' fi kavlilıl te'iilii "İllii tezkiraten limeıı yahşii" Risiile fi tahlfli işkfili'l-istisııa fi kavlihf te'iilii "Ve ... " Risiile fi tejsfri 'aşerati iiyiitin fi Ahviili'l-Haşr Risiile fi tejsfri iiyete'l-kiirsf

KUR' AN' A İŞARI Y AKLAŞIMLAR

Risiile fi tefsiri tiyeti "Bela men esleme vechelıı1li'lltih" Ristile fi tefsiri tiyeti "el-Haccu eşhürun ma' lftmtit..." (2119 7) Ristile fi tefsiri tiyeti "Emme's-sefinetü fe-ktinet ... " Ri stilefi tefsiri tiyeti "Fesühkan li-ashiibi 's-se 'ır ... " Ristile fi tefsiri tiyeti "Hel yenzurune ... " Ristile fi tefsiri tiyeti "Hüve'llezf haleka's-semtivtiti ve'l-arda fi sitteti eyytiın" Ristile fi tefsiri tiyeti "İn ne rabbeke le-zıl mağfiratin ... " Ristile fi tefsiri tiyeti "Küllü men aleyhti Jan ... " Ristile fi tefsiri tiyeti "Külıl ve'şrabıl ve lti tüsri.JU" Risiile fi tejsfri tiyeti "Ltibisine fi-Jıti ahkiibti ... " Ristile fi tefsiri tiyeti "Lev ktine fi-himti tililıetım illti'lliihu le-fesedetti" Ristile fi tefslri tiyeti "Ma ktine 'ale'n-Nebiyyi min haracin ... " Ristile fi tefsiri tiyeti "Ma ktine ale'n-nebiyyi min haracin ... " Ristile fi tefsiri tiyeti "Süınme'llezine keferıi ... " Ristile fi tefsiri fiyeti "Tebtirake'llezi bi-yedilıi'l-mülk ... " Risfile fi tefsiri tiyeti "Valliilıu yelıtassu bi-ralımetihi men yeşti' ... " Ristile fi tefsiri tiyeti "Ve ctiveznti bi-beni İsrmle'l-balıra" Ristile fi tefsiri tiyeti "Ve ktine 'arşulııl 'ale'l-mti' ... " Ristile fi tefsiri tiyeti "Ve lekad erselnti Musa bi-fiyfitinti" Risfile fi tefsiri tiyeti "Ve levlti en yekune'n-ntisu ummeten vfihideten ... " Risfile fi tefsiri fiyeti "Ve mti teştiılne illa en yeştialliih ... " Ristile fi tefslri tiyeti "Ve men yebtaği ğayra'l-isltimi dinen ... " Ristile fi tefsiri tiyeti "Ve yekfurılne bi-nıti vertiehıl..." Risfile fi tefsiri fiyeti "Velfikin ezekna'n-nfise minnti bi-rahmetin" Risfile fi tefsiri fiyeti "Ve'llezine yermılne'l-muhsantit..." Ristile fi tefsiri tiyeti "Ve'ş-şemsü tecri li-müstekarrinlelıti ... " Risiile fi tefsiri fiyeti "Ya eyyühe 'n-ntisu 'budıl rabbekum" Risfile fi tefsiri tiyeti "Yevme lti yenfe'u mtilım ... " Ristile fi tefsiri tiyeti'l-vudü' Ristile fi tefslri tiyetin min sılreti'l-ahztib Ristile fi tefsiri ba'zi'l-tiyfit redden li'l-Mu'tezile Risfile fi tefsiri evaili sılreti'l-Enbiyti Risfile fi tefsir-i kavlilıl te'iilti "Ev kesebet fi fmfinihti hayran ... " Ristile fi tejsfr-i kavlilıf te'iilti "Felti tec'alft lilltilıi endtiden ... " Ristile fi tefsir-i kavlilıf te'iilti "Felemmti beleğa me'ahu's-sa'ye ... " Ristile fi tefsir-i kavlilıl te'iilti "İ'melıl ale Dfivılde şükran ... " Ri stilefi tefsir-i kavlihf te'iilti "İnne ba 'da' z-zanni ismun ... "· Ristile fi tejsfr-i kavlilıf te'iilti "Kad ejlelıa ... "

145

146 MURATSÜLÜN

Risiile fi tefs'ir-i kavlih'i te'iilii "Kiile'l-meleu'llez'ine'stekberılmin kavmih'i..." Risiile fi tejsfr-i kavlihf te'iilii "Kul innemii yılhii illeıjye ... " Risiile fi tefslr-i kavlilıl te'iilii "Kuli'lliihümme miilike'l-mülki..." Risiile fi tejslr-i kavlilıl te'iilii "Lem tekiin timenet min kablu ... " Risiile fi tefslr-i kavlihl te'iilii "Ma kezebe'l-fuiidu ma raii ... " Risiile fi tefslr-i kavlilıl te'iilii "Uskun en te ve zevcuke'l-cennete ... " Risiile fi tefslr-i kavlilıl te'iilii "Ve etimmu'l-hacce ve'l-umrate lilliih ... " Risiile fi tejsfr-i kavlihl te'iilii "Ve hüve'l-gaftlru '1-vedıld ... u Risiile fi tefsfr-i kavlihf te'iilii "Ve hüve'lliihu fi's-semiiviiti..." Risiile fi tefslr-i kavlihl te'iilii "Ve ma teşiiılne illa en yeşiialliih ... u Risiile fi tefslr-i kavlihf te'iilii "Ellezfne yehmilılne'l-arş ... u Risiile fi tefslr-i kavlihlte' iilii "Ya ard u 'bla'l miieki ... u Risiile fi tejsfr-i kavlihf te' iilii "Yevme ye' tl ba 'du ayati Rabbik ... u Risiile fi tefslr-i kavlihf te'iilii "Yuhallevne fihii min esavira min zehebin ve

lü'lüii ... u

Risiile fi tefs'iri kavlihl te' iilii "Hatta ize' steı/ ese 'r-rusulu u Risiile fi tefs'iri kavlilıl te'iilii "Ma enzelnii 'aleyke'l-Kur'iine li-teşkii ... " Risiile fi tefs'iri kavlilıl te' iilii "Ve ize 'l-nıev 'ıldetu suilet ... u Risiile fi tevc'ihi 'unıumi'l-hasri mine'l-iiyeti... Risiile tete'allaku bi-kavlihi te'iilii "Velev alime'lliihu fihim hayran le-

esme' ahum .. u Risiile-i tefslr-i ayet-i "Ve men 'indehıl 'ilnıu 'l-kitiibu Risiile-i tefslr-i iiyeti'l-kiirsl Risiile-i tejsfr-i kavlihl te'iilii "Anıener-resUlu bimii unzile ileyhiu er-Risiiletii'l-cıldiyye fi tefs'iri iiyetin fi'l-kıssati'n-nılhiyye er-Risiiletii 'n-nasriyye [Tefslru ay eti' n-nasr (22/35) 1 er-Risiiletii 'n-nılriyye fi keşfi'l-esriiri'n-niiriyye fi tefslri iiyeti'n-nılr er-Risiiletü 'n-nılriyye ve'l-mişkiitu 'l-kudsiyye Sırru '1-yak'in fi tefs'iri ay eti "Ve 'bu d rabbeke hatta ye' tiyeke 'l-yak'in u Şerlııt risiiletin fi ayati' t-tevlı'id . Ta'llka 'ala tefslri kavlilıl te'iilii "Ve uliitu '1-ahmiili ... u Tecelli'n-nılri'l-mubln fi mir' iiti "İyyiike na 'budu ve iyyiike neste'ln u Tefsir min ayati sılreti'l-A 'raf Tefslr-i Ayete'l-kiirs'i Tefs'ir-i iiyeti "Fa'hlii' na'leıjku Tefslr-i iiyeti "Hel yenzurılne ... " Tefslr-i iiyeti "İmıe's-saliite tenha 'ani'l-fahşii ... u Tefszr-i iiyeti "Kul in nemli yıllıii ileyye ennemii iliilıukum iliilıun viilıid ... u

KUR' AN' A İŞARI YAKLAŞIMLAR

Tejsfr-i ayeti "Ma kane ale'n-nebiyyi min haracin" Tefszr-i ayeti "Rabbena enzil 'aleyna maideten mine' s-sema" Tefszr-i ayeti "Ve enne'lliihe leı;se bi-zallaminli'l-'abfd ... " Tefszr-i ayeti "Ve lekad erselna Musa bi-ayatina ... " Tejsfr-i ayeti "Ve ma nekamuminhum illa en yu' minıl billa/ı ... " Tefslr-i ay eti "Yevme ye'tf ba' du ayati Rabbik ... " Tefszr-i ayeti "Yuhiidi'üne'lliilıe ... " Tefszr-i ayeti "Züyyine li'llezfne keferu 'l-hayatu 'd-dünya ... " Tefslr-i ayeti "Bi-eyyi zenbin kutilet" Tefslr-i ayeti "er-Rahmanu 'ale'l-arşi'steva" Tefslr-i kavlilız te'iila "Ev ke-sayyibin mine' s-sema" Tejsfr-i kavlihf te'iila "Ve levla fadlu'liilıi 'aleı;kum" Tefszr-i kavlilıf te'iila "Hüvellezf haleka lekum ... " Tefslr-i kavlilız te'iila "Kad ejlelıa'l-mü'minıln" Tefslr-i kavlilıf te'iila "Ve lıuve'lliihu fi' s-semavati ... " Tejsfr-i kavlilıf te'iila "Ve iz ehaze'lliilıu mfsaka'n-nebiyyfn ... " Tefslr-i kavlihl te'iila "Akımi' s-salate li-düliki' ş-şems" Tefslr-i kavlilı'i te'iila "el-Hamdi lillalıi lıaleka's-semavati ve'l-arz" Tefszr-i kavlilıf te'iila "İkterabe li'nnasi lıisabuhum" Tejsfr-i kavlilıf te'iila "İnna a'taynake'l-kevser Tefslr-i kavlihf te'iila "İrame zfiti'l-'imad" Tefslr-i kavlilıf te'iila "Kiile innf zahibım ila Rabbi" Tefslr-i kavlihl te'iila "Kiile selamun 'aleı;k" Tefslr-i kavlilıf te'iila "Ma la yedurruhıl" Tefslr-i kavlilıf te'iila "Ma lekum min ilalıin ğayrulı" Tefslr-i kavlilıf te'iila "Va'bud Rabbeke hatta ye'tiyeke'l-yakfn" Tefszr-i kavlilıf te'iila "Ve ca'ale'z-zulumati ve'n-nılr" Tefslr-i kavlihl te'iila "Ve en leı;se li'l-insani illa ma se' ii" Tefslr-i kavlihl te'iila "Ve izi'btela İbralıfme Rabbulı" Tefszr-i kavlihl te'iila "Ve la tarkenıl ile'liezine zalemıl" Tefslr-i kavlilız te'iila "Ve ma kaderulliilıe hakka kadrilıf" Tefszr-i kavlilıf te'iila "Zalike bi-ma kaddemet. .. " Tefszr-i kavlihfte' ii la "Alliilıu n uru' s-semavat" Tefslr-i kavlilıl te'iila "Fe-men ya'me'l-miskiile zerretin hayran" Tefslr-i kavlilıf te'iila "İnne Evvele beı;tin Vudi'a linnas" Tefszr-i kavlilıf te' aza "le-kad nasarakumu 'lliilıu fi mevatıne kesfratin"

147

Tefslr-i kavlihf te'iila "Ma Enzelna 'aleı;ke'l-Kur'ane li-teşkii illa tezkireten ... "

148 MURATSÜLÜN

Tefs!r-i kavlilıl te'iila. "Ve lekad 'aliımi le-meni'şterahu ma lehu fi'l-ahirati min halak"

Tefs!r-i kavlilıl te'iila "Ya eı;yuhellezlne amenıl" Tefslr-i kavlihl te'iila "Yes'elılneke 'ani's-sa'ati ... " Tejsfr-i Amene'r-Resıllü Tefslr-i ayet-i "İmıa 'aradna" Tefslr-i ayet-i "Ve ma Muhammed ün illa resul. .. " Tefslr-i ayet-i "Ve sabikıl ila ınarifetin ... " Tefslrıı ay eti' l-kiirsl Tefslru ba'zi'l-ayat min sılreti'r-Rılm Tejsfru evveli sılrettl-Enbiya Tefslru kavlihi te'iila "Yevme yecmeulliihu 'r-rusiile" Tefslrıı'l-ayati'l-musaddera bi-Rabbena Ünsü 'l-valıfd fi tejsfri ayeti'l- 'adli ve 't-tevlıfd