AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ HESABLAMA PALATASI

“Azərbaycan Respublikasının 2015-ci il dövlət büdcəsinin icrası

haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsinə və dövlət

büdcəsinin icrasına dair illik hesabata

Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının

R Ə Y İ

BAKI – 2016

Mündəricat 2

Abreviatura və akronimlər 3

Ümumi məlumatlar 4

I Bölmə. 2015-ci ildə dövlət büdcəsinin icrasının icmal təhlili 6

1.1. 2015-ci ildə dövlət büdcəsinin icrasının makroiqtisadi şəraiti 6

1.1.1. Dünya üzrə əsas iqtisadi inkişaf meylləri 6

1.1.2. Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas makroiqtisadi göstəriciləri 22

1.2. Dövlət büdcəsinin icrasının əsas parametrləri 42

1.2.1. “Azərbaycan Respublikasının 2015-ci il dövlət büdcəsinin icrası haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun layihəsi

42

1.2.2. 2015-ci ildə icra edilmiş dövlət büdcəsinin parametrlərinin təhlili 44

1.2.3 Dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin icmal təhlili 47

1.2.4 2015-ci ildə həyata keçirilmiş satınalmalar 72

1.2.5 İcmal büdcənin parametrlərinin təhlili 73

II Bölmə. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin icrası 80

2.1. Vergi gəlirlərinin icrası 80

2.2. Digər gəlirlərin icrası 131

III Bölmə. Dövlət büdcəsi xərclərinin icrası 153

3.1. Ümumi dövlət xidməti sahəsində büdcə vəsaitlərindən istifadə 153

3.2. Sosialyönümlü sahələrdə büdcə vəsaitlərindən istifadə 203

3.2.1. Elm, təhsil, səhiyyə və mədəniyyət xərclərinin təhlili 203

3.2.2. Sosial müdafiə və sosial təminat xərclərinin təhlili 286

3.3. Müdafiə və hüquq-mühafizə sahəsində büdcə vəsaitlərindən istifadə

308

3.3.1. Müdafiə xərclərinin təhlili 308

3.3.2. Məhkəmə hakimiyyəti, hüquq-mühafizə və prokurorluq xərclərinin təhlili

311

3.4. İqtisadiyyatın real sektorunda və iqtisadi fəaliyyətin digər sahələrində büdcə vəsaitlərindən istifadə

319

3.4.1. Mənzil-kommunal təsərrüfatı xərclərinin təhlili 319

3.4.2. Yanacaq və enerji xərclərinin təhlili 341

3.4.3. Kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı, balıqçılıq, ovçuluq və ətraf mühitin mühafizəsi xərclərinin təhlili

345

3.4.4. İnvestisiya xərclərinin təhlili 367

3.4.5. Nəqliyyat-rabitə və iqtisadi fəaliyyətlə bağlı digər xərclərin təhlili 403

IV Bölmə. Dövlət borcunun və büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi 433

4.1. Dövlət borcunun və dövlət borclanma limitinə riayət olunmasının təhlili

433

4.2. Dövlət büdcəsi kəsirinin maliyyələşdirilməsi mənbələrindən istifadə vəziyyətinin təhlili

440

V Bölmə. Nəticələr və təkliflər 446

3

ABREVİATURA və AKRONİMLƏR

AAQ Ali Audit Qurumu

AB Avropa Birliyi

AMB Avropa Mərkəzi Bankı

AQP Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti

BMT Birləşmiş Millətlər Təşkilatı

BRICS B (Brazil), R (Russia Federation), I (India), C (China), S (South African Republic)

BVF Beynəlxalq Valyuta Fondu

CƏB Cari Əməliyyatlar Balansı

DB Dünya Bankı

DGK Dövlət Gömrük Komitəsi

DNF Dövlət Neft Fondu

DİP Dövlət İnvestisiya Proqramı

DSK Dövlət Statistika Komitəsi

İƏİT İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı

SDV Sərbəst Dönərli Valyuta

ÜDM Ümumi Daxili Məhsul

FES Federal Ehtiyat Sistemi

INTOSAI The International Organisation of Supreme Audit Institutions

ISSAI International Standards of Supreme Audit Institutions

OPEC Organization of the Petrolium Exporting Countries

PIIGS P (Portugal), I (Ireland), I (Italy), G (Greece), S (Spain)

SOCAR State Oil Company of the Azerbaijan Republic

WTI West Texas Intermediate

VBT Vahid Büdcə Təsnifatı

4

ÜMUMİ MƏLUMATLAR

“Azərbaycan Respublikasının 2015-ci il dövlət büdcəsinin icrası haqqında”

Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsinə və dövlət büdcəsinin icrasına dair illik

hesabata Hesablama Palatasının rəyi (bundan sonra Rəy) “Hesablama Palatası

haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2-ci və Hesablama Palatasının Daxili

Nizamnaməsinin 12-ci maddələrinin tələblərinə, habelə “Dövlət büdcəsinin icrası barədə

müvafiq qanun layihəsinə və illik hesabata dair Hesablama Palatasının rəyinin

hazırlanması, baxılması və təsdiq edilməsi Qaydaları”na uyğun hazırlanmışdır.

Rəyin tərtib olunmasında “Azərbaycan Respublikasının 2015-ci il dövlət büdcəsi

haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunundan, Azərbaycan Respublikası Milli

Məclisi tərəfindən Rəy üçün təqdim edilmiş “Azərbaycan Respublikasının 2015-ci il

dövlət büdcəsinin icrası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsindən və

dövlət büdcəsinin icrasına dair illik hesabatdan, 2015-ci və əvvəlki illər üzrə Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin hesabatlarından, 2015-ci il dövlət büdcəsinin icrası

üzrə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin və Azərbaycan Respublikası Vergilər

Nazirliyinin aylıq və illik hesabatlarından, Mərkəzi Bankın, Azərbaycan Respublikası

Dövlət Statistika Komitəsinin rüblük hesabat və statistik məlumatlarından, Hesablama

Palatası tərəfindən həyata keçirilən nəzarət tədbirlərinin nəticələrindən, nüfuzlu

beynəlxalq təşkilatların hesabat və tədqiqatlarından, həmçinin dövlət büdcəsinin

vəsaitlərinin istifadəsi ilə bağlı qurumlar tərəfindən Hesablama Palatasına təqdim

edilmiş məlumatlardan istifadə edilmişdir.

Eyni zamanda, hesabat ilində dövlət büdcəsi xərclərinin həm funksional, həm də

iqtisadi təsnifat üzrə köməkçi bölmələr və paraqraflarda dəyişiklik edildiyini nəzərə

alaraq, təhlillərdə təqdim edilmiş dürüstləşdirilmiş təyinat göstəricilərinə istinad

olunmuşdur.

Rəy aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir:

“Ümumi məlumatlar” bölməsində Rəyin hazırlanması zamanı istifadə edilən

məlumat mənbələri, habelə Rəyin strukturu barədə izahat verilmişdir.

I bölmədə hesabat ilində dünyada və ölkəmizdə makroiqtisadi meyllər qeyd

olunmuş, dövlət büdcəsinin icrasını xarakterizə edən makroiqtisadi şərait və büdcə

parametrlərinin ümumi təhlili aparılmış, təqdim edilmiş hesabata əsasən “Azərbaycan

Respublikasının 2015-ci il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası

Qanununun ayrı-ayrı maddələrinin, habelə, müəyyən olunmuş limit və ya hədlərin icrası

5

vəziyyəti araşdırılmışdır. Bölmədə həmçinin dövlət satınalmaları ilə bağlı hesabat ilində

və əvvəlki illərdə hesabat məlumatları təhlil olunmuşdur.

II bölmədə dövlət büdcəsi gəlirlərinin müəyyən edilmiş proqnozlarının vergi və

digər gəlir mənbələri, tədiyə və mülkiyyət növləri, habelə bir sıra iri dövlət vergi

ödəyiciləri üzrə icra vəziyyəti təhlil edilmişdir.

III bölmədə dövlət büdcəsi xərclərinin funksional və iqtisadi təsnifatının bölmələri,

köməkçi bölmələri və bəzi hallarda isə paraqrafları səviyyəsində dövlət idarəetmə,

müdafiə və hüquq-mühafizə orqanlarında, sosialyönümlü sahələrdə, iqtisadiyyatın real

sektorunda və iqtisadi fəaliyyətin digər sahələrində, habelə təsdiq edilmiş proqram və

layihələr üzrə vəsaitlərdən istifadə vəziyyəti ətraflı araşdırılmışdır. Bu bölmədə dövlət

büdcəsinin vəsaitlərinin istifadəsi ilə bağlı qurumlar tərəfindən Hesablama Palatasına

təqdim edilmiş sənədlərin, o cümlədən “İdarələrin (müəssisə və təşkilatların) xərclər

smetasının icrası haqqında hesabat (2 № li forma)”ın, “Büdcədənkənar vəsaitlər üzrə

xərclər smetasının icrası haqqında hesabat (4 № li forma)”ın, “Təşkilatların debitor və

kreditor borcları barədə məlumat”ın, həmçinin xəzinədarlıq idarəsi tərəfindən büdcə,

büdcədənkənar, depozit və tapşırıqlar, əsaslı vəsait qoyuluşu, ehtiyat fondu üzrə təsdiq

edilmiş üzləşmə aktlarının təhlilinə istinad edilmişdir.

IV bölmədə dövlət borcunun mövcud durumu, dövlət borclanma limitinə riayət

olunması, büdcə kəsiri və onun maliyyələşdirilməsi mənbələrindən istifadə vəziyyəti

təhlil olunmuşdur.

V bölmədə təhlil prosesində əldə edilmiş nəticələr, həmçinin həmin nəticələrə

əsaslanan və dövlət maliyyə inzibatçılığının daha da gücləndirilməsi istiqamətində

təkliflər əks olunmuşdur.

6

I BÖLMƏ. 2015-Cİ İLDƏ DÖVLƏT BÜDCƏSİNİN İCRASININ

İCMAL TƏHLİLİ

1.1. 2015-ci ildə dövlət büdcəsinin icrasının makroiqtisadi şəraiti

1.1.1. Dünya üzrə əsas iqtisadi inkişaf meylləri

Enerji daşıyıcılarının dünya bazarlarında qiymətinin əvvəlki illə müqayisədə

azalması prosesinin daha da sürətlənməsi, dünyanın ikinci iqtisadiyyatı hesab edilən

Çində ÜDM-in real artım tempinin əvvəlki dövrlə müqayisədə aşağı düşməsi, ölkələr

arasında gedən “valyuta müharibələri”nin yeni müstəviyə keçməsi və ABŞ-da sərt, bir

sıra ölkələrdə yumşaq monetar siyasətin tətbiqi 2015-ci ildə iqtisadi proseslərin dinamik

dəyişməsinə səbəb olmaqla dünya iqtisadiyyatını hesabat dövründə xarakterizə edən

əsas amillər olmuşdur. Qeyd olunanlar isə, öz növbəsində, dünya və ayrı-ayrı ölkələr

üzrə iqtisadi artım templərinin 2014-cü illə müqayisədə 2015-ci ildə azalmasına öz

təsirini göstərmişdir (Cədvəl 1).

Cədvəl 1. Dünya üzrə real artım templəri, əvvəlki illə müqayisədə, %-lə

2012 2013 2014 2015 Proqnoz*

2015 icra

Dünya üzrə 3,2 3,3 3,4 3,1 3,1

İnkişaf etmiş ölkələr 1,2 1,2 1,8 2,2 1,9

İnkişaf etməkdə olan ölkələr 5,1 5,0 4,6 4,0 4,0

Avrozona -0,4 -0,3 0,9 1,5 1,6

G-7

ABŞ 2,3 1,5 2,4 2,6 2,4

Fransa 0,2 0,7 0,2 1,2 1,1

Almaniya 0,6 0,4 1,6 1,5 1,5

Yaponiya 1,7 1,6 0,0 0,6 0,5

Birləşmiş Krallıq 1,2 2,2 2,9 2,5 2,2

Kanada 1,7 2,2 2,5 1,0 1,2

İtaliya -2,8 -1,7 -0,3 0,8 0,8

MDB 3,5 2,1 1,0 -2,7 -2,8

BRICS

Braziliya 1,9 3,0 0,1 -3,0 -3,8

7

Rusiya 3,5 1,3 0,7 -3,8 -3,7

Hindistan 5,6 6,6 7,2 7,3 7,3

Çin 7,7 7,7 7,3 6,8 6,9

CAR 2,2 2,2 1,5 1,4 1,3

Mənbə: BVF-nin Dünya İqtisadi icmalları, 2013 yanvar, 2014 yanvar, 2015 oktyabr və 2016

yanvar və aprel

*BVF-nin 2015-ci ilin oktyabr tarixli proqnozu

Dünya üzrə ÜDM-in real artım tempinin 2015-ci ildə 0,3 faiz bəndi azalması BVF-

nin “Dünya iqtisadi icmal”larında1 əsasən uzun müddətli dövrdə istehsalın həcminin

artım templərinin zəifləməsi ilə əlaqələndirilmiş, bu isə, öz növbəsində, son illərdə bir

çox dövlətlərdə böhranın nəticələrinin aradan qaldırılması məqsədilə həyata keçirilən

fəal fiskal siyasət, həmçinin büdcə gəlirlərinin azalması fonunda investisiya xərclərinin

artım tempinin də azalması ilə bağlı olmuşdur. Belə ki, İƏİT qiymətləndirmələrinə görə

2007-2014-cü illərdə 34 üzv dövlətdən 21-də (Avstriya, Çex Respublikası, Estoniya,

Finlandiya, Fransa, AFR, Macarıstan, İslandiya, İrlandiya, İtaliya, Koreya, Lüksemburq,

Meksika, Niderland, Yeni Zelandiya, Polşa, Portuqaliya, Slovakiya, İspaniya, Birləşmiş

Krallıq və ABŞ) kapital xərclərin büdcədə payının azalması müşahidə edilmişdir2. Eyni

zamanda, dövlətin fəal investisiya siyasətini məhdudlaşdıran faktorlardan biri kimi son

illərdə sürətli qocalma və demoqrafik problemlər fonunda artan pensiya və səhiyyə

xərcləri göstərilir. Belə ki, bir çox hallarda məhz bu iki sektora ayrılan xərclərin artımı

dövlət büdcəsinin digər istiqamətlərdə maliyyə imkanlarını məhdudlaşdırır.

Real sektor. Neftin 2011-ci ilin əvvəlindən 2014-cü ilin avqust tarixinə qədər

sürətlə artan qiymətləri qeyd edilən tarixdən azalmağa başlamışdır. Əgər 2011-2013-cü

illərdə Brent markalı neftin 1 barelinin dünya bazarlarında qiyməti 109-112 ABŞ dolları

intervalında dəyişirdisə, 2014-cü il üzrə orta rəqəm 99 ABŞ dolları təşkil etmiş, 2015-ci

ildə isə 36-69 ABŞ dolları aralığında olmuşdur.

ABŞ-ın Enerji İnformasiya Administrasiyasının verdiyi məlumatlara görə, ötən ildə

Brent markalı neftin 1 barelinin orta illik ixrac qiyməti 52,3 ABŞ dolları3 (WTI markalı neft

49,08 ABŞ dolları və ya əvvəlki illə müqayisədə 47,3% az) təşkil etmişdir ki, bu da

əvvəlki illə müqayisədə 46,5% azalma deməkdir.

Dünya Bankının cari ilin yanvar ayında dərc etdiyi hesabata əsasən 2015-ci ildə

Brent və WTI markalı neftin 1 barelinin orta illik ixrac qiyməti müvafiq olaraq 47% və

1 http://www.imf.org/external/russian/pubs/ft/weo/2015/02/pdf/textr.pdf 2 http://www.oecd-ilibrary.org/docserver/download/4215081e.pdf?expires=1451995548&id=id&accname=guest&checksum=4E372DF8C14DDD63E99F13D59453C2A7 3https://www.eia.gov/forecasts/steo/

http://www.imf.org/external/russian/pubs/ft/weo/2015/02/pdf/textr.pdfhttp://www.oecd-ilibrary.org/docserver/download/4215081e.pdf?expires=1451995548&id=id&accname=guest&checksum=4E372DF8C14DDD63E99F13D59453C2A7http://www.oecd-ilibrary.org/docserver/download/4215081e.pdf?expires=1451995548&id=id&accname=guest&checksum=4E372DF8C14DDD63E99F13D59453C2A7http://www.oecd-ilibrary.org/docserver/download/4215081e.pdf?expires=1451995548&id=id&accname=guest&checksum=4E372DF8C14DDD63E99F13D59453C2A7https://www.eia.gov/forecasts/steo/

8

47,6% azalaraq 52,4 ABŞ dolları (Şəkil 1) və 48,7 ABŞ dolları olmuşdur4. Eyni dövrdə

OPEK səbətinin dəyəri 49,5 ABŞ dollarına5 bərabər olmuş, əvvəlki illə müqayisədə

azalma 48,6% təşkil etmişdir.

Şəkil 1. Dünya bazarlarında “Brent” markalı neftin 1 barelinin qiyməti

Mənbə: Dünya Bankı, OPEK və İƏİT təşkilatlarının hesabatları əsasında

Hesabat ilində isə neftin ən yüksək qiyməti may ayına, ən aşağı qiyməti isə dekabr

ayına təsadüf etmişdir (Şəkil 2).

4 http://pubdocs.worldbank.org/pubdocs/publicdoc/2016/1/416691452115001555/CMO-Pink-Sheet-January-2016.pdf 5 http://www.opec.org/opec_web/en/data_graphs/40.htm

17,0

20,4

19,2

12,8

17,9

28,4

24,5

25,0

28,8

38,3

54,4

65,2

72,5

97,0

61,5

79,5

111,2

111,6

108,9

99,0

52,4

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 120,0

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

http://pubdocs.worldbank.org/pubdocs/publicdoc/2016/1/416691452115001555/CMO-Pink-Sheet-January-2016.pdfhttp://pubdocs.worldbank.org/pubdocs/publicdoc/2016/1/416691452115001555/CMO-Pink-Sheet-January-2016.pdfhttp://www.opec.org/opec_web/en/data_graphs/40.htm

9

Şəkil 2. 2015-ci ildə “Brent” markalı neftin aylar üzrə qiyməti

Mənbə: http://www.opec.org/opec_web/en/publications/338.htm

“Azərbaycan Respublikasının 2016-cı ilin dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan

Respublikasının qanun layihəsinə Hesablama Palatası tərəfindən verilən rəydə də qeyd

edildiyi kimi, neftin dünya bazarlarında qiymətinin kəskin şəkildə azalması siyasi

faktorlarla yanaşı bir sıra iqtisadi səbəblərlə də bağlı olmuşdur.

Bu səbəblərdən daha əhəmiyyətli hesab edilənləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq

olar:

Neftin əsas idxalatçılarından olan Çin Xalq Respublikasının iqtisadiyyatının real

artım templərinin zəifləməsi;

Avrozonaya üzv bir sıra dövlətlərin iqtisadiyyatındakı artım templərinin zəifləməsi;

ABŞ-ın Mərkəzi Bankının (FES) uçot dərəcəsini dəyişməsi ilə bağlı müzakirələr;

ABŞ-ın neft (xüsusilə şist) ehtiyatlarından istifadə həcminin artması və mövcud

ehtiyatları dünya bazarına çıxarmaq istəyi;

OPEK-in (2011-ci ilin dekabr ayından hazırkı vaxtadək) gündəlik neft hasilatının

azaldılmaması və eyni nisbətdə (30 mln. barel) saxlanılması ilə bağlı qərar;

Həmçinin hesabat ilində İran İslam Respublikası ilə bağlı sanksiyaların aradan

qaldırılması üzrə müzakirələr.

47,9

58,1

55,9

59,5

64,3

61,7

56,5

46,7

47,6

48,6

44,3

38,2

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0

yanvar

fevral

mart

aprel

may

iyun

iyul

avqust

sentyabr

oktyabr

noyabr

dekabr

http://www.opec.org/opec_web/en/publications/338.htm

10

Qeyd etməliyik ki, hal-hazırda təbii resursla zəngin 47 dövlətdən 39-u neft və qaz

ehtiyatlarına sahibdir 6 . BVF bu dövlətlərin 27-də qarşıdakı 50 ildə neft və qaz

ehtiyatlarının tükənəcəyini proqnozlaşdırır. Eyni zamanda, nəzərə almaq lazımdır ki, bu

dövlətlərdən 18-də neft sektorunun istər ÜDM-də, istər ixracda, istərsə də dövlət

büdcəsi gəlirlərində payı 70%-dən yüksəkdir. Məhz bu səbəbdən, neftin qiymətinin

əvvəlki dövrlə müqayisədə əhəmiyyətli şəkildə azalması 2015-ci ildə iqtisadiyyatı təbii

resursla zəngin dövlətlər üçün ciddi (o cümlədən, fiskal) itkilərə səbəb olmuşdur.

Başa çatmış il üzrə məlumatların növbəti ilin iyun ayında icmallaşdırıldığını nəzərə

alaraq, dünya neft ixracının 40%-nə sahib olan OPEK-ə üzv olan dövlətlərin 2014-cü

ildə əsas iqtisadi göstəricilərini növbəti cədvəldə nəzərdən keçirə bilərik (Cədvəl 2).

Cədvəl 2. 2014-cü ilin yekunları üzrə OPEK-ə üzv dövlətlərin əsas göstəriciləri

ÜDM, adamba-şına, ABŞ

dolları

ÜDM, mln. ABŞ dolları

İxracın həcmi, mln. ABŞ dolları

Neft və neft məhsullarının

ixracının həcmi, mln. ABŞ dolları

Təsdiqlənmiş neft

ehtiyatları, mln. barel

Təbii qaz ehtiyatlar, mlrd.m

3

Xam neftin

hasilatı min

barel/gün

CƏB-in ÜDM-ə nisbəti,

%-lə

Neft və neft

məhsul-larının ixracı-

nın məcmu ixracda payı, %-

lə

Əlcəzair 5836,0 228285,0 60040,0 40639,0 12200,0 4504,0 1193,0 -4,0 67,7

Anqola 5273,0 128564,0 63908,0 57609,0 8423,0 308,0 1654,0 2,9 90,1

Ekvador 6308,0 101094,0 26604,0 11401,0 8273,0 11,0 557,0 0,7 42,9

İran 5226,0 404132,0 98981,0 53652,0 157530,0 34020,0 3117,0 7,3 54,2

İraq 6208,0 223508,0 85298,0 84303,0 143069,0 3158,0 3110,0 7,2 98,8

Küveyt 42119,0 172350,0 104165,0 97537,0 101500,0 1784,0 2867,0 29,3 93,6

Liviya 6623,0 41148,0 15186,0 14897,0 48363,0 1505,0 480,0 -30,1 98,1

Nigeriya 3150,0 561600,0 83897,0 76925,0 37070,0 5111,0 1807,0 1,1 91,7

Qətər 95040,0 211526,0 131716,0 56912,0 25244,0 24531,0 709,0 25,9 43,2

Səudiyyə Ərəbistanı 24454,0 752459,0 372829,0 285139,0 266578,0 8489,0 9713,0 14,5 76,5

BƏƏ 47096,0 401647,0 380347,0 107853,0 97800,0 6091,0 2794,0 12,1 28,4

Venesuela

6757,0 205787,0 80663,0 77776,0 299953,0 5617,0 2683,0 6,4 96,4

OPEK 7569,0 3432101,0 1503633,0 964643,0 1206004,0 95129,0 30683,0 9,1 64,2

Mənbə: http://asb.opec.org/index.php/data-download

Cədvəl 2-dən göründüyü kimi OPEK-ə üzv dövlətlərdə ÜDM-in və ixracın həcminə

həmçinin neft və neft məhsullarının ixracda payına və gündəlik hasil edilən neftin

həcminə görə lider dövlət Səudiyyə Ərəbistanıdır. Lakin, adambaşına düşən ÜDM-in

həcminə görə OPEK-ə üzv dövlətlər sırasında ən az əhalisi olan (2, 2 mln. nəfər) Qətər

ilk yerdə qərarlaşmışdır. Qeyd edək ki, Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti (AQP) nəzərə

6 https://www.imf.org/external/pubs/ft/sdn/2012/sdn1204.pdf

http://asb.opec.org/index.php/data-downloadhttps://www.imf.org/external/pubs/ft/sdn/2012/sdn1204.pdf

11

alınmaqla, 2015-ci il uçun bu ölkədə adambaşına düşən ÜDM-in məbləği 132098,7

ABŞ dolları təşkil etmişdir (Cədvəl 3).

Cədvəl 3. OPEK-ə üzv dövlətlərdə AQP nəzərə alınmaqla adambaşına ÜDM.

2015-ci ildə ÜDM, adambaşına,

ABŞ dolları ilə

Əlcəzair 14503.8

Anqola 7343.8

Ekvador 11263.6

İran 17251.3

İraq 15474.2

Küveyt 70166.0

Liviya 14649.6

Nigeriya 6108.4

Qətər 132098.7

Səudiyyə Ərəbistanı 53624.4

BƏƏ 67616.8

Venesuela 16672.6

OPEK

Mənbə: BVF-nin Dünya icmalı bülleteni, aprel 2016

Təsdiqlənmiş neft ehtiyatlarının həcminə görə Venesuela (299,9 mlrd. barel), təbii

qaz ehtiyatlarının həcminə görə İran İslam Respublikası (34,0 mlrd. m3) ilk sırada yer

alır7. OPEK-ə üzv dövlətlər üzrə xam neft və neft məhsullarının ixracda payı 64,2%

təşkil etmiş, 12 dövlətdən 4-də bu göstərici 28-54% arasında dəyişmiş, Əlcəzairdə

67,7%, digər 7 dövlətdə isə bu, 76-96% intervalında olmuşdur.

Göründüyü kimi, Liviya, İraq və Venesuelada xam neft və neft məhsullarının

ixracda payı 96,0%-dən çoxdur. Cari əməliyyatlar balansının ÜDM-ə faiz nisbətinin

müsbət qiymətinin müşahidə edildiyi 10 ölkə arasında Küveyt və Qətər üzrə bu göstərici

daha yüksək olmuşdur. Qeyd edək ki, bu göstəricinin müsbət qiyməti neft və qaz

7 1 barel = 158,987 litr.

Haşiyə 1. Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti

AQP - alıcılıq qabiliyyəti pariteti (PPP - Purchasing Power Parity). Beynəlxalq müqayisəliliyi təmin etmək üçün ölkələr üzrə mal və xidmətlərin qiymət fərqindən asılı olaraq təyin edilir. Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi

12

sektorundan xarici valyutada böyük gəlir əldə edən dövlətlərin xarici ticarət saldosunun

müsbət rəqəmlə ifadə edildiyini göstərir.

Dünya iqtisadiyyatına təsirinin qiymətləndirilməsi baxımından hazırkı böhran

sistemli xarakter8 daşıdığı üçün qısamüddətli dövrdə yekunlaşması ehtimal edilmir. Bu

isə bir çox dövlətləri mövcud iqtisadi artım modellərinə yenidən baxmağa məcbur edir.

Yalnız makroiqtisadi müstəvidə mümkün təsir üsullarından istifadə edilməklə sistemli

böhranın aradan qaldırılması çətindir.

Məhz bu səbəbdən, iqtisadiyyatı təbii resursla zəngin dövlətlərin bir qisminin tətbiq

etdiyi neftin yüksək qiymətinə əsaslanan iqtisadi artım modelindən imtina edilərək yeni

iqtisadi inkişaf istiqamətləri üzərində müzakirələr başlanılmışdır. Belə ki, yeni iqtisadi

şərait yeni iqtisadi artım modelinin yaradılmasını obyektiv zərurətə çevirir. Bu modelin

əsas prinsipləri ölkələrdən asılı olaraq fərqlidir və modelin formalaşdırılmasında yerli

xüsusiyyətlər, həmçinin yeni iqtisadi şərtlərin hərtərəfli və gələcəyə istiqamətlənmiş

meylləri nəzərə alınmalıdır.

Qızılın qiymətinin 2011-ci ilə qədər davamlı olaraq artması neftin qiymətinin

dəyişkənliyi həmçinin, dünya maliyyə və iqtisadi böhranı fonunda investorların daha

etibarlı əmtəə olaraq qızıla etimad göstərməsi kimi qəbul edilirdi. Lakin, son 3 ildə

əvvəlki dövrlə müqayisədə qızılın qiymətində azalma müşahidə edilir, belə ki, 2015-ci

ildə qızıla olan tələb 2014-cü illə müqayisədə 0,3% azalmışdır (Şəkil 3).

Azalma daha çox zərgərlik məmulatı kimi qızıla tələbi formalaşdıran və müxtəlif

texnologiyalarda qızılın tətbiqini nəzərdə tutan ölkələrin payına düşür və bu, müvafiq

olaraq 5,7% və 4,5%-dir. Buna baxmayaraq bir çox dövlətlər, xüsusilə mərkəzi banklar

qızıl-valyuta ehtiyatlarının strukturunda qızılın payını artırmaqda davam edir və artım

0,7% təşkil etmişdir. Bu isə “valyuta müharibələri” fonunda qızılın cəlbediciliyinin

yüksəlməsi ilə bağlıdır.

8 Böhranların böyük əksəriyyəti daha çox tsiklik xarakter daşıyır və müəyyən dövrdən sonra iqtisadiyyatda real artım templəri yüksəlir.

13

Şəkil 3. 1 unsiya qızılın dünya bazarlarında qiyməti, ABŞ dolları ilə

Mənbə: https://www.gold.org/statistics#group5

Dünya Qızıl Şurasının verdiyi məlumatlara görə qızıl-valyuta ehtiyatlarının

strukturunda yer alan qızıl ehtiyatlarının həcmi ABŞ-da daha çoxdur (Cədvəl 4).

Cədvəl 4. 2015-ci ildə qızıl ehtiyatlarının həcminə görə ölkələrin sıralanması

Tonla

1 Amerika Birləşmiş Ştatları 8 133,5

2 Almaniya Federativ Respublikası 3 381,0

3 Beynəlxalq Valyuta Fondu 2 814,0

4 İtaliya 2 451,8

5 Fransa 2 435,5

6 Çin Xalq Respublikası 1 722,5

7 Rusiya Federasiyası 1 370,6

8 İsveçrə 1 040,0

9 Yaponiya 765,2

10 Niderland 612,5

11 Hindistan 557,7

12 Avropa Mərkəzi Bankı 504,8

13 Türkiyə Cümhuriyyəti 500,9

23 Qazaxıstan Respublikası 216,3

274,5

276,5

347,2

416,3

435,6

513,0

632,0

833,8

869,8

1.087,5

1.405,5

1.531,0

1.657,5

1.204,5

1.206,0

1.060,0

0,0 200,0 400,0 600,0 800,0 1.000,0 1.200,0 1.400,0 1.600,0 1.800,0

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

https://www.gold.org/statistics#group5

14

48 Belarus Respublikası 41,7

55 Azərbaycan Respublikası 30,2

56 Ukrayna Respublikası 27,4

69 Tacikistan Respublikası 8,9

86 Qırğız Respublikası 4,1

Mənbə: http://www.gold.org/research/latest-world-official-gold-reserves

Qeyd edək ki, ABŞ dünya üzrə qızıl-valyuta ehtiyatlarının tərkibində yer alan qızıl

ehtiyatlarının həcminin 24,8%-nə sahibdir. MDB ölkələri sırasında ilk yerdə Rusiya

Federasiyası (1370,6 ton) durur. Cədvəl 4-dən göründüyü kimi, Azərbaycan

Respublikası 30,2 tonla bu sırada 55-ci yerdə qərarlaşmışdır. Azərbaycan Respublikası

Dövlət Neft Fondunun verdiyi məlumatlara görə 2015-ci ildə qızıl ehtiyatlarının DNF-nin

aktivlərində payı 3,1% və ya 1038 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir9 .

Fiskal sektor. Dünyada fiskal siyasətin alətlərinin daha fəal istifadə edildiyi ABŞ-

da ictimai maliyyə müstəvisində son illərdə qarşıya çıxan əsas risklərdən biri dövlət

borclanması limitinin10 aşması təhlükəsi idi. Son 4 ildə 3 dəfə (2011, 2013, 2015) ABŞ

hökumətinin qarşılaşdığı bu vəziyyət “fiskal çat” (fiscal cliff) adlandırılmışdır. Sonuncu

dəfə ABŞ hökuməti bu problemlə 2015-ci ilin noyabr ayının 3-də qarşılaşdı. Qeyd

olunan zamana borc limiti (18,1 trilyon ABŞ dolları) ABŞ senatı tərəfindən qaldırılmadığı

təqdirdə hökumət öz xərc öhdəliklərini yerinə yetirmək imkanına malik olmayacaqdır.

Bu isə dünyanın fond bazarlarında ciddi təlatümlərə səbəb ola bilərdi. Bir qayda

olaraq “fiskal çat”ın baş verməsi vergi dərəcələrinin artırılması, vergi güzəştlərinin

azaldılması və federal büdcə xərclərinin sekvestri ilə müşayiət olunur. Lakin, qeyd

edilən zamana qədər “fiskal çatın” baş verməməsi son anda növbəti dəfə ABŞ

hökumətinin borc limitini artırması ilə nəticələnmişdir. Qeyd edək ki, ABŞ-ın dövlət borcu

və borcun ÜDM-ə nisbəti son illərdə davamlı olaraq artmaqdadır (Şəkil 4).

9 http://www.oilfund.az/uploads/presentation2015az.pdf 10 ABŞ dövlətinin götürə biləcəyi borcun maksimal həddi

http://www.gold.org/research/latest-world-official-gold-reserveshttp://www.oilfund.az/uploads/presentation2015az.pdf

15

Şəkil 4. ABŞ-ın dövlət borcunun ÜDM-ə faiz nisbəti

Mənbə: https://www.whitehouse.gov/omb/budget/Overview

ABŞ-da dövlət borcunun böyük hissəsini xəzinə vekselləri təşkil edir və bu

veskellerin əsas sahibləri Çin Xalq Respublikası, Braziliya, İrlandiya, İsveçrə, Honkonq,

Lyüksemburq, Tayvan, Belçika, Hindistan, Sinqapur kimi ölkələrdir11.

Büdcə parametrlərinin təhlili baxımından digər mühüm indikator büdcə kəsiri

olduğu üçün son maliyyə ili üzrə federal büdcə kəsirinin həcmini nəzərdən keçirmək

vacibdir. Borc, hökumətə büdcə kəsirini balanslaşdırılmış səviyyədə saxlamaq imkanı

verən bir mexanizmdir.

ABŞ Prezidentinin Büdcə və Menecment Ofisinin 12 verdiyi məlumatlara görə

federal büdcə kəsiri 2011-ci ildə 1300,0 mlrd. ABŞ dolları həcmində və ya ÜDM-in

8,7%-i səviyyəsində müşahidə edilirdisə, cari ilin fevral ayında açıqlanan məlumatlara

görə 2015-ci ildə federal büdcə kəsiri 438,0 mlrd. ABŞ dolları13 və ya ÜDM-in 2,5%

təşkil etmişdir. Konqresin Büdcə Ofisinin verdiyi məlumatlara görə isə 2011 və 2015-ci

11 http://ticdata.treasury.gov/Publish/mfh.txt 12 ABŞ Prezidentin Büdcə və Menecment Ofisi ilə yanaşı makroiqtisadi o cümlədən, büdcə parametrləri haqqında məlumatları və proqnozları Konqresin Büdcə Ofisi də hazırlayır. Məhz bu səbəbdən, tərəfimizdən aparılan təhlillərdə hər iki institutun mövqeyi nəzərə alınır. 13 https://www.whitehouse.gov/sites/default/files/omb/budget/fy2017/assets/tables.pdf

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

https://www.whitehouse.gov/omb/budget/Overviewhttp://ticdata.treasury.gov/Publish/mfh.txthttps://www.whitehouse.gov/sites/default/files/omb/budget/fy2017/assets/tables.pdf

16

illərdə bu məbləğ müvafiq olaraq 1296 mlrd. ABŞ dolları və 439,0 mlrd. ABŞ dolları14

olmuşdur. Büdcə kəsirinin əhəmiyyətli şəkildə azalması ABŞ-da aparılan fiskal intizam

tədbirlərinin nəticəsində baş vermişdir. Belə ki, həyata keçirilən tədbirlər federal büdcə

gəlirlərinin xərclərin artım tempini üstələməsinə səbəb olmuşdur. Son 5 ildə federal

büdcə gəlirlərinin orta illik artım tempi 8,5% təşkil edirdisə, federal büdcə xərclərinin orta

illik artım tempi cəmi 1,4% olmuşdur. Gəlirlərin artımının böyük hissəsi gəlir vergisi və

şirkətlərin mənfəət vergisi hesabına təmin edilmişdir.

Avropa Birliyinə üzv dövlətlərin dövlət borcunun ÜDM-ə faiz nisbəti Sabitlik,

Koordinasiya və İdarəetmə sənədində müəyyən edilmiş 60%-lik büdcə limiti

dövlətlərdən yalnız 6-da (Danimarka, Polşa, Slovakiya, Estoniya, İsveç və

Lyüksemburq) təmin edilmişdir. 2015-ci ildə Avropa Birliyinə üzv dövlətlər üçün dövlət

maliyyəsi müstəvisində aktual mövzu növbəti dəfə şərti olaraq PIIGS dövlətləri

adlandırılan ciddi borclanma problemləri ilə üzləşmiş ölkələrin qarşısında duran

təhdidlər idi. Yunanıstanın avrozonadan çıxma ehtimalı da ciddi müzakirəyə çevrilmişdi.

Dövlət borcunun ÜDM-i 1,8 dəfə üstələməsi nəticəsində fiskal dayanıqsızlığın artması,

həmçinin işsizliyin 50%-lik nisbətə yaxınlaşması səbəbindən 2015-ci ilin iyun ayının 30-

da Yunanıstan hökuməti defolt vəziyyətini elan etmişdi. İyul ayında kreditorlarla razılığa

gəlinməsi növbəti kredit tranşının açılması ilə nəticələnsə də, bu proses ölkədə daha

“sərt fiskal addımlar”la müşayiət olunmuşdu. Qeyd edilən tədbirlərə enerji sektorunda

özəlləşdirmənin aparılması, pensiya islahatlarının həyata keçirilməsi, bir sıra sahələrdə

(xidmət sektoru və kənd təsərrüfatı) ƏDV-nin dərəcəsinin əhəmiyyətli şəkildə artırılması

və s. aid edilə bilər.

Ümumiyyətlə, Avrozonaya üzv dövlətlərin son illərdə ümumi fiskal normalara əməl

etməsi hər iki indikator ‒ məcmu balans və məcmu dövlət borcu üzrə azalmanı

şərtləndirmişdir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə, ümumən Avrozonada və PIIGS beşliyinə daxil olan

dövlətlərin 4-ündə büdcə balansı azalmışdır (Cədvəl 5).

14https://www.cbo.gov/sites/default/files/114th-congress-2015-2016/reports/51180-2016 OutlookTestimony_HBC.pdf

Haşiyə 2. Məcmu fiskal balans (Overall fiscal balance) Məcmu fiskal balans icmal büdcənin gəlirləri ilə icmal büdcənin xərcləri arasındakı fərqdir.

https://www.cbo.gov/sites/default/files/114th-congress-2015-2016/reports/51180-2016%20OutlookTestimony_HBC.pdfhttps://www.cbo.gov/sites/default/files/114th-congress-2015-2016/reports/51180-2016%20OutlookTestimony_HBC.pdf

17

Cədvəl 5. İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə məcmu fiskal balansın ÜDM-ə faiz nisbəti

2011 2012 2013 2014 2015

Dünya -4,3 -3,8 -2,9 -2,9 -3,6

İnkişaf etmiş ölkələr -6,3 -5,5 -3,7 -3,3 -3,0

Avrozona -4,2 -3,7 -3,0 -2,6 -2,0

G-7 (İtalya nəzərə alınmadan)

ABŞ -9,6 -7,9 -4,4 -4,1 -3,7

Fransa -5,1 -4,8 -4,1 -3,9 -3,6

AFR -0,9 0,1 0,1 0,3 0,6

Yaponiya -9,8 -8,8 -8,5 -6,2 -5,2

Birləşmiş Krallıq -7,7 -7,7 -5,6 -5,6 -4,4

Kanada -3,3 -2,5 -1,9 -0,5 -1,7

PIIGS

Yunanıstan -10,2 -6,5 -3,0 -3,9 -4,2

İrlandiya -12,4 -8,0 -5,6 -3,9 -1,6

İtaliya -3,5 -2,9 -2,9 -3,0 -2,6

Portuqaliya -7,4 -5,7 -4,8 -7,2 -4,4

İspaniya -9,5 -10,4 -6,9 -5,9 -4,5

BRICS

Çin Xalq Respublikası -0,1 -0,7 -0,8 -0,9 -2,7

Hindistan -8,2 -7,5 -7,7 -7,0 -7,2

Rusiya Federasiyası 1,4 0,4 -1,2 -1,1 -3,5

Braziliya -2,5 -2,5 -3,0 -6,0 -10,3

Cənubi Afrika Respublikası -3,9 -4,1 -4,0 -3,8 -4,0

Neft hasil edən ölkələr 1,4 1,5 0,4 -1,0 -4,7

Mənbə: BVF, Fiskal icmal bülleteni 2016, aprel

2015-ci ildə dövlət borclanmasının həcmində artım müşahidə edilmişdir. Artım

həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşmüşdür.

Haşiyə 3. Məcmu dövlət borcu Məcmu dövlət borcu bir qayda olaraq iki komponentdən ibarətdir. Məcmu dövlət borcu = Xarici dövlət borcu + Daxili dövlət borcu

18

Artımı şərtləndirən səbəblərə yuxarıda real sektor bölməsində qeyd edildiyi kimi

sosial problemlərin aradan qaldırılması və qeyri-likvid aktivlərin alınması üçün

maliyyələşmənin həcminin artırılması aid edilə bilər.

Dövlət borclanmasının həcminin artması dünya üzrə artım templərinin azalması

fonunda müsbət meyl kimi qiymətləndirilə bilməz. BVF-nin ekspertlərinin

qiymətləndirmələrinə görə ÜDM-in 1% artması inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət borcunun

ÜDM-ə nisbətini böhrandan əvvəlki nisbətə qaytarmış olardı15 (Cədvəl 6).

Cədvəl 6. İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə məcmu dövlət borcunun ÜDM- faiz nisbəti

2011 2012 2013 2014 2015

Dünya 78,2 79,9 79,1 79,6 81,3

İnkişaf etmiş ölkələr 102,6 106,9 105,7 105,6 105,8

Avrozona 86,6 91,3 93,4 94,5 93,2

G-7 (İtaliya nəzərə alınmadan)

ABŞ 99,0 102,5 104,8 105,0 105,8

Fransa 85,0 89,4 92,3 95,6 96,8

AFR 78,4 79,7 77,4 74,9 71,0

Yaponiya 231,6 238,0 244,5 249,1 248,1

BK 81,8 85,3 86,2 88,2 89,3

Kanada 81,5 84,8 86,1 86,2 91,5

PIIGS

Yunanıstan 171,6 158,9 176,9 178,4 178,4

İrlandiya 109,3 120,2 120,0 107,5 95,2

İtaliya 116,5 123,3 128,9 132,5 132,6

Portuqaliya 111,4 126,2 129,0 130,2 128,8

İspaniya 69,5 85,4 93,7 99,3 99,0

BRICS

Çin 35,3 36,9 39,5 41,1 43,9

Hindistan 68,8 67,7 66,2 66,4 67,2

Rusiya 10,9 11,8 13,1 16,3 17,7

Braziliya 61,2 62,3 60,4 63,3 73,7

CAR 38,2 40,9 44,2 47,1 50,1

Neft hasil edən ölkələr 31,5 31,7 32,8 34,4 39,8

Mənbə: BVF, Fiskal icmal bülleteni 2016, aprel

15 http://www.imf.org/external/pubs/ft/fm/2016/01/pdf/fm1601.pdf

http://www.imf.org/external/pubs/ft/fm/2016/01/pdf/fm1601.pdf

19

Dövlət borclanmasının həcminin artımında xüsusi diqqəti çəkən məqam neft hasil

edən dövlətlərdə borcun ÜDM-ə faiz nisbətinin (5,4 faiz bəndi) kəskin artmasıdır. Bu

nəticə neftin dünya bazarlarında qiymətlərinin kəskin şəkildə azalması səbəbindən baş

vermişdir.

Neftin qiymətinin dünya bazarlarında aşağı düşməsi səbəbindən təbii resursla

zəngin dövlətlərin bir çoxu artan dövlət borclanmasının qarşısının alınması və büdcə

kəsirinin həcminin azaldılması məqsədilə fiskal sahədə islahatlar apardı16.

Qazaxıstanda investisiyaların həcminin qarşıdakı 5 il ərzində 12 mlrd. ABŞ dolları,

Özbəkistanda 2016-2019-cu illərdə 41 mlrd. ABŞ dolları nisbətində artırılması,

Türkmənistanda qarşıdakı il üzrə təbii qazın qiymətinin dövlət büdcəsində aşağı

nisbətdə götürülməsi, Səudiyyə Ərəbistanında iqtisadi artımın stimullaşdırılması

məqsədilə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi, Qətərdə cari xərclərin azaldılması ilə

yanaşı kapital xərclərin orta həddinin qorunması, Omanda kapital xərclərin müdafiə

olunan xərc maddələri sırasına daxil edilməsi, İran İslam Respublikasında ƏDV üzrə

dərəcənin qaldırılması ilə yanaşı, vergi güzəştlərinin bir qisminin ləğv edilməsi və vergi

inzibatçılığının gücləndirilməsi, İraqda qeyri-neft vergi daxilolmalarının artırılması və cari

xərclərin azaldılması, Bəhreyndə bir sıra yığımların nisbətinin artırılması, mərhələli

şəkildə qazın ölkəda xili satış qiymətinin qaldırılması haqqında qərarlar qəbul edilmişdir.

Neftin qiymətinin aşağı düşməsinin büdcə üçün mümkün itkilərinin aradan

qaldırılması ilə bağlı yuxarıda sadalanan tədbirləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

Kapital (dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu) xərclərinin artırılması və ya optimal

nisbətdə saxlanılması;

Vergi inzibatçılığının artırılması və büdcədə təbii resursdan əldə ediləcək

gəlirlərin hesablanması üçün həmin məhsul üzrə qiymətin pessimist ssenari üzrə (aşağı

nisbətdə) müəyyən edilməsi.

16 http://www.imf.org/external/pubs/ft/reo/2015/mcd/eng/pdf/menap1015.pdf

http://www.imf.org/external/pubs/ft/reo/2015/mcd/eng/pdf/menap1015.pdf

20

Monetar sektor. Neftin qiymətinin dünya bazarlarında aşağı düşməsi

səbəbindən bir sıra ölkələr (Azərbaycan Respublikası, Rusiya Federasiyası, İran İslam

Respublikası, Əlcəzair, Türkmənistan, Qazaxıstan və s.) öz milli valyutalarının kursunun

ABŞ dollarına və digər sərbəst dönərli valyutalara nisbətdə azaldılmasına (devalvasiya)

getməli oldu. Bu addımın atılması bir sıra hallarda həmin dövlətlərin büdcə gəlirlərinin

formalaşmasına müsbət təsir göstərdi.

Makroiqtisadi şəraitə təsir edən əsas indikatorlardan biri olan uçot dərəcəsinin

dəyişməsi ilə bağlı qərarlar 2015-ci ildə çevik alət olaraq istifadə edilmişdir. Bu fonda

Haşiyə 4. Fiskal şuraların fəaliyyəti Sistemli böhranın əsas maliyyə nəticələrindən biri mövcud makro-fiskal proqnozlaşdırma institutunun, makro-fiskal təhlilin və ümumən büdcə parametrlərinin daha geniş və müxtəlif ssenarilər üzrə qiymətləndirilməsi işinin təkmilləşdirilməsinin zəruriliyi oldu. Bu məqsədlə, atılan addımlardan biri fiskal siyasətin həyata keçirilməsinə məsul qurumların fəaliyyəti ilə yanaşı alternativ makroiqtisadi o cümlədən, büdcə parametrlərinin geniş təhlilini və qiymətləndirilməsini apara biləcək institutların – fiskal şuraların (fiscal council) yaradılması idi. Fiskal şuraların əsas fəaliyyəti dövlətə digər icra strukturu ilə yanaşı alternativ büdcə qiymətləndirmələrinin, həmçinin makro-fiskal proqnozlaşdırmanın aparılması və müvafiq hesabatların təqdim edilməsidir. Alternativ mövqe (fiskal şuraların) dövlətin ictimai maliyyə sahəsində qəbul edəcəyi qərarın etibarlılıq dərəcəsini yüksəltmiş olardı. Hazırda dünyada belə institutların sayı davamlı olaraq artır. Bu şuralar müxtəlif ölkələrdə müxtəlif formada (Misal üçün, Birləşmiş Krallıqda Büdcə Məsuliyyətliliyi Ofisi, İraldniyada Fiskal Məsləhət Şurası, Macarıstanda, Rumıniyada, Sloveniya və Serbiyada Fiskal Şura, Portuqaliyada İctimai Maliyyə üzrə Şura, Xorvatiyada və İsveçdə Fiskal Siyasət Şurası, Fransada İctimai Maliyyə üzrə Ali Şura və s.) fəaliyyət göstərir. Bir sıra hallarda bu funksiyaların Ali Audit Qurumlarına (Finlandiya, Litva və s.) həvalə edilməsi ilə bağlı qərar qəbul edildi. Digər tərəfdən, AAQ-ların fiskal o cümlədən, borc dayanıqlılığı ilə bağlı daha müfəssəl təhlillər aparması büdcə təhlilinin tərkib hissəsi olaraq parlamentə təqdim edilməsi yeni büdcə ənənəsinə çevrildi (İsveç, Finlandiya, Türkiyə Cümhuriyyəti, Rusiya Federasiyası və s.). Fiskal Şuraların daha bir forması artıq mövcud olan parlamentin büdcə komitəsi və ya ofisinə həmin səlahiyyətlərin verilməsi oldu. Misal üçün, hələ 1974-cü ildə ABŞ Konqresinin Büdcə ofisi yaradıldıqda əsas məqsəd (həmin dövr üçün) alternativ büdcə təhlili və proqnozlaşdırılmasının aparılması nəzərdə tutulurdu. Hazırda bu təcrübə fiskal şura olaraq Gürcüstanda yeni yaradılan Parlamentin Büdcə Ofisi, Kanada və İtaliyada da eynilə Parlamentin Büdcə Ofisi tərəfindən tətbiq edilir.

21

təbii ki, iki əsas institut – ABŞ-ın Federal Ehtiyat Sistemi (FES) və Avropa Mərkəzi

Bankının (AMB) qərarları diqqəti çəkir. Belə ki, iki böyük iqtisadi zonanın mərkəzi

bankları tərəfindən qəbul edilən qərarlar valyuta bazarına təsir etməklə beynəlxalq

müstəvidə dövlətlərin monetar siyasətinə təsir etmiş olur.

ABŞ-da FES-in 2015-ci ildə keçirtdiyi 8 iclasın hər biri (xüsusilə, ilin 2-ci yarısından

sonrakı iclaslar) maliyyə bazarları üçün (ABŞ iqtisadiyyatının son illərdə artım

templərinin yüksəlməsi fonunda) uçot dərəcəsinin 17 qaldırılması ilə bağlı ciddi

tərəddüdlər yaradırdı. 2015-ci ilin dekabr ayının 15-16 tarixlərində keçirilən iclasda FES

7 illik fasilədən sonra overnayt üzrə dərəcəni 0-0,25%-dən 0,25-0,50%-dək yüksəltdi

(Cədvəl 7).

Cədvəl 7. Bir sıra dövlətlərdə Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsi, %-lə

Cari dərəcə Əvvəlki dərəcə Sonuncu dəyişiklik

ABŞ 0,25-0,50 0-0,25 16.12.2015

Birləşmiş Krallıq 0,5 1,0 05.03.2009

Avrozona* 0,05 0,15 04.09.2014

Kanada 0,5 0,5 15.07.2015

İsveçrə -0,75 -0,25 15.01.2015

Danimarka -0,75 -0,5 02.05.2015

Avstraliya 2,0 2,25 05.05.2015

Yeni Zelandiya 2,75 3,0 10.09.2015

Norveç 0,75 1,0 24.09.2015

Çin Xalq Respublikası 4,35 4,6 24.10.2015

Rusiya Federasiyası 11,0 11,5 31.07.2015

Türkiyə Cümhuriyyəti 7,5 7,75 24.02.2015

Mənbə: Cədvəldə göstərilən ölkələrin Mərkəzi Banklarının internet səhifəsi *Avropa Mərkəzi Bankı tərəfindən müəyyən edilən dərəcə nəzərdə tutulur.

FES-in qəbul etdiyi bu qərar əmək bazarında vəziyyətin sabitləşməsi, inflyasiyanın

müəyyən edilən hədəfdən (2%) aşağı nisbətdə olması və ümumən ABŞ iqtisadiyyatının

real artım templərinin məqbul səviyyədə saxlanılması ilə əlaqələndirilmişdir18 . Qeyd

edək ki, həmin iclasda uçot dərəcəsi də 0,75%-dən 1,0%-dək yüksəldilmişdir.

Avropa Mərkəzi Bankı isə ötən ildə uçot dərəcəsini dəyişməz saxladı. Eyni

zamanda AMB 2015-ci ildə aylıq 60 mlrd. avro həcmində istiqrazların alınması siyasətini

17 Bir çox hallarda uçot dərəcəsi əvəzinə mərkəzi banklar tərəfindən digər monetar alətlər istifadə edilir. Misal üçün, ABŞ-da Federal Ehtiyat Sistemi (Mərkəzi Bank) tərəfindən iki dərəcə istifadə edilir: uçot dərəcəsi (Discount Rate) və overnayt (Federal Funds Rate). Ənənəvi uçot dərəcəsi bir qayda olaraq daha yüksək olduğu üçün banklar arasında heç də populyar hesab edilmir. Overnayt dərəcəsi kommersiya banklarının FES-də saxladığı və bir-birinə bir günlük verdiyi kreditlər üzrə müəyyən edilir. Nəticədə kütləvi informasiya vasitələrində və bir sıra ədəbiyyatlarda ABŞ Mərkəzi Bankının uçot dərəcəsi dedikdə overnayt dərəcəsi (Federal Funds Rate) əsas götürülür. 18 http://www.federalreserve.gov/monetarypolicy/fomcprojtabl20151216.htm

http://www.federalreserve.gov/monetarypolicy/fomcprojtabl20151216.htm

22

davam etdirməyi qərara aldı. ABŞ FES-indən fərqli olaraq AMB yumşaq monetar

siyasətini 2015-ci ildə də davam etdirdi.

Ticarət tərəfdaşları olan Asiya ölkələrinin bir çoxunda valyutanın daha ucuz olması

və bunun qarşılığında Çin yuanının bahalaşması, işçi qüvvəsinin baha olması

səbəbindən ölkənin rəqabətqabiliyyətliyinin azalması Çin Xalq Respublikasının Mərkəzi

Bankı tərəfindən monetar siyasətin daha da yumşaldılmasına səbəb olmuşdur. Bu

iqtisadi artımın hədəflənməsi ilə izah olunur. Cədvəl 1-dən də göründüyü kimi, son

illərdə Çində real artım templəri əvvəlki illə müqayisədə azalmışdır. Artım tempinin

azalması Çin iqtisadiyyatında son 25 ildə ən böyük azalma hesab edilir.

Cədvəl 7-dən göründüyü kimi ABŞ istisna olmaqla dünyanın bir çox dövlətləri

yumşaq monetar siyasətə keçməyi qərar vermişdir. Yumşaq monetar siyasət bank

sektoru vasitəsilə iqtisadiyyatın likvidlik tələbini qarşılamaq, həmçinin ölkə valyutasının

daha da möhkəmlənməsi nəticəsində ixracın bahalaşmasının qarşısının alınması

məqsədi daşıyırdı.

1.1.2. Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas makroiqtisadi göstəriciləri

Real sektor. Dünya iqtisadiyyatında baş verən təlatümlər fonunda əvvəlki ilə

nisbətən 2015-ci ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının real artım tempi, Dövlət Statistika

Komitəsinin verdiyi məlumatlara əsasən, 1,1% səviyyəsində olmuşdur (Cədvəl 8).

Təbii ki, dünyada gedən iqtisadi proseslər, o cümlədən, neftin qiymətinin kəskin

şəkildə azalması ölkə iqtisadiyyatına da təsirsiz ötüşməmişdir.

2015-ci ildə əsas makrogöstərici olan ÜDM 54352,1 mln. manat, neft sektoru üzrə

azalma 6160,0 mln. manat, qeyri-neft sektoru üzrə artım 37670,0 mln. manat təşkil

etmişdir.

Cədvəl 8. ÜDM-in neft və qeyri-neft sektoru üzrə göstəriciləri

№ Göstəricilər Ölçü vahidi 2012 2013 2014 2015

1. ÜDM bazar qiymətləri ilə mln AZN 54743,7 58182,0 59014,1 54352,1

real artım tempi % 2,2 5,8 2,8 1,1

2. Özəl sektorun ÜDM-də payı

% 81,5 82,5 81,9 81,2

3. Neft sektoru, ÜDM, bazar qiymətləri ilə

mln AZN 25481,7 24968,4 22824,9 16682,1

real artım tempi % -5,0 1,0 -2,9 1,2

payı (ÜDM-də)

% 46,5 42,9 38,7 30,7

4. Qeyri-neft sektoru, ÜDM, bazar qiymətləri ilə

mln AZN 29262,0 33213,6 36189,2 37670,0

23

real artım tempi % 9,7 10,0 7,0 1,1

payı (ÜDM-də)

% 53,5 57,1 61,3 69,3

Mənbə: 2015 və 2016-cı illərin büdcə zərfinə daxil olan, həmçinin Dövlət Statistika Komitəsinin rəsmi internet səhifəsindən götürülən məlumatlar əsasında tərtib edilmişdir

2015-ci ildə dollar ifadəsində ÜDM 52969,6 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. 2014-

cü illə müqayisədə 22265,1 mln. ABŞ dolları nisbətində azalma həm ÜDM-in nominal

ifadədə azalması, həm də manatın ABŞ dollarına nisbətdə ölkədə aparılan

devalvasiyası ilə bağlı olmuşdur.

Neft sektoru üzrə 2015-ci ildə hasilatın həcmi 40615,6 mln. ton proqnozlaşdırılsa

da, faktiki rəqəm, DSK-nın məlumatlarına görə, 41689,0 mln. ton (ARDNŞ-in

məlumatlarına görə 41586 mln. ton19) təşkil etmişdir.

Neftin qiymətinin aşağı düşməsinə və proqnozla müqayisədə istehsal həcminin

artımla icra olunmasına baxmayaraq hesabat ilində ÜDM-in neft sektoru üzrə azalması

müşahidə olunmuşdur. Belə ki, neft sektorunun ÜDM-də payı 2014-cü il üçün 38,7%

səviyyəsindən azalaraq 2015-ci ildə 30,7%-ə bərabər olmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2015-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının

yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasında Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti Möhtərəm cənab İlham Əliyev giriş nitqində qeyd

etmişdir: “Ümumiyyətlə, ümumi daxili məhsulumuzun strukturu müsbətə doğru

dəyişir, qeyri-neft sektorunun çəkisi artır. Ancaq bu asılılığı minimum səviyyəyə

endirməliyik ki, gələcəkdə neftin qiymətindən asılı olmayaq. Vəzifə bundan

ibarətdir. Hesab edirəm ki, düşünülmüş siyasət, gərgin iş nəticəsində buna nail

ola biləcəyik”.

Qeyd edilməlidir ki, qeyri-neft sektorunun payı, əvvəlki illərdə olduğu kimi, 2015-ci

ildə bir qədər də yüksələrək 69,3% təşkil etmişdir.

İcmal, o cümlədən, dövlət büdcəsinin əsas parametrlərinin təhlili baxımından

Ümumi Daxili Məhsulun xərclər üsulu əsasında təhlili xüsusilə əhəmiyyət kəsb edir

(Cədvəl 9).

Cədvəl 9. 2011-2015-cü illərdə ÜDM-in xərclər üsulu ilə strukturu, mln. manatla

2011 2012 2013 2014 2015*

Son istehlak xərcləri

24 679,7 27 370,2 30 363,0 33 238,8 37 135,8

o cümlədən:

Ev təsərrüfatlarının 19 216,0 21 389,9 24 150,0 26 582,6 30 102,0

19 http://www.socar.az/socar/az/economics-and-statistics/economics-and-statistics/oil-production

http://www.socar.az/socar/az/economics-and-statistics/economics-and-statistics/oil-production

24

faktiki son istehlak xərcləri

Dövlət idarələrinin istehlak xərcləri

5 274,7 5 762,3 5 983,0 6 424,2 6 801,0

Fərdi istehlak 1 965,7 2 289,5 2 339,4 2 520,6 2 665,9

Kollektiv istehlak 3 309,0 3 472,8 3 643,6 3 903,6 4 135,1

İctimai təşkilatlar 189,0 218,0 230,0 232,0 232,8

Ümumi yığım 10 555,9 12 217,0 14 928,3 16 234,8 15 591,4

əsas fondların ümumi yığımı

10 508,9 12 292,8 15 007,4 16 187,8 15 543,4

maddi dövriyyə vəsaitlərinin dəyişməsi (+, -)

47,0 -75,8 -79,1 47,0 48,0

Xalis ixrac 16 846,4 15 156,5 12 890,7 10 070,1 1 624,9

İxrac 29 388,3 29 000,3 28 169,3 25 537,5 20 552,8

İdxal (-) 12 541,9 13 843,8 15 278,6 15 467,4 18 927,9

Statistik fərq 0,0 0,0 0,0 -529,6 0,0

Ümumi Daxili Məhsul

52 082,0 54 743,7 58 182,0 59 014,1 54 352,1

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi *İlkin məlumat

Son illər üzrə ÜDM-in xərclər üsulu əsasında aparılan təhlili göstərir ki,

Azərbaycan Respublikasında ÜDM daha çox investisiyaya köklənmiş inkişafı

xarakterizə edir. Belə ki, 2011-ci ildə investisiyanın ÜDM-də payı 20,3% idisə, 2015-ci

ildə bu pay 28,6%-ə çatmışdı.

Bu da xüsusilə neftin qiymətlərinin və davamlı olaraq hasilatın azalması fonunda

ixrac yönümlü modellə müqayisədə daha rasional görünür. Belə ki, xalis ixracın ÜDM-də

payı, əksinə, 2011-ci ildəki 31,0%-dən 2015-ci ildə 3,0%-dək düşmüşdür. Bu neft

hasilatının və neftin qiymətlərinin aşağı düşməsi səbəbindən baş vermişdir.

Cədvəl 9-dan göründüyü kimi dövlətin istehlakı ötən ildə 6801,0 mln. manat və ya

əvvəlki illə müqayisədə 5,9% çoxdur. Ev təsərrüfatlarının son istehlak xərcləri isə 30102

mln. manat olmaqla 13,2% artmışdır. Dövlət istehlakının 90,0%-dən çoxu dövlət

büdcəsinin istehlakının (əmək haqqı və malların (işlərin və xidmətlərin) alınması

xərcləri üzrə) payına düşmüşdür.

Hesabat ilində dövlət büdcəsinin istehlakı 6139,8 mln. manat təşkil etmişdir

(Cədvəl 10). Bu göstərici 2015-ci ilin layihəsi ilə müqayisədə 7,0% az olsa da 2014-cü

illə müqayisədə 5,7% çox olmuşdur. Proqnoz göstərici ilə müqayisədə icra rəqəmlərinin

az olması hər iki komponent üzrə azalma ilə bağlı olmuşdur.

25

Cədvəl 10. Dövlət büdcəsinin istehlakı

Xərclərin məzmunu

2014-cü il 2015-ci il 2015-ci il

icra

ümumi xərclərdə bölmənin

xüsusi çəkisi, %-lə

proqnoz

ümumi xərc də

bölmənin xüsusi çəkisi, %-lə

icra

ümumi xərclərdə bölmənin

xüsusi çəkisi, %-lə

1 Əməyin ödənişi 3167,2 16,9 3452,4 16,4 3324,3 18,7

2 Malların (işlərin və xidmətlərin) satın alınması

2640,1 14,1 3147,1 14,9 2815,5 15,8

1+2 Dövlət büdcəsinin istehlakı

5807,3 31,0 6599,5 31,3 6139,8 34,5

CƏMİ: 18709,0 100 21100,0 100 17784,5 100

Mənbə: 2014-cü ildə 2015-ci il dövlət büdcəsinin layihəsi ilə bağlı Büdcə Zərfi və 2015-ci il dövlət büdcəsinin icrasına dair hesabat məlumatları əsasında tərtib edilmişdir

ÜDM-in istehsal üsulu ilə aparılan təhlilindən məlum olur ki, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı

sahələri üzrə götürdükdə 1,1%-lik real artıma töhfə verən sahələr kənd təsərrüfatı, meşə

təsərrüfatı və balıqçılıq, ticarət və nəqliyyat vasitələrinin təmiri, informasiya və rabitə,

həmçinin turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşə olmuşdur.

Yaranan əlavə dəyərin 33,9%-i sənayedə, 12,1%-i tikintidə, 10,0%-i ticarət;

nəqliyyat vasitələrinin təmiri, 6,2%-i kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqcılıq,

Haşiyə 5. Dövlət istehlakı Dövlət istehlakı = Fərdi xidmətlər göstərən dövlət idarələrinin xərcləri + Kollektiv xidmətlər göstərən dövlət idarələrinin faktiki son istehlak xərcləri.

Dövlət idarəetmə orqanlarının fərdi əmtəə və xidmətlərə çəkdikləri xərclər dövlət idarəetmə sektoruna aid edilən təşkilatların fərdi istehlаk üçün nəzərdə tutulmuş əmtəələrin alınmasına və xidmətlərin ödənilməsinə çəkdikləri xərclərdən ibаrətdir. Bu xərclər dövlət büdcəsi və/və ya büdcədənkənar fondlar hesаbınа mаliyyələşdirilir.

Dövlət idarəetmə orqanlarının kollektiv xidmətlərə çəkdikləri xərclərə büdcə təşkilatları tərəfindən dövlət büdcəsinin hesаbınа göstərilən və аyrı-аyrı ev təsərrüfatlarının deyil, bütövlükdə cəmiyyətin tələbatını ödəyən xidmətlərə çəkilən xərclər dахil edilir. Bu göstəriciyə müdafiə xərcləri, ümumi dövlət idarəetməsi, elm və elmi xidmət хərcləri (qeyri-bazar), küçələrin abadlaşdırılması və işıqlandırılması xərcləri, kənd təsərrüfatına xidmət edən təşkilatların xidmətləri dахil edilir.

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi

26

5,4%-i nəqliyyat və anbar təsərrüfatı, 2,7%-i turistlərin yerləsdirilməsi və ictimai iaşə,

2,0%-i informasiya və rabitə, 19,4%-i isə digər sahələrdə istehsal edilmiş, 8,2%-i isə

məhsula və idxala xalis vergilərin payına düşmüşdür (Cədvəl 11).

Cədvəl 11. 2014-2015-ci illərdə ÜDM-in sahə strukturu, mln. manatla

ÜDM-in əsas sahələr üzrə tərkibi

2014 2015 proqnoz

2015 gözlənilən

2015 icra

2015/2014 real artım tempi, faiz

Ümumi Daxili Məhsul 59014,1 59842,2 57151,7 54352,1 101,0

Sənaye 24169,3 22343,6 19661,5 18440,0 101,6

Kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq

3139,2 3284,8 3420,8 3385,3 106,6

Tikinti 7454,4 9089,2 8290,1 6599,5 86,6

Ticarət və nəqliyyat vasitələrinin təmiri

4652 5307,5 5131,1 5437,7 110,9

Nəqliyyat və anbar təsərrüfatı

2655,9 3325,1 2806,1 2932,4 98,3

Turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşə

1269,1 1657,6 1544,1 1475,7 114,0

İnformasiya və rabitə 1070,9 1144,0 1130,9 1083,6 106,8

Sosial və digər xidmətlər

10190,3 9455,0 10800,0 10492,9 101,7

Məhsula və idxala xalis vergilər

4413,0 4235,5 4367,2 4505,0 103,6

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi, 2015-ci ilin və 2016-cı ilin büdcə zərfi

2015-ci və 2016-cı illər üzrə dövlət büdcəsinin layihəsi ilə bağlı təqdim edilmiş

məlumatlara görə 2015-ci il üçün sənaye sektorunda əlavə dəyərin həcmi 22,3 mlrd.

manat, 2015-ci il üçün sənaye sahəsi üzrə real artım tempi -0,9%, 2015-ci ilin

gözlənilən rəqəmi üçün 0,7% proqnozlaşdırılmış, hesabat ilində real artım tempi 1,6%

təşkil etmişdir. Sənaye məhsulunun 61,9%-i mədənçıxarma sektorunda, 29,9%-i emal

sektorunda, 7,3%-i elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı

sektorunda, 0,9%-i isə su təchizatı, tullantıların təmizlənməsi və emalı sektorunda

istehsal olunmuşdur. Qeyri-neft sənayesi üzrə real artım tempi 2015-ci il üçün 7,6%

proqnozlaşdırılmış, hesabat ilində isə faktiki 8,4% təşkil etmişdir.

Aqrar sektorda 2015-ci ilin büdcə layihəsi ilə bağlı məlumatlara görə 3,5%-lik artım

nəzərdə tutulmuş, 2016-cı ilin büdcə layihəsi ilə bağlı məlumatlarda isə 2015-ci ilin

sonuna 5,3%-lik artım gözlənildiyi qeyd olunmuşdur. Hesabat ilində bu sektorda 6,6%-

lik real artım əldə edilmişdir. Ötən ildə bitkiçilik məhsulları üzrə 11,3%, heyvandarlıq

məhsulları üzrə isə 2,5% artım müşahidə edilmişdir. Bu, ilk növbədə, 2015-ci ilin “Kənd

təsərrüfatı ili” elan edilməsi ilə əlaqədar görülən tədbirlər nəticəsində mümkün olmuşdur.

27

Qeyd edək ki, dövlət büdcəsi aqrar sektorun stimullaşdırılmasında və əlavə

dəyərin yaradılmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Belə ki, Azərbaycan Respublikası

Nazirlər Kabinetinin 2015-ci ildə fəaliyyəti ilə bağlı hesabata görə, 2015-ci ildə “2008-

2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı

təminatına dair Dövlət Proqramı”nın maliyyələşdirilməsi ilə bağlı xərclər üçün 186,2

milyon manat, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu üzrə 212,9 mln. manat, “Aqrolizinq” Açıq

Səhmdar Cəmiyyətinə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Ehtiyat Fondundan 15,0

milyon manat, dövlət büdcəsinin Ehtiyat Fondundan 40,0 milyon manat, Nazirlər

Kabinetinin müvafiq sərəncamları ilə 15,58 milyon manat olmaqla, cəmi 70,58 milyon

manat, bununla yanaşı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq Sərəncamı ilə

kənd təsərrüfatı texnikasına olan ehtiyacı ödəmək üçün Prezidentin Ehtiyat Fondundan

Cəmiyyətə 8,0 milyon manat büdcə vəsaiti və Cəmiyyətin fəaliyyətindən əldə edilmiş

39,4 milyon manat təkrar istifadə vəsaiti qeyd edilən tədbirlərin maliyyələşdirilməsinə

yönəldilmiş, Dövlət İnvestisiya Proqramı çərçivəsində aqrar sektora 50,0 milyon manat

məbləğində vəsait ayrılmışdır.

Bunlarla yanaşı Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Kənd Təsərrüfatı Layihələri və

Kreditlərinin İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Xidmətinə 5,0 milyon manat dövlət büdcəsindən

vəsait ayrılmış, 10,7 milyon manat məbləğində güzəştli kreditlərin maliyyələşdirilməsi

isə əvvəlki illərdə verilmiş kreditlərin qaytarılan hissəsi hesabına təmin edilmişdir.

Turizm sektorunun potensialının daha geniş istifadə edilməsi əvvəlki illə

müqayisədə bu sahənin yaratdığı əlavə dəyərin həcminin artımında da özünü

göstərmişdir. Turizm potensialının daha rasional istifadə edilməsində ötən il ilk dəfə

Azərbaycanda keçirilən I Avropa Oyunlarının maliyyələşdirilməsi üçün idman

infrastrukturunun yaradılması məqsədilə dövlət büdcəsindən dövlət əsaslı vəsait

qoyuluşu üzrə 1336,0 milyon manat vəsaitin ayrılması ciddi rol oynamışdır.

İnformasiya və rabitə sahəsində təqdim edilən xidmətlərin 72,6%-i əhaliyə

göstərilmişdir. Bu sektorun xidmətlərindən əldə edilən gəlirin 53,0%-i mobil rabitənin

payına düşmüşdür.

Tikinti sektorunda real artım tempi 10,7%, əlavə dəyərin həcmi 9089,2 mln. manat

proqnozlaşdırılsa da faktiki olaraq 13,4%, əlavə dəyərin həcmində isə 2,4 mlrd. manat

azalma müşahidə edilmişdir.

Dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu üzrə təsdiq edilmiş məbləğin hesabat ilində 72,0%

səviyyəsində icra edilməsi tikinti sektoru üzrə əlavə dəyərin azalmasını izah edən

səbəblərdəndir.

28

2015-ci ilin dövlət büdcəsinin layihəsi ilə təqdim edilmiş “Büdcə zərfi”nə daxil olan

məlumatlara görə ötən il üzrə iqtisadiyyata 19800,9 mln. manat həcmində investisiya

qoyulması proqnozlaşdırılırdı. DSK-nın verdiyi məlumatlara əsasən, 2015-ci ildə bütün

maliyyə mənbələrindən əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitin həcmi 15957,0 mln. manat

təşkil etmişdir ki, bu da proqnozlaşdırılmış məbləğin 80,6%-nə bərabərdir. Azalma

əsasən dövlət büdcəsində nəzərdə tutulan əsaslı vəsait qoyuluşu üzrə maliyyələşmənin

6932,8 mln. manata qarşı 4987,5 mln. manat təşkil etməsi (28,0% azalma) səbəbindən

baş vermişdir.

2015-ci ildə ölkənin iqtisadi və sosial sahələrinin inkişafı üçün bütün maliyyə

mənbələrindən əsas kapitala yönəldilmiş 15957,0 milyon manatlıq vəsaitin 73,5%-i

tikinti-quraşdırma işlərinin yerinə yetirilməsinə sərf edilmişdir. İstifadə olunmuş vəsaitin

61,9%-i məhsul istehsalı obyektlərinin, 31,6%-i xidmət sahələri üzrə obyektlərin, 6,5%-i

isə ümumi sahəsi 1927,2 min m2 olan yaşayış evlərinin tikintisinə sərf olunmuşdur.

Qeyd edək ki, investisiyanın ÜDM-də payı Azərbaycanda 28,6% təşkil etdiyi halda,

ölkələr üzrə dövlət statistika komitələrinin məlumatlarına görə, Rusiya Federasiyasında

bu göstərici 2015-ci ildə 21,8%, Belarus Respublikasında 27,9%, Qazaxıstanda 25,3%,

Türkiyə Cümhuriyyətində 16,0%, Bolqarıstanda 21,4%, Albaniyada 23,6%, Serbiyada

16,7%, Polşada 20,0% olmuşdur.

ÜDM-in sahə strukturu üzrə təhlilinin aparılması qeyri-neft sektoru üzrə büdcəyə

daxilolmalarının da təhlil edilməsini zərurətə çevirir (Cədvəl 12).

Cədvəl 12. 2014-2015-ci illərdə vergi orqanları xətti ilə təmin olunan büdcə gəlirlərinin İqtisadiyyatın əsas sahələri üzrə bölgüsü, mln. manatla

2014 2015

2014-cü illə müqayisədə,

%-lə

Neft qaz sektoru 2 807,1 2 089,9 74,5

Qeyri-neft qaz sektoru, o cümlədən:

4 306,5 5 028,5 116,7

rabitə 308,8 347,2 112,4

tikinti 897,6 823,0 91,7

nəqliyyat 181,4 259,4 143,0

kənd təsərrüfatı 13,1 15,8 120,6

ticarət və xidmət 1 240,3 1 486,7 119,9

digər sahələr* 1 665,3 2 096,4 125,9

Yekun 7 113,6 7 118,4 100,1

Mənbə: Vergilər Nazirliyinin məlumatları əsasında tərtib edilmişdir *Digər sahələrin açılışı verilmədiyi üçün müvafiq qayda da təhlil edilmir.

29

Nəqliyyat-logistika imkanlarının genişlənməsi səbəbindən bu sektorun qeyri-neft

sektorunun vergi daxilolmalarında payı da artmışdır. Aqrar sektorun maliyyələşməsində

dövlətin rolunun əhəmiyyətli şəkildə olması, yuxarıdakı təhlillərdən göründüyü kimi,

(kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarının torpaq vergisi istisna olmaqla, bütün

vergilərdən azad olunması şəraitində) vergi daxilolmalarının artmasında da özünü

göstərmişdir.

Ölkə üzrə ticarət və xidmət sektorunun 16,9%, pərakəndə ticarət dövriyyəsinin isə

10,9% artması müvafiq olaraq dövlət büdcəsinə qeyd edilən sektor üzrə daxilolmaların

artımını şərtləndirmişdir.

Monetar sektor. Mərkəzi Bankın 2015-ci il üçün “Pul və maliyyə sabitliyi

siyasətinin əsas istiqamətləri barədə” bəyanatda pul siyasətinin əsas hədəfləri kimi

qiymət sabitliyinin təmin edilməsi, inflyasiyanın 2-3% həddində saxlanılması, məzənnə

siyasətinin əsas hədəfləri olaraq makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi, maliyyə

sabitliyinin və qeyri-neft iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətinin qorunması müəyyən

edilmişdir.

DSK-nın verdiyi məlumatlara əsasən, ölkədə istehlak qiymətləri indeksi 2015-ci ilin

yanvar-dekabr aylarında 4,0% təşkil etmişdir (Cədvəl 13). Orta illik inflyasiya 2014-cü

ildəki 1,4%-lik nisbətdən 2,6 faiz bəndi yüksək, Beynəlxalq Valyuta Fondunun ötən ilin

oktyabr ayında dərc etdiyi “Dünya İqtisadi İcmalı”nda20 gözlənilən 4,3%-lik nisbətdən 0,3

faiz bəndi aşağı olmuşdur.

Cədvəl 13. 2015-ci ildə aylar üzrə istehlak qiymətləri indeksi

İstehlak qiymətləri indeksi

o cümlədən:

Ərzaq məhsulları Qeyri-ərzaq malları Pullu xidmətlər

keçən aya

nisbətən

əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən

keçən aya nisbətən

əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən

keçən aya

nisbətən

əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən

keçən aya nisbətən

əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən

Yanvar 100,2 100,2 100,4 99,6 100,0 100,2 100,0 100,8

Fevral 104,0 102,0 106,6 102,5 103,1 101,7 101,2 101,4

Mart 100,9 102,8 101,8 103,9 100,5 102,4 100,1 101,6

Aprel 99,8 103,1 100,5 104,6 99,5 102,6 99,1 101,5

May 99,4 103,4 98,5 105,2 100,2 102,7 100,1 101,4

İyun 98,9 103,5 97,3 105,5 100,0 102,8 100,0 101,3

İyul 99,3 103,7 98,3 105,8 100,0 102,9 100,0 101,2

Avqust 99,9 103,8 99,7 106,0 100,1 103,0 99,9 101,2

Sentyabr 100,3 103,7 100,6 106,0 100,1 103,0 100,0 101,1

Oktyabr 100,1 103,7 100,3 105,9 100,1 103,1 100,0 101,1

Noyabr 100,4 103,7 100,9 105,9 100,0 103,1 100,0 101,0

Dekabr 104,4 104,0 104,5 106,1 107,1 103,8 101,9 101,2

Mənbə: http://www.stat.gov.az/source/myxs/

20 http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/pdf/text.pdf

http://www.stat.gov.az/source/myxs/http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/pdf/text.pdf

30

Ərzaq məhsulları üzrə əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə artım 6,1%-ə, qeyri-

ərzaq məhsulları üzrə 3,8%-ə, pullu xidmətlər üzrə 1,2%-ə bərabər olmuşdur.

Son illərdə dünyada gedən makroiqtisadi proseslərin əsas xüsusiyyətlərindən biri,

yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, ölkələrin milli valyutalarının ABŞ dollarına nisbətdə

dəyərsizləşməsi olmuşdur. Ticarət tərəfdaşlarımız olan ölkələrdə (Rusiya Federasiyası,

Türkiyə Cümhuriyyəti, Qazaxıstan, Gürcüstan və s.) də bu proseslər sürətlə getmişdir.

Qeyd edilən proses Azərbaycanın milli valyutasına da təzyiqi artırmışdır. Eyni zamanda,

ixracın böyük hissəsini təşkil edən neftin qiymətinin kəskin şəkildə azalması Mərkəzi

Bankı bu istiqamətdə adekvat addımlar atmağa vadar etmişdir.

Mərkəzi Bank məzənnə siyasətində dəyişiklik edərək ABŞ dolları və Avronun daxil

olduğu iki valyutalı səbət mexanizminə keçməyi qərara almışdır.

Bunun nəticəsində ötən ilin fevral ayının 21-də Azərbaycan Respublikasının

Mərkəzi Bankının qərarı ilə ABŞ dollarının Azərbaycan manatına qarşı məzənnəsi 1,05

manat nisbətində müəyyən edilmişdir. Bu qərar milli iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinə

əlavə stimullar yaratmaq, onun beynəlxalq rəqabət qabiliyyətini və ixrac potensialını

daha da gücləndirmək, bu əsasda tədiyə balansının və ölkənin beynəlxalq ödəmə

qabiliyyətinin strateji dayanıqlığını təmin etmək məqsədilə qəbul edilmişdir21.

Lakin, gedən iqtisadi proseslərin dinamikliyi, ümumi makroiqtisadi tarazlığın

qorunması Mərkəzi Bankı növbəti addımlar atmağa sövq edirdi. Qeyri-neft sektorunda

iqtisadi artıma maliyyə dəstəyini gücləndirmək, kredit faizlərinin enməsini

sürətləndirməklə investisiyaları stimullaşdırmaq, kiçik və orta biznesin

maliyyələşməsinin və əhalinin ipoteka kreditləşməsinin dəyərinin optimallaşmasına

monetar zəmin yaratmaq məqsədilə 13 iyul 2015-ci il tarixindən etibarən Mərkəzi

Bankın uçot dərəcəsi 3,5%-dən 3,0%-ə endirilmişdir.

Bununla belə, ilin ikinci yarısından neftin qiymətinin daha sürətlə ucuzlaşması

Azərbaycan manatının ABŞ dollarına nisbətdə bir qədər də dəyərsizləşməsini

şərtləndirmişdir. Mövcud makroiqtisadi şəraiti nəzərə alaraq tədiyyə balansının

tarazlaşdırılması, ölkənin valyuta ehtiyatlarının kritik səviyyədə qorunması, milli

iqtisadiyyatın beynəlxalq rəqabət qabiliyyətinin təmin olunması məqsədilə Mərkəzi Bank

21 dekabr 2015-ci il tarixində "üzən məzənnə" rejiminə keçilməsi barədə qərar qəbul

etmişdir22. Bu qərara əsasən manatın məzənnəsi başlıca olaraq valyuta bazarında tələb

21 http://www.cbar.az/releases/2015/02/21/statement-of-the-central-bank-of-the-republic-of-azerbaijan/ 22 http://www.cbar.az/releases/2015/12/21/azrbaycan-respublikas-mrkzi-banknn-byanati/

http://www.cbar.az/releases/2015/02/21/statement-of-the-central-bank-of-the-republic-of-azerbaijan/http://www.cbar.az/releases/2015/02/21/statement-of-the-central-bank-of-the-republic-of-azerbaijan/http://www.cbar.az/releases/2015/12/21/azrbaycan-respublikas-mrkzi-banknn-byanati/

31

və təklifin nisbətini müəyyən edən fundamental amillərin təsirinə uyğun olaraq

formalaşacağı nəzərdə tutulur.

Beləliklə, hesabat ilində aylar üzrə manatın məzənnəsi aşağıdakı kimi olmuş (Şəkil

5) və Dövlət Statistika Komitəsinin verdiyi məlumatlara görə, 2015-ci ildə Azərbaycan

manatının 1 ABS dollarına nisbətdə orta məzənnəsi 1,03 manata bərabər olmuşdur.

Şəkil 5. 2015-ci ildə Azərbaycan manatının ABŞ dollarına nisbətən məzənnəsi

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi, Mərkəzi Bank

http://www.cbar.az/assets/3587/Bulleten-2016_fevral.pdf

Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, Sosial, iqtisadi inkişaf, 2015-ci il, yanvar-

dekabr

Hesabat ilində strateji valyuta ehtiyatları əvvəlki illə müqayisədə 24,1% azalaraq

38590,8 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir (Cədvəl 14).

Cədvəl 14. Strateji valyuta ehtiyatları, mln. ABŞ dolları

2014 2015

Əvvəlki ilə nisbətən,

%-lə

İllik 1-ci rüb 2-ci rüb 3-cü rüb 4-cü rüb

DNF-nin aktivləri

37104,1 34930,5 35783,3 34738,1 33574,1 90,5

MB-nin valyuta ehtiyatları

13758,3 9472,1 8520,2 7014,7 5016,7 36,5

Cəmi 50862,4 44402,6 44303,5 41752,8 38590,8 75,9

Mənbə: http://www.cbar.az/infoblocks/money_reserve_usd http://www.oilfund.az/az_AZ/metbuat-gusesi/cixis-ve-teqdimatlar.asp

0,7844

0,8605

1,0489

1,0503

1,0484

1,0481

1,0491

1,0486

1,048

1,0481

1,0504

1,229

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4

yanvar

fevral

mart

aprel

may

iyun

iyul

avqust

sentyabr

oktyabr

noyabr

dekabr

http://www.cbar.az/assets/3587/Bulleten-2016_fevral.pdfhttp://www.cbar.az/infoblocks/money_reserve_usdhttp://www.oilfund.az/az_AZ/metbuat-gusesi/cixis-ve-teqdimatlar.asp

32

Tədiyə balansının cari əməliyyatlar balansında müsbət saldonun əhəmiyyətli

şəkildə azalması nəticəsində milli valyutanın ABŞ dollarına nisbətdə dəyərsizləşməsi

Mərkəzi Bankın aktivlərinin ötən ildə 63,5% azalmasına səbəb olmuşdur. 2015-ci ilin 31

dekabr tarixinə bankın ehtiyatları 5016,7 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir ki, göstərilən

valyuta ehtiyatlarının həcmi sonuncu dəfə 2009-cu ilin avqust-sentyabr aylarında (5001-

5104 mln. ABŞ dolları) qeydə alınmışdır. Müşahidə olunan qlobal iqtisadi şərtlər strateji

valyuta ehtiyatlarının həcminin Azərbaycanla yanaşı digər ölkələrdə də əhəmiyyətli

şəkildə azalmasına səbəb olmuşdur (Cədvəl 15).

Cədvəl 15. Ölkələr üzrə strateji valyuta ehtiyatlarının həcmi, mln. ABŞ dolları

2013 2014 2015 Fərq, % (2015/2014)

1 Rusiya Federasiyası 510500 388500 370200 95,3

2 Azərbaycan 49030 50863 38591 75,9

3 Qazaxıstan 95507 102481 91581 89,4

4 Belarus Respublikası 7327 5716 4468 78,2

5 Gürcüstan 2823 2699 2521 93,4

6 Moldova 2820 2157 1756 81,4

7 Qırğızıstan 2238 1957 1640 83,8

Mənbə: Ayrı-ayrı ölkələrin Mərkəzi Banklarının rəsmi internet səhifəsi

Valyuta ehtiyatlarının əvvəlki dövrlə müqayisədə azalmasına baxmayaraq hesabat

ilində ölkənin strateji valyuta ehtiyatlarının zəruri həcmdə qorunması təmin edilmişdir.

Belə ki, Mərkəzi Bankın verdiyi məlumatlara görə 2015-ci ilin sonuna strateji

valyuta ehtiyatları 26 aylıq mal və xidmət idxalına 23 kifayət etmiş və xarici dövlət

borcunu 5,2 dəfə üstələmişdir 24 . DNF-in aktivlərinin həcmi 2014-cü ilin sonuna

göstərilən rəqəmlə müqayisədə 9,5% azalaraq 33574,1mln. ABŞ dollarına bərabər

olmuşdur.

Mərkəzi Bankın verdiyi məlumatlara görə fiziki şəxslərin əmanətlərinin həcmi ilin

sonuna 9473,9 mln. manat təşkil etmişdir. Bu məbləğ əvvəlki illə müqayisədə 31,8%

çoxdur. Əmanətlərin strukturunda manatla banklara yerləşdirilən pulun həcmi ötən ilin

eyni dövrü ilə müqayisədə 68,0% azalmış, xarici valyutada olan vəsaitin həcmi isə

əksinə 3 dəfədən çox artmışdır. Nəticədə bir il ərzində fiziki şəxslərin əmanətlərinin

strukturunda milli valyutada saxlanan vəsaitlərin həcmi 61,5%-dən 15,0%-ə düşmüş,

23 Bu indikatorun mahiyyəti onun ən azı 3 aylıq idxalı əvəz etməsidir. Mal və xidmətlərin idxalı bir qayda olaraq Tədiyyə Balansında öz əksini tapır. Yəni göstərici hesablanarkən yalnız gömrükdən keçərək qeydiyyata düşən əmtəələr deyil, həm də idxalda xidmətlərin həcmi əsas götürülür. Bu məlumatlar isə yalnız Tədiyə Balansında öz əksini tapır. 24 Mərkəzi Bankın Pul siyasəti icmalı, 2015-ci ilin yanvar-dekabr http://cbar.az/assets/4028/Icmal_2015__final.pdf

http://cbar.az/assets/4028/Icmal_2015__final.pdf

33

banklara yerləşdirilmiş vəsaitlərin 85,1% xarici valyutada saxlanılmışdır. Əmanətlərin

95,0%-i Bakı şəhərinin payına düşmüşdür.

Mərkəzi Bankın ötən ilin yekunları üzrə hazırladığı bülletendə 2015-ci il ərzində

geniş mənada pul kütləsinin (M3) həcmi əvvəlki illə müqayisədə 1,1% azaldığı qeyd

edilmişdir (Cədvəl 16). Azalma banklardan kənar nağd pulun həcminin 53,0% azalması

nəticəsində baş vermişdir.

Cədvəl 16. Pul aqreqatları, dövrün sonuna, mln. manat

2014 2015 Əvvəlki ilə nisbətən,

%-lə

M3 (Geniş mənada pul kütləsi) 21566,4 21318,6 98,9

o cümlədən:

M2 pul aqreqatı 17435,9 8613,1 49,4

o cümlədən:

M1 pul aqreqatı 12830,5 6896,8 53,8

o cümlədən:

M0 (Banklardan kənarda nağd pul) 10152,5 4775,9 47,0

Manatla tələbolunanadək depozitlər 2678,0 2120,9 79,2

Manatla müddətli depozitlər 4605,4 1716,3 37,3

SDV-də depozitlər 4130,5 12705,5 307,6

Mənbə: Mərkəzi Bankın statistik bülleteni, 12/2015

Dövriyyədə olan manatın azalması devalvasiyadan sonra xarici valyutaya tələbin

artması və inflyasiya təhdidlərinin azaldılması ilə bağlıdır. Cədvəl 18-dən göründüyü

kimi, SDV-də depozitlərin həcmi 3 dəfədən çox artmışdır.

Monetar sahədə əsas indikatorlardan biri pul multiplikatoru hesab edilir. Pul

multiplikatoru iqtisadiyyatın, xüsusilə də bank sisteminin pul yaratmaq qabiliyyətini

xarakterizə edir və geniş mənada pul kütləsinin manatla pul bazasına nisbəti kimi

hesablanır. Mərkəzi Bankın hesablamalarında ötən ilin yekunlarına görə M3 pul

aqreqatının pul bazasına nisbəti 1,82-dən 2,82-yədək yüksəlmiş, M2 pul aqreqatının

manatla pul bazasına nisbəti 1,51-dən 1,25-dək azalmışdır. Pul bazasının 25 həcmi

2014-cü ilin sonuna 11866,9 mln. manatdan, 2015-ci ilin sonuna 7560,7 mln.

manatadək və ya 26,3%, dövriyyədə olan nağd pulun həcmi isə 50,0% azalmışdır.

Xarici sektor. Dövlət Gömrük Komitəsinin verdiyi məlumatlara görə, xarici ticarət

əlaqələrinin həcmi 2015-ci ildə 20645,9 mln. ABŞ dolları, o cümlədən ixrac

əməliyyatlarının həcmi 11424,5 mln. ABŞ dolları, idxal əməliyyatlarının həcmi isə 9221

mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. Xarici ticarət dövriyyəsinin 1 il ərzində həcmi 33,5%

25 Pul bazası dedikdə pul kütləsinin Mərkəzi Bank tərəfindən qısa müddət ərzində dəyişdirilə bilən hissəsi nəzərdə tutulur. Pul bazasının tərkibinə dövriyyədə olan nağd pul və bank ehtiyatları (kommersiya banklarının Mərkəzi Bankdakı müxbir hesablarının qalıqları) daxildir.

34

azalmışdır. Lakin, xarici ticarət saldosu, son illərdə olduğu kimi, bu dəfə də müsbət

rəqəmlə (2203,1 mln. ABŞ dolları) ifadə olunmuşdur.

İlk olaraq qeyd edək ki, 2015-ci ilin "Büdcə zərfi"ndə tədiyə balansının idxal və

ixrac əməliyyatlarının proqnozu ilə müqayisədə ilin sonuna fərqli rəqəmlər müşahidə

edilmişdir. Malların ixracının proqnozlaşdırılmış həcminin 90,0%-nin neft-qaz sektoru

üzrə nəzərdə tutulması və xam neftin qiymətinin proqnozlaşdırılmış 90 ABŞ dolları

müqabilində orta illik qiymətinin (“Azer Light” markalı) 53,7 ABŞ dolları təşkil etməsi

ixrac üzrə ilin sonunda icra səviyyəsinin aşağı olmasına səbəb olmuşdur.

DSK-nın verdiyi məlumatlara əsasən, 2015-ci ildə Azərbaycan Respublikasının

hüquqi və fiziki şəxsləri dünyanın 165 ölkəsindəki tərəfdaşları ilə ticarət əməliyyatları

həyata keçirmiş, 111 ölkəyə məhsul ixrac olunmuş, 147 ölkədən idxal olunmuşdur.

Ticarət dövriyyəsinin 9,6%-i MDB üzvü dövlətləri, 48,2%-i Avropa İttifaqı ölkələri, 42,2%-

i isə dünyanın digər ölkələrinin payına düşmüşdür.

2015-ci ildə ixracın həcmi əvvəlki illə müqayisədə 47,6% azalmışdır (Cədvəl 17).

İxracın 86,0%-ni xam neft, neft məhsulları və təbii qaz təşkil etmiş, qeyri-neft ixracı

14,0%-ə bərabər olmuşdur (2014-cü ildə 8%). Qeyri-neft ixracının payının əvvəlki illə

müqayisədə artması neft və neft məhsulları üzrə ixracın azalması nəticəsində baş

vermişdir.

Cədvəl 17. İxracda əsas məhsullar, mln. ABŞ dolları

N Əsas ixrac məhsulları 2014 2015 ümumi ixraca

nisbətən, %-lə

əvvəlki ilin ixracına

nisbətən, %-lə

1 Xam neft 18404,9 8866,2 77,6 48,2

2 Neft məhsulları 1365 751,9 6,6 55,1

3 Təbii qaz 304,7 200,7 1,8 65,9

4 Meyvə-tərəvəz 291,1 311,9 2,7 107,1

5 Çay 31,2 19,5 0,2 62,5

6 Bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar 190,3 153,3 1,3 80,6

7 Şəkər 221,2 212,1 1,9 95,9

8 Spirtli və spirtsiz içkilər 31,8 25,8 0,2 81,1

9 Kimya sənayesi məhsulları 76,1 79,9 0,7 105,0

10 Plastmassa və onlardan hazırlanan məmulatlar

156,9 112,5 1,0 71,7

11 Emal olunmamış gön (təbii xəzdən başqa) və aşılanmış dəri

24,1 12,2 0,1 50,6

12 Qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar

43,9 34,9 0,3 79,5

13 Alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar

86,8 86,1 0,8 99,2

14 Digərləri 600,3 557,3 4,9 92,8

Cəmi 21828,3 11424,3 100,0 52,3

Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi

http://customs.gov.az/

35

Cədvəldən göründüyü kimi, qeyri-neft məhsullarının ixracı 1605,5 mln. ABŞ dolları

həcmində olmuşdur. Bu məbləğin 772,6 mln. ABŞ dolları və ya qeyri-neft ixracının

48,1%-ni meyvə-tərəvəz, çay, bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar, spirtli və spirtsiz

içkilər təşkil etmişdir.

Neft hasilatının 2011-ci ildən başlayaraq hər il əvvəlki illə müqayisədə azalması və

neftin dünya bazarlarında qiymətinin 2014-cü illə müqayisədə 2015-ci ildə aşağı olması

xam neft üzrə ixracın 51,8%, neft məhsulları üzrə 44,9% azalmasını şərtləndirmişdir.

İdxalın həcmi üzrə bir qədər artım müşahidə edilmişdir. Yeyinti məhsulları üzrə

7,8%, tütün məhsulları üzrə 25,5% azalma olsa da, bir sıra məhsulların idxal dəyəri

yüksək olmuşdur (Cədvəl 18) .

DGK-nın məlumatlarına əsaslansaq, idxalın 13,8%-i və ya 1277,1 mln. ABŞ dolları

yeyinti məhsulları, tütün və tütün məmulatlarının payına düşmüşdür.

Cədvəl 18. İdxalda əsas məhsullar, mln. ABŞ dolları

Əsas idxal məhsulları 2014 2015 ümumi idxala

nisbətən, %-lə

əvvəlki ilin idxalına

nisbətən, %-lə

1 Yeyinti məhsulları 1062,6 979,5 10,6 92,2

O cümlədən:

Ət 19,5 19,9 102,1

Süd 7,5 5,8 77,3

Kərə yağı 25,1 22,4 89,2

Meyvə-tərəvəz 25,2 58,0 230,2

Buğda 293,9 296,8 101,0

Bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar 88,1 83,8 95,1

Şəkər 205,3 124,5 60,6

2 Tütün və tütün məmulatları 399,4 297,6 3,2 74,5

3 Sement 106,6 29,5 0,3 27,7

4 Neft məhsulları 286,7 138,7 1,5 48,4

5 Əczaçılıq məhsulları 225,9 270,7 2,9 119,8

6 Plastmassa və onlardan hazırlanan məmulatlar

241,6 204,8 2,2 84,8

7 Oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar

128,9 229,8 2,5 178,3

8 Qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar

1015,6 1586,8 17,2 156,2

9 Maşın, mexanizm, elektrik aparatları, avadanlıqlar və onların hissələri

2583,4 2465,3 26,7 95,4

10 Nəqliyyat vasitələri və onları