AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT …Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr № 3378) AZƏRBAYCAN

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir

(Reyestr № 3378)

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

TÜRKOLOGİYA

Beynəlxalq elmi jurnal Международный научный журнал International scientific journal

1970-ci ildən nəşr olunur Издается с 1970 года Published since 1970

İldə 4 dəfə çıxır Выходит 4 раза в году Published quarterly

№ 1

YANVAR-FEVRAL-MART

BAKI – 2016

REDAKSİYA HEYƏTİ

ABDULLAYEV KAMAL (baş redaktor), AXUNDOVA NƏRGİZ, BAXŞƏLİYEVA GÖVHƏR, BÜNYADOV TEYMUR, CƏFƏROV NİZAMİ, ƏLƏKBƏROV AYDIN, ƏLİYEV VİLAYƏT, ƏSKƏR RAMİZ, ƏZİZOV ELBRUS, HƏBİBBƏYLİ İSA, HÜSEYNOV RAFAEL, XƏLİLOV BULUDXAN, XUDİYEV NİZAMİ, İMANOV MUXTAR (baş redaktorun müavini), KƏRİMLİ TEYMUR, QULİYEV ƏBÜLFƏZ, MAHMUDOV YAQUB, MƏMMƏDƏLİYEV VASİM, MƏMMƏDZADƏ İLHAM, MİRZƏLİYEVA MƏHƏBBƏT, NAĞISOYLU MÖHSÜN (baş redaktorun müavini), SALAMZADƏ ƏRTEGİN

MƏSUL KATİB ELÇİN İBRAHİMOV

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR DİLÇİLİK ÜZRƏ: Akalın Şükrü Haluk (Türkiyə), Bozdemir Mişel (Fransa), Buşhoten Hendrik (Almaniya), Çeçenov Əli (Rusiya), Ercilasun Ahmet Bican (Türkiyə), Kajibekov Erden (Qazaxıstan), Konkobaev Kadirali (Qırğızıstan), Kormuşin İqor (Rusiya), Qərənfil Valentina (Moldova), Məlikov Tofik (Rusiya), Musaoğlu Mehman (Türkiyə), Oh Çonq Jin (Cənubi Koreya), Sertkaya Osman Fikri (Türkiyə), Soyeqov Muradgeldi (Türkmənistan), Tooru Hayaşi (Yaponiya) Türkmen Fikret (Türkiyə), Yusupova Alfiya (Tatarıstan) ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ: Akpınar Yavuz (Türkiyə), Aşırov Annaqurban (Türkmənistan), Kalpaklı Mehmet (Türkiyə), Korkmaz Ramazan (Türkiyə), Sokolovski Nikolay (Polşa)

FOLKLOR ÜZRƏ: Çimpoeş Lyubov (Moldova), Çobanoğlu Özkul (Türkiyə), Ekici Metin (Türkiyə), Jurayev Mamatkul (Özbəkistan), Sibqatullina Alfina (Rusiya), Suleymanov Ahmet (Başqırdıstan) TARİX ÜZRƏ: Beyhan Mehmet Ali (Türkiyə), Hakimov Rafail (Tatarıstan), Karpov Sergey (Rusiya), Kıdırəli Darxan (Qazaxıstan), Munçayev Rauf (Rusiya), Nesterov Aleksandr (Rusiya), Turan Refik (Türkiyə) ŞƏRQŞÜNASLIQ ÜZRƏ: Cemil Tasin (Rumıniya), Golden Piter (ABŞ), Lee Hee Soo (Cənubi Koreya), Paul Yurgen (Almaniya), Vasiliyev Dimitri (Rusiya), Zimonyi İştvan (Macarıstan)

FƏLSƏFƏ ÜZRƏ: Çumakov Aleksandr (Rusiya), Kurmangaliyeva Qaliya (Qazaxıstan), Mahamatov Taxir (Rusiya), Popkov Yuri (Rusiya) İNCƏSƏNƏT VƏ MEMARLIQ ÜZRƏ: Akilova Kamola (Özbəkistan), Xasiyanova Leyla (Rusiya), Qalimjanova Asiya (Qazaxıstan)

JURNALIN TƏSİSÇİSİ: AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

КАМАЛ АБДУЛЛАЕВ (главный редактор), МОХСУН НАГИСОЙЛУ (заместитель главного редактора), МУХТАР ИМАНОВ (заместитель главного редактора), АБУЛЬФАЗ ГУЛИЕВ, АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ, БУЛУДХАН ХАЛИЛОВ, ВАСИМ МАМЕДАЛИЕВ, ВИЛАЙЕТ АЛИЕВ, ГОВХАР БАХШАЛИЕВА, ИЛЬХАМ МАМЕДЗАДЕ, ИСА ГАБИБЕЙЛИ, МАХАББЕТ МИРЗЕЛИЕВА, НАРГИЗ АХУНДОВА, НИЗАМИ ДЖАФАРОВ, НИЗАМИ ХУДИЕВ, РАМИЗ АСКЕР, РАФАЕЛЬ ГУСЕЙНОВ, ТЕЙМУР БУНЙАДОВ, ТЕЙМУР КЕРИМЛИ, ЭЛЬБРУС АЗИЗОВ, ЭРТЕГИН САЛАМЗАДЕ, ЯГУБ МАХМУДОВ

ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ ЭЛЬЧИН ИБРАГИМОВ

ЗАРУБЕЖНЫЕ КОНСУЛЬТАНТЫ

ЯЗЫКОЗНАНИЕ: Ахмет Биджан Эрджиласун (Турция), Али Чеченов (Россия), Альфия Юсупова (Татарстан), Валентина Геренфил (Молдова), Игорь Кормушин (Россия), Кадирали Конкобаев (Кыргызстан), Мехман Мусаоглу (Турция), Мишель Боздемир (Франция), Мурадгелди Соегов (Туркменистан), Осман Фикри Серткая (Турция), Тофик Меликов (Россия), Фикрет Тюркмен (Турция), Хаяши Тоору (Япония), Хендрик Бушотен (Германия), Чонг Джин Ох (Южная Корея), Шюкрю Халук Акалын (Турция), Эрден Каджибеков (Казахстан) ЛИТЕРАТУРА: Аннакурбан Ашыров (Туркменистан), Мехмет Калпаклы (Турция), Николай Соколовски (Польша), Рамазан Коркмаз (Турция), Явуз Акпынар (Турция)

ФОЛЬКЛОР: Альфина Сибгатуллина (Россия), Ахмет Сулейманов (Башкортостан), Любовь Чимпоеш (Молдова), Маматкул Жураев (Узбекистан), Метин Экиджи (Турция), Озкул Чобаноглу (Турция) ИСТОРИЯ: Александр Нестеров (Россия), Дархан Кыдырали (Казахстан), Мехмет Али Бейхан (Турция), Рауф Мунчаев (Россия), Рафаиль Хакимов (Татарстан), Рефик Туран (Турция), Сергей Карпов (Россия) ВОСТОКОВЕДЕНИЕ: Дмитрий Васильев (Россия), Иштван Зимоньи (Венгрия), Питер Голден (США), Тасин Джемиль (Румыния), Хее Соо Лее (Южная Корея), Юрген Поль (Германия)

ФИЛОСОФИЯ: Александр Чумаков (Россия), Галия Курмангалиева (Казахстан), Тахир Махаматов (Россия), Юрий Попков (Россия) ИСКУССТВО И АРХИТЕКТУРА: Асия Галимжанова (Казахстан), Камола Акилова (Узбекистан), Лейла Хасиянова (Россия)

УЧРЕДИТЕЛЬ ЖУРНАЛА: ПРЕЗИДИУМ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

EDITORIAL STAFF

KAMAL ABDULLAYEV (Editor-in-Chief), MOHSUN NAGHISOYLU (Deputy Editor-in-Chief), MUKHTAR IMANOV (Deputy Editor-in-Chief), ABULFAZ GULIYEV, ARTAGIN SALAMZADE, AYDIN ALEKBEROV, BULUDKHAN KHALILOV, ELBRUS AZIZOV, GOVHAR BAKHSHALIYEVA, ILHAM MAMMADZADE, ISA HABIBBEYLI, MAHABBAT MIRZALIYEVA, NARGIZ AKHUNDOVA, NIZAMI JAFAROV, NIZAMI KHUDIYEV, RAFAEL HUSSEYNOV, RAMIZ ASKER, TEYMUR BUNYADOV, TEYMUR KERIMLI, VASIM MAMMADALIYEV, VILAYAT ALIYEV, YAGUB MAHMUDOV

EXECUTIVE SECRETARY ELCHIN IBRAHIMOV

INTERNATIONAL ADVISERS ON LINGUISTICS: Ahmet Bijan Erjilasun (Turkey), Alfiya Yusupova (Tatarstan), Ali Chechenov (Russia), Chong Jin Oh (South Korea), Erden Kajibekov (Kazakhstan), Fikret Turkmen (Turkey), Hayashi Tooru (Japan), Hendrik Boeschoten (Germany), Igor Kormushin (Russia), Kadirali Konkobaev (Kyrgyzstan), Mehman Musaoghlu (Turkey), Mishel Bozdemir (France), Muradgeldi Soyegov (Turkmenistan), Osman Fikri Sertkaya (Turkey), Shukru Haluk Akalyn (Turkey), Tofik Melikov (Russia), Valentina Garanfil (Moldova) ON LITERATURE: Annagurban Ashirov (Turkmenistan), Mehmet Kalpakly (Turkey), Nikolay Sokolovski (Poland), Ramazan Korkmaz (Turkey), Yavuz Akpinar (Turkey)

ON FOLKLORE: Ahmet Suleymanov (Bashkiria), Alfina Sibqatullina (Russia), Lyubov Chimpoesh (Moldova), Mamatkul Zhurayev (Uzbekistan), Metin Ekiji (Turkey), Ozkul Chobanoghlu (Turkey) ON HISTORY: Aleksandr Nesterov (Russia), Darkhan Kidirali (Kazakhstan), Mehmet Ali Beyhan (Turkey), Rafail Hakimov (Tatarstan), Rauf Munchayev (Russia), Refik Turan (Turkey), Sergey Karpov (Russia) ON ORIENTAL STUDIES: Dmitry Vasiliyev (Russia), Hee Soo Lee (South Korea), Ishtvan Zimonyi (Hungary), Juergen Paul (Germany), Peter Golden (USA), Tasin Jemil (Romania)

ON PHILOSOPHY: Aleksandr Chumakov (Russia), Galiya Kurmangaliyeva (Kazakhstan), Takhir Mahamatov (Russia), Yuriy Popkov (Russia) ON ART AND ARCHITECTURE: Asiya Galimzhanova (Kazakhstan), Kamola Akilova (Uzbekistan), Leyla Khasiyanova (Russia)

FOUNDER OF THE JOURNAL: THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF

AZERBAIJAN

T Ü R K O L O G İ Y A

№ 1 2016

İ Ç İ N D Ə K İ L Ə R

Baş redaktordan .................................................................................................................... 11

TÜRKOLOJİ İRS

V.M.Jirmunski (Rusiya). “Manas” eposunun öyrənilməsinə giriş. 1.Epik ənənə ............... 14

DİLÇİLİK PROBLEMLƏRİ

Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə). XXI əsr türkcəsində yeni leksik vahidlər (neologizmlər) və yeni sözlər ............................................................................................................................... 21 Muradgeldi Soyeqov (Türkmənistan). XIII-XV əsrlər Misirin qıpçaq dialektləri ilə müasir türkmən dilinin münasibətləri haqqında.................................................................................. 32

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR

Ağaverdi Xəlil (Azərbaycan). Novruz bayramı türk xalqlarının gözü ilə .............................. 37

MİFOLOGİYA

Aygül Baytuova, Qulimjan Jılkıbay (Qazaxıstan). Orxon-Yenisey və Talas abidələrinin dilində “İlahi Tanrı” ideyası................................................................................................... 47

FƏLSƏFƏ VƏ TARİX

Aleksandr Nesterov (Rusiya). Şato türkləri və X əsrin ilk otuz ilində Çində sonuncu Tan türk imperiyası........................................................................................................................ 58

YAZILI ABİDƏLƏR

Möhsün Nağısoylu (Azərbaycan). XVI əsr Azərbaycan yazılı abidəsi “Şühədanamə”nin tərcüməsinin arxaik leksikası haqqında ................................................................................ 68 Hendrik Buşhoten (Almaniya). B-1460 nömrəli nüsxənin təsviri.......................................... 75

MÜZAKİRƏ VƏ DİSKUSSİYA

Aydın Ələkbər (Azərbaycan). A.S.Puşkinin “Xatırlama” (1828) şeirinin linqvistik şərhi və Azərbaycan dilinə tərcüməsi haqqında.................................................................................. 79 Seyfəddin Altaylı (Türkiyə). “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı at rənglərinin türk dövlət gələnəyi və yönlərlə bağlılığı................................................................................................. 86

““TTÜÜRRKKOOLLOOJJİİ QQUURRUULLTTAAYY –– 9900””

Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ................................................................................. 91 Ramiz Əskər (Azərbaycan). Şərqdə Bakı şəfəqi..................................................................... 94 Faiq Ələkbərov (Azərbaycan). Azərbaycanda 90 il öncə Türkoloji Qurultayın keçirilməsinin əsl mahiyyəti haqqında.................................................................................... 100

İÇİNDƏKİLƏR

6

““HHEENNRRİİXX FFRRİİDDRRİİXX FFOONN DDİİTTSS vvəə KKİİTTAABBİİ--DDƏƏDDƏƏ QQOORRQQUUDD –– 220000””

“Kitabi-Dədə Qorqud”un alman dilində ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı …………............. 113 Muxtar Kazımoğlu-İmanov (Azərbaycan). “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda gülüşün magik funksiyası..................................................................................................................... 116

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR

Xhemile Abdiu, Spartak Kadiu (Albaniya). Albaniyada proqramlar üzrə türk dilinin təqdim olunması ................................................................................................................................. 125

RESENZİYALAR

Nail Qurbanov (Azərbaycan). Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları................................................................................................................................ 132

ELMİ HƏYAT

Xronika................................................................................................................................... 135

PERSONALİA

Nəriman Həsənzadə – 85....................................................................................................... 138 Aydın Ələkbərov – 85............................................................................................................ 139

NEKROLOQLAR

Tofiq Hacıyev ………………………………....................................................................... 142 Məhmət Tələt Təkin……………………………................................................................... 144 Georgi Hazai………………………….................................................................................. 145 Fuat Ganiyev……………...................................................................................................... 147

__________

СОДЕРЖАНИЕ

7

С О Д Е Р Ж А Н И Е

От главного редактора ...................................................................................................... 11

ТЮРКОЛОГИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ

В.М.Жирмунский (Россия). Введение в изучение эпоса «Манас». 1. Эпическая традиция…………………………………………………………………………………….. 14

ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ

Шюкрю Халук Акалын (Турция). Новые лексические единицы (неологизмы) и новые слова в турецком языке XXI века ....................................................................................... 21 Мурадгелди Соегов (Туркменистан). О соотношении кыпчакских диалектов Египта XIII–XV вв. и современного туркменского языка ............................................................. 32

ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР

Агаверди Халил (Азербайджан). Праздник Новруз в представлениях тюркских народов .................................................................................................................................. 37

МИФОЛОГИЯ

Айгуль Байтуова, Гулимжан Жылкыбай (Казахстан). Идея «божественного Тенгри» в языке орхоно-енисейских и таласских памятников…………........................................ 47

ФИЛОСОФИЯ И ИСТОРИЯ

Александр Нестеров (Россия). Тюрки шато и тюркская империя Поздняя Тан в Китае в первой трети Х века ............................................................................................... 58

ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ

Мохсун Нагисойлу (Азербайджан). Об архаичной лексике азербайджанского письменного памятника XVI века «Шухеда-наме» .......................................................... 68 Хендрик Бушотен (Германия). Описание экземпляра номер B-1460………………….. 75

ОБСУЖДЕНИЯ И ДИСКУССИИ

Айдын Алекбер (Азербайджан). О лингвистическом толковании и переводческой интерпретации на азербайджанский язык стихотворения А.С.Пушкина «Воспоминание» (1828) ...................................................................................................... 79 Сейфаддин Алтайлы (Турция). Масти лошадей в «Китаби-Деде Горгуд» и их связь с традициями тюркской государственности и сторонами света………………………. 86

““ТТЮЮРРККООЛЛООГГИИЧЧЕЕССККИИЙЙ ССЪЪЕЕЗЗДД –– 9900””

Распоряжение Президента Азербайджанской Республики Ильхама Алиева о проведении 90-летнего юбилея Первого тюркологического съезда........................... 91 Рамиз Аскер (Азербайджан). Бакинская заря на Востоке …........................................... 94 Фаик Алекперов (Азербайджан). Об истинном значении проведения Тюркологического съезда в Азербайджане 90 лет назад................................................. 100

СОДЕРЖАНИЕ

8

““ГГЕЕННРРИИХХ ФФРРИИДДРРИИХХ ФФООНН ДДИИТТЦЦ ии ККИИТТААББИИ--ДДЕЕДДЕЕ ККООРРГГУУДД –– 220000””

Распоряжение Президента Азербайджанской Республики Ильхама Алиева о проведении 200-летия первого перевода и издания «Китаби-Деде Горгуд» на немецком языке.………………................................................................................. 113 Мухтар Кязымоглу-Иманов (Азербайджан). Магическая функция смеха в эпосе «Китаби-Деде Горгуд»........................................................................................................ 116

ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ

Ксемиле Абдиу, Спартак Кадиу (Албания). Преподавание турецкого языка по программам в Албании....................................................................................................... 125

РЕЦЕНЗИИ

Наиль Гурбанов (Азербайджан). Литертурно-художественные истоки азербайджанского мультикультурализма........................................................................... 132

НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ

Хроника................................................................................................................................. 135

ПЕРСОНАЛИИ

Нариман Гасанзаде – 85...................................................................................................... 138 Айдын Алекперов – 85........................................................................................................ 139

НЕКРОЛОГИ

Тофик Гаджиев..................................................................................................................... 142 Мехмет Талат Текин............................................................................................................ 144 Георгий Хазаи...................................................................................................................... 145 Фуат Ганиев.......................................................................................................................... 147

__________

CONTENTS

9

C O N T E N T S

Preface of the Editor-in-Chief............................................................................................ 11

TURKOLOGICAL HERITAGE

V.M.Jirmunskiy (Russia). Introduction to the Study of the Epos “Manas”. 1. Epic Tradition...................................................................................................................................... 14

LINGUISTIC PROBLEMS

Shukru Haluk Akalyn (Turkey). New Lexical Units (Neologisms) and New Words in the XXI century’s Turkish............................................................................................................. 21 Muradgeldi Soyegov (Turkmenistan). On the Correlation of Gybchak Dialects of Egypt in the XIII-XV centuries with Modern Turkomen Language................................................ 32

LITERATURE AND FOLKLORE

Aghaverdi Khalil (Azerbaijan). Novruz Holiday in the Worldview of Turkic Peoples …. 37

MYTHOLOGY

Aygul Baytuova, Gulimjan Jilkibay (Kazakhstan). The Idea of "Divine Tengri" in the Language of Orkhon-Yenisey and Talas Monuments.…………........................................... 47

PHILOSOPHY AND HISTORY

Aleksandr Nesterov (Russia). Shato Turks and the Turkic Empire Late Tan in China in the First One-Third of the X century.……………………….................................................. 58

WRITTEN MONUMENTS

Mohsun Naghisoylu (Azerbaijan). On the Archaic Vocabulary of the XVI century Translation of the Azerbaijani Written Monument "Shuhedaname"..................................... 68 Hendrik Boeschoten ( Germany). Description of the Issue Number B-1460…………….. 75

DEBATES AND DISCUSSIONS

Aydin Alekber (Azerbaijan). On the Linguistic Interpretation of the Poem "Recollection" («Воспоминание») (1828) by A.S.Pushkin and its Translation into the Azerbaijani Language.................................................................................................................................... 79 Seyfaddin Altayly (Turkey). The Turkic State Tradition of Horse Colours and its Connection with Directions in "The Book of Dada Gorgud" …………………………… 86

""TTUURRKKOOLLOOGGIICCAALL CCOONNGGRREESSSS--9900""

Order of the President of the Republic of Azerbaijan on Holding the 90th Jubilee of the First Turkological Congress............................................................................................. 91 Ramiz Asker (Azerbaijan). Baku Dawn in the East …........................................................... 94 Faig Alekberov (Azerbaijan). On the Real Essence of Holding the Turkological Congress in Azerbaijan 90 Years Ago..................................................................................... 100

CONTENTS

10

""HHEEIINNRRIICCHH FFRRIIEEDDRRIICCHH VVOONN DDIIEEZZ aanndd

TTHHEE BBOOOOKK OOFF DDAADDAA GGOORRGGUUDD –– 220000""

Order of the President of the Republic of Azerbaijan on Celebration of the 200th Anniversary of the First Translation of "The Book of Dada Gorgud" into German and Its Publication.................................................................................................................................. 113 Mukhtar Kazimoghlu-Imanov (Azerbaijan). The Magic Function of Laughter in the Epos of “The Book of Dada Gorgud"....................................................................................................... 116

TURKOLOGICAL CENTRES

Xhemile Abdiu, Spartak Kadiu (Albania). Introducing the Turkish Language Programmed in Albania ………………............................................................................................................... 125

REVIEWS

Nail Gurbanov (Azerbaijan). The Literary and Art Sources of Azerbaijani Multiculturalism ………………………………………………………………......................... 132

SCIENTIFIC LIFE

Chronicle..................................................................................................................................... 135

PERSONALIA

Nariman Hasanzade – 85 ............................................................................................................ 138 Aydın Alekberov – 85................................................................................................................. 139

OBITUARIES

Tofiq Hajiyev ……………………………….............................................................................. 142 Mehmet Talat Tekin …………………………………............................................................... 144 Gyorgy Hazai ………………………………………………….................................................. 145 Fuat Ganiyev …………….......................................................................................................... 147

__________


№ 1 2016

B A Ş R E D A K T O R D A N

ƏZİZ OXUCU!

Jurnalımız vaxtilə SSRİ məkanında, eləcə də beynəlxalq aləmdə nüfuzlu elmi orqan olan “Sovetskaya Turkologiya”nın elmi və mədəni ənənələrini da-vam etdirmək əzmindədir. Müxtəlif vaxtlarda jurnala başçılıq etmiş görkəmli alimlər – M.Şirəliyev, E.Tenişev, A.Axundov, T.Hacıyev bunun üçün əllərindən gələni etdilər. Bu gün qloballaşma dövrünün tələbi ilə jurnalın elmi məkanı genişlənməyə ehtiyac duyur. O, təkcə türkoloji dilçiliyin, folklorun çərçivəsinə sığmır. Oxucu jurnalda türkoloji dilçiliklə yanaşı, etnoqrafiyaya, fəlsəfəyə, tari-xə, ədəbiyyata, mədəniyyətşünaslığa aid mətnlər görmək istəyir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin qərarı ilə bu perspektiv elmi istiqamətlər jurnalın səhifələrində öz əksini tapacaqdır. Həm re-daksiya heyətinin, həm də beynəlxalq məsləhətçilərin sırasının genişlənməsi jurnalın bu konseptual yenilənməsinin nəticəsidir.

Bununla yanaşı özümə borc bilirəm ki, türkoloji cameəyə üz tutub soruşum: Bu gün hansı elmi problemin araşdırılmasını zəruri sayırsınız? “Dəyirmi masa” formatında türkoloqların görüşməsinə ehtiyac varmı? Bu görüşlərdə müxtəlif türkoloji sahələrin nümayəndələrini bir yerə

yığmaq barədə nə düşünürsünüz? Hansı prioritet türkoloji istiqamətlərin dərindən öyrənilib təbliğ və təş-

viq edilməsi vacibdir? Dünya türkoloji mərkəzlərinin bir-biri ilə davamlı şəkildə əlaqə qurma-

sına necə baxırsınız və bunun üçün nə etmək lazımdır? Türkoloji məkanla digər elmi məkanlar (germanistika, slavistika, roma-

nistika, iranistika, sinologiya, afrikanistika, qədim və ölü dillər və mədəniyyətlər və s.) arasında möhkəm elmi bağlar yaratmağa hazırıqmı?

Bu və digər bu kimi suallar öz cavabını gözləyir. Jurnal öz elmi-metodo-loji siyasətini məhz bu nəzəri problemlərin işıqlandırılması üzərində qurmağı planlaşdırır və öz fəaliyyətində, əsas etibarilə, ümumidən təkcəyə gəlməyə çalı-şacaq. Eyni zamanda müxtəlif sahələr üzrə türkoloji araşdırmaların aktuallığın-dan çıxış edərək konkret məsələlərin də üzərinə işıq salmaq, onları ümumi nəzəri müstəvinin bir hissəsinə çevirmək məqsədimizi də gerçəkləşdirməyə çalışacağıq.

Türkologiyanı təkcə türkoloqlar üçün deyil, bütün elm sahələrinin nüma-yəndələri üçün maraqlı və oxunaqlı edək. Bunu biz yalnız birlikdə edə bilərik. Yaşadığı ölkədən asılı olmayaraq bütün türkologiyasevərlər bir yerdə!

Hörmətlə,

Kamal Abdullayev

ОТ ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА

12

ДОРОГОЙ ЧИТАТЕЛЬ!

Наш журнал полон решимости продолжить научные и культурные традиции «Советской тюркологии» – научного органа, пользовавшегося в своё время большим авторитетом в пространстве СССР и на международ-ной арене. Возглавившие этот журнал в разное время видные учёные – М.Ши-ралиев, Э.Тенишев, А.Ахундов, Т.Гаджиев сделали для этого всё, что могли. Сегодня, в духе требований эпохи глобализации, научное пространство жур-нала нуждается в расширении. Оно не вмещается в рамки исключительно тюркологического языкознания и фольклора. Читатель, наряду с тюркологи-ческим языкознанием, желает также видеть в журнале тексты по этногра-фии, философии, истории, литературе, культурологии.

Решением Президиума Национальной академии наук Азербайджана, отмеченные перспективные научные направления найдут своё отражение на страницах журнала. Расширение как редакционной коллегии, так и состава международных консультантов – результат указанного концептуального обновления журнала.

Наряду с этим, считаю своим долгом обратиться к тюркологической общественности с вопросами:

– Исследование какой научной проблемы вы считаете сегодня актуальным? – Имеется ли необходимость во встрече тюркологов в формате «круг-

лого стола»? – Как вы относитесь к тому, чтобы на этих встречах собирать пред-

ставителей разных тюркологических областей? – Углублённое изучение и популяризацию каких приоритетных тюрко-

логических направлений вы считаете важным? – Как вы относитесь к установлению устойчивых связей между миро-

выми тюркологическими центрами, и что для этого нужно предпринять? – Готовы ли мы возводить надёжные научные мосты между тюрколо-

гическим пространством и другими научными пространствами (германисти-кой, славистикой, романистикой, иранистикой, синологией, африканистикой, изучением древних и мёртвых языков и культур и т.д., и т.п.)?

Эти и другие подобные им вопросы ждут своего ответа. Журнал пла-нирует строить свою научно-методологическую политику на освещении именно этих теоретических проблем, в своей деятельности он будет, в ос-новном, стремиться идти от общего к единичному. В то же время, ввиду ак-туальности тюркологических исследований в различных областях, здесь най-дут своё отражение конкретные вопросы, которые мы постараемся включить в общее теоретическое пространство.

Сделаем тюркологию интересной не только для тюркологов, но и для представителей всех научных областей. Этого мы сможем достичь только вместе. Вместе со всеми любителями тюркологии, независимо от стран их проживания!

С уважением,

Камал Абдуллаев

PREFACE OF THE EDITOR-IN-CHIEF 13

DEAR READER!

Our periodical will firmly continue the scientific and cultural

traditions of the journal “Soviet turkology” which once enjoyed a wide popularity with the territory of former Soviet Union and international arena as well. In different times this journal was headed by distinguished scientists, such as, M. Shiraliyev, E.R.Tenishev, A.Akhundov and T.Hajiyev who did their best for it. Today by the requirements of globalization epoch the scientific space of the journal needs to be expanded furthermore. And it can’t be limited within the frame of the materials referring only Turkological linguistics and folklore. Besides Turkological linguistics, its readers are eager to see in it materials on ethnography, philosophy, history, literature, culture studies as well.

By the decision of the Presidium of the National Academy of Sciences of Azerbaijan the above-mentioned perspective scientific directions will be reflected on the pages of this journal. The expansion of the Editorial Staff and work with international advisers show the result of this conceptual renewal of the journal. Besides it, I feel it my duty to address the Turkological community with the following questions:

– Which scientific problem do you consider to be of great importance today?

– Is there any need for turkologists to meet at round-tables? – What do you think of assembling all the representatives of different

turkological fields at these round-tables? – Which priority-driven turkological fields need to be thoroughly

investigated and propagandized? – What do you think of the establishment of constant ties between the

world turkological centers and their further improvement? And what needs to be done?

– Are we ready to establish any reliable scientific ties between the turkological space and the spaces of other sciences (such as, Germanic Philology, Slavonic Philology, Romanic Philology, Iranian Philology, Sinology, African Philology, ancient and dead languages and cultures, etc.)?

These and many other suchlike questions are still waiting for their turn to be answered in the future. Our periodical is planning to cast a light on these theoretical problems in its scientific-methodological policy and will basically try to follow the so-called "From common to single" principle. At the same time, in the view of actuality of Turkological researches in different fields, we’ll try to realize our purpose of casting a light on some exact problems and turning them into a part of theoretical space here.

We’d like to make Turkology more interesting and readable not only for turkologists, but also for the representatives of all the other fields of sciences. This can be done only with our common effort, with the help of all the turkology-lovers, irrespective of the countries they live.

Kind regards, Kamal Abdullayev


№ 1 2016

TÜRKOLOJİ İRS ТЮРКОЛОГИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ

TURKOLOGICAL HERITAGE

Виктор Максимович Жирмунский – российский лингвист и литературовед, доктор филологических наук, профессор, академик Академии Наук СССР, почётный член Баварской, Британской (член-корреспондент, 1962), Саксон-ской и других академий, почётный доктор многих универси-тетов, в частности Оксфордского (1966), профессор кафед-ры германской филологии Ленинградского университета (с 1956 года).

В.М.Жирмунский автор множества трудов по не-мецкой и общей диалектологии, истории германских языков, теории грамматики, тюркологии, истории немецкой и ан-глийской литературы, сравнительному литературоведению, теории эпоса, стиховедению; ряд работ написан им на не-мецком языке или опубликован в немецких переводах.

В.М.Жирмунский воплощал в себе редко встречающееся сочетание литературоведа и языковеда, выдающегося знатока западноевропейского эпоса и эрудированного тюрколо-га, положившего начало новому этапу в истории изучения тюркского героического эпоса.

До В.М.Жирмунского изучение тюркского фольклора не выходило за рамки факти-ческого материала, наличного в памятниках фольклора тюркских народов. Сравнительное изучение тюркского эпоса, как правило, ограничивалось сопоставлением версий, обнаружи-ваемых в национальной эпической традиции отдельных тюркских народов. В.М.Жирмун-ский подошел к изучению тюркского эпоса с принципиально иной методикой, с иных теоре-тических позиций. В его трудах эпические традиции Запада и Востока рассматриваются как две ветви единого культурно-исторического процесса.

А.Н.Кононов, Е.М.Мелетинский

Журнал «Тюркология» представляет начальную часть известного труда выдающегося ученого, посвященного тюркскому героическому эпосу «Манас»

В.М.ЖИРМУНСКИЙ (Россия)

ВВЕДЕНИЕ В ИЗУЧЕНИЕ ЭПОСА «МАНАС». 1. ЭПИЧЕСКАЯ ТРАДИЦИЯ

В богатейшей сокровищнице эпического творчества, которой по пра-

ву гордятся народы Советского Союза, киргизская эпопея «Манас» занима-ет выдающееся место. По своим грандиозным масштабам киргизский эпос превосходит все известные нам памятники мирового эпического твор-чества. Наиболее обширная версия «Манаса», записанная со слов сказителя

Введение в изучение эпоса «Манас». 1. Эпическая традиция

15

Сагымбая Орозбакова, содержит около 250 000 стихов, т.е. в два раза боль-ше, чем «Шах-наме» Фирдоуси, и в 16 раз больше, чем «Илиада» Гомера. Не меньше по объему «Семетей» и «Сейтек», являющиеся продолжением «Манаса» и составляющие вторую и третью части эпической трилогии о сыне и внуке Манаса, записанной полностью от другого крупнейшего кир-гизского сказителя нашего времени Саякбая Каралева.

Для народа, в огромной своей массе бесписьменного, какими были киргизы до Великой Октябрьской социалистической революции, героичес-кий эпос является единственной памятью его многовековой истории, его мудрости, верований и чаяний, художественным отражением его быта и нравов. Академик В.В.Радлов видит в «Манасе» «поэтическое отражение всей жизни и всех стремлений народа» [1.ч.V.ХII]. «Этот эпос, подобно эпосу греческому, дает ясную картину духовной жизни и нравов всего народа; с эпической широтой изображает он военные походы, сватовство, поминальные тризны, скачки, домашний быт и т.п.» [2.С.534]. Казахский этнограф Чокан Валиханов, оставивший нам первую запись «Манаса» (1856), называет киргизскую эпопею «степной «Илиадой». «Манас», – пишет Валиханов, – есть энциклопедическое собрание всех киргизских ми-фов, сказок, преданий, приведенное к одному времени и сгруппированное около одного лица – богатыря Манаса… Образ жизни, нравы, география, религиозные и медицинские познания киргизов и международные отноше-ния их нашли себе выражение в этой огромной эпопее» [3.С.71-72].

Этим объясняется то исключительное место, которое «Манас» зани-мает с давних пор в культурной жизни киргизского народа, как своего рода классическое наследие национального прошлого, веками слагавшееся в устном народном предании. Такую роль играли у древних греков поэмы, приписываемые Гомеру, а в недавнее время, в сходных условиях истори-ческого развития, – южнославянский эпос или карело-финская «Калевала».

Как всякое произведение устного народного творчества, героический эпос создается и хранится в живом народном предании благодаря искус-ству народных сказителей, его творцов и исполнителей. Поэтому для пони-мания «Манаса» как произведения народного поэтического искусства ог-ромное значение имеет изучение репертуара и особенностей творчества его сказителей.

Сказителей «Манаса» называют «манасчи». Они являются в боль-шинстве случаев певцами профессиональными и нередко соединяют ис-полнение «Манаса» и других эпических песен с более широким репертуа-ром лирической или народно-обрядовой поэзии.

В противоположность обычному исполнению эпоса у большинства других, в том числе и у тюркоязычных народов, киргизские сказители по-ют «Манас» без сопровождения какого-либо музыкального инструмента и сопровождают исполнение своеобразной, нередко чрезвычайно яркой изо-бразительной жестикуляцией и мимикой. Текст «Манаса» целиком стихо-творный, в отличие от распространенной в эпосе других среднеазиатских народов смешанной формы, чередующей прозу со стихом.

В.М.Жирмунский

16

Как указывает казахский писатель и ученый Мухтар Ауэзов, первый в советское время исследователь киргизской эпопеи [4], среди сказителей «Манаса» различают две категории, в основном соответствующие делению гомеровских певцов на аэдов и рапсодов. Первая категория – это так назы-ваемые «чон манасчы»; сюда относятся те сказители, которые полностью знают и исполняют трилогию, рассказывают генеалогию всех главных ге-роев, а также имеют учеников. Сказители этой категории немногочислен-ны; но они пользуются в народе широкой популярностью. Вторая катего-рия – так называемые «чала манасчы». К ним относятся певцы-исполните-ли, знающие и исполняющие какой-либо отрывок из эпоса. Репертуар ска-зителей этого рода обычно ограничен выученными наизусть отрывками и может быть исчерпан в 7-10 исполнительских вечеров. Такие певцы, по-добно греческим рапсодам, являются главным образом популяризаторами эпоса. В настоящее время это, за малыми исключениями, преобладающий тип певца. Сказитель первой категории может исполнять «Манас» не пов-торяясь, в течение нескольких месяцев, иногда полгода, развертывая или сжимая свое повествование по желанию слушателей, в ряде случаев при-способляя содержание поэмы ко вкусу и требованиям аудитории. При этом развертывание, обогащение содержания разнообразными стилистическими приемами всегда считалось важнейшим признаком высокой поэтической квалификации певца. В самом «Манасе» упоминается легендарный певец Джайсан, который одно украшение юрты воспевал полдня. С этой любовью сказителей и их аудитории к эпической амплификации связаны в значительной степени и масштабы «Манаса».

Певцы-импровизаторы – не просто исполнители, но и творцы своего варианта «Манаса», конечно, в рамках общей традиции его сюжета и обра-зов. Как в свое время отметил Радлов [1.ч.V.15-17], текст киргизской эпо-пеи является чрезвычайно текучим. Повторные записи, сделанные со слов одного и того же певца, обнаруживают весьма значительные различия – как бы разные переложения одинакового или сходного содержания. Во время обучения своему искусству такой певец запоминает не связанный текст, а как бы сценарий, сюжетную канву, известную последовательность эпизодов и ситуаций, а также традиционные «общие места», эпические клише (вроде богатырской скачки, описания битвы, похвалы оружию, ко-ню и т.п.); в остальном он создает исполняемый им текст в процессе пения, варьируя его в соответствии с характером аудитории, иногда вводя в него те или иные новые подробности или даже эпизоды.

Конечно, подобное новотворчество, носящее характер импровиза-ции, возможно лишь в рамках определенной, прочно сложившейся тради-ции – в построении сюжета, в мотивах и образах, постоянных стилистичес-ких формулах, эпитетах, сравнениях, фразеологических оборотах и т.п., ко-торыми поэт-импровизатор пользуется как своего рода готовым поэтичес-ким языком. Тем не менее, возможны довольно далеко идущие новшества даже сюжетного характера. Так, Радлов сообщает, что сказитель, которого он слушал, из внимания к нему как русскому гостю, ввел в свою песню


17

новый эпизод о встрече Манаса с белым царем («ак падыша»): Манас, по-коривший все народы мира, добровольно подчинился русскому царю (там же, 13; в тексте «Манаса», гл. 3.стр.374 и сл., 1760 и сл.). Сказитель создал замечательные слова завещания Манаса своему народу, которые мы нахо-дим в варианте Радлова: «Когда я умру, живите в мире, идите, присоедини-тесь к русским… Кто туда пойдет, тот насытится, кто был бедняком, станет богатым, кто был наг, получит одежду, кто был голоден, будет сыт, кто был тощим, станет жирным… Русский народ добрый (сердобольный), иди-те к русским…» (там же, стр.1759-1760, 1773-1781).

Точно так же крупнейший сказитель недавнего времени Орозбаков ввел в свою версию, как мы увидим, ряд несомненных сюжетных новшеств (походы Манаса на Запад и на Север), а лучший современный манасчи Каралаев сложил, по-видимому самостоятельно, новый цикл песен, героя-ми которых являются последние потомки Манаса – богатыри Кенен (сын Сейтека) и его сыновья Алымсарык и Кулансарык. Каралаев в этом случае бессознательно следовал тому же принципу генеалогической циклизации, который подсказал когда-то сказителям старого времени создание песен о Семетее и Сейтеке, сыне и внуке Манаса, его наследниках и продолжа-телях его дела, в ответ на живой интерес слушателей к судьбе любимого народного героя.

Элемент импровизации и новотворчества имеется всюду, где эпос – еще живое явление народной жизни. Это мы наблюдаем, например, у тех узбекских бахши, которых народ за их творческие способности наделяет почетным прозвищем «шаир». Из повторных записей эпоса «Алпамыш», сделанных со слов лучшего современного узбекского сказителя Фазила Юлдашева, обнаружились такая же текучесть текста и наличие новых твор-ческих вариантов. Именно эта способность к импровизации и новотвор-честву дала возможность многим старым сказителям и народным певцам, подобно прославленному казахскому акыну Джамбулу, стать создателями нового народного эпоса на героические и революционные темы нашей сов-ременности [5; 6. С.457-484].

В момент исполнения сказитель-импровизатор находится в состоя-нии особого творческого подъема, который происходит в результате его общения с аудиторией. Поэтому необходимо записывать текст эпического произведения во время подобного творческого сеанса. Лабораторные запи-си под диктовку сказителя, нередко практиковавшиеся и при записи «Ма-наса», обычно передают простое изложение содержания, лишенное ярких стилистических особенностей, характерных для творческого исполнения, – вариаций, повторений, богатой звуковой инструментовки и т.д. Анализ стиля эпического произведения должен производиться лишь на основе за-писей, отражающих подлинно творческое исполнение его сказителем.

Творческие варианты эпических произведений отдельных сказителей в условиях дореволюционного времени, должны были неизбежно отражать растущую социальную дифференциацию киргизского народа. Известно, например, что сказитель, обычно выходец из народной среды, одну и ту же


18

эпическую песню исполнял в народной аудитории иначе, чем перед представителями феодально-родовой верхушки. Последние охотно привле-кали к себе на службу знаменитых манасчи, как о том свидетельствуют биографии сказителей. Идеология этой среды сказалась на процессе час-тичной феодализации киргизского народного эпоса «Манас». Достаточно вспомнить превращение Манаса в могучего феодального властителя и ми-рового завоевателя и усиливающуюся мусульманизацию некоторых позд-нейших версий. Тщательное сопоставление и обзор вариантов эпоса «Ма-нас» позволят с большей ясностью, чем до сих пор, отделить исконные на-родные элементы эпоса от позднейших феодальных наслоений.

Творческое вдохновение сказителя киргизские манасчи, по старин-ному верованию, распространенному у многих народов, объясняли наити-ем свыше. Каждый манасчи-импровизатор рассказывал, что его призвал к пению сам Манас, явившийся ему в сновидении в сопровождении своих сорока дружинников, реже – кто-нибудь из сподвижников Манаса, напри-мер Алмамбет или сын Манаса Семетей. Варианты этих рассказов очень многочисленны. При этом, когда избранник Манаса, будущий певец, отка-зывался выполнить его приказ, Манас грозил ему болезнями, бедами, ко-торые преследовали ослушника, если он не становился сказителем.

Как известно, в первобытном обществе народная поэзия была неред-ко связана с магическим обрядом, исполнявшимся для обеспечения успе-хов в войне и охоте или в коллективных трудовых процессах. Отсюда – ве-ра в магическую, волшебную силу песни, которая пережиточно сохрани-лась в народных сказаниях и сказках. Отсюда же – встречающееся на ран-них стадиях общественного развития совмещение профессии певца и кол-дуна-шамана, предшествующее окончательному выделению поэзии из об-рядовой связи. Волшебным певцом-заклинателем является, например, ге-рой карело-финского эпоса «Калевала» Вейнемейнен или дед Коркут в средневековом эпосе тюрков-огузов – эпический певец («узан») и одновре-менно мудрый патриарх племени, наставник своего народа, кудесник-ша-ман [7]. Двойственное значение слова «бахши» («баксы») у народов Сред-ней Азии подтверждает эту исконную связь. У узбеков слово «бахши» од-новременно означает и сказителя эпоса, и лекаря-шамана, так как в прош-лом эти профессии иногда совмещались; у туркмен «бахшы» – только на-родный певец, у казахов «баксы» – только лекарь-шаман [8.С.131]. Киргиз-ские манасчи в прежние времена также выступали в роли лекарей: их при-зывали петь «Манаса» при болезнях людей и скота, для облегчения родов и т.п. О знаменитом манасчи первой половины XIX в. Кельдибеке существу-ет легенда, в которой отчетливо выступает древнее представление о маги-ческой силе песни: «Говорят, что когда Кельдибек пел, дрожала юрта, в ко-торой он сидел; силой своего пения он потрясал стихии, на аул неожидан-но налетал ураган, и среди этой бушующей стихии наезжали неведомые всадники [Манас и его дружинники], от топота их коней содрогалась зем-ля» [4.С.18;9]. С этим кругом идей связана по своему происхождению и ле-генда о призвании сказителя, основанная на представлении о вдохновении


19

певца как о чудесном пророческом даре, порожденном «внушением» свы-ше. Легенда эта восходит в конечном счете к идее «наития», как обязатель-ного условия посвящения шамана и во многом совпадает с представления-ми о «призвании» шамана, исследованными в этнографической литературе на обширном материале шаманистских обрядов и верований народов Си-бири и Средней Азии, в частности тюркоязычных народов [10; 11;12].

Овладение искусством эпического певца было связано с обучением у старших сказителей. К сожалению, о характере и приемах этого обучения у киргизских манасчи до сих пор известно очень мало. Изучение записанных вариантов «Манаса» позволяет говорить, по-видимому, о двух основных школах сказителей – тянь-шаньской (Орозбаков) и иссык-кульской (Кара-лаев), между которыми наблюдаются довольно значительные расхождения в разработке деталей некоторых сюжетов. Однако как сложились эти шко-лы и чем определялась в них преемственность искусства сказителей, до сих пор остается совершенно неясным. Мы знаем имена нескольких выдаю-щихся манасчи XIX и начала XX в.: Кельди-бек, Балык, Тыныбек, Чоюке (учитель Каралаева) и немногие другие. Известны некоторые факты из их биографий, частью бытовые, частью легендарные [9], но сколько-нибудь ясной картины творческой жизни двух школ крупнейших киргизских ма-насчи в период до Великой Октябрьской социалистической революции, за отсутствием письменных источников, мы пока не имеем.

Начало научному изучению «Манаса» в дореволюционное время бы-ло положено трудами Ч.Ч.Валиханова и академика В.В.Радлова. Выдаю-щийся казахский этнограф и просветитель Чокан Валиханов опубликовал лишь краткое содержание киргизской эпопеи, с которой он имел возмож-ность познакомиться во время своего пребывания среди киргизов в районе оз. Иссык-Куль (1856). Незаконченный перевод отрывка из «Поминок по Кокетею», сделанный им тогда же, был опубликован значительно позже, в посмертном издании сочинений Валиханова (1904) [3.С.71-74, С.208-222]. Записи Радлова, сделанные им во время путешествий по Сибири и Средней Азии в 1862-1869 гг., охватывают всю эпическую трилогию (всего 12 454 стиха, из них 3005 – «Семетей» и «Сейтек»). Радлов записал также связан-ные с циклом «Манас» сказочные эпические поэмы «Джолой-хан» (5322 стиха) и «Эр-Тёштюк» (2146 стихов). Записи снабжены немецким перево-дом и вводной статьей, содержащей ценные сведения об искусстве сказите-лей и интересные общие соображения об эпическом творчестве [1.ч.V.1-589]. Однако варианты, записанные Радловым, имеют неполный и доволь-но случайный характер, поскольку главное внимание исследователя было обращено на язык произведения.

Небольшой отрывок из «Манаса» («Прощание Манаса с сыном») был напечатан с немецким переводом в венгерском востоковедческом журнале «Keleti Szemle» [13].

Этим ограничиваются записи из эпоса «Манас», известные в научной литературе дореволюционного времени.


20

Всеобщий культурный подъем многочисленных народов Советского Союза впервые открыл возможности для широчайшего изучения памятни-ков национального прошлого, в том числе и произведений народного твор-чества, научными силами самих национальных республик при активной помощи центральных научных учреждений.

При таких благоприятных условиях в собирании и изучении киргиз-ской эпопеи «Манас» были достигнуты серьезные успехи. В это важное культурное дело включились широкие круги киргизской общественности, а также многие русские ученые, писатели и переводчики. Масштабы мате-риала, собранного о «Манасе» за годы Советской власти, во много десят-ков раз превосходят то относительно немногое, что было известно узкому кругу специалистов-ученых до революции. В сущности, мы имеем право говорить о «Манасе» как о подлинном открытии советской эпохи.

Л И Т Е Р А Т У Р А 1. Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен. Ч.1-10,

СПб., 1866-1907. 2. Radloff W. Aus Sibirien. Bd.1-11. Leipzig, 1884 т.1. 3. Валиханов Ч.Ч. Сочинения. - Зап. РГО. 4. Ауэзов М.О. Киргизская народная героическая поэма «Манас» – В кн.:

Киргизский героический эпос «Манас». М., 1961. 5. Жирмунский В.М. Среднеазиатские народные сказители. – Изв.

Всесоюзн. географ. о-ва , 1947, т.79, вып.4. 6. Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос.

М., 1947. 7. Жирмунский В.М. Легенда о призвании певца. – В кн.: Исследования по

истории культуры народов Востока. Сб. в честь акад. И.А.Орбели. М.-Л., 1960.

8. Самойлович А.Н. Очерки по истории туркменской литературы. В кн.: Туркмения. Т.1., Л., 1929.

9. Рахматулин К. Манасчылар. (Певцы-исполнители «Манаса»). Фрунзе, 1942, (На кирг. языке).

10. Штернберг Л.Я. Избранничество в религии. – Этнография 1927, №1. 11. Дыренкова Н.П. Получение шаманского дара по воззрениям тюркских

племен. – В кн.: Сборник Музея антропологии и этнографии АН ССР. Т. 1Х, Л., 1930;

12. Винников И.Н. Легенда о призвании Мухаммеда в свете этнографии. – В кн.: Сергею Федоровичу Ольденбургу к пятидесятилетию научно-общественной деятельности (1882-1932). Сб. статей. Л, 1934).

13. Almasy G. Der Abshied des Helden Manas von seinem Sohne Semetej – Keleti Szemle, 1911-1912. XII.

___________


№ 1 2016

DİLÇİLİK PROBLEMLƏRİ ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ

LINGUISTIC PROBLEMS

ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN (Türkiye)*

XXI. YÜZYILTÜRKÇESİNDE YENİ ÖGELER (NEOLOJİZMLER) VE YENİ SÖZCÜKLER

Ö z e t İnsanoğlunun hayatında önceden var olmayan bir eşyanın, bir ürünün, bir aletin,

bir kavramın kısacası yeni bir gösterilenin (signified) yeni bir gösteren (signifier) ile ortaya çıkması veya eski bir gösterenle yeni bir anlamın birleştirilmesi yeni öge (neologism) olarak adlandırılır. Çoğu zaman yeni sözcük (new word) ile karıştırılan yeni öge, dilin bilinen söz yapım yollarına göre türetilmiş yeni bir birimdir. Yeni sözcük ise var olan bir gösterilenin yeni bir gösterenle karşılanmasıdır. Bir sözcüğün, bir deyimin, bir terimin eskimesi, kullanım sıklığını yitirmesi sonucunda daha yaygın bilinen bir sözcüğün onun yerini alması, onun yerine ikame edilmesi sonucunda yenilenmiş biçimleri yeni sözcüktür. Bu makalede öncelikle Batı dillerinde néologisme kavramının ve teriminin ortaya çıkışı, kökeni üzerinde durulacak, kavramın Türkçedeki karşılıkları tartışılacaktır. Ardından son on beş yılda Türkiye Türkçesinde ortaya çıkan yeni ögelerden avm, bakımlı erkek, bezdiri, canlı bomba, kalekol, özçekim, tutsat, uygulama sözcüklerinin türetim aşamaları ve söz yapım yolları incelenecektir. Yeni öge ve yeni sözcük kavramlarına açıklık getirmek amacıyla başbayan ve mevkidaş sözlerinin neden yeni öge olmadıkları tartışılacaktır.

Anahtar sözcükler: yeni öge, neolojizm, yeni sözcük, ödünçleme, ekleme, birleş-

tirme, eksiltme, başharfleştirme, karma, örnekseme Giriş Dilde bulunmayan bir göstergenin ortaya çıkması veya eski bir gösterenle

yeni bir anlamın birleştirilmesi yöntemini ifade eden neologism, dilin türetme kurallarına uygun olarak üretilmiş yeni birimleridir. Bir dilin böyle yeni birimlere sahip olması canlılığının, üretkenliğinin, diğer dillerle ilişkilerinin en somut göster-gesidir. Gerek türetmelerle gerek ödünçleme sözlerle günümüz Türkçesinde de neo-logismler dikkat çekici boyuttadır. Yeni türetmelerin yanı sıra son zamanlarda özel- *Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanı, Prof. Dr. E-mail: [email protected]

Şükrü Haluk Akalın

22

likle İngilizceden ödünçlemelerle neologismler kendisini göstermektedir. Ancak Türkçede neologism karşılığında kullanılan yeni öge, yeni söz, yeni sözcük, yeni keli-me, yenicilik, neolojizm gibi terimlerden bazılarının new word ile karıştırıldığı da gö-rülmektedir. Oysa neologism, daha önce var olmayan bir ürünün, aletin, kavramın ortaya çıkmasına bağlıdır. Bu nedenle neologism karşılığında Türkçede yeni öge teriminin kullanılmasının daha uygun olacağı görüşündeyiz. Bu makalede de neo-logism karşılığında yeni öge terimi tercih edilecektir. Bu tercihin nedenlerinin ortaya konulması için de öncelikle neologism sözünün kökenine değinmek, dil bilgisi ve dil bilimi araştırmalarında ve terim sözlüklerinde kavram ve terim ile ilgili görüşleri ele almak, Türkçedeki karşılıklarını değerlendirmek gerekmektedir.

Kavram ve Köken Néologisme sözü XVIII. yüzyılda Fransızcada Yunanca neo- ‘yeni’ ve logos

‘sözcük’ ile Fransızca -isme ‘-izm: akım, kuram, sanat, edebiyat, meslek, görüş vb. adları türeten ek’ birleşmesinden oluşmuştur. Ancak Fransızcada adı konulmadan da néologismelere olan ilgi daha erken dönemde, XVI. yüzyılda Pléiade şairlerinin eserleriyle uyanmıştır. Fransızcada 1725 yılında önce néologique terimi sözlüksel-leşmiştir. Ardından 1734 yılında néologisme, 1759 yılında da néologie sözcükleri ilk kez kullanım alanına çıkmıştır [1.S.15-16]. İngilizceye 1800 yılında geçen neo-logismden önce neological (1754), neologist (1785), neology (1797) gibi daha eski örneklerin varlığı dolayısıyla sözcüğün neolog- biçiminden gelişmiş olabileceği de ileri sürülmektedir [2.S.700].

Türkçede edebî dilde ilk örnek Nurullah Ataç’ın (1954) eserinde néologisme biçiminde geçer [3.S.1063]. TDK Türkçe Sözlük’te yer alışı ise çok daha yenidir. İlk kez 1983 yılındaki yedinci baskıda neolojizm biçiminde yer almış ancak buradan yeni sözcük maddesine gönderilmiştir. Neolojizm, 1988’den itibaren yapılan baskı-larda madde başı olarak bulunmaktadır. Neolojizm karşılığında kullanılan yeni keli-me veya yeni sözcük ise Türkçe Sözlük’te madde başı olarak yer almamış ancak 1945 yılındaki ilk baskı Türkçe Sözlük’ten 1998 yılındaki dokuzuncu baskıya kadar olan sözlüklerde bazı sözler tanımlanırken bunların yeni kelime yapımında kullanıldıkları belirtilmiş, terimliği konusuna değinilmemiştir.

Osmanlı Türk sözlükçülüğünde yeni kelime karşılığında kullanılmış olan terim ise lügat-ı müvellededir. Ahmet Vefik Paşa’nın Lehce-i Osmanî, Şemsettin Sami’nin Kamus-ı Türkî adlı sözlüklerinde lügat-ı müvelledenin örnekleri bulunmaktadır.

Kavram olarak neologism teriminin kaynakların çoğunda benzer biçimde ta-nımlanıp açıklandığı görülmektedir.

Neologismi belli bir dönemde bir dilin söz varlığına katılan yeni birimler ola-rak tanımlayan Matoré, ortaya çıkışlarının ise üç yoldan biriyle olabileceğini belirt-miştir:

a) Tamamen yeni bir sözcük yapımı (yeni bir yaratım, ses taklidi, dilin türet-me olanaklarıyla yapılan türetimler, özel bir addan alınanlar, ölü veya yaşayan bir dilden ödünçlemeler,

b) Hâlen kullanılmakta olan bir sözcüğe yeni bir anlam yüklenmesi, c) Dilbilgisel kategorilerde oluşan değişiklikler (örneğin çok uzun bir zaman

sıfat olarak kullanılan ideal sözcüğünün 1830’dan sonra ad olarak kullanılmaya başlanması) [4.S.22].

XXI. Yüzyıl Türkçesinde Yeni Ögeler (Neolojizmler) ve Yeni Sözcükler

23

Bauer [5], neologism terimini söz yapımı veya söz oluşumu yoluyla kullanım alanına çıkan yeni bir sözlükbirim olarak tanımlar. Söz yapımı bilinçli bir işlem iken söz oluşumu bilinçli veya bilinçsiz olarak gerçekleştirilmiş olabilir.

Fransızcadaki İngilizce neologismleri inceleyen Picone [6.S.3] terimi dilde ortaya çıkan yeni bir sözcük, biçimbirimi, deyim ve önceden var olan bir sözcüğün, biçimbiriminin, deyimin yeni bir anlamı olarak tanımlamaktadır.

Hartman ve James [7. S.99], neologism terimini dile ödünçleme, türetme veya anlam değişmesi yoluyla nispeten yakın zamanda giren ve genellikle özel amaçlı sözlüklerde toplanmış sözcük veya deyim olarak tanımlamışlardır. Bu sözlükte yeni sözcük “new word” terimi de neologism maddesine gönderilmiştir.

Crystal [8.S.229] neologismi bir dil topluluğunda dış dünyada değişen durum-ların bir sonucu olarak dolaşıma çıkan yeni bir sözlükbirim yaratılması olarak tanım-lamaktadır. Bu kavramın coinage olarak da adlandırıldığını belirten Crystal 1990’lı yıllarda pek çok yeni sözcüğün kullanıma çıktığını belirtirken bunlar içerisinde Euro- önekinin o yıllarda Avrupa Birliğinin yükselişi dolayısıyla Eurofighter, Euro-measure, Eurothuggery sözlerini örnek olarak verir.

Türkiye Türkçesinde “Neologism” Karşılıkları XX. yüzyılın son kırk yılındaki Türkçenin durumunu konu edinen Emecan [4]

araştırmasında neoloji ve neolojizm terimlerini ayrıntılı bir biçimde incelemiştir. Neolojiyi bir dilin gereksinimlerine karşılık vermek ve o dili zenginleştirmek için yeni sözcük kullanma ya da yeni sözcük alma biçiminde tanımlayan Emecan, deği-şik yollarla oluşturulan yeni sözcükleri ve söz öbeklerini ise araştırmanın içinde ge-çtiği metnin örgüsüne uygun olarak bazen neolojizm çoğu zaman da yeni sözcük ya da yeni öge olarak adlandırır [4.S.17]. Mutlak kavramsal bir yeniliğe işaret eden neologism var olan kavramların göstergesinin değişmesi demek değildir. Emecan bunun için örfi idare örneğini verir. Bu söz yerine sıkıyönetim denilmesi, bir neo-lojizm anlamına gelmemektedir [4.S.19]. Neologism terimi, bir dilde yeni kavramları karşılamak üzere oluşturulan yeni sözlüksel birimleri anlatır. Bu birimler dilin türet-me kurallarına uygun olarak türetilebildiği gibi dilde zaten var olan sözcüklerin yeni anlamları aktarmak üzere kullanılmasıyla da oluşabilir [4.S.21].

Vardar [9.S.223] neologism karşılığındaki yeni sözcük terimini yeni oluşturul-muş veya bir süre unutulduktan sonra yeniden kullanılmaya başlanmış, bir başka dilden veya bir ağızdan yeni alınmış anlamlı birimlerle yeni bir anlam edinmiş aynı türden birimlere verilen ad olarak tanımlamıştır. Türevlerle birleşik yapıların yeni sözcüklerin en sık rastlanan türleri olduğunu belirten Vardar, sözdizimsel düzlem gibi sözlüksel düzlemin de özdönüşüm kuralları olan üretici bir düzenek içerdiğini; üretim sürecinin bazı durumlarda kurallara uyarken bazı durumlarda kuralları değiş-tirerek yeni kurallar yarattığını kaydeder.

Korkmaz [10.S.242] yeni kelime diye karşıladığı neologism kavramını bir dilin kendi kök ve eklerinden yararlanarak, o dilin yaşayan veya ölü kelimelerindeki yapıya bakarak yapılan veya ağız ve lehçelerden alınarak kullanıma sokulan kelime biçiminde tanımlar.

Karaağaç [11.S.866] tamamen farklı bir bakış açısıyla yenicilik diye adlandır-dığı neologismi dilde yeni ögeleri kullanan bir akım olarak niteler.

İmer, Kocaman ve Özsoy [12.S.274] yeni öğe olarak karşıladıkları neologismi dildeki türetme kurallarına uygun olarak yaratılmış yeni birimlerin adı olarak tanım-larlar. Yeni olma, ya dilde o güne değin bulunmayan bir göstergenin ortaya çıkışını


24

(dizimsel yeni öge) ya da eski bir gösterenle yeni anlamı (anlamsal yeni öge) birleş-tirmeyi içerir; örneğin çevreci, vergi iadesi, kamu ortaklığı Türkçede 1980 sonrasın-da kullanılmaya başlanan yeni ögelerdir.

Aydın [13.S.134-136], yeni öge teriminin yanı sıra neolojizm sözünü de kul-lanmış ve belli bir dönemde dilin söz varlığına katılan yeni birimler olarak tanımla-mıştır. Her alanda yaşanan çok hızlı gelişme ve değişmeler sonucunda yepyeni kav-ramların ortaya çıkması ve dilin yeni göstergelerle bu kavramları karşılaması gerek-liliği olarak açıklamaktadır.

Neologism ve Yeni Öge Bu bilgilerin değerlendirilmesinin ardından şu çıkarımlarda bulunabiliriz:

Neologism, daha önce var olmayan bir aletin, ürünün, kavramın, yani yeni bir göste-rilenin ortaya çıkması ve bunun bir gösterenle karşılanmasıdır. Gösteren yeni bir sözcük, yeni bir deyim olabileceği gibi var olan bir sözcüğün yeni bir anlamla birleş-tirilmesi ve yeni bir gösterileni karşılaması biçiminde meydana getirilmiş de olabilir.

Yeni ögelerin ortaya çıkışı çoğunlukla dil ilişkileri (language contact) so-nucundadır. Dil ilişkileri dolayısıyla kaynak dildeki bir olgunun hedef dilde bulun-maması nedeniyle oluşan gönderimsel boşluk (referential gap) sonucunda yeni öge-ler çoğunlukla ödünçleme olarak görülür. Siyasi, hukuki, iktisadi; dinî, tarihî, folk-lorik; bitki örtüsü, yiyecek vb. alanlarda kaynak dildeki bir olgunun hedef dili konu-şan toplumun dünyasında bulunmaması nedeniyle bu olgunun ifadesi olan sözcük, özel ad veya terim olduğu gibi alıntılanmaktadır [14.S.271]. Svensén’in verdiği ör-nekler arasında yer alan kivi, kaju, paparazzi vb. sözcükler ödünçleme yoluyla Türk-çenin söz varlığına katılmış yeni ögelerdir.

Öte yandan yeni öge yalnızca bir sözcük değil var olan bir sözcüğün yepyeni bir durum, bir ürün, bir alet için yeni bir anlamla kullanılmasıdır. Örneğin akıllı tele-fonlar ile tablet bilgisayarlar için hazırlanan yazılımları ifade eden application soft-ware birleşiğinden eksiltme yoluyla ortaya çıkan application terimi için Türkçede var olan uygulama sözünün beşinci anlamı yeni ortaya çıkmıştır. Application için en uygun karşılık olarak uygulama sözü görülmüş ve bu sözün bilinen anlamlarına ek olarak yeni bir anlamda kullanımı yaygınlaşmıştır.

Şu hâlde yeni öge yalnızca yeni bir sözcük değil aynı zamanda yeni bir anlam da olabilir. Yeni öge, var olan bir sözcüğün yeni bir anlamda kullanılması durumunu da ifade ettiğinden yeni sözcük terimi bu durumu ifade edememektedir. Üstelik yeni bir durumu, yeni bir ürünü, yeni bir aleti göstermediği hâlde yeni türetilen bir söz-cükle de karıştırılmaması açısından neologism karşılığında yeni öge teriminin kulla-nılmasının daha doğru olacağı görüşündeyim.

Gerek yeni ögelerin gerek yeni sözcüklerin sözlüklere ne zaman alınması gerektiği sözlükçülüğün en önemli sorunlarından biridir. Yeni kullanım alanına çık-mış, henüz yaygınlaşmamış bir sözün sözlüğe alınıp alınmaması sözlük hazırlayıcı-sını en çok düşündüren konudur. Sözlükçü böyle bir ikilemde kalırken yayımcı için durum tamamen farklıdır.

Yayımcıların sözlük satış ilkelerinden birisi de yayımlanmış olan yeni bir sözlüğün olabildiğince en yeni söz varlığını kapsadığı savıdır. Svensén [14.S.69-70], 1970’lerin başında hot pants ‘mini şort’ sözünün dönemin sözlüklerinde yer alması-nın kaçınılamaz olduğunu ancak bu giysiye ait modanın 1970’lerin sonunda eskidi-ğini belirtir. 2009 yılında ise herhangi boyuttaki bir sözlükte broadband ‘geniş bant’ terimi atlanılamaz ama 2019 yılında bu teknolojinin eskiyeceği de düşünülmez


25

değildir. Bu örnekler yeni bir kavramın karşılığı olan sözcüğün, yeni ögenin daha yaygın olacağını göstermektedir. Asıl sorun yüksek kullanım sıklığına sahip ancak kısa ömürlü ‘moda sözcük’lerin sözlüğe alınıp alınmamasındadır. Sözlükçünün bu-gün var olan bu türden ‘moda sözcük’lerin yarına kalıp kalmayacağını düşünme ko-nusunda fazla zamanı yoktur. Böyle bir durumda sözlükçü bir sözcüğü sözlüğe al-mamaktansa almayı tercih eder. Svensén daha doğru bir yöntemin bu türden moda sözcüklerin cazibesine kapılmadan bir sonraki baskıya alınmak üzere kaydedilmesi olduğunu belirtir. Sözlükçünün kendi sezgilerine güvenerek varlığını sürdüreceğine karar verdiği yeni sözcükleri sözlüğüne alması ise riskli bir yöntemdir. Bir sözlük sıkça yayımlanıyorsa sorun daha kolay çözülebilir olacak ve yeni sözcükler, anlam-lar ve kullanım biçimleri daha geniş bir biçimde sözlüğe alınabilecektir [14.S.70].

Yeni ögelerin ve yeni sözcüklerin sözlükte ayrı bir bölümde veya ayrı bir ki-tapta yayımlanması bir başka yaklaşımdır. Kimi sözlüklerde başvurulan bu yol kıs-men daha risksiz bir yöntemdir. Yeni kullanım alanına çıkan söz varlığı ögelerini an-lamlarıyla, kullanım özellikleriyle, yabancı dildeki karşılıklarıyla vermek hem dilin canlı yapısını hem hangi alanlarda yoğunlaştığını hem söz yapma yollarının işlek-liğini ortaya koyar hem de konuşucuların bu yeni söz varlığı ögelerinden haberdar olmalarını sağlar [14.S.70].

Yeni Sözcük Öte yandan yeni ortaya çıkan her sözcük de neologism değildir. Örneğin İn-

gilizce counterpart karşılığında son birkaç yıldır Türkçede kullanılmaya başlanan mevkidaş sözü yeni ortaya çıkmış olması dolayısıyla bir neologism olarak görü-lebilir. Arapçadan ödünçleme mevki sözüne getirilen Türkçedeki “eşlik, eşitlik, denklik, birliktelik” bildiren {+Daş} ekiyle yapılmış olan mevkidaş “aynı siyasi gö-revi yapan farklı ülkelerin devlet adamları” için kullanılmaktadır. Önceden bu söz yerine “aynı meslekten olanlardan her biri” anlamında meslektaş vardı. Ancak siyasi görevlerin meslek olmaması, devlet adamlarının siyaset dışında öğretmenlik, he-kimlik, avukatlık gibi çeşitli mesleklerinin bulunması nedeniyle basında yaşanan dil tartışmaları sonucu İngilizce counterpart karşılığında meslektaş değil mevkidaş sözü kabul gördü.

Türk Dil Kurumunun first lady sözüne 2008 yılında bulduğu karşılık başba-yan da yeni öge değil yeni sözcüktür. “Devlet büyüklerinin eşi” anlamındaki First Lady İngilizcede bu anlamda 1861 yılında kullanılmaya başlanmış [2.S.385], Türk-çede ise 1960’lı yıllarda ödünçleme olarak yaygınlaşmıştır. Bir ödünçlemenin ortaya çıkışından sonra ne kadar süre içerisinde bulunacak karşılık yeni öge olarak kabul edilebilir sorusuna yanıt vermek kolay değildir. Ancak yaklaşık yarım yüzyıl sonra bulunan başbayan sözünü yeni öge olarak kabul etmek de mümkün değildir. Var olan bir gösteren yerine bir başka gösterenin geçmesi yeni öge değil, yeni sözcüktür.

Yeni sözcük veya yeni kelime (new word) dilde var olan bir sözcüğün, deyi-min eskimesi, kullanım sıklığını yitirmesi sonucunda daha yaygın bilinen bir söz-cüğün onun yerini alması, onun yerine ikame edilmesi sonucunda yenilenmiş biçi-midir [15.S.135]. Gösterilen değişmemekte, gösteren yeni bir sözcük olarak ortaya çıkmaktadır. Özleşme akımı sırasında dilin söz varlığındaki yabancı kökenli sözlere karşılık bilinçli olarak türetilen koşul, olanak, örneğin, tanık vb. Sözcükler birer yeni öge değildir. Arapçadan ödünçleme şart, imkân, mesela, şahit dilin söz varlığında birkaç yüzyıldırbilinmekte ve kullanılmaktayken bunların yerine önerilen koşul, olanak, örneğin, tanık yeni öge olamaz. Yerine önerildiği sözcük yaşamasa bile


26

gösterileni aynı oldukça yeni önerilen sözcük yeni öge değil yeni sözcüktür. Kısacası yeni ögenin varlığı için yeni bir gösterilene gerek bulunmaktadır.

XXI. Yüzyıl Türkçesinde Yeni Ögeler Türkiye Türkçesinde 2000’li yıllarda kullanım alanına çıkan yeni ögeleri

konu edinen bu çalışmada Türkiye Türkçesi Çevrim İçi Haber Metinlerinde Yeni Sözlerin (Neolojizm) Otomatik Çıkarımı adlı Ulusal Araştırma Projesi kapsamın-da hazırlanan çevrim içi yazılımın veri tabanından yararlanılmıştır [16]. Uzm. Dr. B. Tahir Tahiroğlu, Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın, Doç. Dr. Bülent Özkan’ın yer aldığı projede çevrim içi Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük’te (TDKGTS) bulunmayan ve yeni oluşan sözlerin yazılım destekli olarak çıkarımı amaçlan-mıştır. Bu kapsamda, 633 farklı çevrim içi haber kaynağı taranmıştır. Yazılım, bu haber kaynaklarında taradığı bütün sözcüklerin TDKGTS’te bulunup bulun-madığını denetlemiş, bulunmayan sözcükleri yeni sözler yazılımı veri tabanına (YSYVT) aktarmıştır. Bu yolla TDKGTS’de bulunmayan 34.741 aday sözcük belirlenmiştir [17.S.16]. Hâlâ etkin olan yazılımın veri tabanında taranan haber kaynağı 643’e, aday yeni sözcük sayısı ise 41.644’e ulaşmıştır1. Kuşkusuz, bu projede elde edilen aday sözcüklerin hepsi yeni öge değildir.Yeni ögelerin yanı sıra yeni sözcükler de bu projeyle ortaya çıkarılmıştır.

Farklı söz yapım yollarıyla türetilmiş yeni ögelerden avm, bakımlı erkek, bezdiri, canlı bomba, kalekol, özçekim, tutsat bu makalenin sınırları içerisinde incelenecektir. Bu örneklerin söz yapım yollarından hangisiyle türetildiği araştı-rılacak, söz konusu yazılım veri tabanından yararlanılarak yeni ögelerin kulla-nım sıklığı, çekimli biçimlerinin yaygınlığı belirlenecektir. Yazılım veri tabanı basın dilini temsil ettiğinden yeni ögelerin genel kullanımı konusunda bir düşün-ce verebilmek amacıyla ağ ortamındaki arama motorlarından da veriler değerlen-dirilecektir.

Avm İngilizcede 1898 yılında ilk örneği görülen shopping center [2.S.999] sözü 2000’li yıllarda Türkiye’de açılmaya başlanan büyük alışveriş merkezle-rinin adlandırılmasında da kullanılmıştır. Öncesinde birkaç işyerinde görülse de 2000’li yıllarda farklı bir tarzda açılan büyük alışveriş alanları için ad olarak kul-lanılmıştır. Genellikle şehir dışında kurulan, giyecekten yiyeceğe, ev eşyasından bahçe malzemesine, araba aksesuarından sinema salonlarına, çocuklar için oyun alanlarına kadar hemen her şeyin bulunduğu bu yapılar yeni bir hayat tarzının da ortaya çıkmasına yol açmıştır. İşyerlerinin katlarda sıralanışı, uygulanan reklam ve satış yöntemleri iktisatçıların, işletmecilerin, sosyologların, psikologların araştırmalarına konu olmuştur. Bu yeni tarz yapıların genel adı olarak İngiliz-ceden ödünçleme (borrowing) ile shopping center kullanılırken anlam aktarması (calque) yoluyla alışveriş merkezide yaygınlaştı. Ancak alışveriş merkezinin ya-zılışınınve söylenişinin uzun olması nedeniyle birleşik sözcüğü oluşturan üç sözün (avm< [a]lış+[v]eriş [m]erkezi) başharfleri alınarak kısaltma yoluyla avm türetilmiştir. Kısaltma türlerinden biri olan başharfleştirme (initialism/acronym) yoluyla kurum, kuruluş adları kısaltması yapılabildiği gibi bu yolla dilin genel söz varlığına sözcük kazandırılabilmektedir [18.S.834]. Avm kısaltması önce 1 Proje ana sayfasındaki güncel bilgiye 17 Mart 2016 günü http://turkoloji.cu.edu.tr/yeni_sozler/default.html

adresinden erişilmiştir.


27

birkaç alışveriş merkezince yapılmış, halk tarafından benimsenince hızla yayıl-mıştır. Avm, YSYVT’de 187 bin kez geçmektedir. En yaygın çekimli biçimleri avmde, avmleri, avmnin, avmye, avmler olarak sıralanmıştır. Ağ ortamındaki arama motorlarına göre ise Türkçe sayfalarda 6 milyon kez yer almıştır. Arama motorlarına göre bu kısaltma, avmsiz, avmli, avmleşmek gibi yapım ekleriyle ya-pılmış yeni sözcüklere de kök oluşturmuştur. Avm, TDK’nin 2011 yılında ya-yımladığı Türkçe Sözlük’ün 11. baskısına girmemiştir.

bakımlı erkek Görünüşe, giyimine kuşamına özen gösteren erkek anla-mındaki birleşik sözcük İngilizcede ilk kez 1994 yılında kullanılmaya başlanan metrosexual karma (blending) yoluyla yapılmıştır. Metropolitan ‘başkent, büyük şehir’ sözünün metro- bölümü ile sexual ‘cinsel’ sözünün karması olan metro-sexual Türkçede 2000’li yılların başlarında yaygınlaşma eğilimine girince Türk Dil Kurumu bu sözün anlamından hareketle bakımlı erkek karşılığını önerdi. Sıfat tamlaması yapısındaki birleşik sözde tamlayan bakımlı sözü ilk kez 1959 yılındaki 3. baskı Türkçe Sözlük’te yer almıştır. Erkek sözü ise en eski dönemler-den bu yana Türkçede kullanılmaktadır. Birleştirme (compounding) diye adlan-dırılan iki veya daha fazla sözcüğün birleştirilmesi Türkçede eklemeden sonra söz yapımında en çok başvurulan yöntemdir. Bakımlı erkek birleşik sözünün YSYVT’de 3 bin kez, arama motorlarında ise 14 bin kez geçtiği görülmüştür. İlk kez Türkçe Sözlük’ün 2005 yılında yapılan 10. baskısında yer almıştır.

bezdiri İş yerlerinde, okullarda vb. topluluklar içinde belirli bir kişiyi he-def alıp, çalışmalarını sistemli bir biçimde engelleyip huzursuz olmasına yol açarak yıldırma, dışlama, gözden düşürme anlamındaki İngilizce mobbing sözü 2000’lerin başlarında Türkçede görülür olmuştu. Türk Dil Kurumu, İngilizce sözün yaygınlaşmasının söz varlığında yabancılaşmaya yol açmasının yanı sıra mobbing veya mobing biçimlerinde iki farklı yazılışının da çıkması üzerine Türkçede var olan bezmek ve ettirgenlik eki almış bezdirmek gövdesine getirilen fiilden ad yapma eki {-X}ile bezdiri sözünü türetmiştir.

Ekleme yoluyla türetilen bezdiri YSYVT’de 104 kez geçerken, ağ orta-mındaki sayfalarda 7 bin kez yer almıştır. Bezdiri sözü Türkçe Sözlük’ün 2011 yılında yapılan 11. baskısına da girmiştir.

canlı bomba Üzerindeki patlayıcı maddeleri suikast yapmak amacıyla patlatarak kullanan kimse anlamındaki sözcük ilk kez 1996 yılında Türkiye’de böyle bir eylemle gündeme geldi. Ancak eylemi gerçekleştiren terörist, yol açtığı patlamayla kendisini de öldürdüğü için İngilizcede kullanılan suicide bomber sözünden anlam aktarması yoluyla kitle iletişim araçlarında intihar bombacısı sözü kullanıldı. Ad tamlaması kalıbında oluşturulan birleşik sözcükte Arapçadan alınma intihar sözü suicide için, bomber karşılığında da İtalyancadan alınma bomba sözü ve meslek, uğraşma, görüş vb. adlar türeten {+CX} eki kullanılarak oluşturulan yapıda tamlamayı {+sX} eki sağlamıştır. YSYVT’de intihar bomba-cısı 5 bin kez, arama motorlarında ise 199 bin kez geçmektedir. Basın dilindeki in-tihar bombacısı sözünün yanı sıra halk dilinde türetilen canlı bomba YSYVT’de 50 bin, ağ ortamındaki arama motorlarında ise 354 bin kez kullanım sıklığına ulaşarak intihar bombacısı sözünün yerini almaya başladı. Sıfat tamlaması yapısındaki canlı bomba birleşiğindeki canlı ile bombanın canlılığı söz konusu


28

değildir. Bombanın bir canlı tarafından taşındığı, üzerinde veya yanında iken bilinçli olarak patlatıldığı için canlı bomba sözü bugün basın dilinde de yaygın bir biçimde kullanılmaktadır. Her iki sözcük de ilk kez Türkçe Sözlük’ün 2011 yılında yapılan 11. baskısında yer almış, kullanım sıklığı göz önünde bulunduru-larak intihar bombacısı maddesinden canlı bomba maddesine gönderme yapıl-mış, tanım burada verilmiştir.

kalekol Türkiye Cumhuriyeti sınırlarına daha çok kaçakçılığı önlemek amacıyla yapılan karakolların bölücü terör eylemleri sonucunda ağır hasar gör-mesi ve yüzlerce şehit verilmesi üzerine 2011 yılında daha güvenli ve sağlam yeni karakollar yapılması yoluna gidilmişti. Eski karakolların yetersizliği kamu-oyunda defalarca dile getirilmiş, yeni binaların kale gibi sağlam olması isten-mişti. İlk örneklerin inşa edilmesinden sonra yapılan denemelerde duvarlarının kolay kolay zarar görmemesi karşısında “kale gibi sağlam karakol” ifadesinden eksiltme [19] yoluyla kalekol sözü anlık oluşum (nonce formation) [19.S.18] so-nucu türetilmiştir2. Bu türetmede karakol sözünün örneksenmesi [18.S.835] de söz konusudur. YSYVT’de kalekol sözünün 19 bin kez, ağ ortamındaki arama motorlarında ise 84 bin kez geçtiği tespit edilmiştir. Yeni öge olarak 2011 yılın-da kullanım alanına çıkıp sonradan yaygınlık kazandığı için 2011 yılında yayım-lanan 11. baskı Türkçe Sözlük’te yer almamıştır.

özçekim Kişinin kendi kendisinin fotoğrafını çekebilmesini sağlayan dü-zeneğin yaygınlaşmasıyla ortaya çıkan İngilizce selfie sözü kendi anlamındaki self sözüne getirilen {+ie} ekiyle türetilmiştir. İlk kez 2013 yılında Oxford Söz-lüğü’nün sanal ortamdaki veri tabanına “akıllı telefon veya ağ kamerası ile kişi-nin kendi kendisini çektiği ve sosyal medya aracılığıyla paylaştığı fotoğraf” tanı-mıyla giren sözün bu yüzyılın başlarında ortaya çıktığı bilgisi de sözlükte yer al-maktadır. İngilizcede yaygınlaşmasından bir süre sonra Türkçede de kullanılan selfie sözü karşılığında Türk Dil Kurumu, gönüllü kişilerin önerdiği karşılıklar içerisinden Mayıs 2014 tarihinde özçekim karşılığını benimsedi. Azerbaycan, Kırgız, Kazak, Özbek, Uygur ve diğer Türk yazı dillerinde dönüşlülük zamiri öz Türkiye Türkçesinde bu anlam ve işlevde kullanılmasa da yakın dönemde türeti-len özeleştiri, özyönetim gibi sözcüklerde “kendi, kendi kendisine” anlamlarında birleşikler türeten bir sözdür. Çekmek fiili de Türkiye Türkçesinde fotoğraf, film ile sözleriyle eşdizimlilik (collocation) kazanmıştır.Bu fiile eklenen ve bir defa-lık veya aralıklı kılışları ifade eden ad yapım eki {-(X)-m} ile çekim sözü türetil-miştir. Böylece hem ekleme hem de birleştirme yoluyla özçekim sözü yapıl-mıştır. Çok yakın zamanda türetilmiş bir yeni öge olmasına rağmen YSYVT’de 14 bin kez, arama motorlarına göre de Genel Ağ ortamında 446 bin kez kulla-nıldığı görülmektedir.

tutsat Türkçede mortgage sözü 1990’lı yılların sonunda görülmeye baş-lanmış, emlak piyasasındaki birkaç örnekle sınırlı kalmıştı. Ancak 2007 yılında gündeme gelen konut finansmanı sistemi tasarısı kamuoyuna “mortgage yasası çıkıyor” diye yansıyınca mortgage sözü Türkçede yaygınlık kazandı. Bunun

2Kalekol sözünün anlık oluşum olarak kullanım alanına çıkmasının öyküsü bir gazetede yer almıştır (erişim tarihi 18.03.2016): http://www.gazetevatan.com/derme-catma-karakoldan-bes-yildizli--kalekol-a--413480-gundem/


29

üzerine Türk Dil Kurumu Şubat 2007 tarihinde “bir taşınmazın ipotek edilmek suretiyle uzun vadeli krediyle satın alınması” anlamındaki mortgage için tutulu satış karşılığını önerdi. Tutu sözü Türkçenin tarihsel metinlerinde ve günümüzde bazı halk ağızlarında “rehin, ipotek” anlamlarında kullanılıyordu. Taşıtlar için rehinli satış, taşınmazlar için de kısa vadeli ipotekli satış uygulamaları zaten vardı. Ancak bu yeni satış sistemi için önerilen tutulu satış hece sayısı bakımın-dan uzun bulununca karma (blending) yöntemine başvurularak tutsat (<[tut]ulu [sat]ış) türetilmiştir. YSYVT’de 196 kez kullanılmış olan tutsat, arama motorla-rına göre Genel Ağ ortamında da 28 bin kez geçmektedir.

Sonuç Türkçede yeni öge olarak adlandırdığımız neologism, daha önce var olma-

yan bir eşyanın, bir aletin, bir ürünün, bir kavramın kısacası yeni bir gösterilenin ortaya çıkması ve bunun bir gösterenle karşılanmasıdır. Gösteren yeni bir söz-cük, yeni bir terim, yeni bir deyim olabileceği gibi var olan bir sözcüğün yeni bir anlamla birleştirilip yeni bir gösterileni karşılaması yöntemiyle de yeni öge mey-dana getirilmiş olabilir.

XXI. yüzyılda Türkiye Türkçesinin söz varlığında yeni ögeler dil ilişkileri sonucunda öncelikle ödünçleme olarak ortaya çıkmaktadır. Bu ödünçlemelerin bazılarının dikkat çekici boyutta yaygınlaşması üzerine ekleme, birleştirme, baş-harfleştirme, karma, eksiltme, örnekseme ve benzeri söz yapım yollarından ya-rarlanılarak Türkçe yeni ögeler türetilmiştir. Dilin söz varlığındaki yeni ögeler canlılığının ve dil ilişkilerinin boyutunu gözler önüne sermektedir. Türkçe bu yönden de gerek ödünçleme gerek diğer söz yapım yollarıyla söz varlığına yeni ögeler kazandırmaktadır.

K A Y N A K Ç A

1. Kerremans, D.A., Web of New Words: A Corpus-Based Study of the

Conventionalization Process of English Neologisms. Frankfurt: Peter Lang, 2015.

2. Chambers Dictionary of Etymology. Ed. Robert K.Barnhart. Paris: Chambers Harrap Publishers, 2006.

3. Akalın Ş.H., Toparlı R., Gülsevin G., Öner M., Boz E., Şirin-User H., Öztekten Ö., Ay Ö., Kaya M.Y. Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2015.

4. Emecan N. 1960’tan Günümüze Türkçe -Bir Sözlük Denemesi-Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1998.

5. Bauer L. “Lexical Innovation”. The Encyclopedia of Language and Linguistics. Ed. R.E.Asher. Pergamon Press, Oxford-New York-Deoul-Tokyo, 1994.

6. Picone M.D. Anglicisms, Neologisms and Dynamic Frech. John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia, 1996.

7. Hartmann R.R.K., James G. Dictionary of Lexicography. Routledge, London-New York, 1998.

8. Crystal D., A Dictionary of Language. The University of Chicago Press, Chicago, 1999.


30

9. Vardar B., Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul, 2002.

10. Korkmaz Z., Gramer Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.

11. Karaağaç G., Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2013.

12. İmer K., Kocaman A., Özsoy A.S. Dilbilim Sözlüğü. 2. Baskı, Boğaziçi Üni-versitesi Yayınevi, İstanbul, 2013.

13. Aydın M. Dilbilim El Kitabı. Akademik Kitaplar, İstanbul, 2014. 14. Svensén B. A Handbook of Lexicography, Cambridge University Press,

Cambridge, 2009. 15. Hoenigswald H. M. “Obsolescence, Neologism, and Replacement”. The

Encyclopedia of Language and Linguistics. Ed. R.E.Asher. Pergamon Press, Oxford-New York-Seoul-Tokyo: 1994

16. Tahiroğlu B.T., Akalın Ş.H., Özkan B.Türkiye Türkçesi Çevrim İçi Haber Metinlerinde Yeni Sözlerin (Neolojizm) Otomatik Çıkarımı. TÜBİTAK SOBAG 111K223 sayılıUlusal Araştırma Projesi, 2011-2014.

17. Tahiroğlu B.T., Akalın Ş.H., Özkan B., “Türkçe Çevrim İçi Haber Metinle-rinde Yeni Sözlerin (Neolojizm) Otomatik Çıkarımı”. Türkçe Üzerine Derlem Dilbilim Uygulamaları. Editörler B.Özkan, B.T.Tahiroğlu, A.E.Özkan, Kara-han Kitabevi, Adana, 2014.

18. Akalın Ş.H., “Türkçede Söz Yapımı Yolları ve Sözlükselleşme”, XI. Millî Türkoloji Kongresi Bildirileri, C. 1, s. 830-841, İstanbul, 2014.

19. Akalın Ş.H., “Türkçede Eksiltili Yapıdan Sözlükselleşme”, Hacettepe Üni-versitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 31, S. 2, s. 13-29, Ankara, 2014.

Шюкрю Халук Акалын

Новые лексические единицы (неологизмы) и новые слова в турецком языке XXI века

Р е з ю м е

Появление вещи, изделия, инструмента, понятия, до этого отсутствовавшего

в жизни человека, иначе говоря, нового означаемого с новым означающим, или же объединение нового значения со старым означающим именуется неологизмом.

Неологизмы, которые обычно путают с новыми словами, являются новыми единицами, полученными при помощи существующих в языке методов словообра-зования. А новое слово – это выражение уже существующего означаемого новым означающим.

Формы, обновленные вследствие устаревания слова, фразы, термина, или потери частоты его использования, в результате замещения их словом, более рас-пространенным, являются новым словом.

В этой статье в первую очередь рассматриваются этимология и появление в западных языках слова néologisme как понятия и термина, а также рассматривают-ся его эквиваленты в турецком языке.


31

Затем анализируются этапы и словообразовательные методы создания неко-торых неологизмов, таких как: avm ‘торговый центр’, bakımlı erkek ‘метросексу-ал’, bezdiri ‘моббинг’, canlı bomba ‘смертник’, kalekol ‘военная застава с укреплен-ными стенами’, özçekim ‘селфи’, tutsat ‘ипотека’, которые наблюдаются в турец-ком языке последние пятнадцать лет.

Для того чтобы прояснить смысл новых слов, исследуются причины того, по-чему слова başbayan ‘первая леди’ и mevkidaş ‘коллега’ не являются неологизмами.

Ключевые слова: неологизм, новое слово, заимствование, добавление, объ-

единение, эллипсис, аббревиатура/акроним, смешивание, аналогия

Shukru Haluk Akalyn

New Lexical Units (Neologisms) and New Words in the XXI century’s Turkish

A b s t r a c t

Neologism is the term which means a new sign of a thing, manufacture,

instrument, notion in the human life or in other words it is in a new context signifying something never seen before.

Neologism which is usually confused with new words, is a new unit derived by the word formation in the language. But a new word expresses a new sign for the existing signifier.

Forms, renewed in the result of obsolete words, phrases, terms or in the result of losing the frequency of its usage because of their substitution with the words more widely-spread are called new words.

In this paper firstly the etymology and appearance of the word néologisme as a concept and term in western languages are discussed, also its equivalents in Turkish are looked upon.

Then some stages and word-forming methods of some of neologisms, such as, avm "shopping centre", bakımlı erkek "metrosexual", bezdiri "mobbing", canlı bomba "suicide bomber", kalekol "military castle with firm walls", özçekim "selfie", tutsat "mortgage" and so on which have appeared in the Turkish language during the latest 15 years are considered.

In order to clarify the meaning of new words, the reasons why the words başbayan "first lady" and mevkidaş "a colleague" aren’t neologisms are discussed.

Key words: neologism, new word, borrowing, affixation, compounding, ellipsis,

abbreviation/acronym, blending, analogy

____________


№ 1 2016

МУРАДГЕЛДИ СОЕГОВ (Туркменистан)*

О СООТНОШЕНИИ КЫПЧАКСКИХ ДИАЛЕКТОВ ЕГИПТА XIII–XV ВВ. И СОВРЕМЕННОГО ТУРКМЕНСКОГО ЯЗЫКА

Р е з ю м е

Письменные источники, созданные на туркменском языке в Египте, долгое время изучались, главным образом, за пределами Туркменистана. Основной при-чиной этого являлось крайне негативное отношение советского режима к про-ведению научных исследований по данной проблематике. А между тем египетский период туркменской письменности представляет собой обширный пласт на-ционально-исторического наследия туркменского народа, его литературных и язы-ковых памятников культуры. Из исследований, осуществленных в данном направ-лении в Турции, наиболее значимыми являются труды, опубликованнные в виде отдельных статей на страницах научного издания «Ежегодник исследований по тюркским языкам» (“Türk Dili Araştırmaları Yıllığı”) в 1953 и 1964 гг.

Ключевые слова: туркменский язык, туркменско-египетские слова, мамлюк

Великий тюрколог-диалектолог ХI века Махмуд Кашгари в своем знаменитом словаре “Дивани лугат ит-тюрк” наряду с туркменами-огузами пишет о туркменах-карлуках, которые правили Караханидским государ-ством [10.с.206-214]. Примерно такую же картину можно наблюдать в ис-тории мамлюков Египта, но уже в отношении туркмен-огузов и туркмен-кыпчаков. Туркмены в ту пору представляли собой некий суперэтнос, ибо многие средневековые авторы туркменами называли наряду с собственно туркменами (огузами) те тюркоязычные племена (аланов, карлуков, кыпча-ков и др.), которые приняли ислам и впоследствии непосредственно участ-вовали в формировании современных тюркских народов.

Следует также отметить, что мамлюки-туркмены в Египте, как и их давние и сравнительно близкие предки хунны (гунны) и огузы, пользова-лись 24-ым делением. Например, мамлюками была создана сильная армия, основу которой составляли отряды конницы под командованием 24 беков. Во главе мамлюкского Египта находился султан, выбиравшийся государ-ственным советом из наиболее влиятельных беков-военачальников. Другой

*Национальный Институт рукописей Академии Наук Туркменистана (АНТ), доктор филологических наук, профессор, академик АНТ. E-mail: [email protected]

О соотношении кыпчакских диалектов Египта XIII–XV вв. и современного туркменского языка

33

пример. Все земли, облагавшиеся хараджем, делились в Египте в эпоху мамлюков на 24 доли (кират). До 1298 года 20 киратов составляли икта (по 10 киратов принадлежало свободным наемникам-гвардейцам, т.е. халкам и эмирам с их мамлюками), а 4 кирата предназначались для содержания лич-ных мамлюков и двора султана [3.с.5]. Это свидетельствует о том, что среди мамлюков Египта, при управлении государством и обществом, продолжали существовать основные хунно-алано-огузо-туркменские традиции, приве-зенные ими в Египет с родины их предков.

Если туркменская народная память сохранила в Туркменистане до наших дней сведения о мамлюках («белых рабах»), правивших когда-то далеким Египтом, в стихах народной песни: Müsüriň ilinden gelen janlarym, /Habar beriň, biziň iller amanmy? (‘О, душеньки мои, приехавшие из страны Египта, /Сообщите мне скорее, все ли в порядке в тамошних наших стра-нах?’), которую вдохновенно исполнял народный бахши (озан) Сахы Джапбаров (1905-1977), или же в виде таких пословиц и поговорок как: Sabyrly gul dura-bara şat (şad) bolar ‘Терпеливый раб со временем станет правителем’ Müsürde şa bolaňdan öz ýurduňda geda bol ‘Чем быть царем в Египте, лучше стать бедняком в родной стране’ [15], то туркменская наука, еще в двадцатые годы прошлого столетия, в лице талантливого ученого-ли-тературоведа и писателя Абдулхекима Кульмухаммедова (1885-1931) так-же интересовалась литературой на туркменском языке, созданной его носи-телями в стране величественных пирамид [14.с.154].

К сожалению, данное научное направление среди местных ашхабад-ских ученых не получило должного развития, в силу ряда исторических об-стоятельств. Основную причину составляло то крайне отрицательное отно-шение существовавшего в то время режима, которое длилось практически до девяностых годов ХХ века, к богатому национально-историческому на-следию туркменского народа, особенно его литературным и языковым па-мятникам, созданным за пределами современной территории Туркмениста-на. Лишь докторская диссертация русскоязычной туркменской ученой Зе-лихи Бакиевны Мухамедовой на тему «Исследования по истории туркмен-ского языка XI-XIV веков (по данным арабоязычных филологических со-чинений)», защищенная ею в 1969 году в Институте языкознания АН СССР, и одноименная монография, изданная в 1973 году в Ашхабаде, охватили значительную часть собственно туркменского (огузского) материала сло-варей из Египта [6]. В последние годы начали появляться ашхабадские из-дания двуязычных словарей, составленных в свое время в Египте, а также научно-популярные статьи о них [12].

Письменные памятники, созданные на туркменском языке в Египте, долгое время изучались в основном за пределами Туркменистана. О них не упоминается даже в солидном вузовском учебном пособии “Материалы по истории туркменского языка”, выпущенном в Ашхабаде в 1962 году (автор проф. Маммед Назар Хыдыров). Из работ, выполненных по данному на-правлению в Турции, можно назвать серьезные разработки Абдулкадира Инана (1889–1980) [11.с.53-72] и Яноша Экманна [13.с.35-49], которые

Мурадгелди Соегов

34

были опубликованы в виде отдельных статей на страницах научного изда-ния “Türk Dili Araştırmaları Yıllığı” (“Ежегодник исследований по тюрк-ским языкам”) в 1953 и 1964 гг. соответственно под названиями “XVIII-XV yüzyıllarda Mısır’da Oğuz-Türkmеn ve Kıpçak lehçeleri ve Halis Türkçe” и “Memlük Kıpçakçasının Oğuzlaşmasına dair”. Эта тематика во второй поло-вине ХХ века в России была глубоко и всесторонне исследована в языко-ведческом аспекте в работах Эмира Наджиповича Наджипа [1.C.108-109].

Наряду с языком огузов, язык туркмен-кыпчаков принимал активное участие в формировании современного туркменского языка. Н.З.Гаджиева пишет: “Туркменский язык, обычно причисляемый тюркологами к тюрк-ским языкам огузской группы, на самом деле во всей совокупности его диалектов представляет причудливое переплетение огузских и кыпчакских языковых черт” [2.С.21]. Мамлюки-черкесы, являвшиеся выходцами с Кав-каза, и представлявшие второй этап в истории Мамлюкского Египта, тоже стали тюркоязычными. Например, последний мамлюкский правитель Егип-та ал-Ашраф Кансув (т.е. ‘Жидкокровный’) ал-Гаври (1440-1516), черкес по национальности, не владея арабским языком, сочинял превосходные ли-тературные произведения на смешанном огузско-кыпчакском, т.е. туркмен-ском языке. Вообще, мамлюкский период в истории туркменского языко-знания характеризуется наличием многочисленных переводных словарей и пособий по туркменскому языку, в которых присутствует арабский и пер-сидский языковой материал, а отдельные из них выполнены в сравнении с монгольским языком.

Как правильно отмечает казахский ученый Ажибай Керимов, на ос-нове фундаментального изучения языковых особенностей имеющихся па-мятников, Э.Н.Наджип установил, что в XIV веке на территории Хорезма, Золотой Орды и Египта существовали следующие письменные языки: 1) старотуркменский письменный язык, достигший заметного развития еще в XIII веке в мамлюкском Египте; 2) смешанный огузско-кыпчакский пись-менный язык, отражающий особенности языка огузских племен, пришед-ших в Египет при Сельджукидах и особенно при Айюбидах, и язык кып-чакских племен, пришедших сюда вместе с огузскими; 3) смешанный кып-чакско-огузский письменный язык, сложившийся в XII в. в низовьях Сырдарьи; 4) письменный язык з-группы тюркских языков, сложившийся в низовьях Волги и северном Хорезме на основе языка огузско-туркменских племен, на который заметное влияние оказал язык кыпчакских племен, и уйгурская литературная традиция периода правления Караханидов; 5) староузбекский (чагатайский – М.С.) литературный язык, восходящий по одной линии к кыпчакско-огузскому языку й-группы [4.с.4-5;7,8,9]. В качестве конкретного примера можно указать на то, что Э.Н.Наджип определяет язык поэмы «Кисса-и Йусуф» Кул Али как смешанный, вклю-чающий в свой состав огузские и кыпчакские элементы. Поэтому, говоря о нем, ученый называет его также литературным огузским или огузско-кыпчакским языком.

О соотношении кыпчакских диалектов Египта XIII–XV вв. и современного туркменского языка

35

Таким образом, Э.Н.Наджипом было точно установлено, что диалекты туркменских племен, а еще раньше их прямых предков – огузов, на протя-жении многих веков служили основой для появления и дальнейшего совер-шенствования всех известных науке письменных тюркских языков. В конце данной работы, на основе анализа тех примеров из кыпчакского языка Егип-та, которые приведены современными авторами в их работах в противовес туркменскому материалу из тех же источников (словарей и грамматических пособий), хотим заключить, что, как ни странно, кыпчакско-египетские сло-ва в основном соответствуют лексемам современного туркменского языка, а собственно туркменско-египетские слова очень часто находят свои иден-тичные пары в современных турецком и азербайджанском языках.

Л И Т Е Р А Т У Р А

1. Баскаков Н.А. и др. Эмир Наджипович Наджип // Тюркология, № 2. Баку,

1992. 2. Гаджиева Н.З. Проблемы тюркской ареальной лингвистики. Среднеази-

атский ареал. М., 1975. 3. Государство мамлюков в Египте [Электронный ресурс]. – Режим досту-

па: http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2511.htm (25.05.2011). 4. Керимов А. Словообразовательные аффиксы в языке памятников тюрко-

язычной литературы XIV века. Автореф. канд. дисс. Алма-Ата, 1979. 5. Мамлюки, мамелюки [Электронный ресурс]. – Режим доступа:

http://www.hrono.ru/organ/ukazatel/mamelyuki.html (25.05.2011). 6. Мухамедова З.Б. Исследования по истории туркменского языка XI-XIV

вв. (по данным арабоязычных филологических сочинений). Автореф. докт. дисс. М., 1969.

7. Наджип Э.Н. Исследование по истории тюркских языков ХI-ХIV вв. М.: «Наука», 1989.

8. Наджип Э.Н. Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV века. М.: «Наука», 1979.

9. Наджип Э.Н. Кыпчако-огузский литературный язык мамлюкского Египта XIV века. Автореф. докт. дисс. М., 1965.

10. Соегов М. Некоторые вопросы раннесредневековой этнической истории туркменского народа в свете трудов Л.Н.Гумилёва по этнологии (в по-рядке обсуждения) // Научное наследие Л.Н.Гумилёва: истоки, эволю-ция, проблемы восприятия. Материалы Международной научной конфе-ренции, посвященной 100-летию со дня рождения Л.Н. Гумилёва (2-3 октября 2012 г.). СПб., 2012.

11. Abdülkadir İnan. XVIII – XV yüzyıllarda Mısır’da Oğuz-Türkmеn ve Kıpçak lehçeleri ve Halis Türkçe // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1953.

12. Geldiýew R. Müsürde türkmeniň dil şalygy // Türkmen dili, 2005, 30 noýabr. 13. Janos Eckmann. Memlük Kıpçakçasının Oğuzlaşmasına dair // Türk Dili

Araştırmaları Yıllığı, 1964. 14. Söýegow M. Gymmatly maglumatlar, könelmejek pikirler //Garagum, 1998,

№3. 15. Söýegow M. Ýer ýüzüne ýaýran dilim: Müsürde şa bolan türkmen // Türkmen

dili, 2000, 5 aprel.

Мурадгелди Соегов

36

Muradgeldi Soyeqov

XIII-XV əsrlər Misirin qıpçaq dialektləri ilə müasir türkmən dilinin münasibətləri haqqında

X ü l a s ə

Misirdəki türkməndilli yazılı abidələr uzun müddət Türkmənistan sərhədləri xa-

ricində öyrənilirdi. Buna əsas səbəb XX əsrin 90-cı illərinə qədər davam edən dövrün mövcud rejiminin ümumi şəkildə türkmən xalqının milli-tarixi irsinə, xüsusilə ədəbiy-yatına, yazılı abidələrinə olan kəskin münasibəti idi.

Bu istiqamətdə yazılan elmi işlər 1953 və 1964-cü illərdə Türkiyənin “Türk Dili Araştırmaları Yıllığı” elmi toplusunun səhifələrində yalnız məqalə şəklində dərc olun-muşdur.

Açar sözlər: türkmən dili, türkmən-Misir sözləri, məmlük

Muradgeldi Soyegov On the Correlation of Gybchak Dialects of Egypt in the XIII–XV centuries

with Modern Turkomen Language

A b s t r a c t The Turkoman language written monuments in Egypt were being basically

learned beyond the bounds of the Republic of Turkmenistan for a long time. The main reason for it was the excessively negative attitude of the Soviet regime to conducting any scientific researches on the given problems. Meanwhile, the Egyptian period of Turkmen writing presents in itself a wide stratum of nationally historical heritage of Turkmen people and their literary and language monuments of culture. Among the researches written in this direction in Turkey, the most remarkable ones are the works, published in the form of separate articles in the scientific publication of “The Yearbook of researches on Turkic languages” (“Türk Dili Araştırmaları Yıllığı”) in 1953 and 1964.

Key words: The Turkoman language, turkoman-Egypt words, Mameluke

____________


№ 1 2016

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР

LITERATURE AND FOLKLORE

AĞAVERDI XƏLİL (Azərbaycan)*

NOVRUZ BAYRAMI TÜRK XALQLARININ GÖZÜ İLƏ

X ü l a s ə

Məqalədə Azərbaycan xalqının milli bayramı olan Novruzun kökləri, qaynaqları və bu barədə yazılı tarixi mənbələrdəki məlumatlar araşdırılır. Bu məlumatlar əsasında ənənədə qorunan bayram adətləri ümumiləşdirilir və onların üzərində təhlillər aparılır. Tədqiqatın əsas istiqaməti genetik və tipoloji strukturun müəyyənləşdirilməsi ilə Novruz bayramını ümumtürk kontekstində öyrənməkdir.

Açar sözlər: Azərbaycan, bayram, Novruz, arxaik ritual, struktur, təqvim Müasir dövrümüz üçün Novruz bir çox xalqların ortaq bayramıdır. Bu

bayrama tarixi aspektdə baxdığımız zaman onun qədim mədəni köklərə və mə-nəvi qaynaqlara bağlı olduğunu görürük. Bu gün də bir çox türk dövlətlərində (Azərbaycanda, Türkiyədə və Orta Asiya ölkələrində) Novruz bahar bayramı ki-mi qeyd olunmaqdadır. Novruzun əsasında türk xalqlarının təbiətlə bağlı qədim ritualları, mövsüm və məhsulla bağlı əski xalq mərasimləri dayanır.

Novruz bayramı qədim və orta əsrlərdə dini əfsanələrlə əlaqələndirilmiş və ona dini bir mahiyyət qazandırmağa cəhd göstərilmişdir (Novruz həzrət Əli-nin doğulduğu gündür; həzrət Əlinin taxta çıxdığı gündür; həzrət Əlinin Fatime-yi-Zəhra ilə evləndiyi gündür; Nuhun yerə ayaq basdığı gündür; Yunus peyğəm-bərin balığın qarnından çıxdığı gündür və s.).

Türk xalqlarında Novruz Bozqurd, Çağan, Ergenekon, Nevruz, Sultan Nevruz, Mart Doqquzu və s. kimi adlandırılmışdır. Türkiyədə Novruz bayramına xalq içində Gündönümü və ya Yılbaşı deyilmişdir. “Novruz” anlayışı bəzi deyiliş fərqləri ilə bir çox türk xalqlarının dillərində işlənməkdədir: Azərbaycan türkcə-sində Novruz, qırğız türkcəsində Nooruz, özbək türkcəsində Növroz, başqırd türkcəsində Nevruz, tatar türkcəsində Navruz, uyğur türkcəsində Noruz, çuvaş türkcəsində Naurus, Krım türkcəsində Nevrez, Qərbi Trakiya türkcəsində Mev-ris, qaqouz türkcəsində Babu Mata-Kürklü Marta.

*Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Folklor İnstitutu, filologiya elmləri doktoru, dosent. E-mail: [email protected]

Ağaverdi Xəlil

38

Türk xalqlarının qışı yola salmaq və yazı qarşılamaqla bağlı keçirdikləri mərasimlər Novruz bayramı kompleksinə daxildir. Altayların “Yılqayak”ı, ya-kutların “İsıax”ı, çuvaşların “Tura”sı, tatarların “Karqa botkası”, başqırdların “Karqatuy”u, qaqouzların “Qırxlar günü”, xakaslarda “Çıl pazı”, Sibir türklə-rində “Əməl bayramı” və s. yazla bağlı mövsüm mərasimləridir. Belə qədim mə-rasimlərin bir çoxu müasir dövrdə də qeyd olunmaqdadır.

“Yeni gün, Yengi kün, Yeni yıl, Yılbaşı, Yazbaş, Çağan Navrız, Ergene-kon kimi 25-ə yaxın ad altında Şərqi Türküstandan Anadoluya, oradan Balkanla-ra qədər uzanan geniş bir coğrafiyada, təbiətin canlanması ilə birlikdə yenidən dirilmənin, birlik və bərabərliyin simvolu olaraq qeyd olunan Novruz bayramı Orta Asiya türk cümhuriyyətlərində XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq 1960-cı illərə qədər bəzi siyasi səbəblərə görə qadağan edilmiş, hətta unutdurulmuşdur” [1.S.16]. Müstəqilliyini bərpa edən türk cümhuriyyətləri milli-mənəvi dəyərlərinə diqqəti artırmış və Novruz bayramını da yüksək rəsmi səviyyədə bayram etməyə başlamışlar.

Qədim dövrlərdə Orta Asiya və İranda Novruz təkcə xalq bayramı kimi deyil, eyni zamanda dövlət bayramı kimi qeyd olunmuşdur. Tarixi məlumatlara görə, Novruz bayramı bir ay davam edirdi, insanları sosial qruplara bölürdülər, hər qrupa beş gün ayrılırdı və hər sosial qrup bayramı onun üçün ayrılmış beş gündə qeyd edirdi. Məsələn, qədim İranda ilk beş gün padşaha, ikinci beş gün saray əyanlarına, üçüncü beş gün saray xidmətçilərinə və ali ruhanilərə aid olur-du. Bayramın ilk beş gününü padşah başlar, təbəələrini bir-birinə hörmət etməyə və xeyirxah olmağa çağırardı. İkinci gün padşah kübarların nümayəndələrini qə-bul edərdi. Üçüncü gün süvariləri və möbidləri, dördüncü gün öz övladlarını, varislərini, beşinci gün isə sıravi təbəələrini qəbul edərdi. Altıncı gün əsas bayram sayılırdı və ona “Böyük Novruz” deyilirdi.

Novruz günündə padşahın süfrəsində (dəstərxan) buğda, arpa, darı, qarğıdalı, noxud, mərcimək, düyü, küncüt və ya lobya unundan hazırlanmış çeşidli çörəklər düzərmişlər. Süfrənin ortasına yeddi cür ağacın (söyüd, zeytun, heyva, nar və s.) zoğunu, yeddi ağ piyalə, ağ dirhəm və ya yeni dinar qoyarmışlar. Padşah üçün ağ şəkərdən təzə süd, xurma, kokos və qoz əlavə edilmiş xüsusi yemək hazırlayarmışlar. Bir çox türk xalqlarının bu günə kimi hazırladığı sumalak və quja xüsusi məharət tələb edən əsas bayram yeməkləridir. Təxminən bir sutka ərzində bişən bu yeməklər ümumilikdə hazırlanır və bütün icma üzvlərinə paylanırdı.

Novruz bayramı şənliklərində kütləvi gəzintilər, yarışlar, rəqslər, xalq oyunları, təlxəklərin və kəndirbazların çıxışları olurdu. Ömər Xəyyamın məlu-matına görə, Novruzun 2600 ildən artıq yaşı vardır. Novruz bayramında mühari-bələr və qarşılıqlı çəkişmələr dayandırılır, sülh müqavilələri bağlanır, hətta dəfn belə təxirə salınır, növbəti günlərə keçirilirdi.

Novruzun təqvim bayramı olması onun təntənəsini daha da artırır; bu bay-ramın keçdiyi tarixi yolda əski türk təqvimi, zərdüştlüklə bağlı təqvim, Səlcuq Məlikşahın Cəlali təqvimi, Elxanilərin Elxani təqvimi və s. öz izlərini saxlamışdır. Bizim türk təqvimi kimi bildiyimiz təqvim M.Kaşğarinin “Di-van”ında əfsanəsi ilə birlikdə təsvir olunmuşdur [5;19]. M.Kaşğarinin məlumatı-

Novruz bayramı türk xalqlarının gözü ilə

39

na görə, “türklər on iki çeşid heyvanın adını götürüb on iki ilə vermişlər. Uşaqla-rın yaşlarını, savaş tarixlərini və başqa şeyləri bu illərin keçməsi ilə hesablayır-lar. Bu on iki heyvandan birincisinin adı siçandır. İlk ilə də “siçan ili” deyilmişdir. Digər heyvanların adı ilə illərin sıralanması belədir: öküz (ud), bars, dovşan (tavışqan), timsah (nək), ilan (yılan), at (yund), qoyun (koy), meymun (biçin), toyuq (takaqu), it (it), donuz (tonquz). Türklər bu illərin hər birində bir qismət olduğunu sanaraq fal açar, uğur sınayarlar. Məsələn, öküz ili girəndə savaş çoxalar, çünki öküzlər bir-biriylə vuruşar, toz qaldırarlar. Toyuq ilində ərzaq bol olar, amma insanlar arasında qarışıqlıq çıxar, çünki toyuq yemini (dəni) tapana kimi çöpləri, qırıntıları bir-birinə qarışdırır. Timsah ili girəndə ya-ğış çox yağar, bolluq olar, çünki timsah suda yaşayır. Donuz ili girəndə qar və soyuq çox olar və s. Beləcə, türklər hər il bir şey olacağına inanarlar.

Ayların adlarına gəlincə, bunlar şəhərlərdə ərəbcə deyilir. Köçəri olan və müstəqil olmayan türklər ili dörd fəslə bölərək ad verirlər. Hər üç ayın bir adı var. İlin ötməsi bununla bilinir. Yengi gündən (Novruzdan) sonra yaza “oğlaq ay”, sonra “uluğ oğlaq ay” deyirlər, çünki ikinci fəsildə oğlaq böyüyür. Bundan sonra “uluğ ay” gəlir, çünki bu fəsil yayın ortasıdır. Yer üzündə nemət bollaşır, heyvanlar böyüyür, süd çoxalır” [19].

1074-1075-ci illərdə İsfahan, Bağdad, Rey və Nişapurda rəsədxanalar qur-duraraq bir təqvimin təsbitini əmr edən böyük səlcuq sultanı Məlikşah Cəlali təqvimi deyilən bir türk təqvimi hazırlatdırır. Bu rəsədxanalarda Ömər Xəyyam, Əbül Müzəffər İsfirazi, Mömin ən-Nəcib əl-Vasti kimi dövrün alimləri işləmiş-lər. Məlikşahın ölümünə qədər işlədilən bu təqvim “Cəlaliyə“, “Tarixi-Cəlali” və ya “Tarixi-Məliki” adlandırılmışdır.

Günəş ilini əsas götürən Cəlali təqvimində günəşin Qoç bürcünə girdiyi gün (Novruz) ilbaşı olaraq qəbul edilmişdir. Səlcuqlardan sonra bölgədə hakim olan Elxanilərin zamanında bu təqvim üzərində düzəlişlər edilmiş və “Tarixi-Elxan” adlı təqvim meydana gəlmişdir. 1925-ci ilin 31 martına qədər bu türk təqvimi İranda işlənmişdir. Məlikşahın hazırlatdırdığı Cəlali təqvimi Əfqanıstan-da son zamanlara qədər istifadə olunmuşdur. Bugünkü İran və Əfqanıstanda il-başını Novruz olaraq qəbul edən təqvim “Cəlali” adlı türk təqviminin dəyişik bir şəklidir.

Qazax xalq təqvimində mart ayı (naurız) ilin birinci ayıdır və ilk günü mart ayının 22-dən başlanır. Keçmiş hicri təqviminə əsasən gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi həmin gün (köhnə yeni il) xalq təqvimində qalır. Həmin gün bir sıra Ön və Orta Asiya ölkələrində qədim zamanlardan bugünədək yeni ilin başlanğıcı olaraq bayram edilməkdədir.

Novruzun kökləri, ritualları və təbiətlə bağlı inanclarının ibtidai mədəniy-yət dövründə formalaşması haqqında mülahizələr çoxdur. İnanclara görə, həmin gün xalq qışın əziyyətlərindən xilas olur, mal-qarasını saxlamaq üçün daha əlve-rişli şəraitin yaranmasına sevinir. Qeyd edək ki, qədim dövrdə Novruzdan bir gün əvvəl bölgədə hava soyuyurdu ki, bu da qocalıb əldən düşmüş qarının son günlərinə bənzədilirdi.

Naurız üçün hər bir ailə öncədən yeddi ənənəvi ərzaqdan təşkil olunan ritual yeməkləri (nauruzdık) hazırlayır. Qazaxlar həmin yeməklərlə il ərzində qi-

Ağaverdi Xəlil

40

dalanmağa ümid edirlər. Naurız şənliyi üç gün davam edir. Bu müddət ərzində bütün aul bir-birini təbrik edir, xoşbəxtlik və rifah arzulayır. Qazaxlarda Naurız qış və yazın simvolik mübarizəsini təcəssüm etdirən bir qız və oğlanın aytısları ilə başlanır və xalq oyunları, uşaqların, gənclərin, qadınların və yaşlıların aktiv iştirak etdiyi yarışlarla tamamlanır. Naurızdan başqa mövsümi xarakter daşıyan və ildə iki dəfə yaylaq-qışlaq köçü ilə bağlı olaraq keçirilən mərasimlər də var-dır. Bunun da oyun və yarış ünsürləri Naurız toyu ilə bənzərdir.

Novruz bayramı Şimal yarımkürəsində 20-21 martda baş verən yaz gecə-gündüz bərabərləşməsi ilə əlaqələndirilir. Təbiətin oyanması, canlanması minil-lər boyu müşahidə olunmuş və təsdiqlənmiş bir gerçəklikdir. Belə bir yeniləşmə Şəmsi-günəş təqviminin ilk ayının ilk gününə (21 mart) təsadüf edir. Buna görə də həmin günü Novruz (Yeni gün) adlandırıblar.

Novruzda icra edilən oyunlar əski “inisiasiya” ritualı ilə əlaqəlidir. İnsan-lar təbiətin qışla ölüb, yazla dirilməsini bayram edirlər. “Ölüb-dirilmə” məsələ-sində bayramın bu cütlüyün hansı tərəfinə aid olmasına münasibət də birmənalı deyildir. Məsələn, V.Y.Propp bayramlardakı suda batırma, odda yandırma və s. bu kimi hərəkətlərin şən və gülüşlə qarşılandığını əsas götürərək rus mərasimlə-rində dirilmənin bayram edilmədiyini qətiyyətlə qeyd edir [21]. Onun fikrincə, dirilmə deyil, ölmə bayram edilir. Bu vəziyyət “o dünya”ya yolasalma ritualı müstəvisində daha da dəqiqləşdirilə bilər. Yəni canlı insanların işarə və simvol-larla əvəzlənməsi yaşlılar üçün də, bütün cəmiyyət üçün də həqiqi bayram olur. Çünki ritual ölümü simvollaşdırılmış şəkildə olur, rəmzi xarakter daşıyır və hər kəsin gülə bilməsi üçün özündə ritual gülüşünün əsaslarını da ehtiva edir [21].

Novruzda biz bu ritualın rudimentini “Kosa-Kosa” oyununda görürük. Bu oyunda Kosanın ölümü simvollaşdırılmışdır. Onun “kəfənsiz ölməsi” belə heç kimi məyus etmir, əksinə, güldürür. Kosanın ölümü ritual epizodunun oyunda ifadəsidir, yəni arxaik ritualın özü və ya onun bütövü deyildir. Amma bu oyunda arxaik ritualın bərpası üçün çox əhəmiyyətli detallar saxlanmışdır. Oyunda Ko-sanın və Keçəlin maskalardan istifadə etməsi məsələnin arxaik ritual aspektinə yeni rudimentlər əlavə edir. Maskalarda qoyun, keçi və ya quzu dərisindən istifa-də olunur. Bu da ritualın şamanist və ya totemist mənşəyi haqqında düşünməyə ipucu verir.

Bununla yanaşı, ritual personajlarının “zoomorflaşması” baş verir. Çünki Kosa (türk dillərində kosa/koza/kuzu və s.), Keçəl (keçi) adlarında və karnaval maskalarında heyvan başlanğıcı müşahidə olunmaqdadır. Ola bilər ki, arxaik ri-tualda bu, müvafiq heyvan dərisində, cildində icra edilmişdir. Sonralar isə zo-omorfik görüşlərin arxaikləşməsi, totem başlanğıclarının unudulması, monoteist təmayüllü dünyagörüşlərin formalaşması ritualı əski əsasından uzaqlaşdırmış və mədəniyyətin yeniləşmə dinamikasına uyğunlaşdırmışdır.

Əski türklərin dini mərasim və ayinlərinin necə icra edildiyini bu və ya başqa şəkildə Çin və ərəb qaynaqları ilə yanaşı türk dastanlarından, xalq əfsanə-ləri və rəvayətlərindəki məlumatlardan öyrənirik. Hazırda əski ənənəvi inancları və mərasimləri qoruyub saxlamış Altay və yakut şamanlarının keçirdikləri böyük dini mərasimlər bizim əski türklərin ayinləri haqqında təsəvvürlərimizi genişlən-dirir.


41

Şamançı türklərin müəyyən vaxtlarda keçirdikləri ayinlər yaz, yay və pa-yız mövsümlərində baş verir ki, bunların da çox qədim dövrdən qaldığı şübhə doğurmur. Əski türk imperatorluğu dövründə bu ayinlərin dövlətin rəsmi dini bayramları olduğu Çin qaynaqlarının verdiyi məlumatlardan aydın olur. Yaz və payız bayramlarında ayinlərin icra olunması hunların zamanından məlumdur. Monqol imperatorluğu dövründə yaz bayramı və bununla əlaqəli mərasimlər dövlətin dini bayramları olmuş və bu bayramlarda möhtəşəm ayinlər icra edil-mişdir. Arxaik ritualın xalq ənənəsində yaşayan qalıq forması ilahiləşdirilmiş əc-dadları kosmik dünyaya yolasalma vasitəsi kimi öz aydın ifadəsini tonqal üstündən tullanmada tapır. Burada diqqəti çəkən əsas məsələlərdən biri ritualın keçirildiyi zamandır. Bu, yazın gəlməsi ilə özündə mövsümi elementləri birləşdirmiş olur. Başqa deyilişlə, “günəşi qarşılama”, “yağış arzulama”, “toxum cücərtmə” və s. kimi həyati əhəmiyyət daşıyan arxaik ritual kompleksləri burada iştirak edir. Onların hər biri müəyyən bir elementlə simvolizə olunur. Məsələn, təbiətlə bağlı olan və insanların yaşayışında mühüm əhəmiyyət daşıyan yaz mövsümü ilə başlanan yaşıllaşmanı səməni təmsil etməkdədir. Bu kompleksin içində tonqal ən əsas atributlardan biridir. Şübhəsiz ki, bu elementlərin içində tonqal ilk olaraq günəşi, daha sonra isə Tanq Tenqrini simvolizə edir.

Müasir dövrdə Novruz daha çox sosial-mədəni xarakterli bir bayrama çev-rilmişdir. Bura ev-eşiyin, həyət-bacanın təmizlənməsi, yeni paltarların alınması, bayram bazarlığı, bayram yeməklərinin hazırlanması və s. daxildir. Bayramda müqəddəs yerlər ziyarət edilir, qohumlara baş çəkilir, bayramlaşılır, küsülülər barışır, kasıblara yardım edilir, bayram payı paylanır və s. Təmizlik, təzə paltar, yeməklər xaosun natəmizlik, köhnəlik, aclıq kimi formalarını aradan qaldırır və yeni nizam yaradır. Küsülülük barışla əvəzlənəndə sosial harmoniya bərpa olu-nur. Bütün bunlar üçün ritualın sakral elementinin prosesə cəlb edilməsi zərurəti yaranır. Çünki kosmosun bərpası üçün profan elementlər kifayət etmir. Xaosu sakrallaşdırmaq üçün xaos məkanına (ziyarətgaha, pirə, övliya məzarına, qəbiris-tanlığa) gedilir və qurulacaq kosmos sakrallaşdırılır. Sakrallaşmış kosmos artıq köhnə mahiyyətində qala bilmir və yenidən qurulur: ev-eşik təmizlənir, paltarlar təzələnir, küsülülər barışır və s. Bu ərəfədə təbii boyalarla yumurta boyanması dünyanın və təbiətin yenidən rənglənməsi və ya dirilməsi mənasını simvolizə etməkdədir. Döyüşdürülən yumurtalar da iki dünyanın, qışla yazın, soyuqla isti-nin, xaosla kosmosun mübarizəsi kimi anlaşılır. Toxum və ya səməni cücərtmək də bir şəkildə təbiəti canlandırmaq, ona təsir etmək vasitəsi kimi qəbul edilir. Qulaq falı və ya qapı pusmaq da yeniləşmənin məlumat səviyyəsini əks etdirir və bayram leksikonunu nəzarətdə saxlayaraq onun sakral məzmununun mühafizə-sini təmin edir. Bunların ümumi sxem üzrə arxaik ritual semantikası yeni ni-zamın yaradılması, kosmosun bərpası və yeni nizamın dəstəklənməsidir.

Naxçıvanda keçirilən “Xanbəzəmə oyunu”nda əski məhsuldarlıq ritualının izləri görünür. Beləliklə, Novruz özündə arxaik ritualdan gələn bir sıra elementləri mühafizə etmişdir. Ritualın “rəsmi hissəsi”ndə hərəkət və sözlə yanaşı, şənlik (şö-lən) hissəsində də bəzi elementlər qorunmuşdur. Novruz mədəni kompleksinə da-xil olan bu tipli elementlər üzərində müşahidələrdən aydın olur ki, arxaik ritual ke-çidin bir neçə səviyyəsini özündə ehtiva etməkdədir.

Ağaverdi Xəlil

42

Arxaik ritualdan gələn bir çox elementlərin sakral funksiyası passivləşmiş, profan xarakter alaraq əyləncə funksiyası ilə əvəzlənmişdir.

Çuvaşlarda ən vacib dini bayram və mərasimlər əkinçiliklə bağlıdır. Burada ən əsas bayramlar (Aka patti, Akatuy və ya Sabantuy) yaz səpini ilə bağlı olaraq keçirilir. Yayın əvvəlində məhsul yığımı ilə bağlı olaraq Uy çuk (tarla qurbanı – полевая жертва) və Sinse bayramları qeyd olunur. Bu bayramlar bir həftə və daha çox davam edir. Burada bütün və ya bir neçə kənd bir yerdə iştirak edir. Mərasimi yaşlı və ya seçilmiş adamlar idarə edir. Hər bir kənd üçün mərasim xüsusi olaraq müəyyənləşdirilmiş yerdə keçirilir. Mərasimin keçirilməsi üçün seçilən belə yerlər əsasən meşə və ya tala olur. Bayram zamanı bütün kənddən toplanmış pulla alınmış heyvan qurbanı kəsilir. Qurban – arxaik ritualın əsas elementlərindən biridir. Mövsüm mərasimlərinin qurbanları müxtəlif xalqların yaşayış şərtlərinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir.

Xüsusi seçilmiş adamlar bayramla bağlı yasaqlara riayət olunmasına nəza-rət edirlər. Məsələn, Sinse zamanı heç bir kənd təsərrüfatı və torpaq işləri gör-mək olmaz. Çünki bu günlərdə “Yer ana hamilədir”. Bu yasağı pozan olarsa, o çox ciddi şəkildə cəzalandırılır. Mərasimdə uca Tanrı Turaya dua edilir. Amma düşünmək olar ki, çox qədim dövrlərdə Yer anaya yalvarılmış, ona müraciət olu-naraq dua edilmişdir. Ona üstünlük verilməsinin izləri aydın cizgilərlə sax-lanmışdır [11.S.371].

Novruzun içində yazın gəlişi, bir qədər fərqli deyilişlə, bahar bayramı da vardır. Bu, Novruzun əsas komponentlərindən biridir. Bahar bayramı və ya yazın qarşılanması artıq özlüyündə mövsüm mərasimi deməkdir. Bu mərasimin tərki-bində isə “günəşi qarşılama”, “günəşi çağırma”, “günəşi çıxarma” kimi müxtəlif deyilişlərlə ifadə oluna bilən arxaik ritual vardır. Bu ritual əsasında tanrıçılıq dövründə “Günəş Tanrı” və ya “Tanq Tenqri” mərasimi formalaşmışdır ki, onun da əsasını Günəşə qurbanvermə elementi təşkil edir.

“Ünsiyyət nəzəriyyəsi”nə görə, qurban ətinin yeyilməsi sanki “Tanrının yeyilməsi”dir. Bu mərasimə müxtəlif inkişaf etmiş dinlərdə də rast gəlinir [11. S.590]. Alman etnoqrafı Konrad Preysə görə, qurban dinin “sehr” nəzəriyyəsi ilə əlaqəlidir. Bu nəzəriyyəyə görə, tanrılar sehrli qüvvələrin simvollarıdır. Buradan belə qənaət əldə edilir ki, qurbanvermənin ilkin məqsədi ondan ibarətdir ki, hey-van qurban etmək daxildəki sehrli qüvvədən xilas olmağa cəhd etməkdir [11. S.590].

Arxaik qurbanvermə rituallarından biri ilk məhsulun simvolik qurban ve-rilməsidir. Bu rituala görə, ovun ilki, meyvələrin nübarı və s. məhsul və ov hami ruhlarına qurban edilir. İlk məhsul qurban edilincəyə qədər onlardan istifadə yasaqdır. Yalnız qurban verdikdən sonra təntənəli şəkildə şənlik edilir və yasaq aradan qaldırılmış olur. Bizdə nübarı ailənin ağsaqqalına verirlər ki, bu da bir şəkildə həmin qurbanvermənin türklərdə əcdad ruhu ilə əlaqəli olmasını göstərir.

Novruzda bitkini, təbiəti, taxılı və çörəyi simvolizə edən səməninin axar suya atılması da ilk məhsulun hami ruhlara qurbanverilmə şəkillərindən biridir.

İlk məhsulun qurban verilməsi ritualının bəzi elementləri çuvaşlarda qal-maqdadır. Burada ilk məhsul mərasim duası edilmədən yeyilmir.


43

Arxaik rituallardan biri də ayrıca olaraq ət qurbanı verməkdir. Bu ritual zamanı qurbanlıq heyvanın ətindən bir parça ocağa atılır. Altaylarda məişətə uyğun olan içkilərin sağ əlin şəhadət barmağı ilə ruhların şərəfinə çilənməsi adə-ti qalmaqdadır. Azərbaycanda qurbanlıq qoyunun qolunun aypara şəkilli qığırda-ğını kəsib niyyət duası edərək evin tavanına doğru üç dəfə atırlar. Əgər qığırdaq tavana yapışıb qalarsa, bu, niyyətin qəbul olunacağına işarədir.

Bir sıra Sibir xalqlarında diri heyvanı qurbanvermə adəti vardır. Qurbanlıq üçün seçilmiş ağ rəngli maral təsərrüfatda istifadə olunmur və ruhlara qurban olaraq azad edilir. Bu adət xantı, mansi, nens, selkup, evenk və başqa xalqlarda qalmaqdadır. Türk xalqlarından tuvalarda bu adət vardır. Altaylar, xakaslar, bur-yatlar Tanrıya qurban dedikləri ağ rəngli atı sərbəst buraxırlar [22.S.593]. Azər-baycan atalar sözündə diri heyvanı qurbanvermənin izləri müşahidə olunur: “Ba-lığı burax dəryaya, balıq bilməsə də, Xaliq bilər”. Burada ibtidai ovçuluq dövrü-nün arxaik qurban ritualı ilə dini təsəvvürlər sintez təşkil edir.

Diri heyvanı qurban vermək və onu sərbəst buraxmaq “günah keçisi” ilə də qismən izah oluna bilər. Bu motiv Bibliyanın “Əski çağırış”ında da (Lev.16:10) vardır. Bunun əsas mənası ondan ibarətdir ki, sərbəst buraxılan qurban həmin yerin bütün günahlarını götürüb oradan uzaqlaşdırılır və bir növ, arınmağa, tə-mizlənməyə xidmət etmiş olur. Bəzi xalqlarda heyvanların müqəddəsləşdirilməsi inancı (məsələn, Hindistanda inəklər və ilanlar) da müşahidə olunur.

Novruz bayramı ilə bağlı adətlərdə qurbanların izləri özlərini bu və ya başqa şəkildə göstərir.

Səməni cücərdərək və sonra onu axar suya ataraq “nübar qurbanı” veririk. Qeyd edək ki, səməni və zəmi eyni mənşəli anlayışlardır, məhsul və əkin hami-sidir. Səməni bir sıra türk xalqlarındakı saban (saman=səmən) termini ilə eynilik təşkil edir. Buna M.Kaşğarinin “Divan”ındakı savda (əski türkcədə xalq deyimlə-rinin ümumi adı) rast gəlirik: “Sabanda sandırış bolsa...” Maraqlıdır ki, türk-mənlər tonqala “şaman otu” (odu) deyirlər. Azərbaycanda səməni Saban (səpin, əkin, taxıl və s.) mərasiminin (Saban toyunun – Sabantuyun) yalnız bir elementi-dir. Digər elementləri isə Volqaboyu türklərində qalmaqdadır. İndi sakral mahiy-yətini itirib profanlaşmış, oyun və əyləncəyə çevrilmiş bu adətlərin arxaik ritual semantikası qurban verməkdir.

Türk inanc sisteminin əsas komponentlərindən biri olan əcdad (ata) kultu və onunla bağlı verilən qurbanın izlərinə Novruz adətlərində rast gəlirik. Bunun ən bariz forması məzar ziyarətləridir. İnanca görə, ata öldükdən sonra onun ruhu övladlarını, qohumlarını və yaxınlarını qorumaqda davam edir. Qaynaqlara görə, Asiya hunları hər il may ayının ortalarında atalara qurban verirmişlər. Onlar əcdad məzarlarını müqəddəs saymışlar. Avropa hun tarixində Atillanın ikinci Balkan səfərinin (447) səbəblərindən biri olaraq hun hökmdar ailəsi qəbirlərinin Marqos (Belqrad yaxınlığında Dunay üzərində şəhər-qala) yepiskopu tərəfindən açılaraq qarət edilməsi göstərilir. Bənzər bir hadisə də milad öncəsi 79-cu ildə hun hökmdarını moğol ohuanlarla savaşa sövq etmişdi.

Əski türklərdə əcdadlara mal və can qurbanları verilmişdir. Ən böyük qurban türkün müqəddəs bir duyğu ilə sarıldığı atdır. Bir çox türk qəhrəmanları

Ağaverdi Xəlil

44

öldüyü zaman atları ilə birgə dəfn olunmuşlar. Digər heyvanlardan cinsi erkək olanlar qurban üçün daha uyğun sayılmışdır [16.S.50].

İnsan qurbanı verilməsi də hökmdar məzarlarından aydın olur. Belə ki, Atillanın ölümü ilə əlaqədar bir çox adamların öldürülərək məzara qoyulmasını bildirən VI əsr tarixçisi Jordanesin qeydinə görə: “Göytürk xanlarının məzarları başında düşmən orduları başçılarının qurban edilməsi kimi bir məlumat da bura əlavə edilə bilər” [16.S.51]. İnsan qurbanı verməyə qədim dünyanın bir çox xalqlarında rastlanmaqdadır.

Əcdada sitayiş etmək və ona müraciət etnosun ruhi yenilənməsi və möh-kəmlənməsi qaynaqlarından biridir. Əcdad kultu və ruha hörmət etmək insan-ların şüurunda dünyanı, kainatı bütövləşdirir və bununla da bu dünyadakı və o dünyadakı həyatın sonsuzluğunu, ritm və ölçü kateqoriyalarını dərk etməyə kö-mək edir. Əcdadlarımız Tanrı inancında mənəvi sabitliyin dəyərini dərk edərək bu inanc vasitəsilə həyat fəlsəfələrini təmin etmiş, böyüyünə sayğı, kiçiyinə qay-ğı göstərərək ruhi qidasını uca Tanrıdan və müqəddəs saydığı əcdad ruhlarından almışdır.

Müasir mədəniyyətdə də əcdad ruhları ən əziz günlərdə ziyarət edilir. Novruz bayramında evlər işıqlandırılmalı və qapılar açıq olmalıdır. Çünki belə günlərdə əcdad ruhları öz yaxınlarını ziyarət edir, onların yaxşı yaşadığını, əmin-amanlığı, mehribanlığı, bolluq və rifahı görüb sevinir, ruhları şad olur.

Novruz bayramının ritual əsaslarının təhlilindən gəldiyimiz qənaətlərə gö-rə, o nə zərdüştlüklə, nə də islam dini ilə əlaqəlidir. Çünki burada müşahidə olu-nan arxaik ritual elementləri şaman, buddist, xristian və müsəlman türklərinin mövsümlə bağlı icra etdikləri ortaq rituallardır.

Novruzun tərkibində əfsanəvi “Cəşni-Cəmşid” və zərdüştlüklə bağlı “Cəş-ni-Hörmüz” elementləri bayram simvolikası səviyyəsində (məsələn, şirniyyat və bəzi yeməklər) müşahidə olunur. Bu, təbiidir. Çünki Novruz rəsmi bayram olduğu üçün mədəniyyət rəngarəngliyi onda cəmlənir. Amma bütün bu mürək-kəb proseslər Novruzun türklərə aid olan arxaik ritual əsaslarını sarsıtmamışdır.

İlbaşı (Yılbaşı) təbiətin qış yuxusundan oyanışı ilə, torpaqda bitən ilk çiçəklə, quşların gəlişi, ulduzların görünüşü ilə və başqa əlamətlərlə müəyyən-ləşdirilmişdir. İlbaşını müəyyənləşdirən xalq təqvimi tədricən astroloji təqvimlə birləşmiş və Novruzda sabitləşmişdir.

Novruz mərasimində təbiət kultu, əcdad kultu və od kultu birlikdədir. Türk xalqları odun hər şeyi təmizlədiyinə, pis ruhları qovduğuna inanmış, xəstə-liklərdən qorunmaq üçün oddan istifadə etmişlər. Bu səbəbdən də od və ocaqla bağlı inanclar atalar sözlərində və alqışlarda izlərini saxlamaqdadır.

Türk xalqlarında keçirilən yaz mövsümü ilə bağlı mərasimlər üzərində müşahidələrdən aydın olur ki, onların tərkibindəki sakral və profan elementlər, alqış, yarış, oyun, yemək, şənlik və s. əksəriyyət etibarilə identiklik təşkil edir və ortaq keçmişdən və ortaq mənəvi mədəniyyətdən qaynaqlanır.

Novruzun təqvim (Yeni gün) bayramı kimi müəyyənləşməsi özündə qışı yolasalma rituallarını, oyun və mərasimləri birləşdirmiş, arxaik ritualın aktuallı-ğını itirməsi ilə sakral statusunu zəiflətmiş və bunu yeni dini dəyərlərlə rekons-truksiya etməyə çalışmışdır. Belə bir sakrallaşdırma səyi nəticəsində digər dinlə-


45

rin müqəddəs və mübarək hadisələri Novruzla əlaqələndirilmişdir. Xalq düşün-cəsində Novruzun mübarək gün olduğu dini dəyərlərlə də əsaslandırılmışdır.

Türk xalqlarının müsəlman, xristian, buddist, şaman inancına bağlı olması mövsüm mərasimlərinin arxaik ritual əsaslarına təsir etməmişdir. Bu da məra-simlə bağlı adətlərin çox qədim ortaq türk dövründən gəldiyini göstərməkdədir.

Novruzda keçirilən bir sıra rituallar qışın yola salınmasını təcəssüm etdir-məkdədir. Bununla bağlı keçirilmiş arxaik rituallar mövsüm xarakterini bu və ya başqa şəkildə qorusa da, “ayinlər” “oyunlaşmış” və tədricən mövqeyini məra-simlərin sakral hissəsindən karnaval hissəsinə doğru dəyişmiş, əyləndirmə funk-siyalı profan xalq teatrına çevrilmişdir.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Akçora Erginöz. Tarihimizde ve Kültürümüzde Nevruz, Elazığ Eğitim, Sanat, Kültür, Araştırma, Tanıtma ve Hizmet Yay., Elazığ, 1999.

2. Türk Dünyasında Nevruz Dördüncü Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2001.

3. Kazımoğlu M. Xalq gülüşünün poetikası. Bakı, “Elm”, 2006. 4. Biruni Əbu Reyhan. Asarul Baqiye (Памятники минувших поколений).

Taşkent, 1975. oxus-hotel.com (elektron resurs) 5. Kaşğari M. Divanü Lugat-it Türk. Ankara, 1985. 6. Ramiz Əskər. Kutadğu Bilig. Bakı, “Avrasiya Press”, 2006. 7. Xəyyam Ömər. Novruznamə. farhang.al-shia.ru (elektron resurs) 8. Nizamülmülk. Siyasətnamə. Bakı, 1989. 9. Gəncəvi N. İsgəndərnamə. Bakı, 1964. 10. Gəncəvi N. İsgəndərnamə. Bakı, 1983. 11. Токарев С.А. Ранние формы религии. М., 1990. 12. Bünyadova Ş. Nizami və etnoqrafiya. Bakı, 1992. 13. Çəmənzəminli Y.V. Azərbaycanda Zərdüşt adətləri. Əsərləri, III c., Bakı,

1977. 14. Дорошенко Е.А. Зороастрицы в Иране. М., 1982. 15. Dadaşzadə M. Azərbaycan xalqının orta əsr mənəvi mədəniyyəti. Bakı, 1985. 16. Kafesoğlu İ. Eski Türk Dini. Ankara, 1980. 17. Мифологический словарь, М., 1991. 18. Xəlil A. Türk xalqlarının yaz bayramları və Novruz. Bakı, 2012. 19. Xəlil A. Mahmud Kaşğarinin “Kitabi-divani-lüğət-it türk” əsərində ədəbi

mətnlər. Bakı, 2001. 20. Обряды и обрядовый фольклор. М., 1982. 21. Пропп В.Я. Русские аграрные праздники. Л., 1983. 22. Фрезер Дж. Золотая ветвь. М., «Политиздат», 1980.

Ağaverdi Xəlil

46

Агаверди Халил

Праздник Новруз в представлениях тюркских народов

Р е з ю м е

В статье исследуются истоки празднования национального праздника азербайджанского народа – Новруз байрамы, рассматриваюся сведения об этом празднике, приведенные в различных источниках, обобщаются сохранив-шиеся до наших дней праздничные традиции и осуществляется их анализ. Суть исследования заключается в том, что культурный комплекс Новруз бай-рамы рассматривается в общетюркском контексте. С этой точки зрения опре-деляется типологическая и генетическая структура праздника Новруз.

Ключевые слова: Азербайджан, праздник, Новруз, архаичный ритуал,

структура, календарь

Aghaverdi Khalil

Novruz Holiday in the Worldview of Turkic Peoples

A b s t r a c t

In the article the roots, sources, information from the historical sources about Novruz – the national holiday of Azerbaijani people are investigated. According to all this information the holiday traditions preserved in the customs are generalized and some analyses on them are carried out. The main purpose of the investigation is to study Novruz holiday in the common Turkic context by defining its genetic and typological structures.

Key words: Azerbaijan, holiday, Novruz, archaic ritual, structure, calendar

___________


№ 1 2016

MİFOLOGİYA МИФОЛОГИЯ MYTHOLOGY

АЙГУЛЬ БАЙТУОВА (Казахстан)* ГУЛИМЖАН ЖЫЛКЫБАЙ (Казахстан)**

ИДЕЯ «БОЖЕСТВЕННОГО ТЕНГРИ» В ЯЗЫКЕ ОРХОНО-

ЕНИСЕЙСКИХ И ТАЛАССКИХ ПАМЯТНИКОВ

Р е з ю м е Традиционное тюркское мировоззрение отражает культурное единство

тюркских народов, сформировавшее их менталитет на основе народного опыта, особенностей окружающей среды, исторического и культурного наследия.

Понятие «божественное» в познании древних тюрков выполняло в общест-венно-политической жизни «национальную» идеологическую функцию, поэтому их традиции получили соответствующую направленность, основанную на глу-бокой философии познания реального.

Ключевые слова: тюркские племена, мировоззрение, божественное, ру-

ническая письменность, человеческое сознание, памят-ники, познание мира

Система духовно-культурных ценностей тюркских народов – целостное

явление, неразрывно связанное с мировоззрением, историей и жизненным опытом предков. Свободно и привольно расселившись по бескрайней степи, древние тюркские племена жили в родстве с природой, поэтому их неповтори-мое мировоззрение и уникальная система культурных ценностей представляют собой важную часть человеческой цивилизации.

Единственными письменными источниками тюркских народов, содер-жащими наиболее точные сведения о таких понятиях, как Создатель, природ-ные явления, окружающая среда, появление человека, человеческие качества и особенности, а также о системе общих культурно-духовных ценностей, явля-ются древнетюркские письменные памятники VII-IХ вв. Выбитые на камне и

* Международный казахско-турецкий университет им. Х.А.Ясави, кандидат филологических наук,

доцент. E-mail: [email protected] ** Международный казахско-турецкий университет им. Х.А.Ясави, кандидат филологических наук,

доцент. E-mail: [email protected]

Айгуль Байтуова, Гулимжан Жылкыбай

48

ставшие духовным наследием тюркских народов рунические письмена содер-жат в себе вековую мудрость, наставляющую последующие поколения, исто-рическую реальность, описывающую быт и общественно-социальную, военно-политическую и экономическую жизнь тюркских народов, генеалогию и летопись правителей и каганов, управлявших огромной страной. Представления тюркских племен, существовавших в VII-IХ вв., о человеке и окружающей его среде, проецируются через их менталитет, культурные и языковые особенности.

Традиционное тюркское мировоззрение отражает культурное единство тюркских народов, сформировавшее их менталитет на основе народного опы-та, особенностей окружающей среды, исторического и культурного наследия. Система духовно-культурных ценностей, передающаяся из поколения в поко-ление, формирует общечеловеческую цивилизацию посредством информа-ционно-комулятивной деятельности языка. В толковом словаре казахского языка лексема тәңір раскрывается как «религиозное 1. Бог, Аллах, Всевыш-ний. 2. Обладатель бесконечной силы, покровитель» [1.с.791]. Идея «Тенгри» – «Божества», вышедшая из мифологическо-религиозного мировоззрения, как комплексная концепция познания мира тюрков, заняла прочное место и в их языке. Мифологическая основа древнетюркского мировоззрения, скрепленно-го понятием «Бога Тенгри», гармонично соединялась с жизненным опытом по-лукочевых народов, живущих в согласии с природой, в результате чего превра-тилась в религиозно-мифологическую науку, оказывающую непосредственное влияние на обеспечение этнического единства древних тюрков, формирование их культурно-эстетического бытия, развитие духовных ценностей и социаль-но-политического существования.

Особой гранью бытия сознательного человека является стремление по-нять и познать себя, окружающую среду, природу. Эта характерная черта дела-ет человека человеком, влияя на качественное повышение его социальной зна-чимости. Поэтому и философов, рассматривающих человека как философскую категорию, и лингвистов, подходящих к этому понятию как к языковой кате-гории, интересовал прежде всего «сознательный человек, умеющий говорить, обладающий богатым внутренним миром и заинтересованный в познании ве-щей и явлений мира, и таких же как он людей» [2.с.114]. Тенденции, нацелен-ные на познание тайны появления человека, понимание особенностей данного феномена, расширяют границы сознания. Укрепление идеи «божества Тенгри» в тюркском мировоззрении связано именно с желанием «хочу познать». Такие верования как тотемизм, магия, фетишизм и анимизм, ставшие генезисом раз-вития религиозно-мифологического мышления, представляют собой общую для всех народов веру в небесные силы, возникшую в результате интереса и желания познать причины таких явлений, как смена солнца и луны, дня и но-чи, времен года; движение звезд, падение метеоритов, гром, молния, выпаде-ние осадков и т.д. «Мировоззрение, основанное на поклонении божеству Тен-гри, стало продуктом периода, когда понятие «Всемогущий» достигло значе-ния «Создатель». Примером того, что тенгрианство имеет очень глубокие кор-ни, является наличие в религии японцев (древние предки которых в свою оче-редь переселились с Алтая) – синтоизме – природного божества и традиции поклоняться духам предков, что носило объективное название «Тэнри». В японском языке тэнри имеет значение «Господин неба» [3.с.253].

Идея «божественного Тенгри» в языке орхоно-енисейских и таласских памятников

49

Üze qaγan olurtym. Olurtuqyma ölüt ečesi saqynyγma. Türük begler bodun ögirip sebinip tustymyš közi jügerü körti. Bödke özüm oluryp bunča aγyr törüg tört bulundaqy bodunγa itdim. Üze kök teŋri as [ra jaγyz jer qylyntuqda ekin ara kisi oγly qylynmys «Я стал каганом. Как только я стал каганом, начал думать о своем умершем брате. Тюркские беки, наградив народ, радуясь, повернули к показав-шемуся дому кагана. Я стал опорой престола и тяжелую работу правления на-родом распространил на четыре стороны света. Когда наверху было создано синее Небо (Тенгри), а внизу – Земля, между ними был создан человек» [4.с. 193,201]. Причем предложение üze kök teŋri, asra jaγyz jer qylyntuqda ekin ara kisi oγly qylynmys «когда наверху было создано синее Небо (Тенгри), а внизу – Земля, между ними был создан человек» показывает, насколько значительна была идея божества Тенгри в мировоззрении тюрков, насколько серьезно сформировались религиозные верования и насколько широко было распрос-транено тенгрианство среди тюрков. В таком изображении имеется глубокий смысл, отражающий картину тюркской вселенной. «Наши предки, кочующие между Небом Тенгри и Землей по бескрайним степям, среди холмов, лесов, рек и озер, вели свободный образ жизни, слушая многозначительную тишину окружающей природы, сумели найти в этом непередаваемое счастье, став частью этой природы. Так возникло видение мира, присущее только тюркам. И не было никакой вражды между Небом и Землей. Наоборот – бытие напол-нилось согласием и взаимной поддержкой» [5.с.255]. Из текстов памятников можно сделать вывод, что древние тюрки говорили о Небе как о прародителе жизни на Земле, а Земля накормила и взрастила эту жизнь. Bilmez kisi ol sabyγ aly jorjur ertig Teŋri ilig ol jergerü busartürük bodun ölteči sen. Ötüken jer oluryp arqyš tirkiš ysar neŋ buŋuγjoq. Ötüken jyš olursar beŋgü il tuta olurtačy sen. Türük bodun toq aryqoq sen aačsyŋar tosyq ümez sen. Bir todsar aačsyq ömez sen. Andaγyŋyn üčün igitmiš qaγ [anyŋyn] «Незнающий (глупый) человек, поверив этим словам, недалеко ушел. Если божественный народ пойдет туда, тюрки, вы погибнете. И нет надобности собирать караван из Отукена, потому что, живя в пределах Отукена, вы станете вечным народом. Эй, тюркский народ, сытый голодного не разумеет. Будучи голодным, ты не поймешь сытого. Один раз наевшись, ты не будешь голоден. Вот для чего каган старается делать доб-ро». Sabyn almatyn. Jer saju bardyγ quup. Anda alqyndyγ arytyγ. Anda qalmysyn jer saju quup turu ölü joryjur ertig. Teŋri jarylqaduqyn üčün özüm quutym bar üčün qaγan olurtym. Qaγan oluryp joq čyγaj bodunyγ quup qoobyrat[t]ym. Čyγaj bodunyγ baj qyldym. Az bodunyγ üküš qyldym. «...ты не послушался. И пошли мы в другие земли, и раскидало нас по всему миру. Мы задыхались и шли дальше. Остав-шиеся живые и мертвые разошлись кто куда. Меня облагодетельствовал Тен-гри, обладая достатком и силой, я сел на трон и стал каганом. Заняв престол, я собрал бедный народ в единое целое. И малочисленный народ стал огром-ным»; sabymda igid barγy. Türük begler bodun buny esidiŋ. Türük bodunyγ teŋri il tutysqyŋyn bunda urtym. Jaŋylyp öliskiŋin jeme bunda urtym. Neŋin sabym erser bir ymašqa urtym. Aŋar körü billiŋ, türük amty bodun begler! Bödke kürügime begler ögü! Jaŋyldačy siz. Qaŋym «...есть ли в моих словах что-то лишнее? Тюркские беки, народ! Слушайте! Здесь я встал во главе тюркского народа благодаря Тенгри, здесь я побил тех, кто ошибался и восстал против меня. И здесь же я выбил свои слова на камне. Смотрите и знайте! Эй, тюрки, кто живет сейчас!


50

Беки, подчиненные престолу. Ведь вы никогда не ошибаетесь!»; qaγan, ečim qaγan olurtuqynda tört bulundaqy bodunyγ bunča it[miš], bunča jaratmyš. Teŋri jarylqa [duq ü] čün özüm olurtuqyma tör[t b]uluŋdaqy bo[dunyγ itdim. Jar] atdym. [...] qyldym. «Когда мой отец стал каганом, когда мой брат стал каганом, был собран народ из четырех концов света в единое целое. На мне печать бога Тен-гри. Я тоже взошел на престол и объединил народ. Я создал [...] türgeš qaγanqa qyyzy[myn bertim]. Erteŋü uluγ törün aly birtim. Türg[eš qaγanyŋ] «Я отдал дочь кагану тюргешей. Сыну, ставшему мужчиной, дал власть» qyyzyn erteŋü uluγ törün oγylyma aly birtimin Türük qaγan....qaγanlyγ [böd]anča birtim. J...t ertimin Tört [buluŋdaqy bodunyγ] baz qyldym. Bašlyγyγ jükündürtim. Tizligig sökürtim. Üze teŋri asra jer jarylqaduq üč[ün] «Дочь кагана тюргешей я отдал своему сыну, ставшему мужчиной. Тюркский каган [….] [я им] так я дал каганский престол. Сделал [….]. Я освободил народ во всех четырех частях света. Я заставил их склонить головы и преклонить колени. Так повелело Небо Тенгри и Земля» [4.с.193-207].

Можно заметить, что идея «божественного Тенгри», порожденная рели-гиозно-мифологическим мировоззрением древних тюрков, в какой-то степени сочетается с мировоззрением реальным. Поэтому пораженный тайной космоса, тюркский социум поклонялся только его силе. Тюрки, воспринимающие миро-вое пространство как два макрокомпонента, в своем мировоззрении считали, что мир создан властью «Бога-Тенгри» и связанным с ней взаимодействием «Неба» и «Земли», при этом местом пребывания «Бога-Тенгри» стало «Небо», а человек сущестовал на «Земле». «Отец-Небо» дарит свет и тепло, поливает дождем, даруя жизнь, а «Мать-Земля» – это колыбель живых организмов. Жиз-ненный опыт новых поколений древних тюрков основал мировоззрение «бо-жественного Тенгри», характеризующееся единством сосуществования приро-ды и человека, причем единственной непререкаемой истиной стал всемогущий Небесный Тенгри, создавший природу и жизнь на Земле, что породило покло-нение ему. Таким образом, все, что происходило в мире, происходило по его волеизлиянию, так же как и все, что происходило с человеком, происходило по воле Всемогущего Тенгри. Например, в надписях Бильге-кагана teņri teg teņri jaratmïš Bilgeqaγan sabïm [6.с.98] «слова Бильге-кагана, созданные по воле Тенгри», Тенгри представлен как «Создатель», в тексте Тоньюкука Anta kisre teņri bilig bertük üčün özüm ök qaγan qïsdïm «После чего Бог (Тенгри) научил меня, и я выбрал себя каганом» [6.с.59-60] все человеческие ценности прини-маются как дар божий. В онгинском памятнике имеются следующие слова: Ekin ara beg[i] jaγy bolmys. Tegmeči mentejin saqyndym. Teŋri bilige qaγanqa saqynu isig küčig bersegim bar ermis erinč. Tegdükin üčün... γerti...jyγdym. Ebke tegdükim uruš qylyp «Беки перегрызлись между собой. [Тогда], я подумал, что стану агрессором. Думая о Тенгри, Бильге-кагане, я обязан приложить все уси-лия. Для атаки... было. Заставил преклонить колени. Атаковал ставку и начал войну». Egip inime, oγlyma anča ötledim aqyl jurup. Elteris qaγanqa adyrylmaduq, jaŋylmaduq. Teŋri bilige qaγanda adyrylmalym, azmalym tejin anča ötledim. Keri baryγma bardy. Bilige qaγanyŋ boduny [...] bardy. Ülügin Taqyisig küčig bert[ük] «В походе я, чтоб научить уму-разуму, попросил брата, сына: «Мы не покину-ли Елтерис-кагана, мы не ошиблись. [Теперь] мы не покинем Тенгри Бильге-кагана». Мы шли на запад сколько могли. Народ Бильге-кагана... дошел. Мы да-


51

ли часть своих сил, часть того, что имели» üze teŋri qan lüi jylqa jetinč aj küčlüg alp qaγanymda adyrlu bardyŋyz. Bilige atačym joγyn alur aγyŋyn qazγand[t]ym. [su]b er teŋri üt[üntim... Kirür erti. «Наверху властитель Тенгри. На седьмой ме-сяц Великого года мы собрали всю смелость и продолжили путь, расставшись с каганом. Я принял на себя бремя власти, оставленное дедом. Вода и земля, Бог-Тенгри... Мы достигли границ» [4.с.143]. То есть древние тюрки все свои действия связывали напрямую с Небесным Тенгри.

То, что в представлениях древних тюрков о космосе имелись следы объ-ективной реальности, подтверждают и современные исследования. Согласно данным представлениям, необходимые, удобные для жизнедеятельности чело-века природные условия зависят от энергетики, приходящей к нам из космоса, точно так же, как развитие племени до этноса, формирование и развитие госу-дарства и общества, его стабильное существование либо ассимиляция с дру-гими народами, разрушение сильного государства – все это связано с силой, исходящей из космоса. Л.Н.Гумилев в работе «Этногенез и биосфера Земли» показывает, что качеством, превращающим племена в единый народ, является пассионарная энергичная деятельность, которая со временем уменьшается и впадает в определенное русло. В книге приведено несколько примеров, в том числе и из истории тюрков. Вера в такую нейтральную силу как божественный (небесный/космический) Тенгри, в начальный период была общей для всех на-родов, но впоследствии подверглась изменениям в соответствии с целями и за-дачами вышедших на историческую сцену различных объединений [7.с.187].

В самом древнем из орхонских текстов – онгинском, «teņrikenke išig bertiņ tejin jarïlqamïš» [6.с.60,62] даются следующие наставления: «Получил благословение трудиться во имя Тенгри» и «Трудящийся во имя Тенгри чело-век в полной мере получит добро и благость». Такие же по духу выражения очень часто встречаются в енисейских памятниках. Например, в текстах «Уюк Тарлақ»: Ben teņri elimke elčisi ertim «Я стал послом для божьего народа»; в тексте «Уюк-Туран»: teņri elimke jemlig ben «Я владелец пищи моего божьего народа» [6.с.48-49]; в тексте «Чаа-Ход»: Er erdemim elimke tandïm. Teņri elim... Edgü atandym «показав мужество, я служил своему народу... Моему божьему народу... Я получил великое звание» [4.с.123]; в других енисейских памятни-ках Teņri elimkä biš jašïmda... «Моему божьему государству с пятнадцати лет я (служил)» (Е.68); jiti jägirmi jašïmda män teņri elimkä qara boldïm bökmädim ajïta äsni «С семнадцати лет я стал служить моему хранимому Богом государству и не насладился, о горе!» (Е.147) [8.с.153,164]. Из этих отрывков становится по-нятным, что служение Создателю Тенгри древние тюрки считали своим почет-ным долгом.

То, что предложения, свидетельствующие о важном значении идеи «бо-жественного Тенгри» в познании тюрков, в большом количестве встречаются в письменном наследии тюрков VII-IХ вв., также свидетельствует о том, что путь Тенгри стал главным принципом жизненного пути для древних тюрков. Таким образом, исходя из представленных примеров, можно понять, что к идее «Тенгри» в тюркском мировоззрении восходит и уважение к властителю страны – хану (кагану). Teŋri teg teŋride bolmyš türük bilige qaγan bödke olurtym. Sabymyn tüketi esid. Ulaju ini jegünim, oγlanym ebreki oγušym, b[odunym ilgerü kün] «Бильге-каган, происходящий от Тенгри, сел на престол созданных Тен-


52

гри тюрков. Да услыште меня до конца! Мои потомки, родичи, наследники, народ, которым я повелеваю! Вперед!» [4.с.193,206]. Принятие кагана как «посланника Бога Тенгри» не только сохраняло единство социально-политичес-кой структуры страны, но и усиливало внутреннее единство, создавая фунда-мент для развития стратегическо-тактических действий военной системы и рас-ширения дипломатических отношений с соседними государствами» [9.с.276]. Вместе с этим воспитание нового поколения в социальной системе, будущее нового поколения, уважение к матери, уважение к родственным узам, воспита-ние таких чувств, как трепетное отношение к родине, патриотизм – все это ис-ходит из любви к своему народу. Например: erti. Qaγan atyγ bunda biz birtimiz. Siŋilim quunčujuγ birtimiz. Özi jaŋyldy, qaγany ölti. Boduny küŋ qul boldy. Kögmen jir sub idisiz qalmazun tijin az qyyrqyz bodunyγ i[tip] jaratyp kelti [miz, süŋüšdimiz… jana birtimiz. Ilgerü] qadyrqan jy[šyγ aša] bod [unyγ anča qoondurtymyz. Anča itdimiz. Quuryγaru] «Всё. Мы сделали его каганом. Мы дали ему мою сестру, дочь хана. Он сам ошибся. Каган умер. Для народа день стал ночью. Чтобы земля и вода не остались без хозяина, мы пошли войной на киргизов. Потом еще раз... Поставили во главе Кадырхана. Много нас перекочевало. На запа-де»; baryγma bardyγ. Barduq jerde edgüg ol erinč. Qanyŋ ögüzče jügürti. Süŋükig taγča jatdy. Beglik ury oγlyŋyn quul qyldyγ, silik [qyyz oγlyŋyn küŋ] qyldyγ. Ol bilmedükigin üčün jablaqyŋyn üčün ečim qaγan uča bardy. Bašlaju qyyrqyz qaγanyγ [balbal tikdim]. Türük bodun aty küsi joq bolmazun tijin qaŋym qaγanyγ «Мы до-брались куда смогли добраться. И что мы нашли на новой земле? Только реки крови пролили. Целые горы костей. Сыны беков стали рабами. Дочери беков стали рабами. Мой брат-каган из-за незнания покинул этот мир. Поставил я балбал киргизского кагана. Чтобы не затерялась слава тюрков, отца моего ка-гана»; ögim qatunyγ kötürügme teŋri, il birig [me t] eŋri türük bodun aty küsi joq bolmazun tijin özümin ol teŋri qaγan oluryt [dy erinč. Neŋ] jylsyq bodunda üze olurmadym. Ičre ašsyz, tysra tonsyz jabyz jablaq bodunda [üze olurtym. Inim Kül t]igin eki šad inim Küü [li-čor bir] le sözlešdimiz. Qaŋymyz «Моя мать – потомок великого Тенгри, и страну мне дал Тенгри, чтобы не погасла слава и род тюр-ков, Тенгри возвел меня на престол. И властвовал я не над сильным народом. Я управлял голодным, слабым, нищим народом. Я призвал на совет брата сво-его Кюль-тегина, двух шадов и брата Куули-чора. Отец наш...».

Известно, что мировоззрение, основанное на понятии «божественного Тенгри», довольно прочно закрепилось в сознании казахов. Несмотря на то что с принятием ислама были приняты такие теонимы, как арабский Аллах и персидский Кудай, в лексическом фонде казахов сохранились такие словосо-четания, антропонимы и топонимы с теонимом täņir, как «Да поможет тебе Бог (Тенгри)», «В руках Бога (Тенгри)», «Поклоняться Богу (Тенгри)», «Создан-ный Богом (Тенгри) человек», «Подарок Бога (Тенгри)» и т.д.

Бог Тенгри в понимании казахов един для всех, это милосердная для всех Всемогущая Сила. Ведя свободный образ жизни, ты можешь прибли-зиться к Богу только посредством добрых дел и хороших качеств, поэтому ты должен верить в свой разум и свои силы. Смысл и значение человеческой жиз-ни на земле – поклоняться Богу (Тенгри), поэтому такое мировоззрение сохра-нилось до сих пор. Познание сузилось естественным образом и обрело нацио-нальный характер. И это национальное сознание сформировало образ жизни


53

народа, его бытие, культуру; данные особенности образовали те самые черты, которые мы называем национальными особенностями, поднимая народ, разви-вая его и оставляя неизгладимый след в истории мира. Национальное мировоз-зрение – источник национального духа, а сила духа – гарантия безусловного достижения цели и решения задач.

В стиле языка памятников теоним Тенгри используется в предложениях, созданных по готовой формуле, и в зависимости от смысла предложения эти формулы и употребление теонима меняются, что показывает богатство тюрк-ского языка. Лексическое единство мировоззрения тюрких народов, морфоло-гическая структура общего для всех выходцев с Алтая теонима täņir, его эти-мологический генезис происходит из древнего, доподлинно не установленного ряда лексем. М.Ескеева сделала выборку из этимологического анализа слова täņir: оно входит в одну семантическую семью со словом teņgiz «море», соот-ветствие r ≈ z является системным для тюркских языков (О.Сулейменов); явля-ется однокоренным для teņ «половина, равно» (Б.И.Татаринцев); первичный корень ta/tä/te – модель «небо», -ņ, -r – словообразовательные элементы (А.М.Махмутов); создано посредством объединения слов taņ «утренняя заря» и iņir «вечерняя заря» (Е.Жубанов, А.Ибатов), другими словами, субстрат täņir, переживший многовековую историю, до сих пор требует своего исследования с выделением его моносиллабусной основы [9.с.278].

В мировоззрении тюрков, живущих в VІІ-ІХ вв., присутствовала идея взаимосвязи их бытия с небом и космосом. Это была уже сформировавшаяся система, поэтому несоблюдение космического порядка приводило к негатив-ному влиянию космоса на власть кагана, на победы тюрков, на гегемонию тюрков среди соседних государств, вследствие чего существовала необхо-димость строгого соблюдения установленного космического порядка. Запад-ный ученый Л.Базен делает следующее заключение: «...где племена были объ-единены под властью кагана – абсолютного правителя, указанного самим не-бом. И Небо, «Тенгри» – высшее божество древнетюркского пантеона, которое и само стремится затмить всех остальных, было, разумеется, Небом тюркским, «Тюрк Тенгри» [10.с.354], где Небо и Тенгри представлены как синонимы. Большая часть западных и российских ученых делает вывод, что тюрки VІІ-ІХ вв. поклонялись Небу. При более глубоком исследовании текстов памятников можно заметить, что где-то используется выражение Небесный Тенгри, а где-то лексема Тенгри стоит обособленно, но в любом случае она несет значение «Всевышний», «Всемогущий». Например, в онгинских текстах teņrikenke išig bertiņ tejin jarïlqamïš [4.с.60,62] «Трудясь во имя Бога (Тенгри), получил благо-словление»; üze kök teŋri, asra jaγyz jer qylyntuqda ekin ara kisi oγly qylynmys. Kisi oγlynda üze ečüm apam bumyn qaγan, istemi qaγan olurmys. Olurypan türük bodunyn elin, törüsin tuta birmis, itibirmis. Anča «Когда наверху было создано синее Небо (Тенгри), а внизу – Земля, между ними был создан человек. Над людьми на престол был возведен мой предок Бумын каган, Истеми каган. Сев на трон, он правил по законам тюрков» [5.с.171]. Однако отдельно стоящее слово Небо в значении «Всевышний», «Всемогущий» не встречается. По этому поводу М.К.Ескеева пишет: «В реальности в познании тюрков есть только Бог Тенгри, а словосочетание Небесный Тенгри говорит о его местонахождении. Большин-ство исследователей, не углубляясь в значение этого выражения, говорят, что


54

древние тюрки поклонялись небу. Тогда как тюрки поклонялись единственно-му всемогущему Тенгри, находящемуся на небе” [9.с.276]. Нельзя утверждать, что культ Неба, получивший свое начало в первые периоды развития челове-чества, не имел своего места у предков древних тюрков, однако в VІІ-ІХ вв. тюркская идея «божественного Тенгри» превратилась из мифологии в рели-гию, поэтому они поклонялись не Небу, а единственному всемогущему созда-телю Тенгри, о чем свидетельствуют и тексты памятников.

У современных тюркских народов сохранились архаичные формы поклонения Небу, Солнцу, Луне и Звездам: молитва молодому месяцу, молит-ва с просьбой о дожде во время засухи, сопровождавшаяся жертвоприношени-ями. Некоторые языковые источники и традиции могут повлиять на возникно-вение предположения о том, что у казахов сохранилось поклонение Небу. На-пример, такие фразеологизмы с проклятиями, как: “Пусть тебя поразит небо!”, “Да прольется на тебя гнев небес!” могут ввести в заблуждение, что существует культ поклонения Небу. Этимологию фразеологизма “Пусть тебя поразит небо!” академик А.Хайдар раскрывает на основе мировоззрения древних казахов следующим образом: «Зложелание или проклятие, связанные с «Көк» – «Синее небо», употреблялось для устранения человека, и люди глубоко верили, что такое проклятие может вызвать гнев Небесного бога, который сразит виновного своей молнией. Выражение это постепенно аб-страгировалось от первоначального мотива образования и стало употребляться не столько в качестве проклятия или зложелания, а как упрек и выражение недовольства: «ах, ты, такой-сякой!», «будь он неладен!» [11.с.184-185]. Таким образом проклятие несколько изменило свое первоначальное значение. Тем самым выражение “Пусть тебя поразит небо!” имело значение «Пусть тебя поразит не небо, а Всемогущий Бог (Тенгри) на небе», «Да проклянет тебя Не-бесный Бог (Тенгри)». Представленные во фразеологическом словаре казахского языка выражения «Пусть тебя поразит небо!”, “Пусть тебя поразит Бог (Тенгри)!», «Пусть тебя поразит Бог!», носившие смысл проклятия, имели значение «Пусть на тебя прольется немилость Аллаха» [9.с.269]. В толковом словаре казахского языка слово көк (синий, небо) имело следующее объяснение: «бескрайний, бездонный небесный мир, небо», при построении фразеологизма Синее небо (лазурь) – «небесный свод»; тянется к небу – «вырос», «взмывать к небесам»; допрыгнул до неба – «очень вырос»; достиг неба – «возвысился», «сравнился с небом», «обрадовался»; распахнулись границы неба – «сверкнула молния и прогремел гром»; небесный свод – «не-бесный мир»; ударило небо – «негодяй, бестолочь»; пусть ударит небо – «пусть тебя проклянет Аллах»; то, что просил у неба, нашлось на земле – «неожиданно получил то, о чем мечтал» «желание исполнилось»; упало с неба – «внезапно появилось», «появилось из ниоткуда»; звезды на небе – «недостижимая мечта» [1.с.407]. Эти языковые данные говорят о том, что понятие «Небо» не может быть эквивалентно понятию «Бога Тенгри».

Идею «божественного Тенгри», основанную на религиозно-мифологи-ческой системе и проходящую красной нитью в тюркских письменных па-мятниках VII-IХ веков, С.Г.Кляшторный раскрывает посредством многосто-роннего функционального изображения: «И миром, и судьбой человека управ-ляет Тенгри: радости и печали в судьбе человека – это тоже от Тенгри; власть


55

он дает каганам, каганов – народу; тех, кто противится кагану – наказывает; а государством и военными делами руководит, отдавая распоряжения каганам» [13.с.131-132].

В представлении тюрков Тенгри являлся единственным Всемогущим Богом, поэтому различные культы – воды, гор и т.д. никоим образом не при-равнивались к Тенгри. Все они зависели от Всевышнего. Понятие «божествен-ного» в познании древних тюрков выполняло в их соцально-политической жизни «национальную» идеологическую функцию, поэтому и традиции получили соответствующую направленность, основанную на глубокой фило-софии познания реального мира. Неудачи, народные бедствия, неправедные действия – все это считалось результатом волеизъявления самого человека, но никак не результатом божественного вмешательства. Поэтому свою вину они признавали даже на камне, например, в текстах Кюль-тегина: Begleri, bodunï tüzsiz üčün, tabγač bodun tebligin kürlig üčün, armaqčïsïn üčün, inili-ečüli kekšürtükin üčün, begli bodunlïγ joņašürtuqïn üčün türk bodun illedük ilin ïčγïnu ïdmïs «Из-за того, что народ был неправедным, поверил он людям с границы (китайцам), поддался искушению, брат пошел на брата, беки пошли против народа, в результате тюрки лишились своей страны» [4.с.173]; в тексте Бильге-кагана Quutaj buŋsyz anča birür tabγač bodun saby süčig aγysy jymšaq ermis. Süčig sabyn jymšaq aγyn aryp yraq bodunyγ anča jaγutyr. Jaγru qoontuqda kisre jaγ biligin anda üjür ermiš. Edgü bilige kisig, edgü alp kisig jorytmaz ermiš. Bir kisi jaŋylsar oγušy boduny besükiŋe tegi qyytmaz «Народ на границе (китайцы) давал много шелка и слова его были сладкими. [Они], используя сладкие речи и тратя свою казну, приблизили наш народ к себе. А приблизив, научили людей плохому. Хороший, умный человек, сильный и смелый человек не попал под их влияние. Если хоть один человек ошибется, то от их власти не спасется ни народ, ни его последующие поколения» (БК) [4.с.197]. Использование таких выражений в тексте дает понять, что бытие древних тюрков нельзя харак-теризовать только с точки зрения примитивного религиозно-мифологического мировоззрения, так как они глубоко проникали в суть реальности посредством человеческой деятельности, всестороннего осознания своей жизни и обшир-ного познания бытия.

Традиционное тюркское мировоззрение сформировалось в соответствии с их культурным единством и природными особенностями среды, мир, в кото-ром они жили, отобразился в их сознании, в виде народного опыта, полученно-го в процессе познания и понимания этого мира. Познание мира тюрками представляет собой совокупность таких универсальных понятий, как Созда-тель и человек, природа и человек, а также критическое осмысление комплекса таких значений, как душа и тело, жизнь и смерть, плохое и хорошее, вечное и преходящее, далекое и близкое и т.д. Акустические либо графические формы, появляющиеся за счет лингвистических единиц концептуальной системы, со-стоящей из совокупности вышеперечисленных понятий и значений, формиру-ют тюркскую языковую модель изображения мира. Все эти понятия исходят из главного концепта – концепта Человека.

Язык – это показатель гармонии бытия, культуры и мировоззрения, обеспечивающий равновесие и единство системы человеческих ценностей, а из языка памятников культуры видно, что мировоззрение древних тюрков со-


56

стоит из языковых репрезентантов, охватывающих лексемный, словосочета-тельный, синтаксический, контекстный и текстовой уровни, определяющие внешнюю структуру концептной системы языкового изображения.

Основа мировоззрения древних тюрков – идея Бога Тенгри – сформи-ровала их религиозные позиции настолько прочно, что сохранилась до сих пор, в некторых случаях ассимилировавшись с современными религиями. Ос-нова религии – мировоззрение. Мировоззрение, образованное своеобразием бытия каждого народа, формирует своеобразные особенности религии и обра-за жизни. Идею «божественного Тенгри» можно считать религиозной концеп-цией древних тюрков. Следы религиозно-мифологических традиций древних тюрков передаются из поколения в поколение посредством общетюркского сознания.

С самого начала развития человечества появился культ Неба, поэтому нельзя отрицать его наличие у предков древних тюрков, однако в VII-IХ вв. их мировоззрение перешло от мифологического сознания к религиозному, создав идею Бога Тенгри, когда поклонение было связано не с Небом, а с Единствен-ным Создателем – Тенгри, что подтверждает язык письменных памятников.

Л И Т Е Р А Т У Р А 1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы, «Дайк-Пресс», 2008. 2. Маслова В.А. Лингвокультурология. М., «Искусство», 2001. 3. Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. //Қазақ тарихынан. Алматы, «Жалын»,

1997. 4. Сартқожа Қ. Орхон мұралары. Астана, «Күлтегін», 2003. 5. Малов С.Е. Памятник в честь Кюль-Тегина. Памятник в честь Бильге-

кагана (хану Могиляну). Памятник в честь Тоньюкука // Орхонские над-писи. Семей: Дәуiр, 2001. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. Алматы: «Санат», 1996.

6. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. М., «Экопрос», 1999. 7. Кормушин И.В. Тюркские енисейские эпитафии. Грамматика. Текстоло-

гия. М., «Наука», 2008. 8. Ескеева М.Қ. Көне түркі және қазіргі қыпшақ тілдерінің моносиллабтық

негізі. Алматы, «Арыс», 2007. 9. Базен Л. Человек и понятие истории у тюрков Центральной Азии в VІІІ

в. // Зарубежная тюркология. М., «Наука», 1986. 10. Кайдар А. Тысяча метких и образных выражений. Астана, «Бiлге», 2003. 11. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, «Ғылым»,

1977. 12. Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятни-

ках // Тюркологический сборник. М., «Наука», 1981.


57

Ayqul Baytuova

Qulimjan Jılkıbay

Orxon-Yenisey və Talas abidələrinin dilində “İlahi Tanrı” ideyası

X ü l a s ə

Ənәnәvi türk dünyagörüşü bütün türklәrin mәdәni birliyini vә onu әhatә edәn

alәmin xüsusiyyәtlәrinә uyğun olaraq insan zәkasında formalaşmış dünyanı әks etdirir ki, bu da, öz növbәsindә, idrak vә dәrketmә prosesindә formalaşmış milli tәcrübә vә elmә әsaslanır.

Qәdim türklәrin şüurunda "İlahi" anlayışı onların ictimai-siyasi hәyatında "milli" ideoloji funksiyanı hәyata keçirir, ona görә dә dәrin fәlsәfәyә söykәnmiş idrakın reallı-ğına әsaslanan әnәnәlәrlә müvafiq istiqamәt götürә bilmişdir.

Açar sözlər: türk tayfaları, dünyagörüş, İlahi, runi yazı, insan şüuru, abidәlәr,

dünyanın idrakı

Aygul Baytuova Gulimjan Jilkibay

The Idea of "Divine Tengri" in the Language of Orkhon-Yenisey

and Talas Monuments

A b s t r a c t The traditional Turkic outlook represents the cultural unity of all Turkic peoples

and displays the world which was created in human consciousness according to the features of the nature surrounding him and consists of the national experience and knowledge created in the course of knowledge and understanding of the world.

The concept of "divine" in the knowledge of ancient Turkic peoples carries out the "national" ideological function in their social and political life and therefore their traditions have received the corresponding direction based on deep philosophy of knowledge reality.

Key words: Turkic tribes, outlook, divine, runic writing, human consciousness,

monuments, knowledge of the world

___________


№ 1 2016

FƏLSƏFƏ VƏ TARİX ФИЛОСОФИЯ И ИСТОРИЯ

PHILOSOPHY AND HISTORY

АЛЕКСАНДР НЕСТЕРОВ (Россия)*

ТЮРКИ ШАТО И ТЮРКСКАЯ ИМПЕРИЯ ПОЗДНЯЯ ТАН В КИТАЕ В ПЕРВОЙ ТРЕТИ Х ВЕКА

Р е з ю м е

В статье на основании китайских источников анализируется создание и гибель на территории Китайской Центральной равнины в первой трети Х века империи Поздняя Тан (923-937), созданной тюркскими племенами группы шато, рассматривается деятельность основателя этой империи Ли Цуньсюя и его преем-ников, показана роль тюрок шато в развитии китайской государственности в ус-ловиях распада Китая после падения империи Тан.

Ключевые слова: Китай, Пять династий, Поздняя Тан, тюрки шато В начале IX века на политической арене Китая появилась новая сила,

сыгравшая немаловажную роль в последующем развитии событий. Речь идёт о тюрках-шато (沙陀突厥, шато туцзюэ), которые долгое время жили в Джунга-рии, участвуя в тибето-уйгурских войнах, пока из-за раздоров с тибетцами в 808 г. они не перешли во владения империи Тан, обосновавшись в Ордосе [2.с.59]. Л.Н.Гумилев называл тюрок шато «последними потомками хуннов». Cовременные исследования показывают, что шато возникли из смеси племен чуюэ и тюркютов Западного Тюркского каганата, а мнение Л.Н.Гумилева было связано с тем, что чуюэ входили в состав племенного союза Юэбань, возник-шего при распаде державы Хунну.

Следует отметить, что, согласно «Заново составленному пинхуа по ис-тории пяти династий», Шато – это название большой пустыни, а племена, про-живавшие южнее гор Цзиньшань и восточнее озера Пулэйхай, назывались тюрки-шато [4.с.132]. Таким образом, «шато», или «пустынные люди» (от кит. 沙 shā – «песок») – это имя данное этому племени китайцами, в то время как изначально род правителей шато носил фамилию Чжусе, совпадающую с ис-

*Институт социальных и политических наук Уральского федерального университета им. первого Пре-зидента России Б.Н.Ельцина, доктор исторических наук, заведующий Кафедрой зарубежного регионо-ведения, директор Центра азербайджановедения. E-mail: [email protected]

Тюрки шато и тюркская империя Поздняя Тан в Китае в первой трети Х века

59

конным названием их племени. Из перешедших под покровительство Подне-бесной тюрок-шато, насчитывавших 30 тысяч кибиток, в Шаньси (Хэдун) бы-ли сформированы десять пограничных округов, а 1200 шатоских воинов соста-вили конный корпус «Шатосцы по северную сторону хребта Иньшань» [4.с.133]; верховным вождем шато в первой трети IX века был Чжуе Чжии (朱邪執宜). Выступая в качестве танских конфедератов, шато использовались императорами Китая прежде всего для защиты собственных границ и подавления волнений внутри страны, за что сын Чжуе Чжии – Чжуе Чисинь (朱邪赤心, ум. 887) в 869 г. был пожалован императорской фамилией Ли и именем Гочан (李國昌) [9].

Вспыхнувшие в 874 г. восстания в Хэнани быстро переросли в кресть-янскую войну. Предводитель восставших Хуан Чао совершил поход на Юг, за-тем вернулся на Север и в 881 г. беспрепятственно вошел в Чанъань. Танский двор бежал в провинцию Сычуань. Однако став императором, Хуан Чао унас-ледовал все слабости изгнанной династии без её авторитета и умения ладить с военными губернаторами. Через три года восстание было подавлено войсками сторонников Тан при участии конных отрядов тюрок шато (которые помнили, что основатель династии Тан Ли Юань по традиции считался происходящим из китаизированных тюрок).

После смерти Ли Гочана верховным правителем шато стал «одноглазый дракон» (獨眼龍) Ли Кэюн (李克用), получивший своё прозвище за то, что один глаз у него был чуть меньше другого [4.с.137]. За заслуги перед импера-тором при разгроме войск мятежников этот молодой (тогда ему было всего 28 лет [2.с.59]) военачальник в 884 г. получил титул Лунси цзюньвана [4.с.141]. Его владения были сконцентрированы в провинции Шаньси. В 895-896 гг. Ли Кэюн получил титул Цзинь вана (晉王), а его владения в Шаньси образовали княжество Цзинь.

Очевидно, что к моменту формальной гибели Танской империи (907 г.) её распад уже четверть столетия был свершившимся фактом. Узурпация трона Чжу Вэнем, провозгласившим новую династию Лян, лишь развязала руки вож-дям военных клик, поспешивших объявить о своей независимости. Начался период политической раздробленности, вошедший в историю под названием эпохи «Пяти династий и десяти царств» (907-960 гг.). Наименование «динас-тии» получили в данном случае пять государств, за полвека сменивших друг друга на Центральной равнине Севера – в традиционном политическом центре Китая [5.с.21-22]. Также необходимо отметить, что фактически за это время на юге страны было основано более 12 независимых царств, однако традиция называет только десять государственных образований, чем и объясняется название периода [7.с.99].

Свержение последнего императора династии Тан привело к тому, что Ли Кэюн отказался признать установление новой династии Лян, заявил о верности дому Тан и фактически декларировал полную независимость государства Цзинь (907 г.). Ли Кэюн немедленно начал расширять владения своего государства, считая среди прочего важнейшей проблемой то, что его воины грабят мирное население. В то же время Ли Кэюн считал, что не следует пытаться обуздать солдат, так как в этом случае он останется без армии [10].

В 908 году Ли Кэюн умер. Новым правителем государства Цзинь стал его старший сын Ли Цуньсюй (李存勖). Правящий дом династии Цзинь был

Александр Нестеров

60

очень многочисленным: семья Ли Кэюна насчитывала 10 родных сыновей, не менее 4 родных дочерей и 15 приемных сыновей, принадлежавших в основном к боковым ветвям правящего шатоского рода Чжуе. Территория княжества ох-ватывала в основном провинцию Шаньси к северу от Хуанхэ, куда перекоче-вала значительная часть тюрок шато.

Смена власти, естественно, привела к волнениям. Молодой Ли Цуньсюй, которому исполнилось 22 года, был готов передать командование приемному брату Ли Кэнину, который был старше и пользовался популярностью в армии, но Ли Кэнин убедил Ли Цуньсюя сохранить полноту государственной власти за собой. Власть пытались оспорить некоторые братья Ли Цуньсюя – наиболее активными были Ли Цуньхао (李存颢) и Ли Цуньчжи (李存质), но попытка го-сударственного переворота была подавлена Ли Кэнином. В то же время Ли Цуньсюй стал опасаться чрезмерно влиятельного родственника, и, воспользо-вавшись информацией об уже подготовленном Ли Кэнином заговоре, которую императору сообщил знатный шато Ши Цзинжун, казнил Ли Кэнина и Ли Цуньхао (908 г.).

Период существования на Центральной равнине Китая государства Хоу Лян (907-923 гг.) стал временем постепенного усиления государства тюрок шато. Успешной была и завоевательная политика государства Цзинь в 910-913 гг. Ли Цуньсюю удалось завоевать ряд земель к северу от Хуанхэ и разгромить государство Янь, захватив его столицу город Ючжоу. Только после этого ус-пеха Ли Цуньсюй в 914 г. начал войну против империи Поздняя Лян, действуя от имени «императора Тан», хотя никакого императора Тан в это время не су-ществовало. Война продолжалась до 919 г., когда в результате крупного сра-жения в провинции Шаньдун к югу от Хуанхэ армии Цзинь и Лян понесли та-кие потери, что оба государства вынуждены были пойти на мирную передыш-ку: с каждой стороны погибло до 2/3 армии.

Мирная передышка позволила вновь расширить владения Цзинь. Ли Цуньсюй воспользовался династической ситуацией, сложившейся в союзных с Цзинь княжествах Чжао и Иу, и в 920-921 гг. оба государства были включены в состав Цзинь.

Для Ли Цуньсюя было очевидно, что при проведении политики, наце-ленной на покорение Центральной равнины, необходимо учитывать новую политическую силу – киданей, племена которых на рубеже IX-X веков вторг-лись в северо-восточные области Китая [11].

После падения империи Тан в 907 г. правитель киданей Елюй Абаоцзи принял императорский титул, а в 916 г. установил собственную эру правления, что декларировало претензии Великого государства киданей на полную неза-висимость. Государство киданей в исторической науке обычно именуется го-сударством Ляо: название киданьского государства неоднократно менялось, в 907-947 и 983-1066 гг. оно именовалось Великим государством киданей, в 947-983 и 1066-1125 гг. – Великим Ляо [8]. Именно кидани, ставшие сильнейшим народом Восточной Азии, играли определяющую роль в политической ситуа-ции в Центральном Китае в середине Х века.

Еще в 905 г. кидани ввязались в китайскую гражданскую войну, сперва на стороне тюрок шато, а потом, в 907 г. на стороне правившей тогда династии Поздняя Лян. Дело в том, что у императоров Поздней Лян сложились очень


61

напряженные отношения с тюрками шато, чем и рассчитывали воспользовать-ся кидани [3.с.42-47]. Однако вместо оказания помощи правящей династии, они грабили и угоняли в рабство население провинции Хэбэй, состоявшее не из шато, а из китайцев. Шато же, выступая против киданей, обосновывали это намерением защитить китайских крестьян от жестоких «варваров» [1.с.95]. Таким образом, Елюй Абаоцзи, сам того не желая, способствовал победе войск шато, гибели империи Хоу Лян и восстановлению империи Тан в виде Позд-ней Тан, что и произошло в 923 г.

Весной 923 г. Цзинь ван Ли Цуньсюй изменил название государства Цзинь на Тан и начал новую войну против Лян. К осени 923 г. войска Поздней Лян были разгромлены, ее столица пала, а территория полностью вошла в сос-тав «восстановленной» империи Тан. Чтобы подчеркнуть преемственность го-сударственности, Ли Цуньсюй перенес столицу в историческую танскую сто-лицу Лоян.

Необходимо отметить, что согласно «Заново составленному пинхуа по истории пяти династий» приближенные Ли Цуньсюя советовали ему сначала «навести порядок под небосводом», то есть объединить все раздробленные китайские земли, установить контроль над наиболее могущественными регио-нальными военными правителями – цзедуши, уничтожить всех противников новой династии, и только после этого провозгласить восстановление империи Тан [4.с.164]. Однако некоторые военачальники настаивали на немедленном принятии Ли Цуньсюем титула императора (храмовое имя Чжуан-цзун, 莊宗, 923-926). Прислушавшись к совету последних, основатель династии Поздняя Тан поступил в духе большинства правителей той эпохи: придя к власти, он практически перестал обращать внимание на политическую ситуацию в Под-небесной, предаваясь различным придворным развлечениям и ведя крайне рас-точительный образ жизни [9]. Инспекторами войск были назначены евнухи, а гражданскими правителями – актеры. Увлекаясь театральными представления-ми, Ли Цуньсюй сам неоднократно участвовал в них наряду с простыми акте-рами, что создавало при дворе атмосферу бесцеремонности и фамильярности [4.с.165], а это, по представлениям китайцев, недопустимо для государя, кото-рый согласно конфуцианскому канону, служившему на протяжении многих ве-ков основой государственной идеологии Поднебесной, должен быть наиболее мудрым и достойным из всех жителей Срединного государства.

Свою роль в дискредитации власти Ли Цуньсюя сыграли и евнухи, кото-рые вновь начали вмешиваться в государственные дела, пренебрегать стар-шими военачальниками и, пользуясь своим положением, бороться за власть при дворе [4.с.179]. Император же, назначая гражданскими правителями при-дворных актеров, а не воинов, участвовавших вместе с ним в сражениях за ки-тайский престол, тем самым подрывал опору собственной власти, которая со-гласно установившимся в период непрерывной междоусобной борьбы поряд-кам, держалась прежде всего на военной силе [4.с.182]. Кроме того, регуляр-ные придворные развлечения требовали огромных расходов, в то время как средств и продовольствия на содержание армии не хватало. В связи с этим на-селение отдельных провинций нередко облагалось дополнительными налога-ми или же налоги взимались досрочно, что лишало простой народ источников существования [9]. К примеру, в 924 г. один из приближенных императора –


62

Кунь Цянь, пытаясь выслужиться перед государем, устроил незаконный сбор налогов: все налоги, которые ранее были отменены императорским указом, он собрал вновь, после чего простой народ перестал верить постановлениям позднетанского правителя [4.с.179-180]. В 926 г. по повелению государя в Хэ-нани были досрочно собраны летний и осенний налоги [4.с.184]. При этом большая часть собранных денег, как правило, расходовалась вовсе не на нуж-ды армии, а на всё более грандиозные придворные развлечения, расширение штата императорских наложниц (при Ли Цуньсюе их насчитывалось несколь-ко тысяч [4.с.183]) или же строительство новых дворцов и павильонов для им-ператора [4.с.184-185]. Такие природные бедствия, как наводнения и засухи, а также вечная нехватка продовольствия и повсеместный голод мало интересо-вали правящий двор. Большие средства расходовались на содержание импера-торской фамилии: в 925 г. Лю Цуньсюй даровал титулы и владения своим мно-гочисленным братьям, по этому поводу были устроены дорогостоящие празд-нества [10.с.273]. В том же году император Ли Цуньсюй присвоил посмертные императорские титулы своим отцу и деду и отстроил для них поминальные храмы. Всё это, безусловно, вело к росту недовольства как среди простого на-рода, так и в рядах высшей военной элиты, вот почему поднятый военачальни-ками в 926 г. мятеж и убийство императора Ли Цуньсюя кажутся вполне зако-номерными [10.с.274].

Оценивая политику Ли Цуньсюя, необходимо подчеркнуть, что ему уда-лось существенно расширить владения империи Поздняя Тан. Кроме земель бывшего государства Цзинь в Шаньси и владений империи Поздняя Лян на Центральной равнине, Ли Цуньсюй завоевал в 925 г. государство Раннее Шу на территории современной провинции Сычуань. В это же время Ли Цуньсюй подчинил значительную часть провинции Шаньси и районы вокруг современ-ного Пекина. Ли Цуньсюй сумел достичь мирного соглашения с киданями, он и Елюй Абаоцзи установили между собой «братские» отношения. Фактически соглашение с киданями позволило Ли Цуньсюю успешно реализовать прог-рамму покорения Сычуани.

В то же время было очевидно, что, являясь способным военачальником, Ли Цуньсюй оказался слабым правителем, на действия которого оказывали большое влияние женщины императорского двора (по именам известны по крайней мере 2 жены и 13 наложниц Ли Цуньсюя) и евнухи. Поэтому стабили-зировать внутреннюю жизнь «воссозданной» империи Тан Ли Цуньсюй не су-мел. Не смог он и передать власть своим сыновьям: его наследник Вэй Ван (魏王) Ли Цзицзи (李繼岌), командовавший армией Тан при завоевании государс-тва Шу в Сычуани, находился вне столицы в момент гибели отца. Ли Цзицзи предпринял попытку взять власть, но армия его не поддержала, и 28 мая 926 г. Ли Цзицзи покончил жизнь самоубийством [10.С.274]. К власти пришел Ли Сыюань - приемный сын Ли Кэюна, в годы правления которого (926-933) по-литическая ситуация в Китае существенно изменилась.

Деятельность Ли Цуньсюя занимает особое место в истории Китая Х ве-ка: впервые в китайской истории к власти на Центральной равнине пришла ди-настия тюркского происхождения, открыв череду многочисленных «династий завоевателей», таких, как Ляо, Цзинь, Юань.


63

Новый император Ли Сыюань (李嗣源, храмовое имя Мин-цзун, 明宗, 926-933) – неграмотный, но, как описывает его Л.Н.Гумилев, «храбрый, умный и благородный по характеру тюрк» [2.с.73], сразу же после восшествия на престол предпринял ряд мер, направленных на улучшение ситуации в Китае. В частности, во всех областях были упразднены должности инспекторов войск [9], то есть по сути евнухи вновь были лишены возможности принимать непо-средственное участие в государственном управлении. Кроме того, в Поднебес-ной была объявлена большая амнистия, число наложниц во дворце сократили до ста, а евнухов – до тридцати. Императорским указом всей стране и окраи-нам запрещалось подносить двору диковинные безделушки и ловчих птиц (они использовались предшествующими правителями для охоты, в ходе которой императорские кони нередко вытаптывали крестьянские пашни, оставляя народ без хлеба [4.с.178]). Гвардию расквартировали в столичном округе, чтобы сократить расходы на перевозки продовольствия. Были отменены летний и осенний налоги, а также подношения от командующих военными округами. При дворе были учреждены должности сюеши – ученых, в обязанности которых входило чтение докладов императору. Они также вы-полняли роль придворных советников [4.с.187]. В 931 г. в империи был уста-новлен равный для всех налог на землю [9].

Несмотря на явное улучшение экономической ситуации в стране, выз-ванное принятыми Ли Сыюанем мерами, в политической сфере этот поздне-танский император столкнулся с рядом гораздо более сложных проблем, неже-ли его предшественник. Прежде всего необходимо отметить, что шатоские офицеры, назначаемые правителями южных областей, волей-неволей оказы-вались в китайском окружении и постепенно начинали вести себя как китай-ские чиновники – вновь обирать и притеснять простой народ, а также стре-миться к преумножению собственного могущества и независимости от цент-ральной власти, с той лишь разницей, что они не знали даже грамоты. Власть позднетанского императора над Южным Китаем была чисто номинальной, но и ее невозможно было осуществить. Так, в 927 г. инспектор, посланный для ревизии в Шу, был казнен правителем области, вслед за чем началось приоб-ретение областных правлений путем применения военной силы, как и в период ослабления династии Тан [2.с.73]. Кроме того, на период правления Ли Сыю-аня приходится ухудшение отношений с киданями, которые проводили в Се-верном Китае весьма неоднозначную политику и нередко оказывали военную поддержку правителям областей, выступавшим против власти императорского двора (например, поддержка киданями восстания Ван Ду на северо-востоке ст-раны, закончившегося взятием тюрками шато крепости Динчжоу и казнью мятежников) [8].

Согласно «Записям по истории пяти династий», ставший следующим позднетанским императором Ли Сыюань отправил к киданям посла Яо Куня, чтобы сообщить о смерти Ли Цуньсюя и договориться о сохранении братских отношений между двумя правителями. Абаоцзи согласился признать нового императора и обещал не вторгаться в китайские земли, если ему будет передана область Ючжоу, но получил отказ [6]. Тогда Абаоцзи заключил Яо Куня в тюрьму, а спустя чуть более десяти дней вновь вызвал его и сказал, что согласен на получение областей Чжэнь, Дин и Ю, однако ему вновь было от-


64

казано [8]. С этого времени стало очевидно, что столкновение двух китаизиро-ванных «варварских» империй неизбежно.

Чуть позже, в том же 926 г., умер основатель киданьского государства Абаоцзи. После его смерти императрица, используя свое влияние на войско (женщины у киданей занимали чрезвычайно высокое положение и имели ре-шающий голос во всех делах, кроме военных), возвела на престол своего лю-бимца – младшего сына Елюй Дэгуана, а старший – законный наследник Дуюй вынужден был бежать к шато, в империю Поздняя Тан, то есть искать помощи у врага своей страны [9]. Император Ли Сыюань пожаловал ему фамилию Дун-дань (东丹), поскольку он прибыл из земель к востоку от реки Ляохэ, изменил его имя на Мухуа (慕华, буквально «смотреть с восхищением на Срединное го-сударство») и назначил его цзедуши Хуайхуа [6].

Через три года после прихода к власти Дэгуан отправил к династии Поздняя Тан для установления дружественных отношений послов, которые были приняты Ли Сыюанем с большими почестями. Однако, как уже упомина-лось ранее, когда цзедуши Ван Ду в Динчжоу поднял мятеж против Поздней Тан, кидани перешли на его сторону. Так, Дэгуан неоднократно отправлял в Срединное государство войска, противостоявшие армии императора во главе с Ван Яньцю. Оказывая помощь Ван Ду, кидани потерпели поражение от Ван Яньцю и потеряли 10 тыс. всадников, а также лишились лучших военачальни-ков, одним из которых был Сямао [6].

В 929 г. кидани ответили на поражение вторжением в Шаньси, но, по-теряв много людей убитыми и пленными, отступили. Шато же не смогли раз-вить успех из-за вновь вспыхнувшего в Шу восстания, подавить которое уда-лось лишь к 931 г. [9]. У шато было достаточно средств и людей для обороны, но не для наступления, в связи с чем они искали мира с киданями. В 931 г. им-перии Ляо были возвращены все пленные, за исключением наиболее доблест-ного офицера по имени Чже Ла. Однако кидани использовали это как повод для нового вторжения и разгрома северо-восточных областей Поднебесной [2.с.74].

В ответ на это Ли Сыюань назначил главнокомандующим в Хэдун (тер-ритория к востоку от излучины Хуанхэ) одного из самых талантливых шатос-ких полководцев – своего зятя Ши Цзинтана [4.с.193]. Тем не менее власть Поздней Тан постепенно начала ослабевать: правящей династии просто не хва-тало сил, чтобы удержать под контролем огромную территорию Срединного государства, раздираемого внутренними противоречиями в виде междоусоб-ной борьбы чрезмерно усилившихся правителей отдельных областей, а также страдающего от постоянных разорительных набегов киданей.

В 932 г. губернатор Пекина перешёл на сторону империи Ляо, а в 933 г. начался очередной мятеж в Шу [9]. Ситуацию в Поднебесной ещё более усугу-били события в гор. Сячжоу (пров. Ганьсу): правитель Сячжоу умер, оставив малолетнего сына, но в ответ на попытку императора назначить в город нового губернатора, жители Сячжоу подняли восстание и сумели выдержать осаду регулярной армии. На помощь к мятежникам из степи пришло десятитысячное войско дансянов – одного из тибетских племен, которые опустошили страну и нанесли армии Поздней Тан сокрушительное поражение [9]. Трудно сказать, к чему мог привести такой невероятный разгром, если бы кидани, видимо


65

обеспокоенные усилением дансянов, не послали против них сильную армию, которая хотя и не достигла ощутимых результатов, но оттянула войска данся-нов в степь [2.с.75]. Таким образом, империя Поздняя Тан была спасена, но спасена своим смертельным врагом.

Как свидетельствует «Заново составленное пинхуа по истории пяти ди-настий», постоянные переживания по поводу нестабильной политической си-туации в стране подорвали здоровье Ли Сыюаня. Как только император забо-лел, его старший сын Ли Цунжун ввёл во дворец войско, чтобы обеспечить се-бе престол. На защиту Ли Сыюаня встал его внук Ли Цунхоу и с помощью вер-ных ему войск изгнал мятежников из дворца. В 934 г. в возрасте шестидесяти се-ми лет император скончался, а на престол был возведен Ли Цунхоу (李從厚, по-смертное имя Минь-ди, 閔帝 933-934 гг.) [4.с.194-195].

Придя к власти, Ли Цунхоу попытался упорядочить управление страной и для этого перевести некоторых цзедуши на другие посты (в частности, пред-полагалось переместить Лу-вана – приемного сына покойного императора, по-лучившего при усыновлении имя Ли Цункэ (李從珂), управлять Хэдуном, а чрезмерно укрепившего свою власть Ши Цзинтана перевести в Чэндэ [4. с.195]). Однако военные губернаторы отказались повиноваться. Ли Цункэ, контролировавший ряд территорий на западной границе Поднебесной, где сто-яло много войск, использовавшихся для обороны от набегов дансянов и тибет-цев, возглавил очередное восстание против центральной власти. С войсками он двинулся на Лоян и, не встретив нигде сопротивления, убил шатоского им-ператора а сам взошёл на престол [2.с.75]. Такое развитие событий оказалось возможным по двум основным причинам: во-первых, лучшие шатоские войска были сосредоточены на северо-восточной границе под командованием Ши Цзинтана, удерживавшего натиск киданей, а значит, они не могли оказать свое-временную помощь императору; во-вторых, Ли Цункэ был не шатосцем, а эт-ническим китайцем (ханьцем), то есть китайские войска прежде всего видели в претенденте своего земляка, предоставившего им возможность свергнуть власть инородных завоевателей.

Первым, что предпринял Ли Цункэ (посмертное имя Мо-ди, 末帝, 934-936 гг.) после захвата власти в 934 г., – было установление системы надзора за правителями областей. Л.Н.Гумилев говорит о том, что китайские губернато-ры с этим порядком мирились, так как каждый из них знал, что будь он импе-ратором, он поступил бы также [2.с.76]. Но для тюрка такая система казалась неприемлемой и противоестественной, поэтому Ши Цзинтан уведомил Ли Цункэ, что не считает усыновление действительным родством и предложил передать власть законному наследнику – сыну убитого Ли Цунхоу. В ответ на этот ультиматум император казнил двух сыновей Ши Цзинтана, находившихся при дворе, и двинул войска на Хэдун [9]. При этом, чтобы получить достаточ-но денег на обеспечение армии всем необходимым, государственные чинов-ники всеми возможными способами изымали средства у простого народа, ли-шая его источников существования [4.с.197].

В такой ситуации Ши Цзинтану не оставалось ничего другого, кроме как поднять восстание против Ли Цункэ и обратиться за помощью к киданям, врагам династии Поздняя Тан. Признав киданьского императора «отцом», что по терминологии того времени означало отношение подданного к государю,


66

Ши Цзинтан в 936 г. открыл границу для 150 тыс. киданей, которые на равни-нах Шаньси обратили в бегство армию Ли Цункэ. Чтобы не попасть в руки врагов, последний позднетанский император сжёг себя вместе со своей семьей [8], а в Срединном государстве началось правление второй шатоской династии Поздняя Цзинь, власть которой во многом опиралась на военное могущество киданей.

Тюрки шато и их лидеры – императоры Поздней Тан – столкнулись с те-ми же проблемами, что и последние танские императоры: слабостью централь-ной власти, чрезмерным усилением военных губернаторов ряда областей, ве-дущих непрерывную борьбу между собой и против правящей династии за соб-ственную независимость, постоянными набегами кочевых племен, ещё больше ослаблявших и разорявших Срединное государство. Кроме того, Поздняя Тан рассматривалась простым народом как империя «варваров» и «завоевателей», а значит, опорой для центральной власти могла служить только военная сила тюрок. Однако стабилизировать ситуацию в стране и добиться укрепления власти правящего двора в сложившихся условиях было фактически невозмож-но. Заключив союз с киданями [8], Ши Цзинтан, с одной стороны, сумел со-хранить престол за тюрками шато, но, с другой стороны, ещё более ослабил императорскую власть, заведомо поставив империю Поздняя Цзинь в зависи-мость от воли правителей Ляо, в связи с чем слабость нового режима и его ско-рое крушение, по сути, были предопределены.

Опыт тюрок шато показывает, сколь велико было влияние китайской ци-вилизации на народы, оказавшиеся в ее культурном круге, и в период империи Поздняя Тан начался процесс китаизации тюрок шато, постепенно растворив-шихся в массе китайского народа. Тем не менее империя Поздняя Тан стала первым опытом построения тюркского государства на Центральной равнине Китая.

Л И Т Е Р А Т У Р А

1. Вельгус В.А. Средневековый Китай. М., 1987. 2. Гумилев Л.Н. Поиски вымышленного царства (Легенда о «государстве

пресвитера Иоанна»). М., 2003. 3. Е Лун-ли. История государства киданей (Цидань го чжи). / Ред. Р.В.

Вяткин; Пер. с кит. В.С. Таскин. М., 1979. 4. Заново составленное пинхуа по истории Пяти династий (Синь бянь у дай

ши пинхуа) / Пер. с кит. Л.К. Павловская. М., 1984. 5. Крюков М.В. Китайский этнос в средние века (VII–XIII вв.). М., 1984. 6. Оуян Сю. Записи по истории пяти династий. URL: http://www.

vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/X/5dinNew/frametext1.htm 7. Тун Э. Сходство и различие путей развития древней китайской цивилиза-

ции на Севере и Юге страны // Китаеведение. Реферативный журнал. 1995. № 3.

8. 辽史 (Ляо ши. История Ляо). [Электрон. ресурс]. URL: http://www. njmuseum.com/zh/book/esss/liaoshi/index.htm.


67

9. 旧五代史 (Цзю у дай ши. Старая история Пяти династий). [Электрон. ресурс]. URL: http://www.guoxue.com/shibu/24shi/oldwudai/jwdml.htm.

10. 資治通鑑 (Цичжи тунцзянь. Совершенное зерцало правления). [Электрон. ресурс]. URL: http://www.guoxue.com/shibu/zztj/zztjml.htm

11. 河北是契丹族发祥地毋庸置疑 (Хэбэй ши цидань цзу фасянди уюн-чжи-и. Хэбэй – родина киданьских племен). [Электрон. ресурс]. URL:

12. http://jx.people.com.cn/GB//n/2012/0427/c337355-16986395.html

Aleksandr Nesterov

Şato türkləri və X əsrin ilk otuz ilində Çində sonuncu Tan türk imperiyası

X ü l a s ə

Məqalədə Çin mənbələri əsasında Mərkəzi Çin düzü ərazisində X əsrin I rübündə

türk tayfalarından ibarət şato qrupları tərəfindən yaradılmış Tan imperiyasının (923-937) təşəkkülü və süqutu, həmin imperiyanın qurucusu olan Li Tsyunun fəaliyyəti, onun varislərinin, şato türklərinin Çin dövlətçiliyinin inkişafındakı rolu və Tan imperiyasının dağılması haqqında məlumatlar araşdırılır.

Açar sözlər: Çin, beş sülalə, sonuncu Tan, şato türkləri

Aleksandr Nesterov

Shato Turks and Turkic Empire Late Tan in China in the First One-Third of the X century

A b s t r a c t

Creation and death of the Empire Late Tan (923-937), created by the Turkic tribes

of the Shato group in the territory of Central Chinese plain in the first one-third of the X century are analysed in the article on the basis of Chinese sources. Besides it, the founder of the Empire called Li Tsunsyuya and his successors’ activity, also the role of Shato turks in the development of the Chinese State System in the circumstances of China’s collapse after the fall of Tan Empire are discussed.

Key words: China, Five dynasties, Late Tan, Shato turks

____________


№ 1 2016

YAZILI ABİDƏLƏR ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ

WRITTEN MONUMENTS

МОХСУН НАГИСОЙЛУ (Азербайджан)*

ОБ АРХАИЧНОЙ ЛЕКСИКЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ПИСЬМЕННОГО ПАМЯТНИКА XVI ВЕКА «ШУХЕДА-НАМЕ»

Р е з ю м е

Средневековые азербайджанские переводные сочинения являются ценными источниками по изучению исторической лексикологии тюркских языков. В этом отношении особенно богаты языковые материалы письменного переводного па-мятника XVI века «Шухеда-наме». В статье исследуются некоторые архаизмы тюркского происхождения, встречающиеся в вышеназванном сочинении.

Ключевые слова: перевод, «Шухеда-наме», лексика, архаизмы, диалекты,

лексические параллелизмы В изучении исторической лексикологии тюркских языков, в частности

азербайджанского, важное значение имеет исследование средневековых руко-писей, среди которых особое место занимают прозаические сочинения, переве-денные с арабского и персидского языков. Как указывает проф. А.Демирчиза-де, «прозаические переводы на азербайджанский язык художественных или нехудожественных произведений религиозного содержания оказали определен-ное положительное влияние на формирование и развитие этой разновидности (прозы – М.Н.) азербайджанского литературного языка» [1,48].

Большинство средневековых азербайджанско-тюркских поэтических и прозаических переводных сочинений посвящено суфизму, религиозным темам, жизни исламских святых и дидактике [2]. Так как данные сочинения предназначались для тюрков, не знающих арабского и персидского языков, то очевидно, что их язык прост и близок к разговорной речи. В этом отношении особенно богато разнообразными лексическими материалами, в частности архаизмами тюркского происхождения, прозаическое переводное сочинение

*Институт языкознания им. Насими Национальной академии наук Азербайджана (НАНА), член-коррес-пондент НАНА, доктор филологических наук, профессор. E-mail: [email protected]

Об архаичной лексике азербайджанского письменного памятника XVI века «Шухеда-наме»

69

XVI века «Шухеда-наме» («Книга о мучениках») Мухаммеда Катиба Нишати. Единственная рукопись-автограф переводчика хранится в Институте рукопи-сей им. М.Физули Национальной академии наук Азербайджана (шифр М-259; 338 л., 19x27 см). Этот уникальный и ценный перевод выполнен в 945/1539 г. в Ширазе, по указанию Сефевидского шаха Тахмаспа I с книги «Роузат аш-шу-хада» («Сад мучеников») Хусейна Ваиза Кашифи (ум. 910/1504-1505), напи-санной на персидском языке. Перевод, как и персидский оригинал, состоит из десяти глав и, в основном повествует о событиях, связанных с трагической ги-белью имама Хусейна в Кербела.

Письменный переводной памятник XVI века «Шухеда-наме» превосхо-дит все известные средневековые азербайджанские сочинения, как оригиналь-ные, так и переводные, полнотой текста, простотой и живостью языка, богат-ством лексики, точностью и ясностью перевода и другими особенностями. Ценность сочинения, написанного в разговорном стиле, заключается еще и в том, что оно является одним из первых образцов классической азербайджан-ско-тюркской художественной прозы.

«Шухеда-наме» является богатейшим материалом как для изучения ис-тории развития азербайджанско-тюркского языка в целом, так и для исследо-вания исторической лексикологии тюркских языков в частности. Превосход-ство этого ценного письменного памятника над другими азербайджанскими рукописными сочинениями средневековья заключается в том, что он был пред-назначен для широких народных масс и написан на живом общенародном язы-ке. В переводе чувствуется органическое соединение разговорной речи с пись-менным литературным азербайджанско-тюркским языком XVI века. Как отме-чает проф. Дж.Каграманов, «Шухеда-наме» является выдающимся памятни-ком азербайджанского языка и исторической диалектологии, живым свиде-тельством развития и взаимоотношений литературного и разговорного стилей» [3,6].

Талантливый переводчик Нишати, как выдающийся художник слова, умело использовал богатство словарного состава азербайджанско-тюркского языка, его разнообразные возможности. Достаточно сказать, что персидский гла-гол زدن zadan «бить», «ударить» Нишати передал четырьмя тюркскими экви-валентами: иrтак, çalmak, degdürmek, yetürmek, а арабское причастие موكل mo-vakkel в значении «смотритель», «надзиратель» тремя: karavul, keşikçi и saxlayıcı.

Богатая и разнообразная лексика «Шухеда-наме» изобилует тюркскими словами, среди которых особое внимание привлекают архаизмы тюркского происхождения. Их можно разделить на следующие семантические группы:

1. Военная лексика: ایغاغ ауğаğ «лазутчик», كلرب بكى beglerbegi «главно-командующий», چالیش çalış «рукопашная схватка», چرى çeri «войско», «армия», تاولغھ ,«kol «центр армии», «фланг фронта قول ,«ğacarçi «военный связист غجرچىtavilğa «военный шлем», ݒیت tip «центр армии», تواغچى tevağçi «военный инс-пектор», «военный начальник», توقچى tukçi «знаменосец», اوغراش uğraş «битва», .ulca «военнопленный» и др اولجا

Среди этих слов ауğаğ, tevağçi, ğacarçi и ulca не встречаются в других азербайджанских литературных памятниках, но зарегистрированы в древне-тюркских словарях и источниках по истории тюркских языков, остальные же наблюдаются в языке «Китаби - Деде Горгуд» и у азербайджанских классиков.

Мохсун Нагисойлу

70

2. Названия животных и птиц: كیک кеуiк «олень», «горный козел», kutel «лошадь کوتل ,«kulan «дикий конь کوالن ,«kölük «вьючное животное کولوکведомая под узды», قارچغاى karçağay «сокол» и др. Из этих слов только слово kutel, зафиксированное в известном словаре В.Радлова [4,II,1277], не обнаруже-но в других письменных памятниках азербайджанского языка. Азербайджан-ский ученый Г.Зарине-заде пишет, что слово kutel в данном значении употреб-лено в некоторых персоязычных сочинениях по истории во времена правления Сефевидов [5, 372-373].

3. Профессиональная терминология: قانجوغا капсиğа «торока», «ремни у седла», قازوغ kazиğ «кол», «столб»,اییر iyer «седло», صداق sadak «футляр для лука», اوكک üкек «кеджаве» (сиденье с навесом на спине или по бокам верблю-да или лошади) и др. Кроме üкек все остальные слова встречаются и в других азербайджанских литературных памятниках средневековья. Слово üкек зафик-сировано в Диване Махмуда Кашгари [6,623].

4. Слова, означающие религиозные понятия: چلب çeleb «бог», دامو da-mu «ад», ماغاوچ истаğ «рай» и др. Все эти слова довольно часто встречаются в азербайджанских литературных памятниках средневековья.

Архаичную лексику «Шухеда-наме» можно также рассматривать с точ-ки зрения употребляемости и не употребляемости в современном литератур-ном азербайджанском языке, а также в его диалектах и говорах в составе сле-дующих групп:

а) Архаичные слова, полностью выпавшие из литературного языка и современного употребления. Отметим некоторые из них:

:«Öleŋ «луг», «степь», «пастбище النکYusef dedi: Hanğu öleŋde diveŋi otlayubdur? Dedi: Al-i Yakub öleŋinde. Юсиф спросил: На каком пастбище пасся твой верблюд? Тот ответил:

На пастбище Якуба. Слово öleŋ не обнаружено в других азербайджанских литературных па-

мятниках. Г.Зарине-заде отмечал употребление данного слова в исторических сочинениях, написанных на персидском языке во времена правления Сефеви-дов [5,154].

Слово «öleŋ» зафиксировано в известном словаре В.Радлова [4, I, 1246]. :«tabın – «слуга تابینİmamuŋ tabınları tamam geca ac-susuz Taŋrınıŋ zikrine ve Mustafanıŋ sala-

vatuna keçürdilər. Слуги имама без воды и пищи, всю ночь провели в молитвах богу и бла-

гословении Мустафы. Слово «tabın» также не обнаружено нами в других литературных памят-

никах азербайджанского языка, оно зафиксировано в словаре Радлова [4,III, 976].

В «Шухеда-наме» употреблены также слова «tabınbaşı» («главный слу-га») и «tabın etmək» («принять в слуги».)

:«çüçüк – «сладкий چوچوکDegil söz kim, çüçük sözüŋ ğemin köŋlüm kılur şadan. Изреки слово, ибо твои сладкие слова превращают в радость горесть

моего сердца.


71

Данное слово употреблено в Диване Махмуда Кашгари и в «Кутадгу Би-лиг» Юсуфа Баласагуни в фонетическом варианте سوجى süci [6,516]. Слово "çüçük" зафиксировано в словаре В.Радлова [4, III, 2199].

:«çulğamak «замотать», «закутать چولغاماقŞahzadeni bir saru kundağa culğayub gətürdi. Закутав шахзаде в желтые пеленки она принесла его. Данное слово встречается в «Китаби -Деде Горгуд» [7,129] . :«kırğıl «человек средних лет قیرغیلAmir Hamza kırğıl idi, Şeybenüŋ ğenimi oldu ki, ol dexi kırğıl idi. Амир Хамза был человеком средних лет, его противник Шайба тоже

был человеком средних лет. Слово kırğıl в данном значении зафиксировано в Диване Махмуда Каш-

гари [6,446]. :«kaytul – «лагерь قیتول Bəs İmam Hüseynuŋ xidmetinden disxaru çıxub öz kaytuline kayutdi. Он вышел из шатра имама Хусейна и вернулся в свой лагерь. Данное слово мы не обнаружили в письменных памятниках азербай-

джанского языка, но оно зафиксировано в словаре Будагова [8,II,102]. :«gidermek – «убирать», «уничтожить», «удалять کیدرمکDonunuŋ etagini yüzüŋden gider. Убери подол одежды с лица. Men dexi bu xeyalı başumdan giderdüm. Я тоже выбросил из головы эту мысль. Данное слово встречается в «Китаби -Деде Горгуд» [7,19,139]. В эту же группу можно отнести также слова: اوغراشمق uğraşmak «сра-

жаться», دون// تون dün/tün «ночь», «прошлая ночь», سین sin «могила», قوتاو kutlu «счастливый», ایلتمک iletmek «тащить», «нести» и другие слова, довольно часто встречающиеся во многих литературных памятниках азербайджанского языка.

б) Архаичные слова, вышедшие из состава современного литературного азербайджанского языка, но сохранившиеся в диалектах и говорах азербай-джанского языка.

:«tek durmak – «молчать تکدور ماقYezid bu sözden ğezebe varub dedi: Ey Yehuda, tek dur. Обозлившись на это слово, Йезид сказал: О Йахуда, замолчи! Данное словосочетание зафиксировано в ленкоранском и астаринском

говорах азербайджанского языка в форме «tек din» (замолчи, не разговаривай, тише) [9, 51-52]. Словосочетание зафиксировано в Диване Махмуда Кашгари [6, 550]. В словаре В.Радлова слово «tek» зафиксировано в значении «тихий», «без звука», «смирно» [4,III,1025].

:«doŋurlik elemek – «сватать», «просить руки девушки دونگرایلمکAbdullah dedi: Menden saru dexi vekil ol ve döŋürlik ele! Абдуллах сказал: Будь моим доверенным лицом (адвокатом) и сватом. В районе Болниси Грузии употребляется слово doŋur в значении «сват».

Слово doŋur зафиксировано в словаре Радлова [4,III,1735]. :«kazuğ – «кол», «столб قازوغÇadırın degil koparsun, kazuğu berkitmesün. Скажи ему пусть не снимает шатра и не укрепляет кола.


72

Слово каzиğ зафиксировано в древнетюркском словаре [6,439] и упот-ребляется в форме qazıx в гахском и огузском говорах азербайджанского языка [10,207].

:«geŋeşmek – «советоваться کنگاشمکKerezciz ol, ta senüŋlen oturub müşfiklər kimi geneşelim. Будь беспристрастным, чтобы могли с тобой посидеть и сердечно по-

советоваться. Данное слово используется во многих диалектах и говорах азербай-

джанского языка в формах: «geişmak», «ganaşmak», «ganişmak» [10,207]. Глагол «genaşmak» встречается в «Китаби -Деде Горгуд» [7,124]. В «Шухеда-наме» употреблено также слово کنگاش geŋeş «совет», которое

зафиксировано в древнетюркском словаре [6,299] и употребляется в ширван-ском говоре азербайджанского языка в форме «ganaşik» [10,281].

:«yığlamak – «плакать یغال مقYakub çok müddetdür kim, onuŋ ferağında yığlar. Якуб уже долгое время плачет от разлуки с ним. Глагол “yığlamak” зафиксирован в древнетюркском словаре [6,266] и

употребляется в шекинском диалекте, а также загатальском и гахском говорах азербайджанского языка [11,76].

:«yeŋ // yiŋ – «рукав ینکBu yırtmıs yiŋ ilen tanugil. Узнай меня по этому рваному рукаву. Слово yeŋ//yiŋ используется в Диване Махмуда Кашгари и в «Кутадгу

Билиг» Юсуфа Баласагуни [6,256], а также зафиксировано в словаре В.Радлова [4,III,322]. Данное слово сохранено в загатальском говоре азербайджанского языка [10,246].

В эту группу архаизмов «Шухеда-наме» также можно отнести слова یازی yazı «равнина», степь», صایرو sayru «больной», باى bay «богатый», اسمارلھمق is-marlamak «поручать», اوالشمق ulaşmak «соединяться», چزمک çözmek «развязать», .arıdmak «чистить», «очищать» и другие آریدمق

в) Архаизмы, отличающиеся от современных слов своим фонетическим составом.

В «Шухеда-наме» наблюдаются десятки слов, которые в современном азербайджанском языке претерпели определенные фонетические изменения.

В лексике «Шухеда-наме» представляют большой интерес также лекси-ческие параллелизмы. Независимо от персидского оригинала, переводчик па-раллельно употребляет различные по происхождению, но единые по значению слова в составе одного предложения или бейта (основную, большую часть текста рукописи составляет проза, сопровождающаяся стихотворными отрыв-ками).

Лексические параллелизмы «Шухеда-наме» состоят из тюркских, пер-сидских и арабских синонимов, которые можно разделить на три группы:

1. Параллельное употребление азербайджанских и общетюркских слов: sağ – esen «здоровый», düş – uyku «сон», gece – dün «ночь, geyesi – don «одежда», çokluk – kalabalık «многолюдно», bitün – varı – kamu «все», «весь», ağlamağ – yığlamağ «плакать», istemek – dilemek «просить», varmağ – getmek


73

«идти»,«ходить», sınmış – ufanmış «разбитый», çapalak – tapança «пощечина» и др.

2. Параллельное употребление тюркских и персидских слов: tor – dam «ловушка», bitik – name «письмо», us – huş «сознание», «ум», «разум», çeri – sepah «войско», ün – avaz «голос», koxu – buy «запах» и др.

3. Параллельное употребление тюркских и арабских слов: ildırum – saeka «молния», ölke – memleket «страна», yardım – meded «помощь», ülüş – kis-met «доля», «часть», korxu – tehdid «угроза», don – lebas «одежда», toz – ğobar «пыль», bağışlamak – afv kılmak «прощать» и др.

Данный стилистический прием характерен для языка «Китаби-Деде-Горгуд», произведений Насими и других азербайджанских средневековых ли-тературных памятников.

В целом, азербайджанский прозаический переводной памятник «Шухе-да-наме» является ценным источником по исторической лексикологии тюрк-ских языков. Следует отметить, что языковым особенностям «Шухеда-наме» посвящены кандидатская диссертация С.Ализаде [12] и монография автора данных строк [13]. В настоящее время мы готовим текст этой уникальной ру-кописи к печати.

Л И Т Е Р А Т У Р А 1. Демирчизаде А. Роль Насими в истории азербайджанского литературно-

го языка // Насими. Баку, «Элм», 1973. 2. Nağısoylu M. Orta əsrlərdə Azərbaycanda tərcümə sənəti. Bakı, “Elm”, 2000. 3. Каграманов Дж.В. Коллекция тюркских рукописей Рукописного Фонда

Азербайджана // Материалы Всесоюзного совещания. «Принципы науч-ного описания археографических памятников народов Востока». Баку, 1977.

4. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий, I-IV, СПб, 1888-1911. 5. Zərinəzadə N. Fars dilində Azərbaycan sözləri. Bakı, 1963. 6. Древнетюркский словарь. Ленинград, «Наука», 1969 7. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Tərtib edən H.Araslı. Bakı, 1962. 8. Будагов Л.Э. Сравнительный словарь тюркских наречий. т.I-II. СПб.

1869-1871. 9. Рагимов М.Ш. Значение неродственных языков на территории Азербай-

джана в сравнительно-историческом значении тюркских языков огуз-ской группы / Советская тюркология, 1971, № 2.

10. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, “Elm”, 1964. 11. Rüstəmov R. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində işlənən bəzi feilər

haqqında / Azərbaycan SSR EA Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 1963, №3. 12. Əlizadə S. “Şühədanamə”də adlar (isim, sifət, say, əvəzlik). Namizədlik dis-

sertasiyası. Bakı, 1965. 13. Нагисойлу М. Переводческие и языковые особенности «Шухеда-наме» –

азербайджанско-тюркского письменного памятника XVI века. Баку, “Elm və Təhsil”, 2014.


74

Möhsün Nağısoylu

XVI əsr Azərbaycan yazılı abidəsi “Şühədanamə”nin tərcüməsinin arxaik

leksikası haqqında

X ü l a s ə Orta əsrlər Azərbaycan tərcümə əsərləri türk dillərinin tarixi leksikologiya-

sının öyrənilməsi baxımından dəyərli qaynaqlardır. Bu baxımdan XVI əsr tərcümə abidəsi “Şühədanamə” əsəri xüsusilə zəngin yazılı mənbədir. Məqalədə adı çəkilən tərcümə abidəsində işlənmiş bir qrup türk mənşəli arxaizmlər tədqiq olunur.

Açar sözlər: tərcümə, “Şühədanamə”, leksika, arxaizmlər, dialektlər, leksik

paralelizmlər

Mohsun Naghisoylu

On the Archaic Vocabulary of the XVI century - Azerbaijani Written Translation Monument "Shuhedaname"

A b s t r a c t

Azerbaijani translation works of Middle Ages are very valuable sources from

the point of view of learning historical lexicology of Turkic languages. In this regard, being the translation monument of the XVI century, “Shuhedaname” is an especially affluent written source. A group of archaisms of Turkic origin used in the translation monument is investigated in the presented article.

Key words: translation, “Shuhedaname”, lexicology, archaisms, dialects,

lexical parallelisms

____________


№ 1 2016

HENDRİK BOESCHOTEN (Almanya)*

B-1460 NUMARALI NÜSHANIN TASVİRİ

Ö z e t Bu makalede Azerbaycan İlimler Akademisinin Elyazmalar Enstitüsünde sak-

lanan Kısasü'l-Rabğuzî, (KR) eserinin önemli nüshasının bir katalog tasviri olma-dığından bu önemli nüshanın yapısını, içindekilerini ve KRʼnin Avrasya kütüphanelerine yayılmış şekilde günümüze gelen nüshaların arasındaki yerini kısaca belirtmeye çalışacağım.

Anahtar kelimeler: Kısasü'l-Rabğuzî, Elyazmalar Enstitüsü, Avrasya,

kütüphane, nüsha Azerbaycan İlimler Akademyasıńın nezaketi olarak Kısasü'l-Rabğuzîńin

(KR) Elyazmalar Enstitüsüńde saklanan Bakü nüshasıńın bir DVD kopyası elime geçti. Bir katalog tasviri olmadığından bu mühim nüshanın yapısını, içeriğini ve KR’nın Avrasya kütüphanelerine yayılmış şekilde günümüze gelen nüshaların arasındaki yerini kısaca belirtmeye çalışacağım. Akademya Kütüphanesi’nde B-1460 numaralı Bakü nüshası Kısas´ın eski – yani, 16. asırda istinsah olunan – nüshalarının bilim dünyasına N.Hacıyeva (1994) tarafından en son tanıtılan nüsha’dır: diğerlerini Hofman (1969) zaptetmişti. Bunlardan üçünü (Londra nüshası, Sank Peterburg’ta iki tane) yayınımız için kullandık (Boescho-ten & d. 1995). Ayrıca, Taşkent´teki nüshalarından ikisi eskilerdendir (Semenov 1957: t.7, no.’s 5484, 5485, bknz. Menges 1966). Muhtemelen bu nüshalara Hofmaná (1969) ve Jarringé (1980) tanınmış olan fakat üzerine daha etraflı bil-giler ancak Cinín (2010) verdiği Tahran Üniversitesi Kütüphanesinde saklanan bir nüshayı da eklemek gerekir. Bunların arasında Londra (ms.A) ve Sank Peterburg Kamu Kütüphanesinde saklanan (ms.B) nüshaları tarihsizdirler (Tah-ran nüshası da tarihsizmiş); Sank Peterburg Rusya Bilimler Akademyasındaki Şubesinin tarihi ise 1560 yılı civarında tespit edilebilmiştir.

Bakü nüshasının tarihi kolofonda açıkça 23.Reğeb 595 (= milâdi 1552) yazılmıştır. Elyazma başı eksiktir. Düzeni bozulup Kıssa-ı Saliḥ sonundan baş-layan ilk varakları karışık bir şekilde yazmanın sonuna eklenmiştir. Nüshanın sonu ile başlangıcı arasında Kıssa-ı Yusuf ún bir parça eksik olmasıyla birlikte

* Mainz Johannes Gutenberg Üniversitesi, Doğu Bilimleri bölümü seminer başkanı, Profesör. E-mail: [email protected]

Hendrik Boeschoten

76

yayınımıza esas tutulan Londra nüshasına nazaren Hazreti Muhammed ve esbabına ait olan son bölüm oldukça farklıdır. Bazı fasıllar (Ṣahābalar ṣıfatları, ʽUmratul-qażā haberi, Banı ġnażīrín iclāsı, Banū Qurayẓa öldürülmesi, Caʽfer Ṭayyār sözleri) eksik olmakla beraber, birkaçı da kısaltılmış, özellikle sona kadar anlatım bayağı farklıdır. Birinci varaka “188” numarası koyulmuş. Sayfa 43 r metni yanlış yere yazıldığından çizgilenmiştir. 80 v sayfasında 80 v’da Kı-sas dışı olarak (alt-üst!) bir Hikmat-i Häkim Hvağa ünvanlı 10 dörtlüklü orta kaliteli sufyani bir semai yazılmıştır. Buna bakmaksızın, 53, 54, 104-114, 149-155 numaralı varaklar kısmen yıpranmş durumdadırlar. Bakü nüshasındaki met-nin Londra nüshasındaki paralel yerleri aşağıdaki cetvelde sıralanmıştır.

Diğer nüshalar arasında Bakü nüshanın hem dil/sozlük, hem de içerik ba-kımından Sank Peterburg Kamu Kütüphanesindeki T.H.C.71 numaralı nüshayla yakınlığı göze çarpmaktadır. Ancak, Bakü nushasının diline has birkaç özellikler vardır; bunların arasında: emir kipi için (şiirlerin dışında) -gin/-ġın eki kullanıldı (diğer nüshalarda hiç yok); kapalı /e/ sesine geçiş sınırlı kalmış (bär- ‘ver-’, ber- değil); tersine, Harezm Türkçesi için tipik sayılabilen /-ḏ (-)/ > /z/ geçişi diğer nüshalara nazaren yaygındır (ız- ‘yolla-’, izi ‘Allah’, uz ‘sığır’, v.b.). N.Hacıye-va (1996) nüshanın dili hakkında herhalde daha etraflı bilgiler veriyor; bu eser maalessef elimde yok.

Not: Bakü nüshasından da örnekler verilen yayınımız ikinci baskısı bu

arada çıkmıştır (Boeschoten & O’Kane (2015).

Londra nüshası

Bakü nüshası

A.36v1-61v1 Ba.156r1-180v14 [Kıssa-ı Salih ı́n sonu > Kıssa-ı Yaʽkubún başı]

A.61v1-67v1 Ba.180v14-183r/v-185r/v-184E-184r/v21 A.67v1-77v21 Ba. xxx

A.77v21-178r7 Ba.1r (“288r”) – 104v21 [Kıssa-ı Yusufun ortası>Kıssa-ı Ashabu l-Kahf ı́n başı]

[A.117r14-117v14(*) Ba.43r yanlış yere yazdığı için çizilmiştir; doğru

yeri: Ba.53r (oldukça yıpranmış)] [Ba.80v’da Kıssa dışı olarak (alt-üst!) bir Hikmat-i Hakim Hvağa

yazılmıştır]

A.178r7-181v15 Ba.150r1-152v21 A.181v16-184v4 xxx A.184v4-188r1 Ba.153r1-155v21 A.188r1-198v5 Ba.105r1-114r9 A.198v5-200r12 xxx A.200r13-222r17 Ba.114r10-130v17 A.222r17-222v19 xxx

B-1460 Numaralı Nüshanin Tasviri

77

A.222v19-225r16 Ba.130v17-133r5 A.225r16-226v9 Ba.136v9-138r3 A.226v9-226v13 xxx A.226v13-227r11 Ba.133r5-133v3 A.227r11-230r7 xxx A.230r7-232r21 Ba.133v3-135r17 A.232r21-234r7 xxx A,234r8-235v11 B.135r17-136v9 A.235r11-249v21 Ba.138r3-147r16

[Ba.147r17-149v2: zekat vermek konulu bir risale] (*) Londra nüshasının 110 ile 111 numaralı varaklardaki, diğer nüshalar-

dan doldurduğumuz boşluğun karşılığı Bakü nüshasında mevcuttur.

K A Y N A K Ç A 1. Boeschoten, Hendrik (1991). The Leningrad Manuscripts of Rabghuzi´s

Kisas.Türk Dilleri Araştırmaları (1991): 47-79. 2. Boeschoten, H. & M. Vandamme (1995). Qadi Nasiruddin Rabghuzi, Qisasu

l-Anbiya. I. Text edition (with S. Tezcan; Introduction, Turkic text based on the ms. British Museum with collation of two St. Petersburg mss., Appendix with apocryphal material and Glossary). II. Translation (with J. O'Kane; Translation of the text as given in vol. I, Indices). Leiden: Brill.

3. Boeschoten, H. & J O’Kane (2015). Qadi Nasiruddin Rabghuzi, Qisasu l-Anbiya. 2 vols. Leiden: Brill. [aynı eserin ikinci yayını].

4. Cin, Ali (2010). Rabguzi’nin Kısasü´l Enbiyasının Tahran nüshası. Turkish Studies 5/1: 237-246.

5. Hacıyeva N. (1994). Rabguzńin Kısasü´l Enbiya Eserinin Bakü Yazması, Türk Dili, S.514, Ekim 1994: 292-296.

6. Hacıyeva N. (1996). Nesireddin Rabğuzinin "Qisasül-enbiya" eserinin dili. Bakı: Bilik-İrşad Merkezi.

7. Hofman, Henry (1969). Turkish Literature.A Bio-Biblioghraphical Survey. Section III, part I, vol. 1-6. Utrecht: Brill.

8. Jarring, Gunar (1980). Literary Texts from Kashgar.Lund. 9. Menges, Karl (1966) Report on the second excursion to Taškent for research

in Čaγataj manuscripts. Central Asiatic Journal 11: 87-133. 10. Semenov, A. (1957).Sobranije vostočnyx rukopisej Akademii Nauk

Uzbekskoj SSR, 9 t. Taškent.

Hendrik Boeschoten

78

Хендрик Бушотен

Описание экземпляра номер B-1460

Р е з ю м е

Хранящийся в Институте рукописей Национальной академии наук Азер-

байджана важный экземпляр произведения Гисас уль-Рабгузи (ГР) не имел ка-кого-либо каталожного описания. Данная статья является попыткой автора кратко описать структуру и содержание этого значимого труда, а также отметить место ГР среди экземпляров этого произведения, распространенных в библиотеках Евразии.

Ключевые слова: Гисас уль-Рабгузи, Институт рукописей, Евразия,

библиотека, экземпляр

Hendrik Boeschoten

Description of the Issue Number B-1460

A b s t r a c t

The article deals with the problem of not having a catalogue description of the important issue of the work “Kısasü'l-Rabğuzî” (“The Narrated Story by Rabguzi”) in the Institute of Manuscripts in the National Academy of Sciences of Azerbaijan. Therefore, I will try to briefly mention the structure, contents and place of this important issue among the ones which are widely-spread in Eurasian libraries.

Key words: Kısasü'l-Rabğuzî, (The Narrated Story by Rabguzi), the Institute of

Manuscripts, Eurasia, library, issue

____________


№ 1 2016

MÜZAKİRƏ VƏ DİSKUSSİYA ОБСУЖДЕНИЯ И ДИСКУССИИ

DEBATES AND DISCUSSIONS

АЙДЫН АЛЕКБЕР (Азербайджан)*

О ЛИНГВИСТИЧЕСКОМ ТОЛКОВАНИИ И ПЕРЕВОДЧЕСКОЙ ИНТЕРПРЕТАЦИИ НА АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ЯЗЫК

СТИХОТВОРЕНИЯ А.С.ПУШКИНА «ВОСПОМИНАНИЕ» (1828) В настоящих заметках речь пойдет об опыте лингвистического (и

шире – филологического) толкования названного стихотворения Львом Владимировичем Щербой в 1922 году (см.: Л.В.Щерба. Избранные работы по русскому языку. М.,1957,стр.26-44) и двух совершенно разных его поэ-тических переводах на азербайджанский язык, осуществленных Г.Гасымза-де (см.: А.С. Пушкин, 1799-1837, Seçilmiş əsərləri, “Şərq-Qərb”, Bakı, 2009, стр.162) и автором этих строк.

Глава Ленинградской фонологической школы Л.В.Щерба, опублико-вавший свой замечательный этюд в сборнике «Русская речь» (Петроград, 1923), сетовал на отсутствие в России как классического, так и неофилоло-гического высшего образования, способного развивать у филологов умение осмысленно читать, лингвистически анализировать художественный текст. Он писал, что назрела потребность в создании «настоящего метода тол-кования поэтических произведений», учитывающего целостный «инвен-тарь выразительных средств литературного языка». Интересно отметить, что прежде, чем перейти к своим замечаниям по ритмике (стр.35-37), фонетике (стр.37-39), морфологии, синтаксису и словарю (стр.39-44), Л.В.Щерба предваряет эти разделы тщательного разбора введением раз-дела под названием «Оправдание чтения» (стр.30-35). Для чего понадоби-лось ученому обоснование выразительного чтения? Дело в том, что, по его глубокому убеждению, «всякий еще не произнесенный текст… требует для своего понимания… перевода на произносимый язык». И множественность толкования письменной нотации отнюдь не исключает необходимости ее осмысленного перевода в звучащую речь. Стало быть, очевидно, что и на другой язык поэтический перевод подразумевает художественный перевод озвученного в любом случае оригинального текста, но уже выразительны-ми средствами языка перевода. Те мысли, которые Л.В.Щерба высказал в данном опыте толкования пушкинского стихотворения, перевод которого

*Бакинский Славянский Университет, доктор филологических наук, профессор

Айдын Алекбер

80

из письменной формы в звуковую вовсе не был «простым и легким» делом, спустя три года были развиты в двух его докладах («Основные принципы орфографии и их социальное значение» и «Новейшие течения в методике преподавания родного языка») на Первом всесоюзном тюркологическом съезде (26 февраля – 5 марта 1926 г.) в Баку. Обращаясь с трибуны съезда к тем, «которые всю свою жизнь посвятили науке о языке», Л.В.Щерба, в сущности, предвосхищал важнейшие психолингвистические идеи лингвис-тических школ последующих десятилетий. Он говорил: «Вы все находи-тесь… в особо благоприятных условиях для занятия языком, потому что… по условиям… национального возрождения тюркских народов вы, естес-твенно, все – патриоты своего языка… являетесь двуязычными: знаете свой родной тюркский язык и в той или иной мере русский. Это обстоя-тельство, по моему глубочайшему убеждению, есть одно из самых благо-приятных условий для… успешных занятий языком… для развития ума и наблюдательных способностей, остроты этих способностей… Когда у нас один язык, очень трудно сосредоточить наше внимание на средствах выражения мысли. Мы ведь интересуемся самой мыслью, и остановить внимание… на языковой форме представляется крайне трудным. И... со-прикосновение одного языка с другим на почве сравнений (как одна и та же мысль в разных языках по-разному выражена) естественным образом останавливает нас на средствах выражения и делает… внимательными к тонким нюансам мыслей и чувств… более восприимчивыми к анализу, к восприятию слова – произносимого и читаемого… Я думаю, что то дву-язычие, которое мы стремимся создать в русской школе путем серьезной постановки изучения какого-нибудь иностранного языка… – это условие у вас всегда имеется … Вы должны полностью использовать это условие, оно важно со многих точек зрения. И вот в каком смысле это важно:

Каждый язык представляет нам мир… воспринимаемый… в особом виде… в каждом языке мир представлен по-разному… мы смешиваем вещи и слова… и величайший акт культурного развития состоит в освобождении мысли из плена слова… Изучение двух языков освобождает нас… от массы заблуждений человеческой мысли на протяжении всей ее истории… «(Л.В.Щерба. Избранные работы по русскому языку. М.,1957,стр.53-54).

Так 90 лет тому назад, в канун Новруз байрамы, в солнечном Баку занималась заря теории речевой деятельности (психолингвистики) в уп-ряжке с теорией языковых контактов и билингвизма.

В разделе «Оправдание чтения» лингвистического толкования стихо-творения Пушкина «Воспоминание» Л.В.Щерба, по сути дела, излагал свою общетеоретическую концепцию необходимости перевода письмен-ной нотации текста художественного произведения в звучащую речевую форму. Он писал: «….Письменная… нотация… очень многое оставляет не-обозначенным, так что многое в тексте можно произносить, а следователь-но, и понимать по-разному… Поэт слышит звук… но поэт не имеет других средств передать нам его как это несовершенное письмо, которое наполо-вину скрывает от нас «божественный» звук; правильно произносить текст

О лингвистическом толковании и переводческой интерпретации стихотворения А.С.Пушкина «Воспоминание» (1828)

81

– правильно угадывать замысел автора; … нормально правильное толкова-ние является единственным и вполне определяется произнесением текс-та… …Мне кажется, что слуховой образ поэта … неоднороден по своей яр-кости: некоторые элементы для него … находятся в тени, а кое-что («упа-ковочный материал») он почти что и не слышит и, при условии сохранения общей перспективы яркости (светотени звука), готов принять разное… Впрочем … необходимость перевода письма в звук не может отпасть; только в одних случаях этот перевод будет единственным возможным, а в других – одним из возможных…» (указ. кн. стр.31-32). И, видя свою задачу в «осоз-нании и использовании для толкования всех лингвистических указаний текста», Л.В.Щерба перепечатывал текст стихотворения без знаков препи-нания, но с особыми знаками, имевшими «чисто акустическое значение», т.е. обозначавшими функциональные указания фраз, фразовых синтагм ритмико-мелодическими средствами звучащей речи (см. стр.28-30 ук. кн.).

И вот, руководствуясь филигранным филологическим анализом 16-ти стихотворных строк пушкинского «Воспоминания» в переводе их (в це-лях лингвистического толкования) в звучащую форму, анализом и всеми лингвистическими замечаниями, принадлежащими перу Л.В.Щербы, и стремясь осуществить такой поэтический перевод этого звучащего стихо-творения на азербайджанский язык, чтобы в нем были соблюдены основ-ные требования художественного перевода: идентичность смыслового со-держания, эквивалентность формы (структуры), в том числе равноценность форм стихосложения, и адекватность (соответствие) языковых, речевых, стилистических средств, способов и приемов выражения и изображения, автор этих строк в своем чтении данного стихотворения – с толком (осмыс-ленно), с чувством (выразительно), с расстановкой (с паузами разнофунк-ционального характера, как важными служебными элементами интонаци-онного комплекса ритмико-мелодических структур), отказавшись от ис-пользования сложной нотации Л.В.Щербы, в которой для одних только пауз отведены 8 дифференциальных знаков, и в то же время затруднив-шись в разработке какой-либо иной оптимальной нотации интонации его чтения, решил воспользоваться хотя бы «лесенками» в духе Владимира Маяковского, «талантливейшего поэта советской эпохи» (И.В.Сталин). Эти «лесенки» стихотворных строк предназначены главным образом для простого и наглядного разграничения фразовых синтагм:

Когда для смертного умолкнет

шумный день И на

немые стогны града

Полупрозрачная Наляжет ночи тень И сон дневных трудов награда, − В то время для меня влачатся в тишине

часы


82

томительного бденья… В бездействии ночном живей горят во мне Змеи сердечной угрызенья; Мечты кипят; В уме, подавленном тоской, Теснится тяжких дум избыток…

Воспоминание безмолвно

предо мной Свой длинный развивает свиток… И с отвращением читая

жизнь мою, Я трепещу и проклинаю… И горько жалуюсь, И горько слезы лью, - Но строк печальных

не смываю…

Вот полноценный, по мнению переводчика, «соразмерный» и «сооб-разный» поэтический перевод, предлагаемый в интерпретации автора этих строк:

XATIRLAMA

Onda ki bəndəyçün edir sükut

səs-küylü gün, Şəhrin də lal xiyabanlarına bütün Çöküb qonur gecənin

yarımşəffaf kölgəsi,

Bir də gündüz iş-gücünün

uyqu əcri, − O zaman mənimçün hey sürünür sükunətdə usandıran bixablığın saatları... Gecə dincliyində od tutub yanır içimdə Qəlb əfi ilanı, vicdan əzabları... Xəyallar coşur; məhzunluqdan məyus beynimdə İztirablı düşüncələr aşıb-daşır... Xatırlama

dinməzcə gözlərimin önündə Uzun yazı −

tumar silsiləsin açır... Və ikrah hissiylə

oxuduqca həyatımı


83

Lərzələnirəm də, lənətləyirəm də, Naləylə tökürəm də acı göz yaşlarımı, - Amma

silinmir ləfzim qəmli sətirdə...

А вот уже упомянутый в самом начале настоящих заметок перевод Г.Гасымзаде, представленный в однотомнике 2009 года (объем – 41,5 п.л, тираж – 7000 экз.), который был издан согласно распоряжению Президента Азербайджанской Республики Ильхама Алиева, датируемому 24.08.2007: “Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilin-də nəşr edilməsi haqqında”:

XATİRƏ (ПАМЯТЬ)

Sübh çağından başlayaraq, ta axşamadək Faniləri yoran səs-küy sakitləşəndə, (Когда умолкает шум-гам, утомляющий смертных, Начиная с утренней поры вплоть до вечера,) Ağır işin hədiyyəsi qara yuxutək Şəhərin hər tərəfinə toran düşəndə (Когда опускается сумрак на все стороны города, Словно черный сон - награда тяжелого труда) Yorucu bir ahəng ilə, həsrətlə vurur Sakitliyin qucağında ömür saatım. (В томительном ритме, тоскливо бьют На лоне тиши ночной часы мои жизни.) İztirablar ürəyimi gəmirib durur, İlan kimi cuşa gəlir təəssüratım. (Муки терзают мое сердце, Кипят, возбуждаясь, словно змеи, мои впечатления.) Arzularım alovlanır sinəmdə bir-bir, Sığmır dərdli düşüncəmə ağır fikirlər. (Мечты одна за другой воспламеняются в моей груди, Не вмещаются в мое горестное сознание тяжкие думы.) Xatirələr dilsiz halda önümdən keçir, Uzun, sonsuz bir tumartək, məzmunu kədər. (Воспоминания безмолвно проходят предо мной, Как длинный, нескончаемый свиток, содержание которого – печаль.) Oxuduqca nifrət duyub ömrümə qarşı, Bu dərdlərdən az qalıram mən tutum vərəm. (И ощущая по мере чтения ненависть к моей жизни, От этих горестей я чуть ли не чахоткой заболеваю,) Axıdıram acı-acı yenə göz yaşı, Lakin qəmli sətirləri yuya bilmirəm. (И вновь я лью горькие слезы, Но смыть печальных строк не могу.)

Этот перевод, несомненно, отнюдь не есть переводческая интерпре-тация поэтического гения солнца русской поэзии. Тут уж совершенно из-лишни всякие комментарии касательно указанных выше условий верных переводческих решений для достижения полноценного художественного перевода. Более того, переводчик настолько не понимал содержания текста оригинала, что здесь смело можно сказать пословицей: Mən deyirəm həm-dən həmə – o deyir dəmdən dəmə («Я не о том пел, а ты не о том слушал)».


84

Вместе с тем все же есть необходимость в комментариях – не к пере-водам, а к отдельным местам оригинального текста стихотворения Пушки-на, с целью разобраться до конца с истинным замыслом самого поэта – как нашедшего, так и не нашедшего в явном виде своего отражения в звуча-щем слове, до которого обязан докапываться компетентный читатель про-изведений своего неувядаемого кумира. При этом автор этих строк опять-таки руководствуется словами Л.В.Щербы: «Дело в том, – писал он, – что … многое в тексте можно произносить… понимать по-разному… я до сих пор… совершенствую свое понимание… и я нисколько не буду удивлен, если…. иное толкование и покажется мне более убедительным, чем мое…» (указ. кн. стр.31).

Таким образом, бесспорный общий вывод таков: без правильного толкования и адекватного этому толкованию произнесения текста нет и верного, полноценного, точного художественного перевода. Вот почему, ввиду отсутствия творческого образного начала в «думающих» (но не «чувствующих») машинах, в принципе невозможны ни создание художни-ческих произведений, ни машинные переводы произведений художников слова с одного языка на другой. Наука еще может существовать без стиле-вого единства мыслей и чувств. Жизнь же искусства без этого единства, да к тому же еще усложненного вследствие непременной обратной связи смыслового, идейного и т.п. содержания и чувственной формы, – просто немыслима.

В 16-ти строках стихотворения Л.В.Щерба правомерно различает: стихи 1-6 (обстановка воспоминания) и стихи 7-16 (процесс воспомина-ния). Но и самый процесс психологического и физиологического протека-ния воспоминания распадается на два члена по 4 стиха: до «Воспоминание безмолвно предо мной свой длинный развивает свиток» (кстати, это двус-тишие с изумительной проникновенностью проанализировано Л.В.Щер-бой) – и после. Подходя несколько иначе к членению стихов 7-16, Щерба пишет: «… процесс воспоминания состоит из четырех однородных элемен-тов: стихи 7-8, половина стиха 9; стихи 9 (вторая его половина) –10; стихи 11-12; … к последнему ассоциативно присоединяются последние четыре стиха» (стр.33). Только остается неясным ряд вопросов: что это за элемен-ты, в чем их однородность, как понимать стихи 13-16 в качестве «элемен-та» и причем тут «ассоциативность», «присоединение», если переживания (проклятия, жалобы, слезы) и чтение свитка воспоминания протекают одновременно?

Ниже комментарии автора этих строк даны в угловых скобках внут-ри текста стихотворения вслед за комментируемыми словами. Жирный шрифт выделяет доминантные слова текста; курсив означает звукописную перекличку созвучных слов; разрядка обозначает размеренность, замедле-ние произнесения слов».

Когда для смертного умолкнет шумный день И на немые стогны града Полупрозрачная наляжет ночи тень И сон…


85

˂и когда для смертного сон есть его, смертного, дневных трудов награда. ˃ А вот что пишет о стихе 4 – «И сон – дневных трудов награда»

Л.В.Щерба: «Стих 4 выражает некий побочный вывод из наступления ночи – наступление сна; … чтобы понять особенность его конструкции – отсут-ствие ясной грамматической связи с предшествующей фразой, надо иметь в виду следующее: оборот «и наступит сон», т.е. построение третьего члена (1-й – «умолкнет…день», 2-й - «наляжет тень») – был бы неуместен… Но и оборот «налягут тень ночи и сон», разрушая прелесть стиха 3, не давал бы «сну» надлежащей значительности. Прозаический «синоним начала стиха 4 был бы: «а вместе с нею и сон»; но это была бы такая пошлая кон-кретизация, что единственным выходом из положения является «скобоч-ный оборот…» (стр.33 и 41). Спрашивается, к чему эти мысленные экспе-рименты с «оборотами», когда замысел пушкинской грамматической кон-струкции вполне прозрачен: Когда для человека, проходящего на Земле свой жизненный круг, ночной сон, сменивший шумный день, – это награда ему за его дневные труды, тогда для меня тягостные часы бессонницы, за-меняющие ночной сон, предоставляют лишь горечь мыслей и чувств в от-вратном свитке воспоминания событий в моей жизни, кишащих в уме, об-ливающих сердце ядом…

Опускаются срединные строки, приведены последние шесть стихов: Воспоминание безмолвно предо мной перед моими глазами Свой длинный развивает свиток Благодаря разворачиваемому (безмолвно!) свитку воспоминание персонализуется И с отвращением испытывая чувство очень неприятное, отвратительное читая жизнь мою – Я трепещу и проклинаю; И горько жалуюсь, и горько слезы лью… Но строк печальных не смываю…

По поводу понимания и чтения последнего стиха Л.В.Щерба пишет: «Затруднительным представляется понимание и чтение стиха 16. Спорным является, не хочет или не может автор смыть печальные строки. Я решаю его в первом смысле…» (указ. кн. стр.33). Между тем, дело вовсе не в том, что хочет или не хочет, может или не может смыть автор печальные стро-ки: ведь стих 15 завершается проливаемыми автором горькими слезами. Поэтому ларчик просто открывается: просто слезы, облегчающие душу, не смывают, не в состоянии смыть эти строки…

____________


№ 1 2016

SEYFӘDDİN ALTAYLI (Türkiyə)*

“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD”DAKI AT RƏNGLƏRİNİN TÜRK DÖVLƏT GƏLƏNƏYİ VƏ YÖNLƏRLƏ BAĞLILIĞI

Ulu babalarımız Türküstan coğrafiyasında Böyük Sak imperiyasını, daha

sonra Oğuz xaqanın rәhbәrliyi altında Böyük Hun imperiyasını yaradıblar. Mifo-loji dünyamızda adı әfsanәlәşәn Böyük Hun imperatoru Oğuz xaqan türk dövlәt-çiliyinә bir çox yenilik gәtirib, onun qoyduğu әnәnә tarix boyu davam edib.

“Kitabi-Dәdә Qorqud” isә, Ziya Gökalp demişkәn, ağzımızda anamızın ağ südü kimi tәmiz olan dilimizin müqәddәs kitablarından biridir. Ulu babalarımız-dan yadigar qalan bu әsәr nәhәng bir dil vә mәdәniyyәt abidәsi olmaqla yanaşı, türk dövlәtçiliyinin dә misilsiz zәnginliyini daşımaqdadır. “Kitabi-Dәdә Qor-qud”a sadәcә dilimizin, әdәbiyyatımızın zәnginlik abidәsi gözüylә baxa bilmә-rik; bu dastan hәm dә ulu babalarımızın hәlә mifoloji çağlarda yaratdığı dövlәt-çilik gәlәnәyinin möhtәşәm xәzinәsidir. Bu yazıda biz “Türk dövlәt gәlәnәyindә yön anlayışı, bu anlayışın rәnglәrdә vә Dәdә Qorqud dastanlarındakı әkslәri” mövzusu üstündә dayanacaq, türk tarixi vә dövlәt gәlәnәyi yönündәn ağ, boz, qonur, qara rәnglәrin hansı anlamlara gәldiyini açmağa çalışacağıq.

Ağ rəng türk mifolojisindә saflığın, tәmizliyin, sadәliyin, mәsumluğun, aydınlığın, müqәddәsliyin rәmzidir. Qәdim türk inanclarına görә, ağ rәng ululuq, güclülük vә әdalәti tәmsil edirdi [12.S.8]. Altay türkcәsindә “ağ” sözü cənnət anlamındadır [23.S.571]. Verbitski tәrәfindәn Altayda yaşayan türklәrin dilindәn toplanmış “Yaradılış dastanı”na görә, Ülgәn ucsuz-bucaqsız suların üstündә uçarkәn vә hәlә torpaq yox ikәn dünyanı yaratmaq istәdikdә ona işıq donundakı Ağ Әnə adlı bir iyә kömәk olur [25.S.238]. Azәrbaycan folklorunda Şah İsmayıl Xәtayinin obrazı da “Ağ atlı oğlan” adıyla zühur edir. “Bamsı Beyrәk” boyunda Beyrәk Qazan bәyin hüzuruna gәldikdә, “ala sabah sapa yerdә dikilәndә ağ ban evli” [9.S.82], Qazanın evinin yağmalandığı boyda “ağ ban evim burdan keçib, gördünmü?” [27.S.40], yenә hәmin boyda Salur Qazan qarәt edilәn yurduna gә-lәndә “ağ ban evim dikilәndә yurdu qalıb” [27.S.39] ifadәsini dilә gәtirir.

Әski türklәrdә Göy Tanrıya qurban verilәn heyvanlar arasında ağ qoç da vardı. Altay türklәrinin mifoloji tanrısı Ülgәnә aparılan qurbanın donu da açıq rәngdәydi [14.S.19]. Türk kosmolojisindә Qәrb yönünü tәmsil edәn rәngin ağ ol-ması sәbәbindәn Qızıl Orda dövlәtinin qәrb qanadına Ağ orda deyilirdi [15.S19]. Altay türklәri şamanları ağ vә qara şaman deyә iki qismә ayırırdılar [7.S.216-222]. Uçan, yәni günahsız ruhlarla әlaqә saxlayanlar ağ şamanlar, yer altındakı günahkar ruhlarla әlaqә yaradanlar isә qara şamanlardı. Ağqoyunlu dövlәtinin

*Bakı Avrasiya Universiteti, filologiya üzrә fәlsәfә doktoru, dosent. E-mail: [email protected]

“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı at rənglərinin türk dövlət gələnəyi və yönlərlə bağlılığı

87

bayrağı ağ rәngdәydi. Dövlәti yaradan Bayındır boyuna mәnsub әlәmlәr dә ağ rәngliydi [21.S. 33]. Keçmişdә tatarlar hәr il bir ağ ata müqәddәslik donu geydi-rәr, qar yağmamış sahibi belә hәmin atı minmәzdi [26.S.180-181]. Nağılda Mә-likmәmmәd divlәr yurdundan qurtulmaq üçün ağ qoçun belinә atılır. Ağ qoç onu qara qoçun üstünә tullayır, qara qoç isә Mәlikmәmmәdi qaranlıq dünyaya aparır [4.S.174]. Qәdimdә günbatan tәrәfin rәngi ağ [12.S.8], simvolu isә qızıl sayılırdı [11.S.28].

Әski türklәrdә yönlәr iki şәkildә tәyin olunurdu: biri gündoğan tәrәfә üz döndәrmәklә sağ-solu tәyin etmәk, digәri günәşә üz tutmaqla yönlәri, cәhәtlәri müәyyәnlәşdirmәk idi [24.S.24]. Qәdim türk inancında gündoğanın ayrıca yeri var. Göytürklәr üzlәrini günәşin doğduğu sәmtә tutub bura “irәli”, Qәrb tәrәfә “geri”, güneyә “gün ortası”, quzeyә “gecә ortası” deyirdilәr [24.S.24-25]. Hun xaqanı taxtında daim üzü güneyә oturardı. Onun sol yanı, yәni gündoğan tәrәfi әn hörmәtli yer sayılırdı [3.S.88]. Dünyaya gәldiyim İğdırın Dizә kәndindә me-yit dәfn olunacağı mәzarın başına aparıldıqda üzü gündoğana çevrilib yerә endi-rilir. Hәmin gәlәnәk Türkiyәnin Tunceli vilayәtindәki әlәvilәr arasında da yaşa-yır [18.S.218]. Qәdim türklәrin üzlәrini güneyә döndәrib yönlәri sağ, sol, ön, ar-kurı (arxa) adlandırmaları dini mahiyyәt daşıyırdı. Yönlәrin bu şәkildә tәyini әn çox da hunlar çağında olub, dövlәt tәşkilatı da buna görә tәnzimlәnib [24.S.26]. Bu nizama görә, sol gündoğan tәrәfdi vә müqәddәs qәbul edildiyinә görә vәli-әhd şahzadә burada әylәşirdi. Oğuz zamanında isә dövlәtin sağ tәrәfi daha önәmliydi vә xaqan burada әylәşirdi. Bu nizam tarix boyu davam edib, dövlәt hakimiyyәtini әlindә saxlayanlar daim sağ tәrәfdә әylәşiblәr.

Türk dövlәt gәlәnәyinin banisi olan Mete xaqan e.ә. 201-ci ildә Çin xaqanı Kao-tini Pәtәng dağı hәrbindә mühasirәyә salanda ordusunu dörd at rәn-ginә görә düzmüşdü: gündoğan tәrәfdә “boz”, günbatanda “ağ”, güneydә “qo-nur”, quzeydә isә “qara” atlılar dayanmışdı [22.S.99; 3.S.91; 16.S.285].

Buna görә göy rәng qәdim türk inancında Tanrını tәmsil edir vә müqәddәs sayılırdı. Göy qәdim türkcәdә “yaruq” [işıq, parlaq] anlamı daşıyır vә әn ulu mәkan kimi tәsәvvür olunurdu. Yer-su isә türkcәdә “kararıq” deyilәn mәfhumun zirvәsi idi, bunun astroloji simvolu Ay vә Qara İlan adlı bürcdür [11.S.26]. Qa-qouzlar qәdimdә göyü şüşә qübbә şәklindә tәsәvvür edirmişlәr [30.S.60]. Boz rәng dә göyün rәnginә yaxın olduğundan müqәddәslik mәnasıyla yüklәnib, şәrq-dәki atların rәngi olub. Hun vә Göytürk dönәmlәrindә Göytanrıya boz at qurban verilirdi. At hәm praktik dәyәri olan bir heyvan idi, hәm dә qamlar onunla göyә çıxır, yeraltı dünyaya enә bilirdilәr [6.S.140-141]. Anadoluda da at-arvad-silah üçlәmәsi bu üç şeyә verilәn dәyәri vurğulayır. Xakasların “Ay Xuucın” adlı das-tanında Xan Mәrgәn oğurlanıb yer altına aparılan uşaqlarını tapıb gәtirmәk üçün doqquz qulac boyundakı boz atıyla qaranlıq dünyaya enir [1.S.551]. Babai üs-yanını başladan Baba İlyasın da atı boz rәnglidir. Bu mәlumat onun nәvәsi Әlvan Çәlәbi tәrәfindәn yazılan “Mәnaqibnamә”dә qeydә alınıb [19.S.205-206]. Kül Tigin abidәsindә yazıldığına görә, Kül Tigin Çin komandanı Çaçanın ordusu ilә döyüşәrkәn “öncә Tadık Çorun boz atına, sonra İşbara Yamtarın boz atına, üçüncü olaraq da Yügәn Silig Bәyin kәhәr atına minib” [28.S.33] düşmәnә hücum edib.

Seyfəddin Altaylı

88

Sağ tәrәfin önәmi türk dünyasının hәr tәrәfindә müşahidә olunur. “Ma-nas” dastanında Manasın bir ünvanı da Sarı Noqaydır, çünki o, sağ qola mәxsus-du [23.S.301]. Әlәvilәrdә bir qız qoşulub qaçdıqdan vә onların toyuna razılıq ve-rildikdәn sonra qız evindә tәşkil onunan xınayaxdı mәrasimindә xına öncә qızın, sonra da nişanlısının müsahib qardaşının sağ әlinә yaxılır [20.S.92-93]. Altay türklәrinin inamına görә, hәr insanın sağında “yayuçı” adlı yaxşılıq, solunda isә yeraltı dünyanın hakimi Әrlikin yolladığı “qara” iyә var [17.S.17]. Altay evlә-rinin sağ tәrәfi qadınlara mәxsusdur [2.S.128]. Әlәvilәrin cәm mәrasimlәrindә dәdә meydanın üzbәüzündә sağ tәrәfә sәrilәn postun üstündә әylәşir, onun so-lunda saz çalan әrәnlәr, sağında isә bacı adlanan qadınlar әylәşir [29.S.334]. Trakyada Balım Sultan ocağına bağlı bәktaşilәr vә bәdrәddinilәrdә mürşid mey-dan evindә küncdә, kişilәr sağında, qadınlar da solunda әylәşir [5.S.70].

Qәdim türk inamında qara rәng coğrafi baxımdan quzeyi, şiddәt vә gücün böyüklüyünü göstәrmәkdә, yaxşılığın qarşısında pisliyi, hәyata qarşılıq ölümü vә yası ifadә etmәkdә xüsusi bir funksiya daşıyırdı [12.S.40-42]. Qaqouzlar Bö-yük hәftәyә “Qaranlıq hәftә” deyir, bu hәftәdә ölәnlәrin günahkar olduğuna ina-nırlar [30.S.362]. “Üç pәhlәvan” nağılında da Gürgәn Qıvıran sallandığı quyu-nun dibindәki qaranlıq dünyaya qırxıncı gün çatır [30.S.36]. Anadoluda yaşayan әlәvilәrdә qara rәng cәhalәtin, qırmızı isә işığın, aydınlığın rәmzidir [19.S.23]. “Kitabi-Dәdә Qorqud”un “Boğac xan” boyunda Bayındır xan “Kimin ki oğlu-qızı yoxdur, qara otağa qondurun, qara keçә altına döşәyin, qara qoyunun yahnısından qabağına gәtirin” [9.S.39] deyә buyuraraq qara rәngә münasibәtini bildirir.

XI әsr divan әdәbiyyatının öncüllәrindәn olan Yusif Xas Hacib “Qutadğu Bilig” adlı әsәrindә Qaraxanlı dövlәti zamanında yaşayan sıravi tәbәәlәri “qara”, bәylәri isә “ağ” deyә tәsniflәndirir [13.S.157].

Türgiş dövlәti qәrbi göytürklәrin on boyu tәrәfindәn yaradılmışdı. Onların beşi gündoğanda, beşi dә günbatanda yaşayırdı. Dediyimiz sәltәnәti gündoğanda mәskun olanlar qurduğuna görә adına Sarı Türgiş dövlәti deyirdilәr. Bu dövlәt 716-cı ildә tәnәzzülә uğradıqda günbatanda yaşayanlar onu bәrpa etdilәr, ancaq adını türk dövlәt gәlәnәyinә uyaraq mәcburәn Qara Türgiş dövlәti qoydular [23.S.275]. Qaraxanlı dövlәtinin vәzirlәri dә qara ipәkdәn nişanә daşıyırdılar, çünki dövlәti qara xalqdan olanlar yaratmışdı [12.S.42]. Azәrbaycan әrazisindә dә әsir düşmüşlәr vә xidmәtçilәr üçün “qul-qaravaş” ifadәsi işlәdilir. Türk mi-foloji düşüncәsinә görә, “göy üzü” quzey yöndür, simvolik rәngi olan “qara” da yaşadığımız yerdir [10.S.3-5]. Qәdim türk inancına görә, Tanrı insanlara әt yemәlәrini buyurduqdan sonra Ülgәn göydәn biri qara, digәri ağ rәngli iki daş gәtirәrәk bir-birinә vurub, çıxan qığılcımla ocaq çatıb [14.S.42]. Qaqouzlar torpağın yeraltı dünyanın üstünü örtәn bir qübbә olduğuna inanırlar [30.S.61]. Әfsanәyә görә dә axşam olanda günәş yeraltı dünyaya enir [30.S.62]. “Kitabi-Dәdә Qorqud”un “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunda “Salur Qazan yerindәn durmuşdu, doxsan başlı ban evlәrin qara yerin üstünә tikdirmişdi” [9.S.48], “Baybörәnin oğlu Bamsı Beyrәk” boyunda isә “Qamğan oğlu Xan Ba-yındır yerindәn durmuşdu, qara yerin üstünә ağ ban evin tikdirmişdi” [8.S.64] deyilir.

“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı at rənglərinin türk dövlət gələnəyi və yönlərlə bağlılığı

89

Türklәrin quzey yönә “qara” demәsi bu bölgәdә iqlim şәraitinin hәddәn artıq ağır vә ağacların, otların mәhsuldarlığının güneyә görә daha az olmasın-dandır. Azәrbaycan vә Anadolu әrazilәrindә işlәdilәn “qara qış” ifadәsi dә bun-dan yaranıb. Güney isә quzeyә nisbәtәn isti olduğuna görә “qara”nın әksinә – “ağ” rәnglә tәmsil edilib.

“Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunda “Qonur atın yiyәsi, Uruz xanın ağası, Bayındır xanın kürәkәni Ulaş oğlu Salur Qazan yerindәn durmuş-du”; yenә hәmin boyda “Qazan qonur atını çәkdirib mindi, Dәli Dondaz tәpәl qaşqa ayğırını mindi, Qazan bәyin qardaşı Qaragünә göy bәdәvi atını tutdurub mindi, Bayındır xanın düşmәnini mәğlub edәn Şir Şәmsәddin ağ atını çәkdirib mindi, Parasarın Bayburd hasarından sıçrayıb aşan Beyrәk boz ayğırına mindi, qonur atlı Qazana “keşiş” deyәn Bәy Yeynәk doru ayğırına mindi” [8.S.140] de-yilir. “İç Oğuza Daş Oğuzun dönük çıxması vә Beyrәyin öldüyü boy”da Qazan Aruza Qılbaş vasitәsilә xәbәr yollayıb deyir: “Dәvәlәrimi nәrildәtdilәr, qaracıq Qazlıq atlarımı kişnәtdilәr” [8.S.221].

Oğuz xaqanın eradan әvvәl 201-ci ildә Pәtәng dağı döyüşündә hunlardakı yön anlayışına uyğun olaraq gündoğan tәrәfdә boz, günbatanda ağ, güneydә qo-nur, quzeydә isә qara atlılar yerlәşdirmәsi vә ordusunu buna görә nizamlaması, Kül Tiginin düşmәnlә döyüşәrkәn mindiyi atların rәnginә görә Orxon abidә-lәrindә çeşidlәnmәsi, “Kitabi-Dәdә Qorqud”da Qazanın qonur, Bәy Yeynәyin doru (qonur), Beyrәyin boz, Şir Şәmsәddinin ağ at minmәsi, Qazanın Qazılıq at-larının qara rәngli olması Oğuz xaqan dövründәki dövlәtçilik vә yön anlayışının hәm göytürklәrdә, hәm dә “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanlarında eynilә davam et-diyini sübuta yetirir.


1. Arıkoğlu Әkrəm. Hakas Destanları I. TDK Yay. Ankara, 2007. 2. Asena G.A. Nikolay Şodoyevin Diliylә Altay Bilik, Pan yay. İstanbul,

2011. 3. Asena G.A-J. M. Dә Groot, Hunlar vә Türkistan, Pan yay. İstanbul, 2010. 4. Azәrbaycan nağılları. Bakı, “Şәrq-Qәrb”, 2005. 5. Bahadır İbrahim. Alevi Törәn vә Ritüalleri, Sempozyum. İmәcә Kültür

Sanat Evi, Ankara, 2005. 6. Çoruhlu Yaşar. Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı, İstanbul, 2002. 7. Әlizadə Mircea. Şamanizm, Ankara, “İmgә yay”, 1999. 8. Әlizadə Samət. Kitabi-Dәdә Qorqud, Bakı, “Yazıçı”,1988. 9. Әlizadə Samət. Dәdә Qorqud Ensiklopediyası, “Kitabi-Dәdә Qorqud”,

Bakı, “Yeni Nәşrlәr Evi”, c. I, 1999. 10. Әsin Әməl. Türk Kosmolojisi, İstanbul, 1979. 11. Әsin Әməl. Türk Sanatında İkonografik Motiflәr, Kabalcı, İstanbul, 2004. 12. Gənç Rəşat. Türk İnanışları ilә Milli Gәlәnәklәrindә Rәnklәr, Ankara, 1997. 13. Xas Hacib Yusif. Kutadgu Bilig, Çeviri: Rәşit Rahmәti Arat, TTK

basımevi, Ankara, 1974.

Seyfəddin Altaylı

90

14. İnan Abdülkadir. Tarihtә vә Bugün Şamanizm, Ankara, 1999. 15. Kafalı Mustafa. Altın Orda Hanlığının Kuruluş vә Yüksәliş Devirlәri, Әd.

Fak. Yay. İstanbul, 1976. 16. Kafesoğlu İbrahim. Türk Milli Kültürü, Ötüken Yay. İstanbul, 1998. 17. Kalafat Yaşar. Rәnklәr, Berikan yay. Ankara, 2012. 18. Kılavuz Hasan. Alevi Törәn vә Ritüalleri, Sempozyum. İmәcә Kültür

Sanat Evi 2-3 Nisan, Ankara, 2005. 19. Melikoff İren. Kırklar Cәmindә, Dәmos yay. İstanbul, 2007. 20. Melikoff İren. Uyur İdik Uyardılar, Dәmos yay. İstanbul, 2006. 21. Ögəl Bahaəddin. Türk Kültür Tarihinә Giriş, KBY, Ankara, 1991. 22. Ögəl Bahaəddin. Türk Kültürünün Gәlişmә Çağları, TKAӘ Vakfı Yay.

İstanbul, 1988; Hunlar vә Türkistan, G. A. Asena-J. M. Dә Groot, Pan Yayınları, İstanbul, 2010; Kafәsoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken yayınları, İstanbul, 1998.

23. Ögəl Bahaəddin. Türk Mitolojisi, c. I, TTK Yay. Ankara, 2010. 24. Ögəl Bahaəddin. Türklәrdә Devlet Anlayışı, KBY, Ankara, 1999. 25. Radloff Wilhelm. Sibirya’dan Seçmәlәr, çeviri. Ahmәt Temir, KBY,

İstanbul, 1976. 26. Roux Jəan-Paul. Orta Asya’da Kutsal Bitki vә Hayvanlar, Kabalcı,

İstanbul, 2005. 27. Schmiede H. Ahmət. Kitab-i Dәdәm Korkut, TDV Yay. İstanbul, 2009. 28. Tekin Talat. Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2006. 29. Yörükan Yusuf Ziya. K.B. Yayınları, Ankara, 1998. 30. Zanet Todur. Qaqauzluk, Kişinyov, 2010.

____________


№ 1 2016

““TTÜÜRRKKOOLLOOJJİİ QQUURRUULLTTAAYY –– 9900””

Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

S ə r ə n c a m ı

2016-cı ildə Bakı şəhərində Birinci Türkoloji Qurultayın keçirilməsinin 90 illiyi tamam olur. Türkoloji Qurultay türk xalqlarının mədəni inteqrasiyasında yeni mərhələnin təməlini qoymuş

diqqətəlayiq hadisələrdəndir. Qurultayda əsaslı müzakirə obyektinə çevrilmiş problemlərlə bağlı böyük perspektiv əhəmiyyətə malik qərarlar qəbul edilmiş, latın qrafikalı yeni əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri işlənib hazırlanmışdır. Həmin əlifbanın ilk kütləvi tətbiqinə türkdilli respublikalardan məhz Azərbaycanda başlanılması hələ XIX əsrdən etibarən burada mütərəqqi ziyalıların əlifba islahatı uğrun-da fəal şəkildə apardıqları mübarizənin nəticəsi idi. Lakin sovet idarə üsulu çox keçmədi ki, bütün bunların ardıcıl gerçəkləşdirilməsinin qarşısını müxtəlif vasitələrlə aldı.

XX yüzilliyin sonlarına doğru Azərbaycan Respublikasının öz dövlət müstəqilliyini bərpa etməsi ilə Azərbaycan dilinin rəsmi dövlət dili statusu qəti surətdə təsbit edildi və Türkoloji Qurultay tərəfindən vaxtilə irəli sürülmüş tövsiyələrin müasir şəraitdə uğurla həyata keçirilməsi üçün əlverişli zəmin yarandı. Bir əsr boyunca üçüncü dəfə dəyişdirilməyə məruz qaldıqdan sonra latın qrafikalı yeni əlifbaya keçildi və ölkənin ictimai-siyasi həyatının, xalqın yazı mədəniyyəti tarixinin taleyüklü məsələlərinin həlli istiqamətində mühüm addımlar atıldı.

Qurultaydan bəri ötən dövr türkologiyaya dair araşdırmalar sahəsində yeni konsepsiyaların formalaşdırılması, Azərbaycanın türkoloji araşdırmaların nüfuzlu mərkəzlərindən biri kimi tanınması və türk xalqlarının mədəni-mənəvi birliyinin nəzəri-elmi bünövrəsinin yaradılması ilə əlamətdardır. Qazanılan nailiyyətlər eyni zamanda qurultayın təşkili işinə töhfələr vermiş, totalitar rejim qurbanı görkəmli alimlərin xatirəsinə ehtiramın ifadəsidir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq və türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının mədəni həyatında müstəsna rol oynadığını nəzərə alaraq, Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyinin layiqincə keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə qərara alıram:

1. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi və Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə birlikdə Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər planını hazırlayıb həyata keçirsin.

2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin.

İlham ƏLİYEV, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri, 18 fevral 2016-cı il

___________

Распоряжение Президента Азербайджанской Республики о проведении 90-летнего юбилея Первого тюркологического съезда

92

““ТТЮЮРРККООЛЛООГГИИЧЧЕЕССККИИЙЙ ССЪЪЕЕЗЗДД –– 9900””

Р а с п о р я ж е н и е

Президента Азербайджанской Республики о проведении 90-летнего юбилея

Первого тюркологического съезда

В 2016 году исполняется 90 лет со дня проведения в городе Баку Первого тюркологи-ческого съезда.

Тюркологический съезд является одним из значимых событий, заложивших основу нового этапа в культурной интеграции тюркских народов. На Съезде были приняты имеющие большое перспективное значение решения по проблемам, ставшим объектом основательного обсужде-ния, разработаны научно-методические принципы перехода на новый алфавит на основе латин-ской графики. Именно в Азербайджане, первом среди тюркоязычных республик, началось мас-совое применение данного алфавита, что являлось результатом активной борьбы за реформу алфавита, которую прогрессивная интеллигенция вела здесь еще с XIX века. Однако спустя некоторое время советская система управления различными способами предотвратила последо-вательную реализацию всего намеченного.

Ближе к концу ХХ столетия, с восстановлением Азербайджанской Республикой своей государственной независимости, окончательно был закреплен статус азербайджанского языка как официального государственного языка и появилась благоприятная почва для успешного осуществления в современных условиях рекомендаций, выдвинутых в свое время Тюркологи-ческим съездом. После трех смен алфавита в течение одного века, был осуществлен переход к новому алфавиту на основе латинской графики и предприняты важные шаги, направленные на решение судьбоносных вопросов общественно-политической жизни страны и истории пись-менной культуры народа.

Прошедший после Съезда период ознаменован формированием новых концепций в об-ласти исследований по тюркологии, признанием Азербайджана одним из влиятельных центров тюркологических исследований и созданием научно-теоретической основы культурно-духовного единства тюркских народов. Достигнутые успехи в то же время являются выражением почтения памяти выдающихся ученых, внесших вклад в организацию Съезда и ставших жерт-вами тоталитарного режима.

Руководствуясь пунктом 32 статьи 109 Конституции Азербайджанской Республики, в целях обеспечения достойного проведения 90-летнего юбилея Первого тюркологического съезда с учетом его исключительной роли в культурной жизни тюркских народов, в том числе азербай-джанского народа, постановляю:

1. Национальной академии наук Азербайджана совместно с Министерством образова-ния Азербайджанской Республики и Министерством культуры и туризма Азербайджанской Республики подготовить и осуществить план мероприятий, посвященных 90-летнему юбилею Первого тюркологического съезда.

2. Кабинету министров Азербайджанской Республики решить вопросы, вытекающие из настоящего Распоряжения.

Ильхам АЛИЕВ

Президент Азербайджанской Республики город Баку, 18 февраля 2016 года

___________

Order of the President of the Republic of Azerbaijan on Holding the 90th Jubilee of the First Turkological Congress

93

""TTUURRKKOOLLOOGGIICCAALL CCOONNGGRREESSSS--9900""

O r d e r

of the President of the Republic of Azerbaijan

on Holding the 90th Jubilee of the First Turkological Congress

The 90th anniversary of the First Turkological Congress marks in Baku, 2016. Turkological Congress is one of the noteworthy events that has laid the foundation for a new

stage in the cultural integration of the Turkic peoples. At the Congress the decisions of great perspective importance which have become the objects of thorough discussions were adopted, as well as, the scientific and methodological principles of transition to a new Latin alphabet with Latin letters were developed. The first mass usage of that alphabet in Azerbaijan among all the other Turkic-speaking countries was the result of the active struggle of the progressive intelligentsia since the XIX century for the reform of the alphabet. But after a time, the Soviet system prevented the consistent implementation of all this in different ways.

Towards the end of the XX century with the restoration of the state independence of the Republic of Azerbaijan the status of the Azerbaijani language as an official language was finally fixed and there were favorable circumstances for the successful implementation of the current conditions in the recommendations put forward in due time by Turkological Congress. After the third change within one century there was the transition to a new alphabet with the Latin letters, and important steps to address the crucial issues of social and political life of the country, the history of the written culture of the people were undertaken.

The past period after the Congress is marked with the formation of new concepts in the field of researches on Turkology, as well as, with the recognition of Azerbaijan as one of the influential centers of Turkological investigations and the creation of a scientifically-theoretical basis of cultural and spiritual unity of Turkic peoples. The achieved results are, at the same time, the expression of respect for the memory of the distinguished scientists, who became the victims of the Totalitarian regime, doing their best to organize this Congress.

Governed by Clause 32 of Article 109 of the Constitution of the Republic of Azerbaijan, and taking into consideration the unprecedented role of the First Turkological Congress in the cultural life of Turkic peoples and of Azerbaijani people to hold the 90th jubilee of the Congress, I hereby resolve:

1. Azerbaijan National Academy of Sciences jointly with the Ministry of Education and the

Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan to prepare and implement a plan of events dedicated to the 90th anniversary of the First Turkological Congress.

2. Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan to solve issues arising from this Order.

Ilham ALIYEV, President of the Republic of Azerbaijan

Baku, February 18, 2016

___________


№ 1 2016

К 90-летию Первого всесоюзного тюркологического съезда

РАМИЗ АСКЕР (Азербайджан)*

БАКИНСКАЯ ЗАРЯ НА ВОСТОКЕ

15 сентября 1925 г. в Москве состоялось заседание востоковедов Со-ветского Союза, где было решено созвать съезд с участием всех тюрколо-гов страны для обсуждения перехода тюркских народов на латинскую графику. Созыв съезда был поручен Научной Ассоциации востоковедения СССР и Обществу обследования и изучения Азербайджана.

Первый всесоюзный тюркологический съезд, созванный в Баку с 26 февраля по 6 марта 1926 г., стал важной вехой в политическом, научном и культурном плане для тюрко-татарских, горских и других народов Совет-ского Союза. По данным мандатной комиссии, в работе съезда участвовал 131 делегат: 93 из них – тюрки, 38 – представители народов Кавказа и Сред-ней Азии, Сибири, Поволжья, а также специалисты Академии наук СССР, Научной ассоциации востоковедения, Украинской академии, Закавказской ассоциации востоковедения и персонально приглашенные тюркологи из-за рубежа, в том числе ученые из Турции (3 чел.), Германии (2 чел.), Австрии (1 чел.) и Венгрии (1 чел.). Среди делегатов была одна женщина - учитель-ница Султанова из Азербайджана. [1.с.498].

Согласно стенографическому отчету, на съезде были заслушаны и обсуждены доклады и содоклады по следующим 14 вопросам: современное состояние и ближайшие задачи изучения истории, этнографии, языков тюркских народов; родственные связи тюркских языков между собой и с монгольскими, тунгусскими, фино-угорскими и яфетическими языками; система научной терминологии и терминология на тюркских языках; об-щие основы орфографии тюркских языков; основы построения алфавита с лингвистической и технической точек зрения и алфавиты тюркских наро-дов; развитие литературного языка у тюркских народов; вопросы методики преподавания тюркских языков; итоги и перспективы изучения литератур тюркских народов; организационная структура и ближайшие задачи тюр-кологических научных учреждений СССР; методы краеведческой работы среди тюркских народов; последние культурные достижения тюркских на-родов и организационные вопросы. По этим вопросам было проведено 17 заседаний, заслушано 37 докладов и содокладов. 5 докладов было посвяще-

*Бакинский Государственный Университет, доктор филологических наук. E-mail: [email protected]

Бакинская заря на Востоке

95

но истории и этнографии, 2 – литературе, 7 – языкам, 7 – проблемам алфа-вита, 6 – орфографии, 2 – культуре, 5 – проблемам терминологии, 3 – воп-росам методики преподавания [2; 3].

Большое практическое значение имели, главным образом, три раздела: орфография, терминология и алфавит. Неслучаен тот факт, что наибольшее количество докладов приходилось именно на эти, указанные выше, три вопроса. Основным докладчиком по орфографии был профессор Л.В.Щерба, а содокладчиками – Галимджан Ибрагимов, профессор Л.И.Жирков, Ш.Рахими и Ф.Ага-заде. Профессор Азербайджанского госу-дарственного университета Бекир Чобан-заде выступил с докладом о сис-теме научной терминологии, ученый секретарь Общества обследования и изучения Азербайджана Зифельдт-Симумяги, делегаты Х.О.Одабаш и А.Байтурсун говорили о принципах образования научной терминологии в тюркских языках. Кратко остановившись на естественной эволюции язы-ков, Зифельдт-Симумяги указал, что в наши дни нет времени ждать раз-вития языка, науки и литературы "естественным" путем, т.е. стихийно, а необходимо это развитие регулировать сознательно, с помощью государ-ственных терминологических комиссий и других научных органов и при содействии широкой общественности. Попытки реформы старого, крайне несовершенного и до отказа засоренного арабскими и персидскими терми-нами тюркского литературного языка идут по четырем направлениям:1) панисламисты стремятся сохранить максимально большое количество арабско-персидских терминов; 2) европеизаторы – максимум европейских слов; 3) пантюркисты или стараются навязать константинопольский лите-ратурный язык, или носятся с утопическим планом создания единого лите-ратурного языка для всего тюркоязычного мира; 4) "народники" предлага-ют восстановить в литературе народный язык. Докладчик считал правиль-ным последнее течение и предлагал "при выборе терминов, прежде всего, обращаться к народному рабоче-крестьянскому языку. В случае отсутствия элементарных терминов в народном языке возможно заимствование из других родственных языков и наречий, как подчиняющихся тем же языко-вым законам". Далее возможно заимствование из европейских языков, но при этом необходимо соблюдать следующие условия: 1) заимствованное слово не должно выходить за границы определенных звуков, свойственных заимствующему языку (например, не должно содержать аффрикаты ц); 2) в заимствуемых словах могут быть лишь такие сочетания и чередования звуков, которые свойственны заимствующему языку (например, слово не должно начинаться согласным дифтонгом); 3) заимствуемые слова должны укладываться в правила сингармонии; 4) необходимо сохранять общий стиль языка в интересах психофизиологической экономии сил говорящего" [1.с.247].

Одним из вопросов, который привлек пристальное внимание не только представителей тюркских народностей, населяющих СССР, но и проживающих за границей был, вне всякого сомнения, вопрос об алфавите. Он имел огромное культурное и общественное значение, ибо затрагивал

Рамиз Аскер

96

широкие слои населения и поэтому вызывал более оживленные прения, чем другие вопросы. Вопрос этот был поставлен лишь в плоскости выясне-ния преимуществ латинского или арабского алфавитов.

По этому вопросу выступили профессор Н.Ф.Яковлев, профессор Л.И.Жирков, Джалил Мамед-заде, Галимджан Шараф, Галимджан Ибраги-мов, Бикджан Рахманов, Фархад Ага-заде, С.А.Айвазов, Ахмед Байтурсун, И.Н.Барахов, Ислам Карачайли, А.М.Сабашкин, П.И.Иванов, Назир Тюря-кулов, Умар Алиев и др. За исключением делегата из Татарии Галимджана Шарафа, все ораторы были против арабского письма. Сторонники латин-ского алфавита указали, что немусульманские народы сравнительно легко переходят на латинский алфавит, тогда как среди мусульманских народностей этот вопрос встречает большие затруднения, так как здесь он связан с религиозными предрассудками. Было подчеркнуто, что арабский алфавит не выходит за пределы мусульманского мира, и даже в этих пре-делах он уступает территорию за территорией. Были интересные суждения и о русском алфавите: касательно этого алфавита говорили, что он истори-чески связан с русификаторской и миссионерской политикой царизма. Это обстоятельство придало ему такой привкус, что большинство народов СССР при создании своей письменности, не принимает его и, даже приняв, впоследствии отказываются от него.

По вопросу о системе письма основные предложения сводились к то-му, что выбор наиболее удачной графики должен определяться: а) со-ображениями наибольшей простоты графических движений при достаточ-ной различимости знаков и букв; б) сознательным выбором определенной системы восполнения недостающих знаков в принятом за основу алфавите, т.е. системой сочетаний, или надстрочных знаков, или новых букв и пр.; в) соображениями наибольшей экономии в смысле пространственного протя-жения начертаний слов. Обсуждая чисто технические достоинства трех главных конкурирующих между собой алфавитов (латинского, русского и арабского), участники съезда пришли к выводу, что предпочтение следует отдать первому алфавиту. Правда, Галимджан Шараф пытался доказать что арабское письмо намного экономнее, быстрее и выгоднее, чем латинский и русский алфавиты. Например, у татарских учеников скорость чтения на арабском языке выше в среднем на 26 %, а скорость письма выше на 32 %, чем у русских учеников [1.с.284-417].

После долгих дебатов председатель Совнаркома Дагестана Коркма-сов от имени делегаций Азербайджана и республик Закавказья, Узбекиста-на, Киргизской, Дагестанской, Туркменской, Якутской автономных облас-тей Северного Кавказа, Карачаевского, Балкарского, Кабардинского, Ин-гушского, Чеченского, Адыг-Черкесского, Осетинского, Туркменского ав-тономных районов предложил следующую резолюцию:

1. Констатируя преимущество и техническое превосходство нового тюркского (латинского) алфавита над арабским и реформированным араб-ским алфавитом, а также огромное культурно-историческое и прогрессив-ное значение нового алфавита по сравнению с арабским, съезд вместе с тем


97

считает введение нового алфавита и метод его проведения в отдельных тюрко-татарских республиках и областях делом каждой республики и каж-дого народа.

2. В связи с этим, съезд констатирует факт огромного положительно-го значения, заключающегося во введении Азербайджаном, областями и республиками СССР (Якутией, Ингушетией, Осетией, Карачаево-Черкес-ской, Кабардинской, Балкарской обл.) нового тюрко-латинского алфавита. Отмечая и горячо приветствуя огромную положительную работу, проде-ланную означенными областями и республиками СССР в области введения нового тюркского (латинского) алфавита, съезд рекомендует всем тюрко-татарским народам изучить опыт и метод Азербайджана и других областей и республик СССР для его возможного проведения у себя.

За резолюцию Коркмасова (за латинский алфавит) голосовал 101 де-легат, за резолюцию Шарафа (за арабский алфавит) – 7 делегатов, 9 делега-тов воздержались [1.с.417-419]. Воздержались русские ученые, которые считали себя не компетентными принимать участие в вынесении оконча-тельного решения по этому вопросу, являющемуся делом самих тюрко-та-тарских народов. Так принималось решение, имеющее колоссальное ре-волюционно-историческое значение для всего мусульманского Востока.

Съезд после себя не оставил никакого выборного органа и ограни-чился тем, что рекомендовал всем тюркским республикам и областям орга-низовать на местах Тюркологические Комитеты для сбора и систематиза-ции материалов по тюркологии, учета и хранения рукописей, изучения местных говоров и диалектов и т.д. Комитеты должны постоянно поддер-живать между собой связь и производить обмен печатными изданиями. Съезд признал желательным переиздание ставшего библиографической редкостью, пока единственного в своем роде словаря тюркских наречий В.Радлова.

Что касается второго Всесоюзного тюркологического съезда, то съезд высказался за созыв его не позже чем через 2 года в Узбекистане, в г. Самарканд.

В заключение необходимо сказать об огромном культурно-истори-ческом значении съезда не только для тюрко-татарских народов, населяю-щих СССР, но и для соседних мусульманских стран, а также для всего на-учного мира, которому, как это подчеркнул в своей приветственной речи председатель ЦИК Союза ССР Газанфар Мусабеков, "представляется воз-можность подытожить результаты работ за ряд лет и наметить дальнейшие пути развития тюркологии". Историческое значение съезда заключалось в том, что впервые представители тюрко-татарских народностей имели воз-можность встретиться на своем съезде и разрешить наболевшие вопросы. "В великое дело создания нового освобожденного человечества, – говорил председатель организационной комиссии по созыву съезда и председатель ЦИК Азербайджана Самедага Агамали-оглы, – съезд, несомненно, внесет свою лепту. Ведь дать верную научную основу культурному развитию многомиллионных народов на рубеже Востока, того Востока, где большая

Рамиз Аскер

98

часть человечества находится под ярмом иностранного гнета и собствен-ных предрассудков, это значит потрясти этот самый Восток". Известный тюркский ученый, профессор Б.Чобан-заде, один из наиболее активных участников съезда, писал: "Главное значение съезда следующее: тюрколо-гия, служившая до сих пор в руках западных империалистов, пользовав-шихся темнотой Востока, орудием эксплуатации и колонизаторской поли-тики, отныне станет ценным результатом мышления честных и серьезных людей, совместно работающих над самыми неведомыми и вместе с тем интересными документами истории цивилизации человечества. Съезд тюр-кологов является новым шагом к интернационализму, соединяющим отста-лую часть человечества с лучшей частью современной цивилизации и зай-мет место в истории человеческой культуры… С принятием нового алфа-вита тюркские народы вошли в культурную семью европейцев. Обладая европейскими средствами фиксирования передачи мысли, тюрко-татарские народы призваны будут играть роль передатчика культурно-революцион-ных идей СССР на Востоке” [4.с.37-50].

Съезд рекомендовал использовать опыт Азербайджана по латиниза-ции в других республиках и областях Союза. Для этого был создан Всесо-юзный центральный комитет нового тюркского алфавита (ВЦК HTA). С этого момента начинается этап организованного и широкого движения за латинизацию письменности тюркских народов, применявших главным об-разом арабский алфавит. В построении алфавита впервые выдвигается ло-зунг "унификации", то есть графического и фонетического объединения от-дельных национальных алфавитов. Первый пленум ВЦК HTA (Баку, 1927 год) принял проект унифицированного нового тюркского алфавита из 34 букв с вводимыми по мере надобности добавочными знаками для отдель-ных языков.

7 августа 1929 года постановлением ЦИК и СНК СССР “О новом ла-тинизированном алфавите народов арабской письменности Союза СССР” переходу на латинский алфавит был придан официальный статус. Начался переход на новый алфавит газет и журналов, издательств, учебных заведений. С 1930 года наступает новый этап латинизации, происходит развитие национальных литературных языков, создание новой терминологии, упорядочение орфографии и овладение различными видами техники (полиграфия, машинопись, телеграф, национальная стенография). Кроме технических удобств применения письма для Советского государства был важен политический аспект – разрыв общества с традиционной исламской культурой, которую символизировала арабская графика, проведение политики массовой атеизации страны. Латинизация алфавита в СССР не могла не отразиться на латинизационном движении и за рубежом.

В 1928 г. под несомненным влиянием успехов латинизации в Азер-байджане с арабского на латинский алфавит перешла Турецкая Республика [5;6]. В 1930 г. Тувинская Народная Республика тоже перешла на латинскую графику.


99

Спустя некоторое время латинская графика перестала удовлетворять советское руководство, перешедшее к реализации политики ускоренного сближения и слияния народов. В русле этой политики был перевод всех языков народов СССР на письменность на основе кириллицы. Суть этой политики ясно выразил один из разработчиков этой реформы: "С ростом культурного уровня народов СССР латинизированный алфавит перестал удовлетворять потребности развития языков. Он не обеспечивал всех усло-вий к сближению с культурой великого русского народа". После решения ЦК ВКП(б) и СНК СССР в начале 1939 года в течение трех месяцев был осуществлен полный переход на кириллицу.

После распада СССР в 1991 г. во всех бывших тюркских респуб-ликах Советского Союза началось движение за восстановление латинского алфавита. В настоящее время на латинский алфавит перешли Азербайджан, Узбекистан и Туркменистан. Казахстан и Кыргызстан намерены сделать это поэтапно, а автономные тюркские единицы Российской Федерации не в состоянии сделать этого из-за вето президента России.

Л И Т Е Р А Т У Р А 1. Первый Всесоюзный тюркологический съезд 26 февраля – 5 марта 1926 г.

Стенографический отчет. Баку: АССР, 1926. 2. 1926-cı il I Bakı Türkoloji Qurultayı: stenoqram materialları, biblioqrafiya və

fotosənədlər. Ruscadan tərcümə, önsöz və şərhlərin müəllifləri Kamil Vəli Nəri-manoğlu, Əliheydər Ağakişiyev. Bakı: Çinarçap, 2006.

3. Adil Babayev. Azərbaycan dilçiliyinin tarixi. Bakı, 1996. 4. И.Барахов. Итоги 1-го Всесоюзного тюркологического съезда

//"Хозяйство Якутии", 1926, № 5. 5. Bilal N. Şimşir. Türk Yazı Devrimi. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara:

1992. 6. İsayeva Ş. 1926 Bakü Türkoloji Kurultayıve Türk İnkılabına Tesirleri.

Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 2000.

____________


№ 1 2016

FAİQ ƏLƏKBƏROV (Azərbaycan)*

AZƏRBAYCANDA 90 İL ÖNCƏ TÜRKOLOJİ QURULTAYIN KEÇİRİLMƏSİNİN

ƏSL MAHİYYƏTİ HAQQINDA

X ü l a s ə

Məqalədə 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Türkoloji Qurultayın qarşısında duran əsas problemlərdən birincisi, milli əlifba və milli dil məsələsi təhlil edilir. Türkoloji Qu-rultayın keçirilməsinin əsas təşəbbüsçüləri isə Yeni Türk Əlifbası (YTƏ) Komitəsi və Azərbaycanı Araşdırma və Öyrənmə Cəmiyyəti idi. Türkoloji Qurultayda ərəb əlifbasın-dan latın əlifbasına keçilməsi çağırışına cavablar dinlənilmişdir. Qurultaya qatılan 131 nümayəndədən 93-ü türkdilli, qalanları digər xalqların təmsilçiləri olmuşlar. Maraqlıdır ki, qurultayda ərəb əlifbasının islahatı və latın əlifbasının qəbul edilməsiylə yanaşı, milli terminologiyanın yaradılması və türkdilli xalqlar üçün ədəbi dil, ana dilinin tədrisi metodikası, türk dillərinin orfoqrafiyası haqqında məsələlərə də yer verilmişdir. Yeni türk əlifbası məsələsində iki cərəyan: 1) latınçılar və 2) islahatçılar (ərəb əlifbası tərəf-darları) mövcud olmuşdur. Məqalədə həmin cərəyanın tərəfdarlarının fikirləri ilə yanaşı, ərəb əlifbasından latın, daha sonra kiril əlifbasına keçilməsinin səbəbləri də izah olunmuşdur.

Açar sözlər: Türkoloji Qurultay, Azərbaycanı Araşdırma və Öyrənmə Cəmiyyəti,

Yeni Türk Əlifbası Komitəsi, latın əlifbası tərəfdarları, ərəb əlifbası tərəfdarları

90 il bundan öncə – Bakıda 1926-cı il fevralın 26-dan martın 5-dək davam

edən türkdilli xalqların Türkoloji Qurultayının qarşısında duran əsas problem-lərdən biri milli əlifba və milli dil məsələsi olmuşdur. Türkoloji Qurultayın keçi-rilməsinin əsas təşəbbüsçüləri isə Yeni Türk Əlifbası (YTƏ) Komitəsi və Azər-baycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti (Azərbaycanı Araşdırma və Öyrənmə Cəmiyyəti) idi. Türkoloji Qurultayda ilk növbədə ərəb əlifbasından latın əlifba-sına keçid çağırışına cavablar dinlənilmişdir. Çünki Türkoloji Qurultayı keçir-məkdə əsas məqsəd ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçmək zərurətini müza-kirə etmək, bu məsələdə türk ziyalılarının dəstəyini almaq idi.

*Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu, fəlsəfə doktoru, dosent. E-mail: [email protected]

Azərbaycanda 90 il öncə Türkoloji Qurultayın keçirilməsinin əsl mahiyyəti haqqında

101

Eyni zamanda qurultayda latın əlifbasının qəbulu, ən pis halda ərəb əlifba-sının islahatının aparılmasına dəstək əldə etməklə yanaşı, milli terminologiyanın yaradılması və türkdilli xalqlar üçün ədəbi dil, ana dilinin tədrisi metodikası, türk dillərinin orfoqrafiyası haqqında məsələlərə də yer verilmişdir. Başqa sözlə, Türkoloji Qurultay türk dilini alınma sözlərdən, xüsusilə ərəb-fars kəlmələrindən təmizləməyi də əsas məsələ kimi müzakirə obyekti seçmişdir. Bu zaman türk di-linin hansı dialektinə daha çox üstünlük verilməsi, yaxud da əski türk dilinə mü-raciət olunması diqqət mərkəzində idi.

Qurultaya qatılan 131 nümayəndə heyətinin 93-ü türkdilli xalqların nüma-yəndələri, digərləri başqa xalqların təmsilçiləri idilər. İştirakçıların əksəriyyəti latın əlifbasına keçidin tərəfdarı olsa da, əleyhinə çıxanlar da vardı [1.S.231].

1920-ci illərdə türkdilli xalqların milli əlifba və milli dil məsələsinin Tür-koloji Qurultay adı altında geniş şəkildə gündəmə gətirilməsi, ən əsası, bu pro-sesdə Azərbaycanın ön plana çıxarılması təsadüfi olmamışdır. Hər halda SSRİ-nin coğrafiyasının və əhalisinin xeyli qisminin türk coğrafiyası və türk xalqlarından ibarət olması bu addımın atılmasında mühüm rol oynamışdır. Sovet ideoloqlarının ərəb əlifbasından latın qrafikasına keçilməsi, milli terminologiya, milli orfoqrafiya məsələsini gündəmə gətirməsi birmənalı şəkildə imperiya maraqlarına hesablanmışdı. Halbuki ilk baxışda SSRİ-nin milli əlifba və milli terminologiya məsələsi “xeyirxah” niyyət, Türkoloji Qurultayın keçirilməsi isə bunun bariz nümunəsi kimi dəyərləndirilirdi. Əslində isə sovet Rusiyasının yeni əlifba siyasəti Azərbaycan, Tatarıstan, Başqırdıstan və Orta Asiya türklərini is-lam-türk dünyasından ayırmaq üçün əvvəlcədən düşünülmüşdü [2.S.9].

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin siyasi müstəqilliyinə son qoyan sovet Rusiyası Yeni Türk Əlifbası adı altında latın qrafikasını Azərbaycan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Krım və Türküstanda tətbiq etməklə türk xalqlarının milli mədə-niyyətlərini zərbə altında qoyurdu. Bu baxımdan sovet ideoloqları üçün bu, müs-təmləkəçiliyə hədəflənmiş “yenilik” idi. Başqa sözlə, tələm-tələsik yeni əlifbaya – latın əlifbasına keçid bütün türkdilli xalqların keçmişi ilə gələcəyi arasında körpünün yandırılmasına, eyni zamanda dünənə qədər onunla eyni əlifbanı pay-laşan türk-müsəlman xalqları, xüsusilə Türkiyə ilə mənəvi və siyasi bağların qı-rılmasına hesablanmışdı.

Maraqlıdır ki, sovet ədəbiyyatında da yeni türk əlifbasının ortaya çıxması-nın birinci mərhələsində (1920-1929) bununla bağlı iki cərəyanın: 1) latınçılar (latın əlifbası tərəfdarları) və 2) islahatçıların (ərəb əlifbası tərəfdarları) olduğu iddia edilirdi [3.S.10]. Əslində, əlifba məsələsi ilə bağlı “latınçılar” və “islahat-çılar” adlanan iki cərəyandan bəhs olunması SSRİ-nin əsl niyyətini gizlətmək üçün uydurulmuş terminlər idi. Hər halda, çar Rusiyasında, eyni zamanda Os-manlı imperiyasında XIX əsrdən başlayaraq milli əlifba və milli dil məsələsinin gündəmə gətirilməsi öncədən düşünülmüş antitürk konsepsiyanın ilk maddələri olmuşdur. Deməli, bu məsələlərin dərininə vardıqda görürük ki, burada problem zahirən gerilik və tərəqqiçi anlamında köhnə əlifbada qalmaq, ya da yeni əlifbaya keçmək məsələsi olmamışdır. Ona görə də məsələni tam dərk etmək üçün XIX əsrin ortalarından başlayaraq “latınçılar” və “islahatçılar”ın milli əlif-ba və milli dil məsələsi ilə bağlı irəli sürdükləri mülahizələrə, ən əsası, onların

Faiq Ələkbərov

102

hansı siyasi-ideoloji dünyagörüşünə və nəzəri-fəlsəfi ideyalara əsaslanmalarına qısaca diqqət yetirmək zəruridir.

Qeyd etdiyimiz kimi, XIX əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycanda, Osmanlı imperiyası və digər türk ellərində “latınçılar”ın ortaya çıxdığını və dai-ma onlara qarşı olan “islahatçılar”ı görürük. Azərbaycanda ərəb əlifbasında isla-hatlar aparılması, ya da latın qrafikasına keçməyin öncülləri arasında Mirzə Fətəli Axundzadə xüsusilə fərqlənmişdir. M.F.Axundzadə Rusiya Elmlər Akade-miyasının üzvü B.Dorna məktubunda yazırdı: “Sivilizasiyanın indiki sürətli nai-liyyətləri dövründə yazının belə qeyri-təbiiliyi mədəni dünyanın Şərq ədəbiy-yatına sarı gedən yolunu həmişəlik bağlaya bilməzdi, onun əlifbasında mütləq dəyişiklik əmələ gəlməli idi” [4.S.50]. Bu işin təşkilatçısı olan çar Rusiyası hiy-ləgərcəsinə Axundzadəyə yol göstərirdi ki, öncə Türkiyə və Qacarlar ərəb əlifba-sında islahatların mümkünlüyü məsələsini müzakirə edərək müəyyən bir qərar qəbul etməlidir. Bu məqsədlə 1863-cü ildə Türkiyəyə səfər edən M.F.Axundza-də ölkənin baş naziri Fuad paşa, eləcə də Türkiyə Elmlər Akademiyasının üzvləri ilə görüşsə də, məqsədinə çatmır. Qacarların Maarif Nazirliyi də ona “yox” cavabı verərək yazır: “Əlifbamızı dəyişdirməyə əsla ehtiyacımız yoxdur” [4.S.101]. Bundan sonra çar Rusiyası ideoloqlarının təsiri altında M.F.Axund-zadədə yeni fikir yaranır: “Mən iki cür əlifba düşünmüşəm. Onlardan biri latın əlifba hərflərindən seçilərək tərtib edilməlidir ki, onu soldan-sağa yazmaq lazım gələcəkdir. İkincisi isə, hazırkı əlifbamız əsasında qurulmalıdır ki, onu hazırda olduğu kimi sağdan-sola yazmaq olar” [4.S.172].

Əlifba məsələsində Axundzadənin yolunu davam etdirən Məhəmməd Ağa Şahtaxtlı XIX əsrin sonlarında yeni əlifba layihəsi hazırlamış və bir müddət bu-nun üçün çalışmışdır. Ancaq çar Rusiyasının ideoloqları həmin dövrdə bunu hə-yata keçirməyin mümkünsüzlüyünü görüb, A.Şahtaxtlıya ciddi dəstək verməmiş-dilər. Bunun “nisgilini” yaşayan A.Şahtaxtlının SSRİ dövründə Azərbaycanın la-tın əlifbasına keçməsini dərhal müsbət qarşıladığını görürük [5.S.20-30; 231]. Şübhəsiz, ilk baxışda mütərəqqi mahiyyət daşıyan ərəb əlifbasında dəyişikliklər edilməsi, ya da latın əlifbasına keçilməsi ideyası müsəlman-türk birliyini parça-lamağa yönəlmişdi. Bu səbəbdəndi ki, M.F.Axundzadənin, Mirzə Kazım bəyin, M.A.Şahtaxtlının “əlifba və dil islahatları” rus-Avropa alimləri tərəfindən rəğ-bətlə qarşılanmış və onlara lazımi dəstəklər verilmişdi. Hər halda, onların ortaq türk dili əvəzinə məhəlli türk dilini müdafiə etmələri, eyni zamanda ortaq əlifbanın aradan qaldırılması prosesində müəyyən əməkləri danılmazdır. Çar Rusiyası maraqlı idi ki, burada yaşayan türk-tatarların vahid millət (türk-tatar: azərbaycanlı, başqırd, özbək, qazax və b.), vahid dil (türk dili: Azərbaycan, tatar, qazax və s.), vahid əlifba (ərəb əlifbası: kiril, latın, ərəb və s.) fikri aradan qaldırılsın və parçalansın. Vaxtilə Əlibəy Hüseynzadə bu “islahatlar”ın antiislam, antitürk mahiyyətini görərək bildirmişdi ki, “əlifba islahatı” tərəfdarlarının (M.F.Axundzadə, M.A.Şahtaxtlı) Tiflisdən bunu bəyan etmələri çox düşündürü-cüdür: “Üç yüz milyon islamın əlifbasının altmış-yetmiş milyon türkün imlasını bir hökmi-qaraquş ilə türkün, islamın mərkəzindən uzaq olan yuvalarından bir-dən dəyişmək istəyirlər! Halbuki böylə mühüm bir əmr üçün kəndilərində lazım gələn məlumatdan əsər belə yox! Türkün imlasının islahı üçün deyil, sərf və


103

nəhvi mükəmməl bilmək, bəlkə bütün türklərin tarixinə, ədəbiyyatına, etno-qrafiyasına, fonologiyasına haqqı ilə aşina bulunmaq tələb edər” [6.S.360].

Fikrimizcə, Ə.Hüseynzadə haqlı idi ki, ortaq türkcədən ayrı Azərbaycan türkcəsinin inkişafında, eləcə də əlifba islahatı məsələsində əvvəlcə çar Rusiyası, sonralar sovet Rusiyasının maraqlı və icraçı olmaları təsadüfi olmamışdır. Hər iki halda məqsəd çar Rusiyası-sovet Rusiyası müstəmləkəsi altında yaşayan türk-ləri, o cümlədən Azərbaycan türklərini türk dünyasından, xüsusilə Güney Azər-baycan və Türkiyədən ayırmaq idi. Bu ona işarə idi ki, “islahatlar” məsələsində M.F.Axundzadə və M.A.Şahtaxtlı hansısa sifarişləri bilərəkdən və ya bilməyə-rəkdən gündəmə gətirirdilər. Çünki əlifba və dil “islahatı”nın əsas müəllifləri çar Rusiyası və Avropa ideoloqları idilər. Onlar müsəlman-türk xalqlarının “oyanışı-na”, “maariflənməsinə xidmət” adı altında ərəb əlifbasında və türk dilində “islahat-lar” etmək niyyətində idilər. Bunu inandırıcı etmək üçün də elə bir şərait yarat-mışdılar ki, həmin ideyaları məhz müsəlman-türk mütəfəkkirləri irəli sürürdülər.

Doğrudur, Qərb mədəniyyətinin təsiri altında milli demokratlar da vaxtilə Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920) dövründə ərəb əlifbasından latın əlifba-sına keçməyi təklif etmişdilər. Bu məqsədlə Azərbaycan parlamentində bir ko-missiya təşkil olunmuş və bu komissiya latınlaşmış türk əlifbasının layihəsini parlamentə də təqdim etmişdi [7.S.70]. Ancaq bir tərəfdən “İslam birliyi” ideyası ilə çıxış edən “ittihadçı”ların, digər tərəfdən isə bolşevizmin gündən-günə Azərbaycan Cümhuriyyətinə qarşı yönəlmiş təzyiqləri nəticəsində latın əlifbası-na keçid məsələsi həmin dövrdə öz həllini tapmamışdı. Eyni zamanda Azər-baycan Cümhuriyyəti latın əlifbasına keçidlə bağlı Türkiyə Cümhuriyyəti ilə ortaq addım atmaq niyyəti də güdmüşdü. Həmin vaxt isə Türkiyə və Azərbaycan Cümhuriyyəti üzərinə olan “mühafizəkar” basqılar bu məsələnin öz həllini tap-masına əngəl olmuşdu.

Sovet dövründə ərəb əlifbasında dəyişikliklər edilməsinin tərəfdarı kimi çıxış edən “islahatçılar”, əslində, həmin milli qüvvələr idi. Vaxtilə ərəb əlifba-sından imtina edib latın əlifbasına keçmək istəyən Azərbaycan milli qüvvələrinin sovet işğalı dövründə bunu istəməməsi təsadüfi deyildi. Əslində, milli-demokra-tik qüvvələri narahat edən latın qrafikasına keçmək deyil, latın əlifbasına keç-mək adı altında ifratçılığa varılması, millətlər arasında ayrı-seçkilik edilməsi, gə-ləcəkdə kiril əlifbasına keçmək üçün bir vasitəyə çevrilməsi idi. Çünki SSRİ xüsusilə əsarət altına aldığı türk xalqlarını özünəməxsus “beynəlmiləl siyasət”lə assimilyasiya etmək niyyəti güdürdü. Bu baxımdan sovet Rusiyasının Azər-baycanın, Tatarıstanın, Başqırdıstanın, Orta Asiyanın türk dövlətlərinin ərəb əlif-basından latın qrafikasına keçməsinə bilavasitə şərait yaratmasında məqsədləri yalnız türk millətlərini maarifləndirmək, elm və biliklərini inkişaf etdirmək ola bilməzdi. Əgər SSRİ, yəni rəsmi Moskva belə səmimi niyyət güdürdüsə, nə üçün yeni əlifba məsələsinə, əsasən, türk-müsəlman xalqları cəlb edilmişdi?! Yoxsa Rusiya üçün ermənilər, gürcülər və başqa millətlər ikinci dərəcəli idilər? Deməli, bu məsələdə Rusiyanın başlıca məqsədi türkdilli xalqları SSRİ-nin əsarətindən kənarda qalan türk-müsəlman ölkələrindən, xüsusilə Türkiyə türklərindən ayır-maq olmuşdur [8.S.192].

Faiq Ələkbərov

104

SSRİ ideoloqları bu planı birdən-birə həyata keçirə bilməzdi və bu, mərhələli şəkildə nəzərdə tutulmuşdu. Həmin dövrdə milli qüvvələr də məhz so-vet Rusiyasının bu ikiüzlü siyasətini ifşa etmişdilər ki, onların bu baxışları bolşeviklər tərəfindən latın qrafikasının əleyhinə olan mülahizələr kimi dəyər-ləndirilmişdi. Əslində, onların bu etirazı əlifbanın latınlaşdırılmasından daha çox kirilləşdirilməyə (ruslaşdırmaya) qarşı idi. Azərbaycanın milli ideoloqu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə sonralar yazırdı ki, o zaman (1921-1922-ci illər) bolşeviklərin bu niyyətindən xəbərdar idilər: “Bolşeviklərin ərəb hərflərini latın hərfləri ilə əvəz etdirmək xüsusunda gizli və əsl fikirlərini bildiyimizdən (ki, bu fikir sonradan həyata keçirilmiş, ərəb hərfləri öncə latın hərflərinə, sonra da rus hərflərinə təbəddül edilmişdir) bir məqalədə türk elləri arasındakı mədəni əlaqələri tamamilə kəsdirməmək üçün yazılanı daha asan oxutdura bilmək məqsədini təmin edən inqilabçılara haqq verirdim” [9.S.85]. Yəni Rəsulzadə də bolşeviklərin əməllərindən xəbəri olduğu üçün latın əlifbasına keçilməsini deyil, ərəb əlifbasında islahatlar aparılmasını müdafiə etmişdir. M.B.Məmmədzadə də milli qüvvələrin əvvəlcə ərəb əlifbasından latına keçilməsinə etiraz etmələrinə səbəb olaraq bolşeviklərin məkrli niyyətlərini və bunun Azərbaycan ilə türk dünyası arasında əlaqələrə zərbə olmasını göstərmişdi [10.S.56].

Ərəb əlifbasında islahatlar aparılmasını məqsədəuyğun hesab edən “isla-hatçılar” latın qrafikasına keçilməsi ilə Azərbaycan xalqının türk-islam mədə-niyyətindən uzaq düşməsi, dini və milli birliyin aradan qalxması məsələsini daha çox qabartdılar. Bizə elə gəlir ki, bu cür mülahizələrin səslənməsi də təsadüfi olmamışdır. Bütün hallarda yeni əlifbaya keçidlə bağlı imperiyanın maraqları olduğu kimi, bunun əleyhinə çıxan “islahatçılar”ın da öz mövqeləri olmuşdur. “İslahatçılar” ədəbi dilin yazısında ərəb əlifbasını saxlamaqla yalnız islah edil-məsini, yəni bəzi dəyişikliklər aparılmasını məqsədəuyğun hesab edirdilər. Onlar deyirdilər ki, yeni əlifba qəbul edilərsə, bununla da əski ədəbiyyat məhv olacaq, “islam birliyi” pozulacaq və türk dilini öyrənmək çətin olacaqdır [3.S.13]. Milli qüvvələrin əlifba məsələsində fikir dəyişdirməsinin əsl mahiyyətinə varmayan bolşeviklər bunu tamamilə başqa yerə yozurdular.

Ərəb əlifbasının əleyhinə çıxış edən “latınçılar” bir tərəfdən yeni əlifbaya keçməni daha çox mədəni inqilab kimi qiymətləndirir, digər tərəfdən bunu mark-sizm-leninizmin qələbəsi kimi qələmə verirdilər. Xüsusilə F.Ağazadə, B.Çoban-zadə, M.Şahtaxtlı, R.Axundov, S.Ağamalıoğlu ərəb əlifbasında islahatlar apa-rılmasının mümkünsüzlüyünü irəli sürərək latın əlifbasının qəbul edilməsini zəruri hesab edirdilər. Məsələn, Fərhad Ağazadə yazırdı ki, əlifbanı yarımçıq is-lah etmək olmaz; ya gərək hamısı islah edilsin, birdəfəlik bu qüsurlardan yaxa-mız qurtarsın, ya da ki, heç əl vurulmasın: “Şərq dillərinin üstündə ağalıq etmək istəyən “müqəddəs” ərəb dili türkcəmizi öldürmək istədisə də, öldürəmədi, an-caq yarımcan qıldı. Bir dil ki onun yer üzündə yüz milyonluq sahibi ola, aya, o dil ölərmi? Əlbəttə ölməz!” [11.S.11].

Həmin dövrün mətin bolşeviklərindən Sultan Məcid Əfəndiyev hesab edirdi ki, millətçilər qısqanclıqdan bu məsələyə müsbət yanaşmırlar. Belə ki, əv-vəllər ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçmək istəyən millətçilər indi bunu həyata keçirənin bolşeviklər olduğu üçün yeni əlifba məsələsini tənqid edirlər


105

[12.S.177]. S.M.Əfəndiyevin fikrincə, millətçilərdən fərqli olaraq, islamçı ruha-nilər isə ərəb əlifbasından daha çox onun təsiri baxımından möhkəm yapışırlar [12.S.70]. S.Ağamalıoğlu da, S.M.Əfəndiyev kimi, latın qrafikasına keçməyin əleyhdarları olan “islahatçılar”a cavab olaraq yazırdı: “O adamlar ki yeni türk əlifbası barəsində deyirlər: “Əgər bu əlifba həyata keçsə, din birliyi əldən gedə-cəkdir” – bu, əqlə uymayan cəfəngiyatdır. Tarix bizə göstərdi ki, din birliyi yox imiş, yox olan şey təzədən bir də nə cür yox ola bilər?!” [13.S.32].

Fikrimizcə, birincisi, Əfəndiyev, Ağamalıoğlu və onların silahdaşları bu halda da bolşevik əqidəsindən çıxış etdikləri üçün din birliyinin millətlərin həyatında oynadığı mühüm rolu görə bilməmişlər. Çünki hər millətin həyatında mənəvi dəyərlərdən biri kimi din birliyi də mühüm yer tutur. İkincisi, latın qrafikasının əleyhdarları yalnız “din birliyi əldən gedəcək” demirdilər, onlar həm də SSRİ-nin əsarəti altında yaşayan Azərbaycan, başqa türk dövlətləri və millətləri ilə imperiyadan kənarda qalanlar arasında bir sədd çəkiləcəyinə inanırdılar. Bu fikirlər 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Türkoloji Qurultayda Kazan türkləri tərəfindən də səsləndirilmişdir. Həmin qurultayda çıxış edən S.Ağama-lıoğlu isə onlara cavab olaraq deyir: “Yeni əlifbanın əleyhinə olanlar, xüsusən “Yeni əlifbanın qəbulu ilə 500 illik ədəbiyyatı itiririk” deyən kazanlılar bilməlidirlər ki, qonşu cümhuriyyətlərin, o cümlədən Azərbaycanın da özünəməxsus keçmiş ədəbiyyatı vardır…

Ümumi savadlılıq yolu ilə ədəbiyyatı canlandırmaq və onu xalq malı et-mək mümkündür” [14].

Ancaq S.Əfəndiyev, S.Ağamalıoğlu və onların digər silahdaşları başa düş-məli idilər ki, zahirən latın qrafikasının əleyhdarları kimi çıxış edən bəzi Azər-baycan, Kazan və başqa türk ziyalılarının əksəriyyətini, əslində, narahat edən din birliyi və mühafizəkarlıq deyil, daha çox mənəvi-mədəni türk birliyinin aradan qalxması idi. Ancaq bütövlükdə onlar Azərbaycan, Türkmənistan, Özbəkistan və başqa türk dövlətlərində ərəb əlifbasından latın qrafikasına keçid məsələsində Moskvanın əsl məkrli niyyətini görə bilməmiş, əksinə, bunu bolşevizmin nailiy-yəti kimi təbliğ etmişlər [15.S.156-157].

Ancaq türk-tatar xalqlarının ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçmək məsələsində SSRİ-nin siyasi manevr etdiyi, əsl məqsədinin türk xalqlarına kiril əlifbasının qəbul etdirilməsi olması çox keçmədən məlum oldu. Belə ki, sovet ideoloqları milli əlifba və milli dil məsələsində də, “milli müqəddərat” məsələ-sində olduğu kimi, türk-müsəlman xalqlarının ərəb əlifbasından birbaşa rus (ki-ril) əlifbasına keçməsinin təhlükəli olduğunu nəzərə alaraq, bunu mərhələli şəkildə reallaşdırmaq niyyəti güdmüşlər. Əgər SSRİ 1920-ci illərdə yeni əlifbanı rus qrafikasına keçidlə həll etsəydi, şübhəsiz, “xilaskar” donu geyinmiş rus bolşeviklərinin bu addımı istər işğal edilən ölkələrdə, istərsə də dünyada bir-mənalı qarşılanmayacaqdı. İlk mərhələdə latın əlifbasından istifadə edən bir çox Avropa dövlətlərinin də maraqlarına cavab verən bir addım atılmışdı. Lakin imperiya ideoloqları yaxşı anlayırdılar ki, ərəb əlifbasından imtina etməklə SSRİ-nin tərkibindəki türk dövlətləri islam-türk dünyasından müəyyən dərəcədə uzaqlaşsa da, digər tərəfdən, eyni əlifbanı qəbul edən Türkiyə ilə bir o qədər yaxınlaşacaqlar. Bunun gələcəkdə SSRİ üçün böyük bir təhlükə mənbəyi

Faiq Ələkbərov

106

olduğunu görən, eyni zamanda başdan imperiya əsarəti altında olan türk-tatar və müsəlman xalqlarının istər Türkiyə, istərsə də Avropa dövlətləri ilə əlaqəsində qətiyyən maraqlı olmayan sovet ideoloqları 1920-ci illərin sonu, 1930-cu illərin əvvəllərindən etibarən türk dövlətlərinin və xalqlarının gələcəkdə rus-kiril əlif-basına keçə bilməsi ideyasını yaymağa başladılar.

Maraqlıdır ki, latın əlifbasını türk əlifbası adlandıraraq bir müddət onu müdafiə edənlər, rus əlifbasının məcburi tətbiqi meylini hiss etdikdən sonra bəzi beynəlmiləlçi bolşeviklər həm türk anlayışından, həm də müdafiə etdikləri türk əlifbasından imtina etdilər. S.Ağamalıoğlu 1929-cu ildə bütün Azərbaycanın SSRİ və Şərqdə ilk dəfə olaraq rəsmən latın qrafikasına keçməsini böyük qələbə saydığı halda [13.S.36], həmin hadisənin üstündən bir il ötməmiş türk əlifbası adlandırdığı latın qrafikasından rus əlifbasına keçməyin zəruriliyindən bəhs edir: “Azərbaycanlıların yeni latın əlifbasına keçmək yolu gələcəkdə onların rus əlif-bası üzrə düzəldilmiş yeni əlifbaya keçmək işini bir qədər asanlaşdıracaqdır” [13.S.37]. Artıq türk əlifbası beynəlmiləlçiliyin içində əriyərək yox olur, onun yerini isə rus əlifbası tuturdu. Beləliklə, yarım əsr ərzində bir millətin üç əlifbadan istifadə etmək məcburiyyətində qalması faciəsini görmək, bunu obyektiv qiymətləndirmək və etiraz etmək əvəzinə bəzi Azərbaycan ziyalılarının bu cür mövqe tutması ancaq təəssüf doğurur.

Sovet ədəbiyyatında 1940-cı il yanvarın 1-dən latın qrafikasından rus əlif-basına keçilməsi belə əsaslandırılırdı ki, bu qrafika ümumiliyi rus dilindən söz və terminləri düzgün yazmağa kömək edəcək: “Bundan başqa, qrafika ümumiliyi nəşriyyat-mətbəə işlərini də asanlaşdırar, əlavə xərc və işləri azaldar” [3.S.14]. Burada rus əlifbasına keçməyin zəruriliyi ilə bağlı gətirilən “arqument-lərə” təəccüb etməyə bilmirsən. Daha sonra oxuyuruq: “Əgər birinci dövrdə bir-birinə zidd cərəyanlar əmələ gəlmişdisə, ikinci dövrdə belə bir vəziyyət olma-mış, hamı rus qrafikasına keçmək təşəbbüsünü bəyənmişdir. Lakin müzakirə-lərdə əsas iki fikir nəzərə çarpır. Bir çoxları dilimizin fonetik tərkib və xüsusiy-yətinə uyğun olaraq bəzi dəyişikliklə rus əlifbasını qəbul etməyi, bəziləri isə rus əlifbasında heç bir dəyişiklik aparmadan, onu olduğu qaydada qəbul etməyi təklif edirdilər” [3.S.15].

Fikrimizcə, rus əlifbasının olduğu kimi qəbul edilməsinin tərəfdarı olanlar yaxşı anlayırdılar ki, mərkəz məhz bu qərarın üzərində dayanacaq və göz-lənildiyi kimi də oldu. Sovet ideoloqları Azərbaycan dilinin başına bu cür oyun açmaqla nə etdiklərini yaxşı anlayırdılar. Bununla da Azərbaycan insanı rus in-sanı kimi düşünməyə, rus insanı kimi yazmağa və rus insanı kimi kommunizm xəyalı ilə yaşamağa məhkum və məcbur edilirdi. Başqa sözlə, “yeni əlifba” oyunu ilə sovet imperiyası Azərbaycan (türk) millətini öz mədəniyyətindən, mənəviyyatından və ən əsası, dilinin saflığından uzaqlaşdırırdı.

Bizə elə gəlir ki, Azərbaycanda latın əlifbasından rus əlifbasına keçilməsi ilə bağlı ciddi etirazların olmaması iki başlıca amillə bağlıdır:

1) milli ziyalıların böyük əksəriyyətinin kütləvi şəkildə 1937-1938-ci illər-də repressiya olunması;

2) rus əlifbasına etiraz edə biləcək istənilən ziyalının həmin aqibətə düçar olmaq qorxusu.


107

Bəzi ziyalılar yalnız bəzi dəyişikliklərlə rus əlifbasına keçilməsinin doğru olacağını deyə bilir, bundan artığına cəsarət edə bilmirdilər.

Doğrudur, rus əlifbasının Azərbaycanda ilkin variantda tətbiqinə 1958-ci ildə son qoyulmuş və bəzi islahatlar aparılaraq rus qrafikalı Azərbaycan əlifbası müəyyən qədər təkmilləşdirilmişdi. Ancaq bütün hallarda “Leninin dili” olan rus dili və rus əlifbası Azərbaycan xalqının həyatında bir çox sahələrdə mənfi iz buraxmışdır ki, onun fəsadları bu günə qədər də hiss olunmaqdadır. Bunlardan biri də rus əlifbasına keçməyə məcbur edilməklə Azərbaycanla Türkiyə arasında ən önəmli bağ olan eyni əlifba bağının qırılması idi. Türkiyə alimi Məşkurə Yıl-mazın yazdığı kimi: “Böyləcə Türkiyədən fərqli bir əlifba kullanmalı olan azəri türklərinin Anadolu türklüyü ilə yazılı əlaqə qurmaları və ortaq milli kültür gə-lişdirmələri əngəllənmək istənmişdir. Ayrıca ruslar kiril əlifbasını rus kültür ara-cı olaraq görmüş və sovet rejimi ortaq kültürünün bu əlifba ilə yapılacağını düşünmüşlərdir” [16.S.243].

Gördüyümüz kimi, çar Rusiyası və Avropa ideoloqlarının maraqlı olduğu “əlifba və dil islahatlarını” SSRİ həyata keçirmiş oldu. Yazıqlar olsun ki, sovet ideoloqlarının əvvəlcədən planlaşdırılmış “islahatlar” oyununda M.A.Şahtaxtlı, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, S.Ağamalıoğlu və başqaları yaxından işti-rak etmişlər. Türk-müsəlman xalqlarının həyatında reallaşdırılan “islahatlar” nəticəsində ilk növbədə əlifba ayrılığı baş verdi. Bununla yanaşı, çar Rusiyası dövründə təməli qoyulan ortaq türk dilinə qarşı yönəlmiş dil fərqlilikləri SSRİ dövründə daha da sürətləndirildi. Əgər XX əsrin əvvəllərində türkdilli xalqlar ortaq əlifbadan istifadə edir, az-çox bir-birinin dillərini başa düşür və ortaq türk-cədə danışa bilirdilərsə, artıq SSRİ dövründə aparılan ruslaşdırma-avropalaş-dırma siyasəti nəticəsində onlar bir-birini anlamayacaq vəziyyətə salınmışdılar. Xüsusilə türklərin böyük əksəriyyətinin yaşadığı Rusiyada ortaq türk dilinin rus dili ilə əvəzlənməsi və rus-kiril əlifbasına keçid bu məsələdə mühüm rol oynadı. Leninin dili olan rus dili bir tərəfdən ortaq türk dilinin ayrı-ayrı dialektlər şəklində formalaşmasına, digər tərəfdən həmin dillərin də ruslaşdırılmasına səbəb oldu. Bütün bunların nəticəsidir ki, hazırda postsovet məkanında türkdilli dövlətlərin liderlərindən tutmuş alimlərinədək hamı rus dilində ünsiyyət qurur. Hələ də kiril əlifbasından dövlət səviyyəsində istifadə edən türkdilli xalqlar (qırğızlar, qazaxlar və b.) var.

Türkoloji Qurultayda müzakirə olunan əsas məsələlərdən biri də milli ter-minologiya məsələsi, daha doğrusu, milli dilin təkmilləşdirilməsi olmuşdur. Sovet müəlliflərinin yazdığına görə, 1920-1936-cı illərdə milli dilin təmizlənmə-si və formalaşması ilə bağlı üç fikir cərəyanı mövcud idi:

1) türk dilinin qədim və yeni türk sözləri əsasında təmizlənməsi (ortaq türkcədən çıxış edən türkçülük – millilik tərəfdarları);

2) türk dilini rus və rus dili vasitəsilə Avropa dillərindən alınmış sözlərlə zənginləşdirmək istəyənlər (bizcə, beynəlmiləlçilik – rus bolşevizminə xidmət edənlər);

3) ərəb və fars mənşəli sözlərin saxlanılaraq, yeni terminlərin də onların əsasında formalaşdırılmasını istəyənlər (islamçılıq – dini birliyə meyil edənlər) [3. S.130-131].

Faiq Ələkbərov

108

Bizim fikrimizcə isə, həmin mərhələdə (1920-1936) milli dilin təmiz-lənməsi və formalaşması uğrunda əsas mübarizə ilk iki cərəyan – türkçülük-millilik və sovet beynəlmiləlçiliyi (ilk dövrlərdə “beynəlmiləlçilər” milli yol tut-salar da, sonralar mərkəzin təsiri altında onların əksəriyyəti mövqeyini dəyişdi) arasında getmişdir.

Bu dövrdə dildə türkçülük-millilik tərəfdarları milli dil məsələsində qədim türkcə ilə xalq dilinin uzlaşmasına önəm vermişlər (B.Çobanzadə, F.Ağazadə, H.Zeynallı, C.Cabbarlı, V.Xuluflu və b.). Onlar 1922-ci ildə Azərbaycan Mər-kəzi İcraiyyə Komitəsi (MİK) yanında təşkil olunmuş istilah komissiyasının hazırladığı cəbr, hesab, həndəsə, coğrafiya və təbiyyat lüğətlərində ədəbi dildə mövcud olan terminlərin uyğun olaraq dəyişilməsini təklif edirdilər [3.S.44]. Milli dilin mühüm tərkib hissəsi olan terminologiya ilə bağlı Azərbaycan aydınlarının əksəriyyətinin mövqeyi belə idi ki, ərəb və fars mənşəli, eləcə də beynəlxalq terminləri dilimizdən çıxararaq yerində qədim türkcədə olan sözləri, yaxud da türk dilinə uyğun yeni sözləri işlətmək lazımdır. 1926-cı ildə Bakıda keçirilən I Ümumittifaq Türkoloji Qurultayda, eləcə də həmin dövrdə Bakıda nəşr olunan bir sıra qəzet və jurnallarda bu ideya ciddi şəkildə dəstək qazanmışdı.

Həmin dövrdə milli ədəbi dilin qədim türkcə və yeni sözlər əsasında for-malaşmasının tərəfdarları bu fikirlərini sübuta yetirmək üçün bir sıra əsərlər və məqalələr yazmışlar. Onlar bu əsərlərində (Azərbaycan dilinin) qədim türkcənin bir parçası olduğunu iddia edirdilər. Məsələn, bu fikri müdafiə edən dilçi alimlərdən Bəkir Çobanzadəyə görə, türk dili türk-tatar dilinin bir parçası, bir budağıdır. Türk-tatar dilinin abidələri isə Orxon-Yenisey abidələri (VII-VIII əsrlər), “Qutadğu Bilig”, “Divanü Lüğat-it-Türk” və başqaları olmuşdu [17.S.66-67]. O yazırdı ki, hazırda milli dilin formalaşması ilə bağlı üç cərəyan var: 1) Xal-qın dilində yazmağa üstünlük verənlər (“mollanəsrəddinçilər” və b.); 2) İstanbul ədəbi şivəsinə üstünlük verənlər (H.Cavid və b.); 3) Orta mövqe tutanlar – xalqın canlı danışıq dili və klassik ədəbi dilin bütövlüyündən çıxış edənlər. Ona görə ilk iki cərəyanın irəli sürdüyü prinsiplər əsasında Azərbaycanda ədəbi dil yarana bilməz. Çünki birincisini ədəbi sistemə salmaq mümkün olmadığı kimi, ikincisi də Azərbaycan türk dilinin xüsusiyyətlərini kifayət qədər əks etdirmir. Bu baxımdan “xalqın canlı danışıq dili və klassik ədəbi dilin bütövlüyündən çıxış edənlərin ədəbi dili istiqbala malikdir” [17.S.76-77].

Bu dövrdə dilçi alimlərdən B.Çobanzadə, F.Ağazadə də hesab edirdilər ki, dilimizdə minlərcə əcnəbi kəlmə var ki, onları türkləşdirmək mümkün deyil. Ona görə də türkləşə bilməyən kəlmələrin qədim türkcəsi var; onları canlan-dırmaq və dilimizə gətirmək lazımdır. Qədim türkcədə qarşılığı olmayan sözləri isə başqa türk dillərindən (cığatay, altay və s.) almaq lazımdır. F.Ağazadə qeyd edirdi ki, vaxtilə başqa dillərin təsiri altında yarımcan qalmış türk dili indi dirilmək istəyir, köhnə zənginliyinə qayıtmaq fikrindədir: “Buna dəlil türk ellə-rindəki dil hərəkətləridir: bir yerdə dili türkləşdirirlər, o biri yerdə saflaşdırırlar, hətta Azərbaycanda istilahları da türkləşdirmək fikrinə gəlmişlər. Bəs “türkcə-miz çoxdan itirdiyi yatağına qayıtmaq istəyirmi?” [11.S.10-11]. Hənəfi Zeynallı isə “Azərbaycanda el ədəbiyyatı” məqaləsində (1926) yazırdı ki, Azərbaycanın işğalçıların əsarəti altında olduğu “zamanında xalq yaradıcılığının bir qismi olan


109

el ədəbiyyatı, el söz və ahəngi, el vəzni, el düşünüşünün büsbütün xatirələrdən silinməsinə çalışılmışdır. El sözünü işlətmək istəyənlər bu elin yağıları nüfuzuna tabe olaraq sapqın mülahizələrə uymuşdular. Hətta o dərəcəyə varmışdılar ki, həqarətlə “türk demişkən” demədikcə öz ana dilindəki bir sözü işlətməyə cəsarət edə bilməzmiş” [18.S.120].

Milli aydınlar tərəfindən irəli sürülən Azərbaycan türk ədəbi dilinin ərəb, fars, rus, eləcə də digər əcnəbi terminlərdən təmizlənməsi və qədim türkcə əsasında formalaşması ideyasının ictimaiyyət arasında, o cümlədən mətbuatda bu qədər dəstək görməsi SSRİ rəhbərliyini və sovet ideoloqlarını ciddi şəkildə narahat etmişdi. Eyni zamanda sovet ədəbiyyatında puristlər adlandırılan [3.S.131] milli fikrin tərəfdarları rus mənşəli sözləri də dəyişməyi təklif edirdilər ki, bu da sovet imperiyası üçün dözülməz idi. Həmin dövrdə, eləcə də sonralar sovet ideoloqları və onların Azərbaycandakı təmsilçiləri bu təklifləri pantürkizm, millətçilik kimi qiymətləndirir və tənqid edirdilər.

Ancaq milli terminologiya məsələsində türkcənin milliləşdirilməsinin – qədim türkcəyə müraciət edilməsinin əleyhinə olanlar əsasən milli dil məsə-ləsində “mollanəsrəddinçilər”in mövqeyini müdafiə edirdilər. Buna səbəb “mol-lanəsrəddinçilər”in 27 aprel işğalından öncə də dil məsələsində ortaq türk dilinin deyil, Azərbaycan türklərinin danışıq dilinin inkişafına çalışmaları və bu zaman rus və Avropa mənşəli sözlərə meyil etmələri idi. Sovet beynəlmiləlçiliyinin tərəfdarları üçün Azərbaycan türk ədəbi dilinin formalaşmasında ən yaxşı variant “mollanəsrəddinçilər”in yolu idi [12.S.70].

1920-ci illərdə “mollanəsrəddinçilər”in əsas siması olan Cəlil Məmməd-quluzadə “Molla Nəsrəddin” jurnalının SSRİ dövründə nəşr olunan saylarının bi-rində dərc olunmuş “Təmizləmək” məqaləsində Bakıda keçiriləcək Türkoloji Qurultayla bağlı dil məsələsinə toxunaraq yazırdı: “İndi Türkoloji Qurultay da bir belə sil-süpürə, yır-yığışdıra başlayacaqdır. Amma bu qurultayın təmizlə-yəcəyi ev deyil, dildir və özü də türk dilidir. Bəziləri dildə nə zibil ola biləcəyini soruşa bilərlər. Dərd elə burasındadır ki, heç bir evdə bizim dilimizdə olan qədər zibil yoxdur. Əlifba zibili, əruz vəzni zibili, ərəb dili zibili, fars dili zibili, din zi-bili və başqaları. Türk dilini bütün bu zibillərdən təmizləmək lazım gəlir” [19.S.632].

Maraqlıdır ki, yerli “beynəlmiləlçilər” milli dilin xalqlaşması dedikdə, xalqın danışdığı türkcəni nəzərdə tutduqlaru halda, sovet ideoloqları “xalqlaş-maq” adı altında türk dilinin əsas mahiyyətinin və məzmununun bəsitləşdirilməsi və sonralar bunun əvəzində türk dilinin rus və Avropa mənşəli sözlərlə doldurul-masını qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Başqa sözlə, S.M.Əfəndiyevin təbirincə desək, 1930-1940-cı illərdə bir tərəfdən türk dili “ərəbçilik və farsçılıq təsirindən müvəffəqiyyətlə azad edilir” [12.S.334], digər tərəfdən, sürətlə ruslaşdırılır və beynəlmiləlləşdirilirdi. Bu baxımdan “mollanəsrəddinçilər”in xalqa yaxın yol tutmasını əlində bayraq edərək, onların İstanbul şivəsini və qədim türkcəni tən-qid etməsini təqdir edənlər “Azərbaycan dili” adı altında bu dilin ruslaşdırılması və avropalaşdırılması məsələsində eyni mövqe tutmurdular. Halbuki millilik-türkçülük tərəfdarları deyil, məhz sovet “beynəlmiləlçilər”i türk dilini xalqın dilindən ayırır, onu “beynəlmiləlləşdirirdi”.

Faiq Ələkbərov

110

Çünki milli dil məsələsinin müzakirəsində yerli “beynəlmiləlçilər” əvvəl-cə dildə “xalqlaşmaq” – xalqın danışdığı türk dilində milli dil yaratmaq yolu tutsalar da, 1930-cu ilin ortalarından etibarən bu fikrin nümayəndələrindən bəziləri deyirdilər ki, türk dilindəki ərəb və fars mənşəli sözləri rus və Avropa mənşəli sözlərlə əvəz etmək lazımdır. Çox təəssüflər olsun ki, bununla da dilimizə əsasən rus, qismən də Avropa mənşəli terminlər daxil oldu. Bununla da “məzmunca sosialist, formaca milli mədəniyyət yaradılması”, “Lenin dilinin öyrənilməsinin vacibliyi” devizləri altında azərbaycanlılar milli mənəvi dəyərlərindən uzaqlaşdırılırdı. Beləliklə, Azərbaycan dilinin əlifba vasitəsilə türkləşməyə başladığı 30-35 illik bir dövr geridə qalır, onun yerini “böyük, xilas-kar qardaşın” əlifbası və rus terminləri tuturdu. Bu baxımdan M.B.Məmmədza-dənin fikri olduqca düşündürücüdür: “Sovet ideoloqları ruslaşdırma nəticəsində yarı rusca, yarı türkcə olan “internasional” dil yaradırdılar [20.S.574-575]. Çünki artıq 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultay iştirakçılarının də-fələrlə Azərbaycandan danışarkən türk respublikası kimi vurğuladıqları bu öl-kənin [21.S.27; 297] həm zahirində, həm də mahiyyətində sovet ideoloqları ciddi dəyişikliklər etmişdilər”.

Milli terminologiyanın ruslaşdırılması siyasəti o qədər güclü olmuşdu ki, 1930-cu illərin axırları, 1940-cı illərin əvvəllərində bəzi ziyalılarımız ifrata vararaq rus və Avropa terminlərini (alqebra, qradus, nerv, prosent, şar, muskul, pauza, avtor, epos, tragediya, kultura, stilistika, minus, vertikal, evolyusiya, qeo-qrafiya, qeometriya və s.) türk dilinin qayda-qanunlarına uyğunlaşdırılmadan tət-biq olunması təklifini irəli sürürdülər. Çox təəssüf ki, o vaxt Azərbaycan ziyalı-larından bəziləri (repressiyanın qurbanı olmayanlar) bu prosesin kor-koranə təbliğatçısına çevrilmişdilər. Artıq 1940-cı illərin ortalarında, bəzi ziyalıların öz-lərinin də etiraflarına görə, ruslaşdırma siyasəti nəticəsində Azərbaycan dili rus və Avropa mənşəli sözlərlə xeyli korlanmışdı.

Beləliklə, Azərbaycanda “milli terminologiya” məsələsinə münasibətdə sovet rəhbərləri və ideoloqları bu mərhələdə bir tərəfdən “türk dili” anlayışını xalqın yadından çıxarmağa və müstəqil “yeni dil” – “Azərbaycan dili” anlayışını formalaşdırmağa çalışdıqları halda, digər tərəfdən “Azərbaycan dili”ni formal bir dil halına gətirərək, faktiki olaraq, rus dilini rəsmi dil səviyyəsinə qaldırmağa cəhd göstərmişlər. Şübhəsiz, hər iki məsələni öz müstəmləkə maraqlarına uyğun şəkildə həll etmək üçün sovet Rusiyası Azərbaycan alimlərindən, ziyalılarından, dövlət xadimlərindən və başqalarından da maksimum faydalanmağa çalışmışdır.


1. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 - iyun 1941). Bakı, “Elm”, 2008.

2. Azərbaycan türk xalq şivələri lüğəti. 1 cild. 1-ci buraxılış. “A” hərfi. Bakı, “Az.DETİ”, 1930.

3. Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü). III cild. Bakı, “Elm”, 1982. 4. Axundzadə M.F. Əsərləri. Üç cilddə. III cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005.


111

5. Şahtaxtlı M. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2006. 6. Hüseynzadə Ə. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. II cild, Bakı, “Çaşıoğlu”, 2008. 7. Балаев А. Этноязыковые процессы в Азербайджане в XIX-XX вв. Баку,

2005. 8. Erzurumlu K. Türklüye baxış. İstanbul, 2006. 9. Rəsulzadə M.Ə. Stalinlə ixtilal xatirələri. Bakı, “Elm və təhsil”, 2011. 10. Məmmədova F. Azərbaycan mühacirətinin kulturoloji irsində dil problemi.

Bakı, “Elm”, 2007. 11. Ağazadə F. Türk dilinin dirilmək və zənginləşdirilmək yolları (tükənəklər).

Bakı, 2006. 12. Əfəndiyev S.M. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə, II cild, Bakı, 1990. 13. Nəcəfov X. Səmədağa Ağamalıoğlu. Bakı, “Azərnəşr”, 1966. 14. “Yeni yol” qəzeti, № 56, 7 mart 1926-cı il. 15. Axundov R. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Azərnəşr”, 1977. 16. Yılmaz M. Tarixi, siyasi ve kültürel yönleriyle Türklerin dünyası ve

Türkiyenin dış türkler politikası. Ankara, Kripto, 2010. 17. Çobanzadə B. Seçilmiş əsərləri. V cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007. 18. Zeynallı H. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Yazıçı”, 1982. 19. “Molla Nəsrəddin” jurnalı. VI cild. Bakı, “Çinar ÇAP”, 2010. 20. Mehmetzade M.B. Sovyet Azerbaycanda Türk dilinin ruslaşdırma ve imha

siyaseti hakkında. Kurtuluş, Berlin, 1936, № 20. 21. Nərimanoğlu K.V. 1926-cı il Bakı Türkoloji qurultayı. Bakı, “Çinar-ÇAP”,

2006.

Фаик Алекперов

Об истинном значении проведения Тюркологического съезда в Азербайджане 90 лет назад

Р е з ю м е

В статье отмечается, что основными вопросами, стоящими перед Первым

тюркологическим съездом, состоявшимся 26 февраля – 5 марта 1926 г. в Баку, были вопросы связанные с национальным алфавитом и национальным языком. Ос-новными инициаторами созыва съезда были Комитет нового тюркского алфавита и Общество обследования и изучения Азербайджана. На Тюркологическом съезде были заслушаны доклады по переходу с арабского алфавита на латинский. Из 131 участника Съезда 93 делегата были представителями тюркских национальностей. Интересно, что на съезде, наравне с принятием латинского алфавита и реформой арабского алфавита, были также рассмотрены вопросы создания национальной терминологии, а также вопросы связанные с литературным языком, методикой преподавания родного языка и орфографией тюркских языков. По вопросу о тюрк-ском алфавите выделялись два направления: латинисты и реформаторы (т.е. сто-ронники арабского алфавита). В статье также исследуются причины перехода с арабского алфавита на латинский, а в последствии на кириллицу.

Faiq Ələkbərov

112

Ключевые слова: Первый тюркологический съезд, Комитет нового тюрк-

ского алфавита, Общество обследования и изучения Азербайджана, арабский алфавит, латинский алфавит

Faig Alekberov

On the Real Essence of Holding the Turkological Congress

in Azerbaijan 90 Years Ago

A b s t r a c t In the paper the problem of national alphabet and national language is analyzed

as one of the main problems in the Turkological Congress held in Baku in 1926. The main initiators of the Turkological Congress were the Committee of New Turkish Alphabet ( NTA) and Azerbaijan Research and Learning Society. The responds concerning the challenge for changing the Arabic alphabet into the Latin one were discussed in the Congress. 93 representatives out of 131 countries joining the Congress were Turkic-speaking, but the rest of them were members of other peoples. The main thing is that besides the reforms in the Arabic alphabet and acceptance of the Latin alphabet, the problems of formation of National terms and Literary language for Turkic-speaking peoples, teaching methods of Mother tongue, some problems concerning Orthography of Turkic languages were also touched upon in the Congress. There existed two main trends in New Turkish alphabet: 1) supporters of Latin alphabet; and 2) reformers ( supporters of Arabic alphabet). Besides the arguments of supporters of these trends, the reasons of transition from Arabic alphabet into Latin, and then into Cyrillic alphabet are also explained in the paper.

Key words: Turkological Congress, Azerbaijan Research and Learning

Society, the Committee of New Turkish alphabet, supporters of Latin alphabet, supporters of Arabic alphabet

____________


№ 1 2016

““HHEENNRRİİXX FFRRİİDDRRİİXX FFOONN DDİİTTSS vvəə KKİİTTAABBİİ--DDƏƏDDƏƏ QQOORRQQUUDD –– 220000””

“Kitabi-Dədə Qorqud”un alman dilində ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi haqqında

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

S ə r ə n c a m ı 2015-ci ildə Azərbaycan xalqının mədəni sərvətlər xəzinəsində müstəsna yer tutan və

əsrlərdən bəri milli-mənəvi varlığın ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilən “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin alman şərqşünas alimi Fridrix fon Dits tərəfindən üzə çıxarılması, nəşr edilməsi və dünya elm aləminə tanıdılmasının 200 illiyi tamam olur.

Ötən müddət ərzində “Dədə Qorqud” dastanları ilə bağlı çox sayda araşdırmalar apa-rılmış və qorqudşünaslığın ayrıca sahə kimi formalaşdırılması istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. 2000-ci ildə “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1300 illik yubileyinin YUNESKO xətti ilə beynəlxalq səviyyədə təntənəli qeyd edilməsi abidənin tədqiqi tarixində yeni mərhələnin başlanğıcı olmuşdur.

Milli-mədəni irsin qorunub yaşadılması və yeni nəsillərin azərbaycançılıq ruhunda tərbiyə olunmasında “Dədə Qorqud” dastanlarının böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq, qorqudşünaslığın sistemli fəaliyyətinin təmin edilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq qərara alıram:

1. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Azərbaycan Respubli-kasının Təhsil Nazirliyi və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə birlikdə, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təkliflərini nəzərə almaqla, “Kitabi-Dədə Qorqud”un alman alimi Fridrix fon Dits tərəfindən ilk tərcüməsi, nəşri və dünya elm aləminə tanıdılmasının 200 illiyinə dair fəaliyyət proqramını hazırlayaraq təsdiq olunmaq üçün Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə təqdim etsin.

2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin.

İlham ƏLİYEV, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri, 20 fevral 2015-ci il

__________

Распоряжение Президента Азербайджанской Республики о проведении 200-летия первого перевода и издания «Китаби-Деде Горгуд» на немецком языке

114

““ГГЕЕННРРИИХХ ФФРРИИДДРРИИХХ ФФООНН ДДИИТТЦЦ ии ККИИТТААББИИ--ДДЕЕДДЕЕ ГГООРРГГУУДД –– 220000””

Р а с п о р я ж е н и е

Президента Азербайджанской Республики о проведении 200-летия первого перевода и издания

«Китаби-Деде Горгуд» на немецком языке В 2015 году исполняется 200 лет со времени выявления немецким ученым-вос-

токоведом Фридрихом фон Дитцем, издания и признания мировым научным сообществом памятника «Китаби-Деде Горгуд», занимающего исключительное место в сокровищнице культурных богатств азербайджанского народа и ставшего на протяжении столетий неотъемлемой составной частью его национально-духовной самобытности.

В течение минувшего периода были проведены многочисленные исследования, связанные с эпосами «Деде Горгуд», и предприняты важные шаги в направлении форми-рования горгудоведения в качестве отдельной сферы.

Торжественное проведение в 2000 году на международном уровне по линии ЮНЕСКО 1300-летнего юбилея «Китаби-Деде Горгуд» стало началом нового этапа в ис-следовательской истории памятника.

Учитывая важнейшее значение эпосов «Деде Горгуд» в сохранении национально-культурного наследия и воспитании будущих поколений в духе азербайджанства, в целях обеспечения системной деятельности горгудоведения, руководствуясь пунктом 32 статьи 109 Конституции Азербайджанской Республики, постановляю:

1. Министерству культуры и туризма Азербайджанской Республики совместно с Министерством образования и Национальной академией наук Азербайджана, с учетом предложений Бакинского международного центра мультикультурализма, Фонда «Знание» при Президенте Азербайджанской Республики и Союза писателей Азербайджана, подгото-вить и представить Кабинету министров Азербайджанской Республики для утверждения программу действий, связанных с 200-летием первого перевода немецким ученым Фридрихом фон Дитцем, издания и представления мировому научному сообществу эпоса «Китаби-Деде Горгуд».

2. Кабинету министров Азербайджанской Республики решить вопросы, вытекаю-щие из настоящего Распоряжения.

Ильхам АЛИЕВ Президент Азербайджанской Республики

город Баку, 20 февраля 2015 года.

__________

Order of the President of the Republic of Azerbaijan on Celebration of the 200th Anniversary of the First Translation of "The Book of Dada Gorgud" into German and Its Publication

115

""HHEEIINNRRIICCHH FFRRIIEEDDRRIICCHH VVOONN DDIIEEZZ aanndd TTHHEE BBOOOOKK OOFF DDAADDAA GGOORRGGUUDD –– 220000""

O r d e r

of the President of the Republic of Azerbaijan

on Celebration of the 200th Anniversary of the First Translation of "The Book of Dada Gorgud" into German and Its Publication The year of 2015 is marked as the 200th anniversary of discovery, publication, and making

the monument of "The Book of Dada Gorgud" known to the whole world of science by the German orientalist Friedrich von Diez, which takes an unprecedented place among the cultural treasures of Azerbaijan people and has become an indivisible part of its national and moral existence for centuries.

During the past time numerous researches connected with "Dada Gorgud" eposes were made and important steps were taken in the direction of forming Gorgud studies as a separate field. The celebration of the 1300th anniversary of "The Book of Dada Gorgud" in 2000 by UNESCO in the International level was the beginning of a new stage in the history of research of this monument.

Governed by Clause 32 of Article 109 of the Constitution of the Republic of Azerbaijan and taking into consideration the great importance of "Dada Gorgud" eposes in the upbringing of the new generations in the spirit of Azerbaijanism and preserving the national and cultural heritage, to provide the systematic activity of Gorgud studies, I hereby resolve:

1. Taking into consideration the suggestions made by the Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan, the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan and Azerbaijan National Academy of Sciences, jointly with Baku International Center of Multiculturalism, the Knowledge Foundation under the President of the Republic of Azerbaijan and Azerbaijan Writers Union to present the Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan the activity program on the 200th anniversary of the first translation of "The Book of Dada Gorgud" by the German scientist Friedrich von Diez, its publication and making it known to the world of science to be affirmed.

2. Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan to solve issues arising from this Order.

Ilham ALIYEV, President of the Republic of Azerbaijan

Baku, February 20, 2015

_________


№ 1 2016

“HENRİX FRİDRİX FON DİTS və KİTABİ-DƏDƏ QORQUD – 200”

“ГЕНРИХ ФРИДРИХ ФОН ДИТЦ и КИТАБИ-ДЕДЕ ГОРГУД – 200”

"HEINRICH FRIEDRICH VON DIEZ and THE BOOK OF DADA GORGUD – 200"

MUXTAR KAZIMOĞLU-İMANOV (Azərbaycan)*

“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” EPOSUNDA GÜLÜŞÜN MAGİK FUNKSİYASI

X ü l a s ə

Doğuluş simvolu olan, magik mahiyyət daşıyan gülüş folklorda kult səviyyəsinə qaldırılır və bu kultun izləri “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda da özünü göstərir. Həm “Müqəddimə”də, həm də eposun ayrı-ayrı boylarında ciddi/gülməlinin paralellik ya-ratması müşahidə olunur. Kökü əkizlər mifinə gedib çıxan bu paralelliyin adaxlı/yalançı (uydurma) adaxlı nümunəsi “Bamsı Beyrək” boyu üçün daha səciyyəvidir. Həmin boyda Qısırca Yengə və Boğazca Fatma komik yalançı adaxlılar kimi Banıçiçəklə – tam ciddi planda təqdim edilən əsl adaxlı ilə paralellik yaradır. Belə paralellik ayrı-ayrı obrazlar arasında özünü göstərdiyi kimi, eyni obraz daxilində də özünü göstərə bilir. Beyrək/dəli ozan eyni obraz daxilində özünü göstərən ciddi/gülməli paralelliyinə səciyyəvi bir mi-saldır. Bu misalda komik triksterlik hesabına obrazın ikiləşməsi hadisəsi ilə qarşılaşırıq.

İstər Qısırca Yengə və boğazca Fatma, istərsə də dəli ozan nümunəsində gülüşün başlıca funksiyası baş qəhrəmanların yenidən dirilib-dirçəlməsinə magik təsir göstər-məkdir. Güc mənbəyi və magik dayaq vasitəsi olmasına görə gülüş “Kitabi-Dədə Qorqud” eposundakı ağac, aslan, qurd, sunqur quşu və s. kultlarla bir sırada dayanır.

Açar sözlər: gülüş kultu, magik funksiya, yalançı (uydurma) adaxlı, triksterlik,

obrazın ikiləşməsi Doğuluş simvolu olan, magik mahiyyət daşıyan gülüş folklorda kult səviy-

yəsinə qaldırılır və bu kultun izləri “Dədə Qorqud” eposunda da özünü göstərir. Təsadüfi deyil ki, Qorqud Ata kimi bir övliya eposun “Bamsı Beyrək” boyunda müəyyən qədər komik biçimdə təqdim edilir. Yaxud eposun “Müqəddimə”sində peyğəmbərin qızı Fatimədən danışıldığı yerdə ozan məzəli bir dillə qarınqulu

*Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Folklor İnstitutu, AMEA-nın müxbir üzvü, professor. E-mail: [email protected]

“Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda gülüşün magik funksiyası

117

xanımlardan, evə-ailəyə baxmayan, evdən səhər çıxıb, axşam qayıdan qadınlar-dan söz salır. Həm “Müqəddimə”də, həm də eposun ayrı-ayrı boylarında cid-di/gülməlinin paralelliyi ilə qarşılaşırıq. “Müqəddimə”də ozanın “Fatimə so-yu”na aid etdiyi qadınlar “ciddi”nin, qarınqulu və gəzəri saydığı qadınlar isə “gülməli”nin təmsilçiləridir.

Ciddi/gülməli paralelliyi həm ayrı-ayrı, həm də eyni obrazlar timsalında təqdim edilə bilir. Xatırlatdığımız paralelliyin eyni obraz timsalında təqdim edil-məsinin üzdə olan nümunələrindən birini “Bəkil oğlu Əmran” boyunda görürük. Bəkilin xanımı bir tərəfdən ağıllı, tədbirli, o biri tərəfdən çənədən boş, sadədil bir qadındır. Bayındır xandan inciyən və verilmiş hədiyyələri belə geri qaytarıb hirsli başla evə dönən Bəkili baş verəcək daxili toqquşmalardan məhz xanımın dəyərli məsləhəti xilas edir: “Yigidim, bəy yigidim! Padşahlar Tanrının kölgəsi-dir. Padşahına asi olanın işi rast gəlməz. Arı könüldə pas olsa, şərab açar. Sən gedəli, xanım, arquru yatan Ala dağların ovlanmamışdır. Ava bingil, könlün açılsın” [1.S.95]. Xanımın bu məsləhətindən sonra kin-küdurəti bir qırağa qoyub ova çıxan və ovda sağ ayağı qayaya dəyib sınan Bəkilin ən başlıca qayğısı düş-düyü vəziyyəti bir sirr kimi dost-düşməndən gizli saxlamaqdır. Bu sirri başqa bi-ri yox, məhz ağıllı, tədbirli insan kimi tanıdığımız xanımın faş etməsi ilk baxışda təəccüb doğurur. Lakin həmin xanımın sirri faş etdiyi məqamda gülüş kultunun ifadəçisi kimi hərəkət etdiyini düşünəndə təəccübümüzə son qoyulur. Gülüş kul-tunun ifadəçisi olmağın nəticəsidir ki, nə Bəkil, nə oğlu Əmran xanımın sirri faş etməsinə qəzəblə yanaşırlar, daha doğrusu, boyda belə qəzəbə zərrə qədər də olsa bir işarə yoxdur. Əksinə, ozan sirrin faş olmasından şux bir təhkiyə ilə söhbət açır: “Övrət əlin əlinə çaldı, qaravaşa söylədi. Qaravaş çıxıb qapıçıya söylədi. Otuz iki dişdən çıxan bütün orduya yayıldı, Bəkil atdan düşmüş, ayağı sınmış deyü” [1.S.95]. Sirrin faş olmasına ozanın yanaşması bu məsələyə Bəkil və Əmranın da münasibətini ifadə etmiş olur və nəticədə dinləyici (oxucu) mü-nasibətinə körpü salınır. Boyu ifa (və ifadə) edən ozan Bəkilin xanımını hər iki məqamda (həm ağıllı məsləhət verən, həm də sirri faş edən məqamda) dinləyiciyə (oxucuya) sevdirə bilir. Çünki ozanın təhkiyəsində komiklik ciddiliklə o şəkildə qaynayıb-qarışır ki, obrazın (xanımın) müsbətliyinə qətiyyən xələl gətirmir.

Xatırladaq ki, ciddi/gülməli paralelliyi folklorun təməl xüsusiyyətlərindən biridir. Kökü əkizlər mifinə gedib çıxan bu paralelliyin folklorda hökmdar/ya-lançı hökmdar, pəhləvan/yalançı pəhləvan, adaxlı/yalançı adaxlı və s. kimi nü-munələri var. Adaxlı/yalançı adaxlı paraleli “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun “Bamsı Beyrək” boyunda özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Məsələn, həmin boydakı Qısırca Yengə və Boğazca Fatma komik obrazlar kimi Banıçiçəklə pa-ralellik yaradırlar.

Beyrəyin dilindən verilən iki şeir parçasında Qısırca Yengə və Boğazca Fatmanın neçə-neçə kişi ilə oturub-durması diqqət mərkəzindədir. Boğazca Fat-ma qırx oynaşlı olduğu kimi, Qısırca Yengə də az aşın duzu deyil – onun ardınca sarvanların baxıb bıldır-bıldır göz yaşı axıtması hansısa hingilimdən, mazaxdan xəbər verir. Qarşıya cavab verilməsi vacib olan sual çıxır: “qızlığında işlədiyi bir xətadan dolayı” xüsusi ləqəb qazanmış [3. CLXXXIII] Boğazca Fatmanın, da-lınca sarvanları əsir-yesir eləmiş Qısırca Yengənin mötəbər məclisdə – Banıçi-

Muxtar Kazımoğlu-İmanov

118

çək, Burla xatun yanında nə işi var? Axı Burla xatun o Burla xatundur ki, doğ-maca balasının ətindən bişirilmiş qara qovurmanı yemək dəhşətinə razıdır, am-ma namusunun bircə damcı belə ləkələnməsinə yox. Banıçiçək həmin Banıçi-çəkdir ki, on altı il oturub adaxlısı Bamsı Beyrəyin yolunu gözləyir və bu müd-dət ərzində başqa bir oğlana gözünün ucu ilə də baxmır, başqa bir oğlana könül verməyi ağlına belə gətirmir. Tamamilə normal və məntiqəuyğun haldır ki, Burla xatun naməlum bir ozanın (Bamsı Beyrəyin) qızlar məclisinə gəlməsini etirazla qarşılayır. Burla xatun dəli ozanın məclisə Qazan xanın icazəsi ilə gəl-diyini biləndən sonra sakitləşir və bu icazə “yad” bir adamın məclisə gəlməsini normal hala çevirir. İlk baxışda normal təsir bağışlamayan və məntiqə sığmayan hal “ayağısürüşkən” qadınların Burla xatun və Banıçiçəklə çiyin-çiyinə bir məc-lisdə oturmasıdır. Bu faktı da doğru-dürüst qiymətləndirmək üçün komik fiqur-ların folklordakı bəzi tipik xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Komik fiqurların əsas xüsusiyyətlərindən biri, yəni ciddi (Banıçiçəklə) ilə tərs mütənasiblik ya-ratmaq xüsusiyyəti Qısırca Yengə və Boğazca Fatma üçün də səciyyəvidir. Bu obrazların komikliyi, təbii ki, Qısırca və Boğazca ayamaları ilə bitmir və ayama-lar öz təsdiqini onların gülməli davranışlarında tapır. Bəli, Qısırca Yengə və Bo-ğazca Fatmanın hərəkətləri ciddi yox, komik yöndə təsvir edilən hərəkətlərdir. Həmin hərəkətlərə, yəni onların dərələrdə neçə-neçə oyundan çıxmasına bir zarafat göstəricisi kimi baxmaq lazımdır. Necə ki folklordakı başqa komik fi-qurların da hər hansı “tərbiyəsiz” hərəkətinə məhz bu cür baxırıq. Molla Nəsrəd-dinin “əxlaqa zidd” hoqqalarını yada salsaq, nə demək istədiyimiz aydın olar:

Toy günü baş qarışır və Molla Nəsrəddinə – təzəbəyə plov verən olmur. Molla Nəsrəddin acıq eləyib evdən çıxır və gedib şəhərin lap ucqar məhəllə-sindəki bir xarabalıqda bənd alır. Arxasınca gələnlərə Molla Nəsrəddinin sözü bu olur: “Plovu yeyəndə mən heç yada düşmədim. Gəlinin yanına girmək lazım olanda tez yada düşürəm?! Elə şey yoxdur. Plovu kim yeyib, gəlinin yanına da o getsin” [2.S.109].

Belə məzəli əhvalatlara əsaslanıb Molla Nəsrəddini əxlaqsız adam adlan-dırmaq olmaz. Çünki o, əxlaqsızlıq eləmir, əxlaqsızlıq oyunu oynayır, özünü ax-maqlığa vurub hoqqa çıxarır. Bu sözlər müəyyən qədər Qısırca Yengə və Boğaz-ca Fatmaya da aiddir. Hoqqabaz Molla Nəsrəddin Fateh Teymurləngə nə qədər gərəkdirsə, Qısırca Yengə və Boğazca Fatma da Banıçiçək və Burla xatuna bir o qədər gərəkdir. Molla Nəsrəddin öz “səfehliyi” ilə böyük cahangirə, bir növ, da-yaq olduğu kimi, Qısırca Yengə və Boğazca Fatma da öz “əxlaqsızlıqları” ilə də-mir əxlaq və ismət sahiblərinin (Banıçiçək və Burla xatunun) magik dayağıdır. Belə olmasaydı, eposda Banıçiçəklə ilk tanışlığımızda Qısırca Yengəni onun otağından çıxan və Banıçiçəyin adından Beyrəklə kəlmə kəsən görməzdik. Qı-sırca Yengə Banıçiçəyin adicə dayəsi yox, komik “dvoynik”idir. Qırx oynaşlı Boğazca Fatma Beyrəkdən başqa bir adaxlı tanımaq istəməyən Banıçiçəyin ya-lançı əvəzedicisidir. Qısırca Yengə və Boğazca Fatmanın “Ərə varan qız mə-nəm” deyib toyda Banıçiçəyin yerinə oynamağı yalançı əvəzediciliyi göstərən səciyyəvi bir epizoddur. Maraqlıdır ki, Boğazca Fatma qol götürüb oynayarkən Banıçiçəyin paltarı əynində olur: “Qızın qaftanını geydi. Çal, mərə, dəli ozan! Ərə varan qız mənəm, oynayım, – dedi” [1.S.63]. Banıçiçəyin paltarını geyib


119

toyda onun yerinə oynayan Boğazca Fatma, o cümlədən Qısırca Yengə yalançı adaxlı rolunda çıxış edib Banıçiçəyin parodiyasına çevrilirlər. “Kəndirbaz” oyu-nunda yalançı pəhləvan hoqqa çıxarıb əsl pəhləvanı yaman gözdən qoruduğu ki-mi, “Bamsı Beyrək” boyunda da yalançı adaxlının başlıca funksiyası əsl adaxlını şərdən-yamandan qorumaqdır.

Maraqlıdır ki, macar tədqiqatçısı İmre Adorjan “Bamsı Beyrək” boyunda “Təqlidi gəlin” (“Yalançı gəlin”) oyununun izlərini axtarır. Tədqiqatçı Macarıs-tanın türk kəndlərindən yazıya alınmış həmin oyunu belə təsvir edir: “Bu adətə görə, toyda həqiqi gəlini gətirməzdən əvvəl təzəbəyə qoca, çirkin, şikəst bir qadını göstərib zarafatlaşırlar” [5.S.57]. İmre Adorjan haqlı olaraq “qoca, çirkin, şikəst” libaslı yalançı gəlinlə Qısırca Yengə obrazı arasında bir əlaqə görür. Ma-car tədqiqatçısının öz qənaətində haqlı olduğunu yalnız Qısırca Yengə və Boğaz-ca Fatma obrazları yox, “Bamsı Beyrək” boyundakı Yalançı oğlu Yalıncıq ob-razı da təsdiq edir. Fərq ondadır ki, Yalançı oğlu Yalıncıq obrazında yalançı adaxlı inamı öz ifadəsini birbaşa yox, dolayı şəkildə tapır.

“Bamsı Beyrək” boyunda gülüşün hansı zərurətdən doğulduğunu aydınlaş-dırmaq üçün bu boyu “Qanturalı” boyundakı bəzi məqamlarla tutuşdurmaq la-zım gəlir. Məsələn, belə bir məqam: Selcan xatunu almaq istəyən neçə-neçə igid vəhşi heyvanların əlində güdaza getdiyi kimi, Banıçiçəyi də istəyən neçə-neçə adam Dəli Qarcarın əlində güdaza gedir. Vəhşi heyvanları öldürməyə Qanturalı gedirsə, Dəli Qarcarla da haqq-hesab çürütməyə Beyrək özü getməli deyildimi? Xeyr, Beyrək getməli deyildi. Ona görə ki, burada söhbət elçiliyə getmək üstün-dədir. Dəli Qarcarın öldürdükləri, çox güman ki, Banıçiçəyə elçi gələnlərdir. Əgər belədirsə, onda Beyrək özü özünə elçilik edə bilməzdi və Dədə Qorqudun elçiliyə göndərilməsində təəccüblü bir şey yoxdur. Təəccüb doğuran məsələ Dəli Qarcar–Dədə Qorqud münasibəti, aydınlaşdırılmasına ehtiyac duyulan məsələ Dəli Qarcarın Dədə Qorqudla “nanəcib” rəftarıdır.

Bu rəftarın açarı, bizcə, ciddi/gülməli qarşılaşmasındadır. “Bamsı Beyrək” boyunda bahadır/yalançı bahadır, adaxlı/yalançı adaxlı, ozan/yalançı ozan qarşı-laşmasına uyğun olaraq, ağıllı/dəli qarşılaşması da var. Dədə Qorqud və Dəli Qarcar əhvalatı məhz ağıllı/dəli qarşılaşmasıdır. Bu qarşılaşmanın “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı üçün nə qədər səciyyəvi olduğunu məşhur “Əzrayıl və Dəli Domrul” əhvalatından da görürük. Bəli, Dəli Domrulun alıcı quş götürüb göyərçin cildinə girmiş Əzrayılın dalınca düşməsi Dəli Qarcarın silahlanıb Dədə Qorqudun dalınca düşməsi ilə çox oxşardır. Əzrayıl və Dəli Domrul əhvalatında da normalla (Əzrayıl) anormal (Dəli Domrul) üz-üzə gəlir. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, Dəli Domrul Əzrayılı tanımır, Əzrayılın öz xoşuna yox, Allahın əmri ilə can aldığını bilmir. Belə olmasaydı, Dəli Domrul Əzrayılı tapıb ona qulaqburması verməkdə Allahdan kömək istəməzdi. Ölüm mələyini Allahın köməyi ilə cəzalandırmaq istəməsi Dəli Domrulun dünyadan bixəbərliyinə ən tutarlı misaldır. Dəli Domruldan fərqli olaraq, Dəli Qarcarı dünyadan bixəbər adam saymaq bir qədər çətindir. Dəli Domrul Əzrayılı tanımadığı halda, Dəli Qarcar, çox güman ki, Dədə Qorqudu tanıyır və onun bir övliya olduğunu çox yaxşı bilir. Amma bu bilib-bilməzlik fərqi Dəli Domrulla Dəli Qarcar arasındakı oxşarlığı qətiyyən aradan qaldıra bilmir. Dəli adını daşıyan bu qəhrəmanların ən


120

böyük oxşarlığı ipə-sapa yatmamaq, normadankənar hərəkətlərə yol verməkdir. Dəli Domrulun ölüm mələyinə, Dəli Qarcarın isə Dədə Qorquda meydan oxuması məhz normadan kənara çıxmaqdır. Dədə Qorquda əl qaldırarkən onun müqəddəs adam olduğunu bilməsi Dəli Qarcarın normadankənar addım atmasının dərəcəsini azaltmır, əksinə, daha da artırmış olur. Məsələnin məğzi elə bu nöqtədə ortaya çıxır və lazım gəlir ki, Oğuzda hamının müqəddəs bildiyi bir adama münasibətdə həddini aşmağın, məlum davranış normalarını pozmağın nəyə xidmət etdiyi, hansı bədii-mifoloji funksiya daşıdığı aydınlaşdırılsın.

Dədə Qorqud–Dəli Qarcar əhvalatı eposda ağıllı/dəli münasibəti üzərində qurulan bir oyundur. Bu oyun yalnız Dəli Qarcarın “dəlilik” etməsi hesabına yox, həm də Dədə Qorqudun yaratdığı imkan və şərait hesabına baş tutur. Dədə Qorqud Dəli Qarcarın dəlilik etməsinə meydan verir və özünün kəraməti, aqilanə hərəkəti ilə həmin dəliliyin qarşısını alır. Həm Dəli Qarcarın dəliliyində, həm də Dədə Qorqudun bu dəlilikdən qorunmasında bir gülüş ahənginin olması danıl-mazdır. Çünki Dəli Qarcarın davranışı normadankənar davranış olduğu kimi, Dədə Qorqudun da Dəli Qarcarın qabağına düşüb qaçması övliyaya “yaraş-mayan” bir hərəkətdir. Normadankənar hərəkət və davranışın isə az-çox gülüş doğurması tamamilə təbiidir. Dədə Qorqud Dəli Qarcarın normadan kənara çı-xan və gülüş doğuran hərəkətlərinə rəvac verirsə, demək, bu barədə ciddi düşün-mək, Dədə Qorqudun oyundaşlığına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.

Əvvəl Dədə Qorqudun oyundaşlığına nəzər salaq, sonra isə bu oyundaş-lıqdan doğan gülüşün Dədə Qorqudla əlaqəsinin hansı məna daşımasını aydın-laşdırmağa çalışaq.

Folklorda, o cümlədən qəhrəmanlıq eposunda gücün bir göstəricisi vuran qoldursa, bir göstəricisi də ağıldır, kələkdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda ağlın ən böyük təmsilçisi Qorqud Ata olduğuna görə yumoristik kələkbazlığı bu obrazda da axtarmalı oluruq. Məsələn, başlıq yerinə başqa şeylərlə bərabər, min birə istəyib işi düyünə salmaq fikrində olan Dəli Qarcara kələk gəlmək Dədə Qorquddan ötrü asan bir işdir. Dədə Qorqud Dəli Qarcara soyunub ağıla girməyi və birələrin gözəgəlimlisini seçməyi məsləhət görür. Dəlisov/ağıllı süjetinin folklordakı məlum və məşhur ənənəsinə görə, dəlisov ağıllının məsləhətinə sor-ğu-sualsız qulaq asmalı və körpə uşağın belə atmadığı gülməli addımı atmalıdır. Dəli Qarcar da Dədə Qorqudun məsləhəti ilə həmin gülməli addımı atır – soyu-nub birə topasının içinə girir: “Dədə Qorqud... Dəli Qarcarı bir birəli yerə gə-tirdi. Dəli Qarcarı yalınçaq eylədi, ağıla qoydu. Birələr Dəli Qarcara üşdülər. Gördü bacara bilməz, aydır: “Mədəd, Dədə! Kərəm eylə, Allah eşqinə! Qapıyı aç, çıqayın!” – dedi... Dədə qapıyı açdı. Dəli Qarcar çıqdı. Dədə gördü kim, Də-linin canına keçmiş, başı qopusu olmuş, gövdəsi birədən görünməz. Yüzü-gözü bəlirməz. Dədənin ayağına düşdü: “Allah eşqinə, bəni qurtar!” – dedi. Dədə Qorqud: “Var, oğul, kəndini suya ur!” – dedi. Dəli Qarcar səgirdərək vardı, suya düşdü. Birədir, suya aqdı, getdi” [1.S.57]. Göründüyü kimi, Dədə Qorqudun qur-duğu kələklə Dəli Qarcarın birə dolu ağıla girməsi və oradan başılovlu çıxıb özünü suya vurması kifayət qədər gülməli əhvalatdır. Və bu gülməli əhvalatı quraşdırıb danışmağı ozan başqa əhvalatları danışmaq qədər əhəmiyyətli hesab edir. Belə olmasaydı, ozan hadisələrin lap başlanğıcında Dədə Qorqudun Dəli


121

Qarcara qulaqburma verməsindən və elçilik məsələsini çox asan öz yoluna qoy-masından bəhs edib, süjet xəttini tam başqa bir məzmunda qurardı. Məsələn, qarşılaşmanın ilk anında bir övliya kimi kəramət göstərib Dəli Qarcarın gözünün odunu almaq Dədə Qorquda çətin olmazdı və o, Dəli Qarcarı müti qul kimi özünə çox asan tabe edə bilərdi. Amma Dədə Qorqud bu addımı atmaq əvəzinə Dəli Qarcarla, necə deyərlər, qovdu-qaçdı oyunu oynamağı qabaqcadan planlaş-dırır: qaçmaq oyununun daha ləzzətli alınması üçün özü ilə bir at yox, iki at götürür. Bu atları ozanın Toğlu başlı, Keçi başlı adlandırması da, çox güman ki, təsadüfi deyil. Ozan atlara məzəli adlar verməklə, görünür, bu atların gülməli bir oyuna yardımçı olacaqlarına bəri başdan işarə edir. Qovdu-qaçdı oyununun ən gərgin anı belə növbəti məzəli sərgüzəştlərə təkan verir. “Ən gərgin an” dedikdə, təbii ki, Dəli Qarcarın Dədə Qorquda əl qaldırması və Dədə Qorqudun qarğışı ilə Dəli Qarcarın qolunun quruması epizodunu nəzərdə tuturuq. Bu qulaqburma epizodundan sonra da Dəli Qarcarın tərsliyi yerə qoymaması və əcaib-qəraib başlıqlar, o cümlədən birələr istəməsi yalnız Dəli Qarcarın dəlisovluğunu deyil, həm də Dədə Qorqudun məzəli sərgüzəştə şərait yaratmasını göstərmək üçün la-zımdır. Ozanın inamına görə, Dədə Qorqudun öyüd-nəsihəti nə qədər vacibdirsə, məzəli sərgüzəştləri də bir o qədər vacib və əhəmiyyətlidir. Bu inamın təzahü-rüdür ki, eposda Qorqud Atanı yalnız müdrik ağsaqqal kimi deyil, həm də bir trikster şəklində görürük.

Bəllidir ki, Dədə Qorqud heç bir boyda “Bamsı Beyrək” boyundakı kimi hadisələrin fəal iştirakçısı deyil. Fəal iştirakçı olduğu yeganə boyda Dədə Qor-qudu bir trikster rolunda görürüksə, buna təsadüfi hal kimi baxmaq olmaz. Məsələ burasındadır ki, Dədə Qorqudun övliyalığı ilə triksterliyi arasında zid-diyyət yoxdur, əksinə, bu iki cəhət bir-birini tamamlayır və vahid aqil obrazını ortaya çıxarır. Aqil Qorqudun qüdrəti bir yandan onun ağsaqqallığında, övliyalı-lığında, o biri yandan da onun triksterliyində üzə çıxır.

Ciddi/gülməli paralelliyinin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında təsadüfi hal olmayıb, bir sistem yaratdığını, sistem şəklində ortaya çıxdığını iddia edirik-sə, onda boyun baş qəhrəmanına xüsusi diqqət yetirmək zərurəti yaranır. Ona görə ki, sistem şəklində ortaya çıxan bir şeyin baş qəhrəmandan, baş qəhrəmanın strukturundan yan keçməsi mümkün deyil. Mümkün deyil ki, Banıçiçək və “dvoynik” məsələsi boyda əsaslı yer tutduğu halda, bu məsələ Beyrək obrazının təqdimatına öz təsirini göstərməmiş olsun. Beyrək obrazının təqdimatına fikir verdikdə, həqiqətən, gümanımızda yanılmadığımız aydın olur. Beyrək obrazı ilə bağlı ciddi/gülməli paralelliyinə Beyrək/dəli ozan qarşılaşmasında rast gəlirik. Kimdir dəli ozan? Beyrəyin özü. Məsələ burasındadır ki, Beyrək bir obraz kimi ikiləşir və bu baxımdan diqqəti xüsusi olaraq cəlb edir. K.Abdulla Beyrəyin ikiləşməsini mifdən çox yazıya, yazı mədəniyyətinə aid bir amil kimi qiymət-ləndirir: “Beyrək yeni qəhrəman kimi ilk növbədə Yazının qələbəsidir. Məhz Yazı Beyrəyə öz içinə gedən yolu göstərib və məhz Yazı mədəniyyətinin gücü ilə Beyrək özünəməxsusluq kəsb edib, mənən zənginləşib, situasiyanın dəmir məngənəsindən çıxıb, özü öz hərəkəti ilə bütün Mif çərçivələrini, Mif hədəflərini vurub dağıdıb” [4.S.191]. Göründüyü kimi, K.Abdulla ikiləşməni yazılı ədəbiyyatda psixoloji obrazlara məxsus bir cəhət kimi götürür və bu cəhəti


122

müəyyən qədər özündə ehtiva etməsinə görə Beyrəyi “Dədə Qorqud” eposundakı digər epik qəhrəmanlardan fərqləndirir. K.Abdullanın sözünə qüvvət verib qeyd edirik ki, məsələni daha geniş müstəvidə araşdırsaq, obrazın ikiləşməsinin köklərini və ibtidai formalarını mifdə də tapa bilərik. Qəhrəmanın libas dəyişib yeni bir adla ortaya çıxması ikiləşmənin köklərindən və ibtidai formalarından biridir və bu formadan “Bamsı Beyrək” boyunda da istifadə olunur. Bamsı Beyrək boyda hərfi mənadan xeyli qabaq məcazi mənada dondan-dona girir. Beyrək obrazına müəyyən qədər trikster obrazının əlamətlərinin hopdurulduğunu görürük. Dədə Qorqud kimi bir övliyanın trikster cizgiləri ilə təqdim edildiyi bir boyda Beyrəyin triksterliyi təəccüb doğurmamalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, sözün həm həqiqi, həm də məcazi mənasında dondan-dona girmək “Bamsı Beyrək” boyunda triksterliyin başlıca göstəricisinə çevrilir. Boyun sonunda Beyrəyin hər iki mənada dondan-dona girməsinin yarıciddi-yarıgülməli mənzərəsi ilə tanış oluruq. Bu mənzərə on altı illik əsirlikdən sonra öz el-obasına qayıdan Beyrəyin yalançı ozan libası geyməsi mənzərəsidir. Niyə məhz yalançı ozan? Əsirlikdə olarkən Beyrək qopuz çalıb-oxumaq məharəti nümayiş etdirirsə, onu əsl ozan adlandırmaq doğru olmazmı? Xeyr, Beyrəyi bu yerdə yalançı ozan adlandırmaq daha doğru olar. Məsələ burasındadır ki, Beyrək Oğuz elinə çatan kimi atını verib bir ozandan qopuz alır və bir növ, həmin ozanın “ikinci nüsxə”si mahiyyətini qazanır. Qısırca Yengə, Boğazca Fatma (bu məzəli ad sahibləri) Banıçiçəyin parodiyası olduqları kimi, Beyrək də “dəli ozan” adı altında əsl ozanın parodiyasına çevrilir. Bu parodiyanın, bu oyunçıxarmanın qabaqcadan nəzərdə tutulmuş müddəti var. Müddət başa çatdıqdan sonra Beyrək baha qiy-mətə atı ozandan geri alıb, qopuzu təzədən ona qaytarmalıdır. Oyun müddətində Beyrəyin başlıca qayğısı özünü nişan verməmək, dəli ozan olduğuna hamını inandırmaqdır.

Libas kimliyin mühüm göstəricisi olduğu üçün Beyrək öz qaftanını əynin-dən çıxarmalı, çuvalın ortasını deşib boynuna keçirməli, qətiyyən tanınmasın de-yə dəli ozan dilində danışıb, dəli ozan addımı atmalı olur. İkiləşən, həqiqi və yalançı Beyrək tərəflərinə ayrılan qəhrəmanımız Banıçiçəklə görüşmək ərəfə-sində dəli ozan hoqqalarının sayını bir az da artırmalı olur: yemək dolu qazanları vurub böyrü üstə yerə yıxır; bişirilmiş əti götürüb ora-bura atır; zurnaçıları, nağaraçıları toydan qovur; kimini döyür, kiminin başını yarır. Dəli ozan oyunu qızlar-gəlinlər oturan otaqda da davam edir. Beyrəyin Boğazca Fatma və Qısırca Yengə ilə məzələnməsi məhz dəli ozan oyununun bir təzahürüdür.

Dastanın adı “Kitabi-Dədə Qorqud”dursa, Qorqud Atanın öyüd-nəsihətləri dastandan ana xətt kimi keçirsə, deməli, dastanda ideallaşdırılan başlıca məsələ-lərdən biri məhz müdriklikdir. Dastanın heyrətamizliyi ondadır ki, bu müdriklik həm də tərsinə çevrilib dəliliklə paralel təqdim edilir, dəlisovluq müdrikliyin dolayı ifadə formasına çevrilir. Məsələn, “məhəbbət ölümə qalib gələ bilir” hikməti dastanda Dəli Domrulun dəliliyi, dəlisovluğu əsasında ifadə olunur. Sadə anlamda götürsək, müdriklik Oğuz elində nədir? Müdriklik, tutaq ki, xan divanına, övliyaya və dini ehkamlara münasibətdə qaydaların ciddi surətdə gözlənilməsidir. Dəlilik, heç şübhəsiz, bütün bunların tam tərsi deməkdir. Dəli igid olan, amma hələ öz şücaəti ilə tanınmayan Əgrək xan divanında adlı-sanlı bəylərə məhəl qoymayıb yuxarı başa keçir. Dəli Qarcar Dədə Qorqud kimi bir övliyaya əl qaldırır. Dəli Domrul Allahın


123

birliyini qabaqcadan tanısa da, ölüm mələyini tanımaq istəmir və ona dərs vermək fikrinə düşür. Maraqlı burasıdır ki, istər Əgrəyin, istər Dəli Qarcarın, istərsə də Dəli Domrulun əcaib-qəraib hərəkətləri, yəni onların mövcud qayda-qanunlardan kənara çıxması dastanda kin-küdurətlə yox, xoş bir təbəssümlə təqdim edilir. Əgər belədirsə, onda “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanındakı təbəssümün, bütövlükdə gülü-şün mifoloji kökünü, başlıca funksiyasını nəzərə almalıyıq. Nəzərə almalıyıq ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında gülüş kultu ağac, aslan, qaplan, qurd, sunqur quşu və s. kultlarla bir sırada dayanır. Güc mənbəyi və magik dayaq vasitəsi olması gülüş kultunu başqa kultlarla birləşdirən başlıca cəhət kimi özünü göstərir. Demonik varlığa (Təpəgözə) qarşı döyüşdə qaba ağac və xaqan aslan Basata magik dayaqdırsa, sosial çətinliklərdən keçib sevgilisi Banıçiçəyə qovuşmaqda da Beyrəyin magik dayaqla-rından biri dəli ozandır. Bəli, Beyrək dəli ozan donuna girməklə xüsusi imkan və güc qazanıb yenidən doğulan bir qəhrəman kimi ortaya çıxır və Banıçiçəyə bu şəkildə qovuşur.

Gülüş kultunun başqa kultlardan, əlbəttə ki, fərqi də var. Başlıca fərq ondan ibarətdir ki, başqa kultlar qəhrəmanları zaman etibarilə bizdən uzaqlaşdırır, gülüş kultu isə əksinə, qəhrəmanları zaman etibarilə bizə xeyli dərəcədə yaxınlaşdırır. “Qaplan erkəyində, aslan, qurd, sunqur quşu erkəyində bir köküm var” deyən Qazan xan bizlərdən ötrü əlçatmaz olan mifoloji varlıqdır. Ağıl işlədib, kafiri aldadıb məzəli bir şəkildə quyudan sağ-salamat çıxan Qazan xan isə Molla Nəsrəddin kimi bizlərə çox yaxın olan, bizlərlə müsahib ola bilən bir adamdır.

Mifoloji obrazın bizə bu cür yaxınlaşdırılması kifayət qədər ciddi məsələdir. Məsələ burasındadır ki, qutsal Oğuz zamanındakı ulu əcdaddan bəhs edən və son dərəcə gözəl bir epos nümunəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” yazılı ədəbiyyat üçün, xüsusən də yazılı ədəbiyyatın aparıcı janrı olan roman janrı üçün bir mənbə, qiymətli qaynaqdır. Bildiyimiz kimi, roman qəhrəmanı başdan-başa müsbət və ya başdan-başa mənfi qəhrəman ola bilməz. Roman qəhrəmanı müsbətlə mənfini, yaxşı ilə pisi özündə birləşdirən dinamik qəhrəmandır, mürəkkəb təbiətli obrazdır. Bu mürəkkəb-liyin əsas göstəricilərindən biri ikiləşmədir, eyni obrazda ən azı iki ayrı-ayrı obrazın birləşməsidir. Bu cür ikiləşmənin ibtidai formasını və müəyyən elementlərini “Kitabi-Dədə Qorqud” eposundakı bəzi qəhrəmanlarda da müşahidə etmək olur. Özündə mif və antimif, müdriklik və dəlilik, “ciddilik” və komiklik tərəflərini paralel olaraq birləşdirən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında Salur Qazan, Beyrək, Dəli Qarcar, Dəli Domrul və b. obrazlarda ikiləşmənin müəyyən əlamətlərini görmək təəccüb doğurmamalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, “Dədə Qorqud” dastanı məzmun və formaca nə qədər sadədirsə, bir o qədər də geniş və zəngindir.


1. Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. 2 cilddə, I cild, Bakı, “Yeni Nəşrlər Evi”,

2000. 2. Molla Nəsrəddin lətifələri. Tərtib edəni Bəhlul Abdulla. Bakı, “Yazıçı”, 1996. 3. Orhan Şaik Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, Milli Eğitim Basımevi,

2000. 4. Kamal Abdulla. Mifdən yazıya və ya gizli Dədə Qorqud. Bakı, “Mütərcim”, 2009. 5. İmre Adorjan. “Dədə Qorqud Kitabı”nın Macarıstandakı keçmişi və önəmi. “Dədə

Qorqud” elmi-ədəbi toplusu, Bakı, 2007, I say.


124

Мухтар Кязимоглу-Иманов

Магическая функция смеха в эпосе

«Китаби-Деде Горгуд»

Р е з ю м е Смех, обладающий магической сущностью и являющийся символом возрождения,

осмысляется в фольклоре на уровне культа, отголоски которого прослеживаются и в эпосе «Китаби-Деде Горгуд». Как в «Предисловии», так и в отдельных песнях эпоса, ярко выра-жена параллель между «серьезным» и смешным. Образцом такой параллели, восходящей к мифу о близнецах – возлюбленном и лжевозлюбленном – является «Песнь о Бамсы Бейреке». В этой песни Кысырча-Нике и Богазча-Фатима, как комические лжевозлюбленные, олице-творяют параллель с настоящей возлюбленной – Банучичек, выступающей в строго «серь-езном» ключе. Такую параллель можно наблюдать как между отдельными образами, так и внутри одного образа. Характерным примером параллели между «серьезным» и смешным внутри одного образа является Бейрек и Дели (буйный) Озан, где за счет комического трикстерства мы наблюдаем раздвоение образа.

Как в образах Кысырча-Нике и Богазча-Фатимы, так и в образе Дели Озана, главной функцией смеха является магическое воздействие на возрождение героев. Смех, как живительный источник силы, в эпосе «Китаби-Деде Горгуд» находится в одном ряду с культами дерева, льва, волка, ястреба и др.

Ключевые слова: культ смеха, магическая функция, лжевозлюбленный (выдуман-

ный возлюбленный), трикстерство, раздвоение образа

Mukhtar Kazimoghlu-Imanov

The Magic Function of Laughter in the Epos of “The Book of Dada Gorgud”

A b s t r a c t

The laughter being the symbol of the birth, carrying the magic essence in the folklore rises

to the level of cult and the signs of this cult also show themselves in the epos of “The Book of Dada Gorgud”. As well as in the Introduction and in separate parts of the epos the creation of parallelism of the “strict” and “funny” are being observed. The example of fiancée and the false fiancée of this parallelism which is going to the root of the twin myth is more characteristic for the part of Bamsi Beyrak. In that part Gisirja Yenge and Bogazja Fatma create the parallelism as the comic false fiancées with Banichichek – the original fiancée presented in the quite “strict” plan. Such kind of parallelism shows itself among separate characters, as well as, in the same one. Beyrak and Dalih Ozan are the characteristic examples to the parallelism of the “strict” and “funny” showing itself in the same character. In this example we meet the event of the double-facing character according to the comic tricksterism.

Both in Gisirja Yenge, Bogazja Fatma and in Dalih Ozan examples the main function of the laughter is to influence magically to the rebirth of the main heroes. Being the power source and magic support, laughter stands in the same row with the cults such as tree, lion, wolf, Sungur bird and so on. in the “Epos of Dada Gorgud”.

Key words: the cult of laughter, magic function, the false (imaginary) fiancée,

tricksterism, bifurcation of the character ____________


№ 1 2016

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ

TURKOLOGICAL CENTRES

XHEMILE ABDIU (Albania)* SPARTAK KADIU (Albania)**

İNTRODUCİNG THE TURKİSH LANGUAGE

PROGRAMMED İN ALBANİA

A b s t r a c t

The article deals with the process of teaching the Turkish language at University of Tirana in Albania. The activity of the teachers appointed by the Ministry of Education of Albania at the Faculty of Foreign Languages, University of Tirana and their ways of teaching the Turkish language and Literature according to the teaching programs are highlighted here.

Key words: Tirana University, the Turkish language, teaching process, the

affirmed programs Writing about the history of Turkish Branch at the Faculty of Foreign

Languages, University of Tirana is a very difficult duty, because you should remember and consult all the people who contributed to this branch.

We will have a look from the start of this branch until nowadays, the period that we know, because we were students of this branch and after graduating we start teaching there.

Turkish Branch was opened in 1996 at University of Tirana, Faculty of Foreign Languages, Department of Slavic and Balkan Languages and still is continuing to be at the Faculty of Foreign Languages.

The first academic year started in 1996, and covered the years of 1996-1997. The students who started in the academic year of 1996-1997 were selected by examination in the Turkish Language, the test was prepared by the Ministry of Education of Albania, the Faculty of Foreign Languages in collaboration with

*University of Tirana, Faculty of Foreign Languages, Department of Slavic and Balkan Languages, Turkish Branch, associate-professor. E-mail: [email protected] **University of Tirana, Faculty of Foreign Languages, Department of Slavic and Balkan Languages, Turkish Branch, associate-professor. E-mail: [email protected]

Xhemile Abdiu, Spartak Kadiu

126

a Turkish teacher who worked in Tirana that time. More than fifty students participated in this exam and only ten of them won the right to study in this aca-emic year. The subjects were in the Turkish language. Firstly, in Turkish Branch one professor who came from the Ministry of Education of Turkey to teach Turkish Languages was Turkish and the other Turkish professor who taught Turkish Literature came from Turkish College in Tirana. But they stayed only for one semester. From the Ministry of Education of Turkey professor Adalet Yavuzer came for teaching Turkish for a period of four years. She worked four years in Turkish Branch and taught the Turkish language and Literature until 2000, when the first five students of Turkish Branch graduated.

The second academic year started in 1997 at University of Tirana, Faculty of Foreign Languages, Department of Slavic and Balkan Languages. The students studying during the academic years of 1997-1998 were selected by examination in the Turkish Language, too. At the examination more than 50 students participated again and only 10 of them won the right to study during this academic year. The third academic year was in the years of 1998-1999. In this academic year also the students were selected by examination in the Turkish Language. The fourth academic year was in 1999-2000. The fifth academic year was in 2000-2001. Other academic years were in 2001-2002, 2002-2003, 2003-2004, 2004-2005, 2005-2006. After this, academic years stated the process of Bologna. In all of academic years the students were selected by examination in the Turkish Language and only 10 students were accepted. In some of these academic years we have more or less than 10 students.

According to the contract for four years, from the Ministry of Education of Turkey a Turkish teacher came from Turkey every year. After Mrs. Adalet Yavuzer other Turkish teachers came. From the Ministry of Education of Turkey other Turkish teachers – Mr. Turan Tastan (1998-2002), Hakki Can (1999-2003) came. Other Turkish professors came from Turkey according to the contract which they had with TIKA, that helped with opening Turkish Cultural Center in March 2004 at Turkish Branch inside the Faculty of Foreign Languages and TIKA provided three classrooms of Turkish Branch with books and equipments. Also Bunyamin Çaglayan (2003-2004), Mustafa Balci (2005-2006), Yuksel Ozgen (2005-2006), Israfil Aksan (2006-2007), Abdulkadir Hayber (2006-2007) came from TIKA, but now according to the TIKA agreement, Turan Tastan (2007-2008) and Bunyamin Çaglayan (2008-2009) came again.

In the old system of high education, the academic education lasted four years. Each year was divided into two semesters. In our academic program the following subjects, like Turkish Phonetics, Turkish Morphology, Turkish Syntax, Turkish Lexicology, Turkish Stylistics, Textual Linguistics in Turkish, General Linguistics in Turkish, Turkish Literature (divided into Folk Literature, Old Turkish Literature, Classical Turkish Literature, Modern Turkish Literature), History of the Turkish Language, Ottoman Turkish, History of Turkey (divided into Old History of Turkey, Classical History of Turkey, Modern History of Turkey), Spoken Turkish Language, Written Turkish

Introducing the Turkish Language Programmed in Albania

127

Language, Translation from the Turkish Language into the Albanian Language, etc. were included.

After four years of studying the students prepared a thesis in the Turkish Language. The most successful students wrote interesting theses in the Turkish Language. Graduating students had a diploma as a specialist of the Turkish Language.

In 2004-2005, in parallel with the old system of high education which started the last model of academic studies the Process of Bologna started and the first academic year began with this model. The system of high education was changed from old system of four years of studies into three years (Barchelor) and two years (Master). This program was successfully applied in University of Tirana, obviously in Faculty of Foreign Languages. We worked with programs, and tried to have modern and up to date programs approximately equivalent with the academic programs and literature of the best universities in Turkey. During the period of 2005-2008 we had 25 students accepted per year. During 2008-2009 this number increased up to 50 students. And from 2009 until now we have 60 students accepted in the first year.

Actually, in our programs we have subjects like Introduction to Lin-guistics in Turkish, Turkish Phonetics, Ottoman Turkish, Textual Typology in Turkish (four different levels), Practical Turkish, Turkish Morphology, Turkish Syntax, Turkish Lexicology, Turkish Stylistics, Turkish Literature, Introduction to Theory of Literature in Turkish, General Linguistics in Turkish, Textual Linguistics in Turkish, Civilization of Turkey, Turkish Literature (divided into Old Turkish Literature, Classical Turkish Literature, Modern Turkish Literature), Turkish Dialectology, History of the Turkish Language, Turkish History (Old History of Turkey, Classical History of Turkey, Modern History of Turkey), Translation from Turkish into Albanian and from Albanian into Turkish, etc. which are obligatory subjects. We offer some other subjects, such as, Turkish Philology, the Methodology of Research, Foreign Languages that are not obligatory. Our program of studies is the Turkish Language, Literature and Civilization.

We have a Master Program which lasts two years. During the period of 2011-2016 we had students graduated from our branch according to the Master Program .

In Turkish Branch we have Turkish students who studied Turkish. They came from Turkey and they are a part of the contingent of foreign students. We had approximately five Turkish students per year.

After graduating the Albanian staff of professors finished the academic studies. Now as the members of Turkish Branch there are three Associate-professors and two Doctors (PHD). We have also three assistants teaching seminar hours.

During these years, from 1996 until now, Turkish Branch have organized a lot of activities by itself and in collabation with other institutions.

University of Bilkent organized an International Congress of the Turkish Language in collaboration with Turkish Branch in September, 2013. Our Branch


128

organized a Symposium for Yasar Kemal in collaboration with the Turkish Embassy and the Ministry of Culture of Albania in May, 2013. We also organized an event “In Memorium of Yasar Kemal” after his death in March, 2015. The Albanian staff of professors realized a lot of activities together with students for Ataturk, Mevlana, Yunus Emre and other personalities during the period of March-May 2012. We took part like orators in the activity for Mehmet Akif Ersoy in December, 2014 in the National Museum in Tirana. Also during the period of 2011-2016 Department of Slavic and Balkan Languages and Turkish Branch in collaboration with University of Trakya (Turkey), University of Ianina (Greece) and University of Sofya (Bulgary) organized and participated in the International Conference “Dialogue between Balkan Languages, Cultures and Civilizations”.The Albanian staff promote different translations like the Anthology of Turkish Literature (selected stories from Turkish Literature) in 2009 sponsored by TIKA, selected stories of Aziz Nesin in 2010 and a lot of other academic and cultural activities.

From the beginning of Turkish Branch in the Faculty of Foreign Languages the most successful students had a chance of participating in summer schools in Turkey, first years sponsored by the Ministry of Education of Turkey. During the period of 2004-2010 the staff took part in the International Seminar of Education organized by the Ministry of Education of Turkey. From 2004 to 2010 TIKA sponsored the staff and the best students to participate in summer school. TIKA was the most supportive institution for helping Albanian staff and successful students in their academic researches in Cultural Center of Yunus Emre which was opened in Tirana in 2009. This institution started in 2010 to help students of Turkish Branch with some activities.

UNİVERSİTY OF TİRANA

Faculty of Foreign Languages Department of Slavic and Balkan Languages

Turkish Branch – Staff Xhemile Abdiu Linguist, Turkologist. She graduated from the Faculty of

Foreign Languages, University of Tirana, Turkish Branch in 2000. Since 2000 until now she has been working as a staff member at University of Tirana, in the Faculty of Foreign Languages, Department of Slavic and Balkan Languages, Turkish Branch. In 2005 she completed her undergraduate studies in the field of Linguistics in Turkish at the Faculty of Foreign Languages. She finished her doctoral studies for Linguistics in Turkish in the Faculty of Foreign Languages, at University of Tirana in 2013 by getting the degree of PHD. From April 2015 she is Associate- professor in linguistics in the Department of Slavic and Balkan Languages, Turkish Branch. She is the first lecturer on Linguistics, General Linguistics in Turkish, Textual linguistics in Turkish, Turkish Stylistics and In-troduction to linguistics in Turkish. She participated in different national and


129

international scientific activities. During the period of 2006-2016, she has attended the International Congresses in Turkey, Balkans, Romania, Hungary, France, Azerbaijan and in the USA. In 2007 she was a co-author of the book “Applied Morphology” (Exercise-book) in the Turkish Language. In 2010 she translated selected stories from Turkish Literature “Tregime te zgjedhura nga letersia Turke” which was published by TIKA like an Anthology of Turkish Literature and other books. She is a member of several scientific journals as an editor, and a representative of Albania such as, in Turkish Studies, Dialectology in Turkey.

Spartak Kadiu Linguist, Turkologist. He graduated from the Faculty of

Foreign Languages, University of Tirana, Turkish Branch in 2003. Since 2003 until now he has been working as a staff member at University of Tirana, in the Faculty of Foreign Languages, Department of Slavic and Balkan Languages, Turkish Branch. In 2006 he completed his undergraduate studies in the field of linguistics in Turkish in the Faculty of Foreign Languages. He completed his doctoral studies for linguistics in Turkish at Faculty of Foreign Languages, at the University of Tirana in 2013 and got the degree of PHD. Since April, 2015 he has been Associate – professor on Linguistics in Department of Slavic and Balkan Languages, Turkish Branch. He is the first lecturer on Linguistics, Turkish Phonetics, Turkish Morphology, Turkish Lexicology, Translation. He participated in different national and international scientific activities. During the period of 2007-2016, he has attended the International Congresses in Turkey, Balkans, Romania, Hungary, France, Azerbaijan, and in the USA. In 2007 he was a co-author of the book “Applied Morphology” (Exercise-book) in the Turkish Language. In 2010 he translated selected stories from Turkish Lite-rature “Tregime te zgjedhura nga letersia Turke” which was published by TIKA as an Anthology of Turkish Literature. Also in 2010 he translated selected stories by Aziz Nesin “Tregime te zgjedhura Aziz Nesin” and other books. He is a member of several scientific journals as an editor and a representative of Albania in Turkey.

Alban Foçi Linguist, Turkologist. He graduated from the Faculty of

Foreign Languages, University of Tirana, Turkish Branch in 2002. Since that time he has been working as a staff member at University of Tirana, in the Faculty of Foreign Languages, Department of Slavic and Balkan Languages, Turkish Branch. In 2005 he completed his undergraduate studies in the field of Literature in Turkish in the Faculty of Foreign Languages. He completed his doctoral studies for literature in Turkish at the Faculty of Foreign Languages, at University of Tirana in 2012 and got the degree of PHD. He is the first lecturer on Turkish Literature, Translation. In 2010, for a period of 3 months he taught classes as a lecturer at University of Trakya in Turkey. In 2010 he translated se-lected stories from Turkish Literature “Tregime te zgjedhura nga letersia Turke” which was published by TIKA like an Anthology of the Turkish Literature and other books. During the period of 2007-2016 he has participated


130

in different national and international scientific activities. He attended the inter-national congresses in Turkey, Bosnia and Balkans. He published many scientific articles on Turkish Literature, Turkish Civilisation and Turkish Culture. Actually he is responsible for Turkish Branch.

Adriatik Derjaj Linguist, Turkologist. He graduated from the Faculty of

Foreign Languages, University of Tirana, Turkish Branch in 2003. Since 2006 until now he has been working as a staff member at University of Tirana, at the Faculty of Foreign Languages, Department of Slavic and Balkan Languages, Turkish Branch. In 2006 he finished his undergraduate studies in the field of Linguistics in Turkish at University of Ankara. During the period of master studies he taught the Turkish Language at TOMER (Center of Learning the Turkish Language) in Ankara, Turkey. He completed his doctoral studies on Linguistics in Turkish in the Faculty of Foreign Languages, at University of Tirana and in 2012 and got the degree of PHD. From December, 2015 he is Associate-professor on Linguistics in the Department of Slavic and Balkan Languages, Turkish Branch. He is first lecturer for Turkish Syntax, Dialectology in Turkish (History of the Turkish Language), Ottoman Turkish. In 2010 he translated selected stories from Turkish literature “Tregime te zgjedhura nga letersia Turke”’ which were published by TIKA like an Anthology of Turkish Literature and other books. During the period of 2008-2016 he has participated in national and international scientific activities. He has attended the international congresses in Turkey, Balkans and in Belgium. He published many scientific articles on the Turkish Language, Literature and Culture. As an author in 2015 he published the dictionary “Fjalor Konceptual Persisht-Shqip” and also in January, 2016 he was a co-author of the book “Bibliografia V. I (Studiuesit shqiptare per marredheniet gjuhesore, letrare, historike, kulturore, etnografike, arkitekturore, etj. mes Shqiperise dhe Turqisw nder shekuj)”.

Urtis Harri Linguist, Turkologist. He graduated from the Faculty of

Foreign Languages, University of Tirana, Turkish Branch in 2005. Since 2008 he has been working as a staff member at University of Tirana, in the Faculty of Foreign Languages, the Department of Slavic and Balkan Languages, Turkish Branch. In 2009 he completed his undergraduate studies in the field of Linguistics in Turkish, in the Faculty of Foreign Languages. He completed his doctoral studies for linguistics in the Faculty of Foreign Languages, at University of Tirana in 2015 and got the degree of PHD. In 2010 he translated selected stories from Turkish literature “Tregime te zgjedhura nga letersia Turke’ which were published by TIKA as an Anthology of Turkish Literature. During the period of 2012-2016 he has attended national and international scientific activities in Turkey, Kosova, Makedonya. He is also a co-author of the book “Bibli-ografia V. I (Studiuesit shqiptare per marredheniet gjuhesore, letrare, historike, kulturore, etnografike, arkitekturore, etj. mes Shqiperise dhe Turqise nder shekuj)”.


131


Albaniyada proqramlar üzrə türk dilinin təqdim olunması

X ü l a s ə

Məqalədə Albaniyanın Tirana Universitetində türk dilinin tədrisi prosesindən

bəhs olunur. 1996-cı ildən etibarən Albaniyanın Təhsil nazirliyi tərəfindən təyin olunmuş türk dili mütəxəssislərinin Tirana Universitetinin Xarici dillər fakültəsindəki fəaliyyəti və burada təsdiqlənmiş proqramlara əsasən türk dili və ədəbiyyatının tədrisi məsələsi geniş şəkildə işıqlandırılır.

Açar sözlər: Tirana Universiteti, türk dili, tədris prosesi, təsdiqlənmiş

proqramlar

Ксемиле Абдиу, Спартак Кадиу

Преподавание турецкого языка

по программам в Албании

Р е з ю м е

В статье освещается процесс преподавания турецкого языка в Тиранском университете, в частности, деятельность специалистов по турецкому языку, назначаемых Министерством образования Албании с 1996 года, и преподающих на Факультете иностранных языков Тиранского университета. Кроме того, в статье подробно рассматриваются вопросы преподавания турецкого языка и литературы по утвержденным здесь программам.

Ключевые слова: Тиранский университет, турецкий язык, процесс

преподавания, утвержденные программы

____________


№ 1 2016

RESENZİYALAR РЕЦЕНЗИИ REVIEWS

AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN ƏDƏBİ-BƏDİİ QAYNAQLARI

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin nəşri, Bakı, 2016-cı il, 288 səh.

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mər-

kəzinin (BBMM) Azərbaycan multikulturaliz-minin, tolerantlığının mədəni, sosial, siyasi ma-hiyyətinin öyrənilməsi və təbliğinin gerçəkləş-dirilməsi istiqamətində həyata keçirdiyi uğurlu layihələrindən biri də bu yaxınlarda işıq üzü görən “Azərbaycan multikulturalizminin qay-naqları” seriyasından “Azərbaycan multikultu-ralizminin ədəbi-bədii qaynaqları” (Bakı, Mü-tərcim, 2016) kitabının nəşri oldu.

Kitab Azərbaycan multikulturalizmini çağdaş dünyaya bir model kimi təqdim edən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin çıxışından verilən epiqrafla başlayır: “Multikulturalizm əsrlər boyu xalqımıza xas olan bir anlayışdır. Əsrlər boyu müxtəlif dinlə-rin, millətlərin nümayəndələri Azərbaycanda bir ailə kimi yaşamışlar”.

Bəşəriliklə bağlı munis və dəruni hiss-lərin, yüksək humanist ideyaların, insanlığa sonsuz sevgi aşılanmasının ədəbiyyatımız üçün hər zaman aparıcı mövzu olduğunu “Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz!” başlıqlı ön sözdə akade-mik Kamal Abdulla yazır: “Bəşəriyyəti bütöv kimi dərk etmək istəyi, ayrı-ayrı xalqları mənəvi xətlərlə birləşdirən amilləri aramaq ehtiyacı, din-ləri bir-birinə yaxınlaşdırmaq cəhdi, müxtəlif dinlərin müqəddəslərinə eyni ehtiram, insanlara dininə görə deyil, dəyərinə görə qiymət vermə əxlaqı, hər kəsi mərhəmətə, şəfqətə, başqasının dərdinə acımağa dəvət, eşqin ən yüksək, ən ali hiss kimi dilindən, dinindən asılı olmadan bütün xalqlar üçün əsas həyat prinsipi olmasının tə-rənnümü və bir sıra digər bu kimi dəyərlər ədə-biyyatımızın dərin qatda pərvaz edən ruhunun göstəriciləridir. Cəsarətlə demək olar ki, minillik tarixə malik klassik ədəbiyyatımızın hər bir nü-mayəndəsi bu dəyərləri nəinki qəbul etmiş, hətta onları öz dünyagörüşünə çevirmişdir”.

Kamal Abdulla görkəmli Azərbaycan ədiblərinin – A.Şaiqin “Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz!” deməsini, M.Hadinin “Qardaşız, qardaşız, ey insanlar!” deyə cəmi insanlığa xi-tab etməsini, H.Cavidin Gülbahar adlı qızcığa-za dünyanın bütün insanlarını sevdirməsini, Mirzə Cəlilin kamançanın dili ilə qəlbi köz olan yüzbaşını ancaq nifrətlə yaşayan aciz və vəhşi düşmənə qarşı mərhəmətə səsləməsini, Seyid Əzimin “İnsan olmaq bir şəxsin mü-səlman olub-olmamasından asılı deyil!” söylə-məsini nümunə gətirməklə multikultural dün-yagörüşün, tolerant əhvalın bütün zamanlarda ədəbiyyatımız üçün səciyyəvi olduğunu diq-qətə çatdırır.

Kamal Abdulla Azərbaycan ədəbiyya-tında təzahür edən bəşəri, humanist ideyaları və multikultural dəyərləri bu cür ümumiləş-dirmişdir: “1. Ayrı-ayrı dinlərə, dillərə mənsub xalqlara qarşı hörmət duymaq və bu xalqların adını ehtiramla çəkmək, onlara səmimi dostluq və sevgi münasibəti sərgiləmək ilk klassikləri-mizin, orta əsrlər və intibah dövrü şairlərimi-zin, maarifçi-demokrat yazarlarımızın yaradıcı-lığında xüsusi və önəmli yer tutur; 2. Poeziya-mızda müxtəlif dinlərin müqəddəslərinə: İbrahi-mə, Musaya, Süleymana, Yəquba, İsa Məsihə, Məryəmə dərin hörmətlə müraciət edilməsi, on-ların həyat və əməlləri ilə bağlı Şərq poetikası-nın sehrli və füsunkar cığırlarında uyğun təşbeh və bənzətmələr qurulması, istər müqayisəli, istər müqayisəsiz bədii fiqurlar yaradılması artıq özü-özlüyündə multikultural və tolerant əhvalın bariz nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir; 3. Başqa xalq-lara məxsus alimlərə (Sokrata, Platona, Aristo-telə, Evklidə, Hippokrata...), yazarlara (Göteyə, Şillerə, Şekspirə, Hüqoya, Volterə, Russoya...) sonsuz ehtiramın təsviri də qeyd edilən eyni əhvalın (tolerantlığın – N.Q.) göstəricisidir;

RESENZİYALAR

133

4. Ayrı-ayrı dinə və millətə mənsub olan gö-zəllərin vəsfi, onlara saf, coşqun məhəbbət iz-harı, bu yoldakı məhrumiyyətlər və cəfalar Qanturalı, Kərəm, Şeyx Sənan, Bahadır, Əli kimi aşiqlərin həyatını, əslində, gözəlləşdirmiş, hətta bəzən bədii faciəvi sonluqlar olsa belə, bu möhtəşəm sevgi simfoniyalarının əzəmətinə kölgə sala bilməmişdir; 5. Ədəbiyyatımızda başqa dillərə və məkanlara (ölkələrə, vilayətlərə, şəhər-lərə) içdən gələn, səmimi münasibət hissinin təsviri öz dövrünün ictimai fikrinin bədii ifadəsi olmaqla yanaşı, eyni zamanda öz dövrünün icti-mai fikrini yönləndirmək cəhdinin təzahürüdür”.

“Azərbaycan multikulturalizminin ədə-bi-bədii qaynaqları” kitabında ümumilikdə yet-miş dörd görkəmli Azərbaycan ədibinin əsərlə-rindən multikultural dəyərləri özündə əks et-dirən nümunələr yer almışdır. Kitabın tərtibçi-ləri AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Möhsün Nağısoylu, tarix elmləri doktoru, professor Fərid Ələkbərli, filo-logiya üzrə fəlsəfə doktoru Əkrəm Bağırov, fi-lologiya üzrə fəlsəfə doktoru İbrahim Quliyev-dir. Kitabda Azərbaycan ədəbiyyatının böyük söz ustadlarından Qətran Təbrizinin, Xaqani Şirvaninin, Nizami Gəncəvinin, Şeyx Mahmud Şəbüstərinin, Əssar Təbrizinin, Qazi Bürhanəd-dinin, İmadəddin Nəsiminin, Şah İsmayıl Xəta-inin, Məhəmməd Füzulinin, Saib Təbrizinin, Abbasqulu Ağa Bakıxanovun, Mirzə Şəfi Va-zehin, Seyid Əzim Şirvaninin, Mirzə Ələkbər Sabirin, Nəriman Nərimanovun, Abbas Səhhə-tin, Hüseyn Cavidin, Üzeyir Hacıbəylinin, Yu-sif Vəzir Çəmənzəminlinin, Əhməd Cavadın və digər ədiblərin əsərlərindən, aşıq ədəbiyyatının nümayəndələrindən Aşıq Abbas Tufarqanlının, Aşıq Ələsgərin, Aşıq Pərinin, Aşıq Qurbaninin, Xəstə Qasımın, Aşıq Alının qoşmalarından par-çalar verilmişdir. Kitabda yer alan həmin nü-munələr haqqında kitab tərtibçilərinin müfəssəl şərhləri də yer almaqdadır. Bu şərhlər klassik ədəbiyyat nümayəndələrimizin yaradıcılığından verilən nümunələrin oxucular tərəfindən doğru anlaşılmasına böyük köməklik göstərməkdədir. Bu şərhlərə nəzər salan oxucu heç bir çaşqın-lığa tuş gəlmədən verilən ədəbi parçada şairin və ya yazıçının nə demək istədiyini aydın an-layır, doğru mənanı, əsl mahiyyəti dərk edə bi-lir. Məsələn, 23-cü səhifədə Xaqani Şirvanidən verilən şeir parçasına:

Bax, Məryəmin sapı kimi ikiqatdır bədənim, İsadakı iynə kimi təkcədir qəlbim mənim. Möhkəm iplə əl-qolumu bağlamışlar burada, Necə İsa bir iynəyə bağlı qalmış orada, –

tərtibçilər belə aydınlıq gətirirlər: “Şairin yük-sək savad səviyyəsi onun Bizans hökmdarına yazdığı qəsidəsindən bəlli olur. Xaqani bu əsə-rində yazır ki, xristian ehkamlarını hər hansı bir yepiskopdan yaxşı bilir, yakovitlik, nestori-anlıq və pravoslavlığın incəliklərinə dərindən bələddir, bundan başqa, Zənd-Avesta vasitəsilə Zərdüşt dininin sirlərinə də vaqifdir... Dini etiqada görə, Məryəm İsanı götürüb Dəməşqə getmiş və orada hər ikisi yun əyirib, muzd ilə yaşamışlar. İsanın iynəsi – guya İsa göyə çəki-lib dördüncü fələyə çatanda mələklər: “Dünya malından İsada bir şey varmı?”– deyə İsanı ax-tarmış və onda bircə iynə ilə bir qırıq küpə (sır-ğa) taparaq peyğəmbəri yuxarı göylərə burax-mamışlar. Xaqani bu beytdə öz vücudunu Mər-yəmin bükülmüş sapına, yalqızlığını isə İsanın iynəsinə bənzədir”.

Sözsüz ki, tərtibçilərin bu şərhi olma-saydı, İsa peyğəmbərlə bağlı olan bu dini qissəni (hədis və ya rəvayəti) bilməyən oxucu üçün Xa-qaninin burada nə demək istədiyini anlamaq müş-kül bir iş olardı.

Yaxud, dahi Nizamidən verilən:

Nə qədər yetimi sevdi, saxladı, Odur “Dürri-yetim” qalmışdır adı, –

şeir parçasına aid tərtibçilər yazırlar: “Klassik ədəbiyyatda “Dürri-yetim” ifadəsi Məhəmməd peyğəmbər üçün işlənir. Belə ki, uşaq vaxtla-rında ata və anasını itirən peyğəmbər əmisinin himayəsində böyümüşdür. Burada isə sonuncu peyğəmbər Məhəmmədin yetimləri himayə et-məsi anlamında işlənmişdir” (S.39).

Göründüyü kimi, tərtibçilərin klassik ədəbiyyata dair bilgiləri oxucuların köməyinə gəlir, beytin mahiyyətini düzgün anlamağa yar-dım edir. Xatırladaq ki, bu cür izah və şərhlər kitabda onlarcadır.

Azərbaycan ədəbiyyatında xalqımızın hər zaman digər xalqlarla, həmçinin erməni xalqı ilə normal qonşuluq, qarşılıqlı hörmət və anlaşma şəraitində yaşadığını özündə əks et-dirən xeyli sayda bədii mətnlərin olduğu da məlumdur. Kitabda bu silsilədən olan bir çox bədii nümunələr nəzər-diqqətə çatdırılır. Mə-sələn: “Şuşa qəribə şəhərdir... Müsəlmanlarla ermənilər orada barış içində gül kimi gün keçi-rib yaşayırdılar...” (S.274, “Əli və Nino”),

“Erməni, rus vətəndaşımız, Bir məişət yolunda yoldaşımız” (S.215, M.Hadi);

“Bir müsəlman, bir erməni həmrah, Oldular hər ikisi azimi-rah” (S.160, Xürrəmi)

və s. nümunələrdə Azərbaycan ədəbiyyatından dünya ədəbi mühitinə təqdim olunan multikul-

RESENZİYALAR

134

turalizm və tolerantlıq ideyasının bədii təzahü-rü diqqəti cəlb edir. Həmçinin bu nümunələr qardaşlığın təbliği istiqamətində Azərbaycan türkünün yüksək əxlaqının, bəşəriliyinin, dünyə-viliyinin bədii ifadəsini əyani şəkildə təcəssüm etdirir.

“Azərbaycan multikulturalizminin ədə-bi-bədii qaynaqları” kitabında dini ayrı-seçki-liyə kəskin etiraz hisslərini özündə əks etdirən Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri də yer al-mışdır. Məlum olduğu kimi, bu nümunələrin əksəriyyətinin baş qəhrəmanı azərbaycanlı-mü-səlman gənclər xristian qızlarına aşiq olmuş və öz sevdiklərinin yolunda olmazın əzablara mə-ruz qalmışlar. Sözügedən kitabda yer almış “Kitabi-Dədə Qorqud”un “Qanturalı boyu”, Qurban Səidin “Əli və Nino” romanı, “Əsli və Kərəm” dastanı, XVIII əsrə aid anonim “Şeyx Sənan” mənzum hekayəti, Nəriman Nərimano-vun “Bahadır və Sona” əsərləri bu qəbildəndir. Maraqlı bir cəhət də odur ki, bu əsərlərin hər birində öz sevgisi uğrunda mübarizə aparan şəxslər müsəlman-oğlanlar və onların sevgisinə etiraz edən qütb isə əsasən xristian-atalardır. Bu əsərlərdə hər iki tərəfdən olan gənclər “bir-birini ürəkdən sevsələr də, fanatizm, gerilik və din xadimlərinin ifrat mühafizəkar baxışları on-ların bir-birinə qovuşmasına mane olur” (S.201). Xatırlatdığımız əsərlərin qəhrəmanları öz sev-giləri uğrunda ölümə belə getməkdən çəkin-mirlər və əksər hallarda bu əsərlər elə həmin qəhrəmanların ölümü ilə başa çatır. Bu əsərlərdə qəhrəmanlar sonda öz sevgiləri uğrunda ölmüş olsalar da, sevginin dünyada bütün firqələrdən, məzhəblərdən üstün olduğunu sübuta yetirirlər.

Sevmək! Din fərqinə, dil fərqinə, məz-həb fərqinə baxmadan sevmək! Budur dünyaya nümayiş edilməli əsl tolerantlıq nümunəsi, əsl ümumbəşəri dəyər! Budur əsl multikultural də-yərləri zirvələrə qaldıran Azərbaycan ədə-biyyatı!

“Azərbaycan multikulturalizminin ədə-bi-bədii qaynaqları” kitabının əsas məziyyət-lərindən biri də odur ki, bu kitaba indiyədək ədəbi yaradıcılığı orta statistik Azərbaycan oxucusuna çox da tanış olmayan bir çox ədib-lərin adları daxil edilmiş, onların həyat və yara-dıcılıqları haqqında məlumatlar verilmiş, onla-rın yaradıcılığındakı bəşəri, humanist, multi-kultural ideyalar geniş oxucu auditoriyasına təqdim edilmişdir. Suli Fəqih, Mustafa Zərir, Şahqulu bəy, Rəhməti Təbrizi, Molla Camal Rənci, Mirzə Nəsrulla Didə, Xürrəmi, Mirzə Həsib Qüdsi, İsmayıl bəy Nakam, Məmo bəy Məmai, Mücrim Kərim Vardani kimi ədiblərin multikultural dəyərləri özündə əks etdirən, dünyaya sülh, barış, qardaşlıq mesajlarını ve-rən yaradıcılıqları ilə geniş oxucu kütləsi ilk dəfə olaraq tanış olmaq fürsətini buradan əldə edir.

Göründüyü kimi, “Azərbaycan multi-kulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları” kitabı qədim zamanlardan bugünədək Azərbaycanda mövcud olmuş yüksək multikultural dəyərləri, tolerantlıq şəraitindəki yaşamı, xalqlar arasında dostluq, qardaşlıq və bərabərlik prinsiplərinin daim qorunduğunu əyani şəkildə nümayiş et-dirməkdədir. Elmi redaktor akademik Kamal Abdullanın kitaba yazdığı “Son söz əvəzi”ndən isə məlum olur ki, “Azərbaycan multikultura-lizminin qaynaqları” seriyasından daha iki nəşr: “Azərbaycan multikulturalizminin elmi-fəlsəfi və publisistik qaynaqları”, “Azərbaycan multikulturalizminin siyasi və hüquqi qaynaq-ları” əsərləri də yaxın vaxtlarda oxucuların ixti-yarına veriləcəkdir.

İnanırıq ki, Bakı Beynəlxalq Multikul-turalizm Mərkəzinin bu nəşri və bu seriyadan olan gələcək nəşrləri yaxın zamanlarda müxtə-lif dillərə tərcümə olunaraq Azərbaycan multi-kulturalizmi ideyalarının dünya miqyasında la-yiqli şəkildə təbliğ edilməsi işində dəyərli mə-xəz rolunu oynayacaqdır.

N.Qurbanov,

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

____________


№ 1 2016

ELMİ HƏYAT НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ SCIENTIFIC LIFE

XRONİKA

TÜRKOLOJİ QURULTAY – 90 Azərbaycan Milli Elmlər Akademi-

yasında (AMEA) Birinci Türkoloji Qurul-tayın 90 illiyinə həsr olunan elmi sessiya keçirilmişdir. Tədbirdə AMEA-nın vitse-prezidenti akademik İsa Həbibbəyli Bi-rinci Türkoloji Qurultayın tarixi əhəmiy-yətindən və fəaliyyətindən danışmış, türk xalqlarının mədəni inteqrasiyasında, milli mənəvi birliyinin formalaşmasında çox böyük əhəmiyyətə malik tarixi bir hadisə olduğunu qeyd etmişdir.

Dövrünün möhtəşəm hadisələrin-dən olan Birinci Türkoloji Qurultayın (1926-cı il 26 fevral - 3 mart) türk xalqla-rının, o cümlədən Azərbaycan xalqının mədəni həyatında müstəsna rolu barədə məlumat verilib. İlk dəfə ölkəmizdə keçi-rilən bu qurultayda Azərbaycan ilə yanaşı, Türkiyə, Macarıstan, Tatarıstan, Almaniya və digər ölkələrdən geniş tərkibdə nüma-yəndə heyətlərinin iştirakı ilə türk xalq-larının inkişafında mühüm rol oynayan bir sıra qərarlar qəbul edilib. Bu mənada latın əlifbasına keçidlə bağlı qəbul edilən qərarı xüsusi qeyd etmək lazımdır.

Akademik İ.Həbibbəyli Birinci Tür-koloji Qurultayın 90 illik yubileyinin keçi-rilməsi haqqında Prezident İlham Əliyevin 2016-cı il 18 fevral tarixli sərəncamını yük-sək dəyərləndirmiş, türk xalqlarının, o cüm-lədən Azərbaycan xalqının mədəni həya-tında müstəsna rol oynayan Birinci Türko-loji Qurultayın 90 illik yubileyinin dövlət səviyyəsində qeyd olunması və bununla əlaqədar AMEA-da bir sıra tədbirlərin ke-çirildiyi barədə məlumat vermişdir.

Tədbirdə AMEA-nın müxbir üzvü Möhsün Nağısoylu “Birinci Türkoloji Qu-rultayın çağırışları və qarşıda duran vəzi-fələr”, akademik Teymur Kərimli “Birinci Türkoloji Qurultayın fəxri nümayəndəsi Əlibəy Hüseynzadə” mövzularında məru-zələr etmiş, qurultayın tarixi, fəaliyyəti və əhəmiyyəti barədə danışmış, yeni mərhə-lənin təməlini qoymuş tarixi bir hadisə ki-mi dəyərləndirmişlər. Natiqlər bu ilin ok-tyabrında Bakıda Birinci Türkoloji Qurul-tayın 90 illiyinə həsr olunan konfransda mühüm məsələlərin müzakirə ediləcəyinə əminliklərini bildirmişlər.

E.İbrahimov

____________

XRONİKA

136

MULTİKULTURALİZM İLİ: AZƏRBAYCAN – 2016

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm

Mərkəzi (BBMM), Azərbaycan Respubli-kasının Prezidenti yanında Bilik Fondu və Bakı Slavyan Universitetinin (BSU) birgə təşkilatçılığı ilə gerçəkləşən “Multikultu-ralizm Azərbaycanda həyat tərzi kimi: öy-rən, araşdır, paylaş – 2016” adlı Beynəl-xalq Multikulturalizm qış məktəbi öz işini Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiy-yatı Muzeyində davam etdirmişdir.

BBMM-in Drezden filialının icraçı direktoru Bircit Vaysgerber “Almaniya multikulturalizminin aktual məsələləri və Azərbaycan təcrübəsi” mövzusunda mü-hazirə etmişdir.

Azərbaycan Respublikasının millət-lərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin Himayəçilik Şurasının sədri akademik Kamal Abdulla-yev qış məktəbinin iştirakçıları ilə görüş-müş, müxtəlif ölkələrin müəllim, tələbə he-yəti ilə görüşündən məmnun olduğunu ifa-də etmişdir: “Biz sizin gəlişinizi uzun müd-dətdir ki, səbirsizliklə gözləyirdik. Rusiya, İsveçrə, Ukrayna, Türkiyə, İtaliya, Portuqa-liya, Polşa, Çexiya, Gürcüstan, Belarus, Bolqarıstan, Litva, İndoneziya, Yaponiya və Almaniya universitetlərinin tələbələrini səmimi qəlbdən salamlayıram. Portuqaliya-dan gələn bizim əziz qonaqlarımız bir daha sübut elədilər ki, tələbəliyin ömrü, müddəti olmur. Biz ömür boyu öyrənməyə məhku-muq. Bu gün Beynəlxalq Multikulturalizm qış məktəbinin ikinci günüdür və ümid edi-rəm ki, bu günlər sizin üçün maraqlı, yad-daqalan keçir.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ötən il keçirilən Beynəlxalq Multikultura-lizm yay məktəbinin yekunları ilə tanış olandan sonra dedi ki, “biz hökmən tələ-bələrimizi qış məktəbinə də dəvət etməli-yik. Düşünürük ki, Azərbaycan haqqında nəzəri biliyə malik olduqdan sonra onu əyani şəkildə görmək o biliyə ciddi əlavələr etmək deməkdir. Mən burada xüsusilə yay

məktəbinin iştirakçılarını da salamlamaq istərdim.

Onlar artıq bir dəfə Bakıda olublar və mənə elə gəlir ki, biz növbəti yay mək-təbində də qış məktəbinin bəzi iştirakçıla-rını görəcəyik. Azərbaycan multikultura-lizmi fənni ilə tanışlıq bitəndən sonra da, ümid edirəm ki, xarici tələbələrin Azər-baycandakı dostları ilə əlaqələri davam edəcək. Çünki bir azərbaycanlı təsəvvü-ründə dostluq bir ömür boyu sənə verilən nemətdir. Azərbaycan Prezidenti, dövləti, xalqı və cəmiyyəti həmişə çalışır ki, ölkə-mizin dostları ilə əlaqələri bir az da möh-kəmlənsin.

Biz inanırıq ki, Azərbaycana olan marağınız məhəbbətə çevriləcək, Azər-baycana olan məhəbbətiniz isə eyni za-manda qış məktəbində təmsil olunan o biri ölkələrə də sevgiyə çevriləcək. Əsl mə-həbbət heç vaxt birtərəfli olmur. Bugünkü dünyamızın isə əsl məhəbbətə, mərhəmə-tə, şəfqətə çox böyük ehtiyacı var. Azər-baycan Prezidenti 2016-cı ili ölkəmizdə “Multikulturalizm ili” elan edib. Bunun bizim üçün böyük əhəmiyyəti var”. Əslin-də, Prezident İlham Əliyev bununla dün-yaya çox aydın bir mesaj göndərib. O, bu ili eyni zamanda insanların bir-birinə mər-həmət, şəfqət göstərməsi, bir-birinə müna-sibətinin xoş olması ili kimi qeyd edib. Bu istiqamətdə Azərbaycanda əsrlərdən bəri multikultural dəyərlər son dərəcə önəmli bir yer tutur.

Prezident İlham Əliyev 2016-cı ili Azərbaycanda “Multikulturalizm ili” elan edərkən məhz xalqımızın tarixi kökündə formalaşan və yaşayan möhtəşəm mənəvi, elmi, siyasi qaynaqlara əsaslanır. İnanıram ki, ölkəmizdə olduğunuz 8-10 gün ərzində Azərbaycan multikulturalizmi haqqında təsəvvürlərə əyani şəkildə malik olacaq-sınız. Eyni zamanda qış məktəbinə xarici ölkələrdən gəlmiş müəllimlərimizi salam-layaraq onlara işlərində uğurlar arzu-layıram. Qış məktəbi başladı və mən ina-nıram ki, bayırda qış olmağına baxmaya-

XRONİKA

137

raq, bizim ürəklərimizdə bahar istiliyi hökm sürəcək”.

Görüş çərçivəsində tələbələr Azər-baycanın milli icma rəhbərləri və üzvləri ilə tanış olublar. Tədbirdə “Xudojestven-naya literatura” nəşriyyatının baş redak-toru professor G.V.Pryaxin çıxış edərək qış məktəbinin əhəmiyyətindən söz açıb.

Dövlət müşaviri, akademik Kamal Abdullayev görüşdə həmçinin BBMM-in nəşr etdiyi “Azərbaycan multikulturaliz-minin ədəbi-bədii qaynaqları” kitabı haq-qında qış məktəbi iştirakçılarına ətraflı məlumat verib və bu nəşrin “Azərbaycan multikulturalizminin qaynaqları” seriya-sından ilk kitab olduğunu deyib: “Bu ki-tabda Azərbaycan ədəbiyyatının bütün dövrlərində (1920-ci illərə qədər) yazıb-yaradan sənətkarların əsərlərində əksini tapan multikultural, tolerant dəyərlər beyt-

beyt, qəzəl-qəzəl, abzas-abzas yığılıb bir kontekst daxilində toplanıb. Burada klas-sik şair və yazıçılarımızın yaradıcılığı ta-mamilə yeni bir rakursda təqdim edilir. Bu baxımdan kitabda ədəbiyyatımıza multi-kultural dəyərlər istiqamətindən baxış onun əzəmətini müəyyənləşdirən təməl meyarlardan biri kimi özünü göstərir.

Kitabda söz sənətkarlarımızın ayrı-ayrı dinlərə, dillərə mənsub xalqlara, baş-qa xalqlara məxsus alimlərə, yazarlara, gözəllərə sonsuz ehtiramın təsviri, tərən-nümü faktlarla öz təsdiqini tapıb. Bu gün xalqımıza xas olan tolerant, multikultural dəyərlər əsrlər boyu əcdadlarımızın canın-da, qanında yaşayıb. Bu isə Prezident İlham Əliyevin dediyi “Multikulturalizm Azərbaycan xalqına tarixən xas olan də-yərdir” sözlərinin əyani göstəricisidir”.

Könül Mirzəyeva

____________

GÜLSÜM İSRAFİL QIZI HÜSEYNOVANIN “AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİNİN LEKSİKASI (MÜQAYİSƏLİ

TƏDQİQAT)” MÖVZUSUNDA DOKTORLUQ İŞİ

Gülsüm İsrafil qızı Hüseynova “Azərbaycan tatlarının dilinin leksikası (müqayisəli tədqiqat)” mövzusunda dok-torluq işini müdafiə etməklə ilk dəfə olaraq Azərbaycan tatlarının dilinin leksik siste-mini kompleks şəkildə tədqiqə cəlb etmiş, dilin spesifik, Ümumiran, o cümlədən, türk layını araşdırmış, qohum və qohum olma-yan dillərlə müqayisəsini, müxtəlif sahələr-lə bağlı söz və terminləri təhlil etmişdir.

Müxtəlif xalqların və dillərin (şivə və ləhcələrin) təşəkkül tapdığı, inkişaf et-diyi və qarşılıqlı əlaqələrinin geniş vüsət al-dığı Azərbaycanda dillərin qarşılıqlı təsi-rinin öyrənilməsi baxımından Azərbaycan

tatlarının dili və onun şivələrinin tədqiqi xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Tədqiqatın praktik əhəmiyyəti ilk növbədə tat dilinin lüğət tərkibinə daxil olan sözlərin müəyyənləşdirilməsi, onların mənalarının təsbit olunması, dilin lüğət si-yahısının tərtibi ilə əlaqədardır. Dissertasi-yada əldə olunmuş nəticələr tat dili lüğə-tinin, Azərbaycan dilinin tarixi leksikologi-yası üzrə lüğətlərin tərtibi üçün yararlıdır. Əldə olunmuş nəticələr təkcə tat dili üzrə deyil, digər İran dillərinin tədrisi və bu mə-sələlərlə bağlı xüsusi seminarların keçiril-məsində istifadə oluna bilər.

K.Mirzəyeva

____________


№ 1 2016

PERSONALİA ПЕРСОНАЛИИ PERSONALIA

NƏRİMAN HƏSƏNZADƏ – 85

Bədii söz sənətinin bugünkü rolu və təsiri barədə fikir ifadə etmək o qədər də asan deyil; ədəbi tənqid, araşdırmalar, mətbuatdakı yazılar bu mənada tam təsəv-vür yarada bilməsə də, şair sözü fərqlidir – insanı düşündürür, istər illərin süzgəcin-dən keçmiş, istərsə də qələmə yeni alınmış şeirlər olsun.

Şeir yazdığım gün məğrur oluram, İlham ki xəfifcə sinəmə dolur, Bir şeh damlası tək büllur oluram, Dünya dünyada yox, məndə əks olur.

Bu sətirlərin müəllifi müasir Azər-baycan ədəbiyyatının görkəmli nümayən-dələrindən biri şair Nəriman Həsənzadə-dir. Şeirləri ilə xalqın rəğbətini qazanmış şairin həyat yoluna nəzər salaq.

Nəriman Əliməmməd oğlu Həsən-zadə 1931-ci il fevralın 18-də Qazax (indi-ki Ağstafa) rayonunun Poylu qəsəbəsində anadan olub. İbtidai və orta təhsilini öz

doğma rayonunda alıb. 1949-cu ildə H.Zər-dabi adına Kirovabad Dövlət İnstitutunun (indiki Gəncə Dövlət Pedaqoji Universi-tetinin) Filologiya fakültəsinə daxil olub, 1953-cü ildə həmin universiteti bitirib.

1954-cü ildən Azərbaycan Yazıçı-lar Birliyinin üzvüdür. O, Moskvadakı İki-illik ədəbiyyat kursunda təhsilini bitirdik-dən sonra Qorki adına Ədəbiyyat İnstitu-tuna daxil olmuşdur. 1965-ci ildə “Azər-baycan-Ukrayna ədəbi əlaqələri” mövzu-sunda dissertasiya müdafiə edərək filolo-giya elmləri namizədi alimlik dərəcəsini almışdır. 1962-ci ildə Respublika Televi-ziya və Radio Verilişləri Komitəsində bö-yük redaktor, sonralar “Uşaq və gənclər ədəbiyyatı nəşriyyatı”nda redaktor, “Azər-baycan gəncləri” qəzetində, “Azərbaycan” jurnalında şöbə müdiri, “Ədəbiyyat və in-cəsənət” qəzetinin baş redaktoru (1976-1990) vəzifələrində işləmişdir. SSRİ yazı-çıları Ədəbiyyat Fondu Azərbaycan böl-məsinin direktoru olmuşdur.

1991-2001-ci illərdə Mətbuat və İnformasiya nazirinin birinci müavini və-zifəsində çalışmış, Azərbaycan Respubli-kası Nazirlər Kabinetinin 221 saylı sərən-camı ilə Mətbuat və İnformasiya nazirini əvəz etmişdir. Azərbaycanın və Belarusun fəxri fərmanları ilə təltif olunmuşdur. Mil-li Aviasiya Akademiyası Elmi Şurasının üzvüdür. 2002-ci ildə Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının (Azərbaycan bölməsi) müxbir üzvü, 2004-cü ildə isə akademiki seçilmişdir. Azərbaycan yazıçılarının XI qurultayında katibliyin qərarı ilə Ədəbiy-yat Fondu İdarə Heyətinin sədri təyin edil-

PERSONALİA

139

mişdir (2004). Müstəqil Azərbaycan Res-publikasının “Şərəf” ordeni (2011) ilə təl-tif olunmuş və Prezident təqaüdünə layiq görülmüşdür.

Hal-hazırda Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ağsaqqallar Şurasının sədridir.

Bir sıra Avropa və Şərq ölkələrində keçirilən elmi-ədəbi konfransların, simpo-ziumların, rəsmi dövlət səfərlərinin iştirak-çısıdır. 1992-ci ildə Türkiyənin Böyük Mil-lət Məclisində nümayəndə heyəti adından çıxış etmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə 2005-ci ildə Azərbaycanın Xalq şairi adına layiq görül-müşdür.

Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin xarici mətbuat səhifələrində “Vətənsiz” (Rumıniya, 2009) və “Nuru Paşa” (Türki-yə) poemaları dərc edilmişdir. O, “Kayseri poeziya günləri”ndən (Türkiyə, 2009) xoş təəssürat və ödüllərlə qayıtmışdır. N.Hə-sənzadə ilin şairi elan olunmuş, ona “Uğur–2009” diplomu verilmişdir.

Bu gün Azərbaycan Milli Aviasiya Akademiyasının Humanitar fənlər kafed-rasına rəhbərlik edən Nəriman Həsənzadə azərbaycançılıq uğrunda gördüyü işlər, milli dəyərlərə ehtiram, vətəndaşlıq möv-qeyi ilə gənc nəsil üçün bir örnəkdir. Nəri-man Həsənzadənin yaradıcılığı çoxhəcmli və rəngarəngdir. Onun poeziya inciləri ne-çə nəslin ədəbi tərbiyəsində böyük rol oy-namışdır. Böyük şairimiz B.Vahabzadə N.Həsənzadəni “ürək dilində danışan şair” adlandırmışdır.

Şairin “Atabəylər”, “Pompeyin Qaf-qaza yürüşü” pyesləri Azərbaycan teatr-larının səhnəsində uzun müddət oynanıl-mış və alqışlarla qarşılanmışdır.

Ürəkdir bu eşqlə qaynayıb-daşan, Sinəmdə çırpınır alışmaq üçün. Bir insan ömrünü girov qoymuşam Bir şair ömrünü yaşatmaq üçün.

Böyük şair ömrünü yaşayan Nəri-man Həsənzadəyə uzun ömür, can sağlığı arzulayıram.

V.Yusifli

____________

AYDIN ƏLƏKBƏROV – 85

Görkəmli türkoloq, tanınmış Azər-baycan dilçisi, filologiya elmləri doktoru, professor Aydın Qulam oğlu Ələkbərov 1930-cu il dekabrın 24-də Bakı şəhərində doğulmuşdur. O, 1939-cu ildə Bakı şəhə-rindəki 85№-li rus orta məktəbinin I sin-finə getmiş və 1949-cu ildə həmin mək-təbi qızıl medalla bitirmişdir. A.Ələkbərov 1950-1955-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Uni-versiteti) Filologiya fakültəsinin rus böl-məsində oxumuş və institutu filoloq ixti-sası üzrə fərqlənmə diplomu ilə bitirmiş-dir. Orta məktəb illərində olduğu kimi, universitetdə də o, qeyri-adi istedadı, yük-

PERSONALİA

140

sək hazırlığı, dərin biliyi və fenomenal yaddaşı ilə professor-müəllim heyətinin və tələbələrin dərin rəğbətini qazanmış, onla-rın sevimlisinə çevrilmişdir. A.Ələkbəro-vun “Rus intonasiyasının nitq funksiyala-rı” mövzusunda yazdığı diplom işi – ilk elmi araşdırması onun gələcəyin istedadlı dilçilərindən biri olacağını vəd edirdi.

A.Q.Ələkbərov 1956-1959-cu illər-də Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyası-nın Dilçilik İnstitutunun türk dilləri böl-məsi üzrə məqsədli aspiranturanı müvəffə-qiyyətlə başa vuraraq Bakıya qayıdıb, Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun (o za-man Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu in-diki Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu ilə bir-gə olmuşdur) Müasir Azərbaycan dili şö-bəsində kiçik elmi işçi vəzifəsində (1960-1964) çalışmışdır.

İki çap vərəqi həcmində olan ilk el-mi araşdırması 1960-cı ildə Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun əsərlərində dərc olun-muşdur.

1961-ci ildə A.Ələkbərov Azərbay-can Dövlət Universitetində “Müasir Azər-baycan dilində mürəkkəb feillər” mövzu-sunda namizədlik (fəlsəfə doktorluğu) dis-sertasiyası müdafiə etmişdir. 1964-1985-ci illərdə o, Azərbaycan EA-nın Nizami adı-na Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda, sonralar isə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda baş elmi işçi, elmi katib və o zaman fəaliyyət göstərmiş rus dili şöbəsinin müdiri və-zifələrində çalışmışdır.

A.Ələkbərov 1980-ci ildə Azərbay-can EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Dissertasiya Şurasında “Müasir Azərbay-can dilində sadə feillərin leksik semantika-sı” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş, 1981-ci ildə elmlər dokto-ru diplomunu almışdır.

A.Ələkbərov 1986-cı ilin mayından 1996-cı ilədək M.F.Axundov adına Azər-baycan Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutunda (indiki Bakı Slavyan Univer-siteti) əvvəlcə elmi işlər üzrə prorektor və-zifəsində işləmiş (1986-1991-ci illər), eyni zamanda müxtəlif fənlər üzrə mühazirələr oxumuş, leksika, söz birləşməsi sintaksisi,

fonetika, rus və Azərbaycan dillərinin mü-qayisəli qrammatikası və s. seminarlar aparmışdır. Tərcümə nəzəriyyəsi və prakti-kası kafedrasında yaranan “Rus və Azər-baycan dilləri obrazlı sistemlərinin tipo-logiyası”, “Bilinqvizmin əsasları” dərsliklə-rinin əsas müəlliflərindən biri və elmi re-daktoru olmuşdur.

A.Ələkbərovun elmi yaradıcılığını bu günə qədər dərc etdirdiyi 80 elmi əsər ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Onun tədqi-qata cəlb etdiyi bir sıra araşdırmalarını, Azərbaycan ensiklopediyası üçün yazdığı dilçiliyə aid məqalələrini də qeyd edə bilə-rik. Mərhum professor V.İ.Aslanovla bir-gə rus dilinə tərcümə etdikləri “Kitabi-Də-də Qorqud” dastanı («Книга моего Деда Коргуда») kitabı 2005-ci ildə “Elm” nəş-riyyatında nəşr olunmuşdur ki, bu da mü-təxəssislər tərəfindən abidənin mükəmməl tərcüməsi kimi dəyərləndirilir.

A.Ələkbərov keçmiş SSRİ məka-nında bir sıra şəhərlərdə: Moskva, Daş-kənd, Düşənbə (Bişkek), Almatı, Aşqabad-da keçirilmiş beynəlxalq və ümumittifaq simpozium və elmi konfranslarda mahiy-yətli, maraqlı məruzələrlə çıxış etmiş və məqalələri elmi toplularda nəşr olun-muşdur.

A.Ələkbərov qələminə məxsus olan bir çox monoqrafiya və tədris vəsaitlərini və başqa kitabları da diqqətinizə çatdırırıq: «Лексическая семантика простых гло-голов в современном азербайджанском языке» (1983), «Типология образных систем азербайджанского и русского языков» (1993), “Rus dilinin qrammati-kası” (1988), “Yazı-pozularımdan seçmə-lər” (2006), “Əlyazmalarımdan seçmələr” (Bakı, 2011).

A.Ələkbərovun elmi yaradıcılığı çoxçeşidli və çoxşaxəlidir: sözyaratma, fo-nologiya, leksik semantika, müqayisəli, ti-poloji və kontrastiv qrammatika problem-ləri uzun zaman onun tədqiq etdiyi sahələr olmuşdur. Fonem problemi (1971), leksik semantikanın sinxron modeli (1983), bədii tərcümə və obrazlı söz tipologiyasını (1993) xüsusilə qeyd etmək istəyirik. A.Ələkbə-rov həmçinin akademik Məmməd Cəfər

PERSONALİA

141

Cəfərovun Hüseyn Cavid yaradıcılığına həsr etdiyi monoqrafiyanın rus dilinə tər-cüməsinin elmi redaktoru olmuşdur.

1986-cı ildən etibarən A.Ələkbərov rus və Azərbaycan dilləri sahəsində səmə-rəli elmi-pedaqoji fəaliyyət göstərir.

A.Ələkbərov 1996-2009-cu illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda Lüğət-çilik şöbəsinin baş elmi işçisi vəzifəsində çalışmışdır. 2004-cü ildə nəşr olunmuş ye-ni, təkmilləşdirilmiş ən mükəmməl, 80 min lüğəvi vahidi özündə əks etdirən “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti”nin tərtibçilərindən biridir. Böyük alim, qüd-rətli şəxsiyyət olan Aydın Ələkbərov “Sə-məd Vurğunun bədii dilinin izahlı lü-

ğəti”nin (2011), “Azərbaycan dilinin orfo-qrafiya lüğəti”nin (6-cı nəşri, 2013-cü il) tərtibçilərindən biridir. 2000-ci ildə tanın-mış türkoloqun 70 illik, 2005-ci ildə 75 illik yubileyləri münasibətilə Dilçilik İnstitutunda elmi sessiyalar keçirilmişdir. 2005-ci ilin dekabrında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 60 illik yubileyi münasibətilə A.Ələkbərov Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə Prezident təqaüdünə layiq görülmüşdür.

Hazırda dilçi kadrların hazırlanma-sında böyük xidməti olan professorun ana-dan olmasının 85 ili tamam olur. Bu yu-biley münasibətilə ona yaradıcılıq uğurları və möhkəm cansağlığı arzu edirik.

İ.Məmmədli

____________


№ 1 2016

NEKROLOQLAR НЕКРОЛОГИ OBITUARIES

TOFİQ HACIYEV

Azərbaycan Milli Elmlər Akademi-yasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, Bakı Dövlət Universitetinin Tür-kologiya kafedrasının müdiri, Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan Respublikası Pre-zidentinin fərdi təqaüdçüsü, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Tofiq İsmayıl oğlu Hacıyev 27 noyabr 2015-ci ildə (80 yaşında) əbədiyyətə qovuşdu.

T.Hacıyev 1936-cı il mayın 1-də Azərbaycan Respublikası Cəbrayıl rayo-nunun Soltanlı kəndində doğulmuşdur. 1958-ci ildə S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi-ni fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Onun elmi fəaliyyəti filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün 1962-ci ildə müdafiə etdiyi “Azərbaycan dilinin Cəbra-yıl şivəsi” mövzusundakı dissertasiyası ilə

başlayır. Azərbaycan dili şivələrinin mo-noqrafik üsulla öyrənilməsinə həsr edilmiş ən yaxşı əsərlərindən biri olan bu araşdır-mada Cəbrayıl rayonu şivələrinin keçid xarakterdə olması elmi şəkildə əsaslandı-rılmış, türkologiya üçün maraqlı olan bir çox faktlar ilk dəfə aşkara çıxarılmışdır. T.Hacıyev sonralar elmi axtarışlarını yeni bir istiqamətdə davam etdirmiş, 1969-cu ildə “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili” mövzusunda doktorluq disser-tasiyası müdafiə etmişdir.

1962-ci ildən Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasında işləyən T.Hacı-yev 1970-ci ildən pedaqoji fəaliyyətini Azərbaycan Dövlət Universitetinin Türko-logiya kafedrasında davam etdirmişdir. 1965-ci ildə dosent, 1972-ci ildə professor adını almışdır. T.Hacıyev 1985-ci ildən Azərbaycan Dövlət Universitetinin (1990-cı ildən Bakı Dövlət Universiteti) Türkologi-ya kafedrasının müdiri vəzifəsində işləmiş-dir. O, Azərbaycan Respublikasının Maarif naziri (1993), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru (2013-2015) vəzifə-lərində işləmişdir.

T.Hacıyev dilçilik və ədəbiyyatşü-naslığın müxtəlif problemlərinə həsr olun-muş 35 kitabın, 500-dən çox elmi və elmi-kütləvi məqalənin müəllifi kimi təkcə və-təndə deyil, dünya elmi mərkəzlərində nü-fuzlu türkoloq kimi tanınmışdır. Dil tarixi, dialektologiya, müqayisəli-tarixi türkolo-giya, üslubiyyat və ədəbiyyatşünaslıq mə-

NEKROLOQLAR

143

sələlərinə dair sanballı elmi əsərləri türk dünyasında ona şöhrət qazandırmışdır.

T.Hacıyev 1976-cı ildə “Azərbay-can ədəbi dili tarixi (təşəkkül dövrü)” əsə-rini tədris vəsaiti kimi nəşr etdirmişdir. 1987-ci ildə onun “Azərbaycan ədəbi dili tarixi” (II hissə) əsəri ali məktəblər üçün dərslik kimi çap olunmuşdur.

Alimin Azərbaycan ədəbi dili tari-xinə dair mülahizələri K.N.Vəliyevlə bir-likdə hazırladığı “Azərbaycan dili tarixi” (1983) dərs vəsaitində, Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnsti-tutunda hazırlanmış “Azərbaycan ədəbi dili tarixi” (1991) adlı kitabda (bu kitabın mühüm hissəsi T.Hacıyev tərəfindən ya-zılmışdır) və Z.Budaqova ilə birlikdə yaz-dığı “Azərbaycan dili” (1992) əsərində da-ha da inkişaf etdirilmişdir.

T.Hacıyevin bir sıra araşdırmaları Azərbaycan dilinin tarixi üslubiyyatı sahə-sindədir. Tədqiqatçının zəngin faktlar və dərin elmi təhlil əsasında yazdığı “Satira dili” (1975), “Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil” (1979), “Molla Nəsrəddinin dili və üslubu” (1983), “Füzuli: dil sənətkarlığı” (1994) kitabları Azərbaycan filologiyasın-da bu istiqamətdə aparılmış nümunəvi araş-dırmalardandır.

Bədii dili dərinliyi ilə duyan, onu bütün incəlikləri ilə təhlil edən alim müa-sir ədəbi-bədii dil prosesini daima izləmiş, müasir şair və yazıçıların yaradıcılığını və bədii dilinə həsr edilmiş məqalələr nəşr et-dirmişdir. Bu cəhətdən onun “Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz” (1990) əsəri bədii dilin sirlərini öyrənmək istəyən tədqiqatçı-ların stolüstü kitabı оlmuşdur.

T.Hacıyevin bir sıra məqalələri tür-kologiyanın aktual məsələlərinə həsr edil-mişdir. Onun rus dilində nəşr olunmuş “Türk dillərində eminatların mənşəyi haq-qında” (1971), “Türk dillərində qədim mor-femlərin bərpası” (1987), “Tarixi qramma-tika və ədəbi dil tarixi” fənlərinə diferensial yanaşma” (1988) və s. məqalələri türkolo-giya elmi üçün qiymətli əsərlərdir.

“Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi” (2012, I, II h.) əsərində Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixi hər bir dövrün qay-

naqlarına əsaslanaraq sistemli şəkildə araş-dırılmışdır. Yeni nəşr olunan “Dədə Qor-qud kitabı”: tariximizin ilk yazılı dərsliyi” (2014) əsəri zəngin müddəaları, elmi də-yəri ilə türkologiyada mühüm hadisələr-dən hesab edilmişdir.

T.Hacıyev orta ümumtəhsil məktəb-ləri üçün Azərbaycan dili proqramının və dərsliklərinin hazırlanması işində də iştirak etmişdir. O, orta məktəblərin 10-11-ci sinif-ləri üçün “Azərbaycan dili” dərsliyinin mü-əlliflərindən biridir.

T.Hacıyevin elmi maraq dairəsi dil-çiliklə məhdudlaşmır. O, ədəbiyyatşünas-lıq məsələlərinin tədqiqi ilə də məşğul ol-muşdur. 1988-ci ildə nəşr olunmuş “Azər-baycan sovet ədəbiyyatı” dərsliyində “Əli Kərim” oçerki onun qələminə məxsusdur. Alimin “Sabir: qaynaqlar və sələflər” (1980), “Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz” (1990), “Dədə Qorqud: dilimiz, düşüncə-miz” (1990), “Dədə Qorqud kitabı ensik-lopediyası”nın (2000) aparıcı müəlliflərin-dən biri və birinci cildin redaktorudur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunda 2001-ci ildən nəşr olunan “Dədə Qorqud” elmi ədəbi toplusu da onun redaktəsi ilə çıxmışdır.

T.Hacıyev son illər türkologiya el-mi üçün maraq doğuran bir neçə əsəri: Murad Adcının “Qıpcaq cölünün yovşanı” kitabını, B.Serebrennikov və N.Hacıyeva-nın “Türk dillərinin müqayisəli tarixi qrammatikası”nı və IX əsr bulqar şairi Mi-kayıl Baştunun “Şan qızı dastanı” poema-sını rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcü-mə edərək nəşr etdirmişdir.

T.Hacıyev elmi konfranslarda mün-təzəm olaraq iştirak etmişdir. O, sovet dövründə Bakı, Kişinyov, Yerevan, Alma-tı, Düşənbə, Nukus, Nalçik, Bişkek və Ufa şəhərlərində keçirilmiş dilçilik müşavirə-lərində dəyərli məruzələrlə çıxış etmişdir. Sonralar o, Qayseri, Tehran, Antalya, Ba-kı, Ankara, Urmiya, Bursa, Konya, Təbriz və İzmir şəhərlərində keçirilmiş elmi kon-qres və qurultaylarda məruzələr etmişdir.

T.Hacıyevin elmi kadrların hazır-lanması sahəsində də mühüm xidmətləri olmuşdur. O, minlərlə filoloq müəllim,

NEKROLOQLAR

144

30-a yaxın fəlsəfə doktoru və elmlər dok-toru yetişdirmişdir. Alim elmi fəaliyyətinə görə “Şöhrət” ordeni və “Ləyaqət nişanı” ilə təltif olunmuşdur.

T.Hacıyevin türkologiya elmi və türk dünyası qarşısındakı xidmətləri təkcə Azərbaycan Respublikasında deyil, Türki-yə Cümhuriyyətində də yüksək qiymətlən-dirilmişdir. 1995-ci ildə Türkiyə Cümhu-riyyəti Atatürk Dil, Tarix və Kültür Quru-muna fəxri üzv seçilmişdir. 1998-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin “Ləyaqət nişa-nı” ilə təltif olunmuşdur. Türkiyənin Sa-natçılar və Yazarlar Vəqfinin 2002-ci il üzrə “Türk dünyasına xidmət” ödülünü al-mışdır. 2004-cü ildə Qaraman türk dili mükafatına, yenə həmin ildə Atatürk Dil

Qurumunun Üstün Hizmət Baratına layiq görülmüşdür.

Görkəmli azərbaycanşünas alim, dilçi, dünya şöhrətli türkoloq Tofiq İsma-yıl oğlu Hacıyev türkologiya və Azərbay-can dilçiliyi sahəsində səmərəli və dəyərli araşdırmalarını ömrünün sonuna qədər davam etdirmişdir. O, bir çox xarici ölkə-lərdə elmi səfərlərdə olmuş, elm mərkəz-lərində keçirilmiş dil qurultaylarında, kon-frans, simpozium, konqres və uluslararası toplantılarda məruzələrlə çıxış etmiş, tür-koloji dilçiliyin aktual problemlərinə dair dərin məzmunlu məruzələri ilə doğma vətənimizi layiqincə təmsil etmişdir.

S.Sadıqova

____________

MƏHMƏT TƏLƏT TƏKİN

Görkəmli türkoloq, professor Məh-mət Tələt Təkin 28 noyabr 2015-ci ildə Bod-rumda (Türkiyə) 88 yaşında vəfat etmişdir.

M.Tələt Təkin 16 iyun 1927-ci ildə Türkiyənin Kırklareli vilayətinin Qəbzə qə-zasının Tavşancıl kəndində anadan olmuş-

dur. Heydərpaşa liseyini bitirdikdən sonra (1945) İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat fakültəsində ali təhsil almışdır (1946-1951). Bir müddət İzmir, Trabzon və Bitlisdəki liseylərdə ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. 1954-1956-cı illərdə hərbi xidmətdə olmuş-dur. 1957-ci ildə müəllimlikdən istefa etmiş, Türk Dil Qurumunda çalışmışdır. 1961-ci ildə ABŞ-a gedərək Kaliforniya Univer-sitetinin Yaxın Şərq dilləri şöbəsində dokto-rant olmuş, 1965-ci ildə “Orxon abidələri” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmiş, Kaliforniya və İndiana universitetlərində türk dili və ədəbiyyatından dərs demişdir (1961-1972).

M.Tələt Təkin 1972-ci ildə vətənə qayıtmış, Hacəttəpə Universitetində (Anka-ra) işləməyə başlamış, 1976-cı ildə “Volqa bulqar kitabələri və Volqa bulqar dili” əsə-rinə görə professor elmi adına layiq görül-müşdür. 1981-1991-ci illərdə həmin univer-sitetin Türk dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri olmuş, 1994-cü ildə pensiyaya çıx-dıqdan sonra Ankaradakı Bilkənd Univer-

NEKROLOQLAR

145

sitetində (1996-1997) və İstanbuldakı Yed-ditəpə Universitetində (1997-2002) Türk dili və ədəbiyyatı kafedrasına rəhbərlik etmişdir.

Yerli və xarici elmi jurnallarda türk və ingilis dillərində saysız-hesabsız məqalə-lərlə çıxış edən M.Tələt Təkin Göytürk döv-rünün ən çətin problemləri, özəlliklə Orxon abidələri üzrə bir çox fundamental əsərlər qələmə almışdır. Bunlar ölkədə, eləcə də xaricdə böyük əks-səda doğurmuş, Türki-yədə çağdaş dilçiliyin formalaşmasında və sistemləşməsində mühüm rol oynamışdır. Onun sayəsində uzun illər yanlış qəbul edilən bəzi məsələlər öz gerçək həllini tap-mışdır. Alimin dərin elmi məzmunlu məqa-lələri üç cilddə toplanmışdır: I. Altaistika (XVI+385 s.), II. Tarixi türk yazı dilləri (X+626 s.), III. Çağdaş türk dilləri (560 s.). Türklərin tarix boyu işlətdikləri əlifba sis-temlərindən (ibrani, Suriya, yunan, erməni, göytürk, manixey, soğd, uyğur, ərəb, kiril, latın əlifbaları və Çin ideoqramları) bəhs

edən silsilə məqalələri isə olduqca maraqlı və informativdir.

M.Tələt Təkin qələminə məxsus iyir-mi kitab (3 kitab ingiliscədir): “A Grammar of Orkhon Turkic” (1968, 419 s.), “Ana Türk-cede Asli Uzun Ünlüler”(1975, 278 s.), “Tu-na Bulgarları ve Dilleri” (1987, 70 s.+12 s.), “XI. Yüzyıl Türk Şiiri” (1989, 272 s.), “Hun-ların Dili” (1993, 59 s.), “Japonca ve Altay Dilleri” (1993, 95 s.), “Türkoloji Eleştirileri” (1997, 408 s.) və s. türkoloqların masaüstü kitablarıdır.

Alim A.N.Kononov, A.S.Ləvənd, M.Mansuroğlu, M.Ergin, Z.Korkmaz, L.S.Le-vitskaya, H.Boeschoten, L.Verhoeven, L.Johan-son və başqa türkoloqların əsərlərinə rəylər yazmış, bir çox mütəxəssis və dəyərli kadr-lar hazırlamışdır.

Böyük erudisiya sahibi, görkəmli alim Məhmət Tələt Təkinin əziz xatirəsi tür-kologiya camiəsinin qəlbində daim ya-şayacaqdır.

R.Əskər

__________

GEORGİ HAZAİ

Böyük macar alimi, dünya şöhrətli türkoloq Georgi Hazai 7 yanvar 2016-cı ildə Macarıstanın paytaxtı Budapeştdə (84 yaşında) vəfat etmişdir.

Georgi Hazai 30 aprel 1932-ci ildə Budapeştdə doğulmuşdur. 1954-cü ildə Bu-

dapeştdəki Lorand Eötvös Universitetinin İncəsənət və humanitar elmlər fakültəsinin türkologiya şöbəsini bitirmiş, elmi fəa-liyyətinə G.Nemethin rəhbərliyi altında araşdırmalar aparmaqla başlamışdır. 1954-1955-ci illərdə Makedoniyada və Bolqa-rıstanda yaşayan türklərin dilini tədqiq et-miş, 1956-1957-ci illərdə Sofiya Univer-sitetində dərs demiş, türk dili üzrə doktor-luq dissertasiyası müdafiə etmişdir.

O, H.Vambery, B.Qabor, G.Almassy, J.Eckman, H.K.Tibor, G.Nemeth, L.Li-geti, A.Bodrogligeti kimi adlı-sanlı mütə-xəssislər yetirmiş macar türkologiya mək-təbinin ən tanınmış nümayəndələrindən biri idi.

G.Hazai 1963-1983-cü illərdə Berlin-dəki Humboldt Universitetində işləmiş, Almaniya Elmlər Akademiyası nəzdindəki Turfan mətnləri üzrə araşdırma qrupuna

NEKROLOQLAR

146

rəhbərlik etmişdir. 1983-cü ildə Budapeştə qayıdan türkoloq alim 1992-ci ilə qədər Macarıstan Elmlər Akademiyası nəşriyya-tının baş direktoru olmuşdur. 1992-ci ildə Şimali Kipr Türk Respublikasındakı Ak-deniz Universiteti Türkologiya şöbəsinin müdiri vəzifəsinə dəvət edilmiş, 2000-ci ilədək burada çalışmışdır. 2000-ci ildə ye-nidən vətənə qayıdan görkəmli alim An-dras Universitetinin qurucu rektoru təyin edilmişdir.

Təxminən 60 il davam edən elmi fəa-liyyəti ərzində G.Hazai türkologiyanın müxtəlif sahələri üzrə 20 kitab və mono-qrafiya, 300-dən artıq elmi məqalə yaz-mışdır. Bunlardan slavyan və türk dilləri haqqında araşdırmalar (“Makedoniyada türk ləhcələri”, 1959; “Balkanlarda slav-yan dilləri ilə osmanlı türkcəsi arasındakı münasibətlər”, 1961; “Osmanlı türkcəsi XVII əsrdə”, 1973), rus və sovet türkoloq-larının biobiblioqrafik sözlüyü (“XVIII əsrdən 1979-cu ilə qədər türkologiya üzrə əl kitabı”), Barbara Kellner-Heinkele ilə həmmüəllifi olduğu “Türk dilçiliyi üzrə əl kitabı”, 1990), macarların dili və tarixi ilə bağlı əlyazmaların tədqiqi (“Tərcüman Mahmudun “Tarixi-üngürüş” əsəri, 1995-1998), əski türk əlyazmalarının nəşri (“Təzkirət-ül övliya”, 2002-2004; “Fərəc bəd əş-şiddə”, 2006) xüsusi dəyər kəsb edir.

Görkəmli alim Avropada və dünyada nəşr edilən bir sıra elmi jurnalların və seri-yaların redaksiya heyətinin üzvü olmuş-dur. O, “Acea Orientalia Academiae Scientianum Hungariae” (Budapeşt), “Ar-chivum Ottomanium” (Visbaden), “Bibli-otheca Orientalis Hungarica” (Budapeşt), “Journal of Turkish Studies” (Kembric, ABŞ), “Orientalische Literaturzeitung”

(Berlin), “Studien zur Sprache, Geschichte and Kultur der Turkvölker” (Freiburq), “Türkologischer Anzeiger/Turkology An-nual” (Vyana), “Türk Dilleri Araştırma-ları” (Ankara), “Zeitschrift fur Balkanolo-gie” (Berlin – Visbaden) kimi elmi qu-rumların işində yaxından iştirak etmişdir.

G.Hazai türkologiya sahəsindəki mü-hüm xidmətlərinə görə Türk Dil Qurumu-nun müxbir (1957) və fəxri üzvü (1982), Fin-Uyğur Cəmiyyətinin (Helsinki, 1978), Türk Tarix Qurumunun (1979) müxbir üz-vü, Macarıstan Elmlər Akademiyasının müxbir (1982) və həqiqi üzvü (1995), Amerika Şərqşünaslar Cəmiyyətinin fəxri üzvü (2001), Ankara Universitetinin (1991), İstanbul Universitetinin (2013), Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İns-titutunun fəxri professoru (2006) seçilmiş, Almaniyanın, Macarıstanın və Türkiyənin müxtəlif ordenləri ilə təltif edilmişdir.

Tanınmış alim ölkəmizdə aparılan türkoloji tədqiqatlarla daim maraqlanmış, müxtəlif beynəlxalq məclislərdə azərbay-canlı həmkarları ilə görüşmüş, dəyərli fikirlər irəli sürmüşdür. G.Hazai 2011-ci ildə öz şəxsi kitabxanasından 1.000 ədəd nadir kitab, jurnal və arxiv materialını Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına bağışlamışdır. Kamal Abdulla və Mariya Keneşinin macar oxucusu üçün yazdıqları “Azərbaycan dilini öyrənirik” kitabının elmi redaktoru olmuşdur. 2014-cü ildə isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun 80 illik yubileyinə qatılmış, özü ilə gətirdiyi xeyli kitab və jurnalı da AMEA-nın Mər-kəzi Elmi Kitabxanasına təqdim etmişdir.

Böyük türkoloq G.Hazainin adı tür-kologiya tarixində əbədi yaşayacaqdır.

R.Əskər

____________

NEKROLOQLAR

147

FUAT GANİYEV

1804 tarihinde kurulan Kazan Üni-versitesi, XIX. yüzyılın son çeyreğinde Po-lonya asıllı bilgin Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay (Boduen de Kur-tene; 1845-1929) ile Genel Dil Biliminde öne çıkarken; özellikle İbrahim Halfin, Mir-za Aleksandr Kazem Bek, İ.N.Berezin, N.İl-minskiy, V.Radlov, N.F.Katanov, V.A.Bo-goroditskiy, G.Şeref, S.E.Malov, C.Velidi, G.Alpar, M.H.Kurbangaliyev, L.Celey gibi isimler sayesinde “Kazan Türkoloji Mek-tebi” olarak dünyada tanınmıştır. Son devir-lerde ise Üzbek Bayçura, Mirfatih Zekiyev, Dilara Tumaşeva, Flora Safiullina, Ruzel Yusupov, Vahit Hakov, Ferit Hakimcanov, Ferit Yusupov gibi eserleri ile yurt dışında da bilinen Tatar dilci Türkologlarından biri Prof. Dr. F.Ganiyev idi.

Fuat Eşraf oğlu Ganiyev 28.02.2016 tarihinde Kazan’da vefat etti; merhum bilgin için ertesi gün Tataristan Bilimler Akade-misinde bir tören yapıldı ve Abdullah Tukay gibi Tatar meşhurlarının defnedildiği Kazan Tatar Bistesi Kabristanına defnedildi.

01.08.1930 tarihinde bugünkü Baş-kurdistan’ın Salavat rayonu Nesibaş köyün-de dünyaya gelen Eşraf oğlu Fuat Ganiyev esasen Kazan’da yetişmiştir. 1954’te Kazan Devlet Üniversitesi Tarihi Filoloji Fakülte-

sini bitirdikten sonra okul müdürü ve Tata-ristan Kitap Neşriyatında editör olarak çalışan genç uzmanın 1959’dan sonraki akademik kariyeri Galimcan İbrahim Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsünde “doktoran-tura” ile başlayır; 1963’de doktorluk tezini savunur: «Видовая характеристика глаго-лов татарского языка: проблема глаголь-ного вида в татарском языке», 179 s. [= “Tatar dilinde fiillerin görünüş özelliği”]

1977’deki “doktorluk” tezi de «Суф-фиксальное словообразование в татар-ском литературном языке», 231s. [= “Çağ-daş Tatar edebi dilinde ekli söz yapımı”] başlıklı çalışmadır. Tezlerinde söz yapımı ve Tatarcanın söz varlığı üzerine çalışan Prof. Dr. F.Ganiyev’in önde gelen sözlükçülerden biri olarak yetiştiği görülüyor.

Nitekim F.Ganiyev, Galimcan İbra-him adını taşıyan bu bilim yuvasının dünya-da tanınmış en önemli yayınlarından sayılan Tatar Tělěněñ Añlatmalı Süzlěgě başlıklı Tatarcanın en büyük dil abidesinin de yazar-larından biridir: L.T.Mahmutova; M.G.Mö-hemmediyev; K.S.Sabirov; Ş.S.Hanbikova; İ.A.Abdullin; S.B.Vahitova; F.M.Gazizova; L.R.Gaynanova; F.E.Ganiyev; R.G.Ehmet-yanov; G.H.Ahuncanov; R.R.Mingulova.

Her sayfası iki kolon halinde ve üç büyük cilt tutan toplam 2036 sayfalık [1. cilt 476 sayfa (1977); 2. cilt 728 sayfa (1979); 3. cilt 832 sayfa (1981)] bu dev sözlükte 32.880 madde başı ve 14.010 adet kelime grubu ve deyim vardır.

F.Ganiyev bu sözlüğün K harfinin 197.-325. sayfalar arasını; 326.-352. sayfalar arasındaki L harfi; 395.-481. arasındaki Ç harfi ile 693.-718. arasındaki Ö harfi materya-lini hazırlamış ve yazmıştır. Tatar edebiyatı-nın klasik anıtları ile yaşayan yazarların eser-lerinden ve zengin Tatar folklorundan örnek-lerle tanık verilen bu sözlük halen bir benzeri olmayan Tatarcanın en büyük leksikografik anıtıdır (Geniş bilgi için bk. Öner 1999).

Tatarcanın leksikografi tarihi epey eskilere dayanmaktadır. Daha XVII. Yüzyıl sonlarında başlayan Rusça-Tatarca iki dilli sözlüklerin ilk örnekleri, halen yazma olarak

NEKROLOQLAR

148

St. Peterburg Bilimler Akademisi Arşivinde saklanmaktadır: V.N.Tatişçev, P.İ.Rıçkov, M.Gabdrahmanov, Mindiyar Bikçurin, Nij-gorod piskoposu Damaskin ve nihayet Said Halfin’in katkılarıyla oluşan bu literatür, özellikle XIX. Yüzyılda Kayyum Nasıri ile gelişmiştir (bk. Nogman 1969). XX. yüzyıl başlarında G.Nugaybek, F.Amirhanov, M.Kurbanov, S.Fayzullin, S.Rahmankululov, A.Karam gibi sözlükçüler, bu Kazan sözlük mektebinin meşhur yazarlarıdır (bk. Yusu-pova 2008; Yakubova 1988; Öner 1999).

Sovyet devrinde yazılan en büyük sözlük ise «Русско-татарский словарь», (Kazan, 1971, 803 s.) olmuştur [Hazırlayanlar: R.S.Gazizov; K.S.Sabirov; L.T.Mehmütova; E.M.Ahuncanov; F.H.Hesenov; F.A.Gani-yev; H.N.Möhemmetşin]. Yazarlar arasında görülen Fuat Ganiyev, yaklaşık 50.000 söz-denmeydana gelen bu sözlükte 585.-631. sayfalar arasına yayılan R harfini hazır-lamıştır.

Nitekim Prof. Dr.F.Ganiyev’in editör olduğu «Русско-татарский словарь»’da 1984’te Moskova’da «Русский язык» di-zisinde basılmıştır. 47.000 madde barındıran eser, Rusçadan Tatarcaya en zengin ve mo-dern sözlük hâlindedir.

Türkoloji alanında dünyada en çok bilinen Tatarca öğrenme kaynaklarından Ta-tarça-Rusça Süzlěk (863s.) 1966’da Mos-kova’da SSCB. Bilimler Akademisi Kazan Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü tarafından yayımlanmış ve mükâfat almıştır. Kazan sözlükçülük ekibinin elinden çıkan bu sözlükte S harfini (459.-504.s.) merhum üs-tadımız Üzbek Şerif oğlu Bayçura hazırla-mıştı. F.Ganiyev’in de Ç harfini (626.-652.s.) yazarak bu mükemmel sözlüğe katıl-dığını görüyoruz. Yaklaşık 38.000 sözden oluşan bu esere coğrafi adlar listesi, 12 hay-vanlı takvime göre 1900'lü yılların tablosu ve F.S.Faseyev tarafından yazılan, kısa fakat detaylı bir Tatar grameri (Краткий грамма-тический справочник татарского языка; 807.-863. s.) eklenmiştir.

Sovyet devrinin sonlarında Gani-yev’in bu tecrübesini «Татарско-русский словарь» (Kazan, 1988, 462 sayfa) başlıklı esere doğrudan yansıttığını görüyoruz: Fuat Bey’in İ.A.Abdullin, M.A.Muhamadiyev, R.A.Yunaleyeva ile birlikte hazırladığı çok

yaygın kullanılan bu pratik sözlükte yaklaşık 25.000 madde vardır.

Bundan daha geniş kapsamlı bir Ta-tarça-Rusça sözlük Tatarstan Bilimler Aka-demisi Galimcan İbrahimov Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü yayını olarak iki cilt halinde 2007’de Kazan’da basıldı: Yazarları ara-sında F.Ganiyev’in yanı sıra Ş.Asılgarayev, M.Z.Zekiyev, K.M.Minnullin, D.B.Ramaza-nova’nın da bulunduğu bu söz hazinesinde 56.000 kadar kelime ve 7.400 deyim vardır.

2005’te Kazan şehrinin kuruluşunun 1000. yılı törenlerine katıldığımız günlerde Prof. Dr. F.Ganiyev kendisinin editör olduğu Tatar Tělěněñ Añlatmalı Süzlěgě başlıqlı 848 sayfalık büyük bir sözlükle bizi karşı-ladı. Bu eser, artık yayın mevcudu çoktan tükenmiş olan üç cildlik Tatar izahlı söz-lüğünden 25 yıl sonra çıkan bir leksikografi abidesidir; 58.000 kadar maddeyi tek cilde sığdırmak maksadıyla tanıklar verilmeksizin ama sözlükçülük bakımdan çok daha gelişti-rilmiş bir çalışmadır. Buna örnek olarak: küñěl “gönül” sözünün tespit edilen 8 an-lamının altında küñěl taş-, küñěl utır-, küñěl yuksın-, küñěl küzě gibi 147 adet de farklı leksem gösterilmiştir. Yine Tatarcanın zen-gin polisemik gelişmeler gözlenen fiilleri bul- “olmak” 32; çık- 35; kit- 23 ve sal- fiili 63 anlamıyla bu sözlükte işlenmiştir. Mer-hum Fuat Bey’in bildiğimize göre son hazırladığı Tatarca sözlük bu olmuştur.

F.Ganiyev imzası literatürde sadece sözlüklerle sınırlı değildir: O aynı zamanda, 1993’te yayımlanan 3 ciltlik «Татарская грамматика» başlıklı akademik gramerin M.Z.Zekiyev, K.Z.Zinnetullina ile birlikte üç yazarından biridir. Çok zengin bir mal-zemeyle yazılan gramerin происхождение, фонетика, фонология, графика и орфо-графия, орфоэпия, словообразование bö-lümleri bulunan birinci cildinde 188.-521. sayfalar arasındaki çok hacimli söz yapımı bölümü, ömrünce Tatar leksikolojisine hiz-met eden tecrübeli dilci F.Ganiyev tara-fından yazılmıştır. 1990’lı yıllar başında, “Bugünkü Kıpçak Türkçesi (Tatar, Kazak ve Kırgız Lehçeleri Karşılaştırmalı Gra-meri)” başlıklı doktora tezimi yazdığım yıl-larda bu kitabın benim en kıymetli kaynak-larımdan olduğunu burada belirtmek isterim (krş. Öner 1998).

NEKROLOQLAR

149

Bilim alanımızda çok tanınan Prof. Dr. Dilara Tumaşeva’nın da katıldığı Morfo-logiya başlıklı 394 sayfa tutan ikinci ciltte de F.Ganiyev 70.-235. sayfalar arasındaki fiil bölümünü kaleme almıştır. Sintaksis başlıklı son cilt ise bu sahanın uzmanı olan M.Z.Ze-kiyev’e aittir. Tatar edebi dilinin çeşitli stillerinden çok zengin örneklerin fişlendiği bu gramer, anılan yazarlarına 1994’te de Ta-taristan Bilim ve Teknik Devlet Mükâfatını kazandırmıştır. 1998-2002 yılları arasında üç ciltlik bu gramer bir de Tatarca olarak da ya-yımlanmıştır.

Prof. Dr. F.Ganiyev, çoğu Tatar lek-sikolojisi ve gramerine ait 18 monografi, 300’den fazla makale ve yirmiyi aşkın söz-lüğe emek vererek zengin bir bilim mirası bırakmış oldu. Son yıllarında birbiri ardına çıkardığı monografileri biz meslektaşlarına ve öğrencilerine verirken haklı bir gururu paylaşmaktaydı:

Современный татарский литера-турный язык: Суффиксальное и фонетичес-кое словообразование, Kazan, 2005, 360 s.

Функциональное словообразование в современном татарском литературном языке, Kazan, 2009, 263 s.

Tězme figěllerněn anlatmalı süzlěgě, İkě kisekte, Kazan, 2009, 375 s.

Tatar Türkoloji mektebinin bu değer-li üyesi özellikle Sovyet devrinin sonlarına doğru Türkiye bilim çevrelerinde de tanın-mış, ülkemizdeki birçok sempozyum ve kongreye katılmış ve eserleri de Türkçe ola-rak okuyuculara ulaşmıştı:

Ankara’da Türk Dil Kurumu yayın-ları arasında çıkan “Tatarcada Birleşik Ke-lime Teşekkülü” (2010, 154s.) «Образо-вание сложных слов татарском языке» başlıklı eserinden Caştegin Turgunbayer ta-rafından çevrilmiştir.

Bugünkü Tatar Türkçesi Söz Yapımı, Türk Dil Kurumu Yayınları: 1083, Ankara, 2013, 279 s. (Tatarcadan Aktaran: Murat Özşahin)

Türkçe-Tatarca Sözlük, Rifkat Eh-metyanov, Rafael Möhemmetdinov, Fenüze Nurieva, Fuat Ganiev (Tatarcadan Aktaran: Mustafa Öner) Türk Dil Kurumu Yayınları: 1119, Ankara, 2014, 358 s.

Kazan’da Galimcan İbrahim Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsünde önceleri bi-lim çalışanı (научный сотрудник) ve Dil Bilimi Bölümü Müdürü olan Fuat Bey, daha sonra da aynı enstitünün 1988’den itibaren Leksikografi ve Leksikoloji Bölümü Müdü-rü olarak çalışmıştır. Prof. Ganiev, Kazan Devlet Üniversitesi Tatar Dili Bölümünde ve ayrıca Kazan Pedagoji Üniversitesinde de uzun yıllar boyunca dersler vererek bugünkü Tatar dil bilimcileri neslini yetiştiren üstat-lardan biri idi. Bilim kariyerinde 8 doktor ve 22 araştırma görevlisi onun yönetimi altında yetişmiş ve 8 doktor 20 araştırma görevlisi de onun yaklaşımları ile tezlerini savun-muştur.

1989’da Tataristan’ın, 1996’da da Rusya’nın “ünlü bilim adamı” unvanı sahibi olan (заслуженным деятелем науки Рос-сийской Федерации т ТАССР) Fuat E.Ga-niyev 1994’te deTataristan Bilim ve Teknik Devlet Mükâfatına layık görülmüştür.

Bu satırların yazarı gibi Tatar kültü-rünü öğrenmeye girişenler, entelektüel bir bilim çevresine sahip Kazan Türkoloji mek-tebinde Profesör Ganiyev’in sıcak ve samimi ilgisini görmüşlerdir. Doğrudan doğruya Ta-tar toprağından gelen milli folkloru, de-yimleri ve fıkralarıyla gündelik sohbetlerine de taşıyan Fuat Bey’in güzel hatırası ve zengin bilim mirası daima yaşayacaktır.

M.Öner

____________


№ 1 2016

MƏQALƏ MÜƏLLİFLƏRİNİN NƏZƏRİNƏ! NƏŞRƏ DAİR TƏLƏBLƏR:

1. Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalına çap üçün materiallar (məqalə, resenziya, icmal və s.) Azərbaycan, türk, rus və ingilis

dillərində çap şəklində, elektron daşıyıcıda və e-mail vasitəsilə ([email protected]) qəbul edilir. 2. Dərc olunacaq məqalələrə görə müvafiq elmi sahə üzrə elmlər doktorunun rəyi tələb olunur. 3. Məqalələrin həcmi 15, resenziya və digər yazıların həcmi isə 7 vərəqdən (A4) artıq olmamalıdır (şrift: Times New Roman

– 14, interval: 1,5, sol kənar 3 sm, sağ kənar 1,5 sm, yuxarı hissə 2 sm, aşağı hissə 2 sm). 4. Məqalənin adı altında müəllifin adı, soyadı, işlədiyi müəssisə, vəzifəsi və e-mail ünvanı göstərilməlidir. 5. Məqalənin sonunda 3 dildə 150-200 sözdən ibarət xülasə (məqalənin adını yazmaq şərtilə) və açar sözlər verilməlidir və

hər 3 dildə yazılmış xülasələr məzmunca eyni olmalıdır. 6. Məqalələrin qəbulu üçün son 5-10 ilin elmi əsərlərinə istinadlar vacibdir. 7. Məqalələrin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı istifadə ardıcıllığına görə nömrələnməli və mətndə işarələnməlidir

(məsələn; [1] və ya [1.S.21]). 8. Tərcümə məqalələri müəllifin icazəsi və ya aktuallığını təsdiqləyən sənəd əsasında qəbul edilir. 9. Hər bir məqalə redaksiya heyətinin rəyinə əsasən çap olunur. 10. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur. Məqalələrin nəşri pulsuzdur. Əlyazmalar geri qaytarılmır. Materialların məzmunu müəllifin şəxsi mövqeyini əks etdirir.

К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ СТАТЕЙ! ТРЕБОВАНИЯ К ПУБЛИКАЦИИ:

1. Материалы (статьи, рецензии, обзоры) для публикации в международном журнале «Тюркология» принимаются

в напечатанном виде, на азербайджанском, турецком, русском и английском языках, на электронном носителе и посредством e-mail ([email protected]).

2. Необходимо представить отзыв о статье доктора наук в соответствующей области. 3. Объем статьи не должен превышать 15, а рецензий и других материалов – 7 страниц (А4, шрифт Times New

Roman – 14, интервал: 1,5, отступы: слева – 3 см, справа – 1,5 см, сверху и снизу – 2 см). 4. Под названием статьи должны быть указаны имя и фамилия автора, место работы, должность и e-mail адрес. 5. К статье необходимо приложить аннотацию (с указанием названия статьи) на трех языках из 150-200 слов и

ключевые слова. Содержание аннотаций на всех трёх языках должно быть идентичным. 6. Необходимы ссылки на научные публикации за последние 5-10 лет. 7. Представленный в конце статьи список использованной литературы должен быть составлен в

последовательности использования и отметок в тексте (например: [1] или [1.S.21]). 8. Переведенные статьи принимаются на основе документа, подтверждающего согласие автора или актуальность. 9. Каждая статья печатается на основе отзыва редколлегии. 10. Статьи, в которых выявлены факты плагиата, не печатаются. Статьи печатаются бесплатно. Рукописи статей не возвращаются авторам. Содержание материалов отражает личную позицию автора.

TO THE ATTENTION OF PAPER AUTHORS! PUBLICATION REQUIREMENTS:

1. Materials (papers, reviews, round-ups, etc.) for publication in the international journal of “Turkology” are accepted in a

printed form, in electronic carrier and through e-mail ([email protected]) in the Azerbaijani, Turkish, Russian and English languages.

2. Review of Doctor of Sciences on a certain scientific field is required for the paper to be printed. 3. Papers length have to be 15 pages long, but length of other kinds of writings have to be maximum 7 pages (A4) long (in

14-point Times New Roman; in-1,5 interval; 3 cm on the left side, 1,5 cm on the right side; 2 cm on the top; 2 cm on the bottom). 4. The author’s name and surname, work place, position and e-mail address must be written under the title of the paper. 5. The abstract containing approximately 150-200 words (by writing the title of the paper) and key words must be given in

four languages at the end of the paper. The abstracts written in all the four languages must be identical in their contents. 6. It is important to use the references to the scientific works of the latest 5-10 years. 7. All bibliographical references given at the end of the papers must be numbered according to the use order and marked in

the text. (for example: [1] or [1.p.21] ). 8. The translated papers are accepted according to the permission of the author or according to the document certifying the

actuality of it. 9. Each paper is published according to the review of the Editorial Staff. 10. Papers with the fact of revealed plagiarism are refused to be published. Publication of papers is free of charge. Manuscripts are not returned. The contents of the materials reflect the personal position of the author.

____________

TÜRKOLOGİYA

151

SEMİNARA DƏVƏT

“Türkologiya” jurnalı öz nəzdində türkoloji seminar təşkil edir. Müxtəlif elm sa-hələrinin nümayəndələrini maraqlandıran elmi-praktik problemlər ölkəmizdə və dünya-da aparılan türkoloji tədqiqatların işığında müzakirə ediləcək. Seminar ayda bir dəfə jurnalın redaksiyasında (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, V mərtəbə, “Türkologiya” jurnalının redaksiyası) keçiriləcəkdir.

Maraqlananlar məsul katibə müraciət edə bilər.

____________

ПРИГЛАШАЕМ НА СЕМИНАР Журнал «Тюркология» организует в рамках своей деятельности тюрколо-

гический семинар, где в свете исследований ведущихся в нашей стране и в мире, будут обсуждаться различные научно-практические проблемы, интересующие представителей различных научных сфер. Семинар будет проводиться раз в ме-сяц в редакции журнала (Национальной академии наук Азербайджана, V этаж, редакция журнала «Тюркология»).

Интересующиеся могут обращаться к ответственному секретарю.

____________

INVITATION TO THE SEMINAR The journal of "Turkology" organizes a turkological seminar. Discussions of

scientific and practical problems which are interesting for the representatives of different fields of science, will be held in the light of turkological researches conducted in our country and in the world. The seminar will be held once a month in the Editorial office of the journal (The National Academy of Sciences of Azerbaijan, V floor, the Editorial office of the journal of "Turkology").

All the people interested in the seminars can apply to the executive secretary.

____________

TÜRKOLOGİYA

ABUNƏÇİLƏRİN NƏZƏRİNƏ!

Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalının ölkədaxili illik abunə haqqı (4 nömrə) 40 AZN, beynəlxalq satış üzrə 40 € təşkil edir. Ödəniş:

- fərdi qaydada (nağd şəkildə); - müvafiq bank şöbələri üzrə mümkündür. Bank əməliyyatlarının xərci abunə haqqına daxil deyil.

“TÜRKOLOGİYA” JURNALININ BANK REKVİZİTLƏRİ Azərbaycan vətəndaşları üçün: Benefisiar (alan) bankın adı: Dövlət Xəzinədarlıq Agentliyi VÖEN: 1401555071 M/h: AZ41NABZ01360100000000003944 Kodu: 210005 S.W.İ.F.T. CTREAZ22 Alan müştəri: AMEA Dilçilik İnstitutu VÖEN: 1300331751 Hesab №AZ50CTRE00000000000004138405 Büdcə səviyyəsi kodu: 3 Büdcə təsnifatının kodu: 142319

К СВЕДЕНИЮ ПОДПИСЧИКОВ

Стоимость годовой подписки на международный журнал «Тюркология» в пределах страны (4

номера) составляет 40 AZN, а для зарубежных подписчиков 40 €. Оплата: – в индивидуальном порядке (наличная оплата); – банковским переводом. Стоимость банковских операций не входит в сумму подписки.

БАНКОВСКИЕ РЕКВИЗИТЫ ЖУРНАЛА «ТЮРКОЛОГИЯ»

Для иностранных граждан: Банк Бенефициар: Международный Банк Азербайджана (МБА), (Ясамальский филиал) ИНН: 9900001881 M/h AZ03NABZ01350100000000002944 S.W.İ.F.T.: IBAZAZ2X Клиент-получатель: DXA Институт языкознания НАНА ИНН:1300331751 ИНН: 1301937531 Счет USD: AZ42İBAZ36020018409324665216 Счет AVRO: AZ22İBAZ36020019789324665216

TO THE ATTENTION OF SUBSCRIBERS!

The cost of the annual subscription (4 volumes) to the International journal of “Turkology” is 40 AZN within the country, and 40 € for international sales. Payment is possible:

– individually ( cash); – through the corresponding bank departments.

Expences for banking operations are not included into the subscription fee.

BANK REQUİSİTES OF THE JOURNAL OF “TURKOLOGY” For foreign citizens: Beneficiary (recipient) bank’s name: Azerbaijan International Bank (AIB), Yasamal branch TIN: 9900001881 C/A: AZ03NABZ01350100000000002944 S.W.I.F.T: IBAZAZ2X Recipient customer: The National Academy of Sciences of Azerbaijan (NASA), Institute of Linguistics TIN: 1300331751 TIN: 1301937531 USD account: AZ42İBAZ36020018409324665216 EURO account: AZ22İBAZ36020019789324665216


Beynəlxalq elmi jurnal

EELLMM nəşriyyatı

Direktor H.Abıyev İcraçı redaktor N.Səfərova Kompüter tərtibçisi S.İbrahimqızı

________________________

Formatı . Həcmi: ç.v. Tirajı 400 nüsxə. Sifariş № . Qiyməti müqavilə əsasında.

«Elm» nəşriyyatının mətbəəsində çap edilmişdir. (İstiqlaliyyət, 28)

Documents

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT …Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr № 3378) AZƏRBAYCAN